Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

асаплă

мученически, страдальчески, тяжко
асаплă вилĕм — мученическая смерть
асаплă пит-куç — страдальческое лицо
Куççуль асаплă чуна çăмăллăх парать. — посл. Слезы приносят облегчение страдающей душе.

вăхăтсăр

безвременно
не вовремя, несвоевременно
вăхăтсăр вилĕм — безвременная кончина
вăхăтсăр кил — явиться не вовремя

вилĕм

смерть
кончина

вилĕм

смертный
паттăр вилĕм — геройская смерть
пукле вилĕм — неожиданная смерть, безвременная кончина
сарăмсăр вилĕм — скоропостижная смерть
вилĕмрен çăл (хăтар)— спасти от смерти
вилĕмрен çăлăн (хăтал) — спастись от смерти, избежать смерти
вилĕм çитрĕ — смерть настала
вилĕм хĕçпăшалĕ — смертоносное оружие
вилĕм приговорĕ — смертный приговор
Вилĕм çири кĕперен те çывăх. — посл. Смерть ближе нательной рубашки.
Вилĕм шăлран пăхса килмест. — посл. Смерть придет— на зубы не посмотрит.

вилĕм-çĕтĕм

собир.
смерть
смертность
смертные случаи
ку чирпе вилĕм-çĕтĕм пулни илтĕнмест — о смертных случаях от этой болезни не слышно

камалсăр

2.
неожиданный, внезапный, скоропостижный
камалсăр вилĕм — внезапная смерть

кĕрет

неизбежно
кĕрет вилĕм — неизбежная смерть

киревсĕр

безобразно, мерзко, грязно, вульгарно
неприлично, непристойно
киревсĕр мыскара — скабрезный анекдот
киревсĕр ĕç — мерзкий поступок
киревсĕр сăмахсем — непристойные слова
киревсĕр элек — грязная клевета
киревсĕр ятлаçу — отборная ругань
вăл хăйне киревсĕр тыткалать — он ведет себя неприлично
Куннине кун çук, киревсĕре вилĕм çук. — посл. Тихому нет житья, наглецу нет погибели.

мăшкăл

позорный, постыдный
мăшкăл вилĕм — позорная смерть
мăшкăл ĕç — позорное дело
мăшкăл хăми — черная доска, доска позора
мăшкăл юпи — уст. позорный столб
тĕнче мăшкăлĕ пул — стать всеобщим посмешищем
мăшкăла юл — 1) быть опозоренным 2) быть обманутым
мăшкăл кур — 1) терпеть издевательства 2) опозориться
мăшкăлтан çăл — спасти от позора

паттăрла

героически, доблестно, храбро, отважно, мужественно
паттăрла ĕç — героический поступок
паттăрла вилĕм — героическая смерть
паттăрла çапăç — отважно сражаться

пурнăç

жизненный
пурнăç тĕвви — зародыш
пурнăçа пар — отдать жизнь
пурнăçран уйрăл — расстаться с жизнью
тухтăрсем аманнă çын пурнăçне çăлнă — доктора спасли жизнь раненому
вăл пĕр эрне пурнăçпа вилĕм хушшинче пулнă — он целую неделю находился между жизнью и смертью

пӳкле

2.
нечаянный, неожиданный, внезапный
пӳкле вилĕм — неожиданная смерть
пӳкле вилĕмпе вил — умереть скоропостижно

тăсăм

2.
медленный, затяжной, продолжительный
тăсăм вилĕм — медленная смерть
тăсăм чир — затяжная болезнь

чапсăр

бесславно
чапсăр вилĕм — бесславная смерть

чыссăр

неблагородно, недостойно, бесславно, непорядочно
чыссăр ĕç — неблагородный поступок
чыссăр вилĕм — бесславная смерть
вăл чыссăр хăтланать — он ведет себя непорядочно

хĕрлĕ

7.
хороший, красивый, прекрасный
Йышра вилĕм те хĕрлĕ, теççĕ. — погов. На миру и смерть красна.

хытă

◊
вилĕм хытти — предсмертные судороги
юн хытти — тромб, сгусток крови
хытă кайăк — жужелица
хытă кăрăç — подгруздок
хытă кĕрĕк — диал. ерш (рыба)
хытă курăк — бот. донник
хытă пăрçа — скряга, скупец
хытă суха — паровая пахота, взмёт пара
çĕре хытта хăвар — оставить землю под паром
хытă хăлха — тугой на ухо, тугоухий
Пуян çыннăн хăлхи хытă. — погов. Богачи туги на ухо.
хытă шампа — диал. голец (рыба)

пус

◊
алă пус — расписаться, поставить подпись
ура ярса ан пус! — чтоб ноги твоей здесь не было!
вилĕм тăпри çине пусса тăр — стоять одной ногой в могиле
шăрçа пус — отделывать, расшивать бусами (напр. воротничок)
хурах пус — грабить
Хурах пуссан хӳме юлать, пушар пулсан ним те юлмасть. — посл. Вор ворует — стены оставляет, а пожар случится ничего не останется.

мăйкăч

◊
вилĕм мăйкăчĕ — петля, виселица

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вилĕм

смерть
вилĕм каç — поминки (в страстную субботу)
суйа вилĕм — летаргия
вилĕм кĕни — саван

пĕт

гибнуть
потеряться
скончаться
пĕтĕмлĕх, вилĕм карачун; пĕтес вĕçне çитнĕ çын — погибавший человек
сĕрен пĕтеспе (пĕтереспе) пит аслăланать — к концу сĕреня собираются очень много народа

пӳкле

II.
прямо
пӳклĕ вилĕм — внезапная смерть
пӳкле кайакан пӳлĕнет — кто идет прямо, задыхается
пӳклерен кайан — идущий напрямик

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сарăмсăр

(-зы̆р), попусту, напрасно. Курм. † Вă(л)та хулли пак кĕлетке пор; сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. Слеп. Ах, улиçĕм, сар ули, сăпаççипах туя исе килнĕшĕн, сарăмсăр сая кайминччĕ. ЙФН. † Пĕр çулхи хулă пак кĕлеткемччĕ, сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. || Бестолковый. Ст. Чек. Ку сарăмсăр çын пулĕ ахăр, çын каланине пĕрте хăлхана чикмес. || Нечаянно, случайно, неожиданно. Н. Карм. Сарăмсăр, нечаянно, асăрхамасăр. Сĕт-к. Эп сана патакпа йори тивартрăм-и-ке мĕн, сарăмсăр польч. КС. Эп ăна сарăмсăр пушăпа пуçĕнчен тивертрĕм. Хорачка. Сарăмсăрах (неожиданно) кисе яртăм (или: килтĕм) сан патня. N. Çынна сарăмсăр вĕлерни (нечаянно). Икково. Сарăмсăр кошак та хăйма çать (= çиет). Сарăмсăр чăх та пăсарать. (Послов.). Якейк. Ан ятла уш, сарăмсăр ӳкертĕм, ӳкерес тесе ӳкермен те... Ib. † Сар мăйăр пак сăнăм порч, сарăмсăр сая каясран йăмăк похса хоринччĕ. Яжутк. Çава, çурла сарăмсăр ачасене касасран, турă, сыхла, теççĕ. (Моленье). Кан. Пирĕн хушăра сарăмсăр, сасартăк вилсе каякансем те сахалах мар. || Шибач. Сарăмсăр вилĕм, скоропостижная смерть. N. Сарăмсăр вилĕме кĕтмесĕр, порнăç çинчен щотлаç поль. || Тайно, без извещения, не оповещая. Городище.

сехре

желчь; страх, ужас (с перс.). Н. Седяк. Ст. Чек. Мана улталанăшăн унăн сехри хыттăр. (Проклятие). Ib. Вăл мана улталарĕ, сехри кăна çунтăр (чтобы ему пострадать)! Ib. Вăл салтака кайнăранпа сехрем çунса туххăрĕ (страдала от неприятностей). Якейк. Çав хыçалтан капан пакскер йăванса пынине корсан, ман сехре хопса тохрĕ (напал ужас). Чăв. й. пур. 17. Хăраса сехри хăпнă. СЧУШ. Вилĕм килнĕ те, калать: акă эпĕ, сана мĕн кирлĕ? Стариккинĕн сехри хăпнă та, калать: мана çĕклем йăтма, тет. Питушк. Сехре хопса вилсе кайрăм. N. Çавă пирĕн сехрене хăптать. Ала 93°. Ашшĕне курсанах, ачанан сехри хупса тухăрĕ (перепугался), тет. Кан. Кĕркури арăмĕн сехри сиксе тухать. Альш. Вырăс-тутар курасран (тĕл тулсан), таçтан малтан сехремĕрсем хăпса тăратьчĕç (в детстве). СПВВ. Сехре, сехĕр хăпнă. СПВВ. ФИ. Сехре хăпса тухрĕ, пĕтĕмпе хăпса тухрĕ, теççĕ, пит хăрасан. Орау. Хĕнесрен сехри хăпнă. N. Манăн йăнăшусем çăл-куç пек юхаççĕ, мĕншĕн тесен манăн мĕнтен сехре хăпатьчĕ, мана çав çитрĕ, эпĕ мĕнтен хăраттăм, çав ман пата килчĕ. Хурамал. Эпĕ арманта кашкăр куртăм та, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухрĕ. Ib. Ах вара лешсен сехри хăпнă-çке хăранипе, лашапа хуса çитес çук чупнă. N. Ун шăлĕсем сехре хăпмалла хăрушă. Тюрл. Питĕ хăрарăм, сехрем хăпса тохрĕ. Шибач. Ман çавăн чохне сехре хопрĕ (= хытă хăранă). Хорачка. Ох, сехре хопрă, хăрасертĕм (= хăраса яртăм, т. е. хăраса ӳкрĕм), тет. N. Камăн сан чунна илме ирĕк пур, çав çынтан аяккарах пăрăнса çӳре, вара вилĕм сехрипе сехĕрленмĕн.

çакăн

(с'агы̆н), висеть, повиснуть. Ау 9. Çитмĕл çичĕ çивтĕлĕ, тет, кашии çивтинчен пĕр хĕр çакăнса çӳрет, тет. N. Шу çинче йăвăçран çакăнса тăрать (на дереве). N. Йывăç çинче çакăнса тăнă. N. Ача йăвăç тăринче çакăнса тăрать ни анимаçть, ни кантрисене салтимаçть. Курм. Така турат çинчен мыракипа çакăнса тăрать. Дик. леб. 46. Елиса çыхса тунă кĕпе маччаран çакăнса тăнă. Кама З1. Верук (Иллене çакăнса). Çынсем мăшкăлаççĕ, мăшкăл, ял мăшкăлĕ. Ан пăрахсам мана, савнă Илле, ан ятла мана, эпĕ нимĕн те туман. Н. Карм. † Аннеçĕмех панă йĕтĕн кĕпи çакăна юлчĕ вăта каштара. Ала 56. Эпĕ хурама хăвăлне анса çакăнса тăтăм (висел там). N. Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашнăй кунах вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ талса (= татăлса) анас пекех. || Быть на весу. N. Вăл çавăнтах, машинăна каялла чакмалли пар янă пулсан та, машинă йăнăш çула кĕрсе кайнă; малти вагонсен ураписем çакăнса тăнă. || Повеситься. В. Олг. Каран вăл хорăнтан çакăнса вилчĕ (повесился). N. Тата Макар пиче çакăнса вилчĕ. Атăл хĕрне кайса пиçикипе çакăннă, аттесем пĕр кон хорал тăчĕç. Ст. Чек. Вăрманта усал çакăннă пулĕ. || Приставать, привязаться. О сохр. здор. Çынна çав чир çакăнсан, если пристанет (привяжется) болезнь. Б. Яныши. Мĕнле пулăсем хӳререн нумайăн çакăнса тулнă. Ib. Пулăсем хăйсемех хӳрене çакăнса тулаççĕ. || Тормозить, тянуть назад своею тяжестью. Сред. Юм. Лаша çакăнать. (Говорят, если едущий верхом ведет другую лошадь и она отстает от первой). || Следовать. Альш. Çăмарта сутма каякан çăкăрне хӳне хурат та, вăрăсем каллах урапи хыçĕнченех çакăнса пыраççĕ, тет, юлмасăр. || Попадаться; встречаться. Якейк. Хайхискер тин çакăнчĕ (наконец, попался), нумай кушшуль тăкрĕ, текех ямăç ĕнтĕ (про вора). N. Çул çинче мĕн çакăннă хуласене, ялсене — пурне те тĕпĕ-йĕрĕпе тустарса пынă. || Относиться. Баран. 247. Çурçĕр енчен Пăрлă Океан патне пырса перĕнекен хăш-хăш çĕрсем анчах сивĕ енне çакăнаççĕ (относятся).

çит

(с’и_т, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çуклăх

бедность, недостаток, нехватки. N. Вĕсем тĕттĕмре вилĕм мĕлки айĕнче ларнă, çуклăхра тимĕрпе тимĕрленсе тăнă. Орау. Çуклăх пурне те вĕрентет. Бедность всему научит. Юрк. Ун çине çуклăхпа (по бедности) йывăç хĕрес те лартаймарăмăр, терĕ.

çĕтĕм

встреч. в соединении: вилĕм-çĕтĕм, погибель, смерть. Ачач 76.. Çулти атте-турра, çĕр çинчи ырă турра, хаяррине, инкек-çинкекрен, чир-чĕртен упраса усраканнине, вилĕм-çĕтĕм яраканнине, тата урăххисене те пĕр-иккĕшне (еще и других, одного, двоих).

тамал

(тамал), утихать. Çутт. 154. Шыв кукринчен иртсе кайнă чух, пушар кăштах (чуточку) тамалма пуçларĕ. КС. Çумăр тамалать (чарăнма хăтланать). Синерь. Çил тамалать, ветер утихает. Тухмастăр. Тамалать (çăмăр вăйсăрланнине, вĕтелнине калаççĕ). N. Çил тамалчĕ. Ветер утих. Орау. Çăмăр тамалма пуçларĕ-ха хыçалтан. (çăмăр пĕлĕчĕ уçăла пуçларĕ хыçалтан). Алгазино. Кайран, вут (пожар) тамалсан, кăларнă япаласене кӳртме тытантăмăр. || В перен. смысле. Сам. 10. Пӳкле вилĕм вăйĕ тамалас (йăвашланас, имшерленес) тĕлте çапах та вылять ун пысăк çави.

тертлен

(_тэ_ртл’эн’), трудиться, маяться, стараться. Ст. Чек. Тертлен, работать, напрягая все силы; маяться. N. Эсĕ тăрăшса тертленсе тунă пурлăхна шăпа ярса уйăрмĕç-и-мĕн? Ст. Чек. Якур тертленет, тертленет çак аслăкĕ хыçĕнче, халĕ те туса пĕтереймен. N. Йăтса кайма инче пулнă; тертленсе пĕтнĕ те (замаялся), çĕклемне (ношу) çĕре хунă та, калать: вилĕм килинччĕ хăть! N. Йăтса каясси инче пулнă, тертленсе пĕтнĕ. Калашн. 4. Иван хăй çамрăк чухне тертленни те çитĕ. СТИК. Çамрăкла нумай тертленнĕ. Ib. Эй мăнтарăн çынни, тертленет-ĕçке (продолжительно, годами трудится, работает изо всех сил). N. Икĕ çĕр çул хушшинче аслă улпутсем аллинче тăрса сахалах тертленмен. N. Пульнитсă уçăлнăранпа темиçе çĕр чăваш куçпа тертленсе пурăннинчен хăтăлнă. N. Осем те пирĕн пекех тертленеççĕ: тăпра çине выртса çывраççĕ. Альш. Алли шыçат та, тахçанччен тертленсе çӳрет (долго маялся). Н. Седяк. Тертленес = асапланас. Юрк. Чăваш арăмĕ те ăна хирĕç: эсĕ ăнсăртран шыва кайса вилсен, санăн упăшку, çамрăкскер, тата çичĕ тапхăр та авланма пултарат; эпĕ шыва кайса вилсен, манăн упăшкам, хăне юрăххине тупаймасăр, авланмасăр тертленсе пурăнĕ, ăна шеллесе эпĕ малтан каçасшăн мар, тет кулса. || Стараться, домогаться. ГТТ. Чеереххисем авантараха кĕресшĕн тертленнĕ. Более пронырливые старались попасть на лучшие места.

тискер

(_ти_скэ_р, т’и_ск’э_р), дикий, хищный. Пшкрт. Тискер çын. N. Тискер чуллă, этем çӳрейми вырăнта. || Мрачный (-но). N. Вăл кӳл пит тарăн, хура, тискер выртать. || Неприветливый, неопрятный, противный. Хорачка. Тискер çын — хытă халаплă (коштан). N. Пăхма та тискер. || Безобразный. Альш. Çуртсем вăл касра никамăн та начарах мар, тискер мар. || Страшный, ужасный. Полтава 62. Тискер вилĕм вăхăтсăр ыталаса илнĕ чух. Каша. † Тантăшсене курман кун, çавă пулĕ тискер кун. Изамб. Т. Эп çĕрле тискер япала (страшную вещь) куртăм. N. Тискер вăрçă (ужасная война). || Неприятный. N. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, тискер киле хĕр патăр (в неприятный дом)! || Опасный. N. Тискер вырăнсене, лачакасене, шăтăксене иле-иле кайнă. N. Тискер çумăр, пăр çапса каймасан, тырри кăçал лайăх пулать. Н. Шинкусы. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çумăрсенчен хăратпăр мар-и. || Ужасно, страшно. Сборн. по мед. Унта вăл чир тискертерипе тискер (прямо ужасно) çӳрет. Полтава 72. Вичкĕн пуртă ыран ир тискер ӳкĕ пуç çине. || Дико. Букв. 1904. Пӳртре пĕччен ларма тискер пек туйăнчĕ. Ашшĕ-амăшне. Çав вăхăтра Кĕркури, куçĕсене уçса ярса, йĕри-тавра тискер кăна (дико?) çавăрăнса пăхнă (оглянудся вокруг). || В см. им. существ. Нюш-к. Пĕр уратак çинче хĕрĕх тискер ларать? (Загадка, отгадка которой неизв.).

хак

цена, стоимость, ценность. Начерт. 180. Хак, цена. N. Кулак тырă кивçен парсассăн та, икĕ хака хурса панă. N. Сĕлĕ мĕн хакра çӳрет? N. Тырă хакĕ мĕн хаке (!) çӳретĕ? Завражн. Çавна тусан тин вара пор тавар та, пор çĕрте те тин пĕр хак полĕ. N. Вăл мана çĕр тенкĕ хакне пулчĕ. N. Вĕсен мĕн пур япаласем икшер хак. N. Ăсем хунинчен виç рас ытла хак парса илтĕм. N. Çăмарта мĕн хакпа илеççĕ? N. Тырă хакĕ хаклă мар. Кан. Хаксем çакăн пек тăчĕç. N. Çав тĕрлĕ тарпа тупнă япалаçене çур хакпах тенĕ пек салататăр. Б. Олг. Эп пыртăм пăрçа çăнăх патне, хакĕ пĕр хаках пăрçа çăнăхпа яшкалăх çăнăх. || Б. Олг. Что ыраш çăнăх паян мĕн хак туат-ха? — Тен, илтмен эп, пĕлместĕп-ха эп, çăнăх орамне эп çарăнман-ха. Юрк. Кăсем те хăйсенĕн хакĕсене каласа параççĕ, килĕшеççĕ мĕн тăваççĕ. N. Шанчăклă тусăн хакĕ çук. N. Кун пек лаша пирĕн алла кĕрейĕ-ши çак хака? Чăв. й. пур. 12. Арманĕ хакĕ ултçĕр тенкĕ пулнă. Альш. Епле пулсан та çур хакалла мĕне килет, тет. N. Хакне хак парса. N. Хакне хума çук, пит паха чул. Изамб. Т. Хакне ӳстер, прибавь цену. Капк. Хайхисем хак татаççĕ (определяют цену) те, тухаççĕ Шупашкара кайма. Якейк. Телянккă илнĕ чох пилĕкçĕр тенке çитиччен хак хăпартса карĕç. Ib. Эпĕр хак хăпартса илтĕмĕр. Мы дали дороже и оставили за собой. Сред. Юм. Хак тунă. Цену положили (определенную). || Должная цена. Аттик. Хакне хак тени — хаклă тăк хаклă тени пулать. СЧЧ. Тата пĕр çыннăн ĕнине хакне хак парса сутăн илеççĕ те, пусмашткăн (?) чӳклеме аста пĕлекен çынна параççĕ. (Çăмăр учукĕ). N. Хакне кайĕ. Альш. Хак килĕш, уславливаться о цене. КС. Нимпа та хакне çитермеççĕ (не дают должной цены). N. Пичу хак турĕ (сказал цену), а эсир тата хак тăватăр. N. Çурма хакпа сутас, ик-виç хак парса илес (за тройную цену). С. Тим. † Хĕр пултăр та, пур пултăр, пурçын кĕпи тăхăнтăр. Пурçын кĕпи укçа хак, пирĕн вăйă тĕнче хак. N. Укçа хакне тăракан. N. Хăй хакĕпе, по себестоимости. N. Вăл пиçиххи унăн икĕ ылтăн хакне тăнă (стоил). Капк. Ун чухне тăвар пăчĕ çирĕм пăт ыраш хакне çитрĕ вĕт. Шел. II. 56. Пĕтĕм хули хакне ӳкнĕ. N. Вĕсене асаплантарнисем çинчен пĕтĕмпех çырсан, хут та çитес çук. Ылтăн витнĕ çурт хакнех çитсе ларĕ. Арзад 1908, 52. Хак кăлар, наверстывать стоимость. Баран. 42. Вара тин (только тогда) асапланса улăхнийĕн (подьёма на гору) хакĕ тухнине сисĕр. N. Атя ĕнтĕ, илсе кай пире. Тăрăшнă хакне тавăрăпăр. К.-Кушки. Эпĕ вăл сурăха чăхă хакĕпе илтĕм. Я купил ту овцу по цене курицы. || Не переводится. Изамб. Т. Ку çыхă пушăт мĕн хак тăрат? Что стоит эта связка лыка? Яргуньк. Мĕн хак пĕр улми? Баран. 160. Çак сурăхсен çăмĕ çеп-çемçе, тем тĕрлĕ хака çӳрет. N. Мĕн хака сотрăн? Хурамал. Какай мĕн хак? Почем мясо? ЧП. Аршăнĕ мĕн хак? — терĕм. Ib. Пĕр чуп тăвасси тĕнче хак. Якейк. Эсĕ мĕн хакпа илесшĕн? Ты сколько хочешь дать? Пазух. † Хăмачă мĕн хак? терĕм те,— сакăрвуннă, теейрĕ. Орау. Юсанă хакне тăмаст. Не стоит починки. N. Çирĕм пакша хакне (тĕшне) тăрать. Стоит 20 белок. || Плата. Изамб. Т. Ик хак тӳлесе (двойную плату). Рак. Илĕр, хĕрсем, панулми, хакне хамăр тулĕпĕр. Бес. чув. 6. Лашине вăл пысăк хак парса илмен пулсан та, ун телейне лайăх лаша пулнă. || Плата за работу. Б. Олг. Каран хуа арлат, арласа çитеримест, çынна парат арлама; кĕренкки арлама вонçичĕ пус, хакне тӳлет ĕçленĕшĕн. N. Вырма мĕн хак? Юрк. Улпут мана Пăва уесне ярат, хакне З60 тенкĕ çулталăкне турĕ. || Прибыль. Баран. 24. Пĕр çын пĕкĕсем авса, вĕсене хака сутса пурăннă. || Престиж, авторитет. N. Çапла вара хăй хакне çын умĕнче те çухатать. N. Вĕсене пурне те килнĕ вилĕм хакран кăларчĕ. N. Тарăс-тарăс Татьене, укçа парсан Укçине; упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук! Халăх çинчи хак! Сунчел. Халăк çинче хак! (Кулаççĕ). || Дорогой, ценный. ЙФН. † Хусан лаши — хак лаши, хак лашаран хăрамарăм, вăрă-хурахран хăрарăм.

хытă

(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.

хускал

трогаться, двигаться, шевелиться, расшевелиться. СПВВ. ПВ. Хускалат. Ильмово. Вăсем вырăнĕнчен хускалсассăнах сăвă кала пуçлаççĕ те, вырăна çитичченех калаççĕ. N. Вăл вырăнĕнчен хускалсан, паттăрсем хăраса каяççĕ. Ск. и пред. чув. 92. Турă, çырлах, ан пăрах! ахăр саман хускалать. КВИ. Тукмак (волк) ӳкнĕ, хускалмасть, пăхрĕ вилĕм килнелле. || Выступать, волноваться. N. Пĕтĕм халăх хускалчĕ вара. || Начать войну. N. Тата турккă та хускалнă. || Толст. Пĕтĕм хулари йытăсем хускалнă пек (лаялн). || Приниматься. ПТТ. Ют ялсенĕн уй-чӳксене ирттереççĕ те, тин вара хамăрăн (т. е. чук) тума хускалаççĕ. || N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ. N. Нумай çыра пуçласан, ăшчик хускалать. N. Унăн чĕри йăлтах хускалнă (расстроился?).

кушак

(кужак), кошак, кошка. Ст. Шаймурз. Пӳрт тăрринче кушак пуçлă тăмана сиене кăшкăрат, тет. Синьял. Пĕр кушак пуçтаракан çын (кошатник) пĕр яла кушаксем пуçтарма кайнă, тет. N. Кушака (кушакне) кунтан илĕр. Возьмите отсюда кошку (кошку-то). Н. Седяк. Кушак питне çусан, хăна килет, теççĕ. (Примета). Т. Григорьева. Кушака кулă, шăшие вилĕм, теççĕ. (Послов.). Ib. Умран кушак каçсан, çул ăнмас, теççĕ. СЧУШ. Кушак кăмакана кĕрсе выртсан, сивĕтет. N. Кунта çын кушак вилли вырăнче анчах. Здесь человеку та же цена, что дохлой кошке. Ib. Ĕçпе каякан çын çулĕ урлă кушак каçса кайсан, çав çынна телей пулмаст. Ib. Кушак пит çăват пулсан, çав кушак хуçи патне çын килет. Орау. Ашшĕ-амăш суккăр пултăр, ачи-пăчи нуммай пултăр! тесе калать, тет, кушак. (Пожелание кошки относительно хозяев и ребят: если мать не видит, то кошке легко вытащить еду из рук ребенка). Ib. Этем кушак сыснине курсан, лайăх мар, тит. Ib. Çул урлă кушак каçса кайсан, çав тĕлтен улăм пĕрчи илсе, улăм пĕрчине икĕ енне татса пăрахаççĕ. Апла тумасан, мĕн те пулин пулать, тиç. Сред. Юм. Кушака кулă та, кушак кайăкне куççӳлли. Кошке — игрушки, мышке — слёзки. Ib. Кошак питне çăвать (кошак, малти орине çулласа, питне шăлкаласан, калаççĕ). Ib. Кошак пик (говорят про несмелого человека). Ib. Çола кайнă чох çол орлă кошак каçсан, олăм çӳппи татса, ик еннелле пăрахса хăвараççĕ. Ib. Кошак çӳлте пĕр татăк какай çакăнса тăнине корнă, тет те, илес тесе кармашрĕ-кармашрĕ, тет, илеймерĕ, тет. Кайран кайса ларчĕ, тет те: шăршлă вит о, мĕн тăвас онпа! тесе каларĕ, тет. Ib. Сан кошак йăмаххилле полчĕ ко. («Говорят, если человек сначала очень желает, а потом не может получить того, чего он желает, и сам же начинает говорить, что это плохое»). Ib. Мĕн çохрать çавăнта? тесен: кошак пуçĕ хĕсĕннĕ (увязла) те, кошак çохрать, теççĕ. N. Пуянăн кушакĕ те кайăк тытать, тесе, пĕр пуйсан, çыннăн таçтан та укçа кĕрет, тесе калассине калаççĕ. Бгтр. Кошак пит çусан, çомăр полать; чăрнисемпе качăртаттарсан, çил-тăман полать. СТИК. Эсĕ кушак çине ларнă-и мĕн? (Говорят тому. кто pepederit). КС. Кушак курпунне кăларчĕ (или: пĕкĕрлчĕ). Кошка изогнула спину. Образцы. 110. Йыснаçăмах (çавă) пур, тутине кушак çуланă (т. е. он ротозей, растяпа, рохля). Альш. Кушак пилĕк çура (3 котят) çураласа пăрахнă... В. Олг. Эх, кошак порнăç! (о привольной жизни). Якейк. Ăрамра кошак та çок (т. е. никого нет). Б. Нигыши. † Тытăр-хупăр (его) витене, ыран ирччен ан ярăр; кушак кулли ан тăвăр, ташлатмасăр ан ярăр! Якейк. Ман онта никам кошак та çок (т. е. никого нет). || Прозвище мужчины. Сред. Юм. || Назв. селения. Панклеи.

кӳп

(к'ӳ_п), подр. глухому звуку при ударе по спине кулаком. КС. Ман çав ача çурăмран кӳплеттерчĕ (или: кӳп тутарчĕ). То же и в Сред. Юм. || В друг. случаях: Ялав. Унтан шухăшларăм та: пĕр вилĕм! терĕм, — яра патăм (выпустил) алла. Çĕре (на землю) кӳп! турăм. Аран сывласа ятăм (едва вздохнул). Шел. 74. Харăс!... харăс!,.. хоп!... хоп!... хоп!... Такмаксемпе кӳп те кӳп! См. Магн. М. 150.

кăмăл ту

пожелать, исполнить желание; соблаговолить. N. Мана хăтарма кăмăл тусам. N. Этем умĕнче чĕрĕлĕхпе вилĕм тăраççĕ; хăшне илме хăй кăмăл тăвать, çавă пулать ăна. Шел. 36. Кăмăл турăм эп халĕ сана качча пымашкăн. N. Санăн ăшна ниçта шăнăçтарма çук... вырăнаçма кăмăл тунă. N. Çавăнпа тарăхса çитнĕ чăвашсем тутар муллисене кăмăл туса итле пуçланă. N. Кам мĕн чухлĕ вăй çитнипе, е мĕн чухлĕ кăмăл тунипе... ЧС. Ваттисем авалхи йăлапа пире çăмăр учӳк тума кĕрпе, сĕт, çу, тăвар, çăмарта пӳçтарма ячĕç, пире кăмăл туса парса ярăр-ха, теççĕ. N. † Ятарсах килтĕмĕр, кăмăл тумасăр каяс мар. Капк. Кăмăл çине кăмăл турĕç (автанпа чăхă), кĕлеткене çăмăллатрĕç.

кăтарт

(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.

чашла

шуметь. КВИ. Хура вăрман тĕк тăрать. Тăрсан-тăрсан, чашласа çил вĕрнипе вăранать. || Кан. Иртен пуçласа Каçчен пăчăкăсем чашлаççĕ. || Журчать (о ключах, источниках). Ст. Чек. Шывĕ чашласа, шавласа тухнăран. Н. Тим. Çеçен хир варринче çăл чашлат. (Кăткă тĕми). || СТИК. Сăмавар чашласа ларат (кипит, но не сильно). КС. Сăмавар чашласа (шиласа, кĕрлесе) вĕрет. (При кипении самовара могут быть и другие звуки). Ib. Парахут пăсне кăларнă чухне чашлать (пароходная машина. В Сред. Юм. Чашлатать). Хурамал. Шеп вĕрекен шыва калаççĕ: чашласа вĕрет, теççĕ. Про сильно кипящую воду говорят: она кипит ключом. || Шипеть (о змее). N. Чашлать (çĕлен). КВИ. Вилĕм яшки вĕрет-çке çĕлен пекех чашласа.

хĕрлĕ

красный. См. хĕр. Н. Лебеж. Хĕрлĕ çыран тăмĕсем эмел çĕлен пуçĕсем. N. Çуркунне кунсен ăшăтса килнипе, хĕлле хура сăнлă курăнакан йăвăçсем те хĕрлĕ сăнлă курăнса хăйсен кăчăксене хăпартма пуçлаççĕ. Орау. Кăраççина (или: хĕвеле) хĕрĕç (= хирĕç) тытса ал виттĕр пăхсан (если посмотреть скзозь руку на солнце, на огонь), ал хĕп-хĕрлĕ курăнать. Альш. Чирку патĕнчех улпут карташĕ те пур: хĕрлĕ-хĕрлĕ вите-вите тухнă. Юрк. Атьăр, пăратсем, улма сатне, хĕрлĕ улма суйлама, хĕрлинчен хĕрлине суйлăпăр. Шорк. Хĕрлĕ йор çусан, т. е. никогда. Ст. Чек. Ун çуртне хĕрлĕ вăкăр сĕкнĕ (он сгорел). СТИК. Тĕлĕкре хĕрлĕ вăкăр курсан, вут тухат, тет. Вăл вăкăр кам карташне кĕрет, çав çын çурчĕ çунса каят, тет. Ск. и пред. чув. И. Варман улми пĕçерме шухăшланă кĕл çинче, хĕрлĕ кăвар ашĕнче. МД. Пулăн кăвак пĕлĕт айĕнче, пулăн хĕрлĕ пĕлĕтĕн хыçĕнче. (Солд. п.). Янтик. Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ, хĕрлĕ сăсар тухнă — йĕр тунă. || Румяный. ГФФ. Хĕрлĕ сăнăм, кăвак коç хойăхпа пиçрĕ савнишĕн. Мое румяное личико и голубые глаза пропали от тоски по милому. Ib. Ятпа поçăм пĕтес çок, пĕтсен пĕтĕ хĕрлĕ сăн. Моя голова и мое доброе имя не пропадут, разве только побледнеет мое румяное лицо. Ib. Пĕчикрен кĕнĕ хĕрлĕ сăн... Мое лицо, румяное с малых лет... НР. Çын сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. Сред. Юм. Хĕрлĕ хĕр, румяная девица. ЧП. Хĕрлĕ питлĕ сарă хĕр. || Спелый. ГФФ. Карăм çырлана тарăн çырмана, татрăм çырлине самăй хĕрлине. Пошел я за ягодами в глубокий овраг, набрал там ягод самых спелых. || Цветущий. Туперкульос 31. Ямшăк чупакансем епле тĕреклĕ, хĕрлĕ. || Красивый. Собр. Йышра вилĕм те хĕрлĕ, тет. „На миру и смерть красна“. (Послов.). || Рыжий. Ачач 92. Халь те ара çав-çавах хытă шавса тăрать, хĕрлĕ пуçа пĕтĕм вăй çитнĕ таран пăхать, çитерет... Ib. Ц. Пĕр хĕрлĕ тилĕ таçтăн вилнĕ сурăхăн кайри урине тупнă та кышласа выртать. Рыжая лиса достала где-то ляжку дохлой овцы и гложет ее. Ib. 45. Хĕрлĕ тилле куртăн-и? Ты не видела рыжей лисы? Ib. 87. Уссе çитсен, ĕçлесе хĕрлĕ ĕне туяннă. Ау 169°. Хĕрлĕ чăваш хĕрне сыхлать, хĕрĕ тухса каясран. || Прозвище мужч. Кан. 1929, № 180. Ывăлăм! тет Хĕрлĕ Чураккох. Ала 100. Ай-ай, хĕрĕм, мĕн парам-ши? Виçĕ кĕлет тыррăм пор: пĕр кĕлечĕ сана халаллă. — Ай-ай, ати, кирлĕ мар: хĕрлĕ йăтти вĕрех тăтăр. || Яркий, солнечный (о погоде). Чув. пр. о пог. 345. Евдоким кунĕ хĕрлĕ, хĕвел кун пулсан, çуркунне те аван пулат. Если Евдокиин день (1 марта) будет красный, солнечный, и весна будет красная. || Зарево. Шорк. Пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкнĕ.

шиçмак

толстый, жирный. См. шыçмак. Чем люди живы. Вăл пурăнăçпа епле шиçмак пулас мар. Ун пек каскăна (scr. каскана) вилĕм те илеес çук.

шăрши

то же, что шăши, мышь. Слеп. Шăрши — кошак кайăкĕ. Зап. ВНО. Пĕр шăршин икĕ хӳре. (çăпата). Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Пословица). Сред. Юм. Шăршне вилĕм, кошака колă. Кошке игрушка, мышке слезки. ЧС. Урама сĕтĕрсе тухса пуç тăрăх шыв ярса кӳпнĕ шăрши пек йĕп-йĕпе тăваççĕ. || Мыт (болезнь у лошадей). Сред. Юм. Лашана шăрши полать, чирлет. Тюрл. Лашана полать шăрши, янах айне, янах хошшине, чăмăр пек полса каять, вара тымар тăрăх чĕре патне каять, хырăм кӳпет, вара лаша вилет. Янах айне чăмăр пек полса кайсан, çавна вара ывăç çине чăмăртаса тытса ептĕрпелен ватас полать. || Имя мужч. Орау. || Фамильное прозвище в дер. Хирбоси (в бывш. Тойсинск вол.) Якейк. Шăрши Михали.

пыр

горло, глотка. БАБ. Пĕр чиртен чĕрĕлеттĕм, тет те, тепĕр тĕслĕ чирпе чирлеттĕм, тет. Хăш чух пыртан илсе туса чут вилместĕм, тет. Сред. Юм. Пыра ларса вилмеччĕ (подавился бы). Ib. Ачана пыра пôлнă тесе, пĕчик ачасĕм пыр ыратса чирлесен калаççĕ. Альш. Пыра пулчĕ. Горло заболело, распухло (жаба, дифтерит, скарлатина). Юрк. Çиме тытăнсан, пырăма çиме анмас. КС. Пирĕн ача пырсăр пулчĕ-ха. N. Иртĕнсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Бур. Пырна пула выçă вилĕн, теççĕ. Сред. Юм. Пырна пôла пуçна çийĕн. За желудок голову потеряешь. Ib. Пыр ярна пуçларĕ, таçта сăра тôпса ĕçеп ĕнтĕ эп. Бугур. Пыр ярăнсассăн, ĕçсе-çимелле, теççĕ. Якейк. Пыр ярăнчĕ (какие-то резкие звуки в глотке, которые получаются, может быть, от выхода газов из желудка, не отрыжка и не икота). N. Пыр хыççăн ан кайăр, пыра ирĕк ярсан, вăл атте- аннене те суттарать. Собр. Пыр ерĕнсен, сăра ĕçет, тет. С. Дув. Хăйĕн пырĕ кастарать, пур укçине хĕрхенет. Латыш. Епле пыра тăрантас-ши? тесе калать, тет (шаланкă). N. Хăйĕн пĕр пырне те тăрантарса усрайман. Ялан пыр çинчен, çи-пуç çинчен анчах шухăшланă. Т. VI. 13. Кӳршĕрен çавăн пек пыра хыт çиекен çынна (едуна) суйласа илеççĕ. Юрк. Этемĕн пырĕ тутă та, куçĕсем выçă. || Пища. N. † Çак тантăшсем аса пĕр килсессĕн, ларса çиес пырăма çимерĕм. || Назв. части сăрка. Ау 329. Виçĕ хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука. || Залив. Сред. Юм. Атăл пырĕ. N. Çĕр чĕтĕренипе тинĕс пырĕнчи пулăсем хула урамне туха-туха ӳкнĕ. Кĕвĕсем. Кăвакал ами пыр урлă, çавăрнасси кӳл урлă; пирĕн тантăш ял урлă, калаçасси çын урлă. Рак. † Кăвакалăн ами пыр урлă (за заливом). ЩС. Пыр, узенький залив, также узенький пролив. || Устье реки. Шел. П. 18. Чăваш хули Шупашкар... ларать Атăл хĕрринче... Кăкшăм çырми пырĕнче. Баран. 161. Атăл пырин хĕвел анăç енче калмăксем пурăнаççĕ. Изамб. Т. Пыр тесе, пĕр çырма тепĕр çырмана тухнă тĕле калаççĕ. Ib. Энтепе çырми пырĕ, назв оврага. || Омут. || Кратер. Орау. Вутлă ту пырĕнчен вĕри чулсем темскерсем тухнă чухне таврари яла пĕтĕмпе кĕл пусать (падает пепел, во время извержения).

пыр-çыххи

завязка у ворота рубахи (иначе называют тӳмме). А. Турх. Батыр. Вилнĕ çын пытарса таврăнакансене тĕл пулсан, мана вилĕм ан тивтĕр тесе, пыр çыххие туртса татаççĕ. Собр. Çĕнĕ кĕрĕкĕм пыр-çыххине хутăм вутла çунан тарайран (из шелка). N. Пыр-çыххи — кепе çухине çыхмалли çип. Изамб. Т. Кĕпен пыр-çыххи пулат. Ерк. Туйсăр кĕпи тĕрĕллĕ, пыр-çыххисем туртăннă.

пурăнкала

(-га-), учащ. ф. от гл. пурăн. Кан. Вăл хăш чухне яла килсе пурăнкалать. Никит. Питĕ вăйлă выçлăх килет, мĕнле пурăнкаласа хĕл каçмалла? В. Олг. Пӳрчĕ пĕренисем çĕрсе, тепле порăнкалас! N. Окçаран мĕнле порнкалатăр? || Жить кое-как и пр. Баран. 79. Епле эсир кунта пурăнкалатăр (в таких плохих условиях)? N. Пурăнкалатпăр çав. Мĕн тăвас-пурăнас пулать, вилĕм çитмесĕр вилмелле мар.

пӳкле

прямо. СПВВ. Пӳкле кĕрес. || Прямая дорога. А. Турх. N. Пӳкле кайнă — пăх хыпнă, çаврăна кайнă — çу хыпнă. С. Айб. Пӳкле каякан шыва кайнă, çавра каякан çăв çинĕ (вар. хыпнă), теççĕ. Собр. Пӳкле каякан пӳлĕнет, çавра каякан çăв çиет, теççĕ. || Нечаянно; неожиданно, вдруг. СПВВ. Пӳкле вилнĕ. Календ. 1906. Шăтăкĕ пӳрнескенĕн аяккинче пулсан, хурт амине ĕç-хурчĕсем пӳкле кăларса вĕлернĕ пулать. Собр. Пӳкле вилнĕ çыннăн ӳчĕ хирте выртсан, çумăр çичĕ яла пулмас, тет, çын вилли вăл пит шывшăн çунат, тет; çавăнпа вăл, çумăр киле пуçласан (перед дождем), çумăра хирĕç каят, тет, çумăр, çын вилинчен хăраса, урăх-çĕрелле пăрăнса каят, тет. И. С. Степ. Пӳкле, нечаянно, неуместно: пӳкле вилĕм, пӳкле калаçать, пӳкле сăмах.

пӳкле вилĕм

неестественная смерть. Н. Шинкусы. Пӳкле вилĕмрен эсир сыхлăр. Ст. Чек. Пӳкле вилĕм — çакăнса вилни, чикĕнсе вилни, неестественная смерть. Собр. Çапла этемрен вăтанмасăр, вĕсем пĕлнĕ-пĕлмен ăсĕсемпе вара темĕн чухлĕ çынна пӳкле вилĕмпе вăхăтсăр вĕлереççĕ (йомзи). Беседа. Хăй вилĕмĕпе вилнисем те, пӳкле вилĕмпе вилнисем те...

прех

то же, что пĕрех. Собр. Хай арçури çынна прех пырса çăтса ячĕ, тет. || Одинаково. Регули 1577. Киви те, çĕни те — прех мана. IЬ. 1351. Кусам икш прех. IЬ. 1467. Тунипе туманни прех мар. N. Вилес вилĕм прех, крик хăçан та пĕре. || Сразу, вдруг. Собр. Хай вупăр кушак пулчĕ, тет те, куçран прех çухалчĕ, тет.

апусам

(абузам), mater tua atque ii, qui cum ea sunt, твоя мать и те, кто с нею. Панклеи. Ачам, ан кай апусам патне, онта вăлсам сана вилĕм хатьăрлаççĕ. Не ходи, милый, к матери, там они готовят тебе погибель.

кышламалли

еда, пища, шамовка. Шел. 45. Кышламалли пулмасан, вăл та нимĕн параймасть. N. Унăн ӳтне-тирне, шăммине-шаккине вилĕм кышласах ярĕ. Упа. Шăши ун патне пынă та, вĕренне кышласа татнă (перегрызла).

киревсĕр

негодный, злой, упрямый, неприступный. СПВВ. МС. Ку киревсĕр выльăха мĕн туртса уçран? Урож. год. Тĕрлĕ путăк-шăтăка, ним киревсĕр сăртсене картасемпе çавăрар, йывăç лартса тултарар. N. Киревсĕр (бранные слова) калаçма вĕреннĕ çын ĕмĕрне те йĕркене кĕреймест. ППТ. Киревсĕр çапмаççĕ. См. питти. СТИК. Киревсĕр, капризный, своенравный. Сред. Юм. Киревсĕр тесе, пит йĕрекен, йăпатса та чарăнман ачана (капризника) калаççĕ. N. Киревсĕр (негодный) ача-пăчашăн: йышлă пулччăр, тесе, ан хапăлла (не желай), йĕркесĕр ывăлу-хĕрӳшĕн ан савăн. Собр. Кунне кун çук, киревсĕре вилĕм çук, теççĕ. (Послов.). N. Куç хыçĕнче тути-çăварне ейсе виртлĕ сана, эсĕ каланă сăмахна пăсса, киревсĕрĕ кăларĕ («в словах твоих откроет соблазн»). || В наречн. знач. СТИК. Сăмаха килмен (непослушный) çăмăлкка ачасене, хĕрсене ытла киревсĕр хăтланать-ĕçке, курас килмест, теççĕ. || Брань. Торпк. Киревсĕр!

кунĕ

(кун’э̆), смирный; простак. СПВВ. ТА. Вăл кунĕ çын = вăл йăваш, лăпкă çын. Торп-к. Куннĕн кун, киревсĕрĕн вилĕм çук, теççĕ. (Поговорка). Пус. Хаяр пулса, çын пуçĕ çинче таптаса ан çӳре; кунĕ пулса, хурланса ан çӳре. (Послов.). Норус. † Пирĕн апай пит кунĕ: хиврен (из-за пазухи) ушшă кăлармасть; пирĕн апай пит кунĕ: алăран туя пăрахмасть. (Свад п.). || Смирно. Менча Ч. Акана тухса каяс уммĕч, пĕр кашăкпа сар çу илсе тухса, лашсем (= лашасем) кунĕ пыччăр, çурăмĕсем ан пăсăлччăр, тесе, лашисен çурăмĕсене çу сĕрсе çӳреççĕ (мажут). || Легко. Рааs. Паян ĕç кунĕ пычĕ. Сред. Юм. Паян тыр вырма пит конĕ («нет препятствий; если нет сильного ветра, солнце не печет и хлеб на корню, то жать бывает легко»): çил вăйлă мар, пит ăшă мар, тырри çапкаланчăк мар. || Сговорчивый, податливый. Сред. Юм. Ко çын пит конĕ, онпа тем йăмахласан та, килĕштерме полать. || Колкий (легко раскалывающийся). СПВВ. ЕХ. Кунĕ — час çуралакан йывăç. СПВВ. ИА. Кавăрăç питĕ кунĕ çурлать. СПВВ. ТМ. Çурăлакан кунĕ йывăç. Тюрл. Конĕ йывăç (колкое). КС. Кунĕ йывăç.

ӳкĕнĕç

раскаяние, досада. Чăв. й. пур. 7. Эппин аван ĕçлерĕр ĕнтĕ, тенĕ. Акă ман сăмаха асăнăр та, кайран пулăр (чит. пулĕ), тенĕ; ӳкĕнĕçе юлатăр. Епле эсир шухăшламастăр, авалхи йăлана пăрахса, çĕнĕ йăла тăватăр? тенĕ. N. Вилĕм ӳкĕнĕçсĕр пулмас, теççĕ. (Послов.) СПВВ. Ӳкĕнĕç, ӳкĕнес. Çамрăк чухне вылляса юл, ӳкĕнĕçе ан юлтăр (чтобы потом не каяться). IЬ. «Ӳкĕнĕçе юлатпăр ― в убыток, разорение».

ĕмĕрне те

во век (не). N. Ĕмĕрне те çылăха кĕмĕн. Во всю свою жизнь не согрешишь. Ч. П. Тусăм пар мана аллăна ĕмĕр ĕмĕрне уйăрăласса (м. б. уйăрăлмасса?). Друг мой, дай мне руку, чтобы расстаться на век. Псалт. 24,1. Ĕмĕрне те намăса юлмăпинччĕ. || Всегда (все время), вечно. Кратк. расск. 3. Вăл йывăçăн улмине çисе пурăнсан, этеме ĕмĕрне те вилĕм те, чирте тивмелле пулман. Вкушение плодов этого дерева давало человеку бессмертие и избавляло его от болезней.

ĕренкесĕр

безвидный. Сир. 118. Сĕм-тĕттĕм çĕрте, вилĕм тĕттĕмлĕхĕ тĕттĕмĕнче йĕркесĕр-еренкесĕр çĕрте, тĕттĕмрен тĕттĕм çĕрте пулăп, тенĕ Иов. В рукописи написано было: ĕренкесĕр, в печатном исправлено еренкесĕр; первое ближе к перс. оригиналу.

еренкесĕр

находящийся в беспорядке, хаотический. Сир. 118. Сĕм-тĕттĕм çĕрте, вилĕм тĕттĕмлĕхĕ тĕттĕмĕнче йĕркесĕр-еренкесĕр çĕрте, тĕттĕмрен тĕттĕм çĕрте пулăп вара, тенĕ Иов. N. Эй, еренкесĕр япала! Эх ты, бестолочь!

лăк-лак

(лы̆к-лак), подр. неровным подпрыгиваниям. КС. Выртакан ача, амăшне тыттарасшăн (чтобы мать взяла его на руки), кучĕпе лăк-лак сиккелет. || Подр. сотрясению при езде. Е. Орлова. Орапи лăк-лак! тутарса пырса, вар ыратакан полчĕ (заболел). Сред. Юм. Тикĕс мар çôл çинче тарантас лăк-лак сиксе пырать. СТИК. Тикĕс мар çулпа çӳресси чыс вилĕм вăл: кута лак-лак, лăк-лак! тутарса пĕтерет.

вырăна хур

почитать, принять во внимание. N. Эпĕ вĕсем каланине пĕтĕмпех вырăна хурса пытăм. || СТИК. Турă аван вырăна хутăр, (тенĕ вилĕм çинчен илтсен ĕлĕкхи чăвашсем). || Уплести (съесть).

вилĕм

смерть, кончина. N. Вилес вилĕм пур çĕрте те пĕрех. N. Вилĕм куçа курăнса килмес. (Из письма). Книга для чт. 9. Хăшăнне (= хăшинĕнне) çамрăкла амăшне вилĕм килсе илсе каять. Ал. цв. 6. Мĕншĕн эпĕ унта вилĕм шыраса каятăп-ха? Зачем я пойду туда искать себе смерти? Ала 18. Вăл хăй айăплă пулнă пулсассăн, турă ăна çав тĕрлĕ вилĕмсенчен хăтарас çук (её). Ой-к. Çав ăстарикăн (= старикĕн) вилес вилĕмĕ çитнĕ (пришло время умирать). Собр. Вилĕм хĕрлĕ, теççĕ. (Послов.) N. Кона вилĕм час тивес çок. До этого не скоро коснется смерть. Ч. С. Пырса кĕрекене (чужих людей): мур ертсе килет вăл, тесе, çавăнтах çапса ӳкерсе, вилĕм хакне ӳкереç. (Хĕр-сухи). Псалт. 72,₄. Вĕсен вилĕмĕнче ырра вĕренмелли çук, вĕсене хĕн кăтартни нимĕне те вĕрентмест. Сред. Юм. Ĕнер она хĕнесе вилĕм хакне ӳкернĕ те (избили чуть не до смерти), паян пăртак ôраланнă та, каллах çынпа вăрçса çӳрет. Н. Седяк. Вилĕм. Çын чунĕ тухсанах, кăмака çамкинче хăрăмпа çăмартана кашни хуратса, масар енелле ак çапла каласа ывăтаççĕ: çăмарта пек выляса кай, теççĕ. Çын вилсен, кăмака сакки çине япала лартмаççĕ, çын та лармас, унта вилнĕ çыннăн чунĕ ларать, теççĕ. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн хурăнташĕсем, ăна пĕлекен çынсем салат илсе пыраççĕ сăра тума. Çакăнтан вара ик-виç тĕрлĕ ĕç пуçланать: хĕр-арăмсем сăра тăваççĕ, макăра-макăра кĕпе çĕлеççĕ. Арçынсем тупăк тăваççĕ, хăшĕ çыннăн ӳтне çăваççĕ. Тупăк ăшне милĕк сараççĕ, пуçĕ айне кивĕ тумтирне хураççĕ. Тупăк ăшне çын ӳтне хунă чух: акă сана шурă пӳрт, теççĕ. Унăн какăрĕ çине хĕреслетсе пурçăн хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, батюшка хушнă тăрăх, чиркĕве илсе каяççĕ. Кĕл-туса пĕтерсен, масар çине илсе каяççĕ; унта тупăк тунă чухне тухнă турпасĕсене те илсе кайса, масар патне тăкаççĕ. Хăшĕ çĕклесе каять, хăшĕ лашапа турттарса каять. Пĕкĕ çумне сурпан çинчен çыхакан тутăра çакаççĕ. Çын ӳтне шăтăка хураччен, пĕр-икĕ пус укçа; «çĕр укçи», тесе, пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра яра пуçлаççĕ; унăн тăприне пурте таптама тăрăшаççĕ. — Тăпру çăмăл пултăр, ыр вырăнта вырт, теççĕ. Пытарса пĕтерсен, хĕрес кутне çăкăр татса: умăнта пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Вилнĕ çынна çĕклесе кайнă наçилккесене (носилки) çавăнтах пăрахса хăвараççĕ. Пытарма кайнă çынсем таврăнсан, пĕр(и) пусма çине шыв илсе тухса ыйтать: кăçта карăр? тет. Лешсем: харам ĕçе карăмăр, теççĕ. Унтан вара пурте аллисене çăваççĕ те, тӳрех, пӳрте кĕмесĕрех, унччен хутса пултарнă мунчана каяççĕ. Çын пытарма кайнă вăхăтра киле юлнă хĕр-арăмсем, пӳрте тасатса, икерчĕ пĕçерсе, чăхă пусса, мунча хутса хураççĕ. Мунчаран таврăнсан, вилнĕ çынна хываççĕ (икерчĕ татса пăрахаççĕ); умăнта пултăр, теççĕ. Ĕçеççĕ, çиеççĕ; унтан вара пытарма пынă çынсене икшер-виçшер сĕвем çĕлен-çип параççĕ; çав çипне вĕсем пиçикки çумне çакса каяççĕ. Вилнĕ çыннăн чунне тамăк хуранĕ урлă çĕлен-çип тăрах каçараççĕ, тет. Çынсене панă çип те çавна анчах пĕлтерет. Тунă сăрине кашни эрне-каç, вилнĕ çынна хывса, асанса, ĕçеççĕ. Кашни эрне-каç çынсем икерчĕ, çурта тума ăвăс илсе, пыраççĕ. Аслă пумилккене Чăвашсем вăтăр кунтан, хĕрĕх кунтан е икĕ эрнеренех туса ирттереççĕ. Аслă пумилккеччен кашни эрне-каç, алăк патне сĕтел лартса, пĕрене çумне çуртасем çутса, чашăк çине хываççĕ. Пуш чашăка çуртасем айне, пĕрене çумне, сак çине лартаççĕ. Çав çашăк çине сĕтел çинчен пĕрер татăк, пĕрер кашăк апат яраççĕ: умăнта пултăр, теççĕ. Сăра хывма урăх савăт, чашăкпа юнашарах, лартаççĕ. Пурте хывса пĕтерсен, кăларса, урам хапхи тул енне тăкаççĕ. Тăкнă яшка-çăкăра йăтăсем çисе яраççĕ. Вилнĕ çын умне пĕр япала та юлмасть, анчах чăвашсем: вăл унăн шăршипе тăранса пурăнать, теççĕ. Тăкнă яшка-çăкăр шăрши вилнĕ çын патне çĕр витĕр каять, теççĕ.

вилĕм-çĕтĕм

погибель; смертные случаи. СПВВ. АС. Вилĕм-çĕтĕм (scr. çĕтем), погибель. (Очень древнее словосочетание!). Сред. Юм. Вилĕм-çĕтĕм (с’э̃д’э̃_м) пôлмасан, пôрпăпăр-ха çын пикех. Ib. Вилĕм-çĕтĕм пôлмасан, кăçал сôрăх нăмай (= нумай).

вăрăма кай

вытянуться, затянуться. Собр. Хăй (= хăйă). сăмси вăрăма кайсан, ăшă пулат, теççĕ. Беседы о земл. Çумăр вăрăма кайсан, çĕмелсене, тĕмĕсене хăш чухне салатмалла пулать. Йӳç. такăнт. 21. Мĕн ытла та вăрăма кайрĕ-ши ку вилĕм? Что это так долго не приходит смерть?

эсрелĕ

(э_срэл’э̆), то же, что эсрел. Макуш. Тата Эсрелĕ пур, теççĕ. Вăл, çыннăн вилĕм çитсен, пусма пырать, тет. Пшкрт. Эсрелĕ çынна пусат (режет), теччĕ. Тюрл. Эсрелĕ касмасăр, çын вилмес. IЬ. Ох! тет, мана касса карĕ, тет, вилетĕп! тет. (Слова умнрающего). Пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет; шăмă-кăна, тет, хăй; аллинче çава, тет. Макка, 229. Эсрелĕ вăл çывăн чунне илет теççĕ. Эсрелĕн ĕнси çинче куçĕ, теççĕ; ăна çын чуннĕ илме килнине нумайĕшĕ кураççĕ. Н. Седяк. Чăвашсем: эсрелĕ, канавал пек, çын чунне илсе çӳрет, теççĕ. Вăл ептĕрипе мулатуксемпе чирлĕ çын патне килсе кĕрет, тет, те, сак айĕнчен атпăрипе çын ӳтне шăтарса, унăн чунне илет, теççĕ. Вăл çапла молотокпа, атпăрипе çӳренĕрен канавал пек, теççĕ. N. Пӳртри япаласене: тумтирсене, савăтсене, пур çуртра тыткалакан япаласене тула кăлараççĕ. Япаласене ак мĕншĕн тула кăлараççĕ: эсрелĕ чирлĕ çын шăмми сыпăкĕсене каснă чухне, ун юнĕ япаласем çине сирпĕнсе ан юлтăр, теççĕ. СПВВ. ИЯ. Эсрелĕ пуянпа чухăна пăхмасть, пурне те тикĕс вĕлерсе пырать. Пшкрт. Эсрелĕ пусса кайман! (брань). Питуш. Эсрелĕ çияш! (брань). Якей. Эсрелĕ çынни! (не сильная брань), Актай. Икĕ эсрелĕ хире-хирĕç пăхĕç. (Карăнтăк янаххи). IЬ. Уй варринче икĕ эсрелĕ ташлĕ. (Кĕне кĕвенти). Существует сказка о том, как Эскемер, а по другой версии — старик, запрятал Эсреля в гроб. || В. Олг. Эсрелĕ — первый похороненный на кладбище. СТИК. Эсрелĕ, эсрел — пăхма тискер çын; çынран ютăхса пурăнакан, çиленсе çитнĕ çынна калаççĕ. «Эсрелленсе çитрĕ».

Ечел

конец жизни. Уралка. Ечел вилĕмпе вилчĕ — хăй: вилĕмĕпе вилчĕ. Ечелтен хăтăлма çук. Ечелсĕр вилĕм: шыва кайса, çакăнса, ӳксе, перĕнсе вилӳ.

иртĕх

(и_рд’э̆х'), становиться избалованным. Орау. Çăккăрпа ан выльăр! çăккăрпа ан выльăр! Пĕр-ик кун выçă усрамалла сире, ытла иртĕхнĕ! (говорят ребятам). КС. Лашана пĕрмай лайăх апат парсассăн, иртĕхет (перестает есть обыкновенную пищу, избаловывается). IЬ. Ачисем пит иртĕхнĕ (избалованы, набалованы). Хĕвел 1. Эпир çак хĕр-арăмсем пекех пулмăпăр; вĕсем ытлашши те иртĕхеççĕ. КС. Эхи-и, ачам, лашу иртĕхсе кайнăç! Э, брат, лошадь-то у меня (говорит о своей лошади, хотя афф. притяжательный относится ко 2-му лицу) с жиру бесится! (Напр., у нее хороший корм, а она «балует»: не ест, раскидывает мордой корм, или ест сухую солому и пр. Сирах hVII. Ытлашши çию чире ларать, иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр (в рукописи: тум-хаяр) чир те тупăн. Иртĕхсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Абаш. Иртĕхсе кайнă. 1. Расшалался. 2. Стал жить роскошно.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

внезапный

прил. (син. неожиданный), внезапно нареч.
сасартăк, сарăмсăр, кĕтмен çĕртен; внезапная смерть сарăмсăр вилĕм; внезапно поднялась метель кĕтмен çĕртен çил-тăман тухрĕ

гибель

сущ.жен. (син. уничтожение, смерть)
вилĕм, пĕтӳ ; вилни, пĕтни; трагическая гибель сарăмсăр вилĕм

жизнь

сущ.жен.
1. (ант. смерть) пурнăç, пурăну, пурăнни; возникновение жизни на Земле Çĕр çинче пурнăç пуçланса кайни
2. пурнăç, ĕмĕр, кун-çул; долгая жизнь вăрăм ĕмĕр; прожить жизнь в труде пурнăçа ĕçлесе ирттер
3. кого-чего или какая пурнăç, ĕç-хĕл, пурнăç-тăрмăш; общественная жизнь общество пурнăçĕ; оторваться от жизни пурнăç-тăрмăшран уйрăлса кай ♦ отдать жизнь пурнăçа пар (вилни çинчен); воплотить в жизнь пурнăçа кĕрт; между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче, ни чĕрĕ ни вилĕ; Жизнь прожить — не поле перейти посл. ĕмĕр сакки сарлака

мир

1. сущ.муж., множ. миры
1. (син. вселенная) тĕнче, çут тĕнче; происхождение мира çут тĕнче пулса кайни
2. (син. Земля) Çĕр, тĕнче; народы мира тĕнчери халăхсем; чемпион мира тĕнче чемпионĕ; он много поездил по миру вăл нумай тĕнче касса çӳренĕ
3. (син. область, сфера) тĕнче, хутлăх; мир животных чĕр чун тĕнчи; мир растений ӳсен-тăран тĕнчи; мир звуков сасăсен хутлăхĕ; внутренний мир человека этем чун-чĕри ♦ всем миром пĕтĕм йышпа; пойти по миру çука ер, кĕлмĕçе тух; На миру и смерть красна посл. Йыш çинче вилĕм те хăрушă мар

смертельный

прил., смертельно нареч.
1. вилĕм -ĕ; вилĕмле, вилмелле; боец смертельно ранен салтак вилмеллех аманнă
2. хаяр, хăрушă; смертельная ненависть чĕререн курайманни
3. (син. чрезвычажшй) вăйлă; чăтма çук, çав тери; я смертельно устал эпĕ çав тери ывăнтăм

смерть

сущ.жен., множ. смерти
вилĕм; вилни; скоропостижная смерть сарăмсăр вилĕм; он погиб смертью героя вăл паттăрсен вилĕмĕпе вилнĕ ♦ смерть как устал вилесле ывăннă

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

внезапный

сасартăк, кĕтмен çĕртен, сарăмсăр (вилĕм).

скоропостижный

скоропостижная смерть сасартӑк вилсе кайни, кăмăлсӑр вилӗм, сарӑмсӑр вилĕм.

смерть

ж. 1. вилĕм; скоропостижная смерть сасартӑк вилни, камалсӑр вилĕм; его и смерть не возьмет ӑна вилĕм те витес ҫук; 2. питӗ, шутсӑр разг. смертельно устал вилес пек, ҫав тери, питӗ, шутсӑр ывӑнтӑм.

стопа

1. 1. ура тупанĕ, ура пусӑмӗ; ура лаппи; 2. перен. ура, утӑм; смерть подкралась тихой стопой вилĕм хуллен, уттине систермесĕр йăпшӑнса ҫитрĕ; по стопам русских большевиков вырӑс большевикӗсем хыҫҫӑн, вырӑс большевикӗсен ҫулӗпе.

преждевременный

вӑхӑтсӑр; преждевременная смерть вӑхӑтсӑр вилĕм.

час

1. сехет; мы сидели до часу ночи эпир çур çĕр иртни пĕр сехетчен лартăмăр; 2. вăхăт, тапхăр; настанет час расплаты тавăрас вăхăт çитĕ; в добрый час телей пултăр, ĕçӳ ăнăçлă пултăр; ждём его с часу на час эпир ăна кĕç-вĕç килсе çитĕ тесе кĕтсе тăратпăр; пробил мой последний час манăн вилĕм çитрĕ; стоять на часах часовой пулса, хуралта тăр.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

безвременный

прил. вăхăтсăр; безвременная кончина вăхăтсăр вилĕм.

бесславный

прил. чыссăр; намăс; бесславная смерть чыссăр вилĕм.

верный

прил. 1. (преданный) чунтан парăннă, чăн-чăн (тус); 2. (постоянный) шухăшне (е сăмахне, туйăмне т. ыт.) улăштарман, шанчăклă, çирĕп; верный своему слову сăмаха улăштарман çын; З. (надёжный) шанчăклă, çирĕп; верная опора шанчăклă тĕрек; 4. (правильный, подлинный) тĕрĕс, чăн; верная мысль тĕрĕс шухăш; 5. (безошибочный) тĕрĕс; верный глаз тĕрĕс куç; 6. (неизбежный) кĕрет; верная гибель кĕрет вилĕм.

героический

прил. паттăрла, геройла, хастарлă; героический поступок паттăрла ĕç; героическая смерть паттăрла вилĕм.

гроб

м. тупăк; ◇ до гроба виличчен, çĕре кĕриччен; в гроб вогнать вĕлер, çĕре алтса чик; в гроб глядеть вилес патне çит; быть на краю гроба, стоять одной ногой в гробу вилме патне çит, вилĕм кĕт; идти за гробом çăва (е масар) çине ăсат (вилнĕ çынна); хоть в гроб ложись ниçта кайса кĕме çук, вырт та вил.

даровать

сов. и несов. что, уст. савса пар, парнеле; халалла; даровать жизнь вилĕм каçар; пурнăç парнеле; даровать свободу ирĕке кăлар.

естественный

прил. 1. çутçанталăк ⸗ĕ [⸗и]; естественные богатства çутçанталăк пуянлăхĕсем; естественные науки çутçанталăк çинчен вĕрентекен наукăсем; 2. (натуральный, прирождённый) элчел, чăн хăйĕн; естественный цвет лица питĕн хăйĕн тĕсĕ; естественная смерть элчел вилĕм; 3. (нормальный, обычный) йĕркеллĕ, тивĕçлĕ; естественный путь развития ӳсĕмĕн тивĕçлĕ çулĕ; естественный отбор хăй тĕллĕн пулса пыракан суйлану.

жизнь

ж. 1. пурнăç; возникновение жизни на Земле Çĕр çинче пурнăç пуçланса кайни; жизнь растений ӳсентăрансен пурнăçĕ; кипучая жизнь вĕресе тăракан пурнăç; общественная жизнь общество пурнăçĕ; хозяйственная жизнь хуçалăх пурнăçĕ; зажиточная жизнь тулăх пурнăç; борьба за жизнь пурнăçшăн кĕрешни; стоимость жизни пурнăç хакĕ; зарабатывать на жизнь пурăнмалăх ĕçлесе ил; при жизни пурăннă чух; проводить в жизнь пурнăçа кĕрт; образ жизни пурнăç йĕрки; лишить себя жизни хăв пурнăçна тат; 2. (продолжительность существования) пурнăç, ĕмĕр, кунçул, кун; за всю свою жизнь хăй ĕмĕрĕнче, хам ĕмĕрте, ĕмĕр тăршшĕнче; прошлая жизнь иртнĕ пурнăç, иртнĕ кун-çул; на всю жизнь ĕмĕрлĕхех; 3. (оживление) пурнăç, кун; улицы полны жизни урамсенче пурнăç вĕресе тăрать; ◇ даровать жизнь каçар, вилĕмрен хăтар; дать жизнь çурат, чун пар; отдать (или положить) жизнь пуç хур; прожигать жизнь асса-тĕссе пурăн; войти в жизнь 1) йăлана кĕр; 2) хăнăх; вычеркнуть из жизни см. href='/s/вычеркнуть'>вычеркнуть; возвратить к жизни см. возвратить; вопрос жизни или смерти чи кирлĕ ыйту; право жизни и смерти пурнăçпа вилĕм прави (е ирĕкĕ); между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче; не на жизнь, а на смерть вилесле, вилес пек; жизни не рад пурăнас та килмест; ни в жизнь, в жизнь (в жизни) не... нихăçан та; ĕмĕрне те; по гроб жизни мĕн виличчен.

конец

м. 1. вĕç, вĕçĕ; пуç, пуçĕ; сесть в конце стола сĕтел пуçне (вĕçне) лар; 2. (последний момент) вĕçĕ, пĕтмĕшĕ; конец месяца уйăх вĕçĕ; к концу работы ĕç пĕтеспе; довести до конца вĕçне çитер; 3. перен. разг. (смерть) вилĕм, пĕтни; пришёл конец вилĕм çитрĕ; безвременный конец вăхăтсăр вилĕм; 4. разг. (путь между двумя пунктами) ен, хушă, вĕç; в один конец пĕр еннелле; в оба конца малалла-каялла, калла-малла; 5. мор. канат, вĕрен; ◇ без конца пĕр вĕçсĕр, вĕçĕмсĕр; до конца вĕçне çитиччен; из конца в конец вĕçрен вĕçе, пĕр вĕçĕнчен тепĕр вĕçне; один конец пурпĕр тӳсмелле; во все концы пур еннелле те; на худой конец ытах, ĕç тухмасан; в конце концов 1) тепĕр тесен; 2) юлашкинчен; нет конца вĕçĕ çук; конца краю (или края) нет вĕçĕ-хĕрри çук; (и) дело с концом, и делу конец ĕçĕ пĕттĕр, ĕçĕ те пĕтрĕ; концы в воду ним палли те юлман, йĕрри-палли çук; концов не найти вĕçне-хĕрне тупма çук; палка о двух концах туя икĕ вĕçлĕ (пулать); положить конец чему-л. чарас (е чарăнас) пулать, пĕтерес пулать; едва (или еле-еле, кое-как) сводить концы с концами аран-аран саплаштарса пурăн (çитер); свести (или сводить) концы с концами майлаштар, йĕркелесе çитер.

кончина

ж. высок, вилĕм, вилни.

лютый

прил. 1. (свирепый — о животных) хаяр, тискер, хăрушă; лютый зверь хăрушă тискер кайăк; 2. (жестокий, беспощадный) усал, тискер, хаяр; лютый враг усал тăшман; 3. перен. (мучительный): лютая смерть асаплă вилĕм; 4. (очень сильный) питĕ вăйлă, хаяр; лютый мороз хаяр (е шартлама) сивĕ.

могильщик

м. 1. масар шăтăкĕ чавакан; 2. перен. вилĕм кӳрекен, тĕп тăвакан; пролетариат — могильщик капитализма пролетариат — капитализма тĕп тăвакан.

мученический

прил. асаплă, тертлĕ, хĕн-хурлă; мученическая судьба хĕн-хурлă шăпа; мученическая смерть асаплă вилĕм.

найти

сов. 1. кого-что. (отыскать) туп, шыраса уп, тупса пар; найти нефть нефть туп; 2. (открыть путём умозаключений) шухăшласа туп, шутласа кăлар; найтиквадратный корень квадратлă корене шутласа кăлар; ◇ найти себе могилу хăвна валли вилĕм туп, вил; найти общий язык пĕр чĕлхеллĕ пул.

насильственный

прил. вăйпа, ирĕксĕр; насильственные меры ирĕксĕр тутаракан ĕçсем; насильственная смерть элчелсĕр вилĕм.

неестественный

прил. 1. яланхи (е пурнăçри) пек мар; неестественная смерть элчелсĕр вилĕм; 2. (ненатуральный) чăн-чăн мар; 3. (деланный) ирĕксĕр, юри (е кăтартма çеç) тунă; неестественная улыбка ирĕксĕр кулă.

неожиданный

прил. кĕтмен, сарăмсăр, ăнсăрт; неожиданный гость кĕтмен хăна; неожиданная смерть пӳкле вилĕм.

нога

ж. 1. ура; ◇ быть без задних ног халтан кай; быть одной ногой в могиле вилĕм патне çит; быть на дружеской ноге с кем-л. туслă пул; встать с левой ноги çилленсе (е тăрăхса) çӳре; идти в ногу (с кем-л.) харăç ут; 2. (с чем-л.) ĕçӳсене кампа та пулин килĕштерсе ту (кая ан юл); на широкую ногу пуян, улпутла; ноги моей не будет там эпĕ унта ура та ярса пусмастăп; перенести болезнь на ногах чире ура çинчех ирттерсе яр; со всех ног (броситься) тапса сик; стать на ноги) 1) (стать самостоятельным) уралан, ху тĕллĕн пурăнма тытăн; 2) (выздороветь) ура çине тăр, юсăнса çит.

одр

м. уст. тӳшек, вырăн; на смертном одре вилĕм вырăнĕ çинче, вилес умĕн.

пагубность

ж. вилĕм-çĕтĕмлĕх, синкерлĕх, сиенлĕх.

пагубный

прил. вилĕм-çĕтĕмлĕ, синкерлĕ, сиенлĕ, сиен (е инкек) кӳрекен; пагубное влияние алкоголя алкоголь сиенĕ.

петля

ж. 1. йăлă, йăлмак; завязать петлю на конце верёвки вĕрен вĕçне йăлла; 2. перен. (виселица, гибель) вилĕм; 3. (на одежде) йăлă, тӳме йăлли; 4. (при вязании) куç; спустить петлю куçне яр; 5. (на двери и т. п.) тăпса, петле; петля у сундука арча тăпси; 6. мн. петли охот. (следы зверя) йĕр; ◇ попасть в петлю мăйкăчлан, мăйкăча лек; хоть в петлю лезь разг. пуçа ниçта кайса чикме çук.

погибель

ж. уст. вилĕм-çĕтĕм, пĕтни, пăчланса ларни, пуçа çини.

предсмертный

прил. вилес умĕн(хи), виличчен(хи); предсмертные судороги вилĕм хытти туртни; предсмертный бред вилес умĕн аташни.

преждевременный

прил. мехелсĕр, вăхăтсăр, вырăнсăр, иртерех пулнă (е тунă); преждевременная смерть ичелсĕр вилĕм; преждевременные роды ача вăхăтсăр çурални.

саван

м. 1. вилĕм кĕпи (вилнĕ çынна пытармалли шурă тум); 2. перен. шурă тум, шурă çивитти; поля покрыты белым саваном уй-хир шурă тум пĕркеннĕ.

скоропостижный

прил. сасартăк, кĕтмен çĕртен, пӳкле; скоропостижная смерть пӳкле вилĕм.

смертельный

прил. 1. вилĕмлĕ, вĕлерекен, вилмеллех, вĕлермеллех; смертельная рана вилмеллех суранлатни (е суранланни); смертельная опасность вилĕмлĕ хăрушлăх; 2. (сопутствующий смерти) вилес умĕнхи, вилĕм ⸗ĕ [и]; смертельная агония вилĕм асапĕ; 3. перен. (очень сильный) çав тери, вилес пек; смертельная усталость вилес пек ывăнни; ◇ смертельный враг вилес пек курайман тăшман; смертельная вражда вилес пек хирĕçни.

смертный

прил. 1. вилĕм ⸗ĕ [⸗и]; смертный час вилĕм сехечĕ (е вăхăчĕ); 2. (подверженный смерти) вилĕмлĕ; смертные люди вилĕмлĕ çынсем; 3. взнач,. сущ. смертный м., смертная ж. çын; простой смертный ахаль çын; любой смертный кирек кам та; 4. (приводящий к смерти, к гибели) вилĕм ⸗ĕ [⸗и], вилĕмлĕ, вĕлермелли; смертный приговор вĕлермелли приговор, вилĕм приговорĕ; 5. перен. (очень сильный, крайний) çав тери, вилес пек, вилесле; смертная скука çав тери тунсăх; ◇ смертный (или смертельный) враг см. смертельный; смертный грех нихçан каçми çылăх.

смерть

ж. 1. вилĕм; скоропостижная смерть сарăмсăр (е пӳкле) вилĕм; спасти от смерти вилĕмрен хăтар; искать смерти вилĕм шыра; умереть своей смертью ху вилĕмӳпе вил; 2. перен. (гибель, уничтожение) путланни, пăчланни, пĕтни, пĕтесси; смерть колониализма колониализм пĕтесси; ◇ до смерти вилес пек; найти смерть вилĕм туп; пасть смертью храбрых паттăрла (вилĕмпе) вил; смотреть (или глядеть) смерти в глаза вилĕме куçран пăх, вилĕм умне тăр; быть (или лежать) при смерти вилес пек вырт; вопрос жизни или смерти пурнăçпа вилĕм ыйтăвĕ, татăклă ыйту; как смерть бледный вилнĕ çын пек шуранка; между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче; не на живот, а на смерть или не на жизнь, а на смерть татăкла, вилĕмле.

страх

м. 1. шик, хăрани, шикленни; дрожать от страха хăранипе чĕтре; наводить страх хăрат; страх смерти вилĕмрен хăрани; 2. в знач. сказ. разг. (страшно) хăраса каймалла, хăрушă, сехре хăппи; просто страх! хăраса каймалла!; 3. в знач. нареч. прост. (очень, чрезвычайно) питĕ, çав тери, шутсăр, вилĕм; ◇ у страха глаза велики шикли шикленет, кĕрĕк пĕркенет; на свой страх хăй çине ответ илсе, хăра-хăрах; под страхом хăратса, хăранипе; держать в страхе пăхăнтарса усра.

трагический

прил. 1. трагеди ⸗ĕ [⸗и], трагедиллĕ, трагедири пек; трагический актёр трагедире вылякан актёр; 2. перен. тискер, хăрушă, инкеклĕ, синкер; трагическая гибель хăрушă вилĕм; трагический случай инкеклĕ ĕç.

убойный

прил. 1. (предназначенный на убой) пусмалли; убойный скот пусмалли выльăх; убойный вес таса виçе, таса аш йывăрăшĕ; 2. воен. (смертоносный) вĕлереслĕх, вĕлерекен, вилĕм кӳрекен; убойная сила пули пульăн вĕлереслĕх вăйĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

вилĕм

үлем

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

вил

[vil]
morti (mortu), perei (pereu)
ватăлса вил — morti pro la maljuneco
ман(ăн) асатте вăрçăра вилнĕ — mia avo pereis en la milito
кулса вил — ridegi
вилĕ — mortinto, kadavro
вилĕм — morto
паттăр вилĕм — heroa morto

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Risiko

vilĕm hăruşlăhĕnci ĕz
вилĕм хăрушлăхĕнчи ĕç

Tod

vilĕm
вилĕм

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

вилĕм

«смерть»; др. тюрк., КБ, МК, тефс. ХII-ХIII вв., азерб., туркм., тур., уйг., кирг., ойр., тув. ӧлӳм, хак., казах., ног. ӧлим, к. калп. олим, узб. улим «смерть». От глагола вил «умирать».

камалсăр

«бобыль», «одинокий», «безродный», «бездомный», «несчастный», «бедный человек», камалсăр вилĕм внезапная, скоропостижная смерть». Происходит от араб. «полнота», «законченность», «совершенство».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Кунçула вĕçле

Кунçула [ĕмĕре, пурнăçа] вĕçле кончать / кончить жизнь [дни, век].
Минут, минут мар, тен, унтан та кĕске Салтак кунçулне вĕçлесси хура вилĕм. М. Захаров. Эпĕ те хамăн шухăша калатăп: — Час-часах пăтраштаратпăр çав эпир: кам йĕксĕк, кам ырă... Çӳрет этем пирĕн хушăрах, ĕçлет, вĕçлет кунçулне — пĕлсе юлаймастпăр: ăслăччĕ-и çав çын, чунлăччĕ-и... Ю. Скворцов. Хăюллă пул, ывăлăм! Çапăç, ан парăн! Ан таттăр тăшман Эп вĕçлес ĕмĕре, Ан чавтăр эсрел эп пуç хывнă çĕре! А. Алка. Апла пулин те, Нарспи хĕрарăмăн мĕскĕн шăпине пăхăнмасăр, хăйĕн тивĕçĕшĕн, хăйĕн таса юратăвĕшĕн хăюллăн кĕрешсе пурнăçне вĕçлет. Чăваш календарĕ.

Пуç çинчех тăр

Пуç çинчех тăр висеть над головой.
Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашни куна вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ татăлса анас пек.

Шăпи тулчĕ

Шăпи [шалçи] тулчĕ (тулнă) получил сполна, по заслугам.
Пурнăçа вилĕм нихçан хуплаймасть, Тулĕ шăпу сан, тăшман! Эх, юррăм, янăра. — Часах нимĕçсен шăпи тулĕ, эпир çĕнтерĕпĕр, вăрçă пĕтĕ. П. Осипов. — Хураçкин! Унăн шăпи тулнине курасчĕ! — тарăхрĕ Федя. В. Краснов-Асли. Халăх кĕтни çитсех пырать, Гитлер шалçи тулсах пырать! И. Тукташ. Анчах ăнмасса, тулнă Итренĕн шалçи; Ăна хусахсем тытнă çулăхса. С. Элкер. Шалçийĕ тулнах иккен панăн: Ана парăмсем вырăнне Ялйышĕ хăлха чикки панă. А. Алка.

Юншăн антăх

Юншăн антăх жаждать крови.
Америкăн чĕр юншăн антăхан Эшкерĕсем Корейăра паян Çӳреççĕ вилĕм, хĕн-инкек акса, Пĕр айăпсăр çынсен юнне тăкса. Уйăп М.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

ичел

(хальхилле элчел) вилĕм. Василий каланă: ман çук япалана илеймĕн, ют çĕре ярасран та хăрамастăп, кирек ăçта та Турă çĕрĕ; вĕлерттерсен мана ырăлăх тăвăн: ичел (вилĕм) мана Туррăмпа пĕр çĕре хутшăнтарĕ тенĕ [Евангелие 1879:130]; Çав çĕнĕ кĕнĕ çук йĕкĕте тутăр парса янă; ярсан вăл хуçи хушнипе нимĕн пĕлмесĕр ичеле (вилĕме) кайнă [Букварь 1880:36].

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

çĕлен

змея — serpens [шуса çӳрекенсен йăхĕнчи урасăр чĕрчун]; вилĕм çĕленĕ смертельная змея — acanthophis antarcticus [кăнтăрта пурăнакан наркăмăшлă çĕлен]; пăвакан çĕлен удав — boinae; пăхăр (суккăр) çĕлен медянка — coronella antar [хĕрлĕ хăмăр тĕслĕ çĕлен]; çемренле çĕлен стрела-змея — psammophis lineolatus [Азире пурăнакан çĕмрен евĕрлĕ çĕлен|; тигрла çĕлен тигровая змея — notechis scutatus [Австралире пурăнакан чи наркăмăшлă çĕлĕн]; чашкăравçă çĕлен гремучая змея — grotalus durissus [Америкăра пурăнакан чи наркăмăшлă çĕлен]; щит питлĕ çĕлен щитомордник — agkistrodon halys [кăнтăрта пурăнакан наркăмăшлă çĕлен]

Çавăн пекех пăхăр: