Шырав: çавăр

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вит

1.
крыть, покрывать
тимĕр витнĕ пӳрт — крытая железом изба
витмелли тимĕр — кровельное железо
эмаль витнĕ савăт-сапа — эмалированная посуда
витнĕ йĕтем — крытый ток
тавралăха шурă юр витсе хучĕ — все вокруг покрылось белым снегом
витсе пĕтер — закончить крыть
витсе тух — закончить крыть
витсе çавăр — покрыть со всех сторон

йăва

I.

1.
гнездо
çерçи йăви — гнездо воробья
йăва çавăр — свить (устроить) гнездо
Шаннă йăвара кайăк çук. — посл. В надежном гнезде птицы не оказалось. (соотв. Наперед не угадаешь, где найдешь, где потеряешь).

йĕри-тавра

1.
вокруг, кругом
йĕри-тавра вăрман — кругом леса
йĕри-тавра пăх — оглядываться
сад йĕри-тавра карта çавăр — обнести сад изгородью
сĕтел йĕри-тавра ларса тух — рассесться вокруг стола
çурт йĕри-тавра йывăç лартса тух — обсадить дом деревьями

карта

1.
изгородь (из жердей, прутьев), загородка, прясло, ограда
решетке карта — решетка
сатан карта — плетень
шалча карта — тын
униче карти — околица
карта çавăр — огородить, обнести оградой
карта тыт — городить
вăштăр-вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчеи вĕрет вăл — фольк. дует легкий ветерок, и ограда ему не помеха

каялла

1.
назад, обратно
каялла кай — 1) идти обратно 2) перен. ухудшаться, идти все хуже и хуже (о делах)
каялла кил — вернуться, возвратиться
каялла пар — 1) вернуть, возвратить 2) дать сдачу
каялла çавăр — завернуть, повернуть назад, обратно
каялла çаврăнса пăх — оглянуться назад
каялла чак — отступить, попятиться назад

кăмăл

2.
настроение, самочувствие, расположение духа
пусăрăнчăк кăмăл — подавленность
тулли кăмăл — удовлетворенность, удовлетворение
хаваслă кăмăл — радостное настроение
кăмăла кай — нравиться, прийтись по вкусу
кăмăла кил — нравиться, прийтись по вкусу
кăмăла пăс — испортить настроение
кăмăла хуç — испортить настроение
кăмăла пусар — успокоить душу, утешить
кăмăла çавăр — 1) привести в хорошее расположение духа 2) угодить, ублажить
кăмăла уç — 1) привести в хорошее расположение духа 2) угодить, ублажить
кăмăла çемçет — смягчить душу, сердце
кăмăла çĕкле — поднять настроение, воодушевить
кăмăла хăпарт — поднять настроение, воодушевить
кăмăла хытарса — скрепя сердце
эпĕ ăна хам кăмăлпа турăм — я это сделал по своей воле
Кăмăл вылянă хыççăн ан çӳре. — посл. Не следуй за игрой настроения.
Кăмăла хирĕç кăмăл. — погов. Добро за добро.

кил

дворовый, надвбрный
усадебный

пуян кил — богатая усадьба
кил йытти — дворовая собака, дворняжка
ялта çĕр кил — в деревне сто дворов
пирĕнтен виçĕ кил урлă — через три двора от нас
кил çумĕнчи ани — приусадебный участок
кил вырăнĕ ил — получить участок для застройки
кил çавăр — обстроиться, застроить участок

медогонка

медогонка
медогонка çавăр — крутить медогонку
медогонкăпа пыл юхтар — качать мед медогонкой

пахча

огородный
килти пахча — приусадебный огород
купăста пахчи — участок под капустой
пахча культурисем — огородные культуры
пахча çавăр — обнести огород оградой

пăрт

2. подр. —
о быстром повороте

крана пăрт çавăр — быстро повернуть, крутнуть кран

сывлăш

дыхательный
сывлăш пăсĕ — пар от дыхания
пĕр сывлăшпах — одним духом
сывлăш ил — получить передышку
сывлăш питĕрĕнчĕ — дыхание перехватило
сывлăш пӳлĕнчĕ — дыхание перехватило

сывлăш çавăр —
çавăрса яр —
1) перевести дыхание
пĕр сывлăш çавăрмасăр — не переводя дыхания
2) перен. поправить материальное положение

юлашки сывлăш тухиччен — до последнего вздоха

тĕрле

I.

1.
вышивать
тĕрĕ тĕрле — вышивать, заниматься вышиванием
тутăр тĕрле — вышивать платок
тĕрленĕ кĕпе — вышитая сорочка
тĕрлесе çавăр — окаймить вышивкой
тĕрлесе çĕленĕ кĕрĕк — расшитый полушубок

трансформатор

трансформатор (электричество токĕн напряженине улăштаракан хатĕр)
[лат. transformare — çавăр, улăштар]

ункай

2.
сторона
минтере тепĕр ункайне çавăр — перевернуть подушку на другую сторону

чĕре

сердечный, душевный
вĕри чĕре — горячее сердце
хастар чĕре — мужественное сердце
хытă чĕре — черствое сердце
ырă чĕре — доброе сердце, добрая душа
пĕтĕм чĕререн — от всего сердца, от всей души
таса чĕререн — чистосердечно, положа руку на сердце
чĕре вырăнта мар — сердце не на месте
чĕре пусăрăнчĕ — отлегло от сердца
чĕре çунать —  сердце пылает огнем, душа горит
чĕре çурăлсах тухать — сердце кровью обливается, сердце разрывается на части
унăн чĕри çук — у него нет сердца
чĕрене ан ил — не принимать близко к сердцу
чĕрепе туй — чуять сердцем
чĕрене çавăр — покорить чье-л. сердце
чĕререн тав тăватăп — сердечно благодарю

чикарккă

разг.
цигарка, самокрутка
чикарккă тĕпĕ — окурок
чикарккă чĕрке — свернуть цигарку
чикарккă çавăр — свернуть цигарку

çавăр

1.
крутить, вертеть, вращать
кружить

велосипед педалĕсене çавăр — крутить педали велосипеда
пластинка çавăр — крутить пластинки (на проигрывателе)
шыв ГЭС турбинисене çавăрать — вода вращает турбины ГЭС

çавăр

2.
поворачивать, повертывать, оборачивать, обращать куда-л.
пуçа унталла-кунталла çавăр — поворачивать голову то туда, то сюда
сĕтеле тепĕр майлă çавăрса лартрĕç — стол развернули другой стороной
çавăркаласа пăх — вертеть в руках, рассматривать со всех сторон
Чавса çывăх та çавăрса çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

çавăр

3.
заворачивать, поворачивать обратно
çавăрса яр — завернуть обратно кого-л.
çавăр каялла! — поворачивай обратно!

çавăр

4. перен.
поворачивать, переводить разговор
сăмаха урăх еннелле çавăр — перевести разговор на другое, изменить тему разговора

çавăр

5.
переворачивать
кĕнеке страницисене çавăр — листать книгу, переворачивать страницы книги
акапуç тăпрана çавăрса пăрахать — плуг переворачивает пласты земли
каланă сăмаха кутан çавăр — переиначить сказанное

çавăр

6.
лицевать
пальто çавăрса çĕле — перелицевать пальто

çавăр

7.
ворошить, мешать, размешивать
утă çавăр — ворошить сено
вутпуççисене турчăкапа çавăр — помешать дрова кочергой

çавăр

8.
кружить (о ветре, вьюге)
çил-тăман çавăрать — вьюга кружит
çил типĕ çулçăсене çавăрать — ветер кружит сухие листья

çавăр

9.
окружать, охватывать
яла вут-çулăм çавăрнă — деревня охвачена огнем
çавăрса ил —
1) охватить, окружить, обступить
тăшман çарĕсене çавăрса ил — окружить войска противника
ачасем чăрăша çавăрса илчĕç — дети обступили елку
2) захватить, овладеть
европейецсем вырăнти халăх çĕрĕсене çавăрса илнĕ — европейцы захватили земли местных народов
мана шиклĕ шухăшсем çавăрса илчĕç — мною завладели тервожные мысли

çаврăнтар

2.
то же, что çавăр 1, 5, 8, 12, 22.

çурт

домовый
домо-

йывăç çурт — деревянный дом
культурăпа йăла çурчĕсем — здания куль-турно-бытово^о назначения
нумай хутлă çурт — многоэтажный дом
производство çурчĕсем — производственные здания
пурăнмалли çуртсем — жилые дома
чул çурт — каменный дом
шкул çурчĕ — здание школы
шултра панеллĕ çурт — крупнопанельный дом
ялти çурт — сельский дом (бревенчатый)
çурт вырăнĕ — место для застройки
çурт комитечĕ — домовый комитет
çурт çамки — фронтон дома
çурт çийĕ — крыша дома
çурт хуçи — домовладелец
çурт çавăр — обстроиться, возвести дом и надворные постройки
çурт тăвакан комбинат — домостроительный комбинат
Çуртра йăп те çухалмасть. — посл. В доме и иголка не пропадет.
Уй варрине тырă акăр, ял варрине çурт лартăр. — посл. Сейте хлеб посреди поля, ставьте дом посреди села.

çавăрттар

1.
понуд. от çавăр 1.—7, 11.—22.

çавăр

10.
обойте все, побывать (везде)
хулипе çавăрса тух — обойти весь город
Пĕчĕкçеççĕ пикече пĕтĕм хире çавăрать. (Çурла). — загадка Маленькая девушка все поле обходит. (Серп).

çавăр

11.
оборачивать, обертывать
наматывать, накручивать
заворачивать

урана тăла çавăр — обернуть ноги портянками
пленкăна кассета çине çавăр — намотать пленку на кассету
чикарккă çавăр — свернуть цигарку

çавăр

12.
обводить
ӳкерчĕке тушьпе çавăр — обвести тушью чертеж

çавăр

13.
плести, сплетать
çатан çавăр — плести плетень
çавăрса тунă пукан — плетеный стул

çавăр

14.
вить, свивать
кураксем йăва çавăрма тытăннă — грачи начали вить гнезда

çавăр

15.
строить воздвигать
çурт çавăр — построить дом
хӳшĕ çавăр — сложить шалаш
эпир кил-çурта çавăрса ситертĕмĕр — мы полностью обстроились (построили дом и надворные постройки)
Хуйхăпа хула çавăрас çук. — посл. Горем город не воздвигнешь.

çавăр

16.
огораживать, обносить, окружать (стеной, изгородью)
картиш тавра карта çавăр — обнести двор забором

çавăр

17.
создавать
сбивать разг.
сколачивать прост.
çирĕп коллектив çавăр — создавать крепкий коллектив

çавăр

18.
вытачивать, точить
машина деталĕсем çавăр — вытачивать детали машин

çавăр

19.
отделывать
обшивать, оторачивать

кĕпе аркине тĕрĕ çавăр — отделывать подол рубахи вышивкой
ука кирлĕ çуха çавăрма, хайла кирлĕ юрă юрлама — фольк. чтобы обшить ворот, нужны позументы, чтобы спеть песню, нужно искусство

çавăр

20. прям. и перен.
обращать, преобразовывать, превращать во что-л.
шĕвеке пăса çавăр — преваращать жидкость в пар
сăмаха шӳте çавăр — обернуть слова в шутку

çавăр

21.
кружить голову, туманить разум, одурманивать
пуçна çеç çавăрать вăл — он лишь сбивает тебя с толку
Ĕçкĕ пуçа çавăрать. — посл. Пьянство одумарнивает голову.

çавăр

22.
склонять, привлекать на свою сторону
улвекать

кăмăла çавăр — расположить к себе
ху майлă çавăр — склонить на свою сторону
çурт халăхне çавăрма тăрăш — пытаться заруиться поддержкой жителей дома

çавăр

23.
в форме деепр. çавăрса с др. глаголами образует
составные глаголы с различным значением:

çавăрса кала —
1) выговаритвать, произносить
ача сăмахсене лайăх çавăрса калаймасть — ребенок не может как следует произносить слова
2) выражать, излагать мысли
çавăрса калама сăмах çитмест — не хватает слов выразить что-л.

çавăрса çап — швырнуть бросить об землю
тутана çавăрса çырт — закусить губу
туăра çавăрса çых — обвязать платком
çавăрса тыт — охватить

çавăрса хур —
1) взвлаить
миххе çурă çине çавăрса хур — взвлаить мешок на спину
2) подвернуть, завернуть
тăлăп аркине ая çавăрса хур —подвернуть под себя поул тулупа
3) разг. опорожнить, опрокинуть
пĕр саткан эрехе çавăрса хучĕ — он опрокинул стакан вина
4) разг. ляпнуть, брякнуть прост.
çавăрса чик — запрятать (напр. деньги)

çавăр

24.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением завершенности действия:

сăрласа çавăр — окрасить что-л. (со всех сторон)
çавракăш çырса çавăр — начерить, описать окружность
хурал тĕрĕслесе çавăр — обойти, проверить посты
хăнасене сăра ĕçтерсе çавăр — обнести гостей пивом
кĕтесе эрешмен карти тытса çавăрна — угол затянут паутино

пуç


пуç вĕçĕ — изголовье
пуç пӳрне — большой палец
пуç кастар — постричься
пуç яр — сослать в ссылку
пуçа çи — погубить
пуç çиесшĕ бран. погубитель
пуç çавăр — околдовать
пуçна пултăр! бран. пусть это будет тебе во вред!
пуç хур — сложить голову
пуç патне кай — хмелеть, пьянеть
пуç патне пыр — хмелеть, пьянеть
ăмăрту пуçĕнче пыр  — идти во главе соревнующихся

çавăр


айлăн-çийлĕн çавăр — переворачивать вверх дном
алла çавăр — приручивать, приваживать
ăспа çавăр — раскинуть умом
кăшăл çавăр — стянуть обручем (бочку)
ыйха çавăр — поспать, всхрапнуть разг.

сывлăш çавăр
1) перевести дыхание, передохнуть
пĕр сывлăш çавăрмасăр — не переводя дыхания
2) оправиться, встать на ноги
пушар хыççан сывлăш çавăрса яр — поравиться после пожара

пуçхĕрлĕ çавăр — перевернуть с ног на голову

майлă

14.
на чьей-л. стороне
вăл та ун майлă — и он на его стороне
майлă выля — подыгрывать кому-л. разг.
майлă пул —
1) благоприятствовать, содействовать
çанталăкĕ пире майлă пулчĕ — погода нам благоприятствовала
2) стать на чью-л. сторону, присоединиться, примкнуть
3) разг. болеть (за какую-л. команду)
майлă тар — становиться на чью-л. сторону, быть на чьей-л. стороне

ху майлă çавăр —
1) привлечь, склонить на свою сторону
2) расположить к себе, внушить симпатию

майлă çавăр —
1) увлечь, заинтересовать
2) уговорить, склонить на свою сторону, заставить согласиться

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

кăмăл

милость, усердие, расположение; характер; кăмăллă – щедрый, милосердный; кăмăл кур – снискать любовь; кăмăлсăр пулман – не пришел в отчаяние; кăмăлне кайми çын – человек, который никому не может быть приятным; ăшă кăмăллă – ласковый; кăмăл пусар – утешаться; кăмăллăн пăхрĕ – посмотрел ласково; мăн кăмăллă – гордый; мăн кăмăлланса çӳренĕшĕн айăплакан çĕре çитрĕмĕр – достигли места, где обвиняют за гордость; йăваш кăмăллă – кроткий; кăмăлне çавăр – умоли.

89 стр.

пуç

голова
начало
начальник
главный
колос
покорность

аслине пуç — старшему покорность
пуçлă йĕп — булавка
пуçла — начинать
пуçлан — начинаться
пуç-çап — челом бить, покланяться, молиться; жаловаться, благодарить
пуç çавăр — отуманить
кил пуçĕ — домоправитель
туй пуçĕ — распорядитель свадебного пира
çарă пуçĕ — полководец
йал пуçĕ — вождь деревни, своего народа
шыв пуçĕ — исток, вершина реки
çырма пуçĕ — начало оврага
вар пуçĕ — начало долины
кӳлĕ пуçĕ — начало озера
шурăмпуç — заря
вут пуççи — головня
çул пуççи — проводник
хул-пуççи — предплечие
ал-пуççи — плечо
пуç пÿрне — большой палец
пуç тури — гребень
пуç тăрри, тӳпи — темя
пуç шăмми — череп
пуç йанаххи — виски
пуç тутăри — головной платок
пуç-кашăл — венец
вăл кĕнекене пуçĕпех патăм — я отдал ему эту книгу совсем
пуçламăш — начало
пуçне — кроме, отдельно, особенно, исключая
пăт пуçне пиллĕк пус тӳлес пулать — нужно платить по пять копеек с пуда
пуçах, пучах — колос
хăмла пучаххи — хмелевая шишка
пуçалăх, пуçелĕк — из головы, брус в окне
пуç вĕçĕ — изголовье
пуçлăх — начальник; глава
пуç хирлĕ ӳкер — упасть стремглав п
пуç хур – ложиться ("голову класть")
çичĕ çул йамшăк чупрăм, пĕр турта пуç катмарăм — семь лет я гонял ямщину и не отколол конца ни у одной оглобли
пуç-тах çын — бесшабашный
пуççăрла [Етĕр.] — быть бесшабашным
пуç çинчен пĕркен — закрываться с головой
çын пуçне пĕрер çăмарта пĕçереççĕ — на человека варят по одному яйцу
пуçланса кайать — начинается
ĕçле пуçлать — принимается за работу
ĕрет пуçланса йарать — начинает ряд

çавăр

вертеть

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çава

(с'ава), коса. N. † Сирĕн çавăр çуталĕ, манăн çава тутăхĕ. (Хĕр йĕрри?). Н. Якушк. † Çави тăпси епле чăтат-ши? N. Çак çĕр чĕтретсе перекен тупăсем çынсене çава айĕнчи пек йăвантарать. ЧII. Çава витмест, не берет коса. Чертаг. Çава çĕççи (пекки), нож, сделанный из косы. Сред. Юм. Çава аври кăвапи тесе çава аврин варĕнче (на середине косовища) алпа тытмаллине калаççĕ. Ib. Çава постаркăçĕ тесе çава ôнкипе тăхăнтарса посарса хоракан çӳхе патака калаççĕ. Ib. Çава тăпсине аври çôмне кӳртсе лартсан, ôнкăпа пôсарса хораççĕ, çав ôнка çава ôнки (кольцо) теççĕ. Якейк. Çава кĕлли, пятка косы. Ib. Çава пастар (п̚астар') — çава онки тытса тăракан йăвăç япала. Ib. Çава сăмси, носок косы. Ib. Çава онки — пастара тытса тăракан онкă (кольцо, которое придерживает клин косы). Чертаг. Çава аври, çава кăвапи (поперечина на косовище; за нее берутся правой рукой); пастарĕ (пластинка у пятки: лăканма памасть), çава кĕлли (пятка). Çава шулап (-п), обух (спинка, хребет) косы. У др. çава тӳртĕш. Шумерля, КС. Çава чĕми (ч'э̆ми), маленький загибчик (шпенек) на пятке косы. Изамб. Т., Тюрл. Çава тăпси (т̚ы̆псиы), пятка косы. КС. Çава тӳрчĕ, обух, тыл косы. Чутеево. Çава тытхи, поперечная ручка косы (на косовище: у др. çава кăвапи). Моркар. Çава тăпси, место соединения косы с кăпăлĕ; çава кăпăлĕ, часть косы прикрепляемая к черену; çава тăрши (чит.: тăршши?), обух. Кăпăл тесе çаван аври çăмĕнче çыпçăнса тăракан пайне калаççĕ.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çавăрăн

çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.

çавăркала

(-га-), учащ. ф. от гл. çавăр. N. Çавăркала-çавăркала хĕртет. Так и лупит (бьет). Юрк. Хăй куçĕсене (ĕненмесĕр) шанмасăр тата кĕнеке листисене çавăркаласа (перелистывая) пăхат, нимĕн тума пĕлмест.

çавăрттар

понуд. ф. от гл. çавăр. N. Çӳлĕ хӳмесемпе хӳсе çавăрттарнă. Кан. Çула таçтан çавăрттарса янă. N. Унта-кунта çавраçил çавăрттарса тусан кăларса çӳрет. Ачач 29. Арлассине хăй хытă арлать. Йĕкине вăр-р! çех çавăрттарать. N. Еврей майрисене çавăрттаратпăр анчах. См. çил-тăман. || Обить кругом (чем). Юрк. † Тытса хăпарас карлăксене йĕс çавăрттарнă (у избы). || Оплетать. Капк. Киле таврăнсан, сивĕ хăярпа хырăм параппан пек пуличченех çавăрттарчĕ. || О сне. Трхбл. Пĕрер ăйхă çавăрттарса илем халь (соснука). Чăшкăртса илем халь. Всхрапну-ка. || Болтать без толку. Кан. Хулара вĕренекен майрасем çӳçĕсене кастарнă, кĕске кĕпеллĕ... çавăнпа çамрăксем хуланала туртăнаççĕ... тесе çавăрттараççĕ ватăсем. || То же, что çавăрса хур в последнем значении. Кан. Нимех те каламасть кăна хирĕç Андрейĕв, çапла çеç çавăрттарса хурать.

çар

(с'ар), то же, что çавăр, вертеть. Пшкрт. СПВВ. ТА. Эсĕ ан çар = эсĕ ан çавăр.

çурт çавăр

возводить на усадьбе (все нужные) постройки, обстраиваться. Сред. Юм. Çорт çавăр, строить дом. Кам. Враг. Хăмла вăрри ăçта шăтать? Йĕпе çĕре вăл шăтать, çуле хăпарать — çурт çавăрать.

тепĕр

(тэбэ̆р), другой (второй), второй из двух; alter. Срв. урăх, другой, иной, alius. Б. Яныши. Çак пулă çисе ларнă çĕре тепĕр кашкăр чупса пычĕ, тет. N. Хай юмăçи тепĕр сĕтелпе тĕпел кукăрне ларнă. Йомзя села в угол за другой стол. Орау. Паян сучĕ пулмарĕ, тит, тепĕр сута хăварчĕç (отложили до другого заседания суда), тит. N. Тепĕр конче, на другой день. || Еще один, и еще один, praeterea unus. Орау. Кунсăр пуçне тепĕр каç анчах çыврап. Кроме этой ночи я переночую (здесь) еще только одну ночь. Яргуньк. Вара арăмĕ, Йăван çывăрсан, çак груша тата икĕ валяй дубинушкăпа тепĕр тутăр илчĕ те, хăйпе пĕрле варлă пурăннă ĕмпӳ ывйлĕ патне тарчĕ. Синерь. Пĕр шăшипе тепĕр сала-каяк икĕ пĕрчĕк сĕлĕ тупнă, тет. (Одна) мышь и (еще один) воробей нашли зернышко овса. Изванк. Тата лере чăх пусса çиме пĕр пĕчикрех хуран, тепĕр пуçламан пичке лартрĕç. N. Пĕр кĕпе, тепĕр йĕм, тепĕр носки, тата пилĕк листă хут. Шибач. Онта пычĕ тепĕр çӳçĕ. Туда еще пришел один портной (сначала приходил плотник). N. Вон тенкĕ панă полсан (она ему), тепĕр пилĕк тенкине (другую пятишницу) калах ыйтап (с него возьму назад?). N. Тата тепĕр часси (кроме того, часы) парса ятăм. Йӳç. такăнт. 15. Усал, яхăна та ямасть, ваттисемпе ятлаçас тесен! Çитĕнĕ акă тепĕр Вирĕс Лăриванĕ, каттăршнай... N. Тепĕр май çавăр. Коракыш. Пемесен (если не застрелишь меня), эпĕ сана пĕр çурăма, тепĕр курка сĕтĕме парăп, тесе каларĕ, тет (медведь). Альш. Ес-кӳллĕн тăрăшшĕ сахалтан пĕр çухрăм пур-тăр, урлăшĕ тата тепĕр çур çухрăма яхăн пуртăр. С. Айб. Тата тепĕр çĕр пар-ха. Еще сто рублей дай-ка (точнее: еще одну сотню). N. Унăн пĕр аллине касса татнă, тепĕр çур çăкăр парса хăварнă (брат). Эпир çур. çĕршыв 19. Киремет тĕми айĕнче çăл куçĕ, тата пĕчикçĕ кӳлĕ пур. Инçе мар тепĕр кӳлĕ лакăмĕ пур. НАК. Унпала пĕрле мăн-кĕрӳ арăмĕпе ларать кĕçĕн кĕрӳ, тата тепĕр шăппăрăç ларать. || Иной. N. Рикшиусем хăш чухне талăкра хĕрĕхшер-аллăшар çухрăм чунаççĕ, чупасса тепĕр лашаран та хытăрах чупаççĕ (шибче другой лошади, т. е. быстрее иной лошади). Ачач 100. Куракансем те пулнă. Пĕччен кăна çӳремест, тет. Тепĕр юлташĕпе, тет. Кан. Тепĕр сăмахпа каласан (иначе говоря): çемьере тăватă ятак пулсан, вăл киле пĕр кил вырăнне памалла. ТХКА 8. Тепĕр çĕрте чăвашсем çĕр çынтан сакăрвун çын траххомпа чирлени пулнă. N. Тепĕр пуян патне кайсан та, кун пеккине тупас çук. || Еще. Ст. Яха-к. Маçилке карчăк вара: тепĕр ик-виç кунтан (еще дня через три) килĕп, тесе янă (сказала пришедшей к ней женщине). N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два. N. Тепĕр икĕ эрнерен (недели через две) пыма хушрĕ. Шарбаш. Тепĕр пăластăк (= пĕр ластăк, немножко) тăрсассăн, постояв (побыв) еще немного. Шугур. Ц. Килте тепĕр çула яхăн (еще с год) пурăнсан, аннепе пĕр арман хуçи патне пурăнма карăм. N. Тепĕр кон чол порăнсассăн, прожив еще столько же. N. Тата тепĕр олтă çохрăм. Еще шесть верст. Кан. Унта чăваш тăватă кил. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, кăк çĕрĕ çине лараççĕ (еще два двора чуваш селятся в лесу, на росчисти, на чищобе). N. Атте çук, анне 55 çулта, тепĕр аппа куçсăр, эпĕ 15 çулта. || При перечислении может значить: первый, второй, третий и т. д. || В другой раз. Сред. Юм. Тепĕр килсен (в Курм. тепре килсен), при втором приходе. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ (алĕç) тытса ларать. Когда он пришел во второй раз, колдунья опять сидела за рукодельем. || При обозначениях времени иногда указывает на повторенне, наступление в будущем той самой поры или того момента когда говорящий произносит свои слова. КАЯ. Тепĕр çак кунччен (до сегодняшнего дня следующего года) мана тьыха парсан, каçарăп. (Слова киремети). N. Тепĕр çак вăхăтчен. Собр. Тепĕр çав вăхăтчен. || При обозначении приблизительного счета соответствует русскому еще приблизительно. N. Тепĕр иккĕ-виççĕ, еще два или три. N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два (т. е. приблиз. через 2 мес.). N. Тепĕр пилĕк уйăхран тата (татах) килĕп. Месяцев через пять я опять (еще опять) приеду. N. Прик кон шăнтса, тепĕр эрне пылчăк. || Следующий. КАЯ. Тепĕр кунче (= кунĕнче) аттесем кунĕпех ĕççĕрç (= ĕçрĕç). На другой день (postridie)... Изванк. Тепĕр кунчех, на другой же день. Б. Яныши. Тепĕр эрнере тунтикун пирĕн пата Сăранкассисем мана йĕп кăларма илме пурчĕ. N. Тепĕр кунĕн ирхине, чух шурăм-пуç (= çурăм-пуç) килнĕ чух, ирех çитрĕç Мускава. См еще прим. Оп. исслед. чув. синт. II, 66 (внизу).

тимĕр карта

железная изгородь; колючее заграждение из проволоки. N. Тимĕр карта карса толтарнă (загорожено кругом колючей проволокой). N. Тимĕр карта тытатпăр. || Заколдованный (магический) круг. Бгтр. Çав кон апат çимесен, çавапа вил торпасне тимĕр карта çавăрсан, çав тохатмăшсене тытмалла, тенĕ. Ib. Тата хăш çĕрте, чир яла ан килтĕр тесе, çăмăлтарах карчăксене хăмăт тăхăнтарса, суха-пуçпе ял тавра пăшал персе çавăрнтарнă. Ăна „тимĕр карта çавăрни“ теççĕ. Никит. Эпир тунă тимĕр картаран ниепле мор та ан каçайтăр, тесе, сухалама пуçларĕç (девки, во время опахиванья). N. Тимĕр карта çавратпăр! тесе кăшкăратьчĕç (при опахивании деревни)... Суха йĕрри çине тимĕр татăкĕсем, тата йĕп тăрăнтарса (чиксе) хăваратьчĕç. Изамб. Т. Аслати хытă авăтнă чухне тимĕр карта тăваççĕ. Курм. Каçпа çывăрма выртнă чух, пуç айне пуртă, çĕçĕ, кусар хурса, пӳрте тимĕр карта хурса, сăх-сăхмасăрах çывăраттăмăрч (т. е. обходили с топором вокруг избы — внутри ее — и клали его около двери). Собр. Сухаласа пĕтерсен, ана тавра тимĕр карта çавăр, теççĕ. (Послов.). Изванк. Унтан вара вăсем тимĕр картине сӳтсе пăрахаççĕ.

хӳ

городить. N. Çӳлĕ хӳме хĕвес тесе канаш тунă. N. Хулана хӳмепе хӳсе çавăр. СТИК. Хӳме хӳнĕ. || Наносить (о снеге). Ст. Чек. Ĕнер нумай юр хӳсе (хывса, е шăлса) карĕ (нанесло). Ib. Çурта юр хӳсе кайнă (занесло). Календ. 1911. Кĕрт хӳнĕ юрсене салатмалла. Кильд. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ. Толст. Хĕлле эскимоссен пӳрчĕсене юр хӳсе каять. Кан. Ванакан тĕлте хăйăр, çӳ-çап хӳмелле, çатан картасем тытса лартсан. См. хыв (надуть, навеять, замести). Хив. N. Хӳ = хĕв.

кăмăл

(кŏмŏл, кы̆мы̆л), сердце (в переносном смысле), средоточие человеческих чувствований. N. Уçă кăмăлпа савăнса пурăннă. БАБ. Аттен кăмăлĕ вара çав сăмахсемпе çаврăнчĕ те, кĕпене тăхăнса ячĕ (т. е. он поддался убеждениям). N. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер — юман кашта, унăн айĕсенче кăвакал; кăвакал та лартăр, хур та лартăр, ан юлтăр-и кĕперĕн кăмăлĕ! ЧП. Сарă кăтра çӳçĕме ӳстертĕм лавккари йăс (= йĕс) тура кăмăльшăн. Ал. цв. 1. Кăмăлăр мĕнле кученеçе савать, эпĕ сирĕн валли çав кучченеçе илсе килĕп. ЧП. Çамрăках та кăмăлпа кулса яр, манăнах та кăмăлма уçса яр. N. Вĕсем ачи-пăчине: эсир чӳкленĕ вăхăтра пĕр-пĕринпе ан вăрçăр, епле те пулса çемçе кăмăлпа çӳресе ирттерĕр, тесе, вĕренте хураççĕ. N. Ăшĕсенче усăл кăмăл тытакан тĕрĕс мар çынсем. N. † Сан кăмăлă епле-тĕр, ман кăмăлăм сана туртатĕ-çке. N. Кăмăла çын çумне çыпăçтар (влюбиться). Образцы 102. Савап, тесе, мĕшĕн улталан, кăмăлăнта пулмасан? N. Çакă çамăрк хуçа арăмне пурте пит кăмăлтан (искренно) савса юратнă. N. † Çак ыр хоçа кăмăлне йори килтĕм йорама. Сĕт-к. † Эпĕр çиччĕн пĕр тăван, çич çил армань лартрăмăр; çич çил армань хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр); йĕс кĕперĕн варрине кĕмĕл йопа лартрăмăр, кĕмĕл йопа кăмăльне çичĕ пăчăр пырса лар(ч); çичĕ пăчăр пыршинчен чĕн тилкепе хотăмăр. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаши хортлатать. Кайăр контан, хора, хĕрсем, килĕр конта, сар хĕрсем! ай, мочай, хватьяр яр, хватьяр яр та, хĕрне пар. Якейк. Кăмăлна йăвăр илнĕ полсан та, паянхи кон çавăр! Хотя ты и сердита, но забудь это на сегодняшний день! N. Вăл чашка ак епле кăмăлĕсемпе тăваççĕ. ТХКА 58. Çапах кăмăл выçă вара ман. Пурне те ярса илесшĕн эпĕ. || Желание, сердечное предрасположение. РЖСК 2. Ватă (старик) вĕсенĕн кăмăлне тунă (исполнил). Кĕвĕсем. Хăта ярса хăтапа килмесен, вăрласа илес кăмăлăм пур. Собр. Çула çӳрес кăмăлă пулсан, хăнтан вунă хут лайăхрах юлташ тупса кай, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Кăмăл килен пĕр турам, кăмăл юлан çĕр турам, теççĕ. (Послов.). Собр. Кăмăл турам — пĕр турам, теççĕ. (Послов.), ГТТ. Ман кăмăлпа вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Ск. и пред. 95. Мĕншĕн манăн камăла, çав юлашки кăмăла, тумарăн-ши, аттеçĕм? СРОВ 5. Ашшĕ унăн (ее) кăмăлне хирĕç пыман (не препятствозал). Юрк. [Пихампар] чун-мĕн çуралсанах, ăна ăс панă, кăмăл, хастар паyă. И. Е. Ефим. Ку çыру хыççăн тата ярас (послать) кăмăл пур, N. Мĕн чухлĕ пама кăмăлĕ пур? За сколько хочет он отдать? N. Хăй кăмăлĕ хыççăн кай. ЧС. Ĕнтĕ хăй кăмăлĕ: вилет-и, юлат-и — кайса пăрахас перех хутчен (т. е. если он сам хочет, так все равно, пожалуй, отвезти что-ли его в больницу — умрет ли он там, или выздоровеет). Пир. Йал. Вăл ял халăхĕ кăмăлпа памасан, районри çĕр комиççи урлă ыйт. N. Кăмăлпа тунă ĕçре хăвалани вырăна килмест. N. Пурте ку ĕç кăмăлпах (добром) иртсе каять пулĕ, тесе, шухăшланă. N. Парсан, ырă тăвас кăмăл пур; памасан, усал тăвас кăмăл пур. (Сĕрен). Альш. Кăмăлĕсем пурин те уччилнире. Конст. чăв. Эпĕ вăсене пĕтĕм ялтан-йышран салам калăп; вăсем те, кăмăлĕсенче пулсан, салам каласа ярĕç хурăнташĕ-ăрăвĕсене. Якейк. Кăмăлне кирлĕ таран вăл паломми толтарчĕ (сколько ему угодно было, столько нарвал). Трхбл. Ĕнтĕ кăмăлăр пысăк, кăмăлăр пысăк (ваши сердечные запросы, требования велики); кăмăлăр юлсан епле тупам-ши? Юрк. † Сарă хĕр, сирĕн кăмăлăр пит пысăк, кама каяссине пĕлетре? Хурамал. † Çынсен кăмăль (запросы) пит пысăк; эпир уна кӳрес çук, кӳрсен, кӳрĕ ырă çын. ЧП. Кăмăлăрсем пысăк (вы горды) — юраймăп. Тим. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм! кăмăлăрсем пысăк пулсассăн, пирĕн, тус тусассăн, урăх та пур (найдем другого друга). || Свойство характера. N. † Манăн кăмăлăма эсĕ ху та чухларăн пулĕ, апла çынсене эпĕ питех мухтамастăп. N. Кăмăлĕ аслă унăн. ЧП. Йăвăр сăмахăра ан калăр: кăмăлăм çемçелчĕ, чăтаймăп. Собр. † Акка, санăн кăмăлу пит аван, мĕн курассисене пĕлетре? Юрк. Вĕсем те ăна, усал кăмăлне пĕлсе, кахала, нимĕн те памаççĕ. Хора-к. Кăмăла кора тор парать; (Поверье). Н. Пинер. Кăмăла пысăк тытсассăн, кăмăла çилпе хуса çитес çук. (Послов.). Юрк. † Кăмăлăр лайăх — юрлаймăп. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ кăмăлăм; тохса, ӳксе çохаласран ыр хĕр илсе тăхăнинч. (Солд. п). Н. Карм. † Манăн кăмăлăмсем пит хытă мар, часах юлĕ, сиввĕн пăхсассăн. || Настроение. Иревли. Халĕ ĕнтĕ куратăпах (непременно увижусь), тесе, хуларан тухса кайрăм, кăмăла çĕклентерсе. Е. Орлова. Манăн паян кăмăл лайăх. У меня сегодня хорошее настроение. N. Ачасен кăмăлне (кăмăлĕсене) ан пăс. Не расстраивай (не обижай) детей. || Удовольствие. ТХКА 23. Этем ӳтпе тăрăнса ларап та эпĕ, юн сăхатăп; ман мĕн пур кăмăл çавăнта, тет сăвăсĕ (клещ). || В зн. послелога. ЧП. Юрлассăм килсе юрламастăп, пĕр сирĕн кăмăлшăн (ради вас) юрлатăп. Якейк. Эп çакăнта ма килтĕм? — Пичипа инки кăмăлне.

пилле

благословлять. Сред. Юм. Альш. † Атте, анне, эсир пиллесен, эпир пин кунлăх, эсир пиллемесен, эпир çур кунлăх та çук. N. Тепĕр сукмакне пилленĕ хăпартусем чикет. Ст. Шаймурз. Анне пур таврари кӳршĕсене чĕнтерме хушрĕ. Вара эпĕ чĕнме кайрăм. Чĕнсе пухсан, анне пурне те пиллерĕ. Качал. Кĕçĕн ывăлĕ калат, тет: атте, мана пиллесе яр, эпĕ пичисене шырама каям, тесе. С.-Тим. Учитĕлĕн амăшĕ пĕр карчăка çуралнă ачана пиллеме хушрĕ (т. е. произнести ему разные добрые пожелания и наставления для будущего. Обряд ачана тирпейлени). Конст. чăв. Кукка: сана пиллесе калатăп, ачам, эсĕ Мухаммед тĕнне ан тух, терĕ. N. † Виллисем те пиллеччĕр, чĕррисем те савăнччăр. (Хĕр йĕри). ППТ. Пиллеччĕр или пиллеччĕр-çырлахчăр, — формула при поминании покойников и некоторых божеств (хĕрсут, кил-йышĕ, карта пуçĕ) в калăм кунĕ. Ib. Тавăрнас уммĕн пурте вут урлă: пиллеччĕр! çырлахччăр! тьфу, тьфу! чир-чăр вĕçтĕр! мана килес çула çак вăхăта çитмелле пултăр, пур хĕн-асапа çак вут çулăмĕ илсе кайтăр! тесе каласа каçаççĕ. (Çăпата çунтарни). Н. Седяк. Пиллес мар, çиленес Ир. Сывл. 14. Мана çамрăклах савса пиллерĕн. Урмай. Этеме савакан ыр турă! Акнă тырпул кăмăлне, çăмăрпала хĕвелне ху чысласа ху пилле Кучĕ хăмăш пек, тăрри пăрçа пек пысăк пулин, пар. (Моленье). || Завещать. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр пиллесе хăварат. ЧП. Ах аттеçĕм те аннеçĕм, çӳç пĕрчинчен пиллинччĕ (пусть наделят меня скотиною. КС.). N. Акă манăн пĕр кĕреçе пур, сана çавна пиллетĕп. N. Ах аннеçĕм, мĕн пиллетĕн, аннеçĕм? — Кăкăру сĕтне пиллесем. Ах аттеçĕм, аттеçĕм, мĕн пилетĕн, аттеçĕм? — Çăкăрна-тăварна пиллесем. (Хĕр йĕри). Т. VI. II. Вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ пилле, çавăр, тесе, чуп туса илет (салтак ăсатни). N. Çав çурă ят çĕре пиллени те çитет мана.

пуç хуш

завивать вилок (о капусте; у др. пуç çавăр.) Бугульм. Емельк. † Пахча та пахча купăста, çунатне хушмасăр пуç хушмаст.

ахаль турат

(аhал’), i. q. çавăр. Абыз. V. ака-пуç аври.

тимĕр карта

магический круг. Собр. Сухаласа пĕтерсен, ана тавра тимĕр карта çавăр, теççĕ. (Изречение). БАБ. Вăл та (огонь), ман тимĕр карта тĕлне çитсенех, лап сӳнсе ларчĕ.

йăва

(jы̆ва), гнездо. Якейк Ку йăваран ик çăмарта илтĕм. Из этого гнезда я взял два яйца. Б. Янгильд. Алăсăр, пуртăсăр пӳрт пурăп. (Кайăк йăва хуни). Без рук, без топорёнка построена избёнка. (Гнездо). Шор-к. Эпĕр те çав, чăх чĕпписем йăвана тохса ларнă пак, кĕр-конне полсан, школа пуçтарнтăмăр. Макка 38. † Хура чĕкеç пулам-и, хуралтă çумне йăва çаврам-и? Б. Яныши. Манăн кайăк чĕпписене йăваран питĕ илес килеччĕ. Мне очень хотелось взять птенцов из гнезда. М. Чолл. Эс унта кĕр те, кайăкне кăларса ил, йăвине ан ил. Ты войди туда, возьми птичку, а гнезда не трогай. N. Йăва çавăр. Свей гнездо Сред. Юм. Пĕр йăвари кайăк пик шакăлтатса пȏрнаççĕ. Живут так мирно, будто птенцы из одного гнезда. || Рассадник. Баран. 101. Малтан йăвана акса, кайран йăрана лартакан çимĕçсем те пур. || Гайно. Собр. Сысна хăй йăвине улăм йăтсассăн, сивĕтет, теççĕ. Если свинья будет таскать солому в свое гайно — к холоду. || Притон. Альш. Унтан салтаксемпе каяççĕ, тет те, пĕтĕмпе пĕтерсе килеççĕ, тет, кусен йăвине. Потом отправляются туда с солдатами и окончательно уничтожают их (разбойничий) притон.

вир

цель. Пшкрт. Мĕн вирве (вирвӓ) вăл конта кисе? С какой целью он сюда пришел? Ib. Мĕн вирве вăл килнĕ? çавăр (с’аβы̆р) она (бейте его)! || Сильно? Ib. Сусăрăннă вир полччă (п̚олчы̆) тӧрленмест, çаплак ыратат.

икутаман терт

! (игудаман т̚эрт), восклицание, употребляемое для указания на свое критическое, безвыходное положение. Отвечают: «Кутна çавăр, çырт!»

иккутамань

(иккудаман’), неизв. изречение, употр. в игре. Орау. Маткисем патне (к «маткам» в игре) ыттисем иккутамань, пулса пыраççĕ. Пĕри «çăка» пулать-и унта, тепри «юман» пулать-и, — пыраççĕ те: иккутамань, терт, тиççĕ (т.-е. «сговараваются» и подходят к матке для выбора). IЬ. Иккутамань, терт. — Çавăр, çырт! (или, если «балуют», т.-е. шутят, то: аннӳ кутне çавăр, çырт, или: аннӳ кутне çавăр та çырт). Последняя из этих фраз — ответ «матки» сговаривающимся.

урлă

орлă (урлы̆, орлы̆), через, поперек; за, из-за. Юрк. Çулпа пынă чухне, çул çинче пĕр тарăн çырма урлă хывнă кĕпер урлă каçмалла пулать. Скот. леч. 26. Çăварне лайăхрах уçтарасшăн выльхăн чĕлхине кăларса, çăварне урлă патак хыптарма кирлĕ. Бурунд. † Пире çырнă çын ачи инçе те мар, ял урлă. Тайба. † Ама кăвакал пăр урлă, çаврăнасси кӳл урлă; пирĕн савни ял урлă, калаçасси çын урлă. N. Ву (оно) пирĕн ялтан çырма урлă. N. † Эп савнине çын савсан, чунăм епле чăтрĕ-ши? Чăтаймечĕ — çын урлă. Юрк. Вĕсем урлă. N. † Кукăр-макăр юмана касăр-прахăр çул урлă; леш. кассенен хĕрсене кларар-ярăр ял урлă. М. Чолл. Виçĕ патшалăх урлă, пĕр патшан хĕр пур. Т. VI, 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă. Вĕретĕп, суратăн, тух, куç! Коракыш. Атăл урлă юман касăп, турпасси кунта кисе ӳкĕ. (Салтак хут яни). Ст. Айб. Пирĕн савнă тусăмсем ял урлă, курса калаçасчĕ çын урлă. Ал. цв. 3. Тата эпĕ тинĕс урлă пурăнакан çынна пĕлетĕп, вăл мана çав куçкĕские тупса парĕ. IЬ. Тинĕссем урлă кӳнĕ хаклă йышши таварсем. Регули 1310. Шу орлă ишрĕ. Карта орлă сикрĕ. || Употребл. и в временном значенни. N. Пĕр каç урлă хурала (в караул) каяппăр (через вечер, т. е. раз в два вечера). N. Унтан вара тепĕр каç урлă е ик каç урлă хуçисем патне татах ик-виç пĕçерекен арăмсем пуçтарăнаççĕ, ĕçме-çиме хатĕрлеççĕ. N. Эрне урлă ярах тăр (письма). || Выражает посредство. Н. Карм. Ун урлă (с ним) Сире пит пысăк салам яратăп. || Сред. Юм. Пиччĕш орлă иртеймес-ха çав. Без позволения брата не может делать важного дела. || Поперек (наречие). Чуральк. Шур вăкăрăн тир урлă. (Хурăн). Хора-к. Çын япали орлă выртсан, тăрăх çавăр (= ху ан тив). Ст. Айб. Ахаль тăраччен, урлă выртакана илсе пăрах, теççĕ. (Посл.). Сред. Юм. Орлă выртана тăрăх та çавăрмас (ничего не делает). N. Орлă выртакана тăрăх çавăрса хор, тиççĕ. Янтик. Урлă выртана тăрăх исе хумастăн. (Так говорят про человека, который ничего не делает). Собр. Уйăх çути çап-çутă, урăрсене урлă ан пусăр. || Поперечный. Собр. Айван çыннăн пуртă, аври урлă, теççĕ. Абыз. Хĕрĕх юман айĕнче хĕр вăрласа тухрăмăр, урлă çăка айĕнче ура сырса тухрăмăр. (Мы обулись под липой, склонившейся поперек дороги.) Абыз. || Косой (о ноге косолапого). В. Олг. † Он та ори орлăрах. N. Эпир унпа урлă карăмăр (поссорились). N. Вĕсем урлă карĕç-ха паян.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

вертеть

глаг. несов.
1. кого-что и чем (син. вращать, крутить) çавăр, çавăркала, пĕтĕр, çаврăнтар, пăркала; вертеть колесо кустăрмана çавăр; вертеть головой пуçа пăркала
2. кем (син. командовать, помыкать) пăхăнтар, итлеттер, ташлаттар; жена вертит мужем, как хочет арăмĕ упăшкине хăйне кирлĕ пек ташлаттарать

вить

глаг. несов.
1. (син. скручивать, сплетать) яв, явала, пĕтĕр; вить верёвку вĕрен яв
2. (син. делать, строить) çавăр, хыв, ту; птица вьёт гнездо кайăк йăва çавăрать

вращать

глаг. несов., (син. вертеть, крутить)
çавăр, çавăрттар; вода вращает турбины ГЭС шыв ГЭС турбинисене çавăрать

гнездиться

глаг. несов.
йăва çавăр, йăвара пурăн; ласточки гнездятся под крышей чĕкеçсем çурт тăрринче йăва çавăраççĕ

двигать

глаг. несов.
1. кого-что (син. перемещать) куçар, шуçтар, сиктер, тапрат; двигать диван дивана куçар; двигать с места вырăнтан тапрат
2. чем вылят, хускат; двигать пальцами пӳрнесене вылят
3. кого-что хускат, ĕçлеттер; çавăр, çавăрттар; вода движет турбины ГЭС шыв ГЭС турбинисене çавăрать
4. аталантар, малалла яр; двигать вперёд науку ăслăлăха малалла аталантар

завернуть

глаг. сов.
1. (син. упаковать; ант. развернуть) чĕрке, тĕркеле, сыр; завернуть книги в бумагу кĕнекесене хутпа тĕркеле; ребёнок завёрнут в одеяло ачана утиялпа чĕркенĕ
2. что (син. закрыть) хуп, хытар, пăрса ларт; завернуть кран крана пăрса ларт
3. пăр, çавăр; пăрăн, çавăрăн; завернуть вправо сылтăмалла пăрăн
4. (син. зайти) кĕрсе тух; по пути мы завернули в магазин çула май эпир магазина кĕрсе тухрăмăр ♦ завернуть рукава çанна тавăр

загородить

глаг. сов.
1. что карта тыт, тытса çавăр (хӳме); загородить сад сада карта тытса çавăр
2. кого-что (син. заслонить) хупла, пӳл, пӳлсе ларт; Не загораживай свет! Çутта ан хупла!; дорогу загородили упавшие деревья çула ӳкнĕ йывăçсем пӳлсе лартнă

захватить

глаг. сов.
1. (син. взять, забрать) ил, ярса тыт, ярса ил; захватить горсть орехов пĕр ывăç мăйăр ил
2. (син. овладеть) ярса ил, çĕнсе ил; захватить чужую территорию ют çĕре ярса ил
3. пĕрле ил, илсе кай; захватить зонтик на случай дождя çумăр çăвĕ тесе зонтик илсе тух
4. (син. увлечь) кăсăклантар, кăмăла çавăр; книга захватила меня кĕнеке мана кăсăклантарчĕ ♦ дух захватило сывлăш пӳлĕнчĕ (хумханнăран е сивĕ çапнăран)

кружить

глаг. несов.
1. кого-что (син. вращать) çавăр, çавăрттар, пĕтĕр; ветер кружит сухие листья çил типĕ çулçăсене çавăрттарать
2. (син. вращаться) çаврăн, авăн, вĕçсе çӳре; коршун кружит в небе хăлат тӳпере явăнать

крутить

глаг. несов., (син. вертеть, вращать)
çавăр, пĕтĕр, çавăрттар, çаврăнтар, пăркала; крутить педали велосипеда велосипед пускăчĕсене çавăрттар; крутить руль руле пăркала; крутить усы мăйăха пĕтĕркеле ♦ крутить любовь савăшса пурăн; крутить фильм фильм кăтарт; крутить руки алла пăрса хур; крутит метель çил-тăман вĕçтерет; крутить цигарку чикарккă çавăр

настроить

глаг. сов.
1. что ĕнер; настроить гитару гитарăна ĕнер
2. что (син. отрегулировать) майлаштар, йĕркеле; настроить станки станоксене йĕркеле; приёмник настроен на короткие волны приёмника кĕске хумсене итлеме майлаштарнă
3. кого кăмăла çавăр, илĕрт; настроить на весёлый лад кăмăла çĕкле, хаваслантар

перевернуть

глаг. сов.
çавăр, çавăрса пăрах, ӳпĕнтер; перевернуть лодку кимме ӳпĕнтер; перевернуть страницу книги кĕнеке страницине уç ♦ перевернуть всё вверх дном йăлтах тустарса пĕтер; рассказ перевернул душу калав чуна хускатрĕ

повернуть

глаг. сов.
1. çавăр, пăр, пăрăнтар; повернуть руль руле пăр
2. çаврăн, пăрăн; повернуть направо сылтăмалла пăрăн

подкупить

глаг. сов.
сутăнтар, укçапа çавăр; свидетеля подкупили свидетеле укçапа çавăрнă

склонить

глаг. сов.
1. что (син. нагнуть) тай, пĕк, чик, ус; склонить голову пуçа ус
2. кого (син. уговорить) çавăр, ӳкĕте кĕрт; он всех склонил на свою сторону вăл пурне те хăй майлă çавăрнă

уговорить

глаг. сов.
майлă çавăр, килĕштер, ӳкĕте кĕрт

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

ворочать

кого, что несов. çавăр; тавăр, çавăрса хур (чирлĕ ҫынна).

вращать

что несов. çавăр.

вспять

каялла; повернуть вспять каялла çавăр.

чаровать

, -ую несов. илĕрт, кăмăлла, кăмăла кай, пуç çавăр.

увлекать

кого, что несов., увлечь, -еку, -чёшь сов. 1. илсе кай (пĕренене шыв); судьба увлекла меня в Швейцарию шăпа мана Швейцарие илсе çитерчĕ; 2. интереслентер, ху енне çавăр, ху майлă ту, хăвăнтан хăпми ту, илĕрт, хăвна юраттар.

уломать

кого, что сов., уламывать несов. каласа çавăр.

ум

-а ăс, ăс-хакăл, тăрлав; делай с умом ăспа ту; считай в уме ăсра шутла; он себе на уме вăл чее, вăрттăн шухăшлă; сошёл с ума ухмаха ерчĕ; выжить из ума сумран тух, ăсран тайăл, йӳтесе кай, сӳтĕлсе кай; свести с ума ăнран яр, пуçне çавăр.

умилостивить

-влю, -вишь кого, что сов., умилостивлять несов. устар. çырлахтар, кăмăлне çавăр.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

агитировать

несов. 1 агитациле, агитаци ту; 2. кого-что ӳкĕтле, майлă çавăр.

вертеть

несов. 1. кого-что (вращать) çавăр; вертеть колесо урапа çавăр; 2. чем (поворачивать в разные стороны) çавăр, пăркала; вертеть головой пуçа пăркала; 3. что (свёртывать) чĕрке, çавăр; вертеть папиросу пирус чĕрке; 4. кем, перен. разг. (командовать) тыткала, пĕтĕмпех хăвна пăхăнтар; ◇ вертеть хвостом чееленсе хăтлан.

вить

несов. что 1. яв, явала, пĕтĕр; вить верёвку вĕрен яв; вить нитку çип пĕтĕр; 2. (гнездо) çавăр (йăва); ◇ вить верёвки из кого-л. (кама та пулин) хăвна кирлĕ пек тыткала.

вращать

несов. что çавăр, çавăрттар; вода вращает турбину шыв турбинăна çавăрттарать; вращать глазами (или белками) куç-пуçа çавăрттар.

вскружить

сов.: вскружить голову кому-л. пуçа çавăр; успех вскружил ему голову ăнăçлăх ун пуçне çавăрса янă.

выгородить

сов. 1. что (отделить изгородью) уйăр (карта е хӳме тытса), карта тытса тух, карта çавăр; выгородить сад сада карта çавăр; 2. кого-что, прост. (защитить) хӳтĕле, хăтар, çăлса хăвар (ответ тытасран).

гнездиться

несов. 1. (о птицах) йăва çавăр, йăва ту; пигалицы гнездятся в траве текерлĕксем курăк ăшне йăва çавăраççĕ; 2. перен. (ютиться) пурăн (начар), хĕсĕнсе пурăн; 3. перен. (корениться) упран, тытăнса тăр, сыхлан.

гнездо

с. 1. (птичье) йăва (кайăкăн); ласточкино гнездо чĕкеç йăви; 2. (зимовье некоторых животных) шăтăк, йăва, йĕнĕ; гнездо кабанов хир сысни йăви; 3. перен. (местожительствоу домашний очаг) йăва, кил, пурăнакан вырăн; родное гнездо тăван кил; свить (себе) гнездо 1) йăва çавăр (киллĕ-çуртлă, çемьеллĕ пул); 2) перен. (укорениться) вырнаç (чĕрере, пуçра т. ыт. те); 4. тех. шăтăк, вырăн, хăвăл; гнездо для патронов патрон шăтăкĕ; пулемётное гнездо пулемёт йăви; 5. лингв. йăва, тĕп; ◇ осиное гнездо сăпса йăви (усал каварлă çынсен ушкăнĕ çинчен).

гнуть

несов. 1. что ав, кукăрт, авăнтар, пĕкĕрт; гнуть дугу пĕкĕ ав; гнуть полозья тупан ав; 2. к чему и без доп., перен. разг. пăр, çавăр (сăмаха) куда он гнёт? ăçталла пăрать-ши вăл сăмахне?; ◇ гнуть горб (или спину) йывăр ĕçле; гнуть шею (или спину) перед кем-л. тархасла, ыр пуласшăн тăрăш; гнуть в дугу (или в три дуги), гнуть в бараний рог кого-л. пăхăнтар, итлекен ту; гнуть свою линию ху шухăшланă пек ту, хăвăннех тытса пыр.

даться

сов. разг. 1. (позволить схватить себя) тыттар, парăн; он врагу не дался вăл тăшмана парăнман; 2. (поддаться) парăн; даться в обман улталан; 3. (при освоении, понимании) пул; математика далась ему легко математикăна вăл çăмăллăнах ăнкарнă; этот переход дался ему нелегко ку çул уншăн çăмăл пулман; 4. (стать предметом внимания) пуçа çавăр, пуçа кĕрсе вырнаç, тыткăна ил; ну и далась вам эта охота! ку сунар сире пĕтĕмпех тыткăна илчĕ!

завертеть

сов. 1. чем (начать вертеть) çавăрма пуçла (е тапрат, тытăн); 2. кого, что, разг. (увлечь) илĕрт, çавăр, пуç çавăр.

завести

сов. 1. кого (увести, привести) ертсе кай, илсе кай (е кил, кĕр); 2. кого, разг. (отвести попутно) ярса хăвар, кĕртсе хăвар, леçсе хăвар (çула май); завести ребёнка в детсад ачана ача садне кĕртсе хăвар; 3. что (отвести движением часть тела) пар, çавăрса тыт, яр (аяккалла, хыçалалла); завести руку назад алла хыçалалла çавăрса тыт; 4. что (устроить, основать, обзавестись чем-л.) çавăр, туян, ларт, уç; завести овец сурăх туянса яр; 5. что (установить, ввести) ту, йăлана кĕрт; завести новые порядки çĕнĕ йĕрке туса хур; 6. что (начать) тапрат, пуçла; завести разговор сăмах тапрат; 7. что (привести в действие механизм) яр; завести часы сехет яр; ◇ завести тесто чуста ларт (е хур); завести глаза см. закатить; завести в тупик аптратса çитер; йывăрлăха кĕртсе ӳкер.

завоевать

сов. 1. что çĕнтерсе ил, тытса ил, парăнтар, пăхăнтар; 2. что, перен. (добиться чего-л.) кĕрешсе ил, çĕнсе ил; завоевать свободу ирĕклĕхе çĕнсе ил; завоевать победу çĕнтер, çĕнтерӳ ту; завоевать доверие шанăçа тивĕçлĕ пул; 3. кого-что (привлечь на свою сторону) çавăр.

заворожить

сов. кого-что 1. (заколдовать) тухат, тухатса яр, пуç çавăр; куç пăв; 2. перен. (очаровать) тĕлĕнтерсе пăрах, тыткăна ил, çавăр, илĕрт.

заговорить

сов. 1. кого, разг. (утомить разговором) калаçса ывăнтар, калаçса йăлăхтар; 2. кого-что (заколдовать) тухат, пуç çавăр.

загородить

сов. 1. что (обнести оградой) тытса çавăр (карта, хӳме, çатан); 2. кого-то (заслонить, закрыть) хупла, хупăрласа хур, хӳтĕлесе хур, картласа хур (е ларт, тăр, вырт); загородить свет çутта хупласа хур; 3. что (преградить) пӳл, пӳлсе хур, картла, картласа хур (е ларт); загородить дорогу çула картласа хур; 4. что, прост. (загромоздить) лартса тултар (япала).

задарить

сов. кого 1. (дать много подарков) парне парса тултар; 2. (задобрить подарками) парне парса çавăр, парне парса ыр пул.

задобрить

сов. кого çавăр (парне парса).

задурманить

сов. кого-что ăса пăтрат, пуçа çавăр.

заключить

сов. 1. кого (лишить свободы) хуп, хупса ларт (тĕрмене); 2. во что (поместить внутрь) хуп, çавăр, чик; заключить родник в сруб çăлкуçне пура çавăр (е яр); заключить в скобки скобкăна хуп; заключить в кавычки кавычкăна ил; 3. чем (закончить, завершить) пĕтер, вĕçле; он свою речь заключил приветствиями вăл хăй сăмахне саламланипе вĕçлерĕ; 4. что (сделать вывод) вывод ту, (тесе) шутла; 5. что (договор, соглашение и т. п.) ту; ◇ заключить брак мăшăрлан; заключить в объятия ыталаса ил.

заколдовать

сов. кого-что 1. тухат, вĕр, сур; 2. перен. (очаровать) пуçа çавăр.

закруглить

сов. что 1. (сделать округлым) çавралат, çавракалат, çавăр, чăмăрлат; 2. перен. (придать законченность) çавăр, вĕçле.

закружить

сов. кого 1. ывăничченех çавăр, вăрахчен çавăр (ташланă чух); 2. перен. разг. (утомив, сбить с толку) пуçа çавăрса яр, пăтраштарса яр; 3. перен. разг. (увлечь) çавăр; илĕртсе кай.

закрутить

сов. 1. что (крутя, свернуть, завить) пăр, пăрса ларт, пĕтĕр, пĕтĕрсе ларт (е хур, яр); явала, яваласа ларт (е ил, хур, яр); çавăр, çавăрса яр (е ил, хур); закрутить руки назад алăсене хыçалалла парса ларт; закрутить нитку çип пĕтĕр; 2. что, на что (обвить, намотать) явала, яваласа ларт (е хур); чĕрке, чĕркесе ларт (е хур); закрутить вожжи на руки тилхепене яваласа тыт; 3. что (завинтить) пăр, пăрса ларт (е кĕрт, хур), хытар, хытарса ларт; закрутить гайку гайкăна хытарса ларт; закрутить кран кран пăр; 4. что (начать крутить) пăрма пуçла, пĕтĕрме пуçла, явалама пуçла, çавăрма пуçла (е тапрат, тытăн).

заткать

сов. что 1. тĕрлесе (е эрешлесе) тĕрт, тĕртсе тĕрле; заткать серебряными узорами кĕмĕлпе эрешлесе тĕрт 2. перен. (вытянуть, заплести) çавăр, картала, тыт; пауки заткали кусты паутиной эрешменсем тĕмсене карталанă.

зачаровать

сов. кого-что тухат, пуç çавăр, тĕлĕнтерсе яр, тыткăнла, тыткăна ил; зачаровать пением юрласа тĕлĕнтерсе яр.

искушать

несов. кого-что астар, илĕрт, çавăр; ◇ искушать судьбу теветкеллесе ту (харушлăха пăхмасăр).

кантовать

несов. что 1. хăю (е кант) тыттар; 2. спец. ӳпĕнтер, çавăр, йăвантар; не кантовать! ӳпĕнтерме юрамасть!; йăвантарма юрамасть!.

кланяться

несов. 1. кому-чему (делать поклон) пуç тай; 2. кому (словесно или письменно) салам кала, салам яр; 3. кому, перед кем (просить о чём-л.) йăлăн, пуççап; юрама тăрăш; 4. кому-чему, уст. (задабривать, поднося подарок; располагать к себе) парне парса çавăр; ◇ честь имею кланяться уст. сывă пулăр; перестать кланяться хутшăнма пăрах, сивĕн.

кружить

несов. 1. кого-что çавăр, çавăрттар; 2. (описывать круги) çаврăн, явăн, çаврăнса (е явăнса) вĕçсе çӳре; орёл кружит в вышине тӳпере ăмăрткайăк явăнса çӳрет; 3. (блуждать, плутать) аташса çӳре, çĕтсе (е çухалса) çӳре; кружить по лесу вăрманта çĕтсе çӳре; 4. (о вьюге, метели и т. п.) çавăрттар, вĕçтер (çил-тăман); кружить голову пуç çавăр.

крутить

несов. что 1. (вращать) çавăр, пăр; 2. (свивать) (нитки) пĕтĕр; (верёвку) пăр, яв; 3. (свёртывать) çавăр (пирус); 4. (вздымая, кружить) çавăр, çавăрттар; вихрь крутил пыль çавраçил тусана çавăрттарнă; ◇ крутить голову пуçа пăтрат; крутить руки алла пăрса ларт; крутить носом турткаланса тăр; как там ни крути кирек епле турткалансан та.

лепить

несов. что 1. çăрса ту, йăвала; статую из глины тăмран çăрса кĕлетке ту; 2. (гнездо, соты) çыпăçтарса (е сĕрсе) ту, çавăр; ласточка лепит гнездо чĕкеç йăва çавăрать.

морочить

несов. кого-что, разг. ултала, пăтрат, минрет, пуçа çавăр; не морочь мне голову ан пăтрат ман пуçа.

настроить

сов. 1. что, муз. ĕнер, кĕвĕле; настроить скрипку сĕрме купăса ĕнер; 2. что (отрегулировать) майлаштар, ĕçлекен ту; настроить станки станоксене майлаштар; 3. кого кăмăла çавăр, илĕрт; настроить в свою пользу ху майлă çавăр.

обвести

сов. 1. кого (вокруг чего-л.) йĕри-тавра çавăр, тавралла çӳрет; 2. что (оградить) тытса çаврăн (карта), купаласа çаврăн; 3. что, чем (очертить; окаймить) çырса çаврăн, тытса çаврăн (хăю); 4. кого, спорт. (в футболе, хоккее) улталаса ирт; ◇ обвести вокруг пальца ултала, ларт; обвести взглядом (или взором) пăхса çаврăн.

обворожить

сов. кого çавăр, илĕрт, ытарайми ту.

обернуть

сов. 1. что (обвить) явала, явакла; авра; обернуть косы вокруг головы çивĕтсене пуç тавра яваласа çых; 2. что (завернуть) чĕрке, чĕркесе çых; обернуть книгу газетой кĕнекене хаçатпа чĕрке; 3. что (повернуть) пар, çавăр; обернуть лицо к соседу питпе кӳршĕ еннелле пăх; 4. что, перен. парса яр, çавăрса яр; обернуть дело в свою пользу ĕçе ху майлă пăрса яр; 5. кого-что, фольк. (превратить) пултар, ту; обернуть в волка кашкăр ту.

обнести

сов. 1. кого-что (пронести вокруг чего-л.) йăтса çаврăн; 2. что (огородить) çавăр, тытса çаврăн, картала; обнести сад забором сад тавра карта тыт; 3. кого (угостить) сăйласа çаврăн, сăйласа тух, парса çаврăн, парса тух; обнести гостей конфетами хăнасене канфет парса тух; 4. кого (пропустить при угощении) памасăр хăвар, памасăр иртсе кай.

обработать

сов. 1. что ĕçле, ĕçлесе хатĕрле; обработать землю çĕр(е) ĕçле; 2. что ту, ĕçлесе ту; ĕçлесе лайăхлат; обработать кожу тир ту; 3. кого-что, перен. разг. (воздействовать) çавăр, майлă çавăр, ӳкĕтле, каласа çавăр.

обрамить

сов. что (окаймить) хĕррине тыт, тытса çавăр.

обратить

сов. что 1. (повернуть) пар, çавăр; обратить оружие на неприятеля хĕçпăшала тăшман еннелле çавăр; 2. (устремить, направить) пăх, асăрха, çавăр, тĕлле, тĕсе; обратить взгляд на сцену сцена çинелле пăх; 3. (превратить) ту, куçар, çавăр; обратить воду в пар шыва пăса куçар; 4. (употребить) ту, куçар; обратить имущество в деньги пурлăха укса ту; ◇ обратить внимание на что-л. тимле, тимлĕ пул; обратить в бегство хăратса тарт; обратить на путь истины чăнлăх çулĕ çине кăлар; обратить в шутку шӳтлĕ каланă пек туса хур.

обстроить

сов. что, разг. (окружить строениями) çурт-йĕр лартса çавăр; çурт лартса тултар.

обстроиться

сов. разг. çурт-йĕр çавăр.

обхаживать

несов. кого-что, разг. астар, алла вĕрент, çавăр (ху майлă).

огородиться

сов. карта тытса çавăр (ху тавра).

оградить

сов. 1. что, уст. карта тыт (е çавăр), картла; 2. кого-что, перен. сыхла, хӳтĕле, хунтăла, хута кĕр.

оградиться

сов. уст. карта тытса çавăр, пӳлĕн.

околдовать

сов. кого-что 1. тухат; 2. перен. пуç çавăр, илĕртсе çавăр.

опутать

сов. кого-что 1. сырса ил, яваласа ил, яваласа çых; 2. перен. ултала, çавăр; пăхăнтар; опутать лестью йăпăлтатса çавăр.

отбить

сов. 1. что (отколоть) кат, хăйпăт; отбить ручку у чайника чейник аврине катса пăрах; 2. что (отбросить) хирĕç (е каялла) çапса яр; отбить мяч мечĕке каялла çапса яр; 3. кого-что (отразить) сирсе яр, хăваласа яр; отбить атаку атакăна сирсе яр; 4. кого-что (отнять с боем) туртса ил (каялла); отбить город хулана каялла туртса ил; 5. кого-что, разг. (отделить от общей массы) уйăр, уйăрса ил; отбить от стада кĕтӳрен уйăрса ил; 6. кого, разг. (привлечь к себе) туртса ил, çавăр (ху енне); отбить невесту хĕр туртса ил; 7. что, разг. (заглушить, уничтожить запах, привкус и т. п.) пĕтер, пусар, чакар; 8. что, разг. (уничтожить желание, охоту) сӳнтер, пĕтер, пĕтерсе хур; 9. что (повредить) амант; отбить руку алла амант; 10. что тупта; отбить косу çава тупта; 11. что (обозначить ударами) шаккаса шутла (е кăтарт); отбить такт такта шаккаса кăтарт.

отвернуть

сов. что 1. (отвинтить) пăрса кăлар, пăрса кăларса ил; 2. (открыть) пăрса уç; отвернуть кран крана пăрса уç; 3. прост. пăрса тат (е хуç); отвернув кукле руки пукане аллине пăрса тат; 4. (в сторону) пăр, çавăр; отвернув лицо пите тепĕр еннелле пăр; 5. (отогнуть) тавăр, хуçлат; отвернув полу пальто пальто аркине тавăр.

отстроить

сов. что 1. (выстроить) ту, туса ларт (е пĕтер), çавăр; 2. (восстановить) çĕнĕрен ту (е çавăр).

отстроиться

сов. 1. (закончить постройку чего-л. для себя) çурт çавăр, туса ларт, туса пĕтер; 2. (вновь выстроиться) çĕнĕрен туса ларт.

отуманить

сов. кого-что 1. (затуманить) тĕтрелентер, карса ил (тĕтре) 2. перен. минрет, анкă-минкĕлентер, пуçа çавăр; вино отуманило его эрех ун пуçне минретнĕ.

отшутиться

сов. разг. шӳтпе ирттерсе яр, кулă çине çавăр.

охватить

сов. кого-что 1. (обнять) ытала, ыталаса ил; 2. (окружить) çавăрса ил, туса çавăр; охватить город валом хула тавра вал туса çаврăн; 3. (объять, окутать) ярса (е хыпса, çавăрса) ил; пламя охватило дом çулăм пĕтĕм çурта хыпса илнĕ; 4. (завладеть, захватить) пусса ил, çавăрса ил; чувство нежности охватило его ăна ачашлăх туйăмĕ пусса илнĕ; 5. разг. (вовлечь) явăçтар, хутшăнтар; охватить общественной работой общество ĕçне хутшăнтар.

очаровать

сов. кого-что илĕрт, кăмăла çавăр, парăнтар, ытарайми ту.

очертить

сов. что 1. йĕр туса çавăр, йĕрлесе çаврăн (е тух); очертить указанное место кăтартнă вырăна йĕрлесе çаврăн; 2. (описать) каласа (е çырса) пар, ӳкерчĕкле, ӳкерсе пар; очертить ход событий событисем мĕнле пулнине каласа пар; ◇ очертя голову шухăшласа тăмасăр, пуçсăрланса.

папироса

ж. пирус, чикарккă; свернуть папиросу чикарккă чĕрке, пирус çавăр; курить папиросу пирус турт.

перевалить

сов. 1. кого-что, разг. куçарса хур, пушат; перевалить мешки с машины на воз михĕсене машина çинчен лав çине куçарса хур; 2. кого-что (перевернуть) çавăр, çавăрса хур; перевалить с одного бока на другой пĕр енчен тепĕр енне çавăрса хур (япалана); 3. что, через что (перейти) каç; перевалить через долину вар урлă каç; 4. безл. кому, разг. ирт, иртсе кай; ему перевалило за сорок вăл хĕрĕхрен иртнĕ.

перевернуть

сов. 1. кого-что çавăр, ӳпентер, йăвантар, вайкăнтар, тӳнтер; перевернуть рычагом кӳсекпе çавăр; перевернуть ведра витрене ӳпĕнтер; 2. что (перелистать) çавăрса (е уçса) хур; перевернуть страницу страницăна çавăрса хур; 3. что, разг. (перерыть) тустар, тустарса тух (е пĕтер), çавăрттар; ◇ всё нутро перевернуло ăшчик тапранчĕ; перевернуть весь мир çĕр чăмăрне кисрентер.

переворошить

сов. что, разг. 1. çавăр, тавăр, хускат, çавăрса (е тавăрса, хускатса) пăрах (е пĕтер, тух); переворошить сено утă тавăрса тух; 2. (привести в беспорядок) çавăрса (е арпаштарса, пăтратса) пĕтер.

передохнуть

сов. 1. (перевести дух) сывлăш çавăр, сывласа (е сывлăш çавăрса) ил; 2. разг. (немного отдохнуть) канса ил.

перекувырнуть

сов. кого-что, разг. тӳнтер, чикелентерсе (е тирĕнтерсе) яр, ӳпĕнтер, пуçхĕрлĕ çавăр.

переманить

сов. кого астарса (е илĕртсе) ил, çавăр (ху майлă).

перетянуть

сов. 1. кого-что (перетащить куда-л.) туртса (е сĕтĕрсе) каçар (е куçар); 2. кого-что, перен. разг. (привлечь) куçар, çавăр; перетянуть на свою сторону ху енне çавăр; 3. что (туго перевязать) туртса çых; 4. что (натянуть заново) тепĕр хут (е çĕнĕрен, хытăрах) туртса çых (е кăшăлла, шикала); перетянуть бочку пичкене хытăрах кăшăлла; перетянуть подпруги хырăмсалăха хытарса çых; 5. кого-что и без доп. (перевесить) ытларах тай (е турт), йывăртарах пул; 6. кого и без доп., разг. (оказаться сильнее) туртса ил (е парăнтар); кто кого перетянет кам кама туртса парăнтарать.

переубедить

сов. кого çавăр, ӳкĕте кĕрт; его не переубедишь ăна ӳкĕте кĕртме çук.

повернуть

сов. 1. кого-что пăр, çавăр, парса (е çавăрса) хур (е ларт), кукăрт; повернуть кран самовара сăмавар кранне пăр; 2. кого-что и без доп. (при движении) пăр, пăрăн, çавăр, сул; повернуть направо сылтăмалла пăрăн.

повлиять

сов. на кого-что витĕм кӳр, шухăш-кăмăлне çавăр.

подбить

сов. 1. что çап, çапса ларт (е хур); подбить подмётку тĕп хур, тĕпле; подбить подкову такан çап; 2. что чем, разг. (подшить с изнанки) айне (е ăшне, тӳнтер енне) хур, яр, хурса çĕле; подбить пальто шёлком пальто ăшне пурçăн çĕле; 3. кого на что и с неопр., перен. разг. (подстрекнуть) хĕтĕрт, çавăр; 4. кого-что, разг. (уронить, сбить, ударив снизу) çапса (е персе) ӳкер, амант; ◇ подбить тесто чустана çăратса çăр.

подвернуть

сов. что 1. çавăрса хур (е ларт), тавăрса кĕскет, çавăр, тавăр; подвернуть рукава çанăсене тавăр; подвернуть под себя одеяло утияла айна çавăрса хур; 2. (согнув, поместить под себя) хутлатса чик; подвернуть под себя руки алăсене хăвăн айна чик; 3. (повредить) мăкăлта, пар; подвернуть при прыжке ногу сикнĕ чух урана мăкăлта; 4. хытăрах пар, пар; парса ларт (е хытар, хур); подвернуть винт винта хытăрах пар.

подкупить

сов. 1. кого-что сутăн ил, укçа (е парне) парса çавăр; 2. кого-что, перен. (вызвать симпатии) çавăр, илĕрт, килĕштер; добротой ырă кăмăлпа çавăр; 3.что и чего, разг. (прикупить) (сутан) илсе çитер (кирлĕ таран).

подольститься

сов. разг. йăпăлтатса çавăр (çынна).

подоткнуть

сов. что çавăрса (е тавăрса, ая) чик, çавăр, тавăр; подоткнуть подол платья кĕпе аркине тавăрса чик.

покорить

сов. 1. кого-что çĕнтер, парăнтар, пăхăнтар; покорить крепость крепоçе парăнтар; 2. что, перен. (овладеть) пăхăнтар, алла ил, çĕнсе ил; покорить космос космоса пăхăнтар; 3. кого-что (очаровать) çавăр, илĕрт, тыткăна ил, юраттар; покорить красотой илемпе илĕрт; покорить сердце чĕрене тыткăна ил.

покружить

сов. кого-что и без доп. çавăр, çаврăнтар, çаврăнкала.

покрутить

сов. что, чем пĕтĕр, çавăр, парса ил; покрутить усы мăйăхсене пĕтĕркелесе ил.

польстить

сов. кому-чему 1. (лицемерно похвалить) йăпăлтатса (е мухтаса) кала, чĕлхепе çу; 2. (доставить удовлетворение) килĕш, çавăр, кăмăла кай; ему польстило всеобщее внимание пурте мухтани ăна килĕшрĕ.

построиться

сов. 1. разг. (построить дом и т. п.) çурт çавăр; 2. воен. (стать в строй) йĕркеленсе тăр.

постройка

ж. 1. по гл. построить; постройка жилых зданий пурăнмалли çуртсем туни; 2. (строение) çурт-йĕр, кил-çурт, хуралтă, çурт; надворные постройки хуралтăсем; саманная постройка саман çурт; возвести постройки çурт çавăр; 3. (место) çурт-йĕр тăвакан вырăн.

предрасполагать

несов. 1. см. предрасположить; 2. кого-что к чему ⸗ас [⸗ес] килтер; çавăр, хĕтĕрт.

предрасположить

сов. кого к чему майлă çавăр, кăмăлне çавăр, ⸗акан [⸗екен] ту; предрасположить в свою пользу ху енне çавăр.

прельстить

сов. кого, чем илĕрт, астар, сăхлантар, ăмсантар, çавăр; прельстить обещаниями темтепĕр сунса илĕрт; чем он прельстил тебя? мĕнпе çавăрчĕ вăл сана?

привести

сов. 1. кого-что (доставить) çавăтса (е илсе, ертсе) кил, кӳр; привести за руку алран çавăтса кил; 2. к чему илсе пыр (е тух, кил); следы привели к лисьей норе йĕрсем тилĕ шăтăкĕ патне илсе пычĕç; привести к правильному заключению тĕрĕс шухăш патне илсе пыр; 3. (с предлогом в) çавăр, ⸗ар [⸗ер], ⸗ла [⸗ле], ⸗тар [⸗тер], ⸗ат [⸗ет], ⸗т, ⸗са[⸗се ] яр (е пăрах, хур, пĕтер); привести в негодность юрăхсăра кăлар; привести в запустение юхăнтарса яр; привести в порядок йĕркене кĕрт; привести в беспорядок арпаштарса яр; привести себя в порядок тирпейлен; привести в изумление тĕлĕнтерсе яр; привести в ужас хăратса пăрах; привести в готовность хатĕрлесе хур; привести в исполнение пурнăçа кĕрт; привести в движение хускатса яр; 4. (с предлогом к) патне илсе пыр, кӳр, ⸗тар [⸗тер]; привести к победе çĕнтерӳ патне илсе пыр; привести к путанице пăтраштарса яр (е пĕтер); привести к согласию çураçтар; 5. (сообщить, процитировать что-л., сослаться на что-л.) илсе кăтарт; привести пример тĕслĕх илсе кăтарт; привести факты фактсем илсе кăтарт; ◇ к добру не приведёт ырă тумасть; не приведи бог! турă ан хуштăрах!; случай привёл тӳр килчĕ; привести к присяге причак çитер, присяга партар.

привлечь

сов. 1. кого-что (притянуть к себе) патна илсе пыр (е çывхарт, турт); 2. кого-что (побудить) хутшăнтар, явăçтар; привлечь внимание куçа кĕр, тимлĕ пăхтар; привлечь к общественной работе общество ĕçне явăçтар; 3. кого к чему (обязать) ⸗а [⸗е] пар, тăрат, ⸗аттар [⸗еттер]; привлечь к ответственности ответ тыттар; привлечь к суду суда пар; 4. кого-что, чем (вызвать симпатию и т. д.) ăмсантар, астар, çавăр, турт; привлечь на свою сторону ху майлă çавăр; привлечь своей добротой ырă пулнипе çавăр.

приворожить

сов. 1. кого-что. 1. уст. пуç çавăр; 2. перен. (пуç) çавăр, тухат, илĕрт, юраттар, савтар.

привязать

сов. 1. кого-что кăкар, çых, касмăкла, кăкарса (е çыхса) ларт; привязать цепью сăнчăрла, сăнчăрпа çых; привязать верёвкой вĕренле, вĕренпе кăкар; привязать себя кăкарăн; 2. кого, перен. (внушить привязанность) кăкар, илентер, çавăр, илĕрт.

приманить

сов. кого-что, разг. астар, илĕрт, çавăр.

приручить

сов. кого алла вĕрент (е çавăр, хăнăхтар, явăçтар, илентер); приручить голубей кăвакарчăнсене илентер.

притягивать

несов. 1. см. притянуть; 2. кого-что, перен. илĕрт, турт, çавăр.

пьянить

несов. кого 1. ӳсĕрт, ӳсĕрĕлтер; 2. перен. пуçа çавăр, ӳсĕрт.

разагитировать

сов. кого-что, разг. 1. (агитируя, убедить) ӳкĕте кĕрт, агитацилесе çитер, майлă çавăр; 2. (агитируя, разубедить) ӳкĕтлесе çавăр, хирĕç çавăр.

развернуть

сов. 1. кого-что сар, салат, сӳт, уç; развернуть пакет пакета уç; развернуть свёрток тĕркене салат; 2. что (распрямить) сар, сарса яр, тӳрлет; развернуть плечи хулпуççине тӳрлет; 3. что, перен. (проявить в полной мере) сарса яр; развернуть работу ĕçе сарса яр; 4. что, воен. (расположить в ширину) сарса тăрат; развернуть строй строя сарса тăрат; 5. что, воен. (переформировать) пысăклат; развернуть батальон в полк батальона пысăклатса полк ту; 6. что (повернуть) çавăр, пар; развернуть машину машинăна çавăр.

раскрутить

сов. что 1. сӳт, сулчăлат (пĕтĕрнине); раскрутить нитку çип сӳт; 2. çавăр, çавăрса яр; раскрутить колесо урапана çавăрса яр.

расположить

сов. 1. что (разместить, расставить) вырнаçтар, вырнаçтарса тух, майлаштар, йĕркелесе хур; 2. кого-что (вызвать симпатию) кăмăла (е майлă) çавăр; расположить к себе хăвăн майлă çавăр.

рулить

несов. (управлять рулём) руль тыт, хӳре çавăр.

сагитировать

сов. кого агитациле, çавăр.

свернуть

сов. 1. что чĕрке, чĕркесе хур; свернуть ковёр кавире чĕркесе хур; 2. что (листья) пĕтĕр, пĕр, пĕрсе хутлат, пĕтĕрсе (е пĕрсе) ларт; 3. что, разг. (изготовить, скручивая) чĕрке, çавăр; свернуть папиросу пирус чĕрке; 4. что, перен. (уменьшить, сократить) пĕр, хĕç, ансăрлат, пĕчĕклет, чакар; свернуть темпы строительства строительство хăвăртлăхне чакар; 5. кого-что и без доп. (повернуть в сторону) пăр, пăрса яр, пăрăнса кĕр; свернуть машину к вокзалу машинăпа вокзал еннелле пăр; свернуть в переулок тăкăрлăка пăрăнса кĕр; 6. что (перевести на другой предмет) пăрса яр; свернуть разговор на другую тему сăмаха урăххи çине пăрса яр; 7. что (ударом сдвинуть) пăрса (е авса) ларт; 8. что (испортить при неосторожном вращении) татса (е çĕмĕрсе) пăрах; свернуть резьбу гайки гайка картне татса пăрах; свернуть голову кому-л. мăя пăрса ларт; свернуть себе голову (или шею) ĕнсӳне хуçса пăрах.

свить

сов. что 1. яв, пĕтĕр, çых, çавăр; свить в бечёвку кантра пек яв; свить верёвку вĕрен яв; свить венок пуç кăшăлĕ çых; свить гнездо прям. и перен. йăва çавăр; 2. (свернуть трубкой, клубком) (пĕтĕрсе) чĕрке, явала, явалантар; слон свил хобот кольцом слон хоботне ункă пек явалантарчĕ; 3. (снять, размотав) сӳт.

сердце

с. 1. чĕре; биение сердца чĕре таппи; 2. (символ чувств, настроений) чĕре, чун; сердце радуется чун савăнать; 3. перен. (душевный мир) чун, чĕре; чёрствое сердце хытă чĕре; золотое сердце ырă чĕре; 4. перен. (центр.) чĕре, вар; Москвасердце Советского Союза Мускав — Совет Союзĕн чĕри; ◇ в сердцах тарăхса, çилленсе; сказать с сердцем тăрăхса кала; иметь сердце çиллен, тăрăх; избранник сердца шутл. варли, чун савни; от всего сердца пĕтĕм чĕререн, чунтан-вартан; покорить сердце чĕрине çавăр; по сердцу кăмăла каять; отлегло от сердца чĕре пусăрăнчĕ; не принимать близко к сердцу йывăр ан ил, чĕрене ан ил (çын сăмахне); дама сердца юратнă хĕрарăм; сердце не лежит чĕре выртмасть; положа руку на сердце ним пытармасăр, чунтан-чĕререн; сердце болит чĕре (е ăш) çунать, чун ыратать; сорвать сердце на ком-чём-л. вăрçса çилле уçса яр; сердце моё чунăм, савнă тусăм; на сердце кошки скребут чун тулашать; сердце падает, сердце оборвалось чĕре картах сикрĕ.

склонить

сов. 1. что (наклонить, нагнуть) ус, тай, пĕк, чик; склонить знамёна ялав ус; склонить голову пуçа ус (е чик); 2. кого-что, перен. (расположить к себе) çавăр; склонить в свою пользу ху майлă çавăр; 3. кого к чему, на что или с неопр., перен. (убедить) еккине яр, ӳкĕте кĕрт; склонить к уступкам чакма ӳкĕте кĕрт.

скрутить

сов. 1. что (крутя, свить, свернуть) пĕтĕр, пĕтĕрсе чĕрке, яв, явалантар, çавăр; скрутить верёвку вĕрен яв; скрутить нитку çип пĕтĕр; скрутить цигарку чикарккă çавăр; 2. кого-что (связать) хытă çых, туртса çых, пăрса çыхса ларт; скрутить руки ремнём алăсене чĕн пиçиххипе туртса çых; 3. кого, перен. разг. (заставить повиноваться) парăнтар, пăхăнтар, ав; 4. кого, перен. разг. (о болезни) пусса антар, пăрса (е авса) ларт; ◇ скрутить в бараний рог ав, парăнтар.

соблазнить

сов. 1. кого-что (прельстить, привлечь) илĕрт, çавăр, астар; соблазнить деньгами укçапа илĕрт; 2. кого-что на что и с неопр. (склонить к чему-л.) илĕрт, çавăр; соблазнить идти кататься на лыжах йĕлтĕрпе ярăнма кайма илĕрт; 3. кого, уст. (обольстить) илĕрт, астар, çавăр (хĕре, хĕрарăма).

сплести

сов. что 1. (изготовить плетением) ту, çых, яв; сплести кружева чĕнтĕр çых; сплести корзину карçинкка ав; 2. (соединить плетением) ту, яв, çых, куç ярса çых, çавăр, çыхăнтар; сплести концы верёвки вĕрен вĕçĕсене явса çых; сплести косы çивĕт çивĕтле; 3. перен. (соединить, слить) çыхăнтар, пĕрлештер; 4. перен. разг. (выдумать, сочинить) тыттар, шухăшласа кăлар.

строиться

несов. 1. çурт-йĕр ту (е çавăр) (ху валли); 2. (воздвигаться, сооружаться) ту, хыв; через Волгу строилась железная дорога Атăл урлă чугун çул хывнă; З. перен. (созидаться, создаваться) пул, тăвăн; 4. (составляться) йĕркелен, пул; доклад строится на большом материале доклада нумай материалпа усă курса йĕркеленĕ; 5. на чём (основываться) никĕсленсе тăр, тытăнса тăр; его вывод строился на догадках хăйĕн выводне вăл чуххăм çеç тунă; 6. воен. (становиться в строй) строя тар, йĕркеленсе тăр.

туманить

несов. что 1. (застилать) тĕтрелет, тĕттĕмлет; дым туманит даль тĕтĕм инçете тĕтрелетсе тăрать; 2. перен. (мутить сознание) пăтрат, çавăр; вино туманит голову эрех пуçа пăтратать.

убедить

сов. кого-что 1. в чём (заставить поверить чему-л.) ĕнентер, шантар; убедить в своей правоте ху тĕрĕс каланине ĕнентер; 2. с неопр. (заставить сделать что-л.) çавăр, ӳкĕте кĕрт, килĕштер.

увлечь

сов. 1. кого-что (унести, увести) илсе кай (е çитер); 2. кого, перен. (вызвать заинтересованность в чём-л.) интереслентер, кăсăклантар, илĕрт, ху майлă çавăр; увлечь товарищей своими замыслами юлташсене хăвăн шухăшусемпе илĕрт; 3. кого, перен. (заставить влюбиться) юраттар, кăмăла çавăр.

уговорить

сов. кого 1. с неопр. (заставить согласиться) ӳкĕте кĕрт, ӳкĕтле, килĕштер, çавăр; уговорить поехать в город хулана кайма ӳкĕтле; 2. разг. (успокоить) йăпат, лăплантар, пусар (кăмăла).

уломать

сов. кого, разг. ӳкĕте кĕрт, каласа çавăр.

умаслить

сов. кого, разг. (задобрить) йăпăлтат, йăпăлтатса çавăр, майне килтер.

умилостивить

сов. кого-что çырлахтар, кăмăлне çавăр, хĕрхенекен ту, килĕштер.

умолить

сов. кого тархасласа çавăр, йăлăн, кĕле, тилмĕр, тархасла; умолить отца аçуна тархасласа çавăр.

урезонить

сов. кого, разг. (уговорить, убедить) ӳкĕте кĕрт, каласа çавăр, лăплантар.

чаровать

несов. кого-что (пленять, обольщать) илĕрт, кăмăла çавăр; чаровать своим голосом хăвăн сассупа кăмăла çавăр.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

çавăр

әйләндерергә

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

drehen, wenden

zavăras
çавăр

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

çавăр

1. «вращать», «вертеть»; «крутить», «кружить»; 2. «повёртывать», «поворачивать»; МК авӳр, чăвӳр «вертеть», «повёртывать», «поворачивать»; тефс. XII-XIII вв. чăвӳр «вращать», «поворачивать»; АФТ чӓвар «вертеть», «окружать»; азерб., тур. чевир «вращать», «вертеть»; «поворачивать», «повёртывать»; «опрокидывать», «окружать»; «переворачивать», «перелистывать»; ст. узб. тефс. йӳз чӓвӳр, тур. йӳз чевир «отворачивать лицо», «отвёртываться»; азерб. совур «крутить», «кружить».

çавра

, çаврашка «круг»; çаврака «круглый»; азерб. чеврә «круг», «окружность»; тур. йуварлак «круглый». От çавăр (см.).

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

кӳнтер

п.с. Ӳкĕте кĕрт, çавăр, майлаштар; еккине яр. Ăна [ват çынна] ... ним каласа та кӳнтерме çук. К-н, 1983, 8 /, 4 с. Малтанхи хутĕнче Константин Николаевича кӳнтерме май килмерĕ. Д.Гордеев, 1988, 82 с. Вырăс чĕлхин «юнтармăшне» кӳнтерме чăваш чĕлхин законĕсене пăсатпăр. В-х, 8.07.1991, 12 с. — Ашмарин, VII, 75 с.

Çавăн пекех пăхăр:

çавăнтараххăн çавăнти çавăнччен çавăншăн « çавăр » çавăрăм çавăрăн çавăрăнăç çавăрăнăçсăр çавăрăнкала

çавăр
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Яндекс: 41001106956150

WMR: R028110838271

PayPal: np@chuvash.org