Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

аппăн-тĕппĕн

2.
беспокойно, обеспокоенно
вырăн çинче аппăн-тĕппĕн çаврăн — беспокойно вертеться в постели

варт

1. подр. —
о резком движении
варт каялла çаврăн — резко повернуться назад
варт сиксе тăр — быстро вскочить на ноги

варта

тесать, обтесывать
чултан вартана палăк — вытесанный из камня памятник
вартаса ил — стесать (часть)
вартаса çаврăн — обтесать (кругом)
йывăçран вартаса ту — вытесать из дерева

вăрт

1.
быстро, проворно
разом разг.
вăрт каялла çаврăн — быстро обернуться назад
вăрт (вăртах) сиксе тăр — быстро вскочить на ноги

вĕç

II. глаг.

1.
летать, лететь
кайăк хăвăрт вĕçет — птица летит быстро
самолетпе вĕç — лететь самолетом
тӳпере ăмăрткайăк вĕçет — в вышине парит орел
вĕçсе ан — слететь откуда-л.
самолет вĕçсе анчĕ — самолет приземлился
вĕçсе ирт — пролететь (мимо)
вĕçсе кай — улететь
вĕçсе кил — прилететь
вĕçсе çаврăн — облететь вокруг кого-чего-л.
вĕçсе çит — долететь до кого-чего-л.
вĕçсе çӳре — летать, находиться в полете
вĕçсе тух — вылететь

кăлтăрмачла

I.

1.
юлой, волчком, как юла, как волчок
кăлтăрмачла çаврăн — вращаться как юла

леререхрен

2.
подальше
леререхрен кайса çаврăн — обойди подальше

палт

I.

1.
быстро, резко, мгновенно, неожиданно (двигаться)
палт çаврăн — быстро повернуться
палт йăванса кай — повалиться, упасть неожиданно

пăх

II.

1.
смотреть, глядеть
ăшшăн пăх — приветливо смотреть на кого-л.
тинкерсе пăх — пристально смотреть
пăхса çаврăн — осмотреться
пăхмасăр кала — рассказать, прочитать наизусть
куçа чарса пăх — вытаращить глаза, смотреть большими глазами
ĕне пăхма аван — корова с виду хорошая
Хирелле кайнă чух ялалла пăхать, яла кĕнĕ чух хирелле пăхать. (Кутамкка). — загадка Идет в поле — смотрит на деревню, идет в деревню — смотрит в поле. (Котомка).

ракатка

1.
частокол
пахчана ракатка тытса çаврăн — обнести огород частоколом

револьвер

револьвер  [акăл. revolver <— revolve — çаврăн]

тавра

кружный, обходный, окольный
в обход, кругом
тавра кай — идти в обход
тавра çаврăн — сделать крюк, обойти
вăрманпа кайсан тӳрĕ, уйпа тавра пулать — лесом дорога прямая, а полем будет крюк

хиврен

1.
резко
быстро
хиврен çаврăн — резко повернуться

чуп

I.

1.
бежать
ăмăртса чупмалли çул — беговая дорожка
лаша хытă чупать — лошадь бежит быстро
сиккипе чуп — мчаться во весь опор, бежать во всю прыть
тавлашеа чуп — бегать взапуски
тухса чуп — побежать, выбежать
хыççăн чуп — побежать вдогбнку
юртăпа чуп — бежать рысцой, трусить
чупса кайса кил — сбегать куда-л.
чупса çаврăн — обежать вокруг чего-л.

чупса çит —
1) догнать
2) прибежать, добежать, домчаться

чупса çӳре — бегать
ачасем урамра чупса çӳреççĕ — дети бегают на улице
тандемпа чупса ăмăртни — гонки на тандемах

чупса тух —
1) выбежать, выскочить
2) пробежать (дистанцию за какой-л. срок)
Хуплăва çинĕ чух, лашана чупнă чух пĕлеççĕ. — посл. Вкус пирога познается во время еды, достоинства коня — во время езды.

çаврăн

(çавăрăн)

çаврăн

1.
крутиться, вертеться, вращаться
кружиться
ачасем чăрăш тавра çаврăнаççĕ — дети кружатся вокруг елки
кустăрма хăвăрт çаврăнать — колесо быстро крутится
спутник хăйĕн орбитипе çаврăнать — спутник движется по своей орбите
çĕр хăйĕн тĕнĕлĕ тавра çаврăнать — земля вращается вокруг своей оси
авăрта шыв çаврăнать — в омуте кружится вода
çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма — фольк. я поставил на высокой горе мельницу, чтобы вертелась на ветру

çаврăн

2.
поворачиваться, повертываться, оборачиваться куда-л.
вырăнта çаврăнса ил — повернуться на месте
вăл вăрт çаврăнчĕ — он резко повернулся

çаврăнса тăр —
çаврăнса лар —
1) вращаться, находиться во вращающемся состоянии
2) повернуться в другую сторону, отвернуться
эсĕ çаврăнса тăр-ха йăпăртлăха — отвернись-ка на минуточку
пӳртре çаврăнма та çук — в избе негде повернуться

çаврăнса пăх —
1) оглянуться
каялла çаврăнса пăхрăм — я оглянулся назад
2) обращать, уделять внимание
вăл сан çине çаврăнса та пăхмасть — он на тебя и внимания не обращает

çаврăн

3.
сворачивать, заворачивать, поворачивать обратно
çил çаврăнчĕ — ветер переменился
каялла çаврăн — 1) обернуться назад 2) повернуть обратно
вăл çаврăнчĕ те уттарчĕ — он повернулся и пошел прочь
сăмах урăххи çине çаврăнчĕ — разговор перешел на другое
хĕвел çур еннелле çаврăнчĕ — солнце повернуло на весну

çаврăн

4.
обходить, объезжать
пĕтĕм таврана çаврăнтăм — я исходил всю округу
Ула ĕне пĕтĕм хире мĕкĕрсе çаврăнать. (Тĕкĕлтура). — загадка Пегая корова с ревом обходит все поле. (Шмель).

çаврăн

5.
ворочаться, переворачиваться
тепĕр енне çаврăнса вырт — повернуться на другой бок
енчен-енне çаврăнкала — ворочаться с боку на бок

çаврăн

6.
кружить, крутить (о ветре, вьюге)
çил-тăман çаврăнать — кружит метель

çаврăн

7. перен.
кружиться, мешаться, путаться
пуç çаврăнать — 1) голова крӳжйтся 2) голова кругом идет
шухăш çаврăнать — мысли в беспорядке

çаврăн

8.
вертеться, крутиться вокруг, около кого-чего-л.
йытă ача тавра çаврăнать — собака крутится возле мальчика
эсĕ мĕн кунта çаврăнкаласа çӳретĕн? — что ты здесь околачиваешься?

çаврăн

9.
двигаться, шевелиться, поворачиваться
пошевеливаться разг.
унăн чĕлхи çаврăнмасть— у него язык не поворачивается
вăр-вартарах çаврăнкалăр! — двигайтесь поживее!

çаврăн

10.
изменяться, меняться
çанталăк питĕ çаврăнать — погода то и дело меняется
лару-тăру лайăх енне çаврăнчĕ — обстановка изменилась к лучшему

çаврăн

11.  
возвращаться
часрах çаврăнăр! — возвращайтесь поскорее!
Уйăх кашни кунах çаврăнмасть. — посл. Не каждый день бывает новолуние.
çаврăнса кил —
1) вернуться
вăл вăрçăран çаврăнса килчĕ — он вернулся с войны
2) обойти, сделать обход

çаврăн

12.
виться, обвиваться
наматываться
йытпырши ыраш çине çаврăннă — вьюнок обвивает стебли ржи
винт çине вĕрен çаврăнса тулнă — на винт намоталась веревка

çаврăн

13.
обходить, идти окольным, кружным путем
эпир шурлăх тавра улăхпа çаврăнтăмăр — мы обошли болото лугом

çаврăн

14.
свертываться, сворачиваться
çĕлен çаврăнса выртнă — змея свернулась
чĕрĕп çăмха пек çаврăннă — еж свернулся в клубок

çаврăн

15.
обращаться, превращаться во что-л.
поселок кĕçех хулана çаврăнĕ — скоро поселок превратится в город
ĕмĕт чăна çаврăнать — мечта становится явью

çаврăн

16.
оборачиваться, быть в обращении
тавар çаврăнни — обращение товаров, товарооборот
укçа-тенкĕ халăхра çаврăнни — обращение денег среди населения

çаврăн

17.
соглашаться, поддаваться (уговорам)
переходить на чью-л. сторону
вăл час çаврăнакан çын мар — он не так легко поддается на уговоры
çаврăнса ӳк —
1) перевернуться, опрокинуться
çуна çаврăнса ӳкрĕ — сани опрокинулись
2) разг. перекинуться, перейти на чью-л. сторону

çаврăн

18.
чувствовать расположение, склоняться к кому-чему-л.
кăмăлăм ун енне çаврăнмасть — у меня к нему нет расположения

çаврăн

19.
отходить, переставать сердиться
проходить (о гневе)
унăн кăмăлĕ çаврăнман-ха — он еще не отошел, не успокоился
Лайăх çын çилли катанпир типиччен çаврăнать. — поcл. У хорошего человека гнев проходит быстрее, чем высыхает тонкое полотно.

çаврăн

20.
получаться, выходить
ладиться, клеиться разг.—
темĕн ĕç çаврăнмасть — что-то дело не ладится

çаврăнтар

1.
понуд. от çаврăн 1.—5.

çатан

1.
плетень
çатан карта — плетень
çатан шалçи — колья плетня
çатан ав — плести плетень
çатан тытса çаврăн — огородить плетнем
Çатан витĕр кĕрт хывать. (Çăнăх аллани). — загадка Сквозь плетень наметает сугроб. (Просеивание муки сквозь сито).

çаврăн

21.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением завершенности действия, процесса:
пăхса çаврăн —
1) оглядеться
тавралла пăхса çаврăн — оглядеться вокруг
2) осмотреть
уйсене пăхса çаврăн — осмотреть поля
пĕлтерсе çаврăн — оповестить (всех)
сăрласа çаврăн — окрасить (все)
сухаласа çаврăн — опахать (кругом)
ыйтса çаврăн — опросить (всех)
сăра йӳçсе çаврăннă — пиво перебродило

çавăрăн

см. çаврăн

çаврăн

◊
ăс çаврăнайман — догадки не хватило
ыйхи çаврăнман — он не выспался, сон у него еще не прошел
çаврăнса ан — растянуться, шлепнуться
çаврăнса çит —
1) дойти, докатиться (о событиях); приходить, наступать (о времени)
телейлĕ вăхăт çаврăнса çитрĕ — наступила счастливая пора
2) добраться
киле ирпе кăна çаврăнса çитрĕмĕр — мы добрались домой лишь утром
çаврăнса тух — выскочить, внезапно появиться

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

çавăрăн

çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.

çарăн

то же, что çаврăн. Б. Олг. КС. Эс çарăнтăн-и ыраш çăнăх патне? — Çарăнтăм, пыртăм эпĕ, çĕр хĕрĕх пус та вонă пус кĕлеччĕ (= просят). Пшкрт. Вăл сомак килет çарăнса. В. Олг. Лайăх çарнат çын тарашĕнче, çамçа сăмахпала (приветливый, у КС — çынна вашават).

тавăн

(тавы̆н), то же, что тавăрăн, возвращаться. По построению срв. çавăн (вм. çавăрăн, çаврăн).

тӳртĕн

(_тӳ_рдэ̆_н), тыльный; тылом, спиной, оборотной стороной. Хурамал. Çамрăк çынсем ват çынсенчен вăтанса тӳртĕн тăраççĕ. Пшкрт. Хӳеле тӧртĕн вырăнта тырă осал полат. СПВВ. ИА. Тӳртĕн, задом. Ib. Киремет йăвăçне курсан, чăвашсем тӳртĕн çавăрăнса тăрса кĕл-тăваççĕ. КАЯ. Килемей пур турăшсене тӳртĕн лартрĕ (во время моления киремети). Тюрл. Хĕвеле тӳртĕн (не на солнце). Чăвашсем 27. Ăна (покойника) çăваççĕ çупăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв парса яраççĕ, ăна куркана тытса тӳртĕн яраççĕ. ЧП. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт (лежать задом или передом к кому-либо). Конст. чăв. Эсĕ, вăл килсенех, унăн сылтăм аллине тӳртĕн майĕнчен чуп-ту, терĕç. Сĕт-к. Тӳртĕн çаврăн, отвернуться, показать спину. Якейк. Ма-ка эс яланах мана тӳртĕн тăран (спиной)? Емелкке-Т. Ман енне пăх (çаврăн), тӳртĕн ан лар. Изамб. Т. Урлă выртана тӳртĕн те çавăрмас (о лентяе). || Против. N. Хамăра тӳртĕн хĕрсене кут сакки çине лартрăмăр. N. Килне тӳртĕн кайса. N. Воду черпают по течению — тӳртĕн, шыва май. N. Сăнна манран тӳртĕн ан тытсам. N. Эсĕ хур пулсассăн, сана тӳртĕн кайса ӳкет. Сред. Юм. Ырра хирĕç, усала тӳртĕн ту. (Так говорят после молитвы). Туй. Усала тӳртĕн пул, ырра хирĕç пул. (Говорит отец жениху, благословляя). || Неприятный? Турх. Тӳртĕн хыпар кӳрсе пачĕ-и? || Сурово. Ст. Чек. Тӳртĕн пăхат. Глядит суровым взглядом. N. Çын çиленсен тӳртĕн пăхать (косо смотрит).

хыç

(хыс’), зад, что позади или сзади. Вопр. Смоленск. Çăмăр çунă чухне сарамат кĕпери çăмăрăн умĕнче курăнсан, çăмăр чарăнать, хыçĕнчен курăнсан, çăвать. Орау. Вĕсем пирĕн хыçра пычĕç (позади нас ехали). Ib. Темĕскер калаçса пыраççĕ.— Камсем? — Ав, пирĕн хыçран пыраканнисем. А.-п. й. 72. Чим-ха, чар лашусене. Атя-ха анса пăхар, пирĕн хыçран арçури шăхăрса килмест-и,— тет вăл ямшăкне. Ск. и пред. чув. 12. Пурттăм выртат çутăлса хыçа юлнă çул çинче. А.-п. й. 31. Качака такипе сурăх таки хыçа вут хунă пек илтерсе пыраççĕ. Баран. А. Вăранас пулать, тăрас пулать, умна-хыçна пăхас пулать. N. Çавăнта пирĕн хыçра пире хăвалаççĕ те, çавăнпа таратпăр. Пшкрт. Ман хыçăмăра. ÇМ. Чăваш арăмĕ, саншăн та хурлăх хыçа юлтăр. N. Хыçран пучĕ ( = пычĕ). Капк. Унпа уйăрăлсан, хыçран кăшкăрать. || Задняя часть. Регули 1130. Ял хыçĕпе (ял хыççĕн) иртсе кайрăм. Альш. Присаткаран пуçланса вара хыç каять тăсăлса. Хыçа кĕмелли присаткана алăк туса хăвараççĕ. ТХКА 52. Ял патне çитрĕмĕр, Итем хыçĕ. Картасем. || Задок у саней. N. Çуна хыçĕ. || ЧП. Эпир килетпĕр те каятпăр, умăртан хыç тесе ан калăр. Янш.-Норв. Кунтан эпир кайсассăн, умăртан хыçăр тесе ан калăр. || Задняя часть одежды. Регули 1128. Сăхман хыçĕ çĕтĕлнĕ. || Спина. N. † Пурçăн явлăк пуçăмра, хрансус явлăк хыçăмра. СПВВ. Умна-хыçна чипер пăхса çӳре. Наблюдай за собой. Пазух. † Атя, тăван, ăсатам, çаврăн, хыçна тӳрлетем. Альш. Тырра килĕшсен, çурăм хыçне паллă тăвать. А.-п. й. 89. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хăй платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Послед. Альш. Ача хыçĕ — ача çуралсан, кайран ача хыçĕ пулать. Ib. Ĕне хыçне пăрахман-ха (послед). КС. Тюрл. Выльăх хыçĕ, послед. Нюш-к. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. Скотолеч. 9. Хыç пăрахнă чухне (конематка) хыçне туртса татма юрамасть, вăл хăех тухса ӳкет. Ib. 28. Тавлăкчен хыçне пăрахаймасан (ĕне) выльăх лекĕрне илсе килес пулать. Ib. 28. Ĕнен хыçĕ час тухмасть. СТИК. Хыç пăрахнă (сурăх, ĕне, пăруласан). См. ача хыçĕ, хыççи. || Употребляется в качестве послеслога: за, позади, сзади, вслед за, из-за. Регули 1129. Йывăç хыçне тăчĕ. Встал за дерево. А.-п. й. 21. Çутта курса çаксем патне кашкăр пырса тăнă та, çапă купи хыçне пытанса ларнă. К.-Кушки. Кушак кайри урипе хăйĕн хăлхи хыçне хыçат. Кошка чешет задней ногой себе за ухом. А.-п. й. 56. Йăва кашкăра та хăйĕн малтанхи юрринех юрласа катартрĕ те: усăк тута кашкăр тус, эс те тытса çиеймĕн,— тесе йăлт кăна курăнчĕ. Кашкăрĕ ун хыçĕнчен хăвалама пуçларĕ. Качал. Каччисем ăштарах? — Салтака кайса пĕтнĕ.— Салтаккисам ăштарах? — Питĕрпе хула хыçĕнче. N. Алăк хыçĕнче итлесе тăрать (т. е. за затворенной дверью или за подуотворенной). КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно:— за дверями звучно-мерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой. ГФФ. † Анкарти хыçĕнчи (за гумнами) посуне тапун яччăр малашне. N. Эпĕ ун ĕнси хыçне (за шиворот) улма ятăм. А.-п. й. 40. Халь тилĕпе улатакка Такмак ялĕн анкарти хыçнелле шăвăнчĕç. Орау. Лере пашне хыçне кай, кĕпĕрнатăр тухиччен кайса килен, терĕ. Тухрăм та вĕçрĕм пашне хыçнелле. N. † Утильнайĕн хыçĕнче ялан утил капанĕ, ирпе каç та тухса пăхать утильнайăн вахтăрĕ. N. Пӳрт хыçĕнчен пăхрĕ (из-за угла). N. Эпĕ те сан хыçранах пахчана тухăп. НР. † Шашкă йыттăм ман та порччĕ, карĕ поль мулкач хыçĕнчен; савнă сар тос ман та порччĕ, карĕ поль сар яш хыçĕнчен. Гончая собака у меня была, да ушла, видно, за зайцем. Подружка у меня была русая, да увлеклась, видно, русым парнем. Орау. Пирĕн хыçран килекенни, или пирĕн хыçран килекен; пирĕн хыçран пыраканни (тот, который идет за нами). А.-п. й. 74. Пĕр-ик çавра юрларĕ те, хăй хыçĕнче такам юрланине илтех кайрĕ. Пропел два куплета и слышит: позади его кто-то поет. Юрк. Тиекĕ вăл мĕн каланине ун хыçĕнчен çырса пырат. N. Çынсем хыçран, за другими. Баран. 55. Кимĕ-мĕн ан хăварăр, хыçăртан хăваласси (погоня за вами) ан пултăр. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет. || Регули 1312. Вăл пичĕш хыçĕнче порăнчĕ.

хĕвел

солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

пуç çавăр

околдовать, приворожить, отворожить. КС. Ун хĕрне пуçне çавăрса илсе тухса кайнă, теççĕ: ахаллинчен çав начар çĕре ма кайтăр вăл? Дик. леб. 48. Вăл (Елиса) чăнах та тухатмăш иккен, çавăнпа вăл патшана та, пĕтĕм халăха та пуç çавăрма пĕлчĕ, тенĕ. Н. Лебеж. † Чыкан ачи шап-шурă ача, пĕреççех (пĕрехçех) чуптуса пуç çавăрса илчĕ. Курм. Пуç çавратăп, çын çомне çавратăп. Хора ĕне пăрушĕ епле амăш тавра çавăрнать, ынатланать, çанашкал манпа ынатлантăр. Хора кĕсре тыхи епле ынатланать, çавăрнать, çанашкал ынатлантăр, манпа калаçтăр. Сар чăхă чĕппи епле амăш тавра ынатланать, çавăрнать, çанашкал манпала ынатлантăр, çавăрăнтăр. (Из наговора). Чураль-к. Хĕрсен пуçне çавăрмалли (наговор для привлечения любви). 1. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра, ылтăн пахчара ылтăн хăмла шуччи; ылтăн хăмла шуччинче ылтăн хăмла; ылтăн хăмла ылтăн чашăкра; ылтăн чашăкра ылтăн кайăк; çав ылтăн кайăк епле чашкă çумне çыпăçăнать, çавăн пекех çав хĕр çав ача çумне çыпăçăнтăр. 2. Ылтăн пахчара ылтăн тенел, ылтăн тенелте ылтăн урапа. Çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. 3. Кăвак кăвакарчын епле аçи тавра ами çавăрнать, çавăн пекех çав хĕрпе çав ача пĕрле савăнса-кулса пурăнмала пултăр. 4. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. Çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. 5. Çитмил те çичĕ тинĕс урлă шап-шурă çуçлĕ, ылтăн туяпа, ватă старик килет çав ачапа çав хĕре пĕрлештерме. 6. Турă хăвачĕпе виççĕ сурать, виççĕ сапать. Çав ачапа çав хĕр пĕрле пурăнмала пултăр, тет. 7. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра кĕмĕл пахча; кĕмĕл пахчара кĕмĕл хуран, кĕмĕл хуранта кĕмĕл купăста. Çав купăста епле вĕрет, çавăн пекех çав ачашăн çав хĕр ăшчикки вĕретĕр. См. эрешмен карти. Ст. Ганьк. Пуç çавăран чĕлхе. Кахал каларĕшпе, сасан пулă палăрăшпе, турă хушнипе çĕр çаврăнать, çаврăн, кун таврăнать, таврăн. Хĕвел çаврăнать, çаврăн. Çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче ылтăн вăрман, ылтăн вăрманта ылтăн пӳрт, ылтăн пӳртре ылтăн сакай, ылтăн сакайĕнче ылтăн йăва, ылтăн йăва çинче ылтăн çамăрта, ылтăн çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче кĕмĕл вăрман, кĕмĕл вăрманта кĕмĕл пӳрт, кĕмĕл пӳртре кĕмĕл сакай, кĕмĕл сакайĕнче кĕмĕл йăва, кĕмĕл йăва çинче кĕмĕл çăмарта, кĕмĕл (scr. ылтăн) çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче пăхăр вăрман, пăхăр вăрманта пăхăр пӳрт, пăхăр пӳртре пăхăр сакай, пăхăр сакайĕнче пăхăр йăва, пăхăр йăва çинче пăхăр çăмартасем, çав пăхăр çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, сасан пулă пăхăрĕшпе (так!), кун таврăнать, таврăн, хĕвел çаврăнать, çаврăн, çĕр çаврăнать, çаврăн, уйăх çаврăнать, çаврăн. Çак çут-тĕнчере тухан ăшă хĕвел епле ăшăтса савăнтарать, çавăн пек çак Яккупа Ульяна ăшăнса, савăнса, шăкăлтатса пурăнччăр. || Завивать вилок, головку (о капусте). Трхбл. Купăста пуç çавăрать. У капусты уже завиваются головки.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

вертеться

глаг. несов.
1. (син. вращаться, крутиться) çаврăн, пĕтĕрĕн; колесо вертится вокруг оси кустăрма тĕнĕл тавра çаврăнать
2. явăн, явăнса çӳре; якăлтат; дети вертятся вокруг старших ачасем аслисем тавра явăнса çӳреççĕ; вертеться у зеркала тĕкĕр умĕнче якăлтатса тăр ♦ в голове вертится пуçран каймасть (шухăш); на языке вертится чĕлхе вĕçĕнче тăрать (сăмах)

вокруг

1. нареч. (син. кругом) йĕри-тавра, таврара, тавралла; вокруг дремучий лес йĕри-тавра чăтлăх вăрман; оглядеться вокруг тавралла пăхса çаврăн
2. кого-чего , предлог с род. п. (син. около) тавра, таврашĕнче; дети пляшут вокруг ёлки ачасем ёлка тавра ташлаççĕ

вращаться

глаг. несов.
1. (син. вертеться, крутиться) çаврăн; Земля вращается вокруг своей оси Çĕр хăйĕн тĕнĕлĕ тавра çаврăнать
2. (син. общаться, встречаться) хутшăн, тĕл пул; он вращается в учёных кругах вăл ăслăлăх çыннисемпе хутшăнать

кругом

1. нареч. тавралла, йĕри-тавра; оглядеться кругом тавралла пăхса çаврăн
2. кого-чего , предлог с род. п. тавра; дети столпились вокруг учителя ачасем вĕрентекен тавра кĕпĕрленсе тăчĕç ♦ кругом виноват йăлтах айăплă

кружить

глаг. несов.
1. кого-что (син. вращать) çавăр, çавăрттар, пĕтĕр; ветер кружит сухие листья çил типĕ çулçăсене çавăрттарать
2. (син. вращаться) çаврăн, авăн, вĕçсе çӳре; коршун кружит в небе хăлат тӳпере явăнать

кружиться

глаг. несов. (син. вращаться)
çаврăн, авăн, пĕтĕрĕн; грачи кружатся над селом кураксем ял çийĕн явăнса çӳреççĕ ♦ голова кружится пуç çаврăнать

обратиться

глаг. сов.
1. (син. повернуться) çаврăн, пăрăн; обратиться лицом к окну чӳрече еннелле çаврăн
2. (син. попросить) ыйт, ыйтса кала, ыйтса çыр; обратиться за помощью к друзьям туссенчен пулăшу ыйт ♦обратиться в бегство тара пар, тарма пикен

обращаться

глаг. несов.
1. к кому ыйт, кала, чĕнсе кала (куçăн), çыру яр, ыйтса çыр; обращаться в суд с апелляцией суда апелляци çырса яр
2. с кем-чем тыткала, усă кур; уметь обращаться с оружием хĕç-пăшалпа усă курма пĕл
3. 1 и 2 л. не употр. çӳре, çаврăн, çаврăнăшра пул; в стране обращаются новые деньги çĕршывра çĕнĕ укçа çӳрет

повернуть

глаг. сов.
1. çавăр, пăр, пăрăнтар; повернуть руль руле пăр
2. çаврăн, пăрăн; повернуть направо сылтăмалла пăрăн

повернуться

глаг. сов.
çаврăн, пăрăн; повернуться в сторону айккинелле çаврăнса пăх

поворот

сущ.муж.
1. çаврăну, пăрăну; çаврăнни, пăрăнни; совершить поворот на девяносто градусов тăхăр вунă градуса çаврăн
2. пăрăнăç, çаврăнăç, çул кукри; дом на повороте дороги çул кукринчи çурт

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

вращаться

несов. çаврăн.

обернуться

сов., обёртываться несов. 1. пӗр-пӗр еннелле çаврăн; 2. ӑн (ӗҫ); 3. тепӗр япала пул; Иванушка обернулся волком Иванушка кашкӑр пулса тӑнӑ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

буксовать

несов. ахаль çаврăн, ан турт (кустăрма çинчен); машины буксуют в грязи машинăсем пылчăкра туртаймаççĕ.

вертеться

несов. 1. (вращаться) çаврăн; 2. (поворачиваться из стороны в сторону) çаврăнкала, пăркалан; 3. разг. явăн, явăнса çӳре; вертится как кот вокруг сметаны кушак хăйма тавра явăннă пекех явăнса çӳрет; ◇ вертеться волчком см. href='/s/волчком'>волчком; вертеться вьюном см. href='/s/вьюн'>вьюн; вертится на языке чĕлхе çинчех; вертеться под ногами хăпма ан пĕл (йăлăхтар); как ни вертись хăть те мĕн ту та.

взгляд

м. 1. пăхни; пристальный взгляд тинкерсе пăхни; обвести взглядом пăхса çаврăн; бросить взгляд пăхса ил; 2. (воззрение) шухăш; правильный взгляд тĕрĕс шухăш; разделять чьи-либо взгляды кам та пулин шухăшĕпе килĕш; ◇ на взгляд çиелтен пăхма; на мой взгляд ман шутпа; с первого взгляда пĕрре пăхса; измерить взглядом мăн кăмăллăн пăхса ил.

волчком

нареч.: вертеться волчком 1) (кружиться) кăлтăрмач пек (е пĕтĕркĕç пек) çаврăн; 2) перен. (спешно и много работать) кускала.

ворочаться

несов. разг. 1. (с боку на бок) йăван, йăвалан, çаврăн, çаврăнкала; 2. (шевелиться) хускал, çаврăнкала.

вращаться

несов. 1. (двигаться вокруг чего-л.) çаврăн; Луна вращается вокруг Земли Уйăх Çĕр тавра çаврăнать; 2. перен. (часто бывать в каком-л. обществе) çаврăн, хутшăн, явăнса çӳре; вращаться среди молодёжи çамрăксем хушшинче пул.

вселенная

ж. 1. (система мироздания) çут тĕнче; 2. (Земля) тĕнче, çĕр, çĕр çийĕ; проехать всю вселенную çĕр тавра çаврăн.

загородиться

сов. 1. (поставить ограду) тытса çаврăн (карта, хӳме, çатан); 2. (заслониться) хуплан, хупăрланса (е хӳтĕленсе) лар (е тăр, вырт), картланса лар; загородиться рукой от солнца хĕвелтен алăпа хуплан.

закачаться

сов. 1. (укачаться) ярăнса ывăн, ярăнса пуç çаврăн; силленсе пырса ывăн, силленсе пынипе ăш пăтран; 2. (начать качаться) силленме (е сулланма, ярăнма, чӳхенме) пуçла (е тапрат, тытăн); лодка закачалась кимĕ чӳхенме пуçларĕ.

закружиться

сов. 1. ывăниччен (е пуç çаврăнса кайиччен) çаврăн; 2. перен. разг. (забыться от хлопот) ĕç айне пул, пăтранса кай.

закрутиться

сов. 1. (крутясь, свернуться, завиться) пăрăн, пăрăнса лар (е кай), пĕтĕрĕн, пĕтĕрĕнсе лар (е кай), явăн, явăнса лар, явалан, яваланса пĕт (е лар), çаврăн, çаврăнса кай; стручки гороха закрутились пăрçа хутаççисем пĕтĕрĕнсе ларчĕç; 2. (обвиться, обмотаться) яваланса лар, чĕркенсе лар; 3. (завинтиться) пăрăн, пăрăнса лар; хыт, хытса лар (кран, гайка); 4. перен. разг. (захлопотаться) ĕç айне пул, пăтранса кай; 5. (начать крутиться, завертеться) çаврăнма (е пĕтĕрĕнме, пăрăнма, явăнма) пуçла; колесо закрутилось на месте кусатăран пĕр вырăнта çаврăнма пуçларĕ; 6. перен. разг. (сбиться с пути, повести беспорядочную жизнь) ашкăн, ашкăнма тытăн.

избегать

сов. что, разг. чупса çаврăн; избегать весь парк парка пĕтĕмпех чупса çаврăн.

изъездить

сов. что, разг. 1. çӳресе çаврăн (е тух); изъездить весь свет тĕнчипе çӳресе çаврăн, тĕнче кас; 2. (привести в негодность ездой) таптаса пĕтер, çӳресе пăсса пĕтер (е юрăхсăра кăлар); луг изъезжен трактором çарана тракторпа таптаса пĕтернĕ.

исколесить

сов. что, разг. çаврăнса çӳре, утса тух (е çаврăн); исколесить всю округу тавралăха пĕтĕмпех çитсе кур.

исходить

сов. что, разг. утса тух, çӳресе çаврăн, каç; исходить весь город хулипех çӳресе çаврăн; исходить весь свет тĕнче кас.

к

предлог с дат. п. 1. (при обозначении направленности действия в сторону кого-чего-л.) пата, патне; енне, хĕр(ри)не, ⸗а [⸗е]; идти к станции станци патне кай; плыть к берегу çыран хĕррине иш; повернуться к окну чӳрече енне çаврăн; ходить от дома к дому килĕрен киле çӳре; письмо к товарищу юлташ патне янă çыру; обращение к молодёжи çамрăксене чĕнсе калани; он обратился ко мне вăл манран ыйтрĕ; 2. (при обозначении времени, срока) тĕлне, çĕре, валли, енне, ⸗а [⸗е]; к первому марта мартăн пĕрремĕшĕ тĕлне; к часу пĕр сехет тĕлне, пĕр сехете; к моему возвращению эпĕ таврăннă çĕре; к следующему году çитес çул валли; к утру ир енне; к пятидесятилетию со дня рождения аллă çул тултарнă тĕле; 3. (при обозначении прибавления, присоединения) çумне, çине; к двум прибавить три иккĕ çумне виççĕ хуш; 4. (при обозначении цели, мотива, побуждения) ⸗а [⸗е], ⸗ма [⸗ме]; готовиться к экзаменам экзаменсене хатĕрлен; готовиться к выступлению тухса калаçма хатĕрлен; приучить к порядку йĕркене вĕрент; 5. (при обозначении назначения) валли ⸗ма [⸗ме], ⸗малли [⸗мелли]; приказ к выступлению çула тухмалли приказ; тезисы к докладу доклад тезисĕсем, доклад тумалли тезиссем; пуговицы к пальто пальто тӳмисем; 6. (при обозначении чувства, отношения) ⸗а [⸗е]; любовь к родине тăван çĕршыва юратни; ненависть к врагу тăшмана курайманлăх; уважение к старшему аслине хисеплени; 7. (в заглавиях) пирки, патне, çумне; к вопросу о народонаселении халăх йышĕ çинчен тăракан ыйту пирки; ◇ к счастью телее; к сожалению шел пулин те; к слову сказать сăмах майĕн каласан; к примеру сказать тĕслĕхшĕн каласан; принять к сведению асра тыт; принять к исполнению пурнăçа кĕрт; лицом к лицу куçа-куçăн; плечо к плечу çума-çумăн; к тому же çитменнине тата.

кольцевать

несов. 1. (надевать меченые кольца) ункăла (кайăксене); 2. (снимать слой коры) кăшăлла (йывăçсене); 3. (производить круговую обмазку ствола дерева) сăмала сĕрсе çаврăн.

кружить

несов. 1. кого-что çавăр, çавăрттар; 2. (описывать круги) çаврăн, явăн, çаврăнса (е явăнса) вĕçсе çӳре; орёл кружит в вышине тӳпере ăмăрткайăк явăнса çӳрет; 3. (блуждать, плутать) аташса çӳре, çĕтсе (е çухалса) çӳре; кружить по лесу вăрманта çĕтсе çӳре; 4. (о вьюге, метели и т. п.) çавăрттар, вĕçтер (çил-тăман); кружить голову пуç çавăр.

кружиться

несов. 1. (вращаться) çавăрăн, çаврăн; 2. перен. разг. (постоянно находиться где-л., около кого-л.) явăн, явăнса çӳрет; 3. (налету делать круг) см. кружить 2; ястреб кружится в небе тӳпере хурчка явăнса çӳрет; 4. (виться в воздухе — о снеге, пыли) вĕлтĕртет, явăн, çавăрăн (юр пĕрчи, тусан); 5. разг. см. кружить 3; он долго кружился по улицам города вăл хула урамĕсем тăрăх нумайччен аташса çӳренĕ; 6. см. кружить 4; на улице кружилась вьюга урамра çил-тăман çавăрттарнă; ◇ голова кружится 1) пуç çаврăнать; 2) пуç арпашса каять.

крутиться

несов. 1. (вращаться) çавăрăн, çаврăн; 2. (вздымаясь, кружиться) (о пыли) çаврăн (тусан); (о снеге) вĕлтĕртет (юр); (о вьюге) çавăрттар (çил-тăман); 3. перен. разг. (постоянно находиться где-л.) явăнса çӳре; мальчик крутился около нас ача пирĕн тавра явăнса çӳрерĕ; как там ни крутись см. крутить (как там ни крути).

о⸗

приставка, çакна пĕлтерет: 1) ĕç япала тавралла пулнине е унăн пĕтĕм çийĕ пе сарăлнине: обежать вокруг чего-л. чупса çаврăн; оклеить çыпăçтарса çаврăн (е тух); 2) çуммипе, тавралла е пăрăнса иртсе кайнине: обежать çуммипе (е тавралла) чупса ирт; осмотреть пăхса çаврăн; 3) тунă ĕç пурне те е нумайăшне тивнине: одарить парне парса тух; объехать все деревни района районти пур яла та çитсе çаврăн; 4) çитсе иртсе кайнине, мала тухнине, ытлашши тунине: обогнать хаваласа çитсе иртсе кай; 5) кирлинчен ытлашши пулнине: опоить ытлашши ĕçтер; 6) кая (е катăк) парса сиен тунине: обсчитать катăк ту, ултала; 7) ĕç пулса çитнине: ослепнуть суккăрлан; озвереть тискерленсе кай; 8) пĕр-пĕр енĕпе палăртнине: обогатить пуянлат; озеленить симĕслентер; 9) ⸗ся сыпăкпа пĕтекен хăшпĕр глаголсенче вĕсен тĕпĕсен пĕлтерĕшне хирĕçле пĕлтерĕш парать: ослышаться йăнăш илт.

обвести

сов. 1. кого (вокруг чего-л.) йĕри-тавра çавăр, тавралла çӳрет; 2. что (оградить) тытса çаврăн (карта), купаласа çаврăн; 3. что, чем (очертить; окаймить) çырса çаврăн, тытса çаврăн (хăю); 4. кого, спорт. (в футболе, хоккее) улталаса ирт; ◇ обвести вокруг пальца ултала, ларт; обвести взглядом (или взором) пăхса çаврăн.

обвиться

сов. 1. явалан, яваклан; (о растениях) çаврăн; 2. (обхватить — о руках) ыталан, ыталаса ил (е тыт).

обвязать

сов. 1. кого-что, чем (обмотать) чĕркесе çых, çырса яр; 2. что (окаймить вязкой) йĕри-тавра тыт, çыхса çаврăн, тытса çаврăн (хăю).

обглодать

сов. что кăшла, кăшласа пĕтер (е яр, çаврăн).

обгрызть

сов. что кăшласа çаврăн, йĕри-тавра кăшла.

обегать

сов. кого-что, разг. пур çĕре те çитсе пах (е кур); чупса çаврăн, пур çĕре те кĕрсе тух.

обежать

сов. 1. кого-что и без доп. (вокруг) йĕри-тавра чупса çаврăн; 2. кого-что, разг. (быстро обойти) чупса çаврăн, хăвăрт çӳресе тух; обежать все магазины пур магазинсене те çитсе пăхса тух.

обернуться

сов. 1. (повернуться назад) пăрăн, çаврăн, çаврăнса пăх; 2. перен. (принять иное направление) пăрăн, çаврăн, пулса тух, тепĕр майлă кай; 3. (сделать полный круг) çаврăнса çит; спутник обернулся вокруг Земли сто раз спутник çĕр тавра çĕр хут çаврăнчĕ; 4. эк. çаврăн, çӳре; капитал обернулся за месяц капитал пĕр уйăхра çаврăнчĕ; 5. разг. (справиться) майлаштар, йӳнеçтер; мы с одним трактором обернёмся эпир пĕр тракторпах майлаштарăпăр; 6. кем-чем, в кого, во что, фольк. пул, пулса тăр; обернуться лисой тилĕ пулса тăр.

обколоть

сов. что çапса (е каçса) кат, катса тăк (е çаврăн), катса тасат; обколоть лёд со ступенек пусма картлашки çинчи пара катса тăк.

обкусать

сов. что йĕри-тавра çыртса пĕтер, çыртса çаврăн, çыртса пăс; обкусать яблоко панулмине çыртса çаврăн.

облетать

сов. что 1. (побывать во многих местах) вĕçсе çӳресе тух, вĕçсе çаврăн; (о пчёлах) вĕçсе уçăл; 2. ав. (проверить в полёте) вĕçсе сăна, вĕçсе сăнаса пăх (е кур); облетать самолёт самолёта вĕçсе сăна.

облететь

сов. 1. см. облетать; 2. кого-что (пролететь стороной) вĕçсе çаврăн, вĕçсе иртсе кай; 3. кого-что, перен. хăвăрт сарăл (сăмах, хыпар); радостная весть облетела всю область саванăçлă хыпар пĕтĕм облаçа сарăлчĕ; 4. без доп. тăкăн, тăкăнса пĕт; листья облетели çулçăсем тăкăнса пĕтнĕ.

обмазать

сов. 1. что (намазать чем-л.) сĕрсе çаврăн, сĕрсе пĕтер (е тух), шил, шăлса тух; обмазать печь глиной кăмакана тăмпа шăл; 2. кого-что (запачкать) сĕрсе варала.

обмести

сов. что шăлса çаврăн (е тух), шăлса ил; обмести стены стенасене шăлса тух; пыль с полки сентре çинчен тусан шăлса ил.

обнести

сов. 1. кого-что (пронести вокруг чего-л.) йăтса çаврăн; 2. что (огородить) çавăр, тытса çаврăн, картала; обнести сад забором сад тавра карта тыт; 3. кого (угостить) сăйласа çаврăн, сăйласа тух, парса çаврăн, парса тух; обнести гостей конфетами хăнасене канфет парса тух; 4. кого (пропустить при угощении) памасăр хăвар, памасăр иртсе кай.

обогнуть

сов. что 1. авса çаврăн, авса çавăрса ил; обогнуть обруч вокруг бочки пичке тавра кăшăл авса çаврăн; 2. (обойти кругом) тавра çаврăн, тавра кай.

обойти

сов. 1. что и без доп. (пройти вокруг чего-л.) çӳресе çаврăн, йĕри-тавра утса тух, çаврăнса иртсе кай; обойти вокруг озера кӳлĕ тавра çаврăнса ирт; 2. что (пройти стороной, минуя) çумĕнчен (е аякран) пăрăнса ирт; обойти город с юга хулана кăнтăр енчен пăрăнса ирт; 3. что, перен. пăрăн, пăрăнса ирт; обойти щекотливый вопрос молчанием чăркăш ыйту çинчен ним шарламасăр иртсе кай; обойти затруднение чăрмавран пăрăнса ирт; 4. кого-что, перен. (опередить) ирт, иртсе кай, мала тух; 5. кого-что (пройти все пространство; побывать) çӳресе тух, çаврăнса çӳресе тух; обойти лес пĕтĕм вăрмана çаврăнса тух; 6. кого (оставить без награды) памасăр хăвар, катăк ту; 7. кого-что (распространиться) сарăл, сарăлса çит; новость обошла весь район çĕнĕ хыпар пĕтĕм района саралнă; 8. кого-что, воен. хыçалтан пыр, хыçне ӳк.

обратиться

сов. 1. к кому-чему (повернуться) çаврăн; обратиться лицом к свету пит-куçпа çутă еннелле çаврăн; 2. во что (превратиться) пул, куç; куколка обратилась в бабочку куколкăран лĕпĕш пулнă; 3. к чему (взяться за что-л.) тытăн, пикен, ĕçлеме пуçла; обратиться к науке наукăна тытăн, наукăра ĕçлеме пуçла; обратиться в бегство тара пар, тарма тытăн.

обращаться

несов. 1. см. обратиться; 2. (двигаться, вращаться) çӳре, çаврăн; Земля обращается вокруг Солнца Çĕр Хĕвел тавра çаврăнать; 3. эк. (находиться в обороте) çаврăн, çаврăнăшра пул; 4. с кем (обходиться) тыткала, пăх, пул; он хорошо обращается с детьми вăл ачасене лайăх пăхать; 5. с чем (пользоваться) тыткала; осторожно обращаться с приборами приборсене асăрхансатыткала.

обрисовать

сов. 1. что (очертить) ӳкерсе çаврăн, тавралла ӳкерсе тух; 2. кого-что, перен. (описать) сăнарла, ӳкер, ӳкерчĕкле, каласа пар.

обрыскать

сов. что, разг. çӳресе тух (е çаврăн), чупса çаврăн; обрыскать весь свет тĕнче касса çаврăн.

обрыть

сов. что 1. (изрыть вокруг) тавралла чав, чавса çаврăн, алтса çаврăн; 2. (вскопать вокруг чего-л.) кăпкалатса çаврăн, йĕри-тавра кăпкат (е кăпкалат, кăпăшлат); обрыть яблоню улмуççи тавра кăпкалат.

обсадить

сов. что (окружить деревьями) йĕри-тавра ларт (е лартса тух), лартса çаврăн (йывăç).

обскакать

сов. кого-что и без доп. 1. (вокруг) сиккипе чуптарса çаврăн; 2. (обогнать) сиккипе чуптарса ирт.

обсосать

сов. что ĕмсе пĕтер, ĕмсе çаврăн.

обставить

сов. 1. кого-что (оградить) йĕри-тавра лартса тух, лартса çаврăн; 2. что (меблировать) лартса тух, лартса çаврăн, лартса çитер (сĕтел-пукан); 3. что, перен. (устроить) йĕркеле, майлаштар, тирпейлĕ ту; хорошо обставить приём гостей хăнасене лайăх кĕтсе ил; 4. кого, прост. (обмануть) ларт, ултала, шĕвĕртсе хăвар.

обстрогать

сов. что саваласа якат, саваласа çаврăн; обстрогать доску хăмана саваласа якат.

обтоптать

сов. что тапта, таптаса çаврăн.

обточить

сов. что 1. хăйраса çаврăн, хăйраса якат; 2. (обработать на станке) çавăрса ту.

обходить

сов. что, разг. çӳресе (е çаврăнса) тух; обходить весь город пĕтĕм хулипе çаврăн.

обшить

сов. 1. что (пришить по краю, вокруг) тытса çаврăн (е тух), çĕлесе çаврăн (хаю, хăрпу); 2. что (обить) çиелтен çап (е çапса тух), çапса çаврăн, турттар; обшить тёсом чуспа витсе тух; 3. кого-что (сшить для всех у многих) тумтир çĕлесе пар; обшить всю семью пĕтĕм çемьене тумтир çĕлесе пар; 4. кого-что (зашить во что-л.) çиелтен çĕле.

общипать

сов. кого-что тат, татса çаврăн (е пĕтер); общипать курицу чăх тĕкне тат.

объесть

сов. 1. что çисе яр, тавралла кăшла, кăшласа тух (е çаврăн); 2. кого, разг. нумай çисе çынна сиен ту.

оглядеть

сов. кого-что пăхса çаврăн, тавралла пăхса ил.

оглядеться

сов. 1. (осмотреться) тавралла (е енчен енне) пăхса ил, пăхса çаврăн; 2. разг. (привыкнуть к темноте) куçа пăхма хăнăхтар (е вĕрент); 3. перен. (освоиться) хăнăх, вĕрен, хăнăхса çит.

окаймить

сов. что 1. хăю (е чĕнтĕр) тытса çаврăн, сăр; 2. перен. тавралла лартса тух, тĕрлесе çаврăн.

окантовать

сов. что 1. хăю (е чĕнтĕр) тытса çаврăн; 2. спец. чутласа (е вартаса) тух; окантовать брус пăрăç хĕррине чутла.

окинуть

сов. кого-что.: окинуть взглядом пăхса ил, пăхса çаврăн, куçласа ил.

оклеить

сов. что çыпăçтар, çыпăçтарса тух (е çаврăн).

окопать

сов. 1. что (вскопать вокруг) алтса çаврăн, алтса тух; 2. (обвести рвом, канавой) купаласа çаврăн, чавса çаврăн (канав).

окружить

сов. кого-что 1. (расположиться) çавăрса ил, хупăрласа ил, сырса ил; 2. (обвести вокруг) тытса (е алтса) çаврăн (хӳме, канав); 3. перен.: окружить вниманием лайăх пăх, кăмăл (е хисеп) ту, кăмăллă пăх.

описать

сов. 1. кого-что (изобразить средствами языка) ӳкерчĕкле, сăнарла, каласа пар; описать поездку çулçӳрев çинчен каласа пар; 2. что (с научной целью) çыр; описать местный говор вырăнти калаçу çинчен çыр; 3. что, юр. опись ту, çырса кай; описать имущество пурлăха çырса кай; 4. мат. тавра çыр, çырса çаврăн.

оплыть

сов. кого-что и без доп. тавра ишсе тух, ишсе çаврăн; оплыть остров утрав тавра ишсе çаврăн.

оползти

сов. 1. что и без доп. (вокруг чего-л.) шуса (е упаленсе) çаврăн; 2. что (огибая что-л.) тавралла шуса кил (в кай).

осмотреть

сов. кого-что пăх, пăхса çӳре (е çаврăн, тух), пăхса тĕпче; осмотреть выставку выставкăна пăхса тух; осмотреть больного чирлĕ çынна пăхса тĕпче.

осмотреться

сов. 1. пăхса çаврăн, тавралла пăхса ил; 2. перен. (привыкнуть) паллаш, хăнăх, пăхса кур; в новом городе çĕнĕ хулапа паллаш.

осыпать

сов. 1. кого-что (посыпать со всех сторон чем-л.) сапса çаврăн, сапса тух (тавра); 2. кого-что (сплошь покрыть) хупла, вит, хупласа (е витсе) ил; 3. кого чем, перен. пар, парса тултар; осыпать подарками парне парса тултар; 4. что (уронить во множестве) тăк, тăкса пĕтер; деревья осыпали свои листья йывăçсем çулçисене тăкнă; 5. что (развалить сыпучее) салат, салатса пăрах, ишсе антар, тĕшĕрсе антар (хăйăр, юр).

охватить

сов. кого-что 1. (обнять) ытала, ыталаса ил; 2. (окружить) çавăрса ил, туса çавăр; охватить город валом хула тавра вал туса çаврăн; 3. (объять, окутать) ярса (е хыпса, çавăрса) ил; пламя охватило дом çулăм пĕтĕм çурта хыпса илнĕ; 4. (завладеть, захватить) пусса ил, çавăрса ил; чувство нежности охватило его ăна ачашлăх туйăмĕ пусса илнĕ; 5. разг. (вовлечь) явăçтар, хутшăнтар; охватить общественной работой общество ĕçне хутшăнтар.

очертить

сов. что 1. йĕр туса çавăр, йĕрлесе çаврăн (е тух); очертить указанное место кăтартнă вырăна йĕрлесе çаврăн; 2. (описать) каласа (е çырса) пар, ӳкерчĕкле, ӳкерсе пар; очертить ход событий событисем мĕнле пулнине каласа пар; ◇ очертя голову шухăшласа тăмасăр, пуçсăрланса.

перебродить

сов. 1. (о спиртном) йӳçсе çит (е çаврăн); 2. (перекиснуть — о тесте и т. п.) йуçсе кай.

перейти

сов. 1. что, через что каç, каçса кай (е кил); перейти через границу чикĕ урлă каç; 2. (из одного места в другое) куç, пыр, куçса кай (е кил); перейти в другую комнату тепĕр пӳлĕме куç; перейти от окна к столу чӳрече патĕнчен сĕтел патне пыр; 3. (изменить, примкнуть к другим) куç, çаврăн, сутăн; перейти на сторону врага тăшмана сутăн; 4. во что (превратиться) пулса тăр; степь перешла в пустыню çеçенхир пушхир пулса тăчĕ; 5. от кого-чего, кому-чему куç, ер, сик; власть перешла в руки народа власть халăх аллине куçнă; болезнь перешла на лёгкие чир ӳпкене куçнă; 6. (начать применять что-л. другое) куç, пуçла; перейти на чувашский язык чăвашла калаçма пуçла; перейти на «ты» «эсир» вырăнне «эсĕ » теме пуçла; 7. за что, разг. (превысить какой-л. предел) ирт, тухса (е иртсе) кай; перейти за пятьдесят аллăран ирт; время перешло за полночь çурçĕр иртсе кайрĕ; перейти границы в чём-л. чикĕрен тухса кай, виçерен ирт; перейти дорогу кому-л. çул тат.

повернуться

сов. прям. и перен. çаврăн, çаврăнса (е пăрăнса, улшăнса) кай; повернуться на другой бок тепĕр аяккине çаврăнса вырт; повернуться к лучшему лайăх еннелле улшăн.

покружиться

сов. çаврăн, çаврăнса ил.

поперёк

нареч. и предлог с род п. урлă; класть поперёк урлă хур; поперёк дороги çул урлă; ◇ вдоль и поперёк арăш-пирĕш, урлă-пирлĕ; исходить что-л. вдоль и поперёк урлă та тăрăх çӳресе çаврăн; стоять поперёк дороги кому-л. çул тат, хирĕç тăр; встать поперёк горла пыра лар.

прийти

сов. 1. кил, пыр, çит, тавăрăн; прийти провожать ăсатма пыр; прийти к назначенному времени палăртнă вăхăта çит; прийти с опозданием кая юлса çит; прийти из гостей хăнаран тавăрăн; 2. (наступить) кил, çит, килсе çит; пришла весна çуркунне çитрĕ; 3. (с предлогом в) кил, кĕр, килсе кĕр, çит, ӳк, кай, ⸗ăн [⸗ĕн]; прийти в сознание тăна кĕр; прийти в ужас сехĕрленсе ӳк; прийти в хорошее настроение кăмăл çаврăн; прийти в волнение хумханса кай; прийти в запустение юхăнса кай; прийти в негодность юрăхсăра тух; 4. (с предлогом к) патне пыр, ту; прийти к соглашению килĕшӳ ту, канаша кил; прийти в голову пуçа кил; прийти на помощь пулăшу пар; прийти в себя 1) тăна кĕр; 2) лăплан.

пробежаться

сов. 1. чупса кил (е тух, çаврăн); пробежаться по саду сад тăрăх чупса тух; 2. (быстро провести по чему-л.) выляса ил, чупса кай (пӳрнесемпе); пробежаться по клавишам рояля рояль клавишĕсем тăрăх пӳрнесемпе чупса кай.

пройтись

сов. тухса (е уткаласа) çӳре, çӳресе кил, ташласа (е çӳресе) çаврăн, утса кай; пройтись по городу хула тăрăх çӳресе кил; ◇ пройтись по чьему-либо адресу кама та пулин тĕртсе ил.

прокружить

сов. 1. (о птице, самолёте) вĕçсе çаврăн, (вăрахчен) вĕçсе çӳре; 2. разг. (проблуждать) аташса (е çĕтсе) çӳре.

развернуться

сов. 1. сарăл, салан, сӳтĕл, уçăл; свёрток развернулся тĕрке сӳтĕлнĕ; 2. перен. сарăл, сарăлса кай, ӳссе кай, вăйланса кай; развернулось социалистическое соревнование социализмлă ăмăрту сарăлса кайрĕ; 3. перен. (проявить себя в полной мере) кăтарт; 4. воен. (расположиться в ширину) сарăл, сайраланса тăр, тăрса тух; строй развернулся строй сайраланса тăчĕ; 5. (повернуться, напр. о самолёте, машине) çаврăн, пăрăн, çаврăнса кай; самолёт развернулся самолёт çаврăнчĕ; 6. прост. (размахнуться) сул, сулса яр.

роиться

несов. 1. (образовывать рой — о пчёлах) çăвăр хуш, уйăр, çăвăр яр; 2. (летать роем) ушкăнĕпе вĕçсе çӳре; 3. перен. çаврăн, пăтран; в голове роятся мысли пуçра шухăшсем çаврăнаççĕ.

склониться

сов. 1. (наклониться, нагнуться) усăн, тайăн, тайăл, ӳпĕн, пĕкĕрĕл, чикĕн; 2. перед кем-чем, перен. (покориться) пуç тай; 3. к чему, на что, перен. сулăн, çаврăн, куç; день склонился к полудню кун кăнтăрлана сулăннă; 4. к чему, перен. разг. (согласиться) килĕш, çаврăн; склониться к его мнению унăн шухăшĕпе килĕш.

соблазниться

сов. 1. чем, на что и без доп. (прельститься) илен, (илĕртни) хыççăн кай; соблазниться на лёгкий заработок çăмăл укçа хыççăн кай; 2. с неопр. и без доп. (поддаться соблазну, искушению) çаврăн.

умилостивиться

сов. çырлах, кăмăлпа çаврăн, хĕрхен.

фронт

м. в разн. знач. фронт; уехать на фронт фронта кай; вернуться с фронта фронтран таврăн; командующий фронтом фронт командующийĕ; культурный фронт культура фрончĕ; ◇ на два фронта ик еннелле, ик çĕрелле; широким фронтом анлăн, сарлакан; переменить фронт фронта улăштар, урăх çĕрелле çаврăн; стать (или вытянуться) во фронт яшт тӳрленсе тăр.

циркулировать

несов. 1. (совершать круговое движение) çаврăнса çӳре, çаврăн, çӳре; 2. перен. разг. (передаваться от одного к другому) çӳре, ламран лама кай (е çӳре); в городе циркулируют слухи хулара сăмах çӳрет.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

çаврăн

әйләнергә

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

çавра

[ŝjavra'(ga')]
ronda
çавра сĕтел — ronda tablo
çавра çăкăр — ronda pano
çавра çил — kirloŝtormo
çавракăш — cirklo
çаврашка — rondo, disko
çаврăм — turno, rondiro
çаврăн — rondiri, turniĝi
çаврăнăç çул — ĉirkauvojo
çаврăнăш — turniĝo, krubiĝo

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

кăруççел

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

кăруççель

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

круççел

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

Çавăн пекех пăхăр: