Шырав: СПВВ.

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

ырă

(ыры˘), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. 389. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сёт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (--халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ; ырă хулă пек йăмăксем пурччĕ, — тăрса йулчĕç, ай, курăнать! Полт. 54. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. 3820. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну,  ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Тăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр пулаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam offendamus horam, h.e., ut opportunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 3450). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туйăнать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т. VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳк-кĕлĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib.  Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. Ib. Туй-ек[к]инче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташ[ш]енчен уйăрăлтăмăр.  (Из солд. песни).  † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймасть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья), СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ыр(ă) пикенĕн курăнан. Альш.? Ырă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ы р ă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 100. Вăрçă хушшине ырă кĕмест. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи;  здесь —сговариваются  убить).  || Хорошо,  по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çийес.  Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çийас. Полт. 49: Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе. Собр. 1370. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). Ib. 138. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), ей, ут, тур(ă), ей, ут»? Ч.К. Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анаткасси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

хĕвел ури

солнечные лучи. СПВВ. Городище Б. Хĕвел ури (когда лучи солнца падают через облака). ''Альш''. Хĕвел ури ӳкнĕ, от солнца пошли лучи. ''N''. Ав, пĕлĕт витĕр хĕвел ури ӳкнĕ (лучи). ''N''. Хĕвел ури пуснă. Ослабел от солнечного жара (напр., на жнитве).

шӳрĕ

цевка. Тюрл. Моркар. Шӳрĕ, шпулька, на которую наматывают нитки. N. Шӳрĕ=çĕрĕ, катушка для навивания никто. Изамб. Т. Пир тĕртме пуçличчен малтан шӳрĕ тăваççĕ (шпулька). СПВВ. ФН. Шӳрре пир тĕртнĕ чухне ăса варине тăхăнтараççĕ. || Трубка (для вдыхания кислорода). N. Шӳрĕ=кĕпçе.

ямахат

/Йамахат/ (jамаhат). семья (ар.). СПВВ. Ямахат — кил-йыш. Бугульм. Хăш ямахатра ашшĕ-амăшĕ ачисене юратмасăр тăраççĕ. В некоторых семьях родители не любят своих детей.

ямăт

/Йамăт/ (jамы̆т), готовый. См. янта. Истор. Хресченсем: улпут ĕçĕ, тесе, ĕçе çийелтен анчах ĕçленĕ; улпучĕсем те, ямăта вĕреннĕскерсем, тăрăшман. Ч.II. Ямăт мула ĕмĕтленсе, пуян çын хĕрне ан тапăнăр. СПВВ. X. Ямăт, ямăттине, янтă, ямăтлас, янтлас. КС. Ямăтранах пуйрĕ. Разбогател чужим добром (но законно). Орау. Ямăтранах пуйрĕ (чужим добром, но законно, напр. женитьбою). Ib. Çын ямăчĕпе пуййĕрç (= пуйрĕç) вĕсем, разбогатели чужим добром (готовым). М.А. 74. Епле вăл ямăтран тупасшăн? терĕç илтлекенсем. Сир. 132. Çыннăн асаппа пухăннă ямăтне çăтса яраймĕ вăл, калла кăларса парĕ; пурлăхĕ тăрăх унăн тӳлĕвĕ пулĕ, савăнсах тараймĕ вăл. Сред. Юм. Тăван пиччĕшĕн мар, ытти ашшĕпе, амăшпе пĕр тăвансĕн çорчĕ-йĕрĕ, ытти япаласĕм те она йолсан: ямăт полнă, теççĕ. Следовательно, ямăт означает имущество, оставшееся после родственников, не живущих в одном доме. Однако, если родители до своей смерти не выделили сыну имения, которое он должен бы получить, и он получает его лишь после их смерги, то это не будет «ямăт». Ib. Ямăта çиç пăхать. Все даровое хочет получать. Вĕлле хурчĕ. Вĕсем (сăрăсем) вĕллере те, тулта та нимскер те тумаççĕ, ямăт апат çиеççĕ те, сĕрлесе çеç лараççĕ. N. Эпир соха сохаласа çӳреппĕр, эсĕ конта ямăтран икерч çисе ларатăн. N. Теприсем пыраççĕ те: ха! ха! ямăттине йышанать! теççĕ. Другие подходят и говорят: «Смотри-ка, он присваивает себе готовое?».

ямăтла

/Йамăтла/ (jамы̆тла) готовить, приготовить. СПВВ. Ямăтлас = янтăлас. Вĕлле хурчĕ. Çăмартине амăшĕ перерĕн-пĕрерĕн тасатса ямăтланă карас куçне хурать.

сай

настил или подпорки из палок на дровнях, когда на них накладывают сено. Б. Крышки. Утă лавне сай хурса тиенĕ. Сено наложено на дровни с подпорками из палок. || Подпорки (палочка, лубок и пр.), которые кладут на сломленную ногу (напр., овцы) или сломленную ветвь дерева (напр., яблони), чтобы и выправить и завязать. Кумаркино. Йăвăç хуçăлсан, сай хурса çыхаççĕ. Череп. Путекĕн ури хуçăлнă, сай сыхас. СПВВ. X. Вомбу-к. Потяк орине сай хорса çыхнă. Срв. сайхах.

сайăм

неглубокое место в реке. Но у СПВВ. ТМ. Сайăм = тарăн шыв. (Сомн.).

сайра-пĕре

сайра пĕрре, изредка. Юрк. Сайра-пĕре çӳрекелеççĕ. СПВВ. X. Сайра пĕрре анчах лараççĕ (редко-редко).

сайхак

(-hак) то же, что сайхах. СПВВ. ВА. Сайхак (сайхах), жерд, слега, настил из жредей. Хорачка: саjҕак.

сайхах

(саjhах), жердь, слега. Н. Седяк. МПП. Сайхах, толстая жердь. СПВВ. МС. Сайхах — пĕчĕк вĕрлĕк. Хирле. Сир. Сайхах — шалча карта тытмалли кашта. Ст. Чек. Сайхах — кашта. СПВВ. Т. Сайхах тесе аслăк çине саракан вĕрлĕксене калаççĕ. Н. Карм. Аслăк çине саракан шертене сайхах теççĕ. N. † Аслăк çинчи сайхаха сайхах вырăнне ан хурăр. Б. Олг. Сайхах, жерди, которые кладутся на „капан ори“. || Жердинник. Кĕвĕсем. Анатран хĕвел тухать-çке сайра сайхах хушшинчен. С. Тим. † Хура вăрман сайхахне касаймарăм суйласа, çичĕ ютăн ачине каяймарăм суйласа. Альш. † Сайра вăрман сайхахне суйларăмăр йăштайне. С. Алг. † Сайра вăрман сайхахне татаймарăм суйласа. КС. Сайхах кĕпер, мост из жердей. Орау. Утă капань айне сайхах хурас пулать, атту çĕр çумĕнче утă кăвакарать.

савăк

(савы̆к), приятный, приятно; радостный, веселый; радость. Собр. † Пирĕн аттенĕн сар лаша, сар лаша та сар çуна, кӳлсе ларас пĕр савăк: пĕре чупат — тапăрлат, кайри урисем виç чалăш, юр сирпĕтсе пыраççĕ. СПВВ. Х. Савăк, приятно (от савăн. Ядр.). СПВВ. МС. Паян кун пит савăк. СПВВ. Савăк туйăнчĕ. Утăм 21. Юрри — ыраншăн савăк. Абыз. Çав Нурăсра пит савăк, вăл çи мĕнтен пит савăк, пуçа çима пит савăк. N. Вăрманта кайăксем савăк юрлаççĕ. N. Килте те пурăнма пит савăк мар пулĕ. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки. Ир. Сывл. 28. Хăйсен савăк сассипе (сар-кайăксем) ял пурнăçне мухтаççĕ. Зап. ВНО. Савăк çын, веселый человек. Ib. Манăн ĕмĕр пит савăк иртрĕ.

савăш

радоваться, веселиться. Ерк. 14. Пĕр улпут патĕнче хăнара савăшса, Урха илсе тухнă хĕрне кăтартса. Баран. 72. Çапла вĕсем пайтах шавласа ларчĕç: ĕçрĕç, çирĕç, савăшрĕç. N. Пĕрле ĕçсе-çисе савăшса кайăр! (Обращение к покойникам „ваттисене хывни“ при возлиянии вина). СПВВ. † Тăванпала тăван савăшать, çичĕ ютăн мĕн ĕç пур. Альш. † Тăванпала тăван савăшнă чух унта çичĕ ютăн мĕн ĕç пур? Ск. и пред. 93. Икĕ чуна савăшма хĕвел парать çуттине. Ал. цв. 25. Вĕсем темиçе хут пĕрне-пĕри чуптуса савăшса ăшă сăмахсем калаçса, хăйсене пусарнă. || Находиться в любовной связи. Расак. Савăшса пураннă.

савук

совок (русск.). А. Турх. СПВВ. ФИ. Савук = çăнăх ăсаканни. СПВВ. Х. Савук — совок, которым берут муку. СПВВ. Т. Савук тесе пирĕн тырă ăсакан ăскăçа калаççĕ. Янтик. Тырă тултарасчĕ, ăçта-ши савук? См. савăк.

савху

то же, что салху. СПВВ. Х.

сакăл

(сагы̆л), пежина; пегий, с пежинами (о ногах). Бугульм. † Учĕсем ула, ури сакăл, исправник пӳрчĕ умĕнче. ЧП. Кӳлсен кӳл лашăна лайăхне, кайри урисем сакăлне. Бюрг. † Суйларăм эпĕ ута лайăхне, ялан та кайри урисем сакăлне. Альш. † Лашана кӳлсессĕн, кӳл лайăхне, ялан тăват ури сакăлне. Ib. Сакăл ураллă, шурă ураллă. Ст. Чек. † Хусан хура лашин ури сакăл: купци çавăнмасăр — мĕн тутăр. Ашшĕ-амăш пуян, хĕрĕ сарă: савни савăнмасăр — мĕн тутăр. Пазух. Сакăр юпах тьыха эп ӳстертĕм, сакăрăш те сакăл ураллă. Алших. † Сарă лаша — сакăл ура, ака-туйне пымарĕ; хам савнине илес теттĕм, ахăр турă çырмарĕ. Изамб. Т. Сакăл уралă лаша, лошадь, у которой на ногах пежины. СПВВ. ФВ. Сакăл; сакăл ураллă лаша; выльăх ури пакăлчакĕнче кĕшт шурă тĕк пулсан, сакăл ураллă теççĕ. Тюрл. Сакăл ораллă (задняя пятка белая) лашине кӳлнĕ.

сакăлта

(сагы̆лда), уступ, образованный в почве; ухаб, обрыв. Яргуньк. Зап. ВНО. Сакăлта, уступ; уступчатый. Ib. Сакăлтана пыриччен, сакăр çулпа пымалла. Т. II. Загадки. Сак, сак, сакăлта, савăрвунă сакăлта. В Хорачка: сагы̆лдак. Сред. Юм. Сакăлта тесе çôл çинчн пĕчикрех лакăма калаççĕ. (Небольшая впадина на дороге). Торп-к. † Сакăрвоннă сакăлта, сакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса утми турăмăр. С. Тим. Сак, сак, сакăлта, сакăрвунă сакăлта, (Пусма). Сĕт-к. † Тăхăрвоннă тухури, сакăрвоннă сакăлти, сакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр. N. Малтан тӳрем çĕр, унтан тӳрех сакăлта (обрыв). N. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече, сакалтана сикмин — лайăхчĕ. Сам. 71. Сакăлта çыр хĕрринче, тăмлă, хытă çĕр çинче курнăччĕ эп пĕр чечек. Тюрл. Çорконне шыв çорса кайнă та, сакăлта полнă (обрыв). || Углубление в реке. СПВВ. Х. Сакăлта; шывра пĕр тĕлте пĕр пĕчикçĕ кăна тарăн тĕле сакăлта теççĕ. Ст. Чек. Сакăлта = авăр. Буин. Шывра тăнă чух манăн урасем пĕр сакăлтана анчĕç кайрĕç (провалились в углубление). См. сакăлтак, санкăлта.

сакмал

назв. растения. СПВВ. Сакмал — курăк ячĕ.

сала

седо, селение, в особенности русское селение. СПВВ. N. Чăвашсем нуммай вырăс ялсене сала теççĕ. КС. Сала — хулана çывăх вырăс ялĕ. Тогашево. Онăн кил-çурчĕ сала пек. П. Яндоуши. Атте килĕ сала пек, кайăк вĕçсе тухаймас, эпĕ епле тухăп-ши. Синерь. † Ати çурчĕ сала пак, сала-кайăк тухас çукчĕ, эпир тухса карăмăр. (Солд. п.). ЧП. Вĕçсе çӳрен сар кайăк, сала çавăрас сасси пур. [Слово „сала“ известно в древнетурецк памятниках в значении города, крепости, поселения и т. п. В чуваш. говорах, в которых слово „сала“ выходит из употребления, часто оно заменяется словом „хула“. Трхбл. † Аслă ялçăм Палтиел, хула çавăрас сасси пур. Ib. Уийн килĕ-çурчĕ хула пек]. См. салатуй. || Выселок. Сред. Юм. Куçса ларнă ялĕсене сала теççĕ (даже и чувашские). || Назв. ряда русских селений, напр.: с. Русское Исенево, Марпос. р.; с. Мордово, в 6 км. от с. Елаура, б. Сенг. У., на берегу Волги; с. Русские Норваши, Янтик. р.; с. Высоковка, Шихазан. р.; с. Беловолжское, Козловск, р. См. Шуршу; с. Чиркова, б. Симб. У.; с. Большая Цыльна, б. Симб. У. (Çĕнĕ сала); с. Ишеевка, б. Симб. У. (Хурăн сала) и др. N. Пăртас сали (пŏрдас саλиы), назв. русск. с., Буртасы.

сала-кайăк

воробей. Шибач. (Вин. п. сала-кайăка). N. Лос-лос-лос (КС. лăс-лăс-лăс) çуат сала-кайăк пак йор. ФТТ. Пӳрте сала-кайăк кĕрсен, çав пӳртрен тепĕр çулччен кам та пулин вилет. Ib. Сала-кайăк утнине курнă çын вилет. Орау. Сала-кайăк юр çинчен сиксе кайнă пек туса каятпăр... шăрши йĕрри пек. Сĕт-к. Айвин ташши — сала-кайăк ташши. (Восклицание на. свадьбе). СПВВ. КМ. Сала кайăкĕ = çерçи. Вомбу-к. Сала-кайăк (ялти çерçи). Ачасем çиеççĕ. П. И. Орл. Сала-кайăксен пĕр вăхăтра халăх пуху пулнă, тет, çанталăка мĕлле: сивĕ-и, ăшă-и, çăмăр ай юр çутармалли çинчен шут тума. Çав халăх (сала-кайăк) пуху çине пĕр хурчка пынă та, пĕрне тытах карĕ, тит. Вара пуху çинчисем, пĕр-пĕринчен: кам çук, кам çук, тесе ыйтрĕçĕ, тит; вара пĕри: пирĕн кӳрĕшри Яптăк Çтаппанĕ çук, вăл паçăр çакăнта, алăк патĕнчех ларатьчĕ, çавна илсе карĕ пулас вăл хурчка йысна, — терĕ, тит. Вара пуху çинчискер пĕри: чухах-ха вăл Çтаппана, вăл яланах халăх çинче хăех çĕнтерсе калаçать, терĕ, тит, вара ыттисем те, карах: пĕр Çтаппаншăн ничава, ӳлĕмрен варнерех лар, терĕç, тит те, халăх пуху те саланчĕ, тит. Çапла вара, сала-кайăксен пуху пухни, çанталăка мĕлле тăратасси çинчен шут тăвасси те пулман, пĕр Яптăк Çтаппанне хурчка йыçнана тыттарса яма пухни анчах пулнă. Çавăнтан вара, сала-кайăксем пухăнса чакăлтатаççĕ пулсан, ватăсем: çанталăк пăсăлать, тиççĕ. Чакăлтатнă чух аялтан çӳлеле хăпараççĕ пулсан — сивĕтет, çӳлтен аялала анаççĕ пулсан — ăшăтать, тиççĕ. N. Кантăр ани çине сала-кайăксем пĕтересрен çын мĕлки туса лартаççĕ. См. çерçи.

салам

поклон, привет. СПВВ. N. Мĕн пур çыруран салам янине анчах пĕлсе юлатăн. N. Пĕтĕм çемйепе юратса салам яратăп. N. Сан енелле пуçа тайса, уйăх пек çавра, çăлтăр пек çăра, хĕвел пек ăшă, пыл пек юратса салам яратăп. Сунт. Сире пурсăра та çĕклейми пысăк салам яратăп. Шемшер. † Ярмăрккă омĕн ялавĕ ир те салам, каç та салам, ялан савнин саламсем, çорт çомипе йĕр каять. N. Хĕвел пек ăшă, уйăх пек çутă салам. N. Ануш та уксак кĕсре туртайми, уй-хапхинчен кĕрейми пысăк салам ярать. ТХКА 92. Хĕр ашшĕпе амăшне туй пуçĕ Прамун картусне илсе салам кустарса тайăлчĕ, Картусне сулахай хул-хушшине хупрĕ. N. † Пирĕн тăвансем çичĕ уй урлă салам ярсан — салам çитмеç, салам ярма — шур çип кĕпи, хирĕç ярма — пурçăн тутăр. Ал. цв. 20. Çтанасем çинче унăн вутпа çырнă сăмахĕсене, саламĕсене вулать. КС. Пур кил-йышпа сана пысăк салам, атте те пысăк салам яратĕ. N. Ылтăм салам порçăн хотаçпа яратăп. Н. Карм. Эпĕ сирĕн пата савса çак салама яратăп. (Начало письма). Ib. Ун урлă сире пит пысăк салам яратăп. Сиртен те салам кĕтетĕп. Юрк. Сире иксĕре те салам. N. Чунтан-вартан юратса салам яратăп. СТИК. Салам, салам, эрне каçчен качча кай. (Обычная фраза, употребляемая маленькими. Девочка лет 12-ти бьет подругу по спине и говорит эти слова). N. Çав хĕрсенĕн саламĕ-тĕшши (вм. таврашĕ) пылпала хутăштарнă кантăр-вăрри. Альш. † Шур перчекке хĕрсенĕн саламĕ: начар ача çăкăрăн харамĕ. См. Магн. М. 179. || Возврат лихорадки. В. Олг.

салам пар

приветствовать. Альш. Çул çинче ват çын мĕн тĕл пулсан, ăна куракана пĕрне салам парат, çăкăнат (присядает, делает реверанс). Ib. Салам парат, теççĕ çавна чăвашсем. Шел. 22. Кĕрсен, çĕлĕк силлесе кĕрӳ салам паратьчĕ. СПВВ. † Кĕрекере ларнă ватăсене салам парса тухам-и? ДФФ. Çамрăк хĕрарăмсем (кинĕсем) ваттисене (хуняшшĕпе хунямăшне) пуççапса салам паратьчĕç (в пер-вый день мункун'а). Туй. Татах салам парат кĕрт-сурта, хăрах урипе чăркуççине лара-лара виç хутчин. Пис. Çĕнĕ çын (молодушка) вĕсене салам парса ĕлкĕреймесен, тăкаççĕ те вĕсем. Юрк. Хăй (мăн-кĕрнӳкерĕ) малтан кĕрет те, хăтăшне-тăхлачăшне салам парат. Янш.-Норв. Туй халăхĕсене апат çитерсе пĕтерсен, çĕн-çынна (молодушку) салам пама илсе каяççĕ. Ăна акă мĕнле илсе каяççĕ: унта пуринчен ытла вĕт-шак питĕ нумай пухăнать: хĕрсем, арçын ачасем пухăнаççĕ. Пĕр хĕр çăл хĕрне кĕвентепе икĕ витре илсе анать. Унăн хыçĕнчен çĕн-çын та, тата ытти ача-пăчасем те анаççĕ. Çăл хĕрринче леш хĕр шыв ăсать те, çĕн-çынна çĕклеттерет. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна сырăнса илеççĕ те: салам пар та, салам пар! тесе кăшкăрса тăраççĕ; çĕн-çынна малалла ниепле те уттармаççĕ, çĕн-çын вара лăп-лăп лапчăнать. Çапла ăна ачасем пӳле-пӳле киле çитеччен виç-тăват хут лапчăнтараççĕ. Çавна салам пани теççĕ. См. Магн. М. 205. Орау. Туй пулсан тепĕр куннĕ упăшки хурăнташĕсене кĕçĕн-çын (молодушка) парне парать, çавна салам панă кун теççĕ. N. Салам панă кун („молодушка на другой день свадьбы у печки делает печке реверанс“).

саламат

нагайка. А. Турх. Зап. ВНО. Саламат, кнут с длинным череном и привязанным к концу бечевки куском холста. Орл. II, 248. Пӳрт хыçĕнче икĕ вĕçлĕ саламат çакăнса тăрать. (Çӳт туни). Собр. Пӳрт хыçĕнче саламат çакăнса тăрат. (Çитĕ = çивĕт). Ст. Чек Кĕрĕвĕнне хĕр туйĕ çыннисем минтерне, саламатне (особый ременный кнут), хура сăран алсисене вăрлама пултараççĕ, е çаксенчен пĕрне вăрлаççĕ; кĕрӳ вара килĕшсе читвĕрт е çур читвĕрт лартса каялла илет. N. † Йăран çинчи ерĕме кĕру саламатĕ тунă ăсем. Собр. † Саккăрăн явнă саламат сакăр çĕрелле каяймаст. Абыз. Шăтăкра (в яме) ик саламат пулнă: пĕринпе çапсан — вилет; тепринпе çапсан — чĕрĕлет (т. е. ударенный). СПВВ. ФВ. Саламат — кĕске пушă, аври те кĕске, чĕнтен, саккăрпа, хĕрĕх чĕнпе явса тăваççĕ. НАК. Хĕр уй-хапхичен тухсан (из своей деревни), кĕрӳ çитеччен кĕтсе тăрать. Кĕрӳ çитет те, хĕр куми хыçне тăрса, кӳме умăнче тăракан хĕре пуçĕнчен аллинчи саламачĕпе виçĕ хутчен пур выйĕпе çапат. Унтан вара тӳррех венчеке каяççĕ. Сред. Юм. Саламат тесе чĕнтен явса тунă кĕске чăпăрккана калаççĕ.

саламат кĕперри

радуга. Сред. Юм. Саламат кĕперри çăлтан, ел Атăлтан шыв илет. СПВВ. Х. Саламат (сарамат) кĕперĕ, радуга. Бел. Гора. Саламат кĕперри çумăр валли шыв илет çăлтан. См. салават кĕпери, сарамат кĕперĕ, асамат кĕпери, сĕвек кĕперри, сĕрен кĕперри, сӳрекке кĕперри.

Салатник

(салатн'ик), золотник. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт: чир кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. ЧII. Салатникрен тухнă пурçăн. СПВВ. Салатник, мыскал, Собр. † Салатник, салантник сарă пурçăн, салатникрен епле уйрар-ши? Ст. Шаймурз. † Çунамçăм çунам çулçă пек, хĕвелпеле пиçнĕ çырла пек, салатнике хунă мерчен пек.

салху

(салhу), тоскливый, скучный, печальный, унылый; тоскливо, скучно. N. Кăмăлне пит салху пулнă. Шел. 128. Куккук та питĕ салху авăтать. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕсĕм... салху мĕлкеçĕм (мой печальный образ). Альш. Темĕскер пулчĕ мана: паян кунĕпе салху çӳреп (чувствую тоску). СПВВ. Х. Салху, савху, скучно. ЧП. Мĕшĕн салху тăратăр? Фин. Финнă çынни темле вăл салху, калаçма питĕ юратмасть. Рак. Салху тесе çынпа калаçман çынна калаççĕ. Унтан тата сывмар çынна та: эй, салхуланнă-çке, теççĕ. О сохр. здор. 133. Çапла чирленĕ çын пĕрмаях салху çӳрет. Дик. леб. 46. Елиса ĕлĕкхи пекех, салху та, хуйхăллă та. Турх. Аннен салхăвĕ пĕтетчĕ. Ст. Чек. Салху çӳрет. Печально ходит. N. Хама хам калаттăм эпĕ: текех ан хурланам ĕнтĕ, салху сăнăма пăрахам, çăмăлланса тиеттĕм. || Тоска, скука, печаль.

самайлан

улучшаться, поправляться, выправляться. Шибач. Начар çыннă пуйма пуçласан калаççĕ: самайланма пуçланă, тесе. N. Пирĕн каччисем самайлана пуçланă. Зап. ВНО. Авланиччен самайланĕ-ха! Сред. Юм. Ачасĕм самайлана пуçларĕç ĕнтĕ. Дети подрастают уже. Ib. Пĕчик ача пысăклана пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ. || Выздоравливать. Зап. ВНО. Врахланать (маленько ходит) = самайланать, хаманланать, поправляется (про больного). СПВВ. Сывмар çын пăртак самайланчĕ. Альш. Çерçипелен чӳк тусан, самайлана пуçланă. СТИК. Самайланать, поправляется. Хурамал. † Эй, мăнтарăн тăмани, начарланнă пек пулнă; çерçийĕпе тус пулсассăн, самайланнă пек пулнă. Ст. Яха-к. Пирĕн инке çаплах (все-таки, однако) самайланмаçт. N. Хытă чирпе выртакан çын (трук) сасартăк самайлансан, вилессе самайланать. Тогаево. † Кулюка пырса чуптусан, самайланма пуçларĕ. Сред. Юм. Çынна, чиртен сывăха пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ.

самăр

(самы̆р), тучный. СПВВ. ТА. Самăр е мăнтăр.

сан

сало (лед). В. Олг. См. сам. ТММ. Сан, лед береговой, первый лед при замерзании реки, лед по берегу реки. Слеп. Прохот çинче сан полать, пăр тохать; сантан пăр полать. N. Хĕлле Атăлăн хăш енче сан пулать, çав енче тырă пулать, теççĕ. (Сан тесе Атăл ларас умĕн юхакан пăрсене калаççĕ). Питушк. Сан (пăр) килет, Сăрă урлă каçма юрамасть. Тюрл. Атăл çине сан кĕнĕ (лед уже идет осенью). Пухтел. Сан юхать (сĕлтĕленсе юхать, çăра шыв пек). || Заносы снега волнами. Собр. † Вăрман хĕррине сан хывнă, епле иртерем-ши лашама. Хурамал. Юр кăçал сан-сан выртать (тикĕс мар, ярăм-ярăм сăрăнтă пек пулса выртать). СПВВ. † Аслă çул хĕрне (вар. хĕррине) сан хывнă, епле ирттерем-ши çунана. СПВВ НИ. Сан — çул çине вĕçтерсе картлă-картлă лартнă юр. ЧП. Аслă çулсем урлă сан хывнă.

санлă

с глыбистым льдом; с выступами, неровно (о льде). СПВВ. Санлă шăнса ларнă юр. Чув. пр. о пог. 300. Атăл пăрĕ картлашкаллă (санлă) ларсан, тырă пулать. Если волжский лед замерзнет ступеньками (гребенчатыми выступами), будет урожай. Тюрл. Кĕрконне Атăл ларсассăн санлă полать (неровно, лед высовывается). См. саллă.

санрав

глухой. СПВВ. Т. Санрав хăлхасăр тени пулать.

сантал

(сандал), наковальня. Б. Олг., Тюрл., Якейк. Ст. Чек. Сантал (сунтал) — 1) домашняя наковальня для отбивания кос; 2) кузнечная наковальня. СПВВ. Т. Сантал çинче çавасем туптаççĕ. Изабм. Т. Тимĕрçĕ лаççинче вĕркĕç пулат, сантал пулат, хăйра пулат, млатуксем пулаççĕ. Сред. Юм. Тимрĕçре, тимĕре хĕртсен, сантал çинче çапса ôрăх тĕрлĕ тăваççĕ.

сапаланчăк

(-џ̌ы̆к), разбросанный, рассыпанный; разбросанно. СПВВ. НН. Сред. Юм. Сôрăхсĕм пит сапаланчăк çӳреççĕ, кайса хăваласа пуçтарса килĕр-ха çавсĕне. Чăв. ялĕ. Анисем сапаланчăк, уй урлă уй выртать. Янтик. Ку кĕпесене ма пит сапаланчăк прахнă (разбросанно). Кан. Сапаланчăк выртакан анасене пĕр çĕререх пухса, вак-тĕвек анасене шултăралатмалла. || Брызги. Дик. леб. 41. Шыв сапаланчăкĕ вĕсене, çумăр çуса йĕпетнĕ пек, лачкам тунă. || Отрепья. Янтик. Ку кĕнеке сапаланчăкне (отрепья) кăçта исе каян эс?

сапака

(сабага), кисть. Зап. ВНО. Çĕмĕрт сапаки пулать, пилеш сапаки пулать. N. Сапака, продолговатая кисть. Сред. Юм. Пилеш сапаки, çĕмĕрт сапаки. СПВВ. КЕ. Сапака = çупкăн; пĕр çеçкере темиçе çырла пулсан, çавна çупкăн теççĕ. СПВВ. ГЕ. Сапака; пилеш сапаки, çырла сапаки пулат; тата шăрçа сапаки пулат. Яргуньк. Çĕмĕрт сапаки, кисть черемухи. Слеп. † Вăрман виттĕр тохнă чох, пилеш сапаки çапăнчĕ, çампа хĕрлĕ полтăмăр. || ЧП. Ик сапака çырла. N. Иçĕм-çырли сапакинчен пиçмен çырлисем тăкăннă пек тăкĕ вăл хăй çырлине. Чеб. Халь сапакисемпех татар, кайран иртĕпĕр. Ст. Чек. Сапака — черешки, на которых держатся ягоды в кисти. Ib. Сапаки-мĕнĕпе татнă. Ib. Çырла аври, плодоножка соцветия; çырла сапаки, черешок отдельной ягодки. СТИК. Сапака, стебелек. Улма сапаки — черешок яблока; укçа сапаки — нить, которою прикрепляют монету для украшения. || Снизки. ЧП. Тарăн шыва кĕтĕм ăшăк тесе, мерчен сапакисем (снизки) пур, тесе. В. Буян. † Вуникĕ мерченĕн сапаки çук, пирĕн çамрăк пуçра телей çук. || Ст. Чек. Сапака — ушко монеты и пр. украшений. С. Тим. † Тăлăх-турат ывăл-хĕр — тăхлан тӳмме сапаки (то, чем придерживается пуговица, напр., у металлической пуговицы). N. Авалхи укçа — кив укçа, хăлхăрсене йывăр ан ярăр, сапакисем начар — чăтас çук. || Круглая красная пуговица с металлическим стержнем (на старом костюме). Тайба-Т. Сапака, шаровидная пуговица с петелкой. || Серьги. N. † Кĕмĕл сапака, ылтăн ярапа, яраймарăм сылтăм хăлхана. || Так называют penis у ребят, которые едва умеют ходить и говорить. Так, напр., говорят: сапаки пур-и? Янтик. См. сапак.

сапан

привой. СПВВ. Сапан — улма йывăçне авлантарнă чух лартакан турат.

сапăр

(сабы̆р), тихий, смирный, кроткий. Срв. тат. сабы̆р, терпение (араб.). Ст. Чек. И. С. Степ. Сапăр, миролюбивый. N. Чĕрĕ, ырă кăмăллă, сапăр, кирек кам сăмахĕнчен те иртмен кĕçĕн ывăлĕ. N. † Сапăр хĕр сухан çимест, тет, курсан, хуппине хăвармас, тет; сапăр хĕр вăйя тухмаст, тет, тухсан, кĕре пĕлмес, тет. || Задумчивый; задумчиво. Ст. Чек. † Пирĕн инке пит сапăр (задумчивая и кроткая). Ib. Вăл сапăр çӳрет (задумчиво). Ib. Вăл сапăр ача (задумчивый, кроткий). || Довольный; довольно. СПВВ. Х. Сапăр-сапăр пурăнатпăр халь пит (= аван пурăнатпăр, шĕкĕр).

сапăр

невыясн. сл. СПВВ. † Самара кайрăм сапăрпалан. СПВВ. Х. Сапăр (?). Вопрос оригинала.

саппун

саппон, то же, что саппан. Ау 232. Савни каять анкартне, çыхнă шурă саппунне. СТИК. Саппун — фартук. Чĕрçитти — тот же саппун, но сшитый лучше и из тонкого материала. Ст. Чек. Саппун, белый фартук из грубого холста для работы, носят мужчины и женщины. Сред. Юм. Саппон тесе мăйран çакса ямалла тăвакан, кăкăр çинех çитекен чĕрçиттие калаççĕ. Б. Олг. Саппон çакаччĕ, машинăпа тĕрленĕ, капăрлатнă. СПВВ. ТА. Саппон — чĕрçитти.

сар

назв. женского наряда. Цив. Сред. Юм. Сар — хĕрарăмсĕм пилĕке çыхакан япала. Ib. Çĕн-çôл çĕрĕ хĕрсĕм мăшăрлăн сар çыхса хапха орлă утаççĕ (= ывăтаççĕ). (Гадание). СПВВ. Сар çых, подвязать сар. Ib. Сарă — пилĕке çыхаканни. Произв. См. сарă.

сарана

назв. цветка, лилия, саранка, „царские кудри“. Я. Якушк., Ялюха М. Сарана, лилия (цветок). Ст. Чек. Сарана — раст. с желтыми корнями. Н. Седяк. Сарана тымарĕ чăмăр, ăна хăпăта-хăпăта çияççĕ (отламывается корень). Башк. Сарана, „царские кудри“, lilium martaqon. Сар илнĕрен суханне çиеççĕ. Зап. ВНО. Сарана, травянистое растение с съедобным корневищем. Рак., Кайсар. Сарана. Пысăк вăрманта ӳсет, тымарне сар ӳкнĕрен çиеççĕ. СПВВ. ИА. Çынна сар ӳксен, сарана çиес пулать. Тюрл. Сарана; тĕпĕнче çăмах пекки полать, çӳлчи çӳлĕ (как у картофеля или чеснока), нӳлекеллĕ. N. Сарана. (Говорят, что сарана дает краску). Нюш-к. Сарана пур çĕрте те ӳсмес, сайра тĕлте анчах ӳсет. Ытти курăксем пек çăра лармас, ӳссен, мăшăрăн ӳсет. Сарана тымарне çиеççĕ. Собр. Сар сарана, сарана, сарана тăрринче (вар. çинче) сар-кайăк; виççĕ тăрса кăшкăрсан, вилнĕ çынна чун кӳртет (Автан авăтни). См. хĕл-хĕлле. Н. Лебеж. Алтрăм-алтрăм — утмăл тупрăм, алтса çитсен, ылттăн тупрăм. (Сарана). Пазух. Сарă-сарă сарана, сарана нумай çин(ĕ) эпир, сарă-сарă ан тийĕр, çавăнпа сарă пулн(ă) эпир. Султангул. † Сарăлса-сарăлса ларакан сарана çулçи мар-ши вăл?

Сарату

(-ду), назв. горы. СПВВ. МС. Сарату — тăв ячĕ. || Собр. Ашшĕ атă тахăначчен, ывăлĕ Саратăва (вар. Сарая) çитĕ. (Тĕтĕмпе вут çулăмĕ). См. сарай.

сарă

(сары̆), назв. женского наряда. См. сар. В Русском Государственном музее имеется целый ряд сарă, собранных в различных местах чувашского населения. Продолговатый лоскут материи, обшитый по краям ленточкой; на экземпляре, виденном мною в М. Карачкине, на лоскуте по красному полю, было четыре прямоугольных вышитых узора: одна пара над другой; по всему нижнему краю сарă висели кисточки (шерепе). Пшкрт. Сарă. Их привязывали кругом всей талии несколько. Мĕлĕш. Ку (не этот) тăватă сарра пĕрле çакса çӳренĕ. Разг. С. Мих. 24. Сарă, назв. убора („в роде длинного корсета“). Ст. Чек. Женщины и девушки привешивают „сарă“ сзади к поясу. Имеет оно форму трехугольника, по нижнему краю нитяные кисточки (ярапа). Ib. Сарă — особый поясочек, назади хвост из полотна с узорами. Юрк. Сарă, старинный женский наряд, трехугольник, привешиваемый к поясу сзади, на нем были шелковые узоры. К.-Кушки. Сарă çыхнине ваттисем анчах пĕлеççĕ, çамрăксем ăна пĕлмеççĕ. N. Сарă (наряд) — сар çиппинчен тăваççĕ. СПВВ. Сарă — подвязка у девушек. Микушк. Сарă; çӳçи — шаль пурçăн, ăна тĕрлĕрен шаль çиппипе тĕрленĕ. N. Ĕлĕк хĕрарăмсам той чохне çома сарă çакнă, тет. Она сентел (красный цвет) çине те туса, куак çине те туса, тĕрлесе. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ, çитмĕл кĕпем пурччĕ ман, сакăрвун мăшăр саррăм пурччĕ. Ib. Сарăн шерепи полать. См. шерепе. Такмак. Йĕм тăхăн та сарă çых, кĕпи хăтаран. N. Сар сыппи çукки (у кого нет) тăларан тăвăр. (Такмак). Богдашк. Сар сыппи çукки мучаларан тăвăр. См. çинçе. Альш. † Саррăн хӳри сар чечек, сарăп-çыхăп, мĕн тăвăн? Названия частей сарă: 1) сар сыппи или кут сыппи (широкий поясок сзади, к которому пришивается лоскут холста, составляющего основу сарă); 2) пиçикки (узкие пояски, пришиваемые к сар сыппи); З) сар туни (лоскут холста, основа сарă); 4) сар хӳри или сар çӳçи, сар шерепи („хвост сарă“, все нити, висящие от сар туни); 5) сар ярапи или сар пачаки (боковые кисти); 6) сар хĕрри или сар çивĕтĕш (отделанные края ­сар туни); 7) сар шăтăкли (кружево у нижнего края сар туни); 8) касман шăтăкла (мережки у верхнего края сар туни); 9) ярапа куçĕ (узел кисти); 10) хут хуппи (цветная бумага, подкладываемая под сар шăтăкли). [Термины представлены в 1936 г. студ. Чувашск. Пединститута М. Мухиной из с. Карачева, Козловск. р.].

сарлăк

крыльцо. Юрк. || Сенница, настилка из жердей. СПВВ. N. Сарлăк — тӳпесĕр аслăк. Аку 12. † Сарлăк çинчи сар-кайăк, сарăлса ларни мĕн илем. К.-Кушки. † Сарлăк (примечание КС. — сарлăк, сеновал) çинчи сар-кайăк, кăшша темен пулсассăн, кăçал вĕçес кайăк марччĕ. N. Сарлăк, сеновал. См. аслăк.

сасартăк

(сазарды̆к), вмиг, вдруг, неожиданно. Ст. Чек. СПВВ. N. Сасартăк — тăрук тени пулат. Регули 1296. Сасартăк кăçкăрчĕ. Баран. 145. Çак ĕçсене этем сасартăках вĕренсе çитмен, ерипенĕн, темиçе пин çул хушшинче, майĕпе вĕренсе пынă. Юрк. Халĕ пăраçник вăхăтĕнче сасартăк кунта камран тупас. N. Сасартăк пушă хиртен çил-тăвал килчĕ те, пӳрте тăватă кĕтессинчен йăтса çĕклесе пăрахрĕ. || Быстро. Коракыш. Пит сасартăк пуйса кайнă. || Момент, миг. Юрк. Пĕр сасартăкра çич-сакăр килĕ çунса та каят.

сас-тĕвĕ

шум вообще, слух, весть. СПВВ. См. сас-чӳ.

саха

(саhа), назв. болезни лошади, мыт. Манка чирĕпе кĕрешĕр. Янах айĕнче (надо: айĕ), лашана саха пулнă пек, шыçса кайсан. Орау. Саха, болезнь молодых лошадей: янах айĕ шыçса юхать. Сред. Юм. Лашана саха пôлнă (чирленĕ). Саха — особый род болезни лошадей. СПВВ. Лашана саха пулнă (болезнь). М. В. Шевле. Лашана саха полнă. Чертаг. Саха = çăпан (у лошади). Питушк. Саха çăпан пак тохать, шăтать, пĕвĕрленет, пыра полать, ăша полать (çимасăр порăнать, начарланать). Орау. Тьыхана саха пулнă-ха та, ниепле те тӳрленмест, тем тăвас (саха янах айне, мăйне пулать). N. Хăш-хăш чухне ватă лашасем те сахапа чирлеççĕ. См. сакав.

сахай

(-haj), шина (обычно лубок или деревянная планка), накладываемая при неподвижной перевязке переломленное место конечности (овцы, ягненка и т. д.) СПВВ. НН. Сахай; путек-сурăх ури хуçăлсан, тӳрлентĕр тесе пушăт хуппипе çыхаççĕ. См. сай, шай.

сейĕр

странный, удивительный. Н. Седяк. Сейĕр (мерекке), удивительно. Ib. Шут: сеп-сейĕр сенкер куç. СПВВ. Х. Сейĕр(?). Вопрос оригинала.

севрĕм

досада? СПВВ. Çын севрĕмне кутерсе, нуммай çын савнипе выльлярăм. Ib. Севрĕм(?) Вопрос оригинала.

Селĕм

(сэлэ̆м, в Шашкарах — сӧэлэ̆м, в два слога), хороший, красивый. И. С. Степ. См. лайăх. Начерт. 142. Селĕм, добрый, чивый. Шашкар. Сӧелĕм, хороший, здоровый. Ib. Сӧелĕм лаша, хорошая лошадь. Сятра. Селĕм (сэлэ̆м) çапрăм. Я здорово ударил. Собр. Йысна тутри пурçăн, тытми пур, çынни тата пит селĕм. Питушк. Кăçал тырăсам селĕм полчĕç, аптрас çук. Эпир çур. çĕршыв 37. Вилнĕ çынсен тăприсем çинче пит селĕм памĕтниксем пур. СПВВ. Пит селĕм çын. Н. Седяк. Селĕм = лайăх. Сир. 209. Тата вăрçă хатĕрĕсем те вĕсен пит аван (в рукоп. селĕм). Бур. † Хурăн шурти хурама турта тума пит селĕм. СТИК. Алă май, алла килекен çапйиççие: ай-ай, пит селĕм ку, теççĕ. || Ловко. || Славный. Орау. Селĕм капан пулчĕ ку капан! || Тяжелый. КС. Ай-ай селĕм.

селĕп

картавый или вообще неправильно произносящий звуки речи. Ст. Чек. Селĕп, косноязычный (напр., вм. л произносит й). Череп. Селĕп, неправильно произносящий звуки (напр., вм. пар — пай). СПВВ. ИА. Селĕпрен кулаççĕ.

селмеклĕ

тяжеловатый, с порядочным весом, увесистый. СПВВ. ФВ. Селмеклĕ — йăвăртарах япала. См. сулмаклă.

семен-кунĕ

назв. праздника (1 сент. по ст. ст.). СПВВ. См. симен кунĕ.

семетле

большая деревянная воронка. СПВВ. КМ. Семетле = варинке. Шальча. Семетле — пичĕкене сăра тултармалли йывăç варинкке. Шихраны. Семетле = сысна сăмси.

сенкер

(сэнг'эр), голубой (цвет). Моркар. Сенкер тĕслĕ кĕпе (тотăр), цвета медного купороса. Юкр. Сенкер, цвет купороса. N. Сенкер кĕпе, голубая рубаха. СПВВ. ЕХ. Сенкер — шупка кăвак. Баран. 85. Сенкер чечек. С. Алг. † Куç харшисем хура, куçсем сенкер, кам телейне пăхса ӳсет-ши. Кильд. † Сенкер тутăр эп илтĕм, куллен-кунах эп çыхрăм. N. † Тиреесчĕ ал çыхи, сенкер тĕслĕ шăрçа çук. Кĕвĕсем. Пур пур шăрçи пур те пур, сенкер тĕсли пĕри çук. Ск. и пред. 8. Симĕс тукмак аллинче, сенкер сăнă хыçĕнче. || Назв. краски. Сред. Юм. Çипе сенкере чиктертĕм. (Пит кăвакартман кăвак çип).

сентĕре

(сэндэ̆рэ), сентре (сэн'д'рэ), полати. Ст. Чек. Баран. З5. Сана ик эрне сентĕре çинче выртасси çăмăлтарах. Ib. Хăçан лăпланĕç-ши, хăçан кăмакисем, сентĕрисем çине улăхса çывăрĕç-ши? Н. Айб. Сарлака сентĕре, полати. N. Сентĕре çинче пĕр çын ури усăнса тăнă. N. † Симĕс шăрçа сике-çке, сентĕрене çите-çке. А. Турх. Ачач 12. Унтан сентре çинчен пĕр вырăсла юрă кĕнеки „Песенник“ илсе, сĕтел хушшинче тек тĕлĕрсе ларма тапратрĕ. СПВВ. ЕХ. Сентре — ăлăхса выртма алăк патне çӳле мачча çумне хăма сарса тăваççĕ. СПВВ. КМ. Сентре = пулатти. || Полка. Трхбл., Абыз. Вута-б. Сентре, полки в избе. Орау. Сентĕре çинче ĕлĕк пирĕн купи-купипе чĕлсе хунă хăйă тăратьчĕ. Ib. Сентĕре — брусья 1) от печки к передней стене, 2) от печки к боковой стене, на нем держатся полати. КС. Сент(ĕ)ре (сэн’дрэ, гласная „ĕ“ почти незаметна), толстая доска, от улчупи к другой стене, куда ставят чашки; обыкновенно делалось в курных избах. См. сенĕре, сенре.

сентрей

(сэн'д'рэj), полати. Сред. Юм. || Полок в бане. СПВВ. МА. Сентрее мунчара улăхса çапăнма хăмапа тăваççĕ. ЩС. Сентрей, сентре, полок в бане. О сохр. Здор. Мунчара сентрей (лапка) çине улăхма, çапăнма... юрамасть.

сер

то же, что эсĕр, эсир, вы. Пшкрт. СПВВ. ТА. Сер килĕр = эсир килĕр. N. Перĕн утсене курса-и сер? тесе ыйтрăмăр.

сереп кĕперри

радуга. Не сĕрен кĕперри? СПВВ. КМ. Сереп кĕперри = асамат кĕперри. См. сĕвек кĕперри, саламат кĕперри.

серете

(сэрэдэ), пол. Сятра: арччан тӧ̆бӧ̆ сэрэдэ с’̚омн’а тыччы̆н (полотно) с’ыбы̆с’с’а ты̆рмас. СПВВ. Т. Кашни пӳртĕнех серете пур. СПВВ. ТА. Серете — урай. СПВВ. ЛП. Серете — урай хăми.

серке

(-гэ), серьги. СПВВ. ЛП. Серке = хăлхалки.

сертешка

(-дэ-), то же, что _след. сл. СПВВ. КМ.

серхе

(-hэ), серьги. СПВВ. ТА. Серхе = хăлха çакки.

сехĕрлен

(h-), бояться, пугаться, приходить в ужас, СПВВ. ЕХ. Сехĕрленни — пит хăрани. N. Упăте сехĕрленнипе, вăрмана кĕрсен, пынă çĕрте пĕр йывăçа çапăнса, çавăнтах ӳксе вилнĕ. Ст. Чек. Вăл çав каçхине ӳчӳк çырми урлă каçнă чухне пит сехĕрленчĕ (струсил). Баран. 41. Хăраман çĕртенех чун сехĕрленсе çитет. Ib. Эп çĕрле тула пĕ ччен тухсассăн, сехĕрленетĕп. Масар урлă каçнă чухне сехĕрленетĕп (мне было жутко). N. Вĕсем пĕтĕмпе сехĕрленсе ӳкнĕ. Они пришли в ужас. Хурамал. Çĕрле пĕрер çĕре кая пуçласассăн: мĕн сехĕрленсе çӳремелле çĕрле (к чему ходить, страшно), теççĕ ваттисем. Баран. 18. Пурте вĕсем сехĕрленнĕ; пурийĕн те хуйхă пур; тĕнчере пысăк хисеп чакнă.

сехмет

беда. Ашшĕ-амăшне. Мĕскерле эсĕ каç пулсассăн çӳретĕн? Спани килĕнче пĕр-пĕр сехмет пулчĕ-и мĕн (случилось)? тенĕ. СПВВ. Х. Сехмет çакăнать (несчастье). СПВВ. ТМ. Çын трук (скоропостижно) вилсен, ăна: сехметпе вилнĕ, теççĕ. Ib. Сехмет — пĕр чирсĕр вилекен çын е выльăх. (Обьяснение неудовлетворительное). СПВВ. ЕС. Выльăх-чĕрĕлĕх сасартăк виле пуçласан: „сехмет“ пулчĕ пулĕ, теççĕ. || Недуг. Чăвашсем 22. Çын сехметсĕр пулмаçт, пĕр-пĕр япала ыратнă вăхăт та пулат. СПВВ. АС. Çан сехметсĕр иртмест. (Сехмет — тем шавкăн лекни). || Так называют человека, который постоянно без толку с кем-либо бранится. Ст. Чек. Сехмет — анкă-минкĕ, кăлăх çынпа вăрçакан çын. || Назв. духа. Ст. Ганьк. Усал сехмет, усал хаяр çулăхнăччĕ — таврăнать. Ib. Сехмет — усал. Ib. 77 тĕслĕ усал сехмет çулăхнипе, усал хаяр çулăхнипе. Альш. Турă сехметне (вар. турă сехмете) хур. Тюрл. Ана çине пырса тăрсассăн, тырă акма пуçлаччен, торра кĕлтуса илетĕп: торă папай, ырă сехмет (надо: сехет?) тĕлне тутăр, тетĕп. || Аттик. Эсĕ çăмăра сехмечĕ-сехмечĕпе кăларса илсе çӳре: çĕре çăмăрсăр типĕтсе хăртса ан яр. (Молитва в „Ӳчӳк“ к „Ел-кӳлли“).

сехре

желчь; страх, ужас (с перс.). Н. Седяк. Ст. Чек. Мана улталанăшăн унăн сехри хыттăр. (Проклятие). Ib. Вăл мана улталарĕ, сехри кăна çунтăр (чтобы ему пострадать)! Ib. Вăл салтака кайнăранпа сехрем çунса туххăрĕ (страдала от неприятностей). Якейк. Çав хыçалтан капан пакскер йăванса пынине корсан, ман сехре хопса тохрĕ (напал ужас). Чăв. й. пур. 17. Хăраса сехри хăпнă. СЧУШ. Вилĕм килнĕ те, калать: акă эпĕ, сана мĕн кирлĕ? Стариккинĕн сехри хăпнă та, калать: мана çĕклем йăтма, тет. Питушк. Сехре хопса вилсе кайрăм. N. Çавă пирĕн сехрене хăптать. Ала 93°. Ашшĕне курсанах, ачанан сехри хупса тухăрĕ (перепугался), тет. Кан. Кĕркури арăмĕн сехри сиксе тухать. Альш. Вырăс-тутар курасран (тĕл тулсан), таçтан малтан сехремĕрсем хăпса тăратьчĕç (в детстве). СПВВ. Сехре, сехĕр хăпнă. СПВВ. ФИ. Сехре хăпса тухрĕ, пĕтĕмпе хăпса тухрĕ, теççĕ, пит хăрасан. Орау. Хĕнесрен сехри хăпнă. N. Манăн йăнăшусем çăл-куç пек юхаççĕ, мĕншĕн тесен манăн мĕнтен сехре хăпатьчĕ, мана çав çитрĕ, эпĕ мĕнтен хăраттăм, çав ман пата килчĕ. Хурамал. Эпĕ арманта кашкăр куртăм та, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухрĕ. Ib. Ах вара лешсен сехри хăпнă-çке хăранипе, лашапа хуса çитес çук чупнă. N. Ун шăлĕсем сехре хăпмалла хăрушă. Тюрл. Питĕ хăрарăм, сехрем хăпса тохрĕ. Шибач. Ман çавăн чохне сехре хопрĕ (= хытă хăранă). Хорачка. Ох, сехре хопрă, хăрасертĕм (= хăраса яртăм, т. е. хăраса ӳкрĕм), тет. N. Камăн сан чунна илме ирĕк пур, çав çынтан аяккарах пăрăнса çӳре, вара вилĕм сехрипе сехĕрленмĕн.

сехремет

то же, что сехре хăппи? СПВВ. Сехре, сехремет.

сывал

истощиться, усохнуть, убывать. N. Çын сывалнă, çăмарта сывалнă, тет. Пухтел. Сывалнă (о яйце, из которого не выйдет цыпленок). Тюрл. Çăмарта нумай тăрсан сывалать. Еçпепе. Çăмарта типсе сывалать. СПВВ. ЕХ. Çывалнă — çăмарта ытлашши пиçсе, хăвăлланса юлни. Сред. Юм. Çăмарта сывалсан, ôнăн ĕшĕнчи шорри иксĕлет. Янтик. Паян яшка вĕресе нумай сывалнă (выкипел). М. Ăнтавăш. Шыв вĕри кăмакара сывалать (убывает). См. сывăл.

сывăлăх

здоровье. О сохр. здор. Пĕр пек сывăлăхпа пурăнманнине... Что не все пользуются одинаковым здоровьем.. СПВВ. Сывлас, сывлăш, сывăлăх. См. сывлăх.

сывăл

(сывы̆л), убывать. См. сывал. Карсун. † Икĕ шурă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывăлассине пĕлмерĕм. СПВВ. Сывăлас — чакас; яшка сывăлчĕ. ЧП. Аслă Пăла сывăлмĕ (чакмĕ). N. † Çичĕ çырма пуçĕнче те сăмавар вĕрет — сывăлмас; вĕрет-вĕрет, сывăлмас та, пирĕнтен сар хĕр сивĕнмес.

сывлăм

(сывлы̆м), роса. Ст. Чек. Скотолеч. 34. Йĕпе çул сурăхсене ирхине, сывлăм типмесĕр, уя яма юрамасть. С. Дув. † Ах, тусăмçăм, тусăмçăм, каç та чупса пыраттăм, каçхи сывлăм ӳкиччен. СПВВ. МА. Сывлăм (вил-шыв), роса. Торх. Сывлăмпа шулчăсем çине укнĕ апат, медвяная роса, падь. Сред. Юм. Каç сывлăмĕпе, вечерней прохладой. С. Дув. Вăл хире çав Тăван старик ирхине сывлăм çинчен чупса çаврăннă, тет. N. Шăрăха хирĕç сывлăм ӳксе нӳр кӳрет.

сывлăх-кĕрлĕх

здоровое состояние, здоровье (общее обозначение). СПВВ. ЕС. Сывлăх-кĕрлĕх = çын пит савăнса, ырă курса, тырри-пулли лайăх пулса, пур япали малалла кайса, ачи-пăчи чипер пурăннă вăхăт. См. кĕр.

сыпмалла

так называют чувашки кусок белого холста, на который вышит узор кĕскĕ. Этот кусок при шитье женской рубашки с готовой вышивкой вставляется от плеча до пояса спереди. Обычно молодушки вместо цельной рубашки дальним родственицам дарят сыпмалла. Этот подарок считается менее почетным, чем, напр., рубашка или материал на рукава рубашки. ЩС. N. † Кĕпе çанни те памасан, сыпмалла та юрать пире (какая-то часть рубахи). Сред. Юм. Çĕн-çынсем ратнисĕн маткисĕне кĕпе ôмне таранччен сыпса ямалла хăлтăрмаç тĕрлесе янă пир парсан: сыпмалла панă, тесе калаççĕ. СПВВ. ФН. Сыпмалла, ăна карчăксем кӳнчĕк вырăнне тĕрлеççĕ.

сыр

обувать (лапти), обуваться во что. Изамб. Т. Ура сыраççĕ, çăпата сыраççĕ (сурпан сырăнаççĕ; атă тăхăнаççĕ). N. Çынсем ватăлса çăпатисене кутăн сыра пуçларĕçĕ, тет. СПВВ. Х. Сырас; ура сырас. || Окружить, обступить. Истор. Вара Олегăн пытанса тăракан салтакĕсем кимĕсем ăшĕнчен тухнă та, вĕсене сырса илнĕ. N. Вĕренекен ачасем хăйсен учитĕлне сырса илчĕç те, унтан ыйтма пуçларĕç: мĕн ку та мĕн ку, теççĕ. Шел. П. 69. Хире пуринчен ытла хĕрарăм сырса илнĕ. || Обсесть. N. Ыраш капан тăррие курак-çăхан сырса илнĕ, чĕппе çиме ирĕк çук. Ау 98°. Вот чĕкеçсем кисе веç хап-хура сырса илчĕç, тет, унта йывăçне. || Облепить. Хурамал. † Çул хĕрринчи пултăрана кăткă сыра пуçланă; тавра ялсен каччисене мăйăх сыра пуçланă. || Прививаться (о пчелином рое). ЧП. Чăн çӳлти туратне хурт сырнă. || Покрывать сплошь. СВТ. Шатра чирлĕ çыннăн ӳтне-тирне пĕтĕмпех хупласа сырса илет. КС. Урапана пылчăк сырса илнĕ. || Заростать. КС. Кӳлле мăк сырса илнĕ (заросло мхом). || Нанизать. Юрк. † Çип çине сыртăм (вм. тиртĕм), çитмерĕ (чăн мерчен).

сарăлчан

(-џ̌ан), назв. крупных муравьев. СПВВ. Сырăлчан = кăткă, крупные муравьи.

сысалăх

(-за-), отхожее место. СПВВ. МА., Сред. Юм. || Назв. прямой кишки. Сред. Юм.

сыскăлчăк

(-ζ’ы̆к), то же, что сыскăлăх. СПВВ., А. Турх. СТИК. Сыскăлчăк, отхожее место. || Пустяк. Трхбл. Сыскăлчăк япалашăн. Из-за пустяка.

Сысран

назв. гор., Сызрань. СПВВ.

сых ятне

, сых етне, про запас. СПВВ. Юрк. Шмуль, сых ятне револьверна илме манмарăн-а? тет арăмĕ. N. Эсĕ сых ятне пĕрер пичке сăра усра. ТХКА 80. Ăна анне типĕтсе: кун пек мăйăр пулас çук-ха, сых ятне тăтăр-ха, тесе, тăпăрч хутаççипе çакса хунăччĕ. СПВВ. ИФ. Сых етне — хатĕре, ямăк (= ямăт, без хлопот) ĕçме-çиме е тата урăх япала та пулат. Ку япала сых-етне кирлĕ халĕ, теççĕ. Баран. 5З. Сых ячĕшĕн хатĕрлесе усранă йӳçĕтнĕ пылсене поляк улпучĕсен нӳхрепĕсенчен кăларса çĕре юхтарнă.

сыхлă

осторожный, предосторожный; настороже. СПВВ. Сыхлă сывлăхлă пул. С. Айб. Кăмака айĕнче сыхлă пукан ларать. (Вĕлле). О сохр. здор. Сыхлăрах пурăнас пулать. N. Сыхлă пулсан чир-чĕртен те хăтăлма пулать.

сыха

(-hы̆), то же, что сых. N. Таса çыру вăл чун çими, чун илемлĕхĕ, чун сыххи! КС. Пит сыхă тăраççĕ вăсам. Здорово караулят (напр., огурцы). Кн. для чт. 80. Пĕр чухăн хуçа, çула каяс умĕн, хăйĕн тимĕр таварне пĕтĕмпех пуян хуçа патне сыхха леçсе панă (отнес на хранение). Вишн. 67. Çавăнпа пирĕн шăлсене, вĕсем ан ыратчăр тесе, пит сыхă усрас (беречь) пулать. N. Эпир хамăр куçа сыхланă пек, сыхă усра мана. N. Çăварăма сыхă тăрат (охраняй, остерегай), çăварăма хупса тăма чарулăх пар. Беседа. Вĕсен çывăрмасăр сыхă тăни те (настороже) урă ăйхăран сыхă мар. N. Пулла çур та, чĕрине, пĕверне, ватне кăларса илсе, вĕсене ыхă (укромное) çĕре хур, тенĕ. N. Сыхă кĕтсе тăр. Будь настороже, выжидай с осторожностью. СПВВ. Сыхă ячĕ, про запас. См. сых ятне.

Сыхча

назв. духа, „хранитель душ“. Т. VI. 3. Чун сыхчи амăшĕ, чун сыхчи. СПВВ. Сыхча? (Вопрос оригинала). Чун сыхчи амăшĕ, чун сыхчи. См. след. сл.

си

(-с­и), угощение. Кĕвĕсем. Сĕтелĕрсен умĕнче си паракан, ут пуçĕ-тĕр унăн чĕрисем, шур акăш-тăр унăн чунĕсем. N. † Эпĕ сан патна килсе си куртăм. Бур. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. N. Си кăтарт, угощать. Шибач. Тав сия! тет ĕçтерекен хăнине сăра ĕçнĕ чухне. Слеп. Тав сия! говорят возвращаюшиеся с пирушки всякому встречному. СПВВ. Си, силлес, си куртăм. И. С. Степ. Си, тав сие. См. сий, сăй.

сий

(сиj), слой. Абаш. Скотолеч. 23. Хăш чухне лашанăн çу чĕрни çĕрсе сийĕ-сийĕпе (слоями) сĕвĕне пуçлать. Ст. Чек. Тура (в горе) чул сийĕ-сийĕпе выртать (пластами). Эпир çур. çĕршыв 19. Çав сăртăн тăприйĕ темиçе тĕслĕ сийĕн-сийĕн выртать (лежит слоями, пластами). || Раз. СПВВ. Пĕр сий хăтăрса илчĕç.

сиямах

то же, что сиямак. СПВВ. Т. Çынна шăнта пуçласан, сиямах (sсr. сиямат) тытрĕ, теççĕ.

сиен

ущерб, убыток, вред, изьян, недостаток. СПВВ. МС. Кан. Ирсĕр ĕç туса хуçайства сиен кăтартакансене питĕ хытă айăплаççĕ. ЧС. Пире нимĕн сиен те (никакого вреда) туман вĕт вăл. Изамб. Т. Ача тумтир илсе кайнă иккен, çавăнпа ул сиен курман. Пазух. Çак атте-анне, ай, килĕнче пĕр сиенсĕр (без каких бы то ни было недостатков) пĕвме ӳстертĕм. Сред. Юм. Сиен — большой убыток вообще. || Беда, несчастье. Ст. Шаймурз. Йытă, сиене сиссен, улат, тет. Хурамал. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, пĕрер сиен пулать, тет. Кан. Çаксенчен ĕнтĕ выльăха калча çине яни сиенни питĕ аван курăнать. N. Ку таранччен сиен пулманччĕ-ха. Ст. Шаймурз. Çурт тăрринче çăхан кăшкăрсан, сиен пулат, тет, || Смерть. Ст. Чек. Лаша вилсен, е ĕне тавраш вилсен: лаша сиен пулчĕ, ĕне сиен пулчĕ, теççĕ. СПВВ. МА. Трхбл. Унăн ачи сиен пулнă. У него помер ребенок.

сивĕ

сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.

сивлей

лихорадка. СПВВ. Сивлейпе чĕтренĕ (в лихорадке).

сиктĕрме

шест у зыбки. Изамб. Т. Сиктĕрме — сăпка çакакан йывăç. Юрк. Сиктĕрме унки; сиктĕрме кантри. Пазух. Ача кăмăлне килсессĕн, атте кĕлет — хыр кĕлет, хырă кĕлетре сиктĕрме, сиктĕрмере сикейĕн. Альш. Пĕчĕккеççе Татяна, сикет ларать маччана. (Сиктĕрме). Ib. † Урттăш йăвăç сиктĕрми, улма йывăç пĕкечи (у зыбки). Ст. Шаймурз. † Утмăл-çитмĕл сиктĕрмерен, уйрăм сиктертĕм эпĕ пĕрне. Чуратч. Ц. Сиктĕр-сиктĕр сиктĕрме, пĕр сиктерсе ярăтăм; хамăр савни сар ача, пĕр сиктерех илĕтĕм. || Рессора, качалка. ЧП. Малти урапи сиктĕрме. СПВВ. Урапа сиктĕрми. || Переносно — нрав, характер. К.-Кушки. † Сиктĕр-сиктĕр сиктĕрме, сан сиктĕрĕшне (характер, нрав) кам пĕлмес? См. сиктерме.

сиктĕрмелĕ урапа

или сиктĕрме урапа, назв. особого экипажа (одноколка). N. Пуштăпа çӳрекенсен икĕ куса-тăранлă сиктĕрмелĕ урапа пулать: икĕ турта çине икĕ кашта тыттарнă, çав икĕ кашта çинче урапа ешчĕкĕ лартнă. Собр. † Сиктĕрмелĕ урапа — сăра хӳме (оп. вм. сăран кӳме?). Ib. † Сиктĕрме урапа машшина, лармасăр юлаччен ларса юл. СПВВ. ГЕ. Сиктĕрме урапа — икĕ кустăрмаллă урапа. Трхбл. Сиктĕрме урапа — сăран кумĕ. См. сиктерме урапа.

силе

(силӓ), лучинка, вставляемая в основу за ниченками при тканье. Хорачка. Кĕр хыçăнче силе пĕтĕрнсе пыракан çипе оçса пырат. СПВВ. ТА. Силе = кĕр хыçĕнчен хуракан çинче патак. Срв. çилĕ.

силле

(силлэ), угощать. Хурамал. См. сăйла. Юрк. Кил-хуççийĕ паллă хăнана пынă çынна тытăнат силлеме. Апат тăвас умĕн эрехне те çителĕклĕ астивсе пăхаççĕ. Ib. Кил-хуçийĕ тытăнат кĕсене силлеме: пуставĕнчен пĕр савăт эрехне те туртса кăларат. Ib. † Атте-анне пур чухне чунсене силлеме пит лайăх. Ib. † Хамăр тăван лайăх чун силлеме. Альш. Хăнасене силлеме Чĕмпĕртен эрех илеççĕ. Ib. Силлеççĕ юлашкинчен ку хăнасене. Ib. † Хура курка, прака шыв, силлерĕмĕр Кашана. Ib. Татах, йыхравçа силленçи (под предлогом угощения пригласителя) пулса, хăйсем силленеççĕ Елшелсем. Ib. † Хамăр тăван пулмасан, ăçта силлĕпĕр-ши ку чуна? Изамб. Т. Евчĕ кăсене силлеме пуçлат. Ib. Хăнана силлени. Н. Седяк. Йĕтес силлекенсем (сăйлакансем) ак çапла тăваççĕ. Бюрг. † Кил, силлесех юлар-и чунсене хамăрăнах тăвансем сыв чухне. СПВВ. † Çак тăвансем патне килмен пулсан, силлеймĕттĕмĕр эпир чунсене. Ib. † Тăвансем пур чухне пире чунсем силлеме пит лайăх. || В перен. смысле. N. Парăмне парас вырăнне йĕрмĕшсе калаçнă сăмахĕ-юмахĕпе силлет.

симук

глупый (очевидно, от собств. имени). СПВВ.

Синкер

(сингэр), несчастье, неожиданность, беда. Ст. Чек. Синкер, несчастье, беда; человек, всюду приносящий зло, беду. Ib. Кай кунтан, синкер! (Говорят, напр., мальчику, который что-нибудь натворит, набелокурит). Ib. Синкере никам та кĕтсе тăмас. Никто не желает худого. Альш. Ну эпĕ пӳлмерен тухрăм та, пĕр катăк çу кĕсьене чикрĕм те, кĕлет алăкне туртатăп. Ак, синкер, кĕлет алăкĕ уçăлмас. СПВВ. Синкер: темĕнле синкер (несчастье, беда) çакланасси пур халь. Хорачка. Мана темĕскер синкер (несчастье) полчă. Бур. Çăхан ял урлă кăшкăрса иртсен, синкер пулат, теççĕ. N. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн. Пшкрт. Апла тусан йорамă, пĕр-пĕр синкер польă. Кратк. расск. 17. Çул çинче темĕн пулас, темĕн килес, темĕнле синкер çакланас пур, тесе, ытти ывăлĕсемпе яман ăна. Ib. 19. Сирĕнпе пĕрле кайнă чухне, çул çинче ăна пĕр-пĕр синкер мĕн ленксе, вăл вилес пулсассăн, эпĕ вара ватăлмалăх кунăмра йĕре-йĕрех вилĕп. Четыре пути. Пиллĕке çитсен, тем синкер лекетчĕ те, сасартăк вилетчĕç. М. Яльчики. Синкер кĕчĕ çурта (несчастье). Сиктер. Курас синкертен, пăрăнтан, выçлăхран сыхласа витсе тăр! (Моленье от града). Юрк. Хăш чухне тата туррăн синкерĕ („наказанье божье“) те пулат, пăр та çапат (градобитие), тет. Ib. Ку синкертен епле кăна хăтăлар-ши? N. Синкер айăпне каçарăр. См. Прокоп. „Прохожд. в землян. ворота“, || Заразная болезнь. СПВВ. ФИ. Синкер — пĕр çын çинчен тепĕр çын çине сикекен чир. || Страшняя вещь. Изамб. Т. Эпĕ синкер куртăм. Я видел страшную вещь. Тайба-Т. Çак пӳртре пĕр синкер. (Шăпăр). || Назв. божества. Хурамал. Альш. Турă синкерне путек. Рекеев. Синкер ернĕ. См. Магн. М. 63, 64, 69, 113. || Укрепление. Мункачи 40.

синкерлĕ

(-гэ-), приносящий зло. Зап. ВНО. Синкерлĕ, бедовое. НИП. Уйăх хушши тунă чухне çуралнă çын синкерлĕ пулат; вăл ылханни çынна çитет, теççĕ. || Опасный, опасно. СПВВ. ЕС. Çĕлен-калта сăхсан синкерлĕ, усал, час тӳрленмест, теççĕ. Шарбаш. Чув. Сорма? Хачă-çĕçĕ синкерлĕ (опасно). Сам. 59. Çак синкерлĕ çул асаплăн чуна пăвса тăнă чух... N. Сивĕ-çăла пăрăнчен, синкерлĕ çумăрĕнчен асăнса кĕлтăвакан кĕлĕ. См. халăхăн вăкăр чӳкĕ. || Стюх. † Симĕс çĕлĕк синкерлĕ, кăвак çĕлĕк кăвакаллă.

синкер-сехмет

назв. злого духа. СПВВ. ЕС. Пĕр-пĕр çурт вырăнĕнче çурт-йĕр, выльăх-чĕрлĕх, çын тăмасан, вилсе пĕтсен, вăл вырăна синкер-сехмет ернĕ, теççĕ.

сип

польза. Бугульм. Сип, полезное для здоровья. Чебокс. Сиппи, сиплĕ = перекет — перехет — юрлăхлă, чтобы надолго хватало. N. Имçамăн сиппи пĕртте çук (пользы нет). Четыре пути. Çын япали сиппе пымасть, теççĕ ваттисем. N. Ӳте те сиппине палăртса парать. Сред. Юм. Халь пôшали пар, çапах сипе те кĕмес ô. Теперь хоть дай, все равно в счет не пойдет. N. Унăн ним сиппи те çук (нет от этого лекарства пользы). СПВВ. Х. Сип — эмел. О сохр. здор. Малтанах сип пулмасан та (если не будет легче), час турленмест тесе, лекĕрсем патне çӳреме пăрахас пулмасть. СПВВ. Им пултăр, сип пултăр. Сред. Юм. Сип пôлтăр! (Ĕлĕк ват çынсĕм чӳк тунă чôхне калакан сăмах). Етрух. Юрать, юрать, ăçтан та пулин сиппи килĕ-и?

сипле

починить, ремонтировать. Хочехмат. Ск. и пред 72. Сиплет тулта Михетер туй кӳмине пĕчченех. СПВВ. ТМ. Сиплени — кив япалана тӳрлетни. Сред. Юм. Пӳрт, кĕлет сиплес, кĕрĕк сиплес, сиплетес (понуд. ф.). Имен. Пӳрт сиплес = пӳрт хушас (подновлять, починить избу). Ib. Сипленĕ, чиненный. Хурамал. Пӳрт сиплерĕм = пӳрте сӳтсе тӳрлетрĕм. Ib. Манăн çак кĕрĕке сиплемелле (надо поправить). Суждение. Пур тĕлтен те, ун ĕçне турлетсе, эмеллесе, сиплесе пынă. || Лечить, поправлять. СПВВ. N. Манăн пĕтĕм çан-çурăма сипленĕ... || Сделать воду теплой, т. е. разбавить холодной горячую воду? Ст. Чек. Сиплес — вĕри шывпа сивĕ шыва хушса лĕплентерес. Ib. Ан сипле, мана сивĕ шыв кирлĕ. Срв. сим.

сиплештер

улаживать. СПВВ. Х.

сипет

(-бэт), польза. Сред. Юм. Паçăр ĕçни пĕр те сипете кĕмерĕ пôлас, каллах ĕçес килет. СПВВ. ТМ. Сипетлĕ; пĕр-пĕр çын чирлесен, ăна имçам ĕçтереççĕ те, вăл чĕрĕлсен: ăна ку имçам сипете килчĕ, теççĕ. || N. Сипет (о женщине).

сипетлĕ

полезный. М. Сунч. Акнă тырă-пулла алла илме пар; вĕсен çине ăшă сипетлĕ çăмăр пар. (Из моленья). Менча Ч. Ăшă çăмрăна парăсăнччĕ, тет, сипетлĕ сывлăмна та пулин ӳкерĕсĕнччĕ, тет. Ст. Ганьк. Турă хушнипе вĕрнĕ чĕлхем сипетлĕ пултăр, турăран ырăлăх, этемрен сипетлĕх. (Из наговора), Ib. Сипетлĕ пултăр (или: сиплĕ пултăр, усăллă пултăр). СПВВ. ЕХ. Пĕри-пĕри чирлесен, ăна килĕшекен име сипетлĕ теççĕ. || Толк. Тюрл. Сипечĕ çок.

сирĕм

неизв. сл. СПВВ.

ситрел

распускаться. П. Яндоуши, СПВВ. Тайба-Т. † Кăвак сăкман ситрелмест ситрелсен те хуралмаст. N. † Ураççи куммипе чăпар тутăр, çых-çыхах, тесе калатăр, вĕçĕ ситрелессе пĕлместĕр. Ст. Чек. Ситрелет, развивается (веревка), распускается (материя). Ib. Ситрелет = сӳтĕлет, пир хĕрри, матери хĕрри, тĕртнĕ япала сӳтĕлни. Тим. † Улача чаршав çӳçине: ыт (слишком) ситрелмĕ, терĕçĕ, ситрелес кунĕ паян мĕн. Изамб. Т. Пусма (ситец) хĕррине пӳкмесен, ситрелет (обивается, распускаются края). N. † Вуниккĕн (вар. вуниккĕпе) те явнă чĕн чăпăркка (вар. пушă), мĕшĕн ситрелмеле явнă-ши. СТИК. Ситрелмес = пĕрчĕкленмес. См. сӳтĕрĕл, сӳтĕр, сӳтĕл.

су

считать. Али к. † Çул хĕрĕнче тăракан — çуна шăлне сăвакан, катаччи чупрăм тиет-ши? Ск. и пред. 33. Унăн аяк пĕрчине пĕррен-пĕррен сăваттăмăр. || Читать. В. Олг. Кĕнеке суяс. Читать книги. СПВВ. ТА. Су = вула. || Почитать. Фин. Вăл вĕсене çын вырăнне суса хăйсемпе пĕрлех çиме лартать. Юрк. Чĕррисем сума та суми пулчĕç. || Причитывать наговор. Н. Седяк. Изамб. Т. Куçа урпа тухсан, урпана сăваççĕ.

су

доить. Юрк. Улт-çичĕ уйăх слушит туса пăхсан, Улпучĕ ĕнине мăйракисенчен тытса тăннине, çыннисем ĕнине суса илнине курат та, шарт! тĕлĕнет. СПВВ. ТА. Су ĕне = ĕне су. Пухтел. Мĕн çине сурăн? Во что доила? || Натирать в порошок кирпич. Пухтел. Кирпĕç сунни, порошок кирпича, которым чистят самовар.

су

частица к названиям цветов. СПВВ. Хурарах-су сăнлă, шурăрах-су.

суя

ложь. Чăв. й. пур. 6. Çапла каласан вара вăсен суйи тухнă (ложь обнаружилась). N. Чăн сăмахăн суйи çук. (Послов.). N. Суяна кăлар, опровергнуть. КС. Эп ун суйине кăлартăм, обличил в лжи. || Ложный; ложно, неверно. Ст. Чек. Тим. † Чăн-чăн иккен, чăн иккен, пĕртте суя мар иккен. Собр. Мĕн каланине суя ан ту, теççĕ. (Послов.). N. Чăн-и, суя-и? — Чăн. N. † Йĕри-тавра вăрманлăх, эпĕ суес (?) çук пур суясăр, йĕри-тавра тăшмансем, эпĕ çӳрес çук тус-йышсăр. || Ложный, мнимый. Батыр. Сирĕн пӳртĕрсем шурă мăк, тăватă кĕтессинче тăватă ахах, суя ахах мар мĕн — чăн ахах. Ах аппаçăм, йыснаçăм, суя пуян мар мĕн — чăн пуян. Полтава. Суях чирлĕ, мнимый больной. СПВВ. Суя чунпа выртрăм. Лежал без памяти (в болезни). Сред. Юм. Суя чунпа çиç выртрăм. (Пит чирлесе выртсан, калаççĕ; пит хăраса, хăй мĕн тунине пĕлмесĕр çӳресен, калаççĕ).

суйăх

то же, что çуйăх, шуйăх, шуметь, галдет. СПВВ. Ташласа суйăхса лараççĕ.

сойла

говорить, СПВВ. ТМ. Ан сойлан = ан калаç. || Бредить. N. Пит суйласа выртат.

суйлан

говорить без толку, болтать. СПВВ. N. Хĕрĕ яшка пĕçерчĕ те, çинĕ чух тек суйланса ларать. СПВВ. Х. Суйланать; суйланчăк (болтун). N. Суйланса çӳреннине. || Бредить. Альш. Тар чирĕпе суйланат, бредит. (Кирлĕ марпа суйланат).

сукмак

тропинка. СПВВ. ГЕ. Сукмак = утма çул. || След. Пазух. Хирте тилĕ сукмакĕ, вăрманта сысна сукмакĕ. Хурамал. Кашкăр сукмакĕ, куян сукмакĕ. Кан. Ортякков вара Ваççили Йăванч патне çӳресе сукмак турĕ. || Смысл. Начерт. 151. N. Чакакăн пĕр сăвă, ухмаха пĕр сукмак, теççĕ. (Послов). СТИК. Ун хăй сукмакех! Он все свое. || Б. Крышки. Сукмакпа шуçрĕ. Ушла украдкой. Ib. Сукмакпа шуçтарать. Непременно уйдет (украдкой?).

сукмак-сăкмак

вообще тропы. СПВВ.

сулăнчăк

солăнчăк (-џ̌ы̆к), раскат. В. Олг. Утăм. Çуна, çул сулăнчăкран, унталла-кунталла сулăнса пырать. || Шатуга. Икково. СПВВ. МС. Сулăнчăк = ял каскăнĕ.

сула

сола, назв. болезни животных. БАБ. Вĕсене (животных) шăши пуласран, сула пуласран сыхла. (Из Моленья). Пшкрт. Ута сола полса (сола полсан, час вилет; на шее появляется шишка, нужно ее проткнуть). Хорачка. Сола, болезнь на шее лошади; она çĕмĕрес полат хыпкăчпа. Шибач. Лашана сола полчĕ. Тюрл. Выçă лаша шыв ĕçсен, сола полать; йăваланать. Сола полсан, сăмсаран йон кăларас полать, иртсе каять. Сред. Юм. Инесĕне, выçă нăмай çӳресен, сôла полать (чирлет). Скотолеч. Сула пулсан, лашан хырăмĕ купсе каять. Чертаг. Сôла — болезнь лошади (сăмса ăш-чикки сивĕнет). Якейк. Сола — болезнь лошади, опухоль на шее, раздробляют щипцами, зубами. Ib. Сола полсан, лашайăн мыя чышкă пак моклашкă тохать, сăмса шăтĕксем пăр пак сивĕнсе каяççĕ. Сола полсан, лашайăн холхисене чĕреççĕ. Ib. И, сола илмен пуçна! (Говорят, когда погоняют ленивую лошадь). Орау. Сула (не манка, манка = сап). СПВВ. ТМ. Сула — чир ячĕ.

сула

сола, косяк. В. Олг. Пшкрт. Сола, косяк (чӳрече солли). СПВВ. ВА. Алăк сули, косяк двери. Якейк. Сола: алăк соли, косяк; чӳрече соли, косяк окна. Ib. Пĕр-пĕр япала пĕр-пĕр çĕре кĕмесессĕн е тохмасассăн, алăк соли кăларса кӳртеççĕ, кăлараççĕ. || Иглица у стола и двери. СПВВ. Сула; сулапа хăмасене çыпăçтараççĕ. Сред. Юм. Сôла (у двери) — алăк хăмисĕм ан уйăрăлса кайччăр тесе орлă çапакан патак. N. Сула — алăк хăмисене тытса тăракан урлă йăвăç. СПВВ. ЕХ. Сула — икĕ хăма уйăрăлса каясран, ыраса, урлă май йывăç çапаççĕ. Альш. Сула; сĕтел сули. Вута-б., Янцы-к. Сола — иглица. КС. Сула, иглица дверная. См. йĕпсе. || Шип, шпона в плотницкой работе. || Назв. части деревянного плуга. См. ака.

суланча

соланча (-џ̌а-), солоница. СПВВ. Суланча; тăвар суланчи, солоница.

суланчă

соланчă (-џ̌ы̆), солоница. СПВВ. Якейк. Тăвар соланчи. В. Олг: соланџ̌ы̆, солоница.

сулă

солă, запястье, браслет. Тораево. Çӳл ампарта (в 2-ом этаже амбара) Пинепи, чавси таран соли пур. Ст. Шаймурз. Лешĕ пĕр сулă парса янă. N. † Пирĕн аттен сакăр хĕр, сакăрĕш те сарă хĕр, чавси таран сулли пур, пурни тули çĕрри пур. Янтик. † Икĕ аллăмра икĕ кĕмĕл сулă (подобие браслета), улпутсем ытаççĕ парнене. Сред. Юм. Сôлă, браслет. Синьял. † Икĕ алăра икĕ сулă чăтмалла мар хĕстерет. Хурамал. Сулă, браслет (кĕмĕлтен, шуçран). ФИН. Пӳрнисенче çĕрĕ, аллисенче сулă. Ст. Чек. Сулă, браслет металлический. ЩС. Сулă, ожерелье на руках. СПВВ. Сулă хыврăм. || Предплечье (часть руки от локтя до кисти). Ковали. Сулă шăмми, кости предплечья. Б. Батырева. Сюрбеево-Токаево. Сулă — алă туни, алă хурси.

сулă

солă, плот. Орау. Çантах, инçех мар, пĕрене суллисем пулнă та, çанта ишсе тухнă. Якейк. Он пакки пирн хамăрн та солă туса ямалăх та пор (или: солă туса ярсан та пĕтес çок). Таких людей у нас много. Баран. 152. Çуркунне, пăр кайсанах (как только кончится ледоход), сулă хывса, шывпа антарса яраççĕ. В. Олг. Окçа çок, солапа йохма каяс полат Вастрăккăна çитиччен (до Астрахани). Пазух. Шурă Атăл хĕррине шаксем хыврăм; шаккăмсем кайрĕç сулă пулса. || Перевоз, паром. Хурамал. Пысăк шывран çурхи шыв вăхăтĕнче сулăпа каçаççĕ. Ăна кимĕсем çине хăма сарса тăваççĕ. СПВВ. ТМ. Сулă — шыв урлă каçмалли кимĕ. К.-Кушки. † Каçмăп, теттĕм, Сĕве урлă, каçарчĕç(ĕ) сулăпа. Чураль-к. † Шур Атăл пулли — шур пулă, сулă çинче сыхларăм. Альш. † Атăл çинчи шур пулла сулăпалан сыхларăм. Сĕт-к. Çорхи шупа йохтарса ямаллискерсем, пĕр сола т(ă)вас та, кайччăр! || Конопляиный плот для мочки. Сĕт-к. Ман çырта виçĕ солă йĕтĕн порччĕ, пор те йохса карĕç. Орау. Сулă антараççĕ; кантăр сулли (для мочки). Шурăм-п. Пуса Илен-кунччен ан татăр, сулăсене мăнаçи (аслати) çапать. Изамб. Т. Çапсан, Пукрава сулă-сулăпа шыва хываççĕ.

сулăш

распределить, разложить. Стюх. СПВВ. Х. Сулăшу (?) Вопрос оригинала.

суллахай

(-hаj), левый. СПВВ. N. Суллахаярахха çывăхрах. См. сулахай.

сулхăм

солхăм (сулhы̆м, солhы̆м, солҕы̆м), прохлада, тень; прохладный, тенистый. N. Хăмла-çырли йывăççи вăйлă, çĕнетнĕ хура çĕре юратать. Нӳрĕ вăтам, кăшт сулхăм, çил тивмен вырăн кирлĕ. Сивве чăтаймасть, çавăнпа хĕлле юр айне пытармашкăн авса çыхас пулать. СПВВ. ТА. Сулхăм = ĕмĕл. N. Сулхăм тăвас — устроить защиту от жары. (В Сред. Юм.— солхăн ту). N. Кунта сулхăм çук! Здесь нет прохлады, тени. || Зонт (но сулхăн = прохлада). Шугуры Ц. См. сулхăн.

сум

сом, счет. СПВВ. Сум; сума су, сума хур = почитай = шутла. || Счет ниток в пряже. Чертаг. Сум = З пĕрчĕ (три нитки). СТИК. „Ман хуттăр“ 9 вун та 6 сум пулчĕ. (Сум — часть „вунă“). N. Тăватă пĕрчĕ = сум. Чутеево. Сум, мера ниток (счет). Ст. Чек. Сум виç хĕç шăл = З0 хĕç шал. Сред. Юм. Сôм — çип шôчĕ. Вăнăран та сахалтарах.

сума су

класть в счет, т. е. почитать, уважать. Собр. Сылтăм уринчен тытса тайăлсан: укçа ытат, тесе, ан калăр; сулакай уринчен тытса тайăлсан (того, кому кланяются), сума сумас, тесе ан калăр. СПВВ. ПВ. Сума сăвас, в счет класть. Самар. Пĕр-пĕрĕре сума суса пурăнăр. N. Ĕлĕк хăйне лешсем сума суманнине асне илсен, вĕсенĕн айван ăсĕсене ыттисене пĕлтересшĕн, хайласа калаçма тытăнчĕ, тет. Кратк. расск. Вăл ывăлĕ унăн ашшĕпе амăшне сума суман çын пулнă. Учите детей. Ашшĕ-амăшне пĕрре те сума сумарĕ. Юрк. Этем хăй арăмне хăй пеккинчен туманнине пĕлсен, пĕрте сума сăвасшăн, пăхăнасшăн мар! тет (хăй ăшĕнче). Ib. Хăйсенчен кĕçĕн çынсене, юрлисене, вĕсем пек пуласса сунмасăр, сума та сумарĕç-тĕр. Н. Якушк. † Ерехмет сума сунăшăн, ерехмет хисепленĕшĕн.

сумсăр

(-зы̆р), бесчисленный; без числа. Расск. Вăл çичĕ çул тырă-пулă пулнă чухне сумсăр тырă янтăласа хунă. СПВВ. Сумсăр нуммай, бесчисленное множество. || Не пользующийся почетом, уважением. || Встреч. в сложении со словом имсĕр. Изамб. Т. Имсĕр-сумсăр çиет. Жадно ест. См. им. Изамб. Т. Ул имсĕр-сумсăра (отвратительного) курас та килмест.

суп

выбиться из сил; измучиться, замаяться, уставать, утомляться. А. Турх. N. Супнă, выбился из сил (т. е. выжил из ума). Хурамал. Пĕрре пирĕн лашасем тухса кайнă та, эпĕ вĕсене шыра-шыра шалт супрăм (ывăнтăм). Ib. Лашана шыра-шыра шалт супрăм (ывăнса пĕтрĕм). Юрк. Ку çырăва кĕте-кĕте пĕтĕмпе супрăм. Ib. Çапла темĕн-тепĕр шухăшласа чысти супаттăм. Ib. Эпир ăна ташлаттараймарăмăр, курăсăн, вăл хăй пире супиччен ташлаттарччĕ. Ib. Ашшĕ-амăшĕ юратнă ачи-пăчисемшĕн йĕрсе супнă пулĕ. Баран. 29. Пĕчĕкçĕскер, кунĕпе урам тăрăх выçса супса çӳрет. СПВВ. ФИ. Супрăм, теççĕ, ĕçлесе туса саççим алăран ӳксен. СПВВ. ЕХ. Супрăм — ĕçлесе ывăнтăм. СПВВ. ИФ. Супса ларас — çывармасăр тек сулланса ларас. Тата пит ĕçлесе ывăнсан калаççĕ: ах, çав тĕрлĕ супрăм çав, урана хускатма та вăй çук, теççĕ. Альш. Ывăниччен (= супиччен) выляççĕ. N. Пирĕн çăлăнса пулас çук, эпир ĕçпех супатпăр. N. Шалт вăйран супрăмăр ĕнтĕ. N. Арăмĕ йăпатса ыйтат, тет: Иван тăр-ха, тăр-ха, кала мана, эсĕ ăçта кайса ку тĕрлĕ супса килен? Сред. Юм. Паян кôнĕпе те ларса каниман, пĕрмай ôтса çӳресе чысти сопрăм. Орау. Персе супнă, теççĕ хытă ӳсĕрĕлнĕ çынна. Ib. Айăхпах суппăрĕ. Замаялся спать. Кан. Ĕçкĕпе супса çӳренĕшĕн ятлама тытăннă. Истор. Нумайĕшĕ вăйран супса вилнĕ. Ск. и пред. чув. 20. Ватăлнипе, супнипе хăвăра хăвăр пĕтертĕр. N. Пĕр ăрăвĕ ытла ăсран кайса супа пуçланă. СПВВ. МА. Супнă — йӳтенĕ, сӳтĕлнĕ. Ib. Ай йӳтенĕ старик! || Итти, шагать до переутомления, ходить устало, плестись. Пазух. Супрăм-супрăм сукмакпа, йĕтĕн ани тĕл пултăм та, йĕрсе ларса ирттертĕм. || Свернуть, сторониться. N. Ку ачи шутсăртарах. Вăл супса иртсе кайман. Хорачка. Иккĕн херĕç полса, пĕри сопса. Шибач. Çак солпала кайсассăн, первойхи çолпалах сылтăмалла соп. Ib. Çынсам хирĕç полсан, эс малтантарах сопса тăр.

супуска

спусковой затвор на водяной мельнице. СПВВ. ПВ. Ик супускаллă арман, двухпоставная водяная мельница.

супăльтет

(субы̆л'дэт), болтать зря. Альш. Кирлĕ мара супăльтетсе ларатăн (болтаешь). Трхбл. Ăçти çук супăльтетсе ларнисене те çырса хурас пулат. N. Супăльтете пуçларĕ = пекĕлтете пуçларĕ (гулит, о ребенке). СПВВ. ИА. Кирлĕ мара супăльтетекенрен ырри тухмасть.

супăне

сопăне (субы̆н'э, собы̆н'э), черпалка для подъема воды из колодца, сплетенная из лыка или бересты; зобня. Зап. ВНО. СПВВ. МС. Супăне — пушăтран шыв ăсма тăваççĕ. Чертаг. Супăне — çăлтан шыв туртса кăлараççĕ (ăна пушăтран тăваççĕ). Ст. Яха-к. Çав супăне аври вĕçĕнче кăларнă пылчăка (тину из ключа, родника) вăл хăй ăшăнче чĕлхе вĕрчĕ (нашептала) те, çав пылчăка хăех çисе ячĕ. См. супне.

супĕях

(субэ̆jах), болтушка? СПВВ. (Вопрос оригинала). См. сопиях.

супне

соние (супн'э, сопн'э), плетенка из лыка, кузов, зобня. М. В. Шевле. Супне, плетенка для носки мякины. Сред. Юм. Сôпне — итемрен арпасĕм çĕклекен пысăк карчинка. СПВВ. МА. Супне (кушел) — анкарĕнчен арпа çĕклекенни. Ăна хăва хуллинчен тăваççĕ. Альш. † Пĕчĕкçĕ лаша — тур лаша, супне тулли тыр ыйтать. ЧП. Супне тулли сĕлĕ. || Изамб. Т. Супне, бадья. Кар.-Шемурша. Супне, бадья (старинная, делалась из лыка).

суптăрка

(-га), замаяться, измучиться, обессилеть, выбиться из сил. СПВВ. Ыйхăпа суптăркаса ларать. Икково. Соптăркаса карăм, ача (= çăвăрас килет, ыйхăласа карăм). Орау. Е-е, суптăрканă! ăйăхласа çӳрет, теççĕ ĕç панче (ерипен çӳрекен), такăнса çӳрекен çынна. Букв. 1886. Çапла, Чĕмпĕре аякранах курас тесе, çĕр хута ыйхăпа суптăркаса пытăм (всю ночь боролся со сном). См. суп.

сурă

сорă, сур, сор, назв. насекомого. В. Олг. Копăста сорри — гусеннца (имеет маленькие ножки). Хорачка: кобы̆ста сори (хорт) кобы̆стаjа с'ыбы̆зат та, вы̆л кобы̆стаjа пэ̆дэрэт вара. СПВВ. Сурă, сур — улма йывăç хурчĕ. СПВВ. ТА. Сор — купăста хурчĕ.

сурпан-масмак

головной убор замужней женщины сурбан-масмак с принадлежностями. СПВВ. ТМ. Сорпан — масмак хĕрарăмсем çыхакан шур тутăр. Якейк. † Питех пырас килет полсан, сорпан-масмак чиксе тох, уй-хăпхине тохса тăр, хамăрах лартса кайăпăр. Яргейк. † Питех пырас килет тĕк, сурпан-масмак чиксе тух (обращ. к девушкам).

сурпан çакки

назв. украшения из монет в виде треугольника; его носят на груди замужние женщины. Ст. Чек. (В д. Отарах, Вурнарск. р. это украшение имеет вид четыреугольника, убранного монетами). Начерт. 152. Сорпан çакки, четыреугольник, унизанный мелкими серебряными деньгами, пришиваемыми спереди к сорбану. ЩС. Сурпан çакки, треугольное украшение под шеей, состоит из кожи, унизанной бисером, нухратом и серебряными монетами. СПВВ. ФН. Сурпан çаккине арăмсем сурпантан шăтарса çакса яраççĕ. Зап. ВНО. Сурпан çакки; сурпан çаккине хĕрарăм çакать. Шел. П. 59. Пуçĕсене пăркаланипе хушпу, миçиххи (= мăй çыххи), сурпан çакки çумĕнчи кĕмĕл укçисем шăнкăртатса çех пыраççĕ. Чураль-к. Сурпан çакки хурсан (под голову), арçын ача çуралать. (Сон). Микушк. Сурпан çумне сурпан çакки çакаççĕ. Ăна укçапа çакса тухаççĕ, çӳлелĕне шĕвĕртерех, аялалĕне сарлакарах тăваççĕ. Варрие шăрçасем тиреççĕ. Самай варрине вăтăршар пуслăх иккĕ çакаççĕ, аял хĕррипе çирĕм пилĕкшерлĕх çакаççĕ, айккисене: первай çирĕм пилĕклĕх, унтан çирĕмлĕх, вунпилĕклĕх, вуннăлăх çакса тухаççĕ. Синьял. Пĕр ен хуплăх, тепĕр ен пасарлăх. (Сорпан çакки).

сурпан çĕкки

то же, что сурпан çакки. СПВВ. ГЕ. Сурпан çĕккине арăмсем тенкĕллĕ туса хăйсем умне çакаççĕ; тата çавнах, хĕрсем çакаканне, шĕлкеме теççĕ.

сурханах

сорханах (сурhанах, сорhанах), так называют неряху или человека который ходит в изорванной или заплатанной одежде. Тюрл. Эй сорханах (оборванец), хăна ху пуçтараймастăн, çĕтĕк-çатăк тăхăнса çӳретĕн. Сред. Юм. Сурханах — пит начар тумтирпе сӳрекен çын. СПВВ. ФВ. Сурханах тесе çăтăк-çатăк тăхăнса çӳрекен çынна калаççĕ: çăтăк, сурханах çӳрет, теççĕ.

сусăрлан

(-зы̆-), быть раненым, искалеченным. СПВВ. Сусăрланнă = суранланнă. Ib. Сусăрланман (кажется вм. аманман). Ходите в свете. Сусăрланнă салтаксенĕн суранĕсене (раны раненых солдат) хĕрачасем çыха-çыха пулăшу параççĕ. Якейк. Эп çĕмĕрт çинчен ӳксе сусăрлантăм. Я упал с черемухи и расшибся.

сутă-илӳ

(-ды̆), сутă-илĕ, торговля. Менча Ч. N. Сутă-илӳ тăвакан, торговец, торговка. СПВВ. Сутă-илĕ, торговля.

сухăр вĕлтĕрен

сухăр вĕлтрен, сухăр вĕтрен, сухăр витрен, назв. раст., urtica L., urens L. Мелкая жгучая крапива. Рак. Хурт — çăвăрне вĕллене янă чухне малтан вĕллене çак вĕлтĕренпе сĕркелеççĕ. Вара хурт ратрах кĕрет. Сĕт-к. † Покан посап тийиса сохăр вĕтрен ан полтăр. СПВВ. КМ. Сухăр вĕлтĕрен = вĕтĕ вĕлтĕрен. Рак., Кайсар. № 95. Сухăр вĕлтĕрен. КС. Сухăр вĕлтĕрен, мелкая сильно жгучая крапива. См. суккăр вĕлтĕрен. Ядр. Ма макăран Татян, качча каяп теетни? Упа тутар — упăшку, пул тутарри — хуняçу, кӳпĕн-карчăк — хуняму, сухăр вĕлтрен — хĕр-пултăр (золовка). П. И. Орл., Д. С. Серг. Сухăр вĕлтĕрене чĕре ыратса аптăракансем вĕретсе ĕçеççĕ. Ст. Ганьк. † Сеперен ялĕ сухăр вĕлтĕрен, епле персе кĕрем-ши? Мыслец. Сухăр витрен, мелкая крапива. Торх. Сохăр вĕлтрен, низкая крапива.

Сухя

имя человека. СПВВ.

сӳл

(сӳл'), сила, мочь (употребляется только в некоторых выражениях). Тюрл. Паякăн сӳлтен карăм, ыртăм чыстăях. Сегодня я выбился из сил, устал совсем. Янтик. Сӳлтен кая пуçланă ку ĕçсе! Ослабел от пьянства, во всех отношениях. Ib. Хĕнесе сӳлтен янă чысти. Избили почти до потери сознания. Ib. Эй, ку карчăкăн сӳлли кайнă мĕн! нумаях пурнаймас пуль. Ib. Ачана сӳлрен янă саççим, пĕр татăк çăкăр паман пуль у. Янш-Норв. Пĕтĕмпех сӳлли кайнă карчăк. СПВВ. КЕ. Çуркунне, сурăх çитерме кайсассăн, путексем кикен çисе анăраççĕ те, вилнĕ пек выртаççĕ, çавна: сӳлли кайнă, теççĕ. Хурамал. Хăйин выçăхнипе вăйĕ пĕтнĕ, çул пынине сӳлли (остатки сил) кăна тăрса юлнă хăйин. Ib. Ватăлнă, çӳрейми пулнă, йӳтенĕ çынна калаççĕ: сӳлли пĕтнĕ унăн, теççĕ. Ib. Пĕр çĕре кайса пит ывăнса килсен, сӳллĕм кăна (= кĕлеткем кăна), вăйăм пĕтрĕ, теççĕ. N. Сӳлрен кайнă салтаксем тайкаланса килнелле утрĕç. || Чебокс. Сӳлли çук (гов. о неряхе). См. хевте.

сӳн

то же, что сĕвен, прислоняться. СПВВ. ТА. Эсĕ ан сӳн = эсĕ ан сĕвен.

сӳнк

(сӳн'к'), то же, что сĕнк. СПВВ. ФИ. Сӳнксе тесе тĕнкесе ларнине калаççĕ.

сӳнтĕк

(сӳндэ̆к), сундук. Пшкрт. СПВВ. АП. Сӳнтĕк = арча.

сӳрет

сновальня. СПВВ. Сӳрет — сӳретке.

сӳрĕл

выдыхаться (напр., скипидар). См. сĕвĕрĕл. В. Олг. СПВВ. Сӳрĕл = сĕвĕрĕл. Ib. Сăра сӳрĕлсе кайрĕ. Пиво выдохлось. Изамб. Т. Эрех кĕленчин пăккине уçсан, эрех сӳрĕлет. Якейк. † Порăнтăмăр, порăнтăмăр порнăçне, пĕр пичкери сăра пак; сӳрĕлсе карĕ — мĕн тăвас? Сред. Юм. Сӳрĕлнĕ, потерял прежний вкус и прежнюю крепость. Хурамал. Эрех, питĕрмесĕр ларсан, сӳрĕлет. Пшкрт: сы̆ра сӧрэ̆лӓт витмэзэ̆р кы̆ларза лартсан. Ib. мокмы̆р сӧрлӓт (выдыхается). Шибач. Мохмăр сӳрĕлни. || Отсыреть. Хурамал. Тырă сӳрелнĕ, теççĕ: пĕрре типĕтнĕ тырă каллех чĕрĕлсен калаççĕ. || Остыть (печка). В. Олг. Хурамал. Кăмака сӳрĕлсе (сивĕнсе) кайрĕ, çăккăра час хываймарăм. || Рассеяться (о сне). Сятра: ыйҕы̆ сӧрэ̆лзэ кар'ы̆, рассеяли сон. || О дожде. Слеп. Çума хытланатьчĕ те, сӳрĕлсе кайрĕ; çомăр сӳрĕлсе кайрĕ — çанталăк уçăлса кайрĕ. См. сӳрĕк.

сӳрĕнкĕ

(сӳрэ̆ҥ'г'э̆), пасмурный. А. Турх. СПВВ. ИФ. Сӳрĕнкĕ — уяр мар, пĕлĕтлĕрех кун. Паян кун сӳрĕнкĕрех, ашăм сарас мар, теççĕ. Тырра, хĕлле аштарнине-çапнине, сӳрĕнкĕрех пулат, теççĕ. Сред. Юм. Сӳрĕнкĕ кон, пасмурный день. || О горении сырых дров. N. Сӳрĕнкĕ çунать — çунаймаçт, пăшăлтатса анчах выртать; пăшăлтатса çунать (пăш-пăш-пăш тăвать).

сӳс-хӳре

название растения, метлица, арега. Б. Аккоз. || В переносном значении — волк. СПВВ. Т. Сӳс-хӳре вăрманта пурăнать, çула кĕтӳрен выльăхсене тыта-тыта илсе каять, хĕлле çĕрле картаранах тытса илсе каять. СПВВ. ФИ. Сӳс-хӳре = кашкăр. СПВВ. ИА. Сӳс-хӳре = тукмак = кашкăр. IЬ. Сӳс-хӳре яла вĕренсен пит усал.

сӳсел

неизв. сл. СПВВ.

сӳсмен

хомут. СПВВ. МА. Сӳсмен = хăмăт. Латыш. Сӳсмен витĕр виç хут кăларать, сӳсмен нишĕ тухтăр тесе. Тогаево. Пирĕн сӳсмен сӳсменле. СПВВ. ФИ. Сӳсмен, лаша кӳлнĕ чухне лаша мăйне тăхăнтараççĕ. СПВВ. ИА. † Сар-сар лаша, сар лаша, пуçне-мăйне йăс сӳсмен юраттарса пулмарĕ. Изамб. Т. Унтан сӳсмен тăхантараççĕ. Сред. Юм. Сӳсмен витĕр пăхни. Пĕр шуйттан чĕлхи пĕлекен çыннăн ачи: атте, мана вилеччин шуйттан чĕлхине вĕрентсе хăвар-ха, тесе ыйтать, тет; ашшĕ: эп вилсен, сӳсмен витĕр ман çинелле пăхайăр, вара вĕренен, тер(ĕ) тет. Ашшĕ вилсен, ачи сӳсмен витĕр пăхать, тет те, ашшĕ тирне шуйттансĕм сӳрĕç, тет те, пĕр шуйттанĕ çав тире тăхăнса топăта (= тупăка) выртрĕ, тет. Ашшĕ шăммисĕне таçта пуçтарса карĕç, тет. Çак ачи сăмала вĕретет, тет, хоранпа та, хоранĕпех тытса топăт ăшне йохтарса толтарать, тет. Ашшĕ тирне тăхăнса выртнă шуйттан сиксе тăрать, тет те, чупкаласа çӳреме пуçларĕ, тет (сăмала яраччин пор шăтăка та хĕреç хорса тохнă, тет); пӳрт кĕтессинче пĕр пĕчик шăтăк пор, тет те, хай шуйттан çав пӳрт кĕтессине ялт çĕклерĕ, тет те, тохрĕ-карĕ, тет. Çав çынтан вара шуйттан чĕлхине вĕренекен полман, тет.

сăй

подр. сл. СПВВ ЕХ. Сăй-сай, звукоподражание.

сăямак

лихорадка. СПВВ. АС. Ядр. Сăямак, лихорадка См. сиямк.

сăвавитлĕ

по согласию (от русск. совет). СПВВ.

сăвут

свод. СПВВ. N. Сăвут — кăмаканăн тĕтĕм тухмали шăтăк.

сăвăр кĕреçи

специальная лопата, которой веют хлеб. Питушк. Сăвăр кĕреçи, веяльная лопата. Юрк. КС. Сăвăр кĕреçи — тырă сăвăрмалли кĕреçе. Чертаг. Сăвăр кĕреçи или тырă сăвăрмалли кĕреçе. СПВВ. Сăвăрас, сăвăр кĕреçи.

сăк-сăк

метить на бревнах при разборке старого здания. СПВВ. См. сăкă-сăк.

сăка

(сы̆га), так называют женщину развратного поведения (от русск. сука, сучка). СПВВ. ГЕ. Сăка, сучка так называют развратного человека (мужчину и женщину). СПВВ. ЕС. Сăка — хĕрарăма е çиленсе, е ахаль калани. Яжутк. † Ай сăка еркĕнĕ, пире сапан парса ямарĕ.

сăлăп

(сы̆лы̆п, сŏлŏп), запор, засов. А. Турх. МПП. Сăлăп, деревянный или железный прут, который проходит через деревянные или железные скобы, вбитые горизонтально в косяки двери и запирающие дверь. Н. Седяк. Сăлăп — хапха питĕрекен вăрăм патак; урлă питĕреççĕ. СПВВ. НН. Сăлăп — вите алăкне урлă хурса питĕрекен йăвăç. ЩС. Сăлăп, задвижной запор у двери конюшни и у ворот. Ib. Хапхана сăлăп хыв-ха. СПВВ. ВА. Сăлăп (сулăп); вите алăк сăлăпĕ (сăлăп ярас). Никит. Сăлăпа катерсе пăрахрĕ. Изамб. Т. Сăлăппалан шалтан кĕлете питĕреççĕ, унăн пĕр пуçне пĕр-пĕр япала çумне тĕрентереççĕ, тепĕр пуçне алăк çумне тĕрентереççĕ, уçнă чухне кантăрапала алăка тĕренĕ пуçне çулелле çĕклеççĕ тĕ, алăк вара уçăлат. Тюрл. Сăлăп, запорка, напр., у конюшни. См. чикмек.

сăлпăран

(-бы̆-), то же, что сăлпăрам. N. Сăлпăран — йĕпе юрлă, пăрлă çул. СПВВ. НН. Сăлпăран — ăшă, шултăра çуса тăракан çанталăк.

сăлтăк

(сы̆лды̆к), вина, недостаток, порок. N. Яланах усал тăвасшăн сăлтăк шыраса çӳрет вăл. СПВВ. ФИ. Сăлтăк — айăп: ăçтан та пулсан сăлтак сиксе тухĕ те, вырăнтан кăларĕç-пăрахĕç. Изамб. Т. Пĕр-пĕр япалана, кăмăла килмесен, сăлтăк (недостаток) пур тесе, илмеççĕ (не берут). Трхбл. Ун пек сăлтăк мулла хĕрĕнче те пур. (Старая поговорка). Емельк. Кăшт сăлтăкĕ пур (напр., о лошади, человеке). См. сăкăлтăк.

сăлтăкла

(-ды̆к-), хромать (о лошади). Альш. Унăн хăрах ури тĕрĕсех мар, аранçă сăлтăклать (прихрамывает). Тюрл. Лаша сăлтăклать. Лошадь прихрамывает. СПВВ. ФВ. Кăшт ухсахлакан выльăха: сăлтăклат, теççĕ. Сред. Юм. Лаша пит охсахламас та, пăртак çапах сăлтăклать çав (немного хромает).

сăмар

самовар. СПВВ. Сăмарĕ вĕрет кăмрăксăр, чейĕсем пĕçерет сыпма çук. См. сăмавар.

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

сăмсалăх

(-за-), торба. К.-Кушки. Сăмсалăха лашасене тăвармасăрах сĕлĕ параççĕ. Изамб. Т. Суха тунă чухне лаша курăк ан çитĕр тесе, сăмсалăх тăхăнтараççĕ; ăна кантăраран тăваççĕ. || Намордник из кожи, набитый гвоздями, остриями вверх. Надевают жеребятам, когда их отучивают от сосания маток. К.-Кушки. КС. Сăмсалăх надевают на жеребенка и теленка, чтобы отучить от сосания, на нем бывают особы иглы, иногда его делают из шкуры ежа, он покрывает верхнюю часть носа. СПВВ. ГЕ. Сăмсалăх — е качака путекки, е чĕчĕ пăрушин тути çумне чĕрĕп тирĕнчен туса, ĕмесрен çыхса яраççĕ. Сред. Юм. Пăрусĕне, пĕчик тыхасĕне, амăшĕ чĕччисене ан ĕмĕрттĕр тесе, пăрусĕн сăмсине ӳте чикекен япаласем çыхса яраççĕ, çавна сăмсалăх теççĕ. || Ремешок на, узде. Якейк. Сăмсалăх — сĕтĕрекен, чарăнман лашасене чармалли сăмса çинчен çыхнă кантра. Ib. Он юшши лашая сăмсалăх кирлях. Сред. Юм. Сăмсалăх тесе йĕвенĕн сăмса çинчен посса тăракан чĕне калаççĕ. || Назв. поля. Емельк. N. Сăмсалăх, угол в поле.

сăн-сăпат

лицо, наружность. Т. VI.2З. Шăмминчен-шаккинчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, ӳтĕнчен-тирĕнчен, ури тупанĕнчен кĕнни пуç тӳпинчен тухтăр. (Куç чĕлхи). N. Ӳтĕнчен-тирĕнчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, шăмминчен-шаккинчен, епле килнĕ, ăçтан килнĕ, çапла тухса кайтăр. (Из наговора). Ал. цв. 15. Епле ĕнтĕ манăн хамăн хуйхăллă ĕмĕрĕме санăн сăнна-сăпатна курмасăр, çемçе сăмахусене илтмесĕр ирттерес. Истор. Анчах тĕтре виттĕр сăнĕ-сăпачĕсене лайăхах курайман. СПВВ. ТМ. Сăн-сăпат = çын тĕсĕ, сăнĕ. Ск. и пред. чув. 14. Унăн сăнĕ-сăпатне амăшĕ пăхса тăранайман. См. сăп-сăват.

сăнсăр

(-зы̆р), безобразный, бесстыжий. А. Турх. Янтик. Ытла пит сăнсăр у (безобразное на лицо), епле çын юраттăр ăна. СПВВ. МА. Ай, сăнсăр, сăнĕ тайçта кайса кĕнĕ. СПВВ. ФИ. Сăнсăр — каланă сăмаха сăмах çине хуман çын. Кама 21. Тавлашса ан тăр кунта! Кайса ларт! Кайран калаçăпăр. Эпĕ санăн аннӳ пулатăп пулĕ, е кӳршĕ арăмĕ-и? У-у-у-у, сăнсăр! (бесстыжий!).

сăнарлан

(?), стать похожим. СПВВ. Вопрос оригинала.

сăнкăр

(сы̆ҥгы̆р) задуматься. СПВВ.

сăпайлă

красивый, скромный, сдержанный, СПВВ. Х. Сăпайлă; сăпайлă çын, сăпайлă çӳрет (= илемлĕ, аккуратно, хорошо). Стюх. Сăпайлă, скромный, сдержанный.

сăпă

(сы̆бы̆), скромный, сдержанный; жеманный. ТММ. Сăпă хĕр (желанная) çиме лармаст, тет, ларсан — шăммине те хăвармаст, тет. Хурамал. Сăпă хĕр сухан çимен, тет, çие пуçласан — хуппине хăварман, тет. Ib. Сăпă çын — çынна лайăх пек курăнасшăн çӳрекен çын. N. † Сăпă хĕр сухан çимест, курсан — хуппине хăвармасть; сăпă хĕр вăйя тухмаст, тухсан — кĕре пĕлмест. СПВВ. ЕС. Сăпă — пит йăваш, ăслă, ĕçчен, лайăх çын. СПВВ. ТМ. Сăпă тесе чипер таса тумланса йăваш çӳрекен çынна калаççĕ. Сред. Юм. Сăпă — кто мало ест. Ib. Пит сăпă çын ô, вôçех çиеймест (нет аппетита). Ib. Кô çын пит сăпă, воçах апат çиеймес. (Сăпă тесе апат нăмай çиеймен çынна калаççĕ). Альш. Хĕрсем вĕсем пит сăпă пулаççĕ (бывают сдержанные): çын калаçнă чух нимĕн чĕнмесĕр лараççĕ Тюрл. Выльăх сăпă, этем сăпă. (мало ест, малоедка). VS. Сăпă, воздержанный (çын). Ib. Сăпă пурăнас. Баран. 5. Хуçа хĕрĕ сарă хĕр, сăпă сăмах каласа, пыллă сăра ĕçтерет.

сăпăн

(сы̆бы̆н), женский кафтан из сукна. Чирич-к. Тайба. Сăпăн, девичья суконная поддевка. Зипун. СПВВ. ПВ. Сăпăн (хыс), женская верхняя одежда, халат. См. хыс.

сăпка

(сы̆пка), зыбка. Изамб. Т. Сăпкара ача сиктереççĕ. СПВВ. ЕХ. Сăпка — чĕчĕ ачине вырттармалли вырăн. О сохр. здор. Вĕсем (чуваши), ачасене сиктермешкĕн, е хупран авса, е тăват йывăç çумне пир çĕлесе, сăпкасем тăваççĕ. Юрк. Сăпка таврашĕ: сăпка, пĕкече, сиктĕрме, сиктĕрме унки, сăпка çакки, сиктĕрме кантăри, сăпка çитти (витнине калаççĕ). Ib. Пушă сăпкана сулласан, ачи йĕрекен пулат. Б. 13. Ватта туя кирлĕ, пĕчĕкçĕ ачана сăпка кирлĕ. Альш. Сăпка çумне усал пырса ан вăрăнтăр тесе, тимĕр çакаççĕ. Тюрл. Сăпка çакакан ункине те сăпка тимри теççĕ. Н. Карм. † Атте-анне çурчĕ — ылтăн сăпка, хăш ачине савать, çав тытĕ. Альш. † Пиччепеле инкене чуптутарма килтĕмĕр; сăпка тулли ачине çывăрттарма килтĕмĕр. Ib. Сăпкари ача, малый ребенок, дитя. Юрк. † Хуп касрăм, сăпка турăм Тарье хĕрне сиктерме; сăпки сиксен, ачи утсан, хамах пырăп килелле. Кн. для чт. I, 3. Хурама хупĕ сăпкийĕ, уртăш йывăç пĕкечи (scr. пĕкĕчи), пилеш йывăç сиктĕрми, ӳлма йывăç çеклийĕ, çăка йывăç пăявĕ, пилĕк пирĕ пикелчи (с афф. З л., пеленка), улттă пирĕ кипкийĕ, çиччĕ пирĕ çи витти, саккăр пирĕ шăналăкĕ, тăххăр пирĕ кĕпийĕ. Чертаг. Виçĕ çăка пĕр çĕрте, варринчи çăкана касса илеççĕ те, хуппине ӳкерсе сăпка тăваççĕ: ача пôрнат, тесе калаççĕ, онпа. См. шăнаш.

сăр-сухан

дикий лук. СПВВ. МС. Сăр-сухан = ыхра ути См. сăрă суханĕ.

сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), серый. Т. II. Загадки. Хĕлле шурă, çулла сăрă. (Мулкач. Изимб. Т. Сăрă кушак (но здесь не говорят: сăрă лаша, а кăвак лаша. Какая разница между сăрă сурăх и кăвак сурăх?) Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. N. Сăрă шăлавар, сăрă карттус. N. Сăрă тутăр. См. карта. || Какая-то (серая) масть лошади. Шумерля. СПВВ. Сăрă лаша. Сред. Юм. Сăрă лаша, той же масти, что сăрă кôшак.

сăрăлтат

(-дат), дрожать. Ст. Чек. Чавсана пĕр-пĕр япала тивертсен, сăрăлтатать. Ib. Сăрăлтатса каять (особое ощущение раздражения, если удариться локтем). Трхбл. Нумай çӳренипе паян манăн урасем сăрăлтатса тăраççĕ. От долгой ходьбы сегодня у меня ноют ноги (мозжат). СПВВ. Х. Сăрăлтатса ыратать ура. СТИК. Утса ывăнсан, капла ларсан, ура сăрăлтатать. Тюрл. Çан-çурăм сăрăлтатса каять (дрожит).

сăрăх

(сы̆ры̆х, сŏрŏх), течь, протекать, стекать, просачиваться. N. Ĕçекен шыву сăрăхса аннă пек (льется), тытти-сапписĕр йăнăшса пурăнатăн. Этем йăх. еп. пуç. кай. 66. Акшарлă шыв (известковая вода) шăтăкăн маччи витĕр сăрăхса тумласа ӳкет, е пăс пулса пĕтет. В. Олг. Шу сăрăхса ларат вĕтререн (= витререн). СПВВ. Сăрăхса юхать. Хурамал. Типĕ çĕрте шыв сăрăхса (или: сăрхăнса) пĕтет (çĕре каять). || Сохнуть. Слеп. Çол сăрăхса илет-ха (сохнет). см. сăрăк.

сăрăхтар

понуд. ф. от гл. сăрăх. Хурамал. Ĕне лачака шывне сăрăхтарса ĕçет (= хуллен кăна тути виттĕр ĕçет). Ib. Тирĕк мунчалинчен шыва сăрăхтарса тăкас (выжать). Шибач. Сăрăхтар, немного выпустить воду из самовара. N. Çĕр çинчи усал çынсем унăн çĕприне те сăрăхтарса ĕçĕç. || В перен. знач. Кан. Пайтах çын вăйне сăрăхтарнă. Ib. Сунталри статьясем пирки мĕн-мĕн калаçнине сăрăхтарса илесси. Ib. Потрешчĕка хĕстерсе сăрăхтарса хăварас вырăнне инçпектăр пулăшса, майлаштарса хăварчĕ. Ир. Сывл. 26. Çĕнĕ тĕнче енелле кăмăлсене сăрăхтарать. || Ударить, вытянуть. СПВВ. Хулăпа сăрăхтараççĕ. || Гнать, катать. Стюх. Сăрăхтар-ха! Гони-ка, катай-ка! (Гов. во время езды на лошади).

сăрка

(сы̆рга), назв. женского украшения. Зап. ВНО. Срв. ама. N. Сăрка, женский наряд на груди из серебряных монет. Изамб. Т. Сăркана каçан çине (çурăм çине) тухья çумне çакаççĕ, ăна шăрçаран тăваççĕ. СПВВ. КМ. Сăрка = алка. Ib. Сăрка — хушпу таврашĕ? антăрлăх? Ib. † Сăрки ылттăн, хушпувĕ кĕмĕл, пирĕн аппа пуçĕнче килĕшет. Альш. † Кĕмĕлех те хушпу, ылттăн сăрка: ялтăрат-çке пирĕн аппа пуçĕнче. Ib. Умăм тулли сăркам пур. Пазух. Хушпă-вĕсем кĕмĕл, сăрки ылттăн, шĕлтĕртетет аппа пуçĕнче. Янш.-Норв. Икĕ лапка сăрка. КС. Пӳрт çумне сăрка çакрăм. (Сăрка женщины носят на шее). || Усы у огурцов. Изамб. Т.

вăрăм сăрка

назв. женского наряда. Альш. Вăрăм сăрка, ăна умма çакаççĕ, вăрăм сăрка — икĕ ерет çирĕмшер пуслăх кĕмĕл, варринче çур тенкĕлĕх. Ib. Çурăм хыçĕнче вăрăм сăркапа пĕр вĕçрен икĕ ерет шăрçа (хĕрлĕ, кăвак, симĕç, шурă — улалатса тиреççĕ), унăн аялалла ярапанăн-ярапанăн каллах шăрçа усăнса тăрат (у девушек). Тайба Б. † Вăрăм сăрка юсавне юсăр лайăх, тиеççĕ. Пазух. Вăрăм сăрка пыр(ĕ) эпир, çавăнпа çинçе пулнă эпир. Кĕвĕсем. Виç хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука, виç çул çаксан çутисем пĕтминчче! Шăрçалă та тухья, кĕмĕл сăрка, ялтăрать-çке хĕрсенĕн пуçĕнче. СПВВ. † Улăх улми — улма пек, çĕр çинчи çырла — сăрка пек. Ib. † Сирĕн вăрăм сăркăрсем пит çутă, те авалхи кĕмĕлтен, темĕнтен.

Сăркка

Серко (кличка собаки). Слакбаш. || Серка (лошадь). СПВВ. ИА. Сăркка лашам пур çинчен, пасара мĕне каяс пулсан, çынна тилмĕресси çук.

сăрнай

(сы̆рнаj, сŏрнаj), назв. музыкального инструмента. Изамб. Т. Сăрнай, 1) волынка, 2) дудка игральная из растения. Смольк. Сăрнай — дудка из камыша. Янгорч. Сăрнай, дудка из липы (коленчатая, одно колено вдвигается в другое). КС. Сăрнай — дудка из вставленных одна в другую трубочек, снятых с липы. Узкий конец во рту бывает с „чĕлĕх“. Ib. Сăрнайпа сĕрлеттерет. Ib. У сăрнай хăмпи делалось из цельной свиной кожи, снятой без разреза, причем оставались 4 ножки. Тюрл. Эй, сăрнай такмакĕ, болтун. СПВВ. ИА. Çармăссем туйра сăрнай каласа ташлаççĕ. || Бранное слово. N. Пирн ялта çав Платтон пак сăрнайсам чыллай. Сятра: ват сы̆рнаj, т. е. старый болтун; так обзывают стариков. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм кирак мĕн аван мар япала тусан: ах ти, сăрнай, тавна ôн пик хытланать, теççĕ. || Прозвище. Кан. Сăмакунçă Сăрнай Çтаппанĕ.

сăсар

(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.

сăсă

(сы̆зы̆, сŏзŏ), костный мозг. Шорк. Кӳр-ха мана шăммине, эпĕ ун варĕнчи сăссиие кăларса çием (мозг не головной, а спинной и пр.). КС. Сăсă, губчатое вешество внутри кости; сăссине вартаса пăрахаççĕ; если дерево полежит некоторое время в воде, образуется сăсă (дряблая часть). || Пористая гниль внутри древесины. СПВВ. КЕ. Йывăçа пăчăкпа татсассăн, йывăçăн варкелле йĕри-тавра çавракаллă-çавракаллă пулат, çавна сăсă теççĕ. Чертаг. Шорă сăсăллă йывăç, йôман сăсси, хĕрлĕ янкарлă сăсă. См. сăс. || Отруби. СПВВ. НН. Сăсă тырă авăртсан-тусан, тĕш çумĕнчен сĕвĕннĕ хуппи. КС. Ыраш çăнăхне аласан, ала ăшне сăсă юлать. || В перен. знач. КС. Паян сăссине вĕçтерчĕç! (сильно избили или напугали сильно).

сăсăл

(сы̆зы̆л, сŏзŏл), костный мозг. Хурамал. || Пористая гниль внутри древесины. Ишлей-Покровское. Сăсăллă йăвăç, дерево с пористою гнилью внутри. || Отруби. Зап. ВНО. Кулаç пĕçернĕ чух сăсăл ярсан, кулач шурă пулать. Ib. Çăнăх сăсăлĕ, отруби. Календ. 1911. Ăна шывпа пăтратса çăнăх е сăсăл сапса парсан, аван. ЧП. Аслă шывсем тăрăх армансем, урпапа тулă авăрать: мамăкĕсем вĕçеççĕ çӳлелле, сăсăлĕсем лараççĕ тĕпнелле, çавсем çĕмĕреççĕ хул тĕпне. Хурамал. Тулă çăнăхне аласан, ала çине юлнине сăсăл теççĕ. О сохр. здор. Апла тăвас тесен, хĕллене самаскăпа е тăмпа хутăштарнă сăсăлпа икĕ чӳречине те, пĕр шăтак хăвармасăр, лайăхăн сĕрсе лартас пулать. Ib. Çăнăхне авăртса килсен, сăсăлне уйăрмашкăн татах алапа алатпăр. СТИК. Çăнăх алласан, сăсăл пухăнат. N. Сăсăл пĕрчи пек сĕвĕне пуçлать. Хурамал. Тулă сăсăлĕ, ыраш сăсăлĕ, отруби. || В перен. знач. М. В. Шевле. Куçран сăсăл вĕçсе тохрĕ, т. е. перепугался. Трхбл. Сăсăлĕ вĕçрĕ, хăрарĕ. N. Хăй халăхĕн сăсăлне çапла вĕçтернĕ. СПВВ. ЕС. Сăсăлĕ вĕçнĕ = пит хăранă, сиксе ӳкнĕ, сехĕрленсе кăвакарса кайнă çын. Орау. Вăрланă лашана илнĕ тесе çыпçăнса, сăсăла вĕçтерчĕç вит. Ib. Вăрмантан тухсассăнах икĕ кашкăр ик енне ӳкрĕç те, лаша патĕнчех пыраççĕ. Шăльсене йĕрсех пыраççĕ. Сăсăлăм вĕçрĕ пĕтĕмпе. ТММ. Сăсăл вĕçтер, сильно напугать.

сăсăрлантар

(-дар), дать нагоняй. Букв. 1904. Хайхи карчăк стариккине сăсăрлантара пуçларĕ, тет. СПВВ. АС. Сăсăрлантарат = пĕтĕмпе сехре хăпартат. Тюрл. Сăсăрлантарса илтĕм. Задал перцу, задал нагоняй.

сăтан

(-дан), стан. || Стойло. СПВВ. † Икĕ тур ут — пĕр пар ут, тапăçаççĕ сăтантан тухасшăн.

сăтăр

(сы̆ды̆р, сŏдŏр), вред. Ст. Чек. Сăтăр — çăмарта вăрлани; кушак сĕт-турăх çисен: ах мур, сăтăр тусах çӳрет, теççĕ. Якейк. Йăтă çăмарта йăтма, хор-чĕпписам тытма пуçласан: сатăр тума вĕреннĕ, теççĕ. Ib. Кошак сăтăр тума вĕреннĕ (кошак апат-çммĕç, сĕт-çу çима вĕренсен калаççĕ). О земл. Кĕрхи тырра ана çинче шыв тăни çĕртсе пит нумай сăтăр тăвать. О сохр. здор. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать. Ib. Пирĕн сывлăха сыхлас тесен, пĕр-пĕрне сăтăр тăвас пулмасть, пулăшса юратса пулăшса пурăнас пулать. Хурамал. Çынна ахалех мĕн сăтăр тумалла (зачем вредить)?. Стюх. Сăтăр турĕ, напроказил, испортил. Пшкрт. Сăтăр ту = сал ту. Истор. Анчах Глинскийсем халăхшăн тăрăшма мар, хăйсем халăха сăтăр туса пурăннă. N. Темĕн тĕрлĕ сăтăр пур, курайман çын сăтăрне çитни çук. || Разорение. Хорачка. Вольăк вилет или что — сăтăр полчă. || Грабеж. Питушк. Ай ман картана çĕмĕрнĕ, сăтăр туса тохнă. Шел. 20. Пӳлерсене час-часах питĕ сăтăр тăватьчĕç. Истор. Половцсем вырăссем хыççăн пырса, пур çĕрте те сăтăр туса (грабили) çӳре пуçланă. || Озорство. СПВВ || Злой, вредный, озорной. Пшкрт. Сăтăр çын, пет сĕмсĕрленет, пет толашат, ялтан ытлашши тума хытланат. Хорачка. Сăтăр çын, сăтăрлат çынна, пустой петая кӳртет. Ст. Чек. Тухрăмăр та сăтăр килет.

сăх

то же, что сăхă, крестное знамение? СПВВ. МС. Сăх йĕркипе. См. кепе-хăрпа.

сăх

(сы̆х, сŏх), клевать. Çамр. Хр. Çакăн пек çанталăксенче йăвăç турачĕсем ниçта сăхми вырăн юлми шăнса пăрланса лараççĕ. Сред. Юм. Чăх толă пĕрчи сăхать (клюет). Якейк. Чăх-чĕппи çăмарта шăнчен (= ăшĕнчен) тохиччен валтан çăмартая сăхать. N. Çавăнта сана вĕçен-кайăксем пыраканĕ пĕри сăха-сăха кайĕç. КС. Хур сăххăрĕ. Гусь ущипнул. Буин. Карташне кĕрсен, эпĕ ăна ятăм та, сăхасран хăраса часрах пăлтăр алăк патне чупса кайрăм. Изамб. Т. Çын вилет — усем çăхан пек сăхса илеççĕ (попы). || Кусать, жалить. Орау. Тутана шăна сăхса шыçтарчĕ. Ал. цв. 13. Чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. || Рук. Календ. Прокоп. Урнă йытă çыртсан, çĕлен сăхсан, пĕр хăрамасăр часрах çыртни вырăнти юна çăварпа сăхса илсе, сурса пăрахас пулать. || Жечь (о крапиве). Тораево. Карта витĕр кăшкăртать. (Вĕтрен сăхни). || Давить гнид гребнем или двумя ногтями. N. Сăхмассерен пĕр-ик шăрка вĕлерет (гнид убивает гребнем). || Бить. КС. Вăл та пулсан пырса сăхатех. И он тоже бьет (о малосильном или ребенке в драке). || Делать отметку. КС. || Колоситься. Собр. † Ыраш пуçах сăхнă чух çара аллăн ан тытăр. Баран. 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать. || Вышивать глазки (об узоре). См. тĕрĕ. Нюш-к. Тĕрре сăхса тухман-ха, теççĕ. Вăл тĕрĕ куçĕсене симĕс, кăвак, чакăр, е хĕрлĕ лартса тухман тени пулать (отдельные участочки узора еще не вышиты). Якейк. Эп паян икĕ масмак сар симĕс сăхрăм (сар-симĕспе туса тохрăм). Сред. Юм. Сарлăх кăтай тĕрленĕ чôхне, тĕрлесе пĕтере пуçласан, варрисĕне пăртак чиксе тôртмалли йолсан: пăртак сар сăхмалли йолнăчă, теççĕ. || Сглазить, подумать или сказать о том, что кто-нибудь много ест или пьет. Орау. Такăш сăхса чыхăнтарчĕ, чыхăнса пĕтĕмпе антăхсах карăм (зашелся от кашля). N. Эсĕ сăхрăн пулĕ мана? (Говорит в шутку поперхнувшийся). СПВВ. Х. Сăхса пăхса тăрать çинине Сапăнсассăн, пĕри-пĕри сăхрĕ пулĕ, теççĕ.

сăх

впитывать, всасывать. СПВВ. КС. Вăл вырăнта пĕртте шыв тăмасть, пит сăхакан çĕр. Учите детей. † Нимĕçсен пилĕк-улт çулхи ачисем ĕç тупаççĕ, тет: хăшĕ чӳрече çинчи шыва сăхаççĕ, тет, хăшĕ урай шăлаççĕ, тет, вĕтĕ выльăха ачасем пăхаççĕ, тет. Сред. Юм. Çĕр çăмăра сăхнă. N. Йăвăç çăвĕ пекех шăмми-шаккине сăхса кĕтĕр. Баран. 121. Хурăн тымарĕсем тăрана пĕлмесĕр çĕртен сĕткен сăхаççĕ. || Сосать, пить. Çĕнтерчĕ 38. Нумай сăхнă пирĕн юна. Сред. Юм. Конĕпех сăхса ларчĕç. (Чĕнмессĕрех сăра ĕçнĕ çĕре пырса, пит нăмайччин ĕçсе ларсан калаççĕ). || Убавлять, ослаблять. N. Чĕре хуйхи вăя сăхать. || Цедить. N. Сăхса илнĕ, выцедили воду всю из самовара. || Черпать. Кив-Ял. Яшка сăхмалли, половник.

сăхăлан

(-hы̆-), жадничать, зариться, желать чужого. N. Укçашăн сăхăланакан, жадный до денег. Кан. Англири „рабочисен правитĕлстви“ текен правитĕлствă ĕлĕкхи конçерватăрсенчен те хытă сăхăланнине (антăхнине) кăтартрĕ. СПВВ. Сăхăланса, зарясь, жадничая, желая. N. Чыс ячĕшĕн ыттисенчен малтан тăран, сăхăланса намăсна ан яр.

сăхлан

зариться, прельщаться. СПВВ. ПВ. Ст. Чек. Ун аллинчи çĕрре сăхланнă. Кильд. † Пуян хĕрне ан сăхлан, хуйхă пусĕ пуç çине. Альш. Хĕрĕ пăхат та, сăхлана юлат, тет. Ib. Темĕскерне курса сăхланнă. Не знаю, что он в ней нашел хорошего. Ib. † Чус виттернĕ кĕлете чусне пăхса ан сăхлан. Рак. Вăл хĕре пит сăхлантăм эпĕ. N. † Пирĕн вăя куракан, кам сăхланмĕ выляма. Юрк. Кун пек ырă хулана патша курсан, патша та пурăнма сăхланĕ, пĕрте тиркемĕ! тет. Букв. Эрехе ан сăхлан. Шибач. Сăхланса çиять. Ест жадно. См. сăхăлан.

сĕвен

прислоняться, опираться. Якейк. Кăмака çине сĕвенем-ши, апи çине сĕвенем-ши? Синерь. Сĕвентĕм = тайăнтăм, прислонился. М. Тиуши. † Пӳрт алăкĕнчен тухнă чух, ай, тайăлтăм, сĕвентĕм те, аттепе аннерен уйăрăлтăм (разлучилась). Четай. Вăрăм вырăс вут çолать, çави çине сĕвенсе; çак тана çитрĕмĕр, ати çине сĕвенсе. Ядр. † Ӳсĕр вырăс утă çăлать, çави çине сĕвенсе; пурăнтамăр пурнăçне, ати çине сĕвенсе. СПВВ. НН. Сĕвен — кайса ӳкес çĕртен таянса тăни. || Шататься, качаться. Ст. Чек. Сĕвенсе çӳрет, шатается, слоняется (= сĕтĕрĕнсе çӳрет). Ib. Лаша аран сĕвенсе çӳрет (еле ходит, качаясь; худой, больной). Ib. Каять лăкăш-лăкăш сĕвенсе.

Сĕверпи

(-би), яз. имя женщ. СПВВ.

сĕвĕр

ослабить, отгонять злобу, лишить способности сердиться, злобиться. СПВВ. ПВ. Сĕвĕрсе яраттăм. ТХКА 27. Карчăк çиллине ман епле сĕвĕрсе ярас-ши? Букв. 1904. Чĕлхипе те вăл хуйхăлă çынна пусарнă, çилĕлĕ çынна çиллине сĕвĕрнĕ. || Лишать способности зажигаться (о спичке). КС. Шăрпăка ан сĕвĕр (не лишай способности зажигаться).

сĕвĕрĕнчĕк

(-џ̌э̆к'), вялый? СПВВ.

сĕврĕн

потерять силу, выдыхаться (о спичках). || Переносно — понурить голову, стать невеселым. СПВВ. Сĕврĕннĕ, невеселый.

сĕке

(сэ̆гэ), назв. рыболовной снасти (морда). А. Турх. СПВВ. ЕХ. Сĕке — ăна хулăран çыхаççĕ, ăна çырмана хываççĕ. N. Сĕке — делают из ивовых прутьев для ловли рыбы, продолговатой формы, дно суживается, остается маленькая дыра.

сĕкĕрт

(сэ̆гэ̆рт), кладь, скирд. СПВВ. Сред. Юм. Сĕкĕрт тăвас пôлсан, малтан каскасĕм лартса, çине сайхалăх пик пăрахса ôра тăваççĕ, ăна вара сĕкĕрт айĕ теççĕ. См. ĕçкĕрт, çĕкĕрт.

сĕлет кĕперĕ

радуга. СПВВ. ЛП. Сĕлет кĕперĕ = асамат кĕперĕ. См. сĕвек кĕперри, саламат кĕперри, сĕнет кĕперĕ.

сĕлĕ кăмпи

назв. гриба. Торп-к. СПВВ. Т. Сĕлĕ кăмпи сĕлĕ пек вĕтĕ те пĕр çĕрте пулать. Мыслец. Сĕлĕ кăмпи, сморчки; растут на колоднике.

сĕлĕх

(сӧ̆лӧ̆х), пиявка. Шел. 64. Сĕлĕх пекех сăхать вăл. СПВВ. ИА. Усал юн ĕçме çын ĕнси çине сĕлĕх лартаççĕ. СПВВ. Сĕлĕх — сĕлĕп, усал юна ĕçекен шыв кайăкĕ. Ядр. Сĕлĕх çитĕнет. См. сĕлек, сĕлĕк, сĕлĕп.

сĕлĕш

невеселый, грустный; скучный. СПВВ. Ĕне сĕлĕш çӳрет, те чирленĕ? См. сĕлкĕш.

сĕлкĕш

(-гэ̆ш), не прогоревшие угли, жар. СПВВ. ТМ Сĕлкĕш — шултра кăварлă çунса выртакан вут.

сĕлкĕш

(-г гэ̆-), невеселый, грустный, скучный. Скотолеч. 34. Вăл (овца) апата начар çиет, сĕлкĕш (салху) çӳрет. К.-Кушки. Мĕн сĕлкĕш тăран? Что ты грустен. Альш. Пĕр икĕ кунтанпа сĕлкĕш çӳрет (ходит грустныЙ). СПВВ. ИФ. Çын, пĕр-пĕр нуша пулсан, пит сăмахламас, ун çине пăхсан шелçеççĕ пулат. Темĕскерне халь вăл ку яхăнта кăлăх сĕлкĕш çӳрет, теççĕ. Зап. ВНО. Сĕлкĕш пулнă. (Говорят про человека, когда он начинает расхварываться). Ст. Чек. Ку çын ма сĕлкĕш ларат (хуйхалă, салху ларат). N. Ăна юхса выртакан шыв пăтранса, йывăçсем сĕлкĕш, турачĕсене усса, тискер, ют çынна кĕтсе илнĕ чухнехи пек туйăнать.

сĕлте

(сӧ̆лдэ̆), замахиваться. N. Лашине йĕвенпе сĕлтерĕм (замахнулся). СПВВ. † Икĕ аллăна сĕлтесе йĕрсе юл. || Качать. N. Суйланă чухне пире улпутсем вĕренткелесе калаççĕ. Эпир пуçсемпе кăна сĕлтесе тăратпăр. См. сĕлт, сĕлтте.

сĕлтĕ

(сэ̆лдэ̆), щелок. СПВВ. ЕХ. Сĕлтĕ = кĕл тăрри. Рак. Пуçа мунчара сĕлтĕпе çусан, пуçри лĕкĕ пĕтĕмпех тухса ӳкет. N. Пӳрте, пăлтăра, сахалтан та эрнере пĕрре, вĕри сĕлтĕпе çăвас пулать. Собрн. по мед. Выртса пурăнакан тумтирсене те вĕри сĕлтĕпе çуса тасатмалла. Календ. 1907. Çиелтен шурă, таса пире сĕлтĕ çинче çуса хурас пулать. Ib. Чирлĕ çын тумтирне уйрăм тытас пулать. Çума сĕлтĕпе çăвас пулать. О земл. Кĕл витĕр вĕри шыв ярсан, вăл поташ сĕлтĕ пулса анать.

сĕлтĕрке

подобие, оттенок. СПВВ. Х. Альш. Тукмакĕ касат, тет, кăна ку карчăка. Карчакăн сĕлтĕркине кăна хăварнă. См. сĕлтерке.

сăлтĕш

(сэ̆л'дэ̆ш) сало(в воде). См. сĕлкĕш. К.-Кушки. Сĕлтĕш — пăр çине улăхнă шыв, унта юр, пăр катăкĕсем пур). Сĕлтĕш килчĕ. Ib. Сĕлтĕш кайрĕ ĕнтĕ, час пăр каять. Ст. Чек. Сĕлтĕш = юрлă шыв. СПВВ. ФИ. Сĕлтĕш — шывлă юр. (В Тюрл. шĕлтĕш).

сăлхе кайăк

назв. птички. СПВВ. † Сĕлхе кайăк мĕн ĕçет? Сĕлĕ çиет те сĕт ĕçет.

сĕм

(сэ̆м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

сĕм

подобие, оттенок. || Признак. Чăрс. 19. Чăхăмласси сĕмĕ те çук. || Счет. Шăна чир. сар. 3. Вăл чăнах та, ялсенче пирĕн шăна сĕмĕ те çук (без числа) нумăй. Альш. Сĕмĕ çук, туха-туха каяççĕ çĕмĕрĕлсе (гости). СПВВ. ПВ. Сĕмĕсĕр — сумсăр(?), без счета, много. (Вопрос оригинала).

сĕмсĕр

(сӧ̆мзӧ̆р), без сознання; бессознательло; бессознательный. Пшкрт. Вăл выртат сĕмсĕр (или: нимĕн сĕмсĕр, без чувств). || Нахальный, наглый, бессовестный. Хурамал. Сĕмсĕр çын тесе вăтанман çынна калаççĕ. Ядр. Питĕ сĕмсĕр (так и лезет, хочет стащить). СПВВ. ГЕ. Сĕмсĕр е пуçтах тесе кирек мĕнле чунлă япалана та калаççĕ: акă пĕр çын çимелли япалана тула хурса пăхса тăрат, тăнă çĕрех çавăнта е сысна, е йытă пырат, хăваласан та каймаçт, ăна вара сĕмсĕр теççĕ. СПВВ. ЕС. Сĕмсĕр = пуçсăр, кĕмелле мар çĕре ирĕксĕр кĕрекен. Изамб. Т. Сĕмсĕр çын чĕнмесĕрĕх хăнана каять. И. С Степ. Сĕмсĕр, нахал. Ск. и пред. чув. 97. Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем турăран та хăраман. || Неразборчивый. Трхбл. Сĕмсĕр сысна! (Пит чикĕнекене калаççĕ). Ск. и пред. чув. 73. Сĕмсĕр сысни çухăрать, пĕтĕм яла çĕмĕрет. || Жадный, завистливый. Сятра, Хорачка. СПВВ. ИА. Сĕмсĕр — çын япалине юратать. СПВВ МА. Сĕмсĕр (пилсĕр) — япаларан тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. ФИ. Сĕмсĕр — пит ĕмĕтсĕр çын. N. Сĕмсĕр пушă хирте, сивĕ, тĕксĕм чулсем çинче ырă сунакан ларнă. N. Ялсем тăрăх суту-илӳ туса çӳрекенсем тата сĕмсĕртерех. || Дикий, суровый, молчаливый, ни на что не обращающий внимания. Якейк. || Глуповатый. Бичурино. Сред. Юм. Кăçта çапкаланса çӳрен эс ôнта, сĕмсĕр карти. СПВВ. ТМ. Усал, ухмах çынна , сĕмсĕр çын теççĕ.

сĕмсĕрлен

(-зэ̆-), нахальничать, дурить, безобразничать. Завражн. СПВВ. МС. Вăл кирек хăçан та çапла сĕмсĕрленсе çӳретет, теççĕ. N. Сире, хăйсене хăйсем йăваш ăслă пек пулнипе, хăйсем курманнине курасшăн сĕмсĕрленнĕ тăрăх хăйсен ӳт-асĕсемле пĕр вырансăр мухтаннине. || Лезть нахально. Пир. Ял. Эсĕр нимĕн те пĕлместĕр, ăçта тата сĕмсĕрленетĕр? (куда еще лезете, суетесь?). || Жадничать. Шибач. Сĕмсĕрленсе çать (= çиет), антăхать (жадно ест).

сĕн

(сэ̆н), понуждать, навязывать, настойчиво предлагать, навяливать. Якейк. Изамб. Т. Çав осал лашая ма сĕнсе çӳреп эп. Ib. Ан сĕн пустой, çавах илес çок эп. КС. Ытла трук ан сĕн (ытла трук ан хупăрла). Не понуждай слишком настойчиво. Ст. Чек. Нимĕне юрăхсăр пирне тек сĕнсе çӳрет (навяливает). Шурăм-п. Хырăм выçнă пулмалла, пурте сĕнмесĕрех çиме пуçларĕç. || Сулить. Толст. Пĕлĕтре вĕçсе çӳрекен тăрнана сĕниччен, малтан алла касăя тыттар. Утăм 17. Ирĕк тĕнче пур халăха ырлăхне сĕнет. Начерт. 158. Сĕнсе ил, брать с усилием. || Угощать, настойчиво. Хорачка. Хурамал. Тилĕ упа патне хăнана пырсан, упа ун умне çарăк çулçи пырса купаларĕ, тет: сĕнсе çытарма алă çок, тет, сĕнмесĕрех çи, тет. СПВВ. Сĕнмесĕрех ĕç, çи. || Страдать, нуждаться? N. Çити-çитми укçапала сĕнсе çӳремелле ан пултăр. См. вилнĕ çын кĕперри. || Направляться, побрести в известном направлении. ЧС. Эпир такçантан тин, çăмăр çуса чарăнсан тин, ăн кĕрсен, килсенелле тăрса сĕнтĕмĕр (= сĕнкĕлтетрĕмĕр, сулăнтăмăр). (Майра пасарĕ, Сĕнтĕр вăрри).

сĕнет кĕперĕ

(сэ̆нэт кэ̆бэрэ̆), радуга. Пшкрт. СПВВ. ТА. Сĕнет кĕпери = асамат кĕпери. См. сĕвек кĕперри, сĕлет кĕперĕ.

сĕнĕх

то же, что сĕнк. СПВВ. ИФ. Сĕнĕхсе ларас = ыйăхласа ларас. Ib. Тата ак выльăх-мĕн имшерленсен, сĕнĕхсе тăрат, теççĕ.

сĕнкĕлтет

(сэ̆ҥ'гэ̆лдэт), поплестись, еле шагать, еле ходить, побрести. N. Ваçили таçта сĕнкĕлтетрĕ ĕнтĕ (куда-то поплелся; говорят особенно о слепом или бессознательном). СПВВ. Ан сĕнкĕлтетсе çӳре. Янтик. Сĕнкĕлтетсе çӳрет, еле ходит.

сĕнкĕртет

(сэ̆ҥ'гэ̆рдэт), еле шагать, еле ходить, плестись. СПВВ. ИФ. Ватă çын сĕнкĕртетет, хулен утать. Ib. Пĕр-пĕр ватă çынна: ав ĕнтĕ тек сĕнкĕртетсе çӳрет, теççĕ. Череп. Сĕнкĕртетсе çӳрет. Чуть ходит (напр., старик). Ст. Чек. Сĕнкĕртетсе çӳрет (тесе) ӳсĕрĕлсен хăйне хăй çӳрейми, хăйне хăй пĕлейми пулса çӳрекен çынна калаççĕ. СТИК. Аран-аран сĕнкĕртетсе çӳрет (еле-еле ходит. Говорят про слабого человека или про того, кто только-что начинает поправляться от болезни). Ib. Сĕнкĕртетсе çӳрет, ходит и не может разобраться в окружающей обстановке. Ib. Кĕнеке вулакан виçе юпи çинче ларакан ачана шуйттансем сĕнкĕртетсе çӳресе шыранă. || Болтать, говорить вздор. Альш. Сĕнкĕртетет çавăнта кирлĕ мара. Что-то слышал, но передает неправильно.

сĕр

(сэ̆р), подр. жужжанию. СПВВ. Сĕр-сĕр-сĕр, сĕрлет.

сăркелен

(-гэ-), тереться. СПВВ. СВТ. Ансăр кĕске çанăлă кĕпе сĕркеленсе ача хулне ыраттарать. ЙФН. † Ай, аки Сестепи! сĕлĕ вырма тухсассăн, сĕркеленсе тумасан, пирĕн килемия юратьчĕ. || Вертеться. Орау. Ха, леш вайăкланса сĕркеленсе çӳрет (о ребенке, трется, вертится) — кулачĕ асăнчен каймасть, курăнать. N. Сĕркеленсе тăр (о женщине). || Почесываться. Б. Олг. Мĕскер сĕркеленен.

сĕркĕç

(сэ̆ргэ̆с, сӧ̆ргӧ̆с), сĕркĕч (сӧ̆ргӧ̆ч), сĕркĕчĕ', терка у спичечной коробки. || Смычок. Ст. Чек. Урас-к. Сĕркĕç киле каяс, тет, купăс кунта юлас, тет. Шел. 20. Купăссене тытатьчĕç, сĕркĕччине сĕретчĕç. || Копотун; тот кто копошится за делом, не спешит. СПВВ. ГЕ. Сĕркĕчĕ — акă çын сăра ĕçме каят, вăл киле тавăрăнма тытăнсан, ура çине тăрсан та тепĕр çавăн чухлĕ тăрат. КС. Мĕлле çавсем хăнисем, сĕркĕç çынсем, тухса кайма пĕлмеççĕ.

сăреке

(сэ̆рэгэ), бредень для ловли рыбы в летнее воемя. Ёково. N. Эпир пĕрре лаша кӳлтĕмĕр те, сĕреке хурса пулă тытма карăмăр. N. Икĕ çын сĕрекен икĕ вĕçĕнчен туртса пыраççĕ, эпир пулине хăваласа пыратпăр. Пĕр пилĕк-улттă сĕрсен, пирĕн пĕр витре пулă пулчĕ. Альш. Ăшăкрах çĕрсенче тата сĕрекепе сĕреççĕ пулăсене. Сĕрекене мишук евĕрлĕрех çинçе тĕплĕ тунă. Çăварĕ унăн сарлака, пĕр ик-виçĕ пичетни пур-тăр. Икĕ енчен икĕ çын сĕрсе пымашкăн патакран тытмалли тунă. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипех леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. Вăл мишук пек тăсăлса пыраканнине сĕреке хӳри теççĕ. Сĕрекене лайăх йышши хаклă йĕтĕн çипписенчен тăваççĕ. СПВВ. ЕХ. Сĕреке — пулă тытаканни. Унпа иккĕн сĕреççĕ.

сĕрен

назв. обряда изгнания из жилищ душ умирающих. Н. Седяк. Кĕçнерникун каçпа ачасем „сĕрен тăваççĕ“. Ăна ак çапла тăваççĕ. Пухăнаççĕ çамрăкрах ачасем, пĕр-пĕрин хушшинчен начальниксем хурса пĕтереççĕ: пĕрне старшина тăваççĕ, голова тăваççĕ, староста тăваççĕ, казначей тăваççĕ, возовой тăваççĕ, музыканщик тăваççĕ, йăвăçран шатăрмак тăваççĕ, шатăртаттарса çӳреме. Унтан вара вĕсем хулăсем илсе килĕрен çӳреççĕ, çăкăр, çăмарта, укçа пуçтарса. Килсе кĕрсенех: сĕрен! тесе ушкăнĕпе кăшкăраççĕ, тата хулллисемпе: чир-чĕр кайтăр, тесе çапаççĕ. Купăс калаççĕ; шатăрмакпа шатăртаттараççĕ, ташлаççĕ. Хуллисем вĕсен пилеш йăвăççи пулать. Çак ачасем çĕрле çӳреççĕ. Пĕр-пĕр килле килсе кĕрсен, вĕсем хăйсем сăра ăсаççĕ, хăйă хăйсем çутаççĕ, сăрине те хăйсемех ĕçтереççĕ. Хуçасем голова’сем умĕнче, старшина умĕнче тĕк çех тăраççĕ ура çинче. Сăра ĕçкелесен, ташласан, вĕсене хуçасем параççĕ: укçа казначей’е, çăкăрне возовой’а, çăмартисене çăмарта пухакана параççĕ; вара хуçасене пуççапса тухса тепĕр киле каяççĕ. Пурин патне те çӳресен, вĕсем ялăн анат вĕçне тухса, çăмартисене пĕçерсе чӳклеççĕ те çиеççĕ. Укçисене валеçсе илеççĕ. Хăйсем вут урлă каçаççĕ, шатăрмакĕсене те çунтараççĕ. Ялта çăмарта, çăкăр, укçа пухса çӳренĕ чух тутара курсан, хуллисемпе голова'па старшина хушнă тăрăх хĕнеççĕ. Тутарсенчен укçа ыйтаççĕ; укçи пулмасан, тӳпеттейне илеççĕ. Сĕрене çапла тăваççĕ. ЧС. Пирĕн таврара пур чăваш ялĕнче те авалхи йăлапа сĕрен тăваççĕ. Ăна чир-чăр тасалтăр тесе тăваççĕ. Сĕрен эрне тенĕ чухах, сăрасем туса, пурне те хатĕрлесе, сĕрен кунĕ ĕçĕпĕр-çийĕпĕр тесе, хавасланса кĕтсе тăраççĕ. Ib. Тата ачасем сĕренте, кăшт катса çӳреме тесе, майăрсем, хĕвел-çавăрнăшсем, хура-мăйракасем, канфетсем илеççĕ. Сред. Юм. Сĕрен тесе мункун чухне килĕрен килле патаксĕмпе çапса çимĕçсĕм пуçтарса çӳренине калаççĕ. Етрух. Чăваш хушшинче епле сĕрен пуху пулни. Сĕрен пуху пулнă мункун эрнинче, е кĕçкерникун, е шăматкунсенче; тунă уна акă çапла: çамрăк авланман ачасем питĕ нумай пухăнаççĕ. У ушкăн çинче пĕри пĕр çĕклем хулă çĕклесе çӳрет, ытти ачасенче те пĕрер хулă чăвăклаттарса çӳреççĕ юрăпа. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасем те уя тухса вут питĕ выйлă хураççĕ: вутти урлă пур ачасем те сике-сике каçаççĕ, урлă та пирлĕ, вара сĕрене шатăртаттараççĕ, юрласа; унта вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. Юрри усен (вĕсен) акă çапла: „Пире сăра памасан, пички пăкки хуçăлтăр, пире чăкăт памасан, ĕне сĕтне типĕттĕр, пире çăмарта памасан, чăххи, кучĕ питĕрĕнтĕр!“ теççĕ. Хуллипе чăвăклаттараççĕ, сĕренĕпе, шатăртаттараççе: çапла хапхаран килсейрен кĕрсен юрлаççĕ; кăшин хулли хуçăлсан, у (вăл) тата çĕнĕрен хулă çĕклесе çӳрекенрен илет, вара кил хуçи кил карти варне сĕтелне усем пырас уммĕн хатĕрлесе лартать, унта пĕр витре сăра лартать, виçĕ çăмарта хурать, чăкăтне те, кулачĕне те хурать, пырса кĕрсен сăрине унтах ĕçсе яраççĕ, çăмартине, чăкăтне, кулачне сĕрен пуçĕ такмакне чикет, вара каллех чăвăклаттарса сĕрене шатăртаттарса килĕрен киле çӳреççĕ. Çӳресе пĕтерсен, каллех вут хĕрне тухаççĕ, çĕрле унта вара такмакран сĕрен пуç çăмартасене, чăкăтсене, кулачсен — пурне те пĕр пек валеçсе парать ачисене, унта çисе пĕтерейменнине ывăтса пĕтереççĕ: киремете çитер куна, тесе, киле илсе таврăнмаççĕ. Унтан вара хуллисене вут хĕрне пăрахса хăвараççĕ. Сĕрене ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. Ялта ачасем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳреççĕ савăннипе вара кайран. Çапла чăвашсем киремете хисеплесе савăнаççĕ. Нюш-к. Сĕрен — назв. обряда, который заключается в следующем: на пасхе вечером парни ходят по деревне и под окнами поют: просят яиц и пр. Если не дадут ватрушек и пирогов, то говорят: пусть печь обвалится; если не дадут яиц, то говорят: пусть куры не несутся. Максимкино. Сĕрен бывает в субботу на пасхальной неделе. „Сĕрен каласа çӳреççĕ“. Сĕрен будто бы трещотка, которая трещит: „чăр-чар“. СПВВ. Сĕрен или вирĕм, особое игрище. N. Кашни ял чӳк тума тапратиччен чăн малтан сĕрен тунă (как бы начало всех жертвоприношений). Ст. Яха-к. Унтан вара пĕтĕм сĕренте çӳренĕ халăх уя, ял тулашне, сĕрен пăрахма каяççĕ. ЧС. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ, сĕрен хăваланă чух ташлама тесе. Ib. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтрă килмес: хăш ялта мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ, хăш ялта çимĕкре тăваççĕ, тата хăш ялта аслă уй-чӳкре тăваççĕ. Н. Ильм. Мункун иртсен тепĕр кунне тунтикун прик-виç ача пĕр çĕре пухăнаççĕ те сĕрен тăваççĕ. Унта ытти ачасем пухăнаççĕ. Вĕсем вара касă тăрăх çăмарта пухма каяççĕ. Çӳресен-çӳресен, пĕр-пĕр пӳрте кĕрсе пĕр-пĕрне чир-чĕр кайтăр тесе çапаççĕ... Унтан вара масар çине кайса сĕренне çĕмĕреççĕ те, вилнисене хываççĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем тата уй-чукĕ тунă каçах (в день уй-чук’а) сĕрен тăваççĕ. Вĕсем çав сĕрен тунипе: ялти усал-тĕселсене хуса кăларатпăр, теççĕ. Альш. Ача-пăчасем, çамрăксем, пĕрин патĕнче пăтă пĕçереççĕ, Чӳклеççĕ. Каçпа сĕрен хăвалаççĕ. Пурте патаксем, шăпăрсем, çавасем илеççĕ, тет. Шăк-шăк, шăн-шăн! пурин çуртне урам тăрăх шаккаса тухаççĕ, пĕр чăхха хире хăвараççĕ. ППТ. Пирĕн таврара чăваш ялĕсем кашни çул сĕрен тăваççĕ. Çав сĕрене вăсем кашни ял тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ: хăшĕ Питравра уй-чӳкĕнче тăваççĕ, хăшĕ çимĕкре, анчах мĕшĕн апла тунине пĕлместĕп. Пирĕн ялăн хамăрăн мункунта тăваççĕ. Ib. Мункун ернинче ытларикун ачасем тăрсассăн ирех апат тăваççĕ те сĕрен хăвалама хатĕрлеççĕ. М.-Яуши. Чăвашсем тата сĕрен тăваççĕ. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тенĕ чух тапранать. Вара шăматкун ир пĕр çын патне пухăнать. Унта вара ват çынсем пуçтарнаççĕ. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Тата унта ачасем те пуçтарнаççĕ, темĕн чул нуммай. Вара касакĕ ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. Ĕçлĕ çынсем ачасенчен ыйтаççĕ: хăнкăла пур-и йĕннисенче? теççĕ. Ачасем хăнкăласем чикеççĕ, йĕннисем çине кăтартаççĕ. Çав вăхăтра ваттисем сĕтел хушшинче лараççĕ сăра ĕçсе. Унтан виç çавра юр юрлаççĕ. Тата ваттисем ачасене вăт çапла кăшкăрма хушаççĕ: сĕрен. Тата тепре: хăнкăла! тесе кăшкăраççĕ. Хăнкăлана хăнкăла çиять, таракана таракан çиять, теççĕ ачисем. Унта шăпăр калаççĕ, ташлаççĕ. Касакăн аллинче улăмран тунă нухайка пур, çав нухайкапа кил хуçисене виçшер çапать, уна вăл, чир-чĕр кайтăр тесе, çапать. Унтан ачисем пурте ӳксе пуççапаççĕ кил хуçине: каçар, тесе. Ачисем вара кашни пӳртрен çу, сĕт, çăмарта, кĕрпе пуçтарса çӳреççĕ, ваттисем хушнă тăрăх яльпех çапла çӳресе пĕтереççĕ. Ваттисем кашни пӳртре сĕтел хушшинче лараççĕ. Ун чух вара вĕсен сăнĕсем вилнĕ çын сăнĕ пек пулать, куçĕсем хĕп-хĕрлĕ пулса каяççĕ. Вара çав каçах ял тулашĕнчи çырмана кайса пуçтарнă кĕрпепе пăтă пĕçерсе çияççĕ пурте. N. Малтан сĕрене лашасем ячĕç. Асан. Сĕрен, изгнание покойников. Ст. Яха-к. Пирĕн ялсем тата мункун тепĕр кунне, тунтикун каç, вилнĕ çынсене хывса сĕрен тăваççĕ. || Название инструмента, похожего на шăппăр, пузырь. Слеп.

сĕрепсĕр

безобразный, страшный; очень, чрезвычайно. Чăв. юм. 1919, 13. Сĕрепсĕр нумай (без счету много). Сред. Юм. Сĕрепсĕр пысăк, очень, весьма, чрезвычайно большой. СПВВ. ИФ. Сĕрепсĕр — пĕрех те илем çук. Ib. Тискер, илемсĕр çынпа вăрçнă чух: сĕрепсĕр, тесе вăрçаççĕ. Ib. Сĕрепсĕр — пит илемсĕр, килĕшӳсĕр.

сĕрĕпсĕр

то же, что сĕрепсĕр. СПВВ. ИФ. Сĕрĕпсĕр-пĕрĕх те илем çук. Тискер, илемсĕр çынна вăрçнă чух: сĕрĕпсĕр, теççĕ.

сĕрĕх

(сэ̆рэ̆х), так называют человека со слабым телосложением. СПВВ. МС. Сĕрĕх тесе кăкăрсăр ачасене калаççĕ, начар, хĕн курса ӳсекен ачасене калаççĕ: ку сирĕн ача ытах сĕрĕх-ĕçке, теççĕ. N. Сĕрĕх çын, человек некрепкого сложения. Срв. нишлĕ.

сĕтеклентер

(-дэр), придать вкус, привкус. СПВВ. Х. Сĕтеклентерет = тутă кӳрет.

сĕткен

[сэ̆ткэн'), сок. О сохр. здор. Сивĕ тытакан çынна сивĕ таса шыв е сивĕтнĕ вĕренĕ шыв сĕткенĕпе, шур-çырли сĕткенĕпе хутăштарса парас пулать. Айдар. † Вăрманта йывăç пит нумай, сĕткен кĕни пит сахал. Н. Тим. † Хура вăрман варринче пушăтлăх; кам пĕлĕ-ши унăн сĕткенне (когда они в соку?) СПВВ. ПВ. Сĕткен, сок дерева. Ib. Ку вуплăн пĕр сĕткенĕ те çук.(Говорят о затверделой вобле). Сĕт-к. † Ыр ĕçсе те ыр çиса, сăпаççипах ыр çынне; эпĕр ĕçнĕ вырăнне сĕткен полса йолтăр-и. (Ĕçкĕ йорри). || Влага. Календ. 1904. Çĕр сĕткенĕ пĕтет.

свай

свая. СПВВ. N. Свай — кĕпере йăтса тăракан юпи. Кн. для чт. 179. Чăршă çурт тунă çĕре, свайсем тума каять. || Дубина. СПВВ. ИА. Пысăк каскасене свайпа персе çураççĕ.

Смурлă

находящийся в неприязненных отношениях. Йӳç. такăнт. 49 Эсĕ Крикури Каврилăпа смурлă мар-и? СПВВ. Х. Смурлă пултăмăр унпа эпир (во взаимной вражде, в ссоре, в неприязни). См. спурлă.

станлă

статный; объемистый, с крупной фигурой. ЧП. Пирĕн ял хĕрĕсен станлă иккен пĕвĕсем. Сред. Юм. Вăрăм, çӳлĕ, самăр лашана станлă теççĕ. Ib. Кô лаша пит станлă. (Говорят про лошадь, которая имеет высокий, длинный и тучный корпус). СПВВ. ЕС. Пысăк станлă лаша, крупная лошадь.

стопка

стакан (от русск. стопка). СПВВ. ТА.

струппил

стропила. СПВВ. ИА. Пӳрте витиччеч струппил хураççĕ.

çавăнпа

благодаря этому; поэтому. Регули 764. Вăл шу орлă каçрĕ, çавăнпа (у др. çанпа) хăтăлчĕ (спасся). Юрк. Салма эпĕр питĕ юратса çиетпĕр. Авă çавăнпа эпĕр пăрçана акма тăрăшатпăр. СПВВ. Çавăнпа та, поэтому-то.

çавăрлан

или çавăрлан пулă, назв. рыбы. СПВВ. См. çарлан пулă. ЧП. Çавăрлан пулă (ĕлĕк мăшăрпе сотнă она, вон тăватă пуса; тутлă).

çакнă ама

назв. женского украшения. СПВВ. ВА. См. алма.

çакăн кап

(с'аҕы̆н ҕап), такой, как этот. Пшкрт. СПВВ. ТА. Çакăн кап = çакăн пек.

çаклама

назв. женского украшения. Пшкрт. ЧС. Ăна икĕ шĕлкеме çакаççĕ, хушпу тăхăнтараççĕ, çаклама, чепешка, тата ытти япаласем те çакаççĕ. СПВВ. ТА. Çаклама; хĕрарăмсем сăран çине тенкĕсем çĕлесе çакса çӳреççĕ.

çаклă

то же, что çеклĕ. Ямаш. Сăмси çаклă пек кукăр. СПВВ. Çаклă = çеклĕ, çекĕл, крюк.

çаллан

быть занятым, возиться. Баран. 153. Çавăнпа кунти халăх мунчалапа, пушăтпа çалланса пурăнать. К.-Шемяк. Самай туйпа çалланă вăхăт пулчĕ, çавăнпа нимĕн тума та пулмарĕ. СПВВ. Çаллăнаççĕ, возятся, занимаются, валандаются.

çанат

сенат; вельможа, сановник. Пазух. Йĕс йĕнер пускăчи, ай, çийĕнче патшапала çанат, ай, сăнĕ пур. Тайба Б. † Ылтăнпала кĕмĕл йĕнер çинче патшапала çанат алли пур. СПВВ. Пур санатсем пухăннă.

çап-çара

совершенно голый. N. Унăн пуçĕ çап-çара, вăл çӳçне хыртарса янă. N. Мана пĕр пилĕк тенкĕ пар-ха, ытла çап-çарах, ан пăрах. || Исключительно. Конст. чăв. Эпĕ вăсен умĕнче çап-çара чăвашла калаçрăм. N. Ют ялсене (о чужой деревне) ыйтсассăн, хăш пĕлейменнисене çап-çара суеçтертĕм. || Совсем. СПВВ. Х. Çап-çара ывăннă. N. Çап-çара начарланса карăм. Я совсем исхудал. || Все, целиком. N. Эпĕ тара пама çырса ятăм анисене, вăл хăй юмах(х)ипе: çап-çара акап, тет. N. Çап-çарах ан яр, тăварлă полĕ. Все не клади, пересолишь.

çапкаланчăк

(-џ̌ы̆к), шатун, кто шатается без дела. КС. Е-е, çапкаланчăк, вăсем хушшинче мĕн çапкаланса çӳрет-ши? (трется?) СПВВ. ГЕ. Çапкаланчăк тесе нимĕн ĕçсĕр çапкаланса çӳрекен çынна калаççĕ. СПВВ. ТМ. Çапкаланчăк — ĕçсĕр сĕтрĕнсе çӳрекен çын. || Скандалист. СТИК. Çав çын ӳссĕринче питĕ çапкаланчăк, урăлсан унтан йăваш çын тупаймăн. || Запутанный, беспорядочный. Сред. Юм. Тыр пит çапкаланчăк, веç ôрлă-марлă выртса пĕтнĕ: епле вырмалла-ши ôна? СТИК. Кăçал тырă питĕ çапкаланчăк, теççĕ епле пуçтарăпăр (çапкаланчăк — беспорядочное расположение то в одну, то в другую сторону, относительно хлебов).

çапа

(-ба), то же, что çапла. СПВВ. ФН. Çапа = çапла.

çапă карта

плетень. СПВВ. ВА.

çапăр

(-бы̆р), ф. 2-го л. мн. ч. повелительн. накл.; встреч. в оригинальном обороте: СПВВ. Çапăр тем пекки тăваççĕ. [Повидимому, из „çапăр тенĕ пекки тăваççĕ“, где после отпадения конечного ĕ в слове тенĕ н перед п изменился в м]. Будто бьют.

çапăр

назв. какой-то посуды для собирания ягод. СПВВ. ТМ. Çапăр — сапаксем. Пит нумай сапак çырла мĕн пуçтарсан: ĕнтĕ эпĕ пĕр çапăр пуçтартăм, теççĕ. Çапăр йĕри-тавра пĕр шит пулат.

çар

(с'ар), то же, что çавăр, вертеть. Пшкрт. СПВВ. ТА. Эсĕ ан çар = эсĕ ан çавăр.

çара-çерçи

(-з'и), летучая мышь. Тюрл. Ст. Чек. Çара-çерçи пĕçерсе çисен, тĕнчери пур япалана пурне те пĕлет, анчах ăна çиме çылăх. Сред. Юм. Çара-çерçи пик тесе сивĕре начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Сиввĕ мар-ши кôна, çара-çерçи пик сиввĕре те тумтирсĕрех çӳрет. Кайсар. Çара-çерçийĕн çунатне типĕтсе таярпа (= тарайпа?) умма çаксан, сивĕ тытмаст. Ib. Çара-çерçи çуначĕпе, куç пăсăлсан, куçа сăтăраççĕ, вара тӳрленет, теççĕ. Нюш-к. Лаша питĕ начарланса кайсан, уна çара-çерçие типĕтсе парсан, чĕрĕлет, теççĕ. Кан. Виççĕшĕ те çара-çерçи пек чухăнскерсем. СПВВ. ИА. Çара-çерçийĕн кăнтăрла куçĕ курмасть. || Голяк, бедняк. Кан. Тепĕр енче — пур „çара-çерçи“, пĕрер ятлă çĕр çинче 10—15 йышлă çемье тăрантарса пурăнаканскерсем, пĕр сăмахпа каласан — „катен-карчăк“ пеккисем. Йӳç. такăнт. 17. Кам качча килĕ пирĕн çара-çерçисене?

çарăкла кăшман

брюква. СПВВ. КМ.

çармăс

(с'армы̆с), мари. Регули 1263. Çармăс майлă томланчĕ. СПВВ. Х. Атăл урлă каçсассăн, çармăса та ăс кĕнĕ, тет. (Стар. послов.). Собр. Сармăс, Атăл урлă каçсан тин, астунă, тет. (Стар. послов.). Юрк. Эпир чăвашсем пулатпăр, чĕлхе пирĕн çармăссенчен уйрăм. ЧП. Çармăс çинче çар вылять. || Назв. сел. Тончурина. Собр. † Çармăс уйне çарăк акрăм, çаракĕ пулчĕ пулмасла.

çартсăр

без утора. || Переносно — глупый. СПВВ. ФВ. Çартсăр çын тесе айвантарах çынна калаççĕ. Вăл çарта ларайман, калаçнă чух та çăвара мĕн килнине персе ярат, теççĕ.

çатан

(с'адан) плетень. Альш. Ула кушак, сăр кушак çатан айне йĕр хывнă. СПВВ. НН. Çатан урлă кайнă тесе вилнĕ çынна калаççĕ. Пĕр-пĕр ватă çынна: унăн çатан урлă каяс вăхăт çитнĕ, теççĕ; вăл — вилес вăхăт çитнĕ тени пулать. М. Тув. † Çатан кашти — улт кашта, авăнассăн туйăнать. N. Çатан шăтăкĕ пĕрене шăтăкĕнчен (çатан çурăкĕ пĕрене çурăкĕнчен) кулат, тет. Б. 13. Чупрăм, чупрăм, çитеймерĕм, хăва çатан урлă каçаймарăм. || Частокол. Пшкрт. Çатан, то же, что у др. чуваш назыв. шалча карта. СПВВ. ВА. Çатан — шăтăрнак, частокол. || Плетенка (для езды). Завражн. Çатан, çӳремелли çатан. || Корзинка. N. Ытла вĕттинчен çатан кунтăсем тăватпăр. Аттик. Тата çăмарта пухма çатан парса ярать. См. чатан, читан.

çатан карта

плетень. СПВВ. ИА. Çатан карта тытса çарăкпа хăяр акаччен, уях тухса ак. N. Çатан карта шур тутри çилпе вĕçессĕн туйăнат.

çатас

неизв. сл. СПВВ.

çатăрка

(с'ады̆рга), трещотка. Бур. Баран. 42. Хуралçă çатăрки вăрра хăратнă пек, йытă сасси кашкăр кăмăлне пĕрттех килмест. К.-Кушкы. Çатăрка — трещотка, употреблявшаяся при обряде „сĕрен“. Ib. Пахча хуралçи çатăркапа çатăртаттарăт. || Хворостина, хворост. Н. Уз. Çатăрка анчах тăрса юлчĕ. Осталась только хворостинка, мелочь. Хурамал. Вĕтĕ çаппа çатăрка тесе калаççĕ те çырма-çатăркана каяс, теççĕ (хуйхăраççĕ). Çта та пулин çырма урлă çĕрле каймалла пулсан, вăл çынна чарса калаççĕ: ма каян çĕрле пулсан? е çырма-çатăркана кайăн (упадешь), теççĕ. Сред. Юм. Çатăрка или çатрака. (Вĕтĕ çаппа çатрака теççĕ). Бугульм. † Тăшманçăм килессе пĕлнĕ пулсан, хăваяс мĕн кĕпер çатăркаран... СПВВ. ИФ. Çатăрка — туратăн вĕччеç турачĕсĕм. В. Ив. Сӳре йывăççисем çумне аял енне çатăрка каркаласа çыхаççĕ. || Трущоба, чаща. Хорачка. Нисталла каймалла мар, çатăрка (в лесу). || Запутанная (рожь). В. Олг. (у КС. также çатра). || Назв. какой-то кости птицы. Пухтел. Изамб. Т. || Решетка у шерстобитов? Чирикеева. Çатăркана курак йăви теççĕ. || Вспыльчивый. Сиктер.

çатма

сковорода. СПВВ. ИФ. Çатма е тупа — капăртма пĕçерекенни. Сред. Юм. Паянхи çôл çатма пик (говорят про гладкую дорогу). С. Айб. † Хĕр ĕмĕри иртет-çке, йывăç çинчи улма пек; арăм ĕмĕри çитет, çатма çинчи пăрçа пек. N. Çатма шăрши кăлараççĕ. || Плошка. КС. Тăрхала çатма, глиняная плошка, продолговатая, для жареного; çавра çатма, круглая глиняная плошка. Орау. Тăн çатмапа çăмарта хăпартрăмăр паян.

çекли

то же, что, çеклĕ, крюк. СПВВ. ЕХ. Çекли — пĕр-пĕр кукăр йывăçран япала çеклетсе явма тăваççĕ. N. † Çак ялăн кĕлетсен çийĕ анассăн туйăнать: и анас çук, анас çук! тăват кĕтессинче тăват çекли.

çемленке

(-н'г'э), землянка, омшанник. Микушк. Унта çемленке пулĕ. Эсĕ çитсен, унăн алăкĕ яр уçăлса кайĕ. СПВВ. N. Çемленке — çĕр алăтса вĕлесем хумали тăваççĕ.

çенĕх

(с'эн'э̆х’), сени. Тюрл. Çынсем пухăнса çитсен, сăра, нăтă, çăкăр, чăкăт илсе çенĕхе чӳклеме тухаççĕ. N. Çенĕх маччи ишĕлсе аннă. СПВВ. Т. Çенĕх пӳрт умĕнче пулать. Аттик. Унтан вара пӳрт алăкне, çĕнех алăкне, кил-карти хапхине янкă уçса пăрахаççĕ. См. выше.

çепĕç

(с'эбэ̆с'), ласковый, мягкий, нежный. И. С. Степ. Çепĕç — „красноречивый, нежный, мягкий“. Юрк. † Савнă-ах та пуçăм, хура куçăм, калаçăрсам çепĕç чĕлхĕрпе. СПВВ. † Килекен тăванçăм килми пулчĕ, çавăраймăп-ши çепĕç чĕлхемпе. Ib. Çепĕç — çемçе: çепĕç чĕлхеллĕ, çепĕç калаçать, çепĕç тыткалать. Кан. Ха, епле вăл çепĕç. || Нежно. Чăвашсем. Çыннăн чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ еннелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана çĕмĕрлесрен хăраса епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пĕк çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек чысланса пурăнмалла пултăр, теççĕ. || Осторожно. Чăв. Ялĕ. Çи-виттине пĕр васкамасăр, çепĕç витме кирлĕ. СПВВ. Çăмартана çĕмĕрĕлесрен епле çепĕç тыткалаççĕ, çак çын чунĕ те çавăн пек çепĕç çĕре каймалла пултăр. (Говорят, бросая яйцо по смерти человека).

çепле

(с'эпл'э), перелог, залеж. Отсюда назв частей поля: Кивĕ çепле, Çĕнĕ çепле. Трхбл. СПВВ. Çепле — тин çерем пăсса тунă ана. Изамб. Т. Çепле, земля на 2-ой год после поднятия нови. || Назв. луга (улăх), принадлежащего дер. Яншиховой, Батыр. р.

çерçи

(с’эрз’и), воробей. ТММ. Çерçисем ушкăнĕ-ушкăнĕпе вĕçсессĕн, ыраш акма вăхăт çитнĕ, теççĕ. Альш. Çерçи, ампар айĕнчи, хăйне ăрасна, хирти — хăйне ăрасна. Хирти — „вир çапаканни“. Варманта-мĕнте пурăнать. Хĕвел-çавăрнăшне те пит çиет. Бюрг. Сенĕк тăррине вут хутăм, çерçипелен пăтă пĕçертĕм; атя, пăяхам, пăтă çиме... Никит. Ыран пирĕн шывпа вылляс пулать, е киремете çерçи чӳклес пулать, вара çăмăр, çăвать (сказал старик). N. Çерçисем чĕвĕлтетсен, йĕпе пулать, теççĕ. СПВВ. ЛП. Çерçи — салакайăк. N. Çерçи пуç пек юр çăват, т. е. хлопьями (салакайăк пуç пек). Орау. Çерçи йĕрри пек тăва пуçларĕ ачи (начал писать). Хурамал. Çерçи пуçĕ пек юр çăвать (крупный снег, у КС. салакайăк пуç пек). Сред. Юм. Ялта çерçи выçă вилмест, тесе, ялта çын выç вилмест тесе калассине калаççĕ. Ib. Юр çерçи пуç пек çăвать (лапка юр çусан калаççĕ). Юрк. Çерçи пуçĕ пек юр çусан. || Летучая мышь. Ядр. р. || Дощечка (м б. диск), которую бросают во время игры вверх. Орау. Çерçие (дошечка) çӳлелле ярсан, вĕлтĕртетсе каять. Абыз. Ачасем çулла çӳхе хăмая çӳлелле ярса (вĕçтерсе) вылляççĕ, çав çӳхе хăмая çерçи теççĕ. См. вĕлтĕртет, вĕçтĕрмечĕ. || Реnis (у маленьких). Тюрл.

çерçи кăпçи

назв. растения, umbelliferae. Тюрл. Çерçи кĕпçи (тăрри шорă). Нюш-к. Çерçи кĕпçи; вăрри тăрансассăн (çитĕнсен), енĕс е калемпĕр теççĕ ăна. Изамб. Т. Çерçи кĕпçи, а семена назыв.— калемпĕр. Хумуйсем. Çерçи кĕпçи, назв. растения. У др. кушак-кĕпçи, или: калемпĕр. И. Аккоз. Çерçи кĕпçи; когда его семена созреют, его называют — калемпĕр; семена идут на печенье хлеба. СПВВ. Çерçи-кĕпçи, ĕнĕç кĕпçи — тмин? (Вопрос его).

çертешник

(-до-), сердечник. СПВВ. НА. Çертешнике малти урапа тухса каясран тиреççĕ.

çеçке

(с’зс’кэ), цветок растения. СПВВ. КЕ. Çырла авăрисен, çырла пуласси çурăлсан, шап-шар чечек пулат, çавна çеçке теççĕ. Орау. Çеçкене кайсан, çеçкере савăнтар (пчел). N. Сатра çеçкесем çурăлчĕç. N. Çеçке хĕрри тăрринче. Микушк. Йĕтĕн çеçки, цвет льна. Тиханьк. Йитĕн кăвак çеçкея ларчĕ (лен зацвел). См. омма çеçки. П. Федотов. Пирĕн çуни çунатлă, çунат айипе çил вĕрет çеçке пек хĕрсенĕн кăмăльшĕн. С И. Иванов. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлтăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар. Çутт. 144. Чечек çеçкисем юр пĕрчисем пек вĕлкĕшсе вĕçсе анчĕç. Чертаг. † Сарă çеçкене ларнă хăяр тытăнать... Якейк. Хăяр пирн сар çеçкея тахçанах ларса. Ib. Кăçал хăяр çеçки лайăх та, хăяр та нумай. Орау. Хăяр сар çеçкенĕ ларнă (= чечеке ларнă, зацвел). Ib. Хăяр çеçке çулчи сарăхнă (кушăрканă, стали шероховаты). ЧП. Аслă çулăн икĕ аякки сар çеçке. Кĕвĕсем. Çĕмĕрт çеçки хăвана явăнать. Ib. Çĕмĕрт çеçки çурăлать те, çĕмĕрт çеçки çурăлать, вăрман витĕр курăнать. Сала Ib. Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат, çĕмĕрт çеçки çӳçене явăнат. Ала 105. Чĕн пушипа çĕре çапрăм, çĕр мана çеçке пачĕ, çеçкине вочаха хотăм: пот! терĕ, çат! терĕ. Абыз. Уй-уй урлă каçрăмăр, урпа çеçки çутипе. N. † Шап-шурă иккен çырла çеçкисем. Пазух. Çырла çеçке çурсассăн, килет парлак илемĕ. Альш. † Хĕрлĕ-хĕрлĕ пĕрлĕхен: çеçки витĕр курăнать. || Листья ягоды. N. † Çырли çĕре тивмерĕ, çеçки çĕре тивейчĕ. || Ботва, зелень корневых растений. Т. II. Загадки. Мучийĕ аялта, сухалĕ тулта. (Кăшман çеçки). В. Олг. Паранкă çеçки, побеги и ботва (то же и у огурцов). КС. Кишĕр çеçки, хăяр çеçки, улма çеçки (вся зелень картофеля). Çарăк çеçки, зелень репы. Ib. Çеçкене кайнă, (картофель) пошел в литвинью (отрицательное качество). Ib. Кăçал улман çеçки ытла вăйлă, çампа улми сахал. Сĕт-к. Омма çеçки, стебель картофеля с листьями. Завражн. Олма çеçки, росток, ростки картофеля. Абыз. † Пахчи-пахчи çĕр-улми, сысна çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли çеçки пур. Кан. Пĕр çеçкерен З—4 улма анчах тухать. Сятра: параҥгы̆ с’эс’кэ jарза лардат (или: шы̆дат). N. Улма çеçки, литвинья. Н. Седяк. Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Арман чулĕ). || В перен. см. СПВВ. ЕС. Çеçке = пит илемлĕ, тăваткăл питлĕ-куçлă çын. N. Хывнă чухне акă çапла каласа хываççĕ: эй тăванăм, çеçкем, хăçан курăшăпăр, хăçан пĕрле палашăпăр, хăçан калаçăпăр. || Яз. имя женщ. Рысайк. || Фамильное прозвище мужч. Козыльяр.

çеçпĕл

(с’эс’пэ̆л’), назв. раст., медуница. Зап. ВНО. Çеçпĕл çеçки, кăмака мелки (красавица, помелом писанная. Насмешка). Шарбаш., Хочехмат. Çеçпĕл = ĕшпĕл. (Сообщ. Н. Р. Романов). Нюш-к. Çеçпĕл, pulmonaria afficinalis. Ст. Чек. Çеçпĕл, синий. цвет; расцветает рано весною, иногда еще не сходит снег. Чув. пр. о пог. 432. Вăрманта çеçпĕл пит нумай пулсан, вăл кăваклă-хĕрлĕллĕ çитĕнсен, çав çул хура-тулă аван пулать. Если весною в лесу очень много травы „подлесника“ и цвет ее дойдет до голубокрасного (в это время она бывает в полном цвету), в этот год греча бывает хорошая. Изамб. Т. † Çавăрнатăр, пăхатăр: хам çех чипер, тиетĕр; санпа манăн чиперри кăвак çеçпĕл тăрринче. С. Дув. Çеçпĕл чечек тăканат, арман шывне пухăнат. Н. Седяк. Çеçпĕл появляется после колокольчиков, цветы с голубыми мелкими лепестками. || В некоторых говорах — листья травы снити. СПВВ. Çеçпĕл = серте чечекки. Орау. Çеçпĕл (снить) яшки какай ярсан славни пулать. || Листья травы „уй паранки“. Сред. Юм. Çеçпĕл тесе уй паранкин çиелте ӳсекен корăкне калаççĕ. || Фамильное прозвище. N. Çеçпĕл Мишши, чувашский поэт. (Умер в 1922 году на Украине).

çех

(с’эх’), только. Вино-яд. Хăна çех сиен тумастăн. СПВВ. ПВ. Çех, çеç, только. Çапла çех. ЧС. Яла пырса кĕтĕмĕр: ялта чан сасси çех кĕрлет. Букв. 1904. Çырла пиçнĕ вăхăтра, вăрманта çухăрашни çех илтĕнет. См. çеç.

çылăх

(с’ылы̆х), грех, погрешность. Орау. Апла ан калаç, çылăх пулать. СПВВ. Х. Çылăх, çывлăх. N. † Хура-хура хура-тул, çурри тухат хывăха (в мякину); çичĕ ют килне каякан, çурри тухат çылăхран (освобождается наполовину от грехов). Каша. † Мĕшĕн выляс мар, кулас мар? Çамрăк чух выляни çылăх çук. Собр. Вăрманта кирек мĕн тусан та, çылăх çук, теççĕ. (Послов.). N. Темиçе çул çынтан йăлăнса выртса, çылăхĕ те каçрĕ пулĕ. (Гов. об умершем). Ib. Çылăх çырмара, хурăнташ хурăн тăринче, намăс лапрара, теççĕ. (Послов.). || Грешно. N. Урайне икĕ пурне хулнăш пылчăк тулнă тесен те, пĕртте çылăх мар. В. Буян. † Эсĕ те пике хĕрĕ мар, эпĕ те улпут ывăлĕ мар, чуп-тусан та çылах мар.

çыпçусăр

(-зы̆р), неприличный, непристойный, неприятный, неосновательный, нескладный. Сред. Юм. Çыпçусăр тесе çынпа сăмахласа килĕштереймен çынна калаççĕ. Ib. Çып çусăр çын тесе çынпа йăмахласа çын кăмăлне çавра пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. МА. Çыпçусăр! Эсĕ ĕмĕрне те çын çумне çыпçаймăн. Килĕштерсе пурăнаймăн.

çыр

(с’ыр, с’ир), обрыв, края оврага, яр, откос берега. Пазух. Çурхи шывсем юхать, çырсем юлать. ГТТ. Типпе юлнă (на низком сухом берегу) пристăнь çырта ларать. В. Байгул. Халăх çыр пек тăрат. Народ стоит как обрыв. (повидимому, соответств. русскому „стоит стеною“). Сятра. Пăраххот çаплах çыр панчанах карă (или: çыр çомăпа). N. Ахаль те тарăн çырсем, варсем тата тарăнланса юлчĕç. ЙФН. † Çыр хĕрĕнче çĕр çырли, пиçсе çитсен, çын курать. Ib. † Хура çыр хĕрĕнче хурăн çырли, пиçсе çитсен, çын курать. КС. Çыр хĕрне ан пыр, шыва кайăн. СПВВ. ЛП. Çыр = çыран. N. Атăл çырĕ, крутой берег, гористый берег Волги. Ёрдово. Çырма шывсем пурте пĕр шыв çине пухăнаççĕ те, вара çыр таранах шыв юхать. || Крутой овраг, по дну которого протекает ручей. Якейк. Çырта шăва кĕтĕмĕр. ||Берег. Якейк. † Çыран толли шу йохать, çырне йăвăр килмĕ-ши. Байг. † Атăлĕсем тулăх, шывĕ çыртан, ишес пулсан, епле ишĕп-ши? || Островок. Беляева. || Черта. Юрк. Ахтирекле вылянă чухне ачасем каçсан: çыр урлă каçсан тивертрĕ, теççĕ.

çыра

(с’ыра), черта, кон при игре в чиж. Хурамал. См. чиккарт карта. Изамб. Т. Тепĕри шăпапа ун хыççăнĕ, кукăрт ӳкнĕ тĕле каят та, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. Ib. Унăн персе янă кукăртне шăпапа ун хыççăнĕ, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. || Резец (инструмент). СПВВ. N. Çыра — пура пуранă чух тума çырса йĕр тăвакан хатĕр. ЩС. Çыра, для проведения параллельных линий. Питушк. Çыра — катка тумалли.

çырă

(с’ыры̆), темноватый; каштановый (о волосах). Трень-к. Шорк. Çырă, каштановый цвет волос. Ерк. 10. Кăтра хĕриллĕ çырă çӳç, тăрăхла тĕксĕм хура куç. СПВВ. ВА. Çырă çын, русый. ЙФН. † Вăрман урлă каçрăмăр çирĕк çинчен куç каймарĕ; çакă яла çитрĕмĕр, çырă хĕр çинчен куç каймарĕ (не мог оторвать глаз). || Шатен(-ка). ЙФН. † Ай çыр аки, çыр аки! хамах çырă тесе, ăва (= ума) тухса ан тăр-ха. Санăн çырру çĕр çырли. Ст. Ганьк. † Вăти касра çичĕ хĕр, çиччĕшĕ те çырă хĕр. Ib. Çырă хĕре кам савĕ? Савсан, савĕ çырă ача. Г. А. Отрыв. † Çырă варли ӳстертĕм, çерккăл (зеркало) çине пăхтарса. Бгтр. † Пирĕн пахчара сакăр хĕр, сакăрăш те сап-сарах, эпĕ илесси çырăрах, çырăрах та хурарах. Орау. Çырă çын — ни хура, ни сарă çын. Хурамал. Çырă — почти темный, переход от „сарă“ к „хура“. Ib. † Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, çыртăр турă пĕрле пурăнма. || Пепельный, пепельного цвета. Уганд. || Ачач 50. Таса çырă куçĕсем. || Кличка собаки. Коснары.

çырлах

(с’ырлах, с’ирлах), помиловать; быть принятой (о молитве, жертве). Хăр. Паль,. 29. У-ух, епле аслати кĕрлет! çырлахтăрах... Юрк. Çырлахтăр (турра панă выльăх силленни). Букв. 1886. Турă кăна çырлахтăр. Избави бог! Сиктер. Килĕшпе, ачам-пăчампа çырлах. N. Ват (= вот) пирĕн чăвашсем çăмăр чук тунă чух çапла чӳклеççĕ чĕкету, çырлах; тепе киремечĕ, çырлах; хĕрлĕ çыр, çырлах камалсăр, çырлах; хурхан-вар, çырлах; мĕн пур киреметсем, пӳхампарсем, хĕвел ашшĕсем, çĕр ашшĕсем пурте кĕлĕре пулăр, теççĕ. ЧП. Ах тур, çырлах, лашисем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. N. Çырлахах, турă! тетĕп: мĕн аслăш пулĕ апла тĕнче? N. Турах çырлахтăр. Могонин. Эх, çырлахах, тур. Русак. Çырлах, турă, ӳкрĕм — пуççапрăм, пĕр турра асантăм, витĕнтĕм. Ан пăрах, турă, çырлах, турă. (Моление). КАЯ. Çапла чӳклесе пĕтерсен, чӳкки-кĕлли чипер çырлахса кайтăр тесе, выртса çывăраççĕ. (Тайăн сара). Вырăсла пурăнакан çын (т. е. тайăн сăрана) ĕçсессĕн, е сăхсăхса ĕçсессĕн, чӳк çырлахмасть, теççĕ. ЧС. Йăваш, тӳлек çӳремесен, чӳк çырлахмас. N. Вăлă (источник) акă мĕлле чӳклесен çырлахĕ: пилĕк çăмарта, салат, пĕр çăкăр сăмси ил те, çав çăла кайса яр, вара вăл çырлахĕ. См. çăл. СЧЧ. Пичче каларĕ: эпĕ каятăп (опускать мимĕр в прорубь), анчах мимрине çулăрах тăвăр; çулăрах тусан, хытăрах çырлахĕ, терĕ. (Жертва воде при шыв титни). Ходар. Ку çырлахран (так!) пуçласа чăсарах (протяжнее) каламалла (молитау. Чӳклеме). Т. VI. 27. Çырлах, ырă хĕрт-сурт, çырлахсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт, çырлаха парсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт. И. С. Степ. Çырлах, прими. ППТ. Хăш çулне шалт тĕлĕнмелле, выльăхсем хускалмаççĕ те, тата силленессе те час силленеççĕ. Вара хăйсем те: ай-ай! кăçал час çырлахăрĕ, тесе, пит хавасланаççĕ. N. Итлемесен, чӳкĕсем çырлахмасран хăранă. КАЯ. Эпĕр каялла çавăрнса пăхрăммăр та, çырлахтарах, турă! темле йăтă, пуçне çулелле каçăртнă, куçĕсем вут пек ялтăртаттарса, сĕлекине юхтарса, пирĕн çие уткăнса килет. Сактер. Чӳклекен: çырлахрĕ, тесе, пусма тытăнать (быка). || Помириться, примириться. Бгтр. Лешсем: вил шапапа анчах çырлахатпăр, тесе калаçаççĕ, тет. || Пропасть, погибнуть. Перев. Рак хăй çакăнта çырлахассине хăех пĕлсе тăрать ĕнтĕ те (рак знает, что ворон его сьест), калать. СТИК. Куршĕсем пуртта илсе карĕç те, илсе килмерĕç, çавăнтах çырлахрĕ вара. || Помилование. СПВВ. Турăран çырлах пултăр, этемрен сиплĕх пултăр. || Моленье. СПВВ. ПВ. Çырлах тăвас турра.

çытак

(-дак), детские штаны. КС. Çытакна тăхăн. СПВВ. ГЕ. Çытак — пĕчĕк ачасен йĕмĕ. Çытакăн тĕпĕ пулмаçт. См. çыртма йĕм.

çытар

(с’ыдар), подушка. N. Çытар, подушка, имеющая форму прямоугольника. Большая подушка, употребляющася как изголовье и заменяющая перину. Минтер — небольшая квадратная подушка. СПВВ. ТА. Санăн çытар пур-и? Санăн минтер пур-и? || Подушка для сохранения тепла в рамочном улье. || Торх. См. армал.

çивĕт туни

(-νиы), çивĕт тунни (-νиы), коса. Орау. || Косоплетка (лента и Т. под.), вплетаемая в косу. Сред. Юм. Çивĕт тôнн тесе çивĕт çивĕтленĕ чôхне çивĕте кӳртсе хăваракан шараçа калаççĕ. СПВВ. ФИ. Çивĕт туннипе хĕрарăмсем çивĕт çивĕтлеççĕ. См. çит-туни.

çилам

(с’илам), силою, насильно, силом (русск.). Сред. Юм. СПВВ. Çилам туртса илнĕ. Отняли силою, силом.

çилĕле

сердить. СПВВ. Çилĕлес.

çилкĕн

неизв. сл. СПВВ. Х.

çиллес

гневливый, сердитый, грозный. Беседы на м. г. Çиллес, хăех çиелле тухасшăн тăракан çын пулас пулмаст. СПВВ. Çиллес çын, вспыльчивый человек. См. çиллемес.

çилче

(џ̌э̆), назв. болезни лошади. СПВВ. НН. Çилче — çула лаша мăйĕ çинче пулакан суран.

çимĕк

(с’имэ̆к), назв. праздника, семик. Орау., К.-Кушки. Байглыч. Çимĕк, последний четверг перед троицей; в этом день проводили обязательное поминовение умерших. См. Магн. М. 185. Н. Седяк. Çимĕке чăвашсем эрне каç тăваççĕ, тройтсă умĕн. Çак каç вилнĕ çынсем киле таврăнать, теççĕ. Çăмарта пĕçереççĕ, кашни вилнĕ ачана пĕрер, çак çăмартасемпе выляса çӳрет, теççĕ. Хурăнташсене пуçтараççĕ, вара ĕçеççĕ, çиеççĕ. Хурамал. Çимĕке, акана иртерех пĕтерсессĕн, вырас çимĕкĕ умĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ, акана час пĕтереймесессĕн, вырăс çимĕкĕ (троица) хыçĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ. Аттик. Вĕсем пуринчен ытла çимĕк тенине мункун иртсен çичĕ эрнерен виçĕ кунччен пĕтĕм ĕçĕсене пăрахса уяççĕ. Тайба-Т. † Çимĕк çите пуçласан, хĕр пуçтарăнат урама; Хăят (назв. ярмарки в с. Кияти) çите пуçласан, хĕр саланат урамран. Сред. Юм. Çимĕке вилĕсĕм пыраççĕ. (Çимĕк ыран чôхне, ратил ыран тенĕ чохне, вилĕсĕм хăйсĕм вилнĕ киле пыраççĕ, тет). Якейк. Первайхи çимĕкчен çиччĕ шăва кĕрсен, е çич тьыха корсан, çын тепĕр çолталăкчен лайăх порнать, теççĕ. Ib. Çимĕкре пусăк пир кĕпи полсан та, çĕнĕ полтăр, мăнконта çĕтĕк полсан та, шорă полтăр. Регули 1198. Çимĕк тĕлĕнче килимарĕ вăл. Ib. 1188. Çимĕкренпе сумар выртать. Ib. Çимĕкчен онта порнатăп. СПВВ. ИА. Çимĕкрен чăваш хĕрĕсем вăйя тухаççĕ (начинают устраивать хороводы). Шурăм-п. Çуркунне, çемĕкчен шыва кĕме пуçларăн пулсассăн, çичче çитиччен кĕр, ахаль лайăх мар. Çимĕкчен е пĕртте кĕрес пулмасть, е çеччĕ кĕрес пулать. Ильково. Çимĕк виç эрне юлсан, çамрăк ачасем выляма пĕр-пĕр пушă вырăна тухаççĕ. N. Çимĕк çитеччен çиччĕ шыва кĕрес пулать, теççĕ. С. Дув. Çимĕк вăййи çичĕ эрне каç выляни килĕшет. Собр. † Çимĕк çич кун, терĕçе, çимĕк çич кун, терĕçĕ, ма çич эрне килмен-ши, ма çич эрне килмен-ши. ТХКА 34. Çимĕк сăрн ĕçме кăçал эпĕ хам арăмпа кукки патне карăм. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем: чарасах, терĕç. Т. И.-Шем. Вилнĕ çынсене çимĕкре хывас йĕрке. Çимĕк çитес умĕн вилнĕ çынсене сăра туса хураççĕ. Вăл сăрана çимĕкре ĕçмелли сăраран ăрасна тăваççĕ. Унтан çимĕк умĕн кĕçнерникун ирех икерчĕ пĕçереççĕ. Чăн пирвайхи икерчине хуçа арăмĕ алăк патне чашкăсăр, çуртасăр, ахаль анчах вилнĕ çынсене хывать, унтан икерчине çемйипе ларса çиеççĕ. Сăра тунă чух та, ăсли ĕлкĕрсен, ăслине малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ĕçеççĕ, сăра сĕрнĕ чух та çапла тăваççĕ. Кăнтăрла сулăнса каçхи апат енне кайсан, кашни килĕре хăйсен çемйисемпе мункунти пекех алăк патне çуртасем çутса сĕтел лартса хываççĕ. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсен килĕсенче хăйсен çемйинчи вилнĕ çынсене хываççĕ. Унтан каçхи апат тĕлĕнче кашни килĕрен икшерĕн, виçшерĕн лаша кӳлсе урапа çине, тарантас пуррисем непременно тăрантас çине минтерсем хурса ларса, лакăмпа сăра илсе, эрек илсе, масар çине каяççĕ. Масар çинче ăратни-ăратнипе хăйсен вилнĕ çыннисене пытарнă тăприсем патне пырса хываççĕ. Кашни ăратне хăйсен вилнĕ çыннисене ытти çынсен вилнĕ çыннисенчен ăрасна çĕре — пурте пĕр çĕре пытараççĕ, çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. Хываççĕ тӳрех çĕре, çимĕçпе пĕрле тата, камăн пурри, симĕс сухан хывать, унтан эрекпе сăра хываççĕ. Кашни татса пăрахмассерен вилнĕ çынсене асăнса: çавăн умĕнче пултăр, çавăн умĕнче пултăр, эпĕр асăнатпăр, эсĕр ан асăнăр, сĕт-кӳлĕ пултăр умăнта, теççĕ. Унтан вара çавăлтех ăратнипе ларса ĕçсе çиеççĕ; ĕçеççĕ ӳсĕрĕличченех, вара çĕрле пулас умĕн таврăнаççĕ. || Троица. Череп. СТИК. Çимĕке (к тронце) пурте сăра тăваççĕ. Ib. Çимĕк иртсен хыт-сухана тухаççĕ. Т. IV. Çăва çине çимĕке кайса, вилнĕ çынна асăнса ĕçсе-çисе юрламасан, ташламасассăн, вăл выртнă чухне те хурлансах выртат (ему бывает горько), теççĕ. || Назв. однодневной ярмарки. N. Çимĕк нумай полат: Микон-кон (9 мая) çимĕк, Хораç-ту (Вознесение) çимĕк, Явăш-кон çимĕк (за три дня до троицы) Троски-кон çимĕк (в день троицы). Якейк. Сар-кайăк, сар-кайăк, йăмăксене кортăн-и? Корсаттăмч, калаçсаттăмч, çимĕкрен çимĕке чопатьчĕç. В. С. Разум. КЧП. Халăх утать çимĕке хуп-хура та шап-шурă. || Назв. рыбы. Шибач. См. çимек пулли.

çинçе

(с’ин’з’э), назв. старинного чувашского праздника. См. Магн. М. З5. Рекеев. çинçе. (Вăл) вунçиччĕ çапсан пуçланать (когда долгота дня 17 часов), вуник куна пырать; в это время всякие земляные работы, не только пашня, но и распахивание огородов, рытье ям, воспрещалнсь (çĕре тапратмалла мар пулнă); хĕрлĕ, кăвак улача тăхăнмалла мар, шурă тăхăнмалла, хĕвел анас патне çитиччен вут чĕртмелле мар. Юрк. Пирĕн ял çула, çимĕк иртсен, пĕр эрне хушши „çинçе“ тăват. Çав çинçере çынсене нимĕн те ĕçлеттермеççĕ, ахаль анчах тăма хушаççĕ. Ялта кам-та-пулинскер пĕр-пĕр ĕç ĕçлесен, тырра пăр çапат, е урăх тĕрлĕ пĕр-пĕр сиен пулат, теççĕ. Авă çавăнпа çав çинçене тĕттĕм халăхсем питĕ хытă сых тытса тăраççĕ. Çав çинçере хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнтармаççĕ. Пурте шур кĕпе тăхăнса, хăйсем пеккисемпе пĕр çĕре пуçтарăнса, кам-та-пулш пĕр-пĕр ĕçлемес-ши, е тата хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнса. Çӳремес-ши тесе, ял тăрăх пăхса çӳреме каяççĕ. Иначе снимают с него, а одетых в красное и синее обливают водою. N. Çинçе бывает после троицы. Çинçене кĕнĕ, çинçе каласа çӳренĕ (обьявляли, чего нельзя делать во время çинçе). ДФФ. Çуракине пĕтерсен, ик-виç эрнерен çинçе праçникне тăваççĕ. Вăл праçнике пĕтĕленнĕ çĕре хисеплесе тăватьчĕç. Çинçере çĕре сухалама, тăпра чавма, çĕре шалча е юпа лартма юрамасть, тетчĕç, кăвак кĕпе, хĕрлĕ кĕпе тăхăнмастьчĕç. хуралтăсем тăрне улăхма чаратьчĕç, хĕрарăмсем хура кĕпе-йĕме çума каймастьчĕç. Ib. Вăл праçнике (т. е. çинçене) пĕтĕленнĕ çĕре (беременную землю) хисеплесе тăватьчĕç. Шурăм-п. Çинçе чухне вылясан, кулсан, шăхăрсан, купăс-мĕн каласан, тырă пулмасть, теççĕ. Ск. и пред. чув. 70. Икĕ пĕр пек пĕрлешсен, шеп те пулĕ туй! теççĕ: çинçе хăçан çитĕ-ши? епле вăхăт ирттерес. Сред. Юм. Çулла, пĕр-ик эрнене çинçе чараççĕ. Он чохне çĕр чавма, тăла пôсма, кĕпе çума, тирĕс тăкма, тăта ытти ĕçе те тума йорамас. Ib. Майпа июнь уйăхĕнче çинçе чараççĕ. Ун чôхне çĕр чавтармаççĕ, тăла пôстармаççĕ, тирĕс тăктармаççĕ. N. Унтан тата, çимĕк иртсен, икĕ эрне çинçе праçникĕ тунă (делали); ун чух вăл праçникре нимĕн те ĕçлемен, çывлăх (= çылăх), тесе. Н. Седяк. Çураки пĕтсен, пĕр эрне çĕр чавма хушмаççĕ, çак çĕр чавма юраман вăхăта „çинçе“ теççĕ. Çинçе вăхăтĕнче килте пурăнаççĕ, утă чӳкне те çак вăхăтра тăваççĕ. Собр. Çинçеччен çум çумласассăн, пăр çапат, тет. Çум çумлакан çыннине аçа çапат, тет. Тюрл. Ыраш пуç кăларнă вăхăтра стариксем пĕр çĕре пухăнса ана çине кайса пăхаççĕ. Кайса килсен, старастана: ĕнтĕ ыраш пуç кăларать, çинçе тăвас, теççĕ. Çав çинçене вăсем хисеплесе икĕ эрне ним тумасăрах ирттерсе яраççĕ. Çум çумлама та, тирĕс тăкма та, çĕр чакалама та хушмаççĕ. Çав ĕçсене тунине курсан: эсĕ халăх хушнă пек тумастăн, акă вăйлă çăмăр, е пăр çуса кайсан, сана халăхсем парĕç, теççĕ те, ĕçлеттермеççĕ. Кăвак кĕпесене те çума хушмаççĕ, кăвак кĕпесене çунине курсан, пичĕсенчен кĕпесемпе çапкаласа пĕтерсе, кĕписене çырмана пăрахаççĕ; сарă хӳрисене хĕретме те хушмаççĕ, хĕретнине курсан, сарă хӳрисене илеççĕ те, çырмана юпа çине çакса хурса, памаççĕ. Çула вăйлă çăмăр е пăр çуса кайсан: ку хĕрарăмсем çинçене хисеплемен пирки пулчĕ, тесе, вăрçаççĕ. Çапла вара вăсем йăвăр ĕçсене ĕçлемесĕр ик эрнене ахалех ирттерсе яраççĕ, Т. IV. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. (К этому КС приписал: пуçаххисем выçă пулаççĕ). Симб. Çимĕкчен виçĕ кун малтан çинçе праçникĕ пулать. СПВВ. ИА. Чăвашсем тырă шăркаланнă вăхăтра çинçе ятлă праçник тăваççĕ. См. çинче.

çирĕк

(с’ирэ̆к’), ольха. ЩС. Чертаг. Хора çирĕк, черная ольха, шорă çирĕк, белая ольха. СПВВ. КМ. Çирĕк = хура хăва. Г. А. Отрыв. † Лапă айĕнчи çирĕкĕ, каснă чухне хĕп-хĕрлех, касса пăрахсан шуп-шурах. Юрк. † Çирĕк тĕпĕ — çырла шыв. Ст. Ганьк. † Тытăп, терĕм, çирĕкрен, хурама туя хуçăлчĕ. Мусир. † Çирĕк юпа пултăм та, уй юпине юрарăм. Хурамал. Çирĕк турта! (Так называют вспыльчивого человека). Ib. Çирĕк турта! Кăшт каласанах çиленчĕ. (Çирĕк пит час хуçăлать, çирĕке кăшт хаярсассăнах хуçăлса каять. У др. кĕске турта).

çитменни çине

кроме того, вдобавок. СПВВ. Çитменни çине = çитменнине тата.

çичĕ-ют

, çич-йот, чужие люди (не родня). Юрк. Никамра ун пек илемлĕ тума çичĕ-ютра курас çук. Альш. † Курса калаçма лайăх хамăр тăван, ĕçме-çиме лайăх çичĕ-ют. Янш.-Норв. † Халиччен кайман çичĕ-юта тăвансăр епле каям-ши? (Солд. п.). Якейк. † Ати пӳрчĕ сакăр аршăн, эпĕр çитĕнсе çитрĕмĕр те, сакăр аршăн та тăвăр полч, çичĕ-йота кăларса яч. СПВВ. Çичĕ-ютă (эпическое число). N. † Аттен çемйи (йышĕ) катăлчĕ, çич-йот çемйи хошăнчĕ.

çиччас

(с’ич’ч’ас), сейчас (русск.; у др. халех). СПВВ. КС и др. Чиганар. Çавăнтах çона тапранса карĕ те, кари, каймари, çиччас киле çитсе тăрчĕ. N. Таçта çите çиччас янă.

çу уйăхĕ

назв. месяца. См. уйăх. Уфим. Çу уйăхне (май) çулла пулнăран калаççĕ. Начерт. 159. Çу уйăх, июль. СПВВ. Х. Çу уйăхĕ — месяц оплодотворения.

çука

назв. украшення. См. çуха. СПВВ. ТА. Çука = мăй çыххи.

çул-йĕр

общее название дороги. ТХКА 4. Çула-йĕре тухсан (если куда-нибудь поедешь), чукун çулпа, прахутпа çӳренĕ чух халĕ чăвашран тăрăхласа кулакансем те çукпа пĕрех ĕнтĕ. СПВВ. МС. Çула-йĕре кайсан, çул çӳреме кайсан. Аттик. Инçе çула-йĕре тухсассăн, ырра хирĕç ту, усала тӳртĕн ту. Шурăм-п. Çула-йĕре, е ĕç патне кайма тухсан.

çулу

çолу (с’улу, с’олу), огниво. ЩС., Сред. Юм., Н. Карм. СПВВ. Çулу = вут çапакан тимĕр, Янгильд. Арчара шыраса пăхрĕ, вот чолĕпе çолу топаймарĕ. Панклеи. Çолу та пор, вот чолĕ те пор. Вот çапма тапраттĕр.

çулăк

çолăк (с’улы̆к, с’олы̆к), лоза (род метлы без отдельного метловища, вырубается целиком вместе с череном), которою сметают с вороха колосья. Орау. Çулăк — тыр çи шăлмалли шăппăр. Çутт. 43. Çулăкпа та, шăпăрпа та тасатрăм эп ашăмне. Ib. 42. Атте сăвăрма тытăнчĕ, аппа çулăкпа çиçет. ТХКА 47. Те хамăра мăшкăлласа, те кĕсри ытла йăвашран, ут кĕтӳне ярсан, çынсем хĕлĕхне çăлса пĕтеретчĕç. СПВВ. ФН. Çулăк — кăшăл çине шăлаканни. Питушк. Çолăк — метла (тыр çи шăлма, без черена). Тюрл. Çолăк — çиçмелли, метла для вороха (очищают ворох). Ст. Чек. Çулăк е çулкă — хурăн тăрринчен тунă шăппăр. Сред. Юм. Çолăк тесе хôрăн вăрăм патаккисĕнчен тунă шăпăра калаççĕ. Илебар. Çулăкĕ хыçалтă.

çулăх

(с’улы̆х), приставать, привязаться. Чăвашсем. 12. Унта ырăсем çулăхмĕ-ши? Кунта вилĕ пымĕ-ши? Кама 51. Шăрчăк! Ман хĕр патне çулăхма-и? Хорачка. Ман çомня çолăхрă, нимпе те орăлмарă çа çын. Альш. Ан çулăх, ан çыпçăн. Ерк. 122. Хĕвел çутти йăл пăхсан, мĕнле чĕр-чун савăнмĕ? Маттур каччă çулăхсан, мĕнле сар хĕр çаврăнмĕ? N. Вара сана ниепле чир-чĕр те çулăхаймĕ. Тогда к тебе никакая болезнь не пристанет. СПВВ. Вăл çулăхать — ерет, тытать, усал çулăхать. N. Вăпăр çулăхнă. Чăвашсем 2. Вăл такана çине çĕçĕ хураççĕ; çĕçĕ хумасан: усал çулăхать, теççĕ. N. Нимĕнле усал-тĕсел те, çын пăсни, хаяр сывлăш ун çумне ан çулăхтăр. Б. Олг. Отин (чит. один) ман çомне (= çома) çолăхат (всё привязывается). Ст. Чек. Ача çуралсан, пӳсĕр çулăхасран çӳхе çĕре çулчине (лист „шур эрĕм“) çыхса хураççĕ. || Путаться, связываться. Шорк. Вăл çавăн арăмĕ çомне çолăхнă, тет, тем (говорят, будто он спутался с его женой; в Сред. Юм.— çавăн маткине çыпăçнă). Ст. Чек. Ан çулăх. Не связывайся. Ib. Унпа çулăхса ан çӳре. Не путайся с ним. Альш. Кама пырса çулăхнă! С кем сошелся! Çулăхнă çулăхмаллинех! Нашел с кем связаться. Собр. Упаран хăтăлнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ахаль мар ку, шта та полин çолăхнă полмалла (ему попало), ытла нумай окçа тыткалать. (Янт окçая топни, вăрлани). КС. Усал çынна (çынпа) çулăхрĕ. Напал на плохого человека, || Накинуться, напасть, налететь. Ск. и пред. чув. 46. Ăна: пĕве пĕвеленĕ çĕре пĕрре те пымастăн! тесе, çулăхрĕç. || Захватить силою. Сĕт-к. || Охватить. Кан. Çунакан ленттăран çулăм часах пĕтĕм театтăра çулăхса илнĕ. || Заниматься каким-либо делом. Кан. Лаша патĕнче çулăхса çӳреме çав тери юратать вăл.

çулăх

шуметь. СПВВ. (Не ошибка?) См. çуйăх.

çулкă

çолкă (с’улгы̆, с’олгы̆), то же, что çулăк. СПВВ. Т. Çулкă тесе кăшăл çине шăлакан шăпăра калаççĕ. Шибач. Çолкă, метелка. Якейк. Çолкă (употребляется также и для метения двора). Н. Седяк. Çулкă — анкартинчи сайра шăнăр, тырă кăшăлĕ çийĕ шăлаканни.

çунан вут

несгораемый огонь. СПВВ.

çунăк

стружка. СПВВ. ФИ. Çунăк = саваласа кăларни.

çупăрла

(с’убы̆рла), нежно, ласково прихлопывать. Юрк. † Хĕрне илетсĕн, саррине ил, çумна выртсан, çупăрлĕ. Ib. † Çумне вырт та çупăрла, ытала та чап! чуп-ту. Сенчук. † Çумне (к хорошему мужу) выртса çупăрла, ытакласа чап! чуп-ту. Альш. Ку темĕн пек çупăрлат, тет, çаплах та чарăнмас, тет, ачи. Альш. Вара эсĕ: акă ман ачам, тесе, купарчаран çупăрла. Орау. Упăшки алăк панче çăпата туса ларать, арăмĕ тĕпелте ачи çуммăнче ачине çупăрласа выртать. Ст. Ганьк. † Сарă инке сана мĕн парать? Вырăн сарса вырттарать, çупăрла-çупăрла çывăрттарать. СПВВ. Х. † Вунçич çулхи ачана çупăрла-çупăрла ар турăм (лаская, вырастила мужчиной). Толст. Пĕрре çапла ларатпăр: Анна Трофимовна, ман йăмăка алли çинче çупăрласа, уткаласа çӳрет (йăмăкăн вăл каç варĕ ырататьчĕ).

çупкăн

кисть. Ст. Чек. СПВВ. ТМ. Çупкăн = сапак; пĕр çупкăн хурлăхан тупрăм, теççĕ: çупкăн тесе пит пысăк пиçсе çитнĕ çимĕç сапакне калаççĕ. СПВВ. Çупкăн = сапака. Ib. Пилеш çупкăнĕ-çупкăнĕпе çакăнса тăрать. Альш. † Шыв хĕрринче пилеш пиçет-çке, çупкăн-çупкăн шыва ӳкет-çке.

çупкăç

(-кы̆с’), пощечина. См. çупкăçла. || Точило косы. Сред. Юм. Çопкăç. СПВВ. Т. Çавана, мăкалсассăн, çупкăçпа çивĕчĕлетеççĕ.

çур

(с’ур), то же, что çывăр, çăвăр, спать. СПВВ. ТА. Çурас = çывăрас. Сятра. Пĕр çĕнĕ-çын кăнтăрла вус аньа (= ăвăс айне, под осину) кĕрсе выртса, тет те, çурат, тет. Шибач. Выртрĕç те çурчĕç. Сятра. Хытă çурса лартса (выспался), кăнтăрла выртса та! Ала 29°. † Ай, аки, сарă аки! Илсен ман арăм полмăн-ши? Çурсан, ачи польмĕ-ши? N. Вонпĕр сахатра тин çуратпăр (ложимся спать), онсăрăн ĕç пĕтмес. Сĕт-к. Сурни (спанье) путьăнлах полмар, ахаль йăванкаласа выртрăм анчах. (В Якейк. этого оборота нет). || Застояться (о крови), одеревенеть (о ноге, руке). Шибач. Йон çурчĕ. N. Ура çурнă.

çурпилĕк

, çурпиллĕк, назв. меры земли (полдесятины, ползагона). Сред. Юм. Çурпилĕк, поземельная мера в 720 кв. саж. Ст. Чек. Çурпилĕк, мера земли (10 саж. ширины и 80 саж. длины). Н. Седяк. Çурпилĕк 1/2 десятины. Тюрл. Çорпилĕк, ползагона. КС. Çурпилĕк, ползагона (1/2 десятины). Ярмушка? Çорпилĕк, 1/3 казенной десятины. Изамб. Т. Теçет-тинере (длина 160 с, шир. 30 с.) виç çурпилĕк. Пухтел. Çурпилĕк (20Х60 саж.). Шибач. Çурпилĕк тесе анана калаççĕ (пилĕк отăм?). Орау. Анан çуррине çурпилĕк теççĕ. Т. VII. Вăлсем пĕр çурпилĕк пăри акнă, тет. Никит. Манăн çине çурпилĕк ыраш акма виçĕ тенкĕ юлнăччĕ. ЧС. Виç çурпилĕк юнашар вырма лайăх тееççĕ. Собр. † Çула тăрăх çурпилĕк, ялан тулă акаттăмăр. СПВВ. † Çула тăрăх çурпилĕк (ползагона), акрăм тулă — пар турă.

çураçма

сватовство. Самар. Çураçма каччă енчен те, хĕр енчен те ваттисем анчах хĕр ашшĕсем патне пухăнаççĕ... Çапла пĕтет çураçми. || Назв. обряда. Аттик. Чăвашсем çураçма хывнă чух пӳрте йăтă-мĕн кĕрсе пĕтĕм сĕтел çинчи çимĕçсĕне çисе ярсан та тимеççĕ. Ib. Чăвашсем тĕне кĕнĕ пулин те, çапах хăшĕ-хăшĕ хăйсен авалхи йăлисене пăрахаймасăр, вăхăчĕ-вăхăчĕпе вилнĕ çынсене асăнса çимĕк, çураçма, пумелке, кĕрӳ тăваççĕ. Тюрл. Пирĕн ялта, ут çăлса пĕтерсен, çураçма хываççĕ. Çураçмана ак çапла тăваççĕ: пĕр-пĕр кĕçнерникун чăх пĕçереççĕ, икерчĕсем пĕçереççĕ те, каçпа пур çемйипе ларса çиеççĕ. Пĕр чашăк йăри-тавра çурта çунса ларат, ăна вăлсем вилнĕ çынсене асăнса çутаççĕ. Çинĕ чухне вăлсем чăх шăммисене ахаль пăрахмаççĕ, пĕр-пĕр чашăк çине хураççĕ. Çисе тăрансан, çамрăккисем сăхсăхса тухса каяççĕ. Ваттисем пĕр витре илсе, унпа сăра, йкерчĕсем тураса, чăх шăммисене ярса пиллештереççĕ те, урама кăларса тăкаççĕ. Çав каç вара вăлсем ытлашки калаçмаççĕ, шăппăн, ерепен çӳреççĕ. Çавна вара пирĕн çураçма теççĕ. СПВВ. ИА. Чăвашсем çĕмĕк каç çураçма хываççĕ. См. Магн. М. 187.

çурта

çорта (с’урда, с’орда), свеча. Микушк. Вилнĕ выльăх çăвĕнчен тунă çуртана çутсан, пĕтĕм выльăхсем те, этемсем те пĕртте вăранмаççĕ, тет, пĕр майлах çывăраççĕ, тет. Вил-йăли. Хывнă чухне вилнĕ çын ячĕпе алăк патне пĕрене çине пĕр çурта лартаççĕ. N. Çурта пек, тӳп-тӳрĕ тăрать, ЧП. Йыснаçăм, йыснаçăм, улпут пек, шăратса та янă çурта пек. М. Тув. † Кĕлетки çурта пек. Ст. Янсит. Çав турăш умне кайса ларт çак çуртана. Кĕвĕсем. Йыснаçăм, йыснаçăм, ыр улпут пек, турă умĕнчи сар çурта пек. Пшкрт: мэ̆ри ы̆жалда, учэ̆ толда (с’орда). В. Олг. Йӳç (дерево) çорта пакчĕ. Бюрганский. Уншăн кĕл-тума мар, турра çурта лартма. Ăна пĕтертĕрччĕ ырă турă... СПВВ. Сарă çурта пек сарă çын. Альш. † Тăванăм, тăванăм, улпут пек, халĕ çуртаран (чит. ăстанран) кăларнă çурта пек. ТММ. Çурт çуртасăр пулмаст. („Семья не без урода“). Тюрл. Çил арманĕ çурта пек тӳрĕ çунчĕ (горела). Якейк. † Çуне çорта ятăм та (сделал свечу), çут-çанталăк çутăлчĕ. Сред. Юм. Çорта айне шаккарĕç. (В день поминок к вечеру ходят по всем дворам деревни и говорят: „çорта айне“потом все, кто хочет, приходят на поминик). М. Васильев. Помилккене пыма килĕрен чĕнсе çӳремеç, ăна пĕр лашана шанкăрма çакаç те, ытланса, орам тăрăшпе: çорта айне! тесе çохăрса тохаç. N. Вăл (т. е. ача) вара: çурта айне сăра ĕçме, тесе, кăшкăрса çӳрет. Ст. Яха-к. Çынсем, хĕвел анса каç пулсассăн, харпăр хăй пĕр-ик хурăнташĕсемпеле пĕрлешсе вилнĕ çынсене хываççĕ. Вĕсем алăк патĕнчи пĕрене çумне, унăн килĕнче миçе çын вилнĕ, çавăн чухлĕ çурта лартаççĕ. Чăвашсем патне кирек хăш пӳрте кĕрсен те, паллах алăк патĕнчи пĕрени çуртапа çунса хурални. N. Çурт айне (= çурта айне) сăра ĕçме, теççĕ. (Вилнĕ çынна асăнса ялти çынсене пухнă чухне çапла кăшкăрса чĕнсе çӳрет пĕри). См. Магн. М. 170.

çурхам

то же, что çурхах? СПВВ.

çурхах

(с’урhах), пленка, перепонка. Собр. Ст. Чек. Çурхах, пленка — 1) вĕретнĕ сĕт çинче, 2) турăх çинче те. Ib. Çурхах, когда теплое молоко остывает, то наверху образуется пленка (употребляется „мăй шыçнинчен“). Хурамал. Çурхах — вĕретнĕ сĕт çинче хытса ларнă япала. Орау. Пĕр çурхах пекскерне тăхăнса ятăм, сивĕ. Тюрл. Çорхах, пленка на молоке (а хысма — хоран тĕпне ларать, у каши бывает). || Бодонья. Вомбу-к. Çорхах (чарарисем). Орау. Паян пасартан какай исе килнĕ те, çурхах анчах. Тюрл. Çурхах, на нем бывает сало. || Послед. Б. 1З. Кĕсре хăмлать те, он çорхахĕ полать, çав çорхаха тьыха çорса кăларимасан тьыха вилет. СПВВ. МС. Çурхах — выльăх ăшĕнчĕ пулать (пеленка покрывающая молодое животное в утробе. СТИК). || Черепок. Хора-к. Çулĕ çинче (на дороге) çурхи çурхах. || Чертаг. Çурхах, перепонка в яйце. || Назв. тонкой одежды плохого качества. Выделанная шкура без волос, „кожан“. (Срв. значение соответствующего слова в языках тюркской системы; jargaq, соотв. чувашскому çурхах, означает: 1) в алттел. яз.— облезшую шубу, кожан, вытертую шубу; 2) в таранчин.— шубу с шеретью наружу; З) в джагатайском яз.— недубленную кожу. Радлов. Слов., III, 136—137. Ред.) Собр. Пур пархат тăхăннă, çук çурхах тăхăннă, теççĕ. (Послов.). Байгул. Çук çын çурхах çакать, пур çын пурçăн çакать. (Послов). Такмак. Пурри пурçăн тăхăнăр, çукки çурхах тăхăнăр.

çӳйĕн

(сӳjэ̆н’), сом. Изамб. Т. СПВВ. † Арман умĕ çутă шыв, çуллен çӳйĕн выртнă, тет.

çӳл-пăхан

верхогляд. СПВВ. КЕ. Çӳл-пăхан — яланах çӳлелле пăхса çӳрекен çын.

çӳлĕк

(с’ӳл’э̆к’), полка. Сред. Юм., В. Олг. СПВВ. ВА. Çӳлĕк = пăрăс, полка. СПВВ. КЕ. Çӳлĕк — пĕрене çумне икĕ пăта çапса хăма хуни: унта япаласем хураççĕ. ЩС. Çӳлĕк, полки в крестьянских избах (вокруг стен). О сохр. здор. Вĕсенĕн çӳлĕкĕсем çинче тĕмен тĕрлĕ хăрăм пулать. || Небольшой навес пред дверной стороной амбара в виде выступа. СПВВ. ИФ. Çӳлĕк — кĕлет алăкĕ тĕлне тăрăшшипех пĕр-икĕ-виçĕ прене сарса тăваççĕ. Унтан кĕлет тăрри пуçланса каят. См. Рааs. 143. || Крыша над сенями. Ядр.

çӳç питти

сухожилие. Шорк. Якейк. Çӳç питти, иккĕ, ĕнсе хыçĕнче. СПВВ. Т. Сурăха пуссассăн, мăйĕ çинче шурă шăнăр пулать, çавна çӳç питти теççĕ. См. çӳç витти.

çӳç çул

, çӳç çулĕ, çӳç çолĕ, сухожилье. См. çӳç витти, çуç питти. КС. Çӳç çуль, сухожилие (на шее). СТИК. Çӳç çулĕ, белые жилы, которые не жуются. || Пробор. СПВВ.

çӳçе

(с’ӳз’э), кисточка без бисера, бахрома, махра.. Мункачи. Шибач. Сорпан çӳçи. Ст. Чек. Çӳçе, то же, что ярапа. Шур туттăра çӳçе яраççĕ. НИП. Пурçăн тутăр çӳçисем вĕл-вĕл тăваççĕ. Чуратч. Ц. † Шур тутăра сартăм сĕтел çине, усса ятăм ешĕл çӳçине. СПВВ. Х. † Çыхмăттăм пурçын тутрăма, çӳçи кӳрет илемне. N. † Ейик кушак-пиçиххи, çӳçи çукран илем çук. Микушк. † Шур тутăр сӳçесĕр пулас çук, çамрăк ĕмĕр чыссăр (без чести) иртес çук. С. Тим. † Ах, хăтаçăм, хăтаçăм, чӳрече хуппи шав çӳçе, уçатпăр та хупатпăр. N. † Порçăн тоттăр çуçине кам тӳлесе çитернĕ-ши? Кăçал ман çинчен ят кăларнине кам кăларса пĕтернĕ-ши? Шемшер. † Шор шарăх порччĕ ман, çӳçи çокран çыхмарăм. || Скатерть. Сред. Юм. Сĕтел çине çӳçе (елме) сараççĕ.

çӳхӳ

(с’ӳh’ӳ), назв. кушанья (палишки). У др. кӳптĕрме, капăртма. Вомбу-к. Çӳхӳ — хпарту икерчи — хпарту чустинчен туни, çатмапа пĕçереççĕ. Актай. Пĕр токмакра икĕ çӳхӳ. (Ясмăк). Б. Олг. Вырсарникон контăрла çитсен килме пуçларĕç хăнасам. Çӳхӳсем исе килеччĕ такмакпала. Хурамал. Çӳхӳве кĕр-сăри хывнă чух пĕçереççĕ. Ib. Çӳхӳ — тулă çăнăхĕнчен, лепешки (кислые, пекут на сковороде. В Орау. кăвас икерчи). СПВВ. ТА. Çӳхӳ — хăпартлу чустинчен илсе çатма çинче пашалу пекки пĕçереççĕ. СПВВ. ВА. Çӳхӳ — хăпарту же, но только пекут на сковороде. Якейк. Çӳхӳ — ватрушка из одного теста.

çăв-шур

молочные продукты. СПВВ. МС. Ĕне çăвне-шурне такам ĕçсе-çисе ярать.

çăвак

(с’ы̆вак), маслянистый (вкус). СПВВ. КС. Грецки мăйăр тĕшши çăвак (особого вкуса, маслянистый). П. Яндоуши. Çăвак каласа кайрĕ (= çу тути каласа кайрĕ). Сред. Юм. Шарик çине çу пит нăмай янă пôлас, пĕтĕмпе çăвак калать. Ib. Çăвак çăмах (гладкий, вследствие влажности). Избеби. Çăвак какай — йӳçленсе тăракан какай. N. Çăвак тути калать. Отзывается на вкус маслянистым. N. Çăвак — непрнятно слизистое (напр. питье). || Содержащий жир. Городище.

çăван

дождь. СПВВ. Х. † Ăçта каян чĕкеç çăван витĕр, икĕ çунату вĕçне шӳтерсе?

çăвар

(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.

çăк

воз. СПВВ., Магн. М. 173. Хурамал. † Урхамахсем улттăн, утçăм пĕччен, çăк туртаймĕ тесе, хăратăп; çичĕ ютсем çиччĕн, эпĕ пĕр пĕччен, кун кураймăп тесе, хăратăп. N. Эпĕр пĕр турам пани сана пĕр çăк пултăр, теççĕ. (Похороны). Самар. Çул-ту çинче чиялăх, аври-аврипе хуçаççĕ, милки-милкипе çыхаççĕ, çăкĕ-çăкĕпе тияççĕ. Истор. Çавăн чух Киевелле çынсем çăксемпе пынă. См. Отгол. Золотоорд. стар. в нар. вер. чув. 2З. || В перен. знач. Сред. Юм. Ӳсĕр çынна, тайкаланма пуçласан: çăк çитнĕ кон, теççĕ. || Некогда — порука, поручительство. См. Отгол. Золотоорд. стар. в нар. вер. чув. 23, 24. Çăка кĕр, поручиться.

çăнчăр

цепь. СПВВ. Описка? См. сăнчăр.

çăпала

(с’ŏбала, сы̆бала), ложка. В. Олг. Çăпала, ложка. (Слово „кашăк“ здесь неизвестно). Пшкрт. Каран вăл окмака ереччĕ (jӓрӓчэ̆), пиччĕшсем пасара амăшня пытарма çăпала (с’ы̆βала) ил, теччĕ, туар, коршшок ил, теччĕ, окçине парсереччĕ (= парса яраççĕ). || Половник, уполовник, разливная ложка. КС. Çăпала-яшка антармалли. Хурамал. Çăпала — яшка антаракан пысăк кашăк. Изамб. Т. Кăймак чустине тӳрех çатма çине çăпалапа яраççĕ. || Маленькнй деревянный ковшик. СПВВ. ЕХ. Çăпала — йывăçран тунă пĕчĕкçĕ курка. || Черпак для сгребания пчел. Порх. || Полица. См. суха çăпали. ХЛБ. Тепĕринпе (сохою) ун хыççăн (вслед за первою сохою) пĕр йĕрпех çăпаласăр аялти тăпрана сухаласа çиелле кăлармасăр çемçетсе анчах пырас пулать. || Часовой маятник.

çăрта

(сы̆рда), игольные уши, ушко иголки. СПВВ. Х. Çăрта, йĕп çăрти, ушко. Б. Аккоз. Çăрти витĕр ил, продень нитку в игодку. || Так называются и ушки некоторых других предметов. ЧП. Нухрат çăрти пурçăнлă. В отверстие монетки продет шёлк. Макс. Ч. К. I, 73. Пульски çăрта янрамас пульски çăрта тунăран. Якейк. Хĕрес çăрти — хрес кантри тăхăнтартмалли шăтăк. Тюрл. П(ă)хав çăрти (с’ŏрδиы).

çăрха

(с’ы̆рha), игольные уши. См. çăрта. Орау. СПВВ. ИА. Ватă çынсен йĕп çăрхине çип тирме куç курмасть.

çăрха

(с’ŏрha, с’ы̆рha), иноходец. См. çăрка. N. † Аслă çулпа килет кăвак çăрха, çилки-хӳрине çыхлантарса. С. Алг. † Хура вăрман витĕр килет кăвак çăрха, çыхланчĕ-çке çилхи çилпеле. N. † Аллă карăк, пĕр çарăк; тăхăр тăрни, пĕр çăрхи. Байгл. † Аслă çулăн тусанне хура çăрха тустарать. С. Айб. † Икĕ турти тĕк тăрать, хура çăрхи çăрхалать. (Шыв юхни). Бижб. Пуянăн автанĕ те çăрха, теççĕ. (Послов.). Н. Седяк. † Хура пĕкĕ хура çăрха, халь уткăнма тăрать, эп ларсан. Ст. Чек. Çăрха лаша, лошадь, у которой при беге туловище держится все время на одной высоте. || Иноходь. СПВВ. † Уйăх çине пăхрăм — ут куртăм, утланса çӳретрĕм — çăрхи пур. Собр. Утлантăм-пăхрăм — çăрхи пур (у жеребенка), чуптартăм-улăхрăм ту çине. Орау. Лаши çăрхапа чупать, шыв пек пырать. || О других животных. Юрк. † Лаша суха сухалат, ĕне çăрха çăрхалат; эпир утвит панă чухне тухтăр пуçне пăркалат. || О людях. Юрк. † Эпир илес хĕрсенĕн тăхăр тĕрлĕ утти пур, çитмĕл тĕрлĕ çăрхи пур.

çăрхала

бежать иноходью. Юрк., КС. СПВВ. Çăр, çăрха, иноходец; çăрхаласа чупать (иноходью). Лашм. † Кĕçĕн Çарăмсамăн, ай, леш енче хура кăтра çăрхисем çăрхалаççĕ. Ау ЗЗ9. † Çĕр çитмĕл сум париччен хура çăрха эпĕ илĕп: ир тухсан та çăрхалĕ, каç тухсан та çăрхалĕ. Бюрг. † Пĕчĕкçеççĕ лаша — шурă лаша, сăрт çамкине çитсен çăрхалат. Юрк. Лаши мĕскĕн, тепле начар пулсан та хытă сăптăрнăран, пуçне çăрхаласа чупа пуçлат. || Семенить. Альш. Курак, курак кураклат, хура çĕр çинче çăрхалат. Сред. Юм. Мĕн çăрхаласа çӳрен эс тек килĕрен килле. Ib. Ôттине те ôнта пĕлмес вит ôлă, çăрхаласа çиç отать; пăх-ха ĕнтĕ епле çăрхалать. N. † Çичĕ ютăн туй халăх ват йытă пек çăрхалать. Н. Лебеж. † Икĕ аллине сарса çăрхалать, ял вĕçĕнчен пăхса палларăм. Ст. Чек. Çăрхаласа пырат — вĕт-вĕт утса шырат, ташласа пырат.

çăрхалан

неупотр. возвр. ф. от çăрхала. СПВВ. Çăрас, çăрхалас, çăрхаланас.

çăтар

(сы̆дар), подушка. О сохр. здор. Çăтар, подушка. СПВВ. ФН. Çăтар тесе вăрăм мĕнтере калаççĕ. || Передняя подушка телеги. К.-Кушки. Ишек. Çăтар = пуçелĕк (урапа пуçелĕкĕ). См. çытар.

çăтмах

рай. А. Турх., СПВВ. ТМ. Т.IV. Мункунта вилнĕ çынна çăтмаха кĕрет, теççĕ. Н. Шинкусы. Çăтмахра (тутлăхра) ырă вырăнта пулччăр, йывăр тăприсем çăмăл пулччăр, выртнă вырăнĕсем мамăк пулччăр! (Поминовенье предков в молитве ӳчӳк). СПВВ. ИФ. Пĕр-пĕр çамрăк е ватă çын вилсессĕн: пилĕ тутăр, çăтмахра пултăр, теççĕ. Лайăх вырăн. СПВВ. ЕС. Çăтмах — рай, савăнăçлă пурăнăç. Юрк. Мункунта вилнĕ çын çăтмаха, кĕрет пулат. Нюш-к. Вилнĕ çынна хывнă чухне юсмана тата-тата: çăтмахра пултăр, тесе, пăрахнă. Эпĕ пĕчикĕ чух ваттисене асăннă кун асатте, чашăк хĕррине йĕри-тавра çурта лартса, чашăка: çăтмахра пултăр, çăтмахра пултăр, тесе, икерчĕ тата-тата пăрахатьчĕ. Ваттисене асăннă кун тĕн айĕнчи пĕрене çине те тĕн айнех çуртасем лартаççĕ. СПВВ. Х. Çăтмахра пултăр (в раю. Ядр). Русак. Тумлантарсан, çурта çутса (..çинче çăкăр çумĕнче): пилле, тесе, хываççĕ. Пахил пул (усал ан ту, тени пулат). Çăтмахра пул (райра пул, тени пулат), йăвăр тăпра (и?) çăмăл пултăр. Вилнĕ çынне килтен хуп çинче пирсемпе çĕклесе каяççĕ. Изамб. Т. Çăтмахра выртăр! (Обращение к умершим на поминках). Ск. и пред. чув. 67. Çăтмах пекех туйăнать Силпи чăваш ялĕнче.

çĕвек

(с’э̆вэк’), вкус, дающнй ощущенне, получаемое от вкуса масла. (Иногда говорится çăвак, см. это слово). КС. || Пресный. СПВВ. Çĕвек = тăварсăр, пресный. || Сладкий, неприятный запах. См. çăвак. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 2З. Унта вараланнă тумтиртен икĕ-виçĕ эрне хушши ниме киресĕр çĕвек шăршă кĕрет; çитменннне, çусан та, час сӳрĕлмест. || Нюш-к. Арăмĕнчен çĕвек шăрши кĕрет.

çĕвĕçлен кайăк

то же, что шĕвĕшлен кайăк. СПВВ. ЧП. Çĕвĕçлен кайăк мĕн çиет-ши?

çĕкĕрт

то же, что ĕçкĕрт, кладь, скирда. СПВВ.

çĕклем

(с’э̆клэм), охапка, беремя. БАБ. Пĕр çĕклем утă. СПВВ. Пĕр çеклем вутă, беремя дров. || Бремя. N. Эсĕ тăваннун (= тăванун) çĕклемне çĕклесшĕн мар, ăна пăрахатăн. N. Панкка тӳленĕшĕн хысна халăхран пухать. Çавăнпа пуян çĕклемĕ пĕтĕм халăх çине ӳкет. N. Кантăрла ĕçле, ĕçсĕр пурăнни вăл йывăр çĕклем (безделье — тяжелое бремя). || Коромысло (воды). П. Яндоуши. Шибач. Тăват çĕклем шу, восемь ведёр (четыре коромысла) воды. В. Олг. Пĕр çĕклем шу (два ведра). || Назв. Узора на сурпан’е и верхнем платке замужних женщин. Его делают при тканье; он бывает разных цветов. Чутеево.

çĕмиллесе

см. теветкелле (се). (От русск. слова — смелый). СПВВ. НН.

çĕнĕрен-çĕнĕ

новейший. СПВВ. Çĕнĕрен çĕнĕ кĕнекесем (все новые и ковые книги). N. Çав вăхăтра Новогородран Александр патне çĕнĕрен-çĕнĕ (все новые и новые) çар пырса тăнă.

çĕрĕк

(с’э̆рэ̆к’, с’ӧ̆рӧ̆к’), гнилой. Сред. Юм. Йывăçăн тôлти хôппи çôмĕнчи йывçи (древесина) тĕреклĕ, варри çĕрĕк пôлсан, çĕрĕк вараллă йывăç теççĕ. || Гниль. N. Çулçă çĕрĕкĕнчен (из сгнивших листьев) пулнă тăпра. N. Мăйрăран çĕрĕк шăрши кĕрет. N. Мăйрăсенчен çĕрĕк шăрши кĕрекен пулнă. || Гнилушка. N. † Çăка çĕрĕкне чавакан (чтобы сделать улей), шурă карас пылне çав ĕçет. || Мокрота, харкотина. Пшкрт. Çĕрĕк токат (тоҕат). См. çĕтĕк. ||Хилый. Полтава. Çĕрĕк çын, хилый. || Рюма, хныкса. Ст. Чек. Çĕрĕк ача (кĕвĕçсе хăне хăй йĕрсе чарăнсан, кăшт тивсенех йĕрет; кăшт тивсенех йĕрекен ача). СПВВ. МС. Çĕрĕк каска тесе кăшт ятласанах йĕрекен ачана калаççĕ: çĕрĕк каска, мĕн йĕретĕн? теççĕ.

çĕрĕш

(с’ӧ̆рӧ̆ш), гнить. N. Нимĕн чухлĕ те çĕрĕшмен. Тюрл. Олма çĕрĕшме пуçланă (загнило). N. Шкула пăхакансем, пăсăк çăнăх, шăршăланса кайнă аш-пăш, çĕрĕшсе юрăхсăра тухнă пулă иле-иле, ачасене çитернĕ. Сред. Юм. Çĕрĕшсе выртать (гниет). || О хорошем урожае. СПВВ. МА. Тырă пит лайăх пулсан, çĕрĕшсе пулнă, теççĕ.

çĕр минĕ

, çĕр минни, „мозг земли“; преисподняя. См. çĕр мимми. СПВВ. Çĕр миннине анса кайччăр! (тĕпне? Вопрос — его). Чăв. й. пур. в. Ăна вĕрентесшĕн (учить этому) тăрăшакансем те çӳренĕ çĕртех çĕр миннине анса кайччăр. N. Хăй чунне çĕр минне кайса кĕресрен хăтарнă çын камччĕ?

çĕр паранки

назв. раст. СПВВ. ФН. Çĕр паранки — вăл вăрманта пулат, ăна та çиеççĕ.

çĕр пахатăл

невыясн. сл. СПВВ. АС.

çĕр пăвĕ

туман, который бывает над землею весною по утрам. Тюрл., СПВВ. Ст. Чек. Çĕр пăвĕ тухăт (весною по утрам, поднимается туман).

çĕр хурчĕ

земляной червь. СПВВ.

çĕр ташши

ночное время. СПВВ. ПВ. Çĕр ташшинчех каймалла. N. Мĕн çĕр ташшинче савăта кайса çӳретĕн?

çĕр

цевка. СППВ. ГЕ. Çип чăркамалли. СПВВ. Çĕр, шӳрĕ, çĕр хывас. См. çĕрĕ. Çĕрĕн, то же, что сĕрен.

çĕрĕк

(с’ӧ̆рӧ̆к’, с’э̆рэ̆к’), в прошлую ночь. СПВВ. Çĕрĕк, вечôр. (У др. Çĕр-каç). КС. Çĕрĕк (с’ӧ̆рӧ̆к’), в минувшую ночь.

çĕрĕкĕ

то же, что çĕрĕк. СПВВ. См. çĕркĕ.

çĕт

(с’э̆т, с’э̆т’), пропадать. СПВВ. Çĕтрĕ, тесе, япала çухалсан калаççĕ. Шурăм-п. Кивçен илекен парăмĕ вырăнне япала парсан, кивçен пани: çĕтнĕ пуртă аври пулчĕ ĕнтĕ ку, тет. Турх. Çĕтменĕ, пĕтменĕ (брань). || N. Сасăм та çĕтрĕ. Я лишился голоса. N. Çăварĕ хупăннă, чĕлхи çĕтнĕ (лишился языка, способности говорить). N. Манăн часах чĕлхе çĕтĕ ак, чунăм тухса кайĕ. || Заблудиться. В. С. Разум. КЧП. Е çул çине тухатăп-и, е çĕтсе каятăп-и — каям-ха çавăнталла (пойду-ка в ту сторону)! Собр. Çын çĕтсе кайса-мĕн вилсессĕн (если умерла заблудившись), усал пулать, тет. В. Олг. Çĕтсе кайрăм, я заблудился.

çĕхĕре

трясинистый (о топком месте). СПВВ. НН. Çĕхĕре çĕр — лупашкаллă çĕрте пачăртатса тăракан вырăн (трясинистое место, где при ходьбе выступает, выдавливается вода). || Назв. части поля. Трхбл.

таяймас

не тянет, т. е. немного не достает веса. (Гов., когда вешают что-нибудь на весах). СПВВ. Виç кĕрепенке таять. Весит три фунта. || Притворить (дверь). Хурамал. Алăка тайса хур. Притвори дверь (но не совсем). Менча Ч. Вăл кĕлле тĕне кĕнисем турăш енне пăхса, çурта çутса кĕл-тăваççĕ. Тĕне кĕменнисем алăк патнелле пăхса, алăкне кăшт тайса кĕл-тăваççĕ. || Пританть (дыхание). N. Сывлăша тайса итлеççĕ.

таян

(таjан), опираться, приклоняться, прислоняться, облокачиваться. С. Дув. Яхути ăна илтнĕ те, шикленкелесе, юпа çумне таяннă, тăрать. СПВВ. КЕ. Таянни — пукан çинче чалăшшăн ларни. ЧП. Ватă юман, теейсе, ытла çумне ан таян. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче пĕр çын тăрать, йĕлме туйи çине таянса; çак тăван пире кĕтсе тăрать, хапха юпиçине таянса. Ст. Чек. Сĕтел çине ан таян. Не облокачивайся на стол. Не прислоняйся к столу. См. чавсалан. N. Эпĕ çурăмпа юман çумне таянтăм. ППТ. Хам урама тухса, хапха юпи çумне таянса: çынсем каймаççи? тесе, пăхса тăраттăм. N. Аллисемпе суха çине таянса пынă пек, сухалакан хăйĕн хуйхине хуйхăрса каçалăк патне кайнă. Скотолеч. 15. Лаша сулкаланса çӳрет, çӳренĕ çĕртех япала çумне (к предметам) пыра-пыра таянать. К.-Кушки. Ахтапантан тухсанах, урапа çине таянса (у др. тайăнса) выртрăм (прислонился), тет те, çыврах кайнă, тет. Лашм. † Таянам-и, тăванçăм, сан çине? Таянтаратсăн, тăванçăм, ай, таянтар. Чăв. к. Пĕчĕкçеççĕ лаша — турă лаша, ӳсрĕ турта çине таянса. || Полагаться. N. Пурлăху çине ан таян.

тайăн

(таjы̆н), малый. Начерт. 164. Хурамал. Тайăнрах (или: кемрех, сахалрах). Ib. Тайăнрах (неполный) пĕр çăк (воз) япала илсе килтĕм. ЙФН. † Пĕчĕк-тайăн Ултук пур. Эпĕр тайăн тенĕ-мĕн, турри пусăк тутăр-и (пусть сделает). Якейк. Вăсен пӳрчĕ пирĕн пӳртрен кĕт тайăнтарах (поменьше). Тиханьк. Çолĕ пор, кĕлеткн тайăнрах. Года есть (возрастом не мал), а телом маловат. Собр. Килте вăл вăхăтра тайăн (немного) сăра тăваççĕ. Персирл. Паян пĕр тайăн сăра турăмăр. Ib. Пĕр тайăн орапа тияса килтĕмĕр (средний воз). N. Икĕ тайăн орапа полчĕ. Сам. 72. Пӳрчĕ тавра тайăн хӳт-вĕрлĕксемпе хӳнĕскер. || Непонятный, примитивный? N. Эпир калаçакан чĕлхе те ĕлĕкрех упăте чĕлхи евĕрлех тайăн пулнă. || Так называют ребенка, не вошедшего в ум. СПВВ. ГЕ. Тайăн (тесе) ăс кĕрсе çитмен ачана калаççĕ.

тайăн

вес (pondus), значение, способность. Чхĕйп. Çĕр çинче çĕр çине нумай тĕрлĕ шăтса тухакан япалана пуринчен ытла хĕвел, çăмăр, сылăм, лăпкă вĕрсе тăракан çил (кирлĕ). Вара çак тăват япаларан ырлăх пулсан, кĕрек çта акнă вăрлăх та хăй тайĕнпе çимăç кӳрет. N. Хурланса йĕр, кăмăлупа хуçăлса макăр, пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе хуйхăр уншăн. СПВВ. АС. Тайăн = хăйне кура (Недостаточное обьяснение). N. Арăм илни — пурлăх пухасси пуçламăшĕ; арăм илсе этем хăй тайăнĕпе хăй валли пулашу туянать, шанчăк илсе канăçлăх тупать.

тайăн сăра

пиво, которое варят чуваши для киремети. СПВВ. Х. Ст. Яха-к. Тайăн сăра тесе киремете чӳклеме тунă сăрана калаççĕ. Ходар. Тайăн сăрана ак çапла тăваççĕ: чипер тирпейлĕ пĕр-ик-виç ал-витри, пур киремет ятне асăнса, пӳртре сăра тăваççĕ. „Тайăн сăра“ совершается если „вăлсен (т. е. чăвашсен) килĕшĕнче кăшт пăшт-паш (несчастье) пулсанах“. На „тайăн сăра“ поминаются след. духи: 1) Пит тури киремет, 2) Валĕм хуçа, З) Илкушар, 4) Михаппар, 5) Вылăри. Изванк. Пĕр хуран пăтă пĕçерчĕç, тепĕр шан тайăн сăра юхтарчĕç. (Обряд çĕр тавраш).

тайпăн

(таjбы̆н), подчиняться, поддаваться, покориться? См. парăн. СПВВ. Тайпăнас (парăнас). Лашм. † Икĕ пуян тапăçать, пĕрне пĕри парăнмасть, мул паракан тайпăнмасть. Бугульм. † Икĕ пуян тавлашать, пĕрне-пĕри парăнмасть, мул параканĕ тайпăнмасть. (Свад. п.). Буин. † Тайăлмаст та, тайпăнмаст та, çичĕ юта парăнмаст (невеста). ЧП. Çак(ă) Туçа хĕрĕсем ниçта пырсан тайпăнмĕ (парăнмĕ). Ст. Чек. Ĕçе тайпăнса тăмаст. Не отворачивается (не отлынивает) от работы. К.-Кушки. † Тай пулмастпăр, тайпăнмастпăр, чураппансене парăнмастпăр, чураппансене парăнмашкăн пирĕн аппа начар мар.

тавай

(таваj), давай (русск.). СПВВ. Х. † Тавай ĕçер, тавай сиер хамăр тенĕ çынпалан. Бижб. † Тавай юрăла-юрăла ĕçкĕ ĕçер! ЧС. Хайхисем капăр сиксе тăраççĕ те: тавай хуллас, хуллас! тесе кăшкăраççĕ. Ядр. † Тавай, пичи, хĕр пăхас (будем высматривать себе невесту). Чотай. † Торта толли тор лаши, тортин-тортмин хунь ирĕк. Эпĕр она çапас çок, тавай чопас таволни. Сĕт-к. † Тавай, йысни, йорлăпăр, пирн пуяна (о нашем богатстве) кам пĕлмеçт? Тогаево. Иван калать, тет: чăм-ха, ан вăрç, кам вылльă? Шуйттан çӳри; тавай, кам вылльă? тет.

тавăрна

обычай, по которому молодая едет в дом своих родителей с пивом. СПВВ. Тавăрна — хĕр ашшĕсем патне сăрапа кайни. М. Тиуши. Ку юрра пирĕн акка тавăрна пырсан хамăр килте çапла юрларĕ. Ib. Хĕрсем, качча кайсан, ашшĕсем патне сăрапа пыраççĕ, пирĕн ăна: тавăрна каяс, теççĕ; ун чухне хĕрĕ килти ашшĕсене те, лере, хăй качча кайнă кил-йышсене те, парне парать. Пирĕн тавăрна хĕлле каяççĕ, тавăрна е вуниккĕн, е тăххăрăн, е çиччĕн каяççĕ. || Ерк. 111. Каях, терĕ, Силемпипе кил-çуртна, тавăрнапа эп те пырăп юпана.

тавраш

(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-аш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.

тавçар

(тавз’ар), смекнуть, догадаться, понимать. СПВВ. АС. Тавçарать, шухăшласа илет таçтан-таçтан пĕр пĕлменнине. Сред. Юм. Эпир йăмахланине тавçарать вит ô (понимает, догадывается). Ib. Тавçаракан, догадливый. Сборн. по мед. Кĕсем çав инкек мĕнтен пулнине тавçарса илеймеççĕ-ха. N. Унтан кинĕ наркăмăшлă (с мышьяком) пăтта çисе янине курса тавçарса илет те, хунямăшне каласа парать. N. Шухăшласа тавçарса илнĕ укĕт калатăп сана, тĕрĕслесе-чухласа илнине пĕлтеретĕп сана. || Янтик. Тавçарса илес, одуматься, припомнить, вспомнить. || Отгадать. Икково, СПВВ.

таканай

(таганаj), карлик. КС., СПВВ., Золотн. Срв. кутана. || Большебрюхий (хотя и высокого роста).

такарччи

качели. СПВВ. ЕХ. Такарччи — ярăнмалли. || Катанье с горы. Чист.?

такăн

(тагы̆н), спотыкаться, запинаться. Сĕт-к. Паян виççĕ (трижды) такăнса ӳкрĕм. N. Лаша виллисем çине такăна-такăна ӳксе таратпăр. Бежим, запинаясь о трупы лошадей. N. Ура такăна пуçларĕ, пурăнăç каялла каять пулĕ. N. Чул çине такăнчĕ. Он запнулся о камень. Буин. Чула (пĕренене) такăнса ӳкрĕм. Ядр. Чултан такăнса ӳкрĕм. N. Пуçтарнă чухне пĕчĕкреххи, астумасăр типĕ хулă çине такăнса ӳкнĕ. N. Намăс мар-и, тăванăм, çак хулăран такăнса ӳкме! Манăн ура айне пĕрене хурсан та, эпĕ нимпе те ӳкес çук! N. Эпĕ тумхах çине такăнса ӳкрĕм. БАБ. Ватăлмасăр вилес мăр, такăнмасăр ӳкес мар. (Гов. в конце моленья „ӳчӳк“). Сред. Юм. Такнакана тап котĕнчен, тесе ахаль каламаççĕ çав: тин çиç матки вилнĕччĕ-ха, ôнтан çонса кайрĕ, халь кăçал каллах çавăннех лашине вăрласа кайнă. Ib. Пĕр такна (такна) пуçласан çын такнатех ôлă. Раз человек начал спотыкаться, ему все неудача. Ib. Çын, пĕр такна пуçласан, такнатех вара: пĕлтĕр çонса кайрĕ, кăçал пĕррĕ ôлталаса пин тенкĕ лартнă, тепĕр каллах пилĕк-çĕр тенкĕ упиткă полнă, тет. || В перен. см. СПВВ. Такăнас — не ладить, спорить. || Смешиваться (при счете).

такăç

то же, что такăн. СПВВ. Такăнас = такăçас, не ладить, спорить.

такмак

кожанный мешок для калачей и пирогов. ЩС. Такмакпа кучченеç исе каяççĕ. СПВВ. ФН. Такмакпа çĕнĕ-çынсем амăшсем патне кучченеç чиксе каяççĕ. СПВВ. ФН. Такмак — сăран хутаç; ăна юри кучченеç чикме сăрантан çĕлесе тăваççĕ; унпа хурăнташсем патне кучченеçсем леçеççĕ. СПВВ. КМ. Такмак — кучченеç хутаççи. СПВВ. ТА. Такмак — сăранран кучченеç чиксе каймалли тăваççĕ. Ст. Чек. Туй ют яла кайнă чухне, чикре туй чарăнса, çăккăр, тăварсем, чăкăтсем çиет, ăна хуракан сăран хутаççа такмак теççĕ. Такмак икĕ хутаçлă пулат: пĕр хутаçĕ умра, пĕр хутаçĕ хыçра çӳрет, çаккине хулпуççи урлă яраççĕ. Ib. Мăн-кĕрӳ такмака çухатсан, такмака е ют туй çынни вăрлат, е хăйсен туй çынниех, е çур читвĕрт (водки), е читвĕрт лартат. НАК. Кĕрӳ хыççĕн кӳме çинчен мăн-кĕрӳ икĕ такмак кучченеçпе анать (по приезде в дом невесты). Етрух. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. (Сĕрен). Т. II. Загадки. Кăмакара хытă такмак çакăнçа тăрать. (Чĕре). Чураль-к. Сакайĕнче сар такмак çакăнса тăрĕ. (Пичкепе сăра, по другой отгадке — чĕре, т. е. сердце). || Употребляется и для других надобностей. Чураль-к. † Такмак çурă вĕт тĕнкĕ, халь кӳртем те, халь шутлам, мана апи ятлас çук. Латыш. Ачана хырăмĕ пысăкран такмак ăшне виç хут чиксе кăларать. || N. † Ах, тантăш, хĕр кортăм, такмак котлă хĕр кортăм, тапас килсех карĕ-çке (так и захотелось дать эй пинка). N. Такмак котлă хĕрсене тапас килсе вĕлерет.

такшак

хромой. СПВВ. ВВ. Такшак = уксак çын. СПВВ. Ф.И. Такшак — вĕчесĕр çын, уксак çын.

талилле

назв. какой-то игры. СПВВ. МА. Айтăр талилле-выляр. (Çăпатапа выляни).

талăр

(талы̆р), изменяться в лице, краснеть (от гнева). МПП. Çиленсе талăрса кайнă. Талăрса çитсен, юн тухать („жаркая ссора проливает кровь“). СПВВ. Талăрать (тилĕрет), разъяряется. Сред. Юм. Пит çиленсе çӳрекен çынна: талăрса çӳрет, теççĕ. Ib. Талăрса, (или: таларса çӳрет) —çиленнипе хĕрелсе кăвакарса çӳрет. Ib. Çиленнипе пĕтĕмпе талăрса тăрать. || О покраснении чирья. Сред. Юм. Талăрса тăрать тесе çăпан таврашĕнче хĕрелсе тăрсан калаççĕ. Ib. Талăрса вăрçать тесе пит хĕрелсе кайса вăрçсан калаççĕ.

тамаша

(тамажа), диковина, изумительная вещь. Баран. 17. Çилĕлĕ старик пĕр чĕнмесĕр ăсран кайса шухăшлать: ак тамаша! кам пулчĕ-ши? Ib. 24. Мĕн тамаша иккен: йывăçсене эпĕ шарт та шарт хуçатăп, çапах пĕрне те авса пĕкĕ тăваймарăм. Юрк. Ак тамаша!.. ытла ырă пурăннă çĕртен, темĕн-те-пĕр шыраса çӳрет! СПВВ. Тамаша куртăмăр. Ib. Ак тамаша. Вот диковина. Юрк. Мана мĕн тамаша пулчĕ-ши? Куç ӳкмерĕ-тĕр-çке? Тем масар йăвăрлантăм (заболел сильно). ЧС. Атте: лаша апла пулнă, тенине илтсен, хуйхăрса: ак тамаша тата! Паян, килтен кайнă чухне, сывăччĕ. Мĕн пулчĕ тата? Пĕр-пĕр синкер ленкрĕ-шим? терĕ. Ск. и пред. чув. 78. Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим? суйса парас тенĕччĕ. Ак тамаша! тĕрĕс-шим? Янтик. Ак тамаша! Ма мана каламасăрах кайнă-ха вăл? Хăй: каламасăр каймастăп, тетчĕ. N. Ак тамаша, вырăс çармăс тăвать! (О rem mirabilem, ex Russa nascitur Tscheremissius!). СПВВ. ИА. Ай тамаша! аплах пулмĕ-çке çак (не может быть этого). Сред. Юм. Акă тамаша, кĕре кĕнĕренпе те авăн çапма пĕр йôраллă кôн полмарĕ-çке ĕнтĕ.. Ib. Ак тамаша, мĕн пôлчĕ-ха ĕнтĕ тăта? Собр. Ак тамаша, самана, ытармалла мар сана. ТХКА 76. Ак тамаша, ку питĕ кирлĕ, вырăнлă япала-çке! терĕм эпĕ. Шибач. Йорлать, поплет, аташать, она итлемешкĕн тамаша! || Нечто чудное и страшное. Изамб. Т. Эпир çапла тамаша куртăмăр (страшное и чудное явление). || Часто выражает досаду. Шорк. Еккей тамаша, пулмарĕ вĕт! Ib. Ах, тамаша, укçа çукки хуплать-ха. (Выражается сожаление и досада). || Беда. КС. Вăл çын паян тамашана кăтартăрĕ (наделал беды). ЧП. Вот тамаша, топрăм хама хам валли. Качал. Пирĕн ачине япала, лашисене тамаша. (Свад. п.). || Обозначает затруднение (= мĕн тăвас, нимĕн тума та çук. Так обьяснил А. С Курушин). Хурамал. † Ула лаша тамаша, ака туртмаç (= туртмасть) тамаша. N. Еккей тамаша! СПВВ. Х. Ула лаша тамаша (= тумаша), ака туртмас мĕн тăвас? Ст. Ганьк. † Ула лаша тамаша, ака туртмаст тамаша. Хура лаша тамаша, суха туртмаст тамаша. Кĕрен лаша тамаша, киле килмест тамаша. Чуптар лаша тамаша, чупа пĕлмест тамаша. Çӳрен лаша тамаша, çул çӳреме тамаша. || Так кричат на лошадь. Амалăк-Кипек. Тамаша! (кричат лошади). || На диво. N. Якур тытса хунă çаран çинче курăк тамаша ӳссе кайрĕ. N. Малтан ку ялти çынсем тамаша аван пурăнатьчĕç (жили удивительно хорошо).

тампăр

то же, что тан-пăр. СПВВ.

тан

(тан), наледь (вода, выступающая на поверхность льда). Шибач. Шу тана тохать. Пшкрт. Пăр çине шу токса шăнсарсан: тан тапса шăнса, теччĕ. Тюрл. Йор çине сивĕре шыв татса кайсан, тан тапать. Хурада (Алькеевск. р. ТССР). Шыв танĕ тапса тухрĕ. Якейк. Çуркунне ир çинче шыв тан тапса хăпарса каять. Чув. пр. о пог. 298. Хĕлле пăр пит шăнса хăпарса тан тапсан, çула аслати авăтса тăвăллă çăмăр пулать. Если зимою образуются очень высокие наслуды, летом будут гроза и бури. Ib. 299. Тан тапсассăн, çул лайăх пулать. Если образовались наслуды, будет хороший год. Чураль-к. Юплĕ вартан тан тапать. (Юхакан сăмса). Собр. Пĕр вар пуçĕнче тан тапĕ. (Сăмса юхни). Ib. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапать. (Сăмса шывĕ юхни). Юрк. Хĕлле çырмара тан тапсан, çула урпа лайăх пулат. СПВВ. Тан тапнă пăр. Хурамал. Тан тапса шăннă. ТММ. Атăл çинче тан тапнă. || О воде, замерзающей в посудине. Хурамал. Хĕлле каткапа тула шыв лартсан, çӳлелле хăпарса çурăлса шăнать. Вара ăна: тан тапса шăннă, теççĕ. ТММ. Витрен тĕпне тан тапса çĕмĕрнĕ.

танлă

(танлы̆), гордый, заставляющий себе кланяться. Слакбаш. СПВВ. Тан; танлă çын, спесивый; ан танланса тăр. Тюрл. Танлă çын, гордый. Нюргечи. † Çак улахра мĕн нумай? Танлă хĕрсем пит нумай. Бел. Гора. † Пирĕн аттенĕн тӳрĕ пусма чул пусмана хăпарма (вар. чул пусма çине пусмашкăн) вăйлă танлă çын кирлĕ. N. Этем танлă, мăн-кăмăллă. НЧ. Мăн-кăмăлланса çӳрекен танлă çын намăс курать. Сред. Юм. Танлă — хăйне хăй пысăка хоракан çынна калаççĕ. || Гордость, спесь, чванство. Тюрл. Пуçа танла хонă эс!

тану

(тану), давно (русск). N. Вăл хуçи арăмĕ кӳрĕш ачипа пурăннине тану сиснĕ, тет. СПВВ. Тану кăçкăраççĕ. Уже кричат, успели уже, давно. Собр. Хай вупăра кĕрсенех чӳречене хупрĕç, тет те, хăй çутса шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану пукан пулса выртнă, тет. Ходор. † Нумай чупать, ан тийăр, тану кавар (кăвар?) пĕçермĕ. См. пăраватник.

танкка

(тан’кка), плестись (пешком). Слакбаш. Эпĕ лаша килессе кĕтрĕм-кĕтрĕм те, çуранах танккаса çитрĕм киле. Сам. 61. Танккать хуллен килнелле. Хурамал. Ута пуçланă ачана калаççĕ: мĕн танккаса çӳретĕн? теççĕ. (Лайăх утаймасть, хуллен утать, хытă пусса). Ib. Танккаса чупать ача (лайăх чупаймасăр чупать). СПВВ. Танккаса пырать. Идет неровно (напр. старик. То же и в Сред. Юм.). Сунт. Ну, ан танккаса тăр. Урайне шăлса пĕтертĕн-и? Стюх. Танккаса пырат. Ходит неестественно. КС. Танккаса пырать. Ходит не сгибая коленей (отчето походка не эластична). Сред. Юм. Вăрăм çын танккаса отат. (Похоже на походку бегущего индюка). || Ходить в одиночку. Ходить попусту, без дела. Шибач. Танккаса çӳрет (пĕччен). Тюрл. Танккаса çӳрет пустойĕпелен. Ib. Пустойĕпех кайса танккаса килтĕм паякăн. Я сегодня сходил туда попусту (без пользы). Сред. Юм. Танккарĕ пĕчченех. Пошел один.

танти кĕпçи

назв. раст. Магн. М. 217. Тюрл. Танти кĕпçи (шăршлă кĕпçе, едят), СПВВ. ФВ. Танти-кĕпçи (çăвара шăрăшлантарат).

тап кил

встретить. СПВВ. Тап килнĕ, встретил. (Самар.).

тинĕс таппи

сиктерет. || Ст. Чек. Тапă, шустерне ларат (вод. мельн.). || Водопой (скота). || Шпоры петуха. Б. Олг. Атан таппи. || То же, что тавă. СПВВ. Сурăхсен çăмĕсене илсен, кайран пĕр уйăхран çăмĕсем пĕр çĕре чăмăрккаланнине тапă теççĕ.

тапăш

(табы̆ш), то же, что тапăç. N. Выльăх пĕр-пĕринпе çыртăçать, тапăшать. Сред. Юм. Лашасĕм тапăшаççĕ (в Тюрл. тапшаççĕ), лошади лягаются. N. Коçченеçе, çав ваконра тапăшса ватнă орине тесе, ытла кансĕр полчĕ. || Тягаться. Тюрл. Сынпа çын тапшать (тягается). СПВВ. МА. Тапăш е парăш.

тапак

(табак), табак. СПВВ. N. Тапак пуçа анăраттарать (одуряет, дурманит). Кан. Çав укçана вăл пĕтĕмпех тапак туртса пĕтернĕ (истратил на курево). N. Тапакнĕ пĕрер пероскă торттартăм (дал покурить). N. Хуйхăпа тапак туртма (курить) вĕрентĕм. Якейк. Вăл чĕлĕм тортмаçть, сăмсая тортмалли тапак тортать (не курит, а нюхает). Собр. Йĕкĕр çăла кĕрпе ярап. (Сăмсана тапак туртни). Моркар. Çавнан (= çавăнтан) вара салтак çич çолтанпа уçман тапак пураккине, тапак тортма та пăрахнă. Ib. Салтак есрелĕ пынă çĕре тапак пураккинчен сăмсана тапак шăршласа тăрать мĕн. Изамб. Т. Тапак хырăма тăрантмаст. Шибач. Тапак торт, нюхать табак. Альш. Кил-ха, тапак турттар! (Говорят ребенку, пощупают, потом чихнут и говорят: чху, ай-ай, тапак хăватлă!). См. аччу. || Nomen penis commune, quod cum in sermone familiari usurpatur nullius pudorem laedere solet. Русак. Тапак вĕçне çуралнă чухне касмаççĕ (чуваши-язычники). Ăна турă ытлашши паман; мĕншĕн вĕсем (татары?) ăна касаççĕ? Çавăнпа ăна эпир ĕненместпĕр (теççĕ). Орау. Тапак — у детей лет до 9—10—12. (Говорят и о взрослом; самое приличное название). Трхбл. Тапак, реnis (в др. пп. тапаккăн, тапакка; тапакки, тапаккин, тапаккипе; но тапак, tabacumт, имеет в др. фф.: тапакăн, тапака; тапакĕ, тапакне). Качал. Сак хĕрĕнче пĕр чĕрнесĕр пурне. (Ача тапакки). || Membrum parvuli. Янтик.

тапăр

(табы̆р), место для водопоя стада на речке. СПВВ. Кĕтӳ тапăра аннă. СПВВ. МС. Ку выльăхсам пăхакан ырă мар, выльăхсене тапăртах хуплать. КС. Тапăр тăратнă вырăнта (где скотину загоняют на водопой в полдень) тырă лайăх пулать. Изамб. Т. Кăнтăрла çитерехпе выльăхсене шыв ĕçме тапăра антараççĕ (загоняют поить). Ib. Тапăр (или: тапăр вырăнĕ), место, куда загоняют скотину поить и отдыхать. Н. Карм. Тапăр — кĕтĕве кăнтăрла вырттаракан çĕр. Баран. 6. Тăн-кăнтăрла тĕлĕнче, шăхличине кăшкăртса, хуçа хупмасть тапăра. N. Вăл вырăна пирĕн тапăр вырăнĕ теççĕ. Çак тапăра çитсессĕн, пирĕн хăшĕ-хăшĕ çур çавала çитичченех кĕрсе тăчĕç. || Табун, стадо. ППТ. Кăнтăрлаччен, пуху тăваççĕ те аслăрах çынсем, тапăр ансан (когда стада спуститься на водопой), выльăхсене тапăртан кайса тытса килеççĕ. ТХКА 42. Лашасем, ĕнесем каçпа тапăра тухнă. Эпĕ хамăр тьыхана йĕвен тăхăнтарса утлантăм. || N. Тапăр, то же, что стольне.

тапката

здоровый. СПВВ. ВА.

тапшак

назв. одежды. СПВВ. ФИ. Тапшак — пĕрмечĕсĕр тумтир.

тар

(тар), пот, sudor. КС. Тар кăларса ĕçле. Ib. Тар тухиччен ĕçрĕм. (Пил до того, что у меня на лбу выступил пот). N. Тар тухиччен ĕçле. Работай до пота. N. † Тар кăларса ĕçлерĕм. Я работала до пота. Ала 93. Ачанăн кăшт анчах чунĕ тухса кайман, пĕтĕмпе тарĕ тухса килнĕ (его ударило в пот от побоев). Шурăм-п. Çывăрнă чухне пурин те тар тухнă (все вспотели). Яндобы. Тавай хĕвел ăшшине кайса тăрар, тет: хăшин хӳри вĕçне тар тохĕ (у которого вспотеет кончик хвоста)? К.-Кушки. † Кĕмĕлех те çĕрĕсем пысăк пулмаст, унăн куçĕсене тар пусмаст. СТИК. Çула, шăрăхра, пуçа ниăçта чикме çук пулат, чыст тар пусат (прошибает пот). Çутт. 20. Питеенчен тар юхтарса, аннепе иксĕмĕр выратпăр. Утăм. Ĕçлет пур тарçă тарăхса, пуян пами, тесе, тар хакшĕн (за пот, т. в. за труд). Ерк. 88. Тара халăхĕ çулать çара тар (все в поту). N. Хамăр тăрăх (по нас) вĕрене шывĕ пек (как кленовый сок) тар юхать. Г. А. Отрыв. Çула тухман тар хĕлле тухать, теççĕ. (Послов.). || Плата за работу, за труд. Чăв. й. пур. З. Пырăп пырасса, вĕрсе парăп, ну, тарна ан хĕрхен, тет. Унтан вара хак хурать? çур тенкĕ укçа, çур штав эрех пултăр, тет. Унтан, чĕрĕлсен, вара виçĕ пăт çăнăх, пĕр пăт кĕрпе пултăр, тет (вĕрӳçĕ). СПВВ. МС. Тарне хăй илесшĕн, хăй илес пулсан ӳркенет. N. Унтан кайса килнĕ тарне сана тӳлери? Заплатил ли он тебе за поездку туда (или за то: что ты сходил туда)? N. Тарçă тарне тытса юлни — юн тăкни. Чăвашсем 11. Вăсем (т. е. йомзи) вилес çынтан татар илеççĕ; вăтанмаççĕ те, çылăхран та хăрамаççĕ. Пĕрин çинчен эп хам пĕлетĕп, юмăç пăхса мĕн чухлĕ тар илнине. N. Çавна вĕсем нимĕнсĕр ахалех (в рукоп. нимĕн тарсăрах) туса тăмалла. СПВВ. НН. Тар — юмăçа пăхнăшăн паракан çăнăх, кĕрпе (çăнăх). || Яжутк. † Ай, сăка еркĕнĕ, пире çĕрĕ парса ямар. Тухĕç халĕ утсампа, çĕрĕ тарĕ кăларăпăр. (Свад. п.).

тарсăр тарăç

даровой работник? СПВВ.

тар

порох. СПВВ. Тар — пăшал пемелли. Сред. Юм. Тарпа уттарса янă. Взворвали порохом. Изамб. Т. Кăмăрăкĕ (еĕ) тар тунă çĕре каят (идет на изготовление пороха). Орау. Симкки хĕрĕ хырăмне ӳкересшĕн тар çинă, тит. Ib. Сив чиртен тар çияс пулать, тар çисан иртет. N. Тар савăчĕ. Альш. Тарпа салатса сирпĕт (взорвать порохом). Ib. Тар лартса сирпĕтес.

тарават

(тарават), приветливый, гостеприимный, щедрый; обходительный. Сĕт-к. СТИК. Тарават, гостеприимный, обходительный. N. † Манăн хăна-вĕрле пит тараватчĕ, пăха пĕлмесĕр сивĕтрĕм. СПВВ. ИА. Хăнасене пăха пĕлекен арăма: тарават арăм, теççĕ. Богдашк. † Хуçăрсам тарават, тухма çук (т. е. не хочется уходить из гостей). ЧП. Çак тăвансем пире пит тарават. N. Пит тараватрах ĕçлерĕ. Янтик. † Пирĕн ачасене пит тарават пăхса янă куккăшĕ. СПВВ. † Хуçасем тарават пулсассăн, пире килме-кайма пит аван. СПВВ. Т. Хăна (= хăнана) кайсассăн пит пăхакан çынна: тарават, теççĕ. Ст. Чек. Вăл мана тарават-çке. Он мне рад. СПВВ. МС. Ман атте тарават (е: çынна усал тумасть). N. Уçă кăмăллă, тарават пулччăр. Лашм. † Кил-йышĕ тарават пулсан, хăни-вĕрли кăмăлĕ çиелте. || Мусир. Ыр тантăшсем, тăвансемI Тараватрах çӳрейрер (= çӳрейĕр).

таракан пăрçи

назв. раст. СПВВ. ТА. Таракан пăрçи = нимĕч пăрçи.

тарантас

тарантас, СПВВ. Х. Тарантас, тăрантас. N. † Тарантасăн кашти авăнать, тетепе йинке ларнăран. Янтик. † Кӳлтĕм тарантас, кӳлтĕм пар ут, çилхисене тураса.

тараса

(тараза), весы (так в многих верховых и переходных гов.; см. кăрамис, виçе, весси). Ст. Чек. Кăрамисе тараса теççĕ. N. Паян эпĕ тараса çинче виçĕнтĕм (весился, взвесился). Орау. Ку хуçан (у этого купца) тараси йăвăр (мошеннические весы, тяжелые), тырă нуммай тухмарĕ (при ссыпке). Бел. Гора. † Тарасапа таяççĕ (мед), ушатпала тeлтаççĕ, сар алтăрпа сĕнеççĕ. || Оцеп, очеп, журавль, журавец. СПВВ. ТМ. Пус юпи çине пысăк вĕрлĕк хураççĕ, çавна тарас.а теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тараса — пус юпи çине, шыв кăлармашкăн (так!), урлă пĕр пысăк вĕрлĕх хураççĕ. || Колодец. N. Пусса (тарасана) пĕр-пĕр таса мар япала кайсассăн кĕл-тăвас йĕрке. N. Тараси çула çăмăрпа куçса кайнă. Сред. Юм. Тараса пыри (= пури, „сруб“) çĕрсе пĕтнĕ пôлас пирĕн, çĕнĕрен (заново) пыра ямалла полать поль. Кан. Тараса пурине виçĕ чалăш пуранă, унтан шывĕ, витрене кăларнă чухне, вăлашка çине тăкăнса-юхса тухмалла тунă. N. Ачасене тарасаран шыв кӳртерсе ан асаплăр. ЧС. Арăм, вăл вĕлернине никам та ан пĕлтĕр тесе, тарасана кайса янă (девушку).

тарилкке

тарелка. ЧП. Ылттăн тарилкке. См. турилкке, тôрелккă. Собр. Хитрене тарилкке çине лартмалла мар, теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИА. Тарилкке çине яшка антарса çиеççĕ. Богдашк. † Пăхăр сĕтел çийĕнче шурă тарилкке пулинччĕ.

тарăм

(тары̆м) глубокий. Чертаг. См. тарăн. СПВВ. БМ. Тарăм, тарăн, глубокий.

тарăхасшăн

пожалуйста, ради бога. СПВВ. Х. Тарăхасшăн, ан çилен (пожалуйста). См. тархасшăн.

тат

(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).

пĕве татти

(-ττиы), разлив запруженной реки, вода пруда, пруд. СПВВ. Пĕве татти. Хурамал. Пĕве татти = пĕвере шыв пухăнни. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан ярать те, кайрисен певисене татса каять, вара ачасем кулкаласа пĕве таттипе чопса пыраççĕ.

тата

(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.

тач

(тач’), подр. шлепающему звуку при падении. Якейк. Йăвăç тăрĕнчен тач персе антăм (шлепнулся). Ib. Уяр, уяр! Уяр полас полсан, вĕçсе кай, çăмăр полас полсан, тачах ӳк (упади сразу; так гов. божьей коровке). || Плотно. Сред. Юм. Тач çыпăçтарса лартнă (прикреплено плотно). Ib. Пит тач çыпăçтарнă. Очень плотно сделал, приклеил. N. Çĕнĕ çул каçĕ чăхсем тач пурте пĕр май ларсан, çав çул тырă лайăх та, пĕр май та, сĕрĕмсĕр(?), теççĕ. Хăр. Паль. 36. Турат çинче, пĕр-пĕрин çумне тач çыпçăнса, пыл-хурчĕсем лараççĕ. СПВВ. Тач тăр (плотно). || Близкий. СПВВ. Тач хурăнташ. Сред. Юм. Тач хôнташ, тач ратне, близкие родственники. См. тачă. || В качестве усилительной частицы, в смысле очень. Ерк. 139. Авкаланса, пуççапса, алă парса çаврăнать, ашшĕн тач тусĕсене тĕнче пек ыр сунать. N. Эсĕ тем пек хĕрхенсе пире тач çывăх пулнă.

тачă

(таζ’ы̆, таџ̌ы̆), близкий (о родне). Прим. см. ача яшки. СПВВ. Пит таччи (в смысле близкий; коротко знакомый). N. Ашшĕ-амăшне ывăлĕ-хĕрĕ пек тачă тăван урăх çук та. || Плотный. || Плотно, близко, рядом. Орау. Тачă, тач. Кан. Кĕкĕрт çунма пуçласан, алăкне тачă хупса лартмалла. Кн. для чт. 97. Вăл алăкне тачах хупса хăварман. Шорк. Тĕкме пит тачă лартнă. Баран. 80. Карапа шыв ан кĕтĕр тесе, люк теекен шăтăкĕсене тачă питĕрсе лартаççĕ. Нюш-к. Шалчасене тачă лартса тух. О сохр. здор. Урай хăмисене вĕсен хушшинче пĕр шăтăк юлмиччен тачă сарас пулать. N. Орай хăми тачах çыпăçман (сбиты неплотно). Шел. 6. Пĕр тăвансем пек тачă пĕрлешсе... || В близкой связи, дружно. N. Кирек мĕн калаçма та ирĕк пулсан, патшалăх пухăвĕпе халăх пит тачă тăрĕччĕç, пухура мĕн тунине халăх пĕлĕччĕ.

тачăка

тачка, сырой, недовареный. СПВВ. ИФ. Тачăка — лайăх пĕçермен çимĕç, чуста пекех пулат. || С закалом (о печеном хлебе). Изамб. Т. Тачăка (çăкăр). Ст. Чек. Тачăка çăккăр (сырой хлеб). Собр. Тачка çăккăр виç кунлăх, усал арăм ĕмĕрлĕх, теççĕ. || О полной луне. N. Çĕнĕ ойăх тачка полсан (жирна, с венцом), йĕпе полать. || В перен. см. N. Санăн чĕлхе тачкарах? || Без костей (мясо). Ст. Чек. Тачăка аш. КС. Хăй тачкине илчĕ те, мана шăннине анчах парать. Себе одно мясо взял, а мне кости дает. N. Ун тачăка ашлă пайĕсем пĕр чĕтĕренмесĕр хытă çыпăçса тăраççĕ. Мясистые части его тела сплочены между собою твердо, не дрогнут. Шибач. Тачка аш = шăмăсăр. М. Тачăка пĕç витĕр пульă тухса карĕ. || Сырой (о земле), Ст. Чек. Тачăка çĕр. КС. Тачка çĕр, слишком сырая земля, неудобная для пахания (весною). Ib. Унта çĕр ытла тачка, тырă час-часах шыва каять (заливает водою). Сред. Юм. Соха тачка, земля, которую пашут, очень сырая, так что пристает к сошникам. || Толстый, жирный (о человеке). Хорачка. Тачка çын. || Плотный. Начерт. 163.

таханкка

(-кка), качанье на качелях. СПВВ. ИФ. Таханка сикни. См. така.

тахтăр

тяжело, трудно. СПВВ. Ст. Чек. Пушă хирте шыв тупма тахтăр. СПВВ. Çавсем панче пурăнма пит тахтăр. Фин. Çапла çав ĕнтĕ, хĕрарăма финнăсен пур тĕлĕшрен те тахтăр пулнă пурăнма. N. Тата пуринчен тахтăрри вăл — куланай ĕçĕ çав чиновниксемпе! || Беда. Трхбл. Ах, тахтăр! Ах, какое несчастье (беда).

те

(тэ, т’э), неизвестно... ли, неведомо... ли, я не знаю... ли. N. Те Микихвере кӳршисем каласа кăтартнă ун ачисем ват карчăкран кулни çинчен. N. Эпĕ она кăтартрăм та, вăл те соккăр, ним те кормарĕ. Ст. Шаймурз. † Кăмакăрта хăйсем (лучины) шăлтăртатать, те çунас вăхăт çитнĕрен (не знаю, оттого ли, что эй наступила пора гореть, т. е. , м. б., эй наступила пора гореть). N. Сана эпир хытă кĕтрĕмĕр, анчах эсĕ те килте, таста, çавна эпир пĕлместпĕр (мы не знаем, дома ли ты, иди где в другом месте). Орау. Паян çăмăр те пулать (неизвестно, будет ли сегодня дождь). N. Те усĕрнипе (от кашля) ыратать... Я не знаю, от кашля, что ли болит... (в просторечии: не знай, от кашля болит). N. Те кăнтăрлана (на обед) чĕнет ĕнтĕ... Я не знаю, может быть, это уже зовут на обед (в просторечии: не знай, уж на обед зовут). || С иронией. Ст. Чек. Те унта шăнса выртмалла! (Говорит человек, которого посылают на холод). || Как будто. Изамб. Т. Ыраш парса ярсан, Ваççа калат: те, Елим каламасан, эпĕ Елчĕк çуннине пĕлместĕп (как будто я не знаю) (quasi vero nesciam) без Елима (т. е. без его сообщения), что в Яльчиках был пожар). || Иногда повторяется. СПВВ. Те апла, те капла. Не то (нето) так, не то (нето) эдак (в просторечии также: не знай так, не знай эдак). N. Урăх çыру ярасси те пулать, те пулмасть. Не знаю удастся ли еще послать письмо. N. Вĕсем те вилĕ, те чĕрĕ тухнă (вышли из боя). Орау. Ыран те пурнан, те вилен. Ib. Ыранччен (до завтра) те пурнан, те вилен. N. Ыранччен те куратпăр (увидим), те курмăстпăр. Регули 479. Те корнă, те корман. Не знаю видел, не знай нет (т, е. не знаю, видел или нет). Ib. 1438. Те вăл каять, те ашшĕ он каять. Не знай он поедет, не знай его отед (т. е. не знаю — он ли поедет, или его отец). Шугуры Ц. Вăл вăхăтра эпĕ пĕр пилĕке те çитнĕ, те çитмен, уна астумастăп. Не помню, было ли мне тогда лет пять: или меньше, или больше. || Может соединиться с другими выражениями неведения или недоумения. Янтик. Хулана те карĕ тем. Не знаю, съездил ли он в город. СТИК. Те кашкăр темĕн! Едва ли это волк! (В Сред. Юм. это значит: не знаю, волк, что-ли!) Ib. Те кашкăр, те мĕн! Неизвестно, волк ли, что ли (т. е. волк или что другое). Орау. Пирĕн кукамайпа пĕр тăван хĕрин хĕрĕ пулмасть-ши вăл? — Те çапла, темскер. Это не внучатая ли внука (внучка) нашей бабушки по матери? — Не знаю, может быть и да. Юрк. Те тĕрĕс пулчĕ, темĕн ĕнтĕ, çын сăмахĕ. (Уж не знаю, правду ди он сказал). Бес. чув. 9. Ку лаша манăн ватăлса çитрĕ (совсем стала стара), çурхи тырра те акаймĕ темĕн (не знаю, удастся ли с ней справить весенний сев). Изванк. Те ăна ытла çилентертĕмĕр пули-мĕн. Или уж мы очень разгневали его?.. ЧП. Килекен тăванçăм килми пулчĕ, те хамăр начартан, те мĕнтен (потому ли, что мы бедны, плохи, или по какой другой причине).

те

(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.

тевеккел

повидимому, то же, что теветкел. СПВВ. АС. Тевет(к)кел телей, мĕн те пулсан пулат; çапах ĕмĕтленсе пырса кĕрет. (Кроме этого маловразумительного примера, других нет).

тевет

(тэвэт, т’эвэт’), назв. женск. Убора — лента, украшенная монетами и надеваемая через левое плечо. Изамб. Т. Альш. Суллахай хул-пуççи çинчен сылтăм хулайне (чалăш) тевет (умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ эрет, тата шăрçа пуснă, тата çавăнтах юнашартарах çиччĕ-саккăр, тенкĕшерлĕх кĕмĕлсем, çакăнса тăраççĕ, хыçалта нимĕнех те çук; тевете тăхăнмалла). ЩС. Тевет — широкая лента, перевешиваемая через правое плечо (шăрçа, нухрат, ял-тăрка, хурт-куççи). СПВВ. Тевет; хĕрсем хул çинчен çакаççĕ. Начерт. Тевет, лента, убранная бисером, коею препоясываются женщины, наподобие орденской ленты. Слеп. Тевет (чалăшла çакаççĕ; хор-поççиллă, тенкĕллĕ, хĕрлĕ сентелтен). Янш.-Норв. Тевет хĕрĕнчи шур, кукăр-макăрлă кăвак тытнă пукранка (тесьма). Теветĕн икĕ вĕçĕ пĕр çĕре сыпăнакан вырăнти „йыт пулли тĕрри пусма“ илсен, çав луччă тӳсекенччĕ-ха, теççĕ. Тевете хĕрарăмсем туй хĕр-çумми ларма çакса кайнă. Тевете сулахай хул-пуççи çинчен каялла туса çакса кайнă. Алших. † Тевет, тевет тиеççĕ, тевет çакки час пулмасть. N. Тевет, тевет тиетĕр, тевет сире çакланмас; сарă — хĕр, сарă хĕр тиетĕр, сарă хĕр сире çакланмас (не достанется вам, не попадет в ваши руки). Зап. ВНО. † Çуракине çитсессĕн, трр...и, трр...и! тăри сасси; хĕр вăййине тухсассăн, чăнкăр-чăнкăр тевет сасси. Ib. † Тевет, тевет, теветсем, эсир пурте пирĕншĕн, анчах телейшĕн кăна. Ib. † Тевет, тевет, тиетĕр, тевет сире çекленмест (не достанется); сар хĕр, сар хĕр, тиетĕр, сар хĕр сире çекленмест. Ск. и пред. чув. 69. Шăпкăр-шанкăр теветне хул-пуççи урлă ярать. Собр. 253. † Çийăм тулли теветĕм пур, сире халал тăвас çук, хĕвел карти пултăр-и! Кĕвĕсем. Ман теветри пилĕк тальăр — пилĕкĕш те пĕр манир. Байгул. † Тевет куççи, хурт-куççи, татса илмеллех килнĕ эпир. См. Золотн. 241.

теветкелле

решиться. См. йĕрĕх. Изамб. Т. Каçпаларах теветкеллесе кайрăм (решился пойти и пошел). СПВВ. ЕХ. Теветкеллесе — хăрамасăр, çĕмиллесе. Ib. Мĕн пулсан та пулат, теветкеллесе кайса пăхам, теççĕ. Что будет, то и будет, попробую-ка смело сходить туда.

тевĕш

то же, что таврашĕ. СПВВ. Тевĕш = таврашĕ.

тевĕш

(т’эвэ̆ш), тяж (у телеги и т. п.). СПВВ. ПВ. Тевĕш = черĕш. Трхбл. † Хурама та турта, пурçын тевĕш. Изамб. Т. Урапан тевĕш пулать. То же сл. в Янтик., Н. Седяк, Торп-к., Курм., Артюшк. и др.

текĕрле

(т’эг’эрл’э), пигалица. Чебокс. СПВВ. Текĕрле, текерлĕ, пигалица. N. Ăмăрт-кайăк шыв ĕçет, икĕ текĕрле вăй вылляççĕ. (Лаша шыв ĕçни).

текĕрлĕ

то же, что текерлĕк. СПВВ. Х. Текĕрлĕ, тетерлĕк.

текмеклен

напрягаться, стараться изо всех сил? СПВВ. Х. Текмекленсен те, çитеймерĕм.

темисе

то же, что теминче? СПВВ.

темĕ

вкус? СПВВ. Х. Темĕ, темлĕ, вкусный. См. техĕм.

темĕн вăхăтра

неизвестно в какое время. N. Темĕн вăхăтра килнĕ. || Тотчас. СПВВ. Х. Темĕн вăхăтра сиксе тăчĕç (тотчас).

темĕр

(тємэ̆р), железо. См. тимĕр. Пшкрш. СПВВ. ТА. Темĕр = тимĕр.

тен

(тэн’, т’эн’), может быть, возможно; авось. N. Тен, вăл вăхăтра пӳртре никам та пулман. Ал. цв. 15. Мана пӳрсен, тен, эпĕ сан патна каллах та тавăрăнăп. Бес. чув. 9. Лайăх çитерсен, пырĕччĕ те, тен, анчах лайăх çитересси ăçта ĕнтĕ вăл ку çулсенче (где уж хорошо кормить на этих годах)! N. Пăртак шухăшлăса тăркаларăмăр та: тен, курмĕ-ха, тесе, пĕринчен пĕри иртерсе (взапуски), вăрманалла чупса кайрăмăр. Туперккульос 6. Малтан ленксе чирленине çын, тен, ирттерсе те яма пултарĕччĕ. Сунт. Ашшĕ ун, тен, ĕмĕр килмĕ. N. Кăна (это письмо) илсен, тен, мана валли пĕр-ик минут тупăнĕ — мана çырса ярăр часрах. Абаш. Тен, вăл сан патна кĕрĕ (зайдет). Истор. Шведсем, тен, пире темиçе хутчен çĕнтерĕç, анчах эпир вĕсене çĕнтерме хăйсенченех вĕренĕпĕр! Б. Олг. Пăрахма (уступить) полмас ман, паранкă таса (хорошая) ман. Воç леш çынне (у того человека) ил; вăл, тен, йӳнех парат полĕ, онне ил (купи). N. Тен, ăçта пĕлес (кто знает)? Пире хĕрхенсе ачасене те тупса парĕ, тенĕ. Ib. 468. Вăл килĕ, тен. СПВВ. Х. Тен, парĕç-ха. Может быть, еще дадут. С. Дув. † Çакă хăта патне килсессĕн, тен, чыс курмĕ тесе, пĕлетре? Альш. Тен, çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнчи (население этой местности разселилось все так). Ала 94°. Вăсем татах ыйтнă: тен, кунтах пулĕ пирĕн ача, тенĕ. N. Тен, парĕç, теççĕ. (В Якейк.— тетен). Истор. Паян сывă, ыран, тен, тупăка выртăпăр, тесе пурăннă. N. Суйланă çынсене, тен, тĕрлĕ майпа илĕртме, тĕрлĕ майпа хăратма тăрăшĕ. Якейк. Йăван ули, тен, çавăн чух капан тăрринче пулнă. || Пожалуй. Абаш. Тен, çомăр полать паян. Сред. Юм. Паян ôкçа ыйтма ан кай-ха эс ôн патне, килте çôк-и, тен, ô. Ты сегодня не ходи к нему за деньгами, пожалуй, его и дома нет. N. Тен палхав тухса ан кайтăр (как бы, пожалуй, не случилось бунта), тетĕп. || Вероятно. Уганд. || Часто соединяется с вопрос. частицами. Бес. чув. З. Çук, эпĕ ахаль: тен чирлемен-и-вăл, тет; пулать вăл хăш чух çапла. Якейк. Вăл килет-и тен-хе (тетен вăл килĕ-ха). Может быть он еще (энкл.) придет. N. Тен, эсир янă писме те çавăнта карн тен. ТХКА 77. Вырăсла питех пĕлменскер, çырассине хам йăнăш çыртăм-и тен. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет-килет текерлĕк. Абаш. Онăн окçа пор-и тен. Ib. Вăл контах-и тен. Ib. Хăйсемех исе карĕç-и тен. Орау. Каймаçть те-и-ха тен вăл паян. Он сегодня, может быть, еще и не пойдет. Трахома. Илтнĕ пулĕ-ха, е курнă та-и тен, епле хăшĕ-хăшĕ куç пирки тарăхса çӳреççĕ. ППТ. Тен, çулахи пек çĕр типĕ, кун ăша пулсан, вăсене те ытăчĕ-ç-и тен (т. е. рубахи и обувь скинули бы и бросили), анчах халĕ сиврех, те çавăнпа кăна чарăнса тăраççĕ пулас. Регули 467. Çавă вăл-и тен. Ib. 469. Эсир паян каймастăр-и тен. Ib. 470. Çавă вăл полать-и тен. Может быть, это он. Ib. 489. Вăл тури (= турĕ-и) — тен. Ib. 1390. Килет-и тен, тăхта пăрластăк (погоди немного). Чăв. к. Шур Атăлсем урлă каçнă чухне тен шур пулă тытса çирĕр-е? Пĕвĕрех çурта, çӳçĕр ука, тен пан-уммн çисе ӳсрĕр-е? С. Дув. † Пĕвĕрсем çурта, сăнăрсем улма, тен пан-улмн çисе ӳсрĕр-е? Ст. Чек. Тен эс çапла турăн-а? Букв. 1904. Çинчех тухтăр патне кайнă пулсан, чĕрĕлĕччĕ тен-и тен? || Кажется (выраж. сомненне). СТИК. Çавăнта карăн-а тен? Çавă пачи (= пачĕ-и) тен? Ib. Çавă килчи тен. Кажется он пришел. Ib. Тен çавă хĕнери? (Сочувственно говорит взрослый человек ребенку, когда тот плачет). || Соединяется с другими выражениями возможности. Юрк. Ĕнемĕре тен куç ӳкрĕ пули (= пулĕ-и) — пит начарланчĕ-çке, тет. N. Каваш паракантан та сыхланса тăр, малтан ăна мĕн кирлине пĕл, тен вăл хăйшĕн канаш тăвать пулĕ, тен вăл сан çинчен шăпа ярасшăн пулĕ. N. Тен эсир хăвăр пĕлекен улпутсем урлă мана, Хусаналла сĕтĕрме пултараймăр-ши? || Что-ли (выражает недоумение). КАЯ. Çапла çав, килемей! пирĕншĕн таштан инкек тупăнса килет-и тен: ĕнер Тумия урнă йăтă тулланă. || Не знаю. В. Олг. N. Тата чӳречесем шап-шурă шăнса ларнă вăхăтра та вăл урамра çара-уранах (босиком) çӳретчĕ. Темле çӳретчĕ тен, эпĕ шухăшлатăп та, ун тӳсĕмлех нумай пулĕ, тетĕп. Сред. Юм. Тем çăвине памас-и тен. Не знаю, почему он не лает. || Как будто? Капк. Тен, çуна сасси илтĕннĕ пек туйăнса-а кайрĕ. Кан. Тен, чĕрене касса кăлараççĕ-и? Ib. Йӳнĕ таварсем татах илсе килчĕç-и тен? В. С. Разум. КЧП. Илтĕннĕ (надо: илтĕнне?) кура (по слухам), Яппунире çĕмĕрĕлнĕ хуласем вырăнне пĕтĕмпех шыв илсе ларнă-и тен (как будто затопило водой).

тепĕрев

(тэбэ̆рэв), другой, иной; ставится без определяемого. N. Уншăн вăрçма мар, тепĕрев пулсан, темĕн те тийĕччĕ. За это другой не только стал бы браниться, но и наговорил бы невесть чего (сказал бы невесть что). СПВВ. Х. Тепĕрев, вм. тепри. (Это неверно). N. Пурăна-киле тен эпир те çын хисепне кĕреймĕпĕр-и-ха? Тен, тепĕреврен ирттерсе те каймăпăр-и-ха (м. б., еще будет получше, чем иной)?

тепле

(т’эпл’э), неизвестно как, каким образом. Срв. теепле, телепле, тенепле, тепленĕ. СПВВ. Тепле, теепле, тенепле. СТИК. Тепле (с эмоц. ударением на первом слоге) пырса кĕнĕ, хам та тĕлĕнеп. Как это угораздило меня притти к нему. Ib. Тепле ӳкеймерĕ: чис ĕçерĕнсех карĕ (сорвался) вĕт. (Выражает удивление). В. С. Разум. КЧП. Тепле пулать ĕнтĕ, пĕлместпĕр: те килеет, те килеймест. (Салтакран килес çынна çапла каласа кĕтеççĕ). || Как бы то ни было. N. Ун пек çын тепле те çын пулать. || Как ни... Юрк. Тепле йывăр пулсан та, ача-пăчана хутаç çакса, ыйткаласа çӳреме яман. Ib. Пирĕн çын тепле начар пурăнсан та, праçникре мĕнте ют çын пырса кĕрсен, сĕтел хушшине лартса, чипертерех силлеме тăрăшат. || Как-то. Вăл тепле йăл кулса ячĕ. || Каким-то образом. N. Тепле тирĕс хушшинче ахах пăрчи (= пĕрчи) тупăннă. Никит. Çырмара, пичкене шыв тултарнă чухне, кунăн сылтăм ури тепле вакка кайнă (попала в прорубь). || Неизвестно как. N. Ну, Никколай, халь хам çӳреп те, тепле ĕç пуçтарас, тепле ачасене тăратса каяс. || Не знаю, что будет, что случится. ТХКА 53. Пĕр начартарах кĕсре, икĕ тьыхаччĕ пирĕн. Вăрмана яркаланă та вĕсене. Тепле ĕнтĕ. Вăрласа каймасан, кашкăрсем тытмасан, юратьчĕ, тепле ĕнтĕ. Альш. Тепле (не знаю), те час килейреп-ха эпĕ, те час килеймесп унта, питĕрсе кĕр-ха эсĕ, тесе калать, тет, ку. Синерь. Тарья каларĕ, тет: сирĕн пӳртре пĕр вăрăм хĕç çакăнса тăрать, çĕтрен (= çĕртен) те маччана çитичченех, терĕ, тет. Старик каларĕ, тет: тепле епле пулсан кирлĕ хĕçĕ вăл, кин, терĕ, тет. || Как-то набравшись храбрости. Никит. Шуйттан, тĕп сакайĕнчен укçа тупса тухнă чухне, аслă ачи тепле кăмака умăнче выртакан çивĕч пурта (= пуртта) илнĕ те, шуйттана каснă. || Неизвестно почему, не знаю почему (nescio quo pacto). Юрк. Пурте (дети) ĕçлеме юратаççĕ. Ку тепле кахал пулчĕ. Изамб. Т. Апат çиме пĕлет ку, тепле ĕçлеме пĕлмест. || Пожалуй. Букв. 1886. Эпĕ çĕре ансассăн: тепле, атте витене хупса хăварĕ, тесе, лаша кӳлме те анмарăм. || Неизвестно какой. Янтик. † Хапхăрсем вырăсла — уçаймăп; кăмăлăрсем тепле — юраймăп. || Какой угодно, любой. Кн. для чт. II, 129. Вăл (горилла) хăй тепле тискер кайăка та çĕнтерме пултарать. Изамб. Т. Тепле чирпе чирлесен (те), лашана масар тавра илсе çавăрăнаççĕ.

теппене

(тэппэнӓ), овинная яма. Пшкрт. (У КС — авăн вучаххи). СПВВ. ТА. Теппене = авăн пӳрчĕ.

çав тери

столь, столько. СПВВ. Çав тери çиеççи? Юрк. Çав тери аван вĕртĕм-çке (так хорошо отчитала); ĕнтĕ чĕрĕлессе кăна пĕл (теперь только знай выздоравливай).

терĕш

(т’эрэ̆ш), тяж. См. теврĕш, тевĕрш, тевĕш. СПВВ. Терĕш = черĕш. Ib. Урапа терĕши (черĕши) татăлса кайрĕ. СПВВ. БМ. Терĕш = черĕш, подтяжки у телеги. Сред. Юм. Терĕш тесе ôрапа тôртипе тĕнĕл пуçĕнчен тăхăнтаракан вĕрене (веревку) калаççĕ. || Боковой брус руля. См. арман, терĕш.

термен

(тэрмэн’), средство (перс.). Н. Уз. Н. Седяк. Терт пур та, термен çук. (Послов.). СПВВ. АС. Термен, тарман = вăй. || Случай, повод. СПВВ. ПВ. Термен çитмерĕ.

террипе

то же, что терипе. СПВВ. Х. Тарăн террипе тарăн (глубочайший).

терт

(тэрт), мученье, мука (перс.). N. Ĕлĕкхи тертĕм (тяжелая жизнь, в угнетении. Сред. Юм.) асăма килет те, хальхипе кăмăлăм тулса çитет. N. † Ай-хай — çичĕ ютăн аллинчи çынсем унти терте курнипе тĕрексĕрленеççĕ. Сред. Юм. Çавăн тертне тертленсех чôн тохать ĕнтĕ ман. || Энергия, стремление. N. Терт те пур, термек (чит. термен) те пур, вуник çулхи мăйăр та пур (= асапĕ те пур, мулĕ те пур, вуник çулхи ачи те пур). Баран. 141. Пирĕн ăслăрах, ырăрах пулас терт пур. Н. Седяк. Терт пур та, термен (= вăй) çук. || Старание, забота. Баран. 142. Пĕлесшĕн, ырă енне каясшăн тăрăшас терт. Тайба-Т. † Икĕ аллăмра икĕ сулă, пĕрне сутас тертĕм пур. || Нужда. N. Анчах сирĕн чĕрĕрсем хуйхăпа типнĕ çӳçе пек типсе кайсан, сирĕн тертĕр тулли савăт пек хĕрринчен тулсан, ун чух вăл сăнсем сирĕнпе килĕшсе, сире çул кăтартĕç. N. Ах тертI || Труд. СПВВ. Терт, труд, большой труд. || Трудный, мучительный. Сборн. по мед. Ун пек чирлĕ çынна ĕçтерсе, çитерсе, астуса тăрасси чăн-чăнах терт терипе терт ĕç (дело крайне трудное). || Затруднение. Сборн. по мед. Альш. Пит тертпе калаçат (говорит с большим трудом). || Изамб. Т. Çавна çĕклеймесĕр тертĕм тухрĕ (я замучился).

тершĕнче

то же, что хӳттинче. СПВВ. АС.

тетерлĕк

(тэдэрл’э̆к), пигалица. См. текерлĕк. Изамб. Т. А. Турх. Тюрл. т’эд’эрл’э̆к’. Нюш-к. Тетерлĕк шурта пурнать, йăвине те шура тăвать. Пуç тăрăнче ик мăйраки пур. Ти-илĕк (чит. т’ил’э̆к’, с долгим и), ти-илĕк! тесе çухăрать. Тĕввик-тĕввик тетерлĕк, тесе юрлаççĕ. СПВВ. Х. Текĕрле, тетерлĕк. Янтик. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, тетерлĕк чĕпĕ (так!) вĕçтертĕм, хумăшлăха ӳкертĕм. Цив. † Тĕвик-тĕвик тетерлĕк, икĕ мăйраки çӳлелле. Сред. Юм. Тетерлĕк, чайка? См. сăвăслан.

тетте

(т’эт’т’э), игрушка (детск. сл.). Тюрл. Ан макăр, сана акă тетте парам. СТИК. Тетте (чит. т’эт’т’э), игрушка, хорошая красивая вещь. Якейк. Тетте, красивая вещичка, напр., галанец, т. е. красивый черепочек. Нюш-к. Тетте, хорошая вещь, красивая игрушка. Ib. Ме, тетте парам! Чертаг. Тетте (т’эт’т’э) — хитре япала (детск. сл.). СПВВ. ИА. Пĕчĕк ачасем вылямалли япалана тетте теççĕ. || Красиво. КС. Ах, тетте! Ах, красиво! || Genitalia parvulae puellae. КС. Теттине çăвар-ха (cunnulum tuum). || Огонь, детское слово (соответствует русскому „зайка“). СТИК.

Теттӳк

имя мужч. СПВВ.

техем

вкус. СПВВ. ЕС. Техем = тутă. См. техĕм.

техĕм

(тэhэ̆м), вкус. СПВВ. Х. N. Вăл (закалываемый бык) тапалансан, унăн техĕмĕ пĕтет, теççĕ. || Городище. „Техĕм — аппетит, наслаждение“.

техĕмсĕр

безвкусный. Менча Ч. СПВВ. ЕС. Техĕмсĕр — тутăсăр япала, тата перекетсĕр.

тылла пуç

кочка. Хорачка. Тылла поç, кочка. || Переносно-человек, не расчесывающий голову. СПВВ. ГЕ.

тынас

подвязка, которой подвязывают женщины онучи. Начерт. 174. СПВВ. МС. Ĕлĕк чăваш арăмĕсем чăркуççиран аяларах тăла çинчен хĕрлĕ хăюпа çыхнă; çав хăйăва тынас теççĕ. Тюрл. Ĕлĕкхи авалхи карчăксем ора хырăмăнчен çӳлте чăркуççи айне тынас (в роде веревки) çыхнă, она çăм çиппипелен, шор çиппелен ола туса янă. Ядр. „Тынас — поясок к обуви“. ЙФН. Путран татса киле тавăрăннă чух, пĕрин тынас саланса ӳкнĕ, тет. Вăл тынас шырама тавăрннă, тет. СПВВ. АС. Тынас, воскрылие одежд.

тыр пурки

лукошко для сева. СПВВ. КМ.

тырăшсем

общее обозначение хлебов. СПВВ.

тытка

ручка (предмета). Тайба. † Хăтанăн та хапхи тимĕр тытка. СПВВ. Тытка: алăк тытки. Янш.-Норв. † Пуян тытки шăвăç тытка, хура алса тулĕпе тытрăмăр. || Вута-б. Тытка, ручка плуга. Нюш-к. Тытка, у сохи. || Гриф.

тыткăн

(-кы̆н), плен. Сред. Юм. СПВВ. А. Турх. Эх, тертленнĕ шеремет вăрçăра: урасăр юлнă, ы(т)ту тыткăна кайман. N. Тыткăна илсе кайнă. Изамб. Т. Усем тыткăна илнисене пит хытă асаплантараççĕ, терĕ. Ал. цв. б. Хам ĕмĕре тыткăнра пурăнса ирттериччен, усал кайăксем çими пулам. N. Тыткăнри, находящийся в плену, пленник. Толст. Тыткăнра пурăна-пурăна вăл кăшт анчах вилеймен. || В перен. см. Шел. 71. Улт-çич уйăх хушши алăра тыткăнра хупăнса тăнă тĕрлĕрен выльăх-чĕрлĕхсем улăхсене саланса... çӳреççĕ.

тытам-папам

так называют человека, который делает людям зло. СПВВ. МС. Тытам-папам — усал тăвасшăн çӳрекен çын.

тиен

(тиjэн) не знаю. („Незнай, ненай“). СПВВ. ТА. Тиен, эпĕ пĕлместĕп = темĕн, эпĕ пĕлместĕп.

тив

(тив), трогать. N. Эсĕ (ес) ăна ан тив. Ты его не трогай. Орау. Ай-уй, ан тивех, ӳкетĕп! Чураль-к. Ан тив, Тимоххи! Тивмен çынпа мĕн тăван? (Куршанкă). N. Эсĕ мана сивĕ алпа ан тив (ан тыт). || Касаться. ЧП. Пуçĕ маччана тивет-ĕçке. ТХКА 46. Хамăр йăмра тăррине тивес пекех, кайăк-кăвакалсем аялтанах, карти-картипе ларт! ларт! лартлатса вĕçе-вĕçе карĕç. Альш. Çав тери хытă чупса кайрĕ ĕнтĕ (бежал очень быстро), ури çĕре тивни те курăнмас. Кн. дла чт. 157. Чупа пуçласан, ури çĕре тивмен пекех туйăнать. Ст. Шаймурз. Çĕре тиви-тивми ларать-çке (дерево). Бижб. † Хапхăрсенче лăс хурăн, çĕре тиви-тивми ларат-çке. || Брать (чью-либо вещь). N. Тата çын япалине тивес пулмасть. || Об огне. М.-Яльчики. Асту, кĕпӳне вут ан тивтĕр (как бы не загорелась рубаха). Çамр. Хр. Пушарĕ, сăмакун юхтарнă чух тивнипе тухнă. || Laedere, violare, обижать, оскорблять. Кама 56. Кам кăна? Кам тиврĕ? СПВВ. Чĕрене тивет (оскорбление). || Задевать. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах тивессĕн туйăнать. Бес. чув. 14—15. Магомета урăх тивменни, ытти япаласем çинчен калаçа пуçлани ăна пит кăмăллă пулнă. || Бить. N. Вăл мана тивет! Мана Иван тивет (бьет). || Попадать (о пуле и пр.). N. Сарая тупă етри (снаряд) тивсе çунтарса янă. Скотолеч. 31. Выльăхăн куçĕ тусанпа, тĕтĕмпе, япала тивсен, çӳпĕ кĕрсен, тата шăнсан, пăсăлать. N. Куçĕнчен тивсе, хăлхи патне тухнă. Юрк. Унта пытанса лараканскер, хама тиврĕ-тĕр тесе, хăранипе сиксе тухат та: мана пĕтерчĕç!... мана вĕлерчĕç! тесе, кăшкăра-кăшкăра анаталла чупа пуçлат. N. Пĕрин пуçне кайса тиврĕ вĕт. || Действовать (напр., об угаре), производить действие. Никит. Маччана чут та шаккамаççĕ, шаккасассан, сĕрĕм, шăрш тивекен пулать, теççĕ. ТХКА 6. Çанталăк уяр пулмалла — хĕвел ăшши питĕ ăшшăн тивет вара. Орау. Пĕр курка ĕçсессĕнех пуçа кайса тивет. N. Унăн сăмахĕсем вĕсенĕн чунне тиве пуçланă. || Иметь отношение к..., касаться. N. Çак каланă сăмахсем пире те тивеççĕ. || Доставаться (кому). N. Суяна текех суйнинчен усă тивес çук. Альш. Тивнĕ ку хăнасене хытах: ӳпки юлман кăсен (здорово выпили?). N. Вăл пухнă ылттăн-кĕмĕл таса çынна тивĕ. N. Ертсе çӳрекенине те тивтĕр (= ертсе çӳрекен те пайсăр ан юлтăр, ăна та эпир хывни çиттĕр). N. Кай та, ывăлусене: пĕрне ашшĕн пурлăхĕ тивмелле, тепĕрне нимĕн те тивес çук, те; вăт вара вĕсен иккĕшин те çурмаран пулĕ. Ст. Чек. Ĕрет тиввĕрĕ. Пришла очередь. О сохр. здор. Çав сивĕ (холод) пире пурне те пĕр пек тивет (зимою, т. е. все мы принуждены его переносить). Шурăм-п. Пире сăмах (брань, попреки, выговор) тивет, тесе, эпир те хăвăртрах тепĕр лапалла чӳпрăмăр (на лугах). Юрк. Вĕсенĕн вăл ачи каймалла мар, кĕçĕннине тивет (очередь итти в солдаты). || Прихидиться на долю. Юрк. Мана та мĕн-те-пулин тивет-тĕр? (вероятно, что-нибудь приходится и на мою долю). N. Аçун икĕ ятпа çурпилĕк тиврĕ. N. Вăл ана мана тивет (следует, достанется). N. Калла кайма тивет поль. N. Хурала хыпаланса кайма тиврĕ. Пришлось спешно итти на караул. N. Хуралла уйăхне икĕ рас кайма тивет. || Ударить (о запахе) N. Сохан сăмсая тивет. || Мешать. Сред. Юм. Отнаккă полсан, тивмĕччĕ. Если бы было, не мешало бы (было бы не дурно). N. Ан тив ĕнтĕ. Вĕсен ĕçĕсем те çав кăна. || Постигнуть. N. Сана çын çилли тивсе пĕтерĕ. Ала 88°. Чир-мĕн тивсессĕн, ача-пăча хуйхăрмаçть уншăн, ашшĕ-амăшĕ хуйхăрать. N. Чир тивет, вара тин хамăр тĕллĕн нимĕн тума пултарайманнине пĕлетпĕр. N. Усал ан ту, сана та усал тивмĕ. N. Ытла та йăвăр тивнĕ-мĕн сана. Тебя, оказывается, постигло тяжелое бедствие. || Приходиться (о родстве). N. Ут енчен тивекен хурăнташăмсем. Альш. Лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет. N. Хурăнташ тив, торту тив || Ст. Чек. Ача пăтти параççĕ ăшра тивни-мĕнĕсене, ăшра çинĕ тивнисене. || Вредить. Сунт. Уйри тырă лайăххăн пуç кăларса та ĕлкĕреймен, ăшă тивсе сарăхса кайнă. N. Тăм тивет. Алик. † Вăрăм-вăрăм тияççĕ, пур вăрăма çил тивет. (Солд. п.; смысл: на военную службу берут только лучших, отборных). || Натирать (кожу). Скотолеч. 18. Хăмăт начар пулсан, кăкăрне тивсе шыçтарать. Календ. 1906. Хăмăт е йĕнерчĕк тивсен, выльăхăн мăйĕ-çурăмĕ хăш чух шыçса каять. || Заразить. Якейк. Сăпаççипах сорăхне (овце) чир те тивсе (вилнĕшĕн). || То же, что вит, проникать. Альш. † Тутлă чĕлхене пыл тивмест (вар. витмест), тайла пуçсене хĕç тивмест. || Decere, ороrtere. || N. Уншăн вĕсене ырă сунма тивет-и?

тивер

бить, стегать, хлестать, наносить удар. СПВВ. МА. Хытă тиверем-ха çавна (= хытă хĕнем). Ст. Чек. Тивернĕ — 1) нанес удар, 2) бил. Ст. Яха-к. Леш ватă ăстарикки хулă-пала çурăмран виçĕ хутчен сĕренте мĕнле çӳремелли çинчен каласа парать те, тиверет. N. Тиверсе ячĕ, ударил (кого). N. Тиверсе илтĕм. Futui (semel). || Ударить кнутом, хлестнуть. Кан. Кĕтӳç, юлашки хут пушăпа тиверсе, таçта кайса çухалать. КС. Тивер, бей кнутом (или хлыcтом, или вожжами). || Вдевать. V.S. Тивер = витер.

тике

крутой. Начерт. 236. || Обрыв. СПВВ. Т. Тике тесе чăнкă çырана калаççĕ.

тикенет

(т’иг’эн’эт’), назв. раст., репейник. Сред. Юм., Тюрл. СПВВ. ФВ. Тикенет е куршанак курăк; унăн вăрри пит япала çăмне (= çумне) çыпçать. Собр. † Тирĕс çинчи тикенет, тиек пулас сасси пур. || В сравнении. Сред. Юм. Мĕнле ача çак, тикенет пек (как репейник) çыпăçать те, нимпе те каймас.

тикĕн

так, без последствий. Н. Шинкусы. Асамçă вара куккасенчен пилĕк пус укçа ыйтса илчĕ те, ун çине пăхса, кала пуçларĕ: ай-ай! Кăна эсир тата вăраха хăварнă пулсан, тикĕн пулман пулĕччĕ ку, е хăра, е выльăх-чĕрлĕ-хĕрсене пуçтарса хунă пулĕччĕ (умертвил бы) ку. (Пăсташ). СПВВ. ЕХ. Пĕр-пĕр усал ĕç пулсассăн, ку япала тикĕн мар, теççĕ (т. е. это не спроста, это так не пройдет). См. пуçтар. Изамб. Т. Арăмĕ: ку тикĕн (так) хăтармаст, тесе, пӳртĕнчен тухса кайнă (не так, не спроста бранится, а имеет в виду какую-то цель).

тилкепе

(тил’гэбэ, Пшкрт: тилҕӓβӓ), вожжи. N. Атăл урлă йĕс тилкепе (вĕрен) ывăтрăм. (Пăр çурăлни). С. Дув. † Вуниккĕпе явнă чĕн тилкепе пур-и хăр ялăрта явакан? Яргуньк. Ик енпе выйна чар. (Тилкепе хуни). Юрк. Лашисене тытса лыма тилкепе вырăнне пир тăрăх хураççĕ. СПВВ. БМ. Тилкепе = килкепе = тилхепе. К.-Кушки. Лашан тилкепи салтăнса кайрĕ. Лошадь развозжалась. Тилкепелĕх, материал на вожжи.

тилпĕрен çырли

ягоды белены. СПВВ.

тилçе

назв. болезни. Изамб. Т. Лашана тилçе пулсан, хăлхи шăтăкне тăвар яраççĕ, тет. СПВВ. ТМ. Тилçе – çăпан ячĕ. Ӳте пĕтĕмпе кăрчанкă сырса илсен: тилçе сырса илнĕ, теççĕ. Тилçе тесе усал йĕрĕхе те калаççĕ. || Назв. злого духа. Ст. Ганьк. Тилçерен, усалтан, усал сывлăшран. || Бранное обзывание. („Чудовище, существо все разрушающее. Теперь оно уже многими забыто и употребл. только грубыми людьми“). Хорн.-Шигали.

тилхепе

вожжи. Б. Крышки, Сред. Юм., СПВВ., ЩС. ЧП. Чăн (вар. чĕн) тилхепе тăрăх тар юхать. БАБ. Кумми кĕленче, тилхепи пурçăн, чĕлпĕр ука, пĕкки мерчен, кустăрми ахах. Кожар. Çур çитсессĕн, пĕрне лартрĕç те çыхса, тилхепине тыттарчĕç те аллинчен, лашине хĕртсе кăларса ячĕç. Кан. Тилхепене Ванюш тытса пырасшăн. Кучером хочет быть Ваня. || В перен. см. Изамб. Т. Унтан вара тилхепе хураççĕ (взвазживают).

тим

старание, усердие. Елкер, Шуçăм. Ăна курса, Йăван пушшех тимне хурса ĕçлеме пикенет. Видя это, Иван начинает работать с еще большим усердием. N. Тим, активность, настойчивость, сознательность, догадка. || Решение. СПВВ. АС. Тим тăвас — шут тăвас. Ib. Вара тумасăр хăвармаççĕ вăл тиме.

тимле

curare, заботиться, стараться; энергично, упорно настойчиво делать (что). Абаш. Пахча-çимĕçе тимлет. Ib. Апат-çимĕçе тимлесе пĕçерет. СПВВ. Тимлес = тăрăшас. N. Санăн ырă кăмăлна тимлесе йăлăнатăп. N. Юратнă тăванĕн сăмахне вăл хăйĕн чĕрипе савса илсе вырăна кӳме тимлет. N. Чӳлмекçĕ те çавăн пек хăй ĕçне тимлет. Шибач. Вăл ларса та канмаç, тимлесе ĕçлет ӳрĕк-сӳрĕк (противоп: сӳрĕлсе ĕçлет, работает, тихо, плохо). Ерк. 99. Урхапала урса кайса вăрçас чух, йĕри-таври ялти çынна пухас чух, шăла ерсе хĕрĕпеле пуплесе ирттернĕ, тет, эсĕ юратăва тимлесе! N. Вĕсем хăйсене мĕн хушса янине лайăх тимлесе туса пынă. N. Сĕм-тĕттĕм çĕрте тăрăшса (в рукоп. тимлесе) чул шыраса çӳрет. N. Эсĕ мĕн чухлĕ туртăнса тăратăн, çавăн чухлĕ вăл сана тимлесе йыхăрать. N. Вăл пире хăй килне тимлесе кӳртрĕ. || Побуждать. СПВВ. АС. Тимлет — хистет. || Уговаривать, убеждать, настойчиво просить, упрашивать, побуждать. Изамб. Т. Хĕре каччă тупнă чухне тимлеççĕ (уговаривают выйти за него замуж). Ib. Апат çиме ларсан, хăнана тимлеççĕ (угощают). Альш. Чарăн тархасшăн! тесе тимлеççĕ, тет, ку ачана. Толст. Мана тĕртсе ан яр, тесе тимленĕ пекех ман çине пăхса ларать. Ib. Жилин ăна тимле пуçланă. Ib. Мĕн те пулин памĕç-ши? тесе, тимле пуçларĕ. Ерк. 47. Çамрăк хĕрне тимле-тимле ăс вĕрентрĕ Унерпи. N. Кайманнисене те кайма хистĕр (тимлĕр). Ст. Чек. Çав лашана илме тимле-ха (уговори его)! Альш. Сĕтĕре-сĕтĕре, тимле-тимле, ирĕклĕ-ирĕксĕр ĕçтереççĕ (напаивают). N. Эпĕ ăна тăванăмăрсемпе пĕрле сирĕн патăра пыма пит тимлерĕм те, (я настойчиво уговаривал его вместе со всеми родными побывать у вас), анчах вăл халĕ ниепле те пырасшăн пулмарĕ. Ст. Чек. Ăна тимле-тимлех паян ăс карĕ. Я его сегодня уговаривал, уговаривал, и даже устал. Хурамал. Çавăн хĕрне тимлес (= хушас), çав хĕре илтĕр вăл ача, теççĕ. Ib. Ун тимленипе çӳресен, шыва та кайса вилĕн. || Смотреть пристально. Чертаг. Тимлет = пит асархаса пăхать. Ib. Тимлесех пăхать. См. тилмĕр, тимĕр. || Показывать рукой. Панклеи. Хоралçа шыраса топпĕр, тет те, алипе тимлесе кашкăрсам енеле солать, тет. Кашкăрсане хăвалаттарса ярасшăн, тет (медведь).

тимĕр-тĕмĕр

железо. См. тимĕр-тăмăр. СПВВ. Сунчел. N. Тимĕр-тĕмĕре шăратса, хăйне кирлĕ, çирĕп, шанчăклă хĕтĕр-хатĕр тунă.

тинке

(т’иҥ’г’э), сл., основное значение которого в чув. яз. неизв. Употребл. в нек. выражениях. С. Высли. Пичче хăваттирне шыра-шыра йăлт тинке хăрчĕ (я замаялся). ЧС. Анне каланă пулсан, атте мана тинкене кăларĕччĕ. Если бы мать пожаловалась отцу, то он задал бы мне трезвону (донял, замучил бы допросами). N. Хĕнесе тинкине кăларнă (хăртнă). Сред. Юм. Эс ôнтан окçа ыйтса, тинкине кăлар (дойми), ôнсăрăн памас ĕнтĕ ô сана. Ib. Лашасĕм пĕрмай вилсе, çуллен лаша илсе, чысти тинке тôхрĕ вит (измучился). Ib. Паян çанта каятпăр, тесе, тинкене илчĕ (донял); эп кăçта кайнă, ôнта пырать те, пĕрехмай: каятпăр, тет. СПВВ. Х. Хăранипе тупаймасăр тинкем тухрĕ (я измаялся). N. Тинкене илет. Донимает. СПВВ. ФИ. Кĕрешсе туса вăя пĕтерсен: тинкем тухрĕ (я выбился из сил), теççĕ; тата кĕрешнĕ чухне пĕри тепĕрне çĕнтере пуçласан, çĕнтерекенне: унăн тинкине хăрт (ты его помучь, измучь), теççĕ. N. Тинкине тивертрĕ (донял; тинкем тухрĕ, тинкене хăртса тăкрĕ). Якейк. Çанпа (с ним) вăрçса тинкерен тохрăм (изустал, изнемог, выбился из сил).

тинкĕле

(тин’гэ̆лэ), толокно. Юрк. Тинкĕле пит тутлă япала, ăна пирĕн енче пит ăста пĕçереççĕ. Пăри кĕрпине, çуртарнине, тепĕр хут авăртса çăнăх пек тăваççĕ. Çав çăнăха вара хуранти вĕри шыв çине ярса, пит лайăх кăна пăтратаççĕ. Тинкĕлене çăра пĕçереççĕ, ăна вара, ĕлкĕрсен, сарă çупа çиеççĕ. Типĕрен уйранпа е сĕтпе çиеççĕ. Сред. Юм. Тинкĕлене ôрпаран, тôлăран, хора-тôлран, пăрирен, ырашран хотăштарса тăваççĕ. Малтан ăсĕне (= вĕсене) шӳтереççĕ, вара типĕтеççĕ те, шôлтра (крупно) авăртаççĕ. Ib. Тинкĕле йôрнă чохне малтан шывне вĕретеççĕ те, тинкĕле çăнăхне çав вĕренĕ шыв çине ярайса явăштараççĕ, вара çиеççĕ. СПВВ. Т. Тинкĕлене сĕлĕ çăнăхĕнчен тăваççĕ. N. Тинкĕле çăнăхĕ авăртса. ТХКА 111. Матюк аппу ăна тинкĕле юрса çитерет. Ib. Тинкĕлене уйранпа сыпа-сыпа çиет вара. Ib. 29. Тинкĕле юрма, яшка, пăтă, çăмах пĕçерме те пит ăста шăл. СПВВ. † Шыв çине арман лартман пулсан, çиеймĕттĕмĕр эпир тинкĕле. Сунч. † Анатра та арман пулман пулсан, çияймăттăм тинкĕле. („Тинкĕле = пăтă“). Шел. 21. Сĕлĕ çăнăх пĕçерсе тин тинкĕле тăватьчĕç. Сенчук. † Инке тинкĕле пăтратать, тинкĕлипе перкелет. Вомбу-к. Тинкĕлесем çук.

типири

некогда, название духа (типĕ ырри?). Орау. Мĕн типири тытрĕ тата? Ах, ку ача-пчана ним туса та юраттарма çук (на этих ребят никак не угодишь)! СТИК. Çын темĕскерле хирĕçсе çитсен, сăмах майне килмесен (если кто-нибудь вздорит и не поддается уговорам): типири тытрĕ, теççĕ. СПВВ. Т. Типири çынна е урмаштарать, е темĕн чухлĕ чĕнсен те чĕнми тăвать. Çын вара тах калаçса ларнă чухне вăрçма тытăнать; вара: кăна типири тытрĕ пулас, теççĕ. || Неслух. СПВВ. ФИ. Типири — ие. Çапла чарса чарăнман, ăнман ачана калаççĕ. Ib. Çын ӳкĕтне килмен çынна, типири! теççĕ. || Брезгуша. Некстати вспыльчивый. Орау. Типири тесе, апат тиркесе çимасăр юнтаракан çынна калаççĕ. Ib. Типири — кирлĕ-кирлĕ маршăн çиленекен. || Властолюбивый. СПВВ. ТМ. Типири-усал, çынна хăйне пăхăнса пурăнма хушакан çын. || Брань. Ст. Чек. СПВВ. ЕС. Упăшки арăмне хĕне пуçласан, арăмĕ упăшкине: типири! тет. Урăх çынна та калаççĕ.

типирил

(-л’), то же, что типири. СПВВ. Типирил — юрахсăр усал çын.

типĕ çырла

сушеные ягоды. СПВВ.

тирек

(тирэк), осокорь (назв, дерева). Баран. 91. Тирексем, юманçем, çăкасем... ӳссе лараççĕ. ЩС. Тирек, осокорь. || Тополь. Череп., Н. Седяк. N. Урмак-Маки купа ăшĕнчен епле те пулса тухат та, аякка кайса: мĕн пулĕ, тесе, пĕр çӳлĕ тирек çине улăхса ларат. СПВВ. ПВ. Тирек или тар-йывăççи, тополь. Тим. † Çул хĕрринчи тирексем туратланса лараççĕ. Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тирек çук. Альш. † Шурă Атăл хĕрринче шурă тирек: суйла-суйла касмашкăи хушаççĕ. Макс. Чăв. К. I, 71. Алăк умĕнче тирек пур, утсем кăкарма турат пур. Тайба-Т. † Атăл урлă каçма перевус çук (у курм. чув.— каçă çок); каçсан (когда переедешь), ниçта ларма тирек çук.

тирĕслĕк

навоз. СПВВ. Тирĕнес, тирес, тирĕслĕк. N. Вĕсем унта пĕтнĕ: çĕрти тирĕслĕк пек пулнă. N. Тирĕслĕк купи, навозная куча. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕк тăкни.

тирке

(тиргэ, т’ирг’э), браковать, брезговать. СПВВ. Тиркес, тиркешлес. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарнă чухне ялан кĕрӳ япалисене тиркеççĕ. Ун чухне час-часах вăрçă хускалать. (Свадьба). Ib. Кĕрӳ кĕпи тăхăнтарсан, кĕпине тирке пуçларĕç: хĕршĕн тăхăрвун тенкĕ тӳлерĕмĕр. Эпир кĕрӳ валли кун пек кĕпе калаçманччĕ, терĕç. Орау. Тиркесе туса тăрать тата, пăх кирлĕ-им ăна тата. Еще брезгует (бракует). Какого еще ему чорта надо? Моркар. Тиркес = айăп топас, браковать. Чăв. к. Хура шăрçа çип тиркет, хăй хурине хăй пĕлмест. Торп-к. † Салтак, тесе, ан тиркĕр, салтак ячĕ йăвăр ят. N. † Тиркеймерĕм мăяна, каяймарăм савния. Сборн. по мед. Пысăкраххисем чĕлĕм туртма та тиркемеççĕ (не брезгуют и куревом, т. е. курят?). N. Çурт тăвакансем тиркесе пăрахнă чул, камень, забракованный каменьщиками. КС. Паян ăна темиçе хĕр те кăтартрăм, пурне те тиркет (все они ему не нравятся). Кан. Начар сывлăхлисене комиççи пит тиркет. ТХКА 54. Сирĕн вăрман çĕрĕнчи ялсене ытла тиркемелле мар та. || Воздерживаться; соблюдать (посты, праздники). N. Праçник-куна ĕç тиркес; хăй ят кунне тиркеççĕ, вăрлăх кăларма эрнекуна тиркеççĕ. Типĕ тытас тĕлĕшĕнчен те: сĕт-турăх тиркеп, теççĕ. В. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пер (= эпир) пӳртлĕх йӳç касма, карта тума, çăнăх артма (= авăртма). Собр. Çимĕк (scr. çимек) иртсен, пĕр виç-тăватă эрне çинче тиркеççĕ: тиркемесессĕн, пĕр-пĕр айăп пулать, теççĕ. Ягудар. Тип тиркемеçт (не соблюдает). Тип тиркет, Ib. Сĕт ярса парас-и? Тиркетне? — Тиркеп. Шибач. Тип тиркеместпĕр. СТИК. Эсир типĕ тытатра? — Çук, тиркемен! Хир-б. Эпĕ тата: типĕсене тиркетни? терĕм. — Мĕскерле типĕ? Эсĕ мана типĕ пурăнма хушатни? Ахаль те типĕ, ĕне çук. Ĕнесĕр пурăнма калатни? терĕ мана хирĕç. || Быть разборчивым в пище. Букв. Тиркекене тиркĕ тĕпĕ (поддонки, остатки) çакланнă (вар. тивнĕ), теççĕ. Сред. Юм. Тиркекене тирĕк тĕпĕ лекнĕ, тет. Кто брезглив, тому достается (попадает) худшее. || Соблюдать (диэту). N. Чирлĕ çынна апат тиркеме, мĕн çиме юранине çеç çиме хушаççĕ (велят есть с разбором). СТИК. Мана хвершшăл (фельдшер) çиме тиркеме хушрĕ: атту чĕрĕлеймĕн (не выздоровеешь), тет. || Разбираться (в чем). Кан. Ирнĕ-каçне тиркемесĕрех, сăмакун юхтарать. О сохр. здор. Ыраш тасипе таса маррине пĕртте тиркемест. || Разбирать, относиться разборчиво. N. Кунне пит тиркеççĕ: благовещение (çуна пăрахнă кун, йăвăр кун теççĕ, самый тяжелый день: в этот день будто и птица не роняет перьев) кунĕ ан пултăр, ытларикун ан пултăр. БАБ. Мĕн хыççăн мĕн тумаллине тиркемеççĕ (не разбирают, что делать раньше и что после): хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. ЧП. Йĕтĕн çиппи хĕç тиркет. N. † Симĕс пиçихи пилĕк хĕсет, мерчеи шăрçа çип тиркет. Кан. Тутар-и, ирçе-и — никама та тиркеместпĕр. N. Ака-суха çинче утсем пит ӳркенсен, телей пулмасан, малтан тухнă çынна тиркеççĕ. || Отвергать, пе принимать. N. Пирĕн парнемĕре ан тирке. НАК. Хăш чухне пĕр çын сапнипе силленмест те (жертвенное животное), çавăнпа: çын тиркет пулĕ, тесе, урăхне саптараççĕ (заставляют плеснуть на него другого человека). N. Эпĕ çыра пĕлмен çырăва тиркесе ан кӳренсем. || Критиковать, цензуровать. N. Кĕнекесем тиркекен ку сăмаха тиркемен (не забраковал). Суждение. Пĕр çыннăнне (только чужое) анчах курать, çыннăн лайăх маррине (нехорошие стороны) анчах тиркет. || Разбирать. N. Тиркĕсем, куркасем, хурансем, тенкелсем çунине-çуманнине пит тиркеççĕ вĕсем. N. Пирĕн конта 40 çола çитнисене тиркерĕç (проверяли, разбирали). || Задерживать. N. Хутсăр çынна тиркеççĕ (задерживают беспаспортных). N. Ни билет тавраш, ни кам мĕншĕн ăçта пурăнать, тесе, тиркес-тăвас çук. (Обьявление). || Расследовать, разузнать. Возм. Тиркес — ыйтса пĕлес, разузнать (какое-нибудь дело). Хорачка. Онта анатра порнаканьăсам торпас корса хăпараччă туалла, вăл Сăлттан патня çитеччĕ те, тиркеччĕ (чит. твргэччэ̆); Сăлттантан итеччĕ (єдэччэ̆): эс перĕн çĕр çинче ме кисе, конта порнатăн? Эс конти çын мар. N. Тем, пит аплах мар пек те?... — Тата ăна-кăна тиркесе пахса тăтăн. Не знаю, ровно бы (как будто) и не совсем так?... — (Ты) еще вздумал (меня) разбирать (браковать, брезговать и т. п.). || Проверять, наблюдать, следить. || Осуждать, судить. N. Çынна тиркесе калаçин пулман мар ĕнтĕ пирĕн. || Стесняться. N. Ăшра çапах вĕсенĕн çилли килет; май килнĕ чух хирĕç калама, е алла ӳкерме тиркесе тăмаççĕ.

тирне-тăрăс

(тŏрŏс), назв. палочки для игры. Тюрл. СПВВ. ИА. Çуркунне, юр кайса пĕтсен (после того, как сойдет снег), ача-пчасем тирне-тăрăсла выляççĕ („с обоих концов обостренная палка“).

тиçмĕк

неизв. сл. (описка вм. „тислĕк“?). СПВВ. МС. Эсĕ кĕпене тиçмĕк пек тунă.

тихе-хӳри

назв. растения. СПВВ. ТА. Тихе-хӳри = ут кăшкар-ути. Пшкрт: т’иҕӓ хӳри, коневий щавель.

тишкер

(т’ишкэр), признавать, узнавать, разбирать. См. тискер. Слеп. Эп сана тишкеретĕп. Я тебя признаю (т. е. узнаю, agnosco). || Понимать; знать толк в чём. Орау. Эй-эй-эй, çав сăмаха та тишкерсе илейместĕн! Ib. Вăл Якку суту-илӳ таврашне пит тишкерет. || Немножко знать. Шорк. Эсĕ вулама (читать) пĕлетĕн-и? — Кăштах тишкеретĕп (разбираю). Ib. Эсĕ мана палларăн-и? — Кăштах тишкеретĕп те, лайăхах астуса илейместĕп. || Наблюдать. Чăв. й .пур. 37. Ăна Çимун тишкерех тăнă (наблюдал за этим). || Определять причину болезни СПВВ. НИ. Пĕр-пĕр ача-пăча чирлесен пуçне тытса, е алă тымарне (т. е. пульс) тытса, мĕнтен чирленине пĕлни. || Контролировать. Чув. календ. 1920. Вăсем (ревизионная комиссия) вăхăчĕ-вăхăчĕпе лавккари ĕçе тишкереççĕ. П. Патт. 14. Çилленнĕ çын вĕсем çине тишкерсе пăхрĕ. || Подсматривать, шпионить? N. Вăрçăра ют халăх çынне тишкерсе çӳренĕ пек, яланах усал тăвасшан сăлтăк шыраса çӳрет вăл. || Исследовать, расследовать.

тишмĕшлĕ

суеверный, мнительный. СПВВ. Тишмĕшлĕ этем .

тиха

(тиhа, т’иhа), жеребенок (обоего пола). См. тыха, тăйха. СПВВ. Тиха, тьыха. С.-Устье. Упăшки арăмне ускăн тиха çине лартса, акар йăттине хыççăн ярса: виçĕ çухрăма çитиччен татса-хыпса пĕтернĕ пултăр, тесе ячĕ, тет! (Описание древней Казани в сказке). ЧII. Хура, ула тиха. N. Тихаран çитĕнтерни çитмĕ.

туар

(туар), соль. СПВВ. ТА. Туар = тăвар. Сятра. Тоар, соль. Пшкрт. Туар соланчи, солоница. В. Олг. Туар килли или соланчă, солоница.

туас

то же, что тăвас. СПВВ. ТА. Туас = тăвас. См. ту.

туй хуран

той хоран, туй хуранĕ, той хорань, медный котел, которым пользовались в старину во время пира. Пиçенер. Туй хорань, котел медный. Сред. Юм. Пăхăр хорана туй хорань теççĕ. Шибач. Той хорань, светлый, как самовар. СПВВ. МС. Туй хуранпе пыл вĕретеççĕ. Бур. † Алăк умĕнче туй хуранĕ, янăрат-ĕçке уяра. Якейк. † Ати пурчĕ туй хоран, янтрать, янтрать, янтримаçть, эп йорласан янтрĕ-ши? Ядр. † Ати пӳрчĕ туй хоран, юрлаç, юрлаç, янтăрай-маç, эп юрласан янтрă-ши? Н. Байгул. † Чăнкăр-чăнкăр туй хуран, чăнкăртатса ларайрать. Янтик. Туй хурань тесе витре пек шуç хурана калаççĕ. Тĕпĕ хуранăнни пек çаврака мар, витренни пек, хăй лутра; ĕлĕк унпа çăмарта хĕретнĕ, тет.

туй

той (туj, тоj), свадьба, свадебный церемониал, свадебный пир. Н. Седяк. Чăвашсем туйсене çимĕкре тăваççĕ. Туй тăвас умĕн çураçнă хĕрпе каччă венчете кĕреççĕ. Венчет тăваççĕ çимĕкрен маларах. Унтан вара хăтапа хăта туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Обыкновенно каччă ашшĕ хĕр ашшĕ патне килет канаша (на совет). Çак канаша „пăлчал“ теççĕ. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Хĕр ашшĕ каччă ашшĕне ăсатнă чух, çураçнă хĕр вĕсене парне парать те, ӳксе пуççапать, лешсем хăй кинне пахиллеççĕ. Пуççапнă чух, çураçнă хĕр вĕсен урисене тытса пуççапать. Парнисем кĕпепе сурпан пулаççĕ, çак парне панă кĕпе-сурпанпа пӳртри çынсем тутисене шăламçи пулаççĕ. Хăта пăлчал илсе таврăнать килне. Ib. Туй лартни çыннисем пухăнсан (когда соберутся участники свадьбы), пурте турă умне çурта çутса кĕл-тăваççĕ. Унтан вара авланакан ача (жених) ашшĕнчен пуççапса пиллĕх ыйтать. Ача ашшĕпе амăшĕ пиллеççĕ. Туй çыннисем вара кĕлете туй лартма каяççĕ пурте. Туя кĕлетре пуçлаççĕ, унта та сăра, эрех, яшка-çăкăр пулать. Кĕлетре туй пуçĕ туй çыннисене пахиллет те, мăн-кĕрӳпе пур туй çынни юрла пуçлаççĕ; шăпăрçă шăпăр калать. Кĕлетре виçĕ пар ташлаççĕ, тата нумай урăх юрăсем юрлаççĕ, унтан вара пӳрте кĕрсе туй тăваççĕ. Туй кӳртес текен çын пырса туй пуçне илсе каять хăй патне, туй çыннисем кайран тин каяççĕ урăх килле. Пĕр килĕрен тепĕр килле куçнă чухне, туй пуçĕ хуçа сĕтел çинчен çăкăрпа чăкăт улăштарса илет: вăл çур çăкăр хурса пĕтĕм çăкăр илет; чăкăтне те çапла тăвать. Туй пуçĕ çăкăр тултарма такмак çакса çӳрет, такмак тулсан хуçа килне кайса пушатать. Ялти хурăнташсем патне çӳресе пĕтерсен, хăти патне каяççĕ лаша утланса, ялта çӳренĕ чух та утланса çӳреççĕ. Хăти патне 20—30 çын каяççĕ. Хăта хапхине укçа парса уçтараççĕ, укçасăр уçмаççĕ. Теперь хĕр (невесты) хурăнташĕсем арçын туйне хăйсем патне илсе каяççĕ. Хĕр ашшĕ арçын туйне ăсатать хăй патĕнчен. Арçын туйĕ тухса кайсан, хĕр туйĕ хатĕрленет кайма пĕтĕмпе. Хĕр япалине тиеççĕ, арчине, тумтирĕсене, пурне те тиеççĕ. Арча çине хĕр шăллĕсем ларса каяççĕ. Хĕре леçме нумайăн каяççĕ: 25, 24, 26 çын. Хĕр туйĕ хăта патне пырсан, арçын туйĕ тухать те, хĕр куми тавра виç хут çаврăнать, виççĕмĕш хут çаврăнсан кĕрӳ каччи хĕр кӳмине нухайккипе пит хытă çапать, вара арçын туй кĕрет килне. Хĕр туйне кӳртеччен хӳме витĕр пăшал переççĕ. Чир-чĕр кайтăр, усал кайтăр, теççĕ, вара хĕр туйне хăта кил хапхи уçса кӳртеççĕ. Хĕр кӳми пӳрт умне пырса чарăнать, хĕрĕ кӳме ăшĕнче урисемпе хытă ларкăча тапса ларать. Туй курма пынă хĕрсенчен пĕрне кӳмере тапса ларакан çураçнă хĕрĕн урине ĕçерме хушаççĕ. Çавна вĕçерсен, хĕр кӳме ăшĕнчен тухать те, урисене туртакан хĕре çĕрĕ е укçа парать. Хĕр пичĕшĕ хĕре урапа çинчен çĕклесе антарать, кĕру-каччă хĕрпе, хăй арăмпе, ытакласа пӳрте кĕрсе каяççĕ. Пӳртре упăшки турăш патĕнчи сĕтеле каять, хĕрĕ тĕпелти сĕтеле каять. Пӳртре пăртак туй тăваççĕ те, япаласем кӳртме кĕлете каяççĕ. Хĕр япалисем çинче унăн шăллĕсем лараççĕ. Вĕсене, кĕрӳ-каччи (йыçнăшĕ) укçа парса япаласем çинчен антарать, унсăрăн вĕсем анмаççĕ. Хĕр япалисене хĕр инкĕшĕ хатĕрлесе тăрать, кĕрӳ-каччи кӳртет кĕлете. Кӳртсе пĕтерсен, арăмĕпе иккĕшĕ те кĕреççĕ, унччен унта яшка-çăкăр хатĕрленĕ пулать. Кĕлетрен кăларсан çĕнĕ-çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ. Çаксене туса пĕтерсен, туй пĕтет. Хĕр кӳме килекенсем анчах туй туса çӳреççĕ. Хĕр кӳме килекенсене ăсатсан, туй тăнчă пĕтет. N. Арçын туйĕ, свадебная церемония, совершающаяся с жениховой стороны; хĕр туйĕ — то же с невестиной стороны. Ильмово. Çав пӳртре арçын туйĕпе хĕр туйĕ пĕрлех пулать. Изамб. Т. Хĕр туйĕпе арçын туйĕ пĕр кун пуçланат. СПВВ. ПВ. Туй тенĕ çĕре тукмак йăваланать, праçник тенĕ çĕре выртан каска хускалнă, тет. (Послов.). Собр. † Туйăн ывăлĕ тункати, хĕр парса та хĕр илмест. Ст. Шаймурз. Çитсен, туя кĕреççĕ (на свадебный пир). N. † Туйра кашта авначчен парне кӳртсе çак-и-ха? Альш. Вĕсем тухса кайтарасшăн мар, тет: ил çураçса туйпа, тет. N. Ыран Иван туй пуçтарат, тет. (Такмак). N. Той патне кĕр, зайти на свадьбу. N. Той варĕнче йăлт-ялт, йăлт-ялт сиксе çӳрет (пляшет). НАК. Туй тесе ывăл авлантарнă чухнехине калаççĕ, шыльăк тесе хĕр панă чухнехине калаççĕ. N. Пит вăйлă туй тăваççĕ. N. Ыран туй тумалла тенĕ чухне лашине сĕлĕ çима пӳлмене кĕртсе янă, тет. Альш. Ача-пăча туя курма каймасăр: туя тукмак йăваннă, тесе калаççĕ, теççĕ. Курм. † Туин, туин, туй анать, пирĕн Ваçли туянать, пирĕн хăнча туянас. Ст. Чек. Кĕрӳ хăй туйĕнче ташласан, арăмне йывăр килет, тет. Ав Шаппук хăй туйĕнче ташларĕ, тет те, арăме çулталăкченех вилчĕ, тесе, сăмах кăларчĕç. Тĕрĕссипе акă мĕнле пулнă. Куртьтян хăй туйăнче акăшсем патĕнче ташлама тытăннă та, акăшĕ пырса: Куртьтян, эй арăмна вĕлересшĕн-и? ан ташла, тĕсе сĕтĕрсе карĕ, тет. Альш. † Туйăм, туйăм, туй иккен, туй илемĕ çак иккен. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумаях ытла пулмасть. N. Вăлă туй туса памари? Ерк. 149. Ахăрттарать яш-кĕрĕм, пуçĕнче туй сĕрĕм. N. Туй хускалать. Начинается свадьба. || Свадебный поезд. Орл. II, 248. Пысăк ялтан пĕчĕк яла туй килет. (Кăвар кăларни). Ала 85. Туй тавăрăнсассăн, темĕн чухлĕ халăх пухăннă, ял-йышсем пухăннă, пурте ĕçсе-çине, савăннă. Ib. 82. Унта ана ĕçтерчĕç, çитерчĕç, тет, унта туй кĕмелле турĕç, тет. Сред. Юм. Туй хапха айне çитсен, кĕрӳ кĕпи çĕлемеççĕ она. (Говорят, если за что-нибудь примутся поздно). Изамб. Т. Танлисна (= Таниле йысна) кинĕ патне Арланкассинчен туй килет, темест-и? Ала 81°. Ваттисем ĕçрĕç, тет, çирĕç, тет, хăççан туйпа килессине каласа хучĕç, тет. Тим-к. Пичĕш панче туй ӳкĕ, шăлнĕ панче çĕр выртĕ. (Пичĕшĕ — кăмаки, шăлнĕ-вучаххи). || М. Сунч. Масар çине çитсессĕн, пытарнă вырăна хĕрессене ватса вут чĕртеççĕ те, йĕри-тавра ларса хыва пуçлаççĕ. Хывнă чухне çапла каласа хываççĕ: пил ту, (ят) ачам, сана асăнса килтĕмĕр, пурăр та пил тăвăр. Ватти-вĕтти, пурăр та (ят) туйне пырăр, пымасăр пĕри те ан юлăр. (Çиччĕш). Чăв. 31. Атя туя! Так зовут покойника на поминки. Ib. Ахаль ташламасăр, юрламасăр тăрсан (на поминках), вилнĕ çынсем ирĕк илеççĕ, тет; вăлсем ташлаççĕ, юрлаççĕ, тет; çав кама пумилкке тăвакан çынна хĕнеççĕ, тет: санăн туйă çапла-и? Ни юрлакан çук, ни ташлакан çук, тесе. Çавăнтан пĕртте ахаль тăмасăр ташлаççĕ, юрлаççĕ. || Празднество. СПВВ. ФН. Ака туйĕ — тырпул праçникĕ. См. ака туй. || В перен. знач. Туперккульос З2. Чăваш çынни театтăра та юратать, анчах ăна вăл туй е камит тет. Альш. Вăл (коновал) кунталла киле-киле каят: ĕçне тăват та, ĕçсе, ӳсĕрĕлсе туй туса каят. || „Собачья свадьба“. Курм. Йытă туйĕ. Орау. Йытă таçта çухалчĕ-ха, туя кайнă курнать. || Узел. Шигали. Чĕр туй, живой узел; вил туй, мертвый узел.

туй-суй

свадьба, свадебный церемониал. СПВВ. Туй-суй таврашĕ туман. Менча Ч. Туй-суй тавраш тăвас пулсан, хĕрпе кĕрĕве пăсасран хăраса ăна (тухатмăша) ниепле туйран та хăвармаçтчĕç, тет.

туйăм

(туjы̆м), тина, ил. В. Ив. Çĕрти хăйăр улăшăнса тырă валли туйăм пулса тăрать. СПВВ. МА. Туйăм е юшкăн — кирек кăçтах хăйăр лартса кайнине (калаççĕ). СПВВ. ФВ. Туйăм — юшкăн, çырмасенче вăйлă шыв юхсан, пылчăк тăрса юлать. Çавна туйăм теççĕ.

туйман

так назыв. тупого человека: дубина. СПВВ. ФИ. Туйман — тунката, турман — кĕскерех ăслă çын. || Яз. Имя человека. (Означает: зачатый так, что мать этого не заметила, не почувствовала. Это имя дают, чтобы дети жили). || Назв. начала оврага и его самого. Чирикеево.

туйра

(туjра), молодой дуб. Тюрл. СПВВ. ФВ. Çамрăк юмана туйра теççĕ, туйралăх вăрманĕ теççĕ. Сред. Юм. Туйра тесе хунаса тухса ӳснĕ юмана калаççĕ. Собр. † Эпир каяс çул çинче туйра юман пит нумаЙ. Ib. † Эпир пыра çул çинче пăрăнайса юлчĕ пĕр туйра. ЧП. Туйра, туйра юмансем. НТЧ. Тепĕр кунĕнче хай вĕрӳç вăрмана кайнă та, çамрăк туйрана авса, тĕпĕнчен çыхса хăварнă (чтобы испортить человека), çавăн пек тукатса çыхнă чух та кĕлли пур теççĕ те, анчах ăна ватă çынсем те пурте пĕлмеççĕ, вĕрӳç-суруç çын анчах пĕлет. || Лесок. N. Тарса пыра-пыра, слон кĕтĕвĕ çынсем юри акса ӳстернĕ йĕплĕ хулă туйри (вăрманĕ) патне пырса чарăннă.

тукат

то же, что тухат. ЧП. Упăшкăна ан тукат. СПВВ. Упăшкăна тукатсан, кантăр пекех тыллăпăр. БАБ. Эпир тукатма кайсан, çичĕ масара анчах çитеттĕмĕр; эсĕ тăхăр масара çитĕн, пур çĕрте те масар пуçлăхĕсем хирĕç тухса илĕç сана, терĕç (колдуньи).

тукăн

токăн (тугы̆н, тогы̆н), то же, что тукун, обод. СПВВ. ИА. Тукăна кавăрăçран авсан, тĕреклĕ пулать. Курм. † Ах хотуçам, хотуçам (= хăтаçăм), сĕтел ори потиччен эпĕр окçа патăмăр, тавай пире томтьырне, орапа токăнĕ потиччен. СПВВ. ПВ. Тукăн, ободья? Вопрос оригинала.

тукмак

токмак (тукмак, токмак), колотушка. Янш.-Норв. Лапка айĕнче йĕпе тукмак. (Загадка: реnis). Ст. Чек. Алли тукмак пек шыçса кайнă. Ск. и пред. чув. 8. Симĕс тукмак аллинче. В. Олг. Атьăр тоя, атьăр тоя ватти-яшшипе, атьăр, арăмсам, ачи порĕ ачине илĕр, ачи çокĕ токмак илĕр. N. Йĕкĕрешсем тукмак пак ӳсеççĕ, тет Кулине. Пазух. Раккассисем туй халăхĕ — пăрахăç сăвай тукмакĕ. Якейк. 1) Вот токмакки, колотушка для забивания клина или топора; 2) чăмăр тôкмак — пир токмакки, тата кĕпесене, типсен, çапмалли токмак. VS. Юрк. Хĕрлĕ хĕвелпе типĕтĕпĕр, çăка тукмакĕпе çапăпăр (платок). || Валек для белья. Якейк. Кĕпе çума карăм та, хорăн токмак çорăлчĕ, хорăн кĕвенте хуçăлчĕ. СПВВ. МС. Тукмак — кĕпесем çапмалли, вутă çурмалли; тукмак — кашкăр: кашкăр тесен, кашăк пек çăмăлланать, теççĕ, тукмак тесен, тукмак пек йăвăрланать, теççĕ. || Язык колокола. КС. Чан токмакĕ, язык колокола. Т. II. Загадки. Чан токмакки, язык? || Гири у часов. Шибач. Часси токмакĕ, гирька. || Палка, которой бьют в барабан. Сорм-Вар. † Мучи кăркки шур кăркка, çапрăмăр та пăрахрăмăр, параппан тукмак турăмăр. || Нагайка. Бел. Гора. Ача кăмăлне килмесен’ вуниккĕпе явнă тукмакпа çурăм çинче вылятĕ (невесте). || Бедро, ляжка (птиц). Ау 188°. Автанăнне тукмакне касса илтĕм те, çисе ятăм. Орау. Чăх тукмакки. Ib. Чăххăн е алтанăн урисене, ашлă пулсан: ачана тукмакне парас, теççĕ. Сунт. Ĕлĕк чух унпала иксĕмĕр ĕçкĕ ĕçсе, алтан тукмакки çисе, итес уйăрса тавлашса пĕтнĕ. Сред. Юм. Алтан токмакки, верхняя часть ноги петуха. Бел. Гора. Астăвăр-ха йыснана, хур тукмакне сĕтĕрет. КС. Тукмак-пĕçернĕ кайăк пĕççине калаççĕ (ачана тукмакне парас, тиççĕ). N. Асатте пусрĕ ват лаша, мана пачĕ тукмакне. || Волк. Орау. Тукмак тесе кашкăра, йăвăрланса выльăха ан тытайтăр тесе, калаççĕ. Тогаево. Ялта токмаксем хăш çынăнне тыйха тытнă, хăшшăнне пру, хăшшăнне ĕне тытнă. N. Сорăх ывханĕ (= ылханĕ) токмака çитмест. (Послов.). Орбаш. Тукмак-кашкăр. || Тупой (о человеке). Юрк. Арăмĕ ухмах пулинччĕ, ачи тукмак пулинччĕ. N. Тиечукĕ те, тукмакĕ, пупăн ĕçне пĕлсессĕн, хăранипе хурланса вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен. || Прозвище человека. Ск. и пред. чув. 34. Акă сирсе халăха вĕçсе ухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. || Яз. имя мужч. Именд.

токмак хӳре

волк. Пшкрт. КС. Тукмак или тукмак хӳре, волк. СПВВ. ЕХ. Тукмак хӳре — кашкăр.

тукшан

дубина. КС. Тукшан = чукмар. Полтава 32. Тăшман пуçĕ тĕлĕнче тукшан тăрать çакăнса. СПВВ. Тукшан = чупмар. ЩС. Тукшан — чукмар, колотушка для оглушения рыбы. Синъял. Ку Иван: валяй, токшан, терĕ те, токшанĕ çынсене вĕлерсе пĕтерчĕ, тет.

тул

поверхность, наружная сторона, внешняя сторона. ЙФН. † Ай аки, Плаки, Исментĕр карти тулĕ, Чул-хула туллин туйăнчи. (Свад. п.). Сред. Юм. Пос толĕпе çавăрнса кĕтĕм. Чтобы не итти деревней, обошел ее. Етрух. Çапла вара пус тулĕпе алтса çавăрăнаççĕ. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-чунăмсем, кĕрекĕрсем тулĕнчен сим юхать. Ib. † Тăвансем пыра пуçласан, тултан тула эп чăмăп [я буду все приближаться к наружной стороне (к поверхности воды?), т. е. не буду скрываться]. Якейк. † Ай ати, ай апи, толтан парса яратни, шалтан парса яратни. (Поет сестра невесты). ПНЧ 112. Çакă ялăн хĕрĕсен шĕвĕр сăмси толалла. N. Тулалла авăнчăк, шалалла авăычăк. (Кĕленче-курпун куçлăх, выпуклые очки). N. Тулалла-и, шалалла-и. || Пространство вне жилища. Шурăм-п. Кунашкал çĕре юрататăп, толтай кĕрес те килмест. Трехбл. Утне пăхан çулта выртман, çынна пăхан тулта выртман. (Послов.). Изамб. Т. Тулта каç пула пуçланă (стало вечереть). Орау. Тула пăхăр-ха, шăнтман-и кĕçĕр? Кĕвĕсем. Тулаях та тухрăм: эп тул куртăм, улмаях та чăпар та ут куртăм. ГТТ. Тулалла тухса кĕр. Выйди (на некоторое время) на волю, т. е. на воздух (напр., чтобы освежиться). Панклеи. Вăл тола карĕ те, онта ларса йолчĕ. Якейк. Эп тулта выртап. Я сплю на дворе. Ib. Эп тула выртап. Я лягу на дворе. Юрк. Эсĕ тула тухса кайсан, Митук вăрттăн çумарккана çыртарчĕ. Ib. Икерчине çулама тултан услам çăвĕ, арпус пеккине, çавракине, пысăккине, йăтса кĕчĕ (внесла). Дик. леб. 35. Йывăç тымарĕсем тулала туха-туха кайнă. || Рассвет, заря. Хурамал. † Ирхине тăтăм тулпалан (рано). Синерь. Тул çутăлса киле пуçларĕ, тет. Сĕт-к. † Тол çутăлса киле пуçласан, хĕрсем йорлаççĕ; тол çутăлса тол килет, тол колачи çас килет. Янорс. Ку кĕпер урлă каçсан, пĕр ту патне çитрĕмĕр, кунта тул çутăлса килчĕ. N. † Автан автать, тул çутлать, ал илер те уйрăлар. Моштауши. Нăмаях калаçса лармарăмĕр, тол çутăлса та карĕ. Б. Яуши. Тул такçанах çутăлнă, тет. N. Тул çутăлас енне кайсан, каллах килне кайса выртать. СТИК. Кĕлтене тул çутăласпарах тухса карăмăр. На возку снопов выехали еще до рассвета. N. Эпир вăрманта шăтаксем чавса лараттăмăр. Тул çутăлнă-çутăлманах австрисем пире тупăпа яра пуçларĕç. Ск. и пред. чув. 99. Тул çутăлас патнелле (около рассвета) тухать сарă яш ача. N. Тул çутăласпа эпир тăтăмăр. Юрк. Тул çутăлнăпа. Якейк. Эп йомах ярсах тол çутăлтартăм. До самого рассвета все я рассказывал сказки. Ib. Эпĕр калаçса ларсах тол çутăлтартамăр. Мы разговаривали вплоть до рассвета. || Погода. Чист. Аранçĕ тул çемçетесшĕн витнă. Пухтел. Тул ăшă пек-и? — Çук, ăшă мар тул. Ib. Тул ăшăта пуçларĕ; тул сивĕте пуçларĕ. || Верх, т. е. внешняя сторона платья. N. Ăшĕ-тулĕпе. || Корка (напр., пирога; противоположно ăш, начинка). Собр. Урпа пашалу тутлă тул, сăра салачĕ урпа тырри. N. † Сыснаш (= сысна аш = кокли тувас теттĕм, толне толăран тувас теттĕм (хотела). Якейк. Пирĕн хăта пит лайăх, толĕ çортри полсан та, ăшĕ тăпăрч полмалла (т. е. на вид невзрачный, но душою хорош). || Корка (переплет) книги. N. Эпĕ çĕр кĕнекене хыт тол туса хотăм (переплед). Н. Якушк. Хам вулакан кĕнекене симĕс тулĕпе туллаттартăм. (Солд. п.). || Обертка, покрышка книги. Сятра. Кĕнекее тол тытрăм (обернул). || В знач. послелогов: за... вне... СПВВ. Хапха тулне тухса пăхнă. Юрк. Хапрăк ял тулĕнче (за селением), шыв урлă. Регули 837. Кил карти толĕнче йолчĕ. || Больше. N. Çитермен е ватă выльăха епле вăйран тула ĕçлеттерен?

тулла

(тулла), то же, что тула. СПВВ. Шорк. Лаша кĕлтене толлать. Лошадь треплет и теребит сноп. КАЯ. Виçсĕмĕр çитсе тăрса хăпартăмăр (т. е. карта çине), акка такăнса ӳкрĕ те, урнă йăтă çитсе тулла пуçларĕ. Сунт. Униçĕм Хватее тулласа илнĕ хыççăн йĕнерчĕке юсакаларĕ те, урапа çине сиксе ларса анасем урлах чуптарса çул çине тухрĕ. Сред. Юм. Арман тулласа кайнă. (Гов. когда во время сильного ветра крылья мельницы вертятся быстро). Кан. Сасартăк çил йăвăçсене тулласа тăкса хăварать. N. Тулласа çур, коли (полено) с краев. || Ругать. Кан. Егорăв Конькова тулланă. Ib. Буржуйсен хаçачĕсем тем-те-пĕр каласа туллаççĕ. Капк. Выльăхне туллать, пурнăçне чăмлать (нушта).

Тулт

, толт, носить, таскать. Ала 55. Эпĕр вĕсене (вещи) лав çине тултăпăр (будем носить на телегу). Ау ЗЗ. Ылтăнпа кĕмĕл тултакансем. N. Навос лайăххи толтрăм (натаскал на гряды). Юрк. Çав çăл шывне куллен ĕçмешкĕн витресемпе тултнă. Ib. Хăй картишĕнче пус çук; шыв кирлĕ пулсан, куллен çын пуссинчен, кӳршĕрен, тултаççĕ. N. Вăл япала тултат (приносит), тет, укçа килчĕ укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. N. Аптекăран пульнитсăна эпĕ амаль нумай тултнă. СПВВ. Хура вăрманта хура тилĕ çăварĕпе йăва тултат-çке. Вăл укçăна памасан, шăши тулттăр укçăна. Н. Лебеж. Тумтир тулта-тулта тул çутăлчĕ.

тулхăр

(тулhы̆р), фыркать (о лошади). N. Кĕсре тулхăрчĕ. ТХКА 102. Тискер кайăксем тулхăраççĕ. СПВВ. Тулхăр; тăлхăр, лаша тăлхăрать; лаша тулхăрать, çил тулхăрать. Тюрл. Лаша толхăрать. Ib. Мĕн толхăрса, шăмарса çӳретĕн. Сред. Юм. Лаша толхăрать (фыркает). || Кипеть сильно. Полтава 54. Вĕри шыв пек тулхăрса, вăл ĕç вĕрет халь ĕнтĕ. „Давно замыслили мы дело, теперь оно кипит у нас“. Ib. Ыр савăтсем эрехпе, тулли кăпăк тулхăрса, шăтăртатса ларнă чух („полны вином кипели чаши“). N. Хăш чух питĕ тулхăраççĕ те, çавăн чух ăш вăркать. || В переносном знач. Ерк. 169. Кĕç! пиччĕшĕ вăл тулхăрнă вăхăтра илсе пычĕ çĕр нӳхрепрен урхана. Сред. Юм. Тем полнă она паян, пĕр май хăй тĕллĕн толхăрса çӳрет хăй (ходит сердито).

тумлă

нарядный; в богатой одежде. СПВВ. ТА. Тумлă = капăр. Ир. Сывл. 28. Чаçрах ӳсĕр сарăлса, хĕрлĕ тумлă чечексем. Сред. Юм. Пит томлă тесе йосав çынна калаççĕ. || Имеющий много одежды.

тумката кăмпи

опенок. СПВВ.

тумра

(тумра), балалайка. СПВВ. Тумра = тăмра. N. † Çак ялăн укалчине тыттарар-и тумра хĕлĕхпе. Утăм 27. Çанталăк та паян çĕнĕ тумра, ашкăнмасть сивĕ çил паян кун; аякри вăрман халĕ ман умра: ытла та савăнат çамрăк чун.

тумхаклă

кочкистый. СПВВ. ВА. Тумхаклă çул.

тункăртăк

глупый. СПВВ. Тункăртăк = ухмах.

тунсăх

тонсăх (тунзы̆х, тонзы̆х), состояние скуки, употр. чаще в ф. дат. п. в нар. смысле: в охоту. Зап. ВНО. ЧП. Инçе çĕрте пĕр тăванăм пур, калаçаттăмччĕ пĕрре тунçăха. Микушк. † Пӳртĕр çумĕнчен çул иртет, тунсăх мар-тăр шăнкăрав сассинчен. Час-час килетĕп, час каймастăп, тунсăх мар-тăр эсир пиртен. N. † Пӳртĕрсем çул хĕрринче, тунсăх мар-тăр шăнкăрав сассинчен; ир те килеп, тăван, каç та килеп, тунсăх мар-тăр эсир ман сасран. СПВВ. Инçе çĕрте пĕр тăванăм пур, калаçаттăмччĕ пĕрре тунсăха. Хурамал. Çуртăрсемех çӳлĕ, урамăрсем аслă, тунсăх мар пулĕ шăнкăрав сассисем; иртсех те килеп, каç та килеп, тунсăх мар пулĕ, тăвансем, эп сире. N. Вăл кĕнекесем пире пит тунсăх, çавăнпа эпĕ вĕсене тем пек ĕмĕтленсе тăратăп. N. Хура çăккăр мана тунсăх (я долго не ел его с наслаждением). Орау. Вĕсем, нумайранпа аш çименскерсем, тунсăха путенесене пит нумай çинĕ. Сред. Юм. Тонсăха пĕр апат йорать ô. Изредка ладно и это кушанье. Альш. Тунсаха юрат. Сред. Юм. Тонсăха пĕрер апат тинкĕле те йорать. || Скука, тоска. N. Килĕшĕн хытă тунсăха ернĕ. Очень соскучился по дому. || Скучно. N. Пурăнма тунсăх, теме пуçларĕ, ача килтисемшĕн тунсăхлать, курăнать.

тунсăхла

(тунзы̆хла), скучать, соскучиться, тосковать, стосковаться. Хурамал. Тунсăхлатăп = курасшăн пулатăп, ыйтатăп. N. Аш çиме тунсăхласа, вĕсене (пăчăрсене) пит нумай çинĕ. N. Пит тунсăхланине кура, ăна уллаха чĕнтĕмĕр. N. Эпĕ, пурăнсан-пурăнсан, тунсăхларăм. Ст. Чек. Тетĕшне тунсăхланă; хура çăккăра тунсăхларăм (выражает чувство человека, которое испытывает он, быв долгое время лишен чего-либо и потом получив этот предмет). Альш. Çемьене тунсăхларăм, соскучился по семье. Турх. Сарă ача сарăхать, хура хĕршĕн тунсăхлать. Сред. Юм. Килтисĕне корманни нăмай полать те, тонсăхларăм ĕнтĕ, киле каяс килет. Конст. чăв. Хăйсем питĕ тунсăхланă — эпĕ чăвашла шăкăлтатса калаçнинчен нимĕн ыйтма пĕлмесĕр пĕтĕмпе тĕлĕнсе, савăнса итлесе ларчĕç. Суждение. Ачана пĕччен пурăнма кансĕр пулнă, вăл тунсăхла пуçланă. Питушк. Ах, тонсăхларăм çантан (соскучился), тет. N. Тем тĕрлĕ тунсăхларăмăр. N. Нумайранпа пĕр-пĕрне курмасăр тунсăхларăмăр. См. Paas. 173. СПВВ. МС. Эпĕ тунсăхларăм пӳртре ларса (стосковался).

тунсăхлан

соскучиться. СПВВ. N. Çурхи каçшан тунсахланса, пĕлĕт хĕрри хĕп-хĕрлĕ.

тупăш

прибыль, доход, выгода. СПВВ. ИА. Тупăш илес мар çине сут тăвасси çук. Истор. Хăшĕ ĕçлекен çук пирки çĕртен те тупăш курайман. Кан. Çулĕ-çулĕпе унтан нумай тупăш кураççĕ. N. Çулталăк иртсен, тата пĕрлехи ĕçрен юлнă тупăша ярать. Ялюха М. Тупăша, мула парăнни, корысть. Альш. Атя каяр леш вĕçе, улăшăва мар, тупăша. Ск. и пред. чув. 94. Кăвак хуппи, çут-хĕвел, мана тупăш паратьчĕç. || Добыча. Чув. календ. 1911. Вăл вăхăтра вăрçăра тыткăна илнĕ çынсем вăрçă тупăшĕ пулнă. || Выгодно. N. Эпĕ вилни маншăн тупăш, текенсем те пулнах çав.

тупа ту

клясться, божиться. СПВВ. Тупа, туппа, тупăшас. Могонин. Пĕрне-пĕри тупа туса чарнă. N. † Караслă-караслă тутлă пыл, тутлă пыла сутăн илес; хăта пире хĕрне памасан, тупа туса туртас-илес. N. Тупа тунинчен тух, нарушать клятву.

тупăлта

то же, что тупăлча? СПВВ.

тупăлча

(тубы̆л’ζ’а), найдёныш, внебрачный ребенок. Ст. Чек. СПВВ. Тупăлча = ашшĕсĕр çуралнă ача-пăча.

тупăлха çырли

назв. ягод. СПВВ.

тупăрчăк

клин, наставка в колодке для лаптя. СПВВ. ЕХ. Çăпата тунă чухне калăп кĕске пулсан, хыçне хушак чиксе хураççĕ, çавна тупăрчăк теççĕ. Орау. Шăппăр хăмпийĕ шăтнă та, тупăрчăк лартса питĕрнĕ (заделка нз дерева). || Кусок войлока, который кладется на рану, получившуюся улошади на шее от трения. СПВВ. НН. Тупăрчăк — лаша мăйне хăмăт тивсе шăйăрсан, тата ан ыраттăр тесе, тепре кӳлнĕ чух суран çине хуракан кĕççе татăк(ĕ).

тупмăрса

старинный котел. СПВВ. МС. Тупмăрса — авалхи хуран; персен те çĕмĕрĕлмесчĕ, тет.

тупсăм

отгадка; сущность, суть, искомое. Латыш. Тупсăмне тупаймарăм. Не нашел связи, мысли, идеи. Б. Крышки. Ку ĕçĕн тупсăмне тупса пĕтерес çук. Не оберешься до сути этого дела. || Причина (напр., каприза). Сред. Юм. Ачанне кăçта порне тôпсăмне тôпса çитерен ôнне, пĕрне паран — ô йорамас, тепĕрне паран — тепри йорамас, тем кирлĕ тăта она. Ib. Он топсăмне топасси хĕн. Кăçта топсăмне топан ô киремет таврашне. Нельзя найти причину, от чего происходит какая-нибудь болезнь. || Сред. Юм. Топсăмне топмалла, привести в порядок. || Средство, способ. СПВВ. АС.

тур аша каçар

простить, помиловать. СПВВ. ЕС. Тур аша каçар — çылăхран ӳкĕнни. Ытлашши сăмаха каçар! тени пек. Сред. Юм. Тор аша каçартăр, çылăх ан полтăр та-ха, калам. (Гов. в том случае, когда рассказывают о каком-нибудь преступлении).

тура

(тура), чесать. СПВВ. N. Самай тураса пĕтнĕ чух çӳçĕм пĕрчи çыхланчĕ N. Кăтра çӳçĕрсем вăрăмлансан, епле турăр ăна турапа. N. Ир пулчĕ. Эпĕ тăтăм. Ура сыртăм. Пит çурăм. Пуç турарăм. Янтик. † Кӳлтĕм тарантас, кӳлтĕм пар ут, çилхисене тураса. || Вычесывать (лен). N. Аслă пасар варринче туранă йĕтĕн виçеççĕ. || Выдирать. Альш. Хурчăка кайăк усал кайăк: хăйĕн мамăкне хăех турат-çке. || Собирать граблями, согребать. || О сохр. здор. Питне-куçне, кăкăрне сивĕ шывпа пĕрĕхсе (спрыснув водой) турас пулать.

тура-хуп

гребень, чесалка для расчески пенька и льна. СПВВ. ЕХ. Тура-хуп = сӳс арлаканни. Н. Седяк. Тура-хуп — сӳс авăрламалли тура. N. Çăка çине ларăп, вĕрене витĕр пăхăп. (Вăл та пулин тура-хуп). Сред. Юм. Тора-хоппе йĕтĕн арлаççĕ; тора-хопĕн шăлĕсем тора шăлĕ пик, тулькĕ онтан вăрăмрах. Н. Карм. Тура-хупĕ çинче тура шăлĕ, пĕтмеçт тесе, васкаса эпĕ авăрлап. Ib. Кĕнчеле авăрлакан тура-хуп (гребень). Т. II. Загадки. Тăрри хĕрĕх, тĕпĕ пĕрре. (Тура-хуп). Ib. Пĕчĕкçеççĕ кинĕм пур, кукăр тура-хупне ятать те, çӳрет. (Кушак). С. Тим. Чашăкĕ (с кашей) çумне тура-хуппе сулахай пĕтĕрсе пуçланă йĕке хураççĕ (на печку „хĕрт-сорт’у“).

тура

(тура), клеймо на срубленных деревьях. СПВВ. || Знаки на могильных камнях.

тора

(тора), сырок. См. тăвара. В. Олг., Пшкрт, Хорачка. СПВВ. ТА. Тора = чăхăт. Якейк. Чăкăт тори; чăкăт пĕçернĕ чохне кĕт тăпăрч йолсан, ачасене валли тора тăваççĕ. Пшкрт. † Ола кошак Плаки, кăмака çинчен анмарă, тора çатми хуармарă.

тораçка

кочерга. СПВВ. ТА. Тораçка = турчăка.

турă палли

родинка (черное пятнышко). Сятра. Б. Олг. Турă палли, родинка и бородавка. КС. Турă палли — большое бурое пятно на теле. СПВВ. НН. Турă палли мăй çине тухакан шатра: тĕпĕ çип-çинче, тăрри пысăк пулать. СПВВ. Х. Турă палли, родимец.

турмен

неизв. сл. СПВВ.

турпат

то же, что кӳлепе. СПВВ. Турпат хӳхĕм (гов. о дошади).

турпатти кунĕ

будни; ежедневно. СПВВ. Турпатти кунĕ, турпатти çулĕ (= куллен, çуллен). Ib. Турпатти кун — ĕçлемелли кун.

турттар

понуд. ф. от гл. турт; возить. N. Турттар (не людей), но: кунĕпе вилнĕ (или: вилĕ) çын (или просто: виле) турттарап. Якейк. Паршăпа тырă торттараççĕ. На баржах возят хлеб. Ib. Проххотпа çын торттараççĕ. На пароходах возят народ. СПВВ. НН. Тăвар турттарма кайнă тени — вилнĕ, тенĕ сăмах. Вăл нумай пулат тăвар тиеме кайнă тени — вăл вилни нумай пулат, тенĕ сăмах. N. Йывăççисене каскаласа пурне те яла турттарнă. ЧС. Хăй ытла мăнтăрах та марччĕ те, çапах хăй туртас ăлава ытти лашасене турттармастьчĕ (лошадь). Регули 349. Вăлсам мана лашана торттарса килнĕ. N. Вăл тавар турттарса килчĕ. N. Кам сана кĕлтӳне турттарса пачĕ? Кам сана уттуна киле турттарса пачĕ? Пур йывăр япаласене кам çине хурса кӳрсе килтĕн? N. Тырă вырса пĕтерсен, тапратаççĕ вĕсем кĕлтесем турттарма. N. Вĕсем пек крапаллă коляскăна кулĕнеççĕ те, çынсене лартса турттарса çӳреççĕ. || Обтягивать, натягивать, шиновать (колеса). N. Урапана малтине шина турттарăр. Сред. Юм. Орапана торттарасчĕ. Кан. Куçĕсене тутăрпа урлă турттарса çыхса çуреççĕ. || Покрыть (шубу). N. Эпĕ кĕрĕке пуставпа тул турттартăм. || Взвешивать, вешать. Чув. Календ. Эпĕ кайран шăрчăкĕпеле кăткине турттарса пăхрăм та, шăрчăкĕ кăткинчен 60 хут йывăр пулчĕ. N. Турттарса кĕр. Орау. Эпĕ паян хама-хам турттарса пăхрăм та, тăватă пăт лапах туртрăм. N. Пассажра темскерле тараса çинче хама-хам турттарса пăхрăм та, пилĕк пăт туртрăм! Ах тамаша, эп хама ун чул туртимастăп пуль тесеччĕ. || Тянуть, заставить тянуть. Яргуньк. Улăх хăмли ума пак, ура хырăмĕнчен турттарать.

тусан

тосан (тузан, тозан), пыль. КС. Ĕнер пит вăйлă çил-тăвăл тухрĕ те, вăйлă тусан тапранчĕ, урамăн тепĕр енĕ (или: йĕрки) курăнми пулчĕ. N. Урамра тусан тухнă. На улице пыль. Шинар-п. Çырла пĕтĕм тусан пулчĕ. Орау. Шĕлепке çине тусан ларнă (тусан ларса тулнă). Шĕлепкене тусан пуснă. Шĕлепке тусанланнă (если валялась). Шĕлепке тусанланса пĕтнĕ (еще сильнее). Ib. Каллех тусан çинче чакаланатăр, ак аннӳне каласа кăтартам та, вăл лайăх парĕ сана (или: аннӳне каласа кăтартам ак). Ib. Кай кунтан, мĕн тусан çинче тăратăн. НАК. Кăвакал чĕркуççи çине пырса ларсассăн, вăл вăрманалла яра пачĕ, тусанне анчах курса юлтăм. N. Тусан айне пулнă пулĕ. СПВВ. Тусан = тусам (вообще н и м смешиваются). Никит. Пĕтĕм чĕр-курăк тавраш ĕнсе, тусан айне кĕрсе карĕ (в засуху). В. Ив. Аçа чечекĕн хутаçĕ ашĕнче тусан пек вĕт япала пулать. Якейк. Тусанпах иртсе карĕ. Дело кончилось одной пылью (т. е. дождя не было). Янтик. Питне пĕтĕмпех тусанпа варланă. Ib. Урамĕсенче пĕтĕм тусан. Хурамал. Ну кушакки чупать, хурпа кăркка алтăр çине ларнă, тусан кăларса пыраççĕ. (Из сказки). N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. Мижули. Лашасене кĕтӳрен тытрăмăр та, питĕ хытă вăрманалла тосан вĕçтерсе (поднимая пыль) карăмăр. Сред. Юм. Тусан ларнă, теççĕ; таса тумтир çине тусан вĕçнĕ пулсан калаççĕ. Ib. Тосан кăларса килтĕмĕр. Пришли (или: приехали) очень быстро. КС. Тусан тĕтĕрленсе хăпарчĕ (или: тапранчĕ, хусканчĕ, о сильной пыли). || Фамильное прозвище в дер. Анат-к., Алик. р. Якейк.

тустуй

все время, попусту. См. пустуй, пустуях. Сред. Юм. Мĕн тустуй тола пĕр тохса, пĕр кĕрсе, пӳрте сивĕтсе çӳретĕр çак эсир. Ib. Кăçта тустуй тутлă апат çиç çиен вара. СПВВ. ПВ. Тустуй? (Вопрос оригинала). N. Тустуях кĕрлет.

тута кĕпçи

назв. раст. (съедобное). Н. Троицкое. В Бур. оно назыв. кашличи. Б. Аккоз. Тота кĕпçи, от него портятся губы. СПВВ. Т. Кашлинче тесе тута кĕпçине калаççе. СПВВ. ФН. Тута кĕпçи тутана пăсат. Тюрл. Тота кĕпçи, то же, что кашличĕ. (Альш.). Сред. Юм. Тута кĕпçи. Сăртла анасĕм çинче, хĕрлĕ çырмасĕнче тĕл пулакан кĕтеслĕ, вăрăм кĕпçеллĕ, сарă чечеклĕ курăк. Çамрăкла ун кĕпçине çиеççĕ.

тутака

назв. раст. СПВВ. КМ. Тутака = кашлинчĕ.

тутар

, тотар, (тудар, тодар), татарин. N. Тутара пирĕн таса пурăннăран ырлаççĕ. Чхĕйп. Хăйсам тĕне кĕнĕ пулсан та хăш-пĕрисем тутарăн йăлине тытса пурăннă (чуваши). Конст. чăв. Тутарăн хăйĕнчен малтан ăсĕ виçĕ çухрăмран пырать, тесе ахаль каламан ваттисем. N. Пирĕн енчи чăвашсем тутарсемпе питĕ килĕштерсе пурăнаççĕ. Абаш. Эп çол çинче тотар кĕмĕл çĕрри топрам. СПВВ. ФН. Тутарсене мишер теççĕ пирте. Сред. Юм. Тôтар пик шакăлтатать. Говорит как татарин (по-татарски). || Мусульманин. N. Вĕсене унтах юлма сĕннĕ. Тутара тух та (прими мусульманство), кунта пурăнма юл, тенĕ.

тутăкăн

неизв. сл. СПВВ.

тухăç

(туhы̆с’), умолот хлеба. Ст. Чек. Тухăç; тырă çапсан миçе пăт тухнине çапла калаççĕ. Ib. Кăçал пĕр ăлав тухăçĕ сакăр пăт, теççĕ. СПВВ. ПВ. Ырашăн хăмăлĕ аван кăçал, тухăçĕ çук. Сред. Юм. Тухăçĕ çук, плохой умолот зерна. Тюрл. Кçол тохăç пор-и? (напр. о хлебе). ХЛВ. Если положить слишком много навозу, то „тырă ӳкет те, çапсан тухăç тухмасть“. N. Ыраш тухăçĕ епле? Çĕрĕнчен миçе пăт тухат? || Прибыль, доход. N. Тӳрĕ куланая пурлăхпа тухăçран пухаççĕ. || Восход. N. Унăн тухăçĕ пĕлĕтĕн пĕр хĕрринче, анăçĕ тепĕр хĕрринче.

тухат

(туhат), колдовать, ворожить. ЧС. Вăл, хăйĕн тутлă çиесси килсенех, пĕр-пĕр çынна хăй тухатса парса, хăех вĕрсе, сурса тӳрлететчĕ, тет те, ăна вара çавăншăн пит ĕçтерсе çитеретчĕç, тет. Дик. леб 51. Шав хăйĕн тухатса памалли япалисемпе муталанать. Собр. Тухатса (пăсса) вĕлернĕ выльăхăн чĕринчен çĕлен, калта, шапа тухат, теççĕ. СПВВ. Тухатмăш тухатса панă. Ал. цв. 28. Хĕр тупăнсан вара тухатни ман çинчен каймалла, эпĕ вара ĕлĕкхи пекех çамрăк, этем е юрăхлă çын пулмаллаччĕ.

тухи

гора, холм. СПВВ. ТА. Тухи çине каяс = ту çине каяс.

тухья

тохья (тухjа, тохjа), назв. девичьего головного убора. Тогаево. † Пирĕн йĕвенни йĕвенле, пуян çын хĕрсен тухйи пек. Кĕвĕсем. Мăкшă симĕс тухьяна кам сăхланмĕ тăхăнма? ЧП. Вылямашкăн, кулмашкăн тухья пуçлă хĕр чипер. Альш. Пуçра тухья (ее части: тăрнашка, çамкалăх — карттус сăмси пекки). СПВВ. ГЕ. Тухья — хĕрсем пуçа тăхăнаççĕ. Ст. Чек. Тухья, хушпу çумĕнче. Хушпăвăн антăрлăхĕ хыçĕнче яраписем, енчен-енчен виçшер ярапа. Ăна шăрçа тирсе тунă; вĕçне укçасем, 10—15 пуслăхсем, çакаççĕ. Тухьян антăрлăхĕ çумне малтан укçа 10 пуслăхсем, сапакалисен, пĕр шăрçа урлă çакаççĕ. Ib. Тухья вилли — начар тухья. Чăв.к. Выляма-кулма мĕн аван? Тухья пуçлă хĕр аван. ПНЧ. 130. Пуç çĕклейми тохьямччĕ, тыр акнă контă турĕç поль. N. Хĕрсем илемне мĕн курет, тухья-çуха пит кӳрет. N. Тухья тӳпи силленет, сулăк тенки çакмантан. Юрк. Тухья тăрнашки (тухья таврашĕнче), тухья шăрçи, тухья кăшăлĕ. Альш. Ахаттеçĕм, аннеçĕм, тухью хыçĕ курăнĕ, кĕрĕвĕ те курăнĕ, çапах мана çитеймĕ. Чутеево. Тухья хăлхи. Тăрнашки. Перед тухй’и увешивается сверху мерчен’ем. Сверху тухья унизывается мелкими стеклянными бусами (шăрçа). Ib. Тухья ум-çаккине алă çупки сарлакăш сăран е пир татăкĕ çине (чăн) нухрат çакса тăваççĕ; наверху мелкий нухрат, внизу крупный. N. Тухья ярапи пулать. С. Мокш. Тумли тумлат (капля капает), çĕре тимест. (Тухья ярапи). Шел. II. 41. Çĕмĕрт сапакисем пулĕç, тухья ярапийĕ пек. Ст. Чек. Тухья кăшăлĕ — тухья, с которой сняты деньги и бусы. || Назв. кишки около çĕр хурчĕ (книжки). Пухтел.

тухри

(тухриы), гора. Пшкрт. Тухри ерĕнес, кататься с горы. СПВВ. ТА. Тухри ерĕнес = тухри ярăнас. Сятра. Тухри çинче Круня, алă лаппи çинче Татьяна. (Шĕлкеме). Якейк. Тухринчен ачасам катаччи ярнаççĕ.

тӳле

умножаться, размножаться. Собр. Хĕлле тулта урапа юр çыпçăнса пӳрте кĕрсессĕн, урасене шăпăрпа çапса ан тасалăр, мĕшĕн тесен сурăхсем тӳлемест, теççĕ. НАК. Çапла кашни килĕрен салат-хăмла пухса сăра тусан, ватă çынсем: сурăх тӳлет, теççĕ; çавăнпа сăрине те сурăх-ури сăри теççĕ. Орау. Пирĕн выльăх тӳлемест. СПВВ. Выльăх-чĕрлĕх тӳлетĕр. КС. Тӳлес = ĕрчес. Хурамал. Тĕк пĕрчинчен тӳлесе, пăхăнчен самăртса пулин пар, турă. (Моление).

тӳлен

размножаться, умножаться. СПВВ. Тĕкĕнчен-çăмĕнчен тӳленсе пытăр.

тӳлет

размножать, умножать. Paas. СПВВ. Х. Тӳлет, умножить. Ib. Тӳлет — сурăх тӳлет = ĕрчет; укçа тӳлет.

тӳлек

(тӳл’эк’), тихий, спокойный, смирный. Аттик. Тӳлек çăмăрна пар. (Моленье). Абаш. Тӳлек лаша, тихая лошадь. N. Тӳлек çанталăкра аслати авăтнă пек, топă сасси илтĕнет. N. Тӳлек çын. Собр. † Йăлтăр-йăлтăр пуçĕсем, тӳлекçеççĕ сассисем. N. Тĕлĕнмелле! Çак кайăк сассисем пĕртте сасă пек те туйăнмаççĕ, çанталăк çапах пĕр сасăсăр, тӳлек пек туйăнать. Альш. Темĕн сарлакăшĕ выртат сарăлса кăн-кăвак шыв, тӳлек шыв. N. Кронштадт халĕ лăпланса çитрĕ. Пристăнь çинче те пурăнăç тӳлек. Полтава 73. Çамрăк кăкри пит тӳлек, хуллен сывлать еррипе. Ib. Манăн тӳлек кăмăла юратмасăр йышăнан. „Любовь смиренная моя встречает хладную суровость“. Сĕт-к. Çанталăк ку туруçăн пит тӳлек тăрать (тихая погода). СПВВ. ИА. Çанталăк тӳлек чух шыв хумханмасть. СПВВ. МА. Тӳлек е лĕп çиç — çил çук чухнехине калаççĕ. N. Çанталăк пит тӳлек. Çӳлтен кайăк сассисем илтĕнеççĕ. Ib. Ырă сиплĕхлĕ, тӳлек çăмăр пултăр. N. Паян тӳлек çумăр çăвать те, хăш чухне йăс-йăс-йăс туни илтĕнет, çавăнтах тата тимĕр (крыша) çинче шанкăр-шанкăр туни илтĕнет (звон), тата шапăр-шапăр та тăвать (стук падающих капель без звона), йывăç çулçисем лăстăр-лăстăр туса лараççĕ. НЧ. Кимсем чарăнса тăракан тӳлек вырăн. N. Çак каланă сăмахсем ытла та тӳлек тухаççĕ. Пурне те калас пулсан, ялсенче ун пек кăна калаçмаççĕ. N. Кăçал пĕре çула кун пит тӳлек пулчĕ. Çу уйăхĕ. Хĕвел пĕçерет. Ск. и пред. чув. 39. Ăвăс çулçи майĕпе чĕтренкелет тӳлекре. || Смирно, тихо, спокойно. ПВЧ 95. Тем чол тӳлек çӳресен те, пиртен ыр ят тохас çок (мы не дождемся доброго имени). || Покой, тишина.

тӳлеме

назв. болезни, опухоль желез на шее. СПВВ. А. Турх. Тӳлеме, продолговатый чирей у людей, лечат ,,тӳлеме тымарĕпе“. О сохр. здор. Тӳлеме, „золотуха“. И. С. Степ. Тӳлеме, болезнь (нарыв). СПВВ. ПВ. Тӳлеме, род чирьев. Ст. Чек. Тӳлеме — чир, вилĕмли; çийĕнче вĕртсен каят, теççĕ; выльăх тирĕ çумĕнче пулат: унпа çынсем нумайĕшĕ вилеççĕ (сибирская язва). Рак. Тӳлеме = ӳпне çăпан.

тӳлĕк

то же, что тӳлек. СПВВ. МС. Тӳлĕк = тăп шыв.

тӳм-тӳм папай

назв. духа, живущего, по-поверью, в подполье. СПВВ. ИА. Тӳм-тӳм папай, тĕп сакайĕнчен ан тухах, вăрçă сăмахне ан кăларах. (Тӳм-тӳм папай тесе тĕп сакайĕнче пурăнакан ватă старике калаççĕ).

тӳн

(тӳн’), опрокидываться, перевертываться. СПВВ. Х. Тӳнес, тӳнсе кайрĕ. N. Сол çинче вакон тӳнсе кайса. Ир. Сывл. 15. Тĕнче тӳнеччен эс те юратăн. || Свалиться, повалиться. Шел. II. 61. Çĕрсе, тӳнме патне çитнĕ пĕр пĕчĕк кĕлетре. СПВВ. Х. Çĕнĕ те çуна, йĕс ӳрече, хăш аяккине ларсан тӳнмĕ-ши? N. Хурăн тӳнсе кайсассăн (когда свалилась). Кан. Начар шăтнă калчасем тӳне-тӳне кайрĕç. || Лечь спать. Орау. Вуник сахат çитрĕ, тӳнес пуль ĕнт (спать лечь, уснуть мертвым сном). Ib. Тӳн, тӳн! Дрыхни! || Умереть. Орау. Тӳннĕ = вилнĕ. См. тĕнт.

тӳпеми

(тӳбэми), полно, с верхом, с походом (о сыпучих телах, о меде и т. под.). Тюрл. Тӳпеми, полно, с излишком (с вершинкой); тӳпеми хор. Б. 1З. Çынтан тӳпеми илсессĕн, ху та тӳпеми пар. N. Тӳпемиях кивçен илтĕм. N. Тӳпеми тултар (с верхом). Якейк. Пĕр пăтакка сĕлĕ тӳпемиях парса ятăм чечока. Юрк. Çав вăхăтра хăй, ăнсăртран, сасартăк тултарнă пек пулса, черккине тӳпемиех тултарсан: ех! тет. Чертаг. Тӳпеми толтарнă (= пăталккаран çӳлĕ = тӳпелесе). СПВВ. ЕХ. Тӳпеми, через край, полно.

тӳпе

доля, пай, часть. N. Уйăрăлсассăн, çак япалана сана тӳпе тăвас полать. N. Хам тӳпене илес ман. НАК. Эпир ăна сирĕн тӳпене те патăмăр. N. Вутă 4-шар чалăш турăмăр тӳпе пуçне. N. Тепĕр телянккă пор та, он çине те ерес, тит, тӳпипех. N. Халь киле каякансене виç тӳперен пĕр тупине тӳлеттереççĕ. Кан. Ывăл пултăр килĕнчен ача тӳпи, тата хăй тӳпи çурт шыраса халăх сутне парать (подает). Регули 1035. Тăват тӳперен ик тӳпи мана тиврĕ. В. Олг. Виç тӳперен çол, из третьей части косить. N. Çумри телей ертнипе ют ялта та пур тӳпе. СПВВ. Тӳпе = пай: çын тӳпине кĕреймен халь вăл. Изванк. Çав чĕрессенчен: пĕр чĕрессине упăшки валли, тепĕрне арăмĕ валли, виççĕмĕшне ача-пăча тупи теççĕ. Панклеи. Уйăракан пĕтĕм ачана (всех ребят) ик тӳпене уйăрать. Кан. Тивĕш ялĕнче вăрмана валеçнĕ хыççăн пĕр тӳпе ытлашши пулнă. N. Она атей сотнă чох каларĕ: пĕр ят тӳпи сана, терĕ. N. Пирĕн çаран е вăрман уйăрнă чух вунă ятпа пĕр тӳпе тăваççĕ. || Раз. N. Мантан икĕ тӳпе лайăх. Лучше меня два раза. || То, что причитается. N. Тата пособи укçи мĕн пурĕ виçĕ уйăх тӳпи 14 т. 70 п. и илтĕм. || Колос? Хурамал. Тӳпе тутлăхне туса пар. || Околоток, часть деревни. Сред. Юм. Пĕр тӳпе, çынни = пĕр кас çынни (живут не вдали). Тюрл. Пирĕн ялта олтă тӳпе; анат картиш тупи, йăлăм тӳпи и т. д. (деление деревни для удобства решения мирских дел). Янтик. Ялсенче халăхпа уйăрмалла япаласене малтан тӳпене уйраççĕ. Тӳпе тесе пĕр-ик уйăрнă кил ушкăнне калаççĕ: пĕр тӳпере аллă кил пулсан, вара ытти тӳпесенче те 50 кил. Хăш чухне халăх эреххи пулать, ун чух вара кашни тӳпене икшер четвĕрт-и, виçшер-и уйраççĕ те, кашни тӳпери çынсем пĕрле пухăнса ĕçеççĕ.

тӳрем

ровный, гладкий; ровная местность. СПВВ. ВА. ТХКА 10. Атăл. Ку айкки сăрт, леш айкки тӳрем. || Плоский. О сохр. здор. Вĕсем (пуховые подушки и перины), çын выртсан, нихçан та яка, тӳрем тăмаççĕ, ялан путăк-шăтăклă пулаççĕ. || Прямо, напрямик, прямиком. СТИК. Сăмаха пит тӳрем перет. || Четвертая часть десятины. СПВВ. ВА.

тӳрт

тӧрт (тӧрт), спина. Б. Олг. СПВВ. ЛП. Тӳрт = çурăм. СПВВ. ИА. Тырă вырнă чух тӳрт ыратат. Б. Олг. Çын весерле выртат тӳрт çинче карăнса, кил хошшинче, корăк çинче. || Оборотная, тыльная сторона предмета. Хурамал. Алă тӳрчĕ, оборотная сторона ладони. Пшкрт. Хӳел тӧрчĕ (тӧрчэ̆) çинче тырă осал полат.

тӳртĕн

(тӳрдэ̆н), тыльный; тылом, спиной, оборотной стороной. Хурамал. Çамрăк çынсем ват çынсенчен вăтанса тӳртĕн тăраççĕ. Пшкрт. Хӳеле тӧртĕн вырăнта тырă осал полат. СПВВ. ИА. Тӳртĕн, задом. Ib. Киремет йăвăçне курсан, чăвашсем тӳртĕн çавăрăнса тăрса кĕл-тăваççĕ. КАЯ. Килемей пур турăшсене тӳртĕн лартрĕ (во время моления киремети). Тюрл. Хĕвеле тӳртĕн (не на солнце). Чăвашсем 27. Ăна (покойника) çăваççĕ çупăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв парса яраççĕ, ăна куркана тытса тӳртĕн яраççĕ. ЧП. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт (лежать задом или передом к кому-либо). Конст. чăв. Эсĕ, вăл килсенех, унăн сылтăм аллине тӳртĕн майĕнчен чуп-ту, терĕç. Сĕт-к. Тӳртĕн çаврăн, отвернуться, показать спину. Якейк. Ма-ка эс яланах мана тӳртĕн тăран (спиной)? Емелкке-Т. Ман енне пăх (çаврăн), тӳртĕн ан лар. Изамб. Т. Урлă выртана тӳртĕн те çавăрмас (о лентяе). || Против. N. Хамăра тӳртĕн хĕрсене кут сакки çине лартрăмăр. N. Килне тӳртĕн кайса. N. Воду черпают по течению — тӳртĕн, шыва май. N. Сăнна манран тӳртĕн ан тытсам. N. Эсĕ хур пулсассăн, сана тӳртĕн кайса ӳкет. Сред. Юм. Ырра хирĕç, усала тӳртĕн ту. (Так говорят после молитвы). Туй. Усала тӳртĕн пул, ырра хирĕç пул. (Говорит отец жениху, благословляя). || Неприятный? Турх. Тӳртĕн хыпар кӳрсе пачĕ-и? || Сурово. Ст. Чек. Тӳртĕн пăхат. Глядит суровым взглядом. N. Çын çиленсен тӳртĕн пăхать (косо смотрит).

тӳртĕш

тыловая сторона. Отсюда: алă тӳртĕшĕ, тыловая часть кисти рукн. Paas. Çăпата тӳртĕшĕ, подошва лапти. Орау. Алса тӳртĕшĕнчи саплăк çĕтĕлсе карĕ. || Спинка, затылок, тыл. N. Ал тӳртĕшĕ, спинка кисти руки. || Обух (напр., косы). СПВВ. Тӳртĕш; пуртă туртĕши = пуртă тăрши, обух. СТИК. Çĕçĕ тӳртĕш, пуртă тӳртĕш, çава туртĕш — обух (спинка, хребет) косы. Ст. Чек. Пуртă тӳртĕшĕ, обух.

тӳртлĕх

чересседельник. См. урхалăх. СПВВ. ПВ. Туртлĕх — урхалăх, пăяв, туртасенчен ĕнерчĕк урлă ярса çыхаççĕ. Сред. Юм. Тӳртлĕх тесе йĕнерчĕк çинчен витерсе илсе ярса икĕ тортана çĕклесе çыхакан чĕне калаççĕ. Тюрл. Тӳртлĕх = йĕнерчĕк кантăри, поперечник. Тӳрт шăнни, позвоночный столб. Пшкрт, В. Олг.

тӧс

(т’ӧс), тес (русск.). СПВВ. ИА. Сĕвере тӧс витнĕ çуртсем нумай.

тӳтел

рассадник („ящик с землею, на четырех столбах, для первоначального посева капусты“). Тюрл. Цив. Тутел = панча. Хурамал. Тӳтел — йăрана калаççĕ. СПВВ. ФА. Тӳтел — купăста вырăнĕ, ăна тăватă юпа лартса ешчĕк пек тăваççĕ те, ăшне тăпра тултарса купăста акаççĕ. СПВВ. МА. Тутел, панте, купăста йăви.

тӳтлĕх

то же, что урхалăх. См. тӳртлĕх. Катерчина. СПВВ. ИА. Çӳл-çӳл ту çине улăхнă чух, вĕр-çĕнĕ тӳтлĕх татлайчĕ. (Тӳтлĕх тесе пирĕн йĕнерчĕк урлă хуракан урхалăха калаççĕ).

тӳтрешке

четвертая часть десятины. СПВВ. ВА. Альш. Анара икĕ çурпилĕк хисеплеççĕ, çурпилĕкре икĕ тӳтрешке хисеплеççĕ, тӳтрешкере пилĕк хăлаç. (Альшеевское „ана“ имеет 3000 кв. сажен). Ib. Елшелинче ялта виçĕ хирĕнче те виçĕ тӳтрешкешер çĕр тивет, теççĕ.

тӳттӳрӳт

(тӳттӳрӳт), подр. звуку дудки, сделанной из липовой коры или глины. N. Ачасам шăхлынчăпа тӳттӳрӳт тутарса çӳреççĕ. || Дудка. Сред. Юм. Чохăн çол çинче хоралăçсĕм тохса çохăртакан шăкăлчи — тӳттӳрӳт. 93 çул. 78. Тӳттӳрӳт калани илтĕннĕ. N. Тӳттӳрӳт, труба. См. нахра. || Сухое горло у скотины. Тюрл. || Имя, которое дают детям родители, у которых умирают дети. СПВВ. ИА. Тӳттӳрӳт — ачасем çурални пĕри вилсе пырсассăн улăштарса хуракан ят.

тӳш

(тӳш), грудь, грудинка. Маленьк. кн. Выльăхăн ик малти пĕççи хушши = тӳш, грудина. Хурамал. Сурăх тӳшĕ (грудь) çулă пулать. Бижи. Курайманăн куç шăтнă, тӳсейменĕн тӳш шăтнă, тет. (Послов.). СПВВ. Курайманнин куç шăттăр, тӳсейменнин тӳш шăттăр. Тӳш? (Вопрос его). || Кан. Кашни мĕн чухлĕ ĕçленнине çырса пынă та, çул пĕтнĕ çĕре хăй тӳшне илсе тăнă. || Фамильное прозвище в дер. Анат-к. Алик. р.

тӳшлĕ

жирный? Т. VI. 17. Вара илсе кайса: тӳшлĕ пултăр, кайрине тӳлетĕр, тесе çĕçĕ хываççĕ (колют барана). СПВВ. Тӳшлĕ пултăр, кайрине тӳлетĕр, теççĕ такана шыв сапса.

тăвайăкки

тăвайкки, то же, что тăвайкки. Б. Крышки. Икĕ айкки тăвайкки, варринче мăк шур. Ск. и пред. чув. ЗЗ. Ташлассу çук, сикессӳ çук — тăвайккийĕ мăнма килес. Ыраш ЗЗ. Ку тăвайккирен тавралла пăхсан, темиçе ял та курăнать. Пуринчен ытла Шетмĕ тăрăх ларса кайнă ялсем илемлĕн курăнаççĕ. Панклеи. Хĕр ансанах: уçăл тăвайкки, тет. СПВВ. Тăвайкки улăхас, вм. тăвайкки çине улăхас.

тăван-йыш

родные и родственники вообще, родня. V. Тăван-йыш хута кĕрекен хуйхăлă чух пулăшать, çука пани вĕсенчен те ытла çĕклет. СПВВ. АС. Тăван-йыш, братья.

тăван-тукан

родня, родные и родственники вообще. СПВВ. Х. † Ай-хай тăванăмсем-туканăмсем, кураймарăм икĕ куçăм туличчен.

тăвар суланчи

тăвар сулланчи, солоница. СПВВ. ЕХ. Тăвар сулланчи — тăвар савăчĕ. Якейк. Тăвар тăвар соланчинче. Сред. Юм. Тăвар солланчи, солоница.

тăкăлтар

понуд. ф. от тăкăл. || В перен. зн. СПВВ. ФИ. Тăкăлтарни — темĕн пек вирлĕ сăмахсемпе вăрçса хăртни. Ст. Чек. Мĕн пур хурлантармаллн сăмаха каламасăр хăварман. Ib. Вăт çавăнпа вăрăç тăкăлтарчĕ сана.

тăкăрлăк

(ты̆гы̆рлы̆к), переулок. Хурамал. Альш. Тăкăрлăк, узкая улочка вдоль задов усадебных. Ib. Тăкăрлăк тесе акă мĕне калаççĕ: урам тăрăх еретпе ларса кайнисенĕн хыçĕсем хыçпа хыç пыра-пыра перĕнеймеççĕ: хыçсем хутлăхĕ ял тăршшĕпех тăвăр урам пекки пырать. Ib. Çын курсан, çынтан аван мар тесе, тăкăрлăкпа кăна хуллен арлă-арăмлă, шавласа, хуллен уттарса кĕреççĕ. || Пустырь. СПВВ. ИА. Тырă пулман çĕре тăкăрлăк теççĕ. Тюрл. Тăкăрлăк, бугор, где растет трава. || Назв. поля. Тюрл. Тăкăрлăк — Шемейское поле.

тăкăрлăх

то же, что тăкăрлăк. СПВВ. Ст. Чек. Тăкăрлăха кайса ларнă-ши?

тăкăс

(ты̆гы̆с), приторно-кислый. СТИК. Улма тăкăс. N. Халь тăкăс лекет (пища). || Плотный, тесный; плотно, тесно. Изамб. Т. Чиркӳре тăма тăкăс (тăвăр) пулат. N. Парне вырăнĕ çумĕнчи мăйракасем патне çитичченех тăкăс тăрса тухса праçник тăвăр. N. Хĕлле çул тăкăс пулсассăн, лашана йăвăр килет (сани плохо скользят по дороге по причине особого свойства снега). Календ. 1904. Юр вĕтĕ пулсан, тăкăс, хытă ларать, ун пек юр çуркунне час ирĕлмест. О земл. Вара шăтăка тин çулнă утта хытă, тăкăс таптаса тултараççĕ. Баран. 113. Тăмлă çĕр пит тăкăс, йывăр. N. Тăкăс тăпра, плотная глинистая почва. Костынев 68. Пуринчен ытла тач çыпăçса тăракан тăкăс тăпрана ытла тачкалла сухалама юрамасть. || Ровно. СПВВ. ВА. Пĕр тăкăс çуса тăчĕ. N. Йăкăш-якăш юхнă чух вĕçсе пырать симĕс хыс, çавăрăнса илнĕ чух пăркаланать пит тăкăс. || Неуживчивый. N. Тăкăс кăмăллă.

тăкăскă

плотный, тесный, утоптанный, твердый; плотно, тесно, твердо. N. Тăкăскă кĕрет. Сред. Юм. Паян çул пит тăкăскă, лашана пит хĕн, Ст. Чек. Тăкăскă, тăкăс, тăвăр, тесно. Ib. Ку шăтăк тăкăскă. || Туповато. Сĕт-к. Çак çорла тăкăскă касать. || Шероховатый. КС. СПВВ. ФВ. Тăкăскă йăвăç, çăкăр, тимĕр: йăвăçа-мĕне тытсан алă шумасан, тăкăскă теççĕ. || Жесткий (о воде), вяжущуй, набивающий оскомину. КС. Тăкăскă шыв (вяжет во рту). Сред. Юм. Шăла шантаракан япалана тăкăскă теççĕ. Ядр. Çăваршĕнче те тăкăскă полать (во рту вяжет), çол çинче те тăкăскаланать. || Суровый, молчаливый. СПВВ. Уçă кăмăллă çын мар вăл, тăкăскă çын.

тăкçа

(ты̆кс’а), насека (прнбор, которым куют или зубрят мельничный камень). Пшкрт. Тăкçа (на мельнице). N. Тăкçа — хăйра тăкакан мулатук. Изамб. Т. Арман чулне тăкçапа тăкаççĕ. || Зазубренный топор. СПВВ. Тăкçа — мăка пуртă. СПВВ. МА. Тăкçа — мука, шăлланса пĕтнĕ пуртă. Сред. Юм. Тăкçа портăпа какай касаççĕ. Ib. Тăкçа пуртă тесе какай касакан пурта калаççĕ. Череп. Тăкçа пуртă — аш, шăмă каскалакан мука пуртă.

тăла-хуп

сукновалка. СПВВ. Т. Çăмран тунă тăласене тăла-хуп çинче йăвалаççĕ. СПВВ. ФВ. Тăла-хуп = тăла пусаканни. Изамб. Т. Тăла-хуп çинче тăла пусаççĕ.

тăлăм

(ты̆лы̆м, тŏлŏм), прядь, клочок шерсти, оставленный на спине овцы при стрижке, чтобы по нему узнавать ее в стаде и т. под. См. тăплăм, тăлпам. Иштерек. Сорăха паллама тăлăм хăвараччĕ. СПВВ. Т. Сурăх çăмне илсессĕн, тӳрчĕ çине пăртак илмесĕр хăвараççĕ, çавна тăлăм теççĕ. Орау. Сурăх çăнне кассассăн, тăлăм хăвараççĕ (одну прядь, для приметы).

тăлкка

чулки. СПВВ. ТА. Тăлкка = чăлха.

тăлла

(ты̆лла), спутать путами, стреножить. См. тăлă. N. Лашана хивре тăлăпа ан тăлла. ЧС. Пĕр ирхине вăталăх пичче çав лашана çерем çине тăлласа ячĕ. Изванк. Çав вара (в долину) çитсен, эпир утсене курăк çине тăлласа ятăмăр та, вут хутăмăр. N. Ачасем, вăрман çывăхне çитсен, лашисене тăлласа ячĕç. Цив. Çырмана пырса çитсен, эпир лашасене тăлласа ятăмăр. Скотолеч. Урине шыв е сĕлĕ ансан, лашанăн урисем чĕтĕреççĕ, вăл тăлланă пек вĕттĕн утать. ТХКА 28. Вăрмана шала, улах вырăна, кĕретĕп. Тăлласа яратăп вара лашана. Лаша кунĕпе кана-кана, вырта-вырта курăк çиет. Ib. 47. Эпĕр лашасене вăрмана питĕ шала кая-кая тăллаттăмăр. || Тормозить, остановнть (мельницу). Сред. Юм. Арман тăлла (армана авăрма чар, тени пôлать). || Опутать, обмануть. Чăв. й. пур. 5. Вăсем ун пек çынна епле те пулин тăллама тăрăшаççĕ (живущего как должно). || Препятствовать, затруднять. СПВВ. || Таскать за волосы. Чураль-к. Çӳçрен тăлларăм. Потаскал за волосы.

тăллăх

сирота. СПВВ. N. Тăллăх-турат, сироты.

тăлмач

толмач. СПВВ. Абыз. Тăлмач, переводчик; посредник. См. кра-ачи. Ой-к. Эсĕ унăн тăлмачи, эсĕ пирĕншĕн ун умăнче ăна тархасла, сана шерпет, пире йӳççĕш, пиллесе пар пире ĕçме-çиме. (Из „чӳклеме кĕлли“). Актай. Шак-шак муклашки, тăлмачи Петрушка. (Чăпта çапни).

тăлпар

неизв. сл. СПВВ.

тăлпӳ

то же, что тăлпу. СПВВ. Х. Ст. Шаймурз. Тепĕр пӳлĕмне пăхаççĕ, çыннăн тăлпĕвĕ, тет.

тăмалан

чесаться. Тухмастăр. Тăмаланать = хыçаланать. || Перепутаться (о волосах), окосматиться. СПВВ. Çӳç тăмаланса кайрĕ. Образцы. Эрне çуман пичĕсем, тура кĕмен çӳçĕсем тăмаланнă, çыхланнă. Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, пирĕн кĕрӳ хĕсĕк куç. Хурамал. Ачасем çывăрса тăрсассăн, калаççĕ: пуçĕ-куçĕ тăмаланса каяччен çывăрнă, теççĕ (= çӳçĕ-пуçĕ тăрса кайнă). Трхбл. Тăмалантăр пуçне (пуçна). Цив. Тăмалантăр, тăмаланашши. Тюрл. Тăмаланашшĕ астуман та сана, маннă. Хурамал. Тăмалантăрах пуçĕ! Хĕр вăрласа кайнă вĕт. Байгул. Ак тăмалантăр! Çу илсе кĕреччен те тăман-çке, типĕле çисе пырне лартса вилчĕ пулĕ-çке ку! Ib. Вилнĕ Ивана курать те, кĕретех хăраса ӳкет: ах, тăмалантăр. || Портиться (о погоде). Альш. Çанталăк тăмаланат — асар-писер пек пула пуçларĕ, тени пулат. || Перемереть, передыхать. Изамб. Т. Ӳсен ăрăвĕ тăмаланнă (перемерло). Ib. Эй тăмаланман япала! (Не очень сильная брань).

тăмана

(ты̆мана, тŏмана), сова. СПВВ. ИА. Тăманасем çĕрле чăх тытаççĕ. Çатра-Марка. Хоçи майри хорчка пек, хăни-вĕрли тăмана пек. Кама 21. Мĕн мелке тăмани пур унта. Пăх лайăхрах. Орау. Тăмана пек, хăне улталаннине те сисмест. N. † Шурти шурă тăмана мĕшĕн шуртан тухмаст-ши? N. Каçпа шор тăмана авăтсан, лайăх мар, теççĕ. (Поверье). N. Пысăк пуçлă тăмана арпалăхра чăхă сыхлат. || Непонятливый, розиня, ротозей. Шорк. Эс те çав, тăмана (розиня), хăв умăнти кайăка та тытаймарăн. N. Тăмана — 1) птица (сова); 2) так называют человека ротозея, отчасти глупого. Так напр., говорят: эй тăмана, çавна та сисеймен-çке. Сред. Юм. Ытах та пит тăмана (не здравого ума), пăртак ăн та кĕмелĕх полнă та... Ib. Тăмана в прямом смысле означает филина, а в переносном — человека вялого и непредприимчивого. Орау. Суккăр тăмана (моргослепый)! Умрах выртать, ăна та курман. N. Эй тăманаI Килчĕ хăнана! || Желтые листья на вязе. || Отвесный гвоздь, соединяющий грядиль с левой ногой плуга. См. ака. Череп. Тăманаран валюксене çаклатаççĕ.

тăмар

неизв. сл. СПВВ.

тăмат

(ты̆мат), крепкий, здоровый. Трхбл. Ку тăмат япала. Эта крепкая вещь. Ib. Ун ачи тăмат. Его парень здоровый (крепкого сложения). || Основательно. СПВВ. ПВ. Тăмат, тăматлăх.

тăматлă

основательный. СПВВ. ИФ. Тăматлă — ĕçе лайăх туса пĕтерсе хуракан. Ib. Вăл çын питĕ тăматлă: ĕçе тума тытăнсассăн, нихçан та туса пĕтермесĕр пăрахмас, тата тăрăшса тăват.

тăмаша

тоже, что тамаша. СПВВ. Ак япала — тăмаша! Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 7. Вара вĕсенчен кам пурăнăç тăмашине çĕнтерет, çавă чĕрĕ юлать.

тăмăкка

то же, что чăмăркка? Описка? СПВВ. НН. Çăма арламашкăн çăмне тăмăкка чĕркине кĕнчеле теççĕ.

тăмăни

назв. животного. СПВВ. ТА. Тăмăни = юс.

тăмлан

то же, что тумлан, одеваться. СПВВ. Тум, тумланас, тăмланас. Ib. Тăмланма, юсанма, одеваться.

тăмпай

(ты̆мбаj), глупый, тупой (человек); дубина (брань). Кан. Тăмпай бӳрократсем. Рак. Ача-пăчана: е-е, тăмпай, ăна пĕлместĕн, теççĕ. Альш. Çавна та тăваймарăн-ам, тăмпай (чурбан)! Мĕн ĕçлеме кăна çуралнă-ши эс. СПВВ. ГЕ. Тăмпай — хыттăн çилленсе каланн. || Яз. имя мужч. Рекеев. Буинск. Тăмпай отец Чапăрлă, Кушкă, Чакăлтăм, Саркамăш и Чураппан — основателей деревень.

тăмра

(ты̆мра), баладайка. С. Айб. Тăмра калама вĕрент мана, тесе ыйтат, тет. СПВВ. † Эпĕ тутартăм тăмрана, ялан пушă ларнăран калама. Чертаг. Тăмра в роде скрипки; унăн: алтан, пăта, хĕлĕх. N. Тăмра кĕвви майĕпе юрла. Шел. 20. Кĕслипеле тăмрине харăс тăрса калатьчĕç. || Тупой (человек), глуповатый. Тюрл.

тăмсака

(ты̆мзага), глупый, тупой (человек). Питушк. СПВВ. ГЕ. Тăмсака тесе çынна калаççĕ. Ун пек çынна ĕç тума хушсан, ĕç тума пĕлмест; хулхи те виттĕрех илтмеçт.

тăмхахлă

с кочками. Тюрл. СПВВ. ГЕ. Çул пылчăклă пулсан, сивĕтсен сасартăках шăнать те, ăна вара тăмхахлă çул теççĕ.

тăн-тăн

(ты̆н-т̚ы̆н), подр. звукам, получающимся при ударе по колоколу деревянным молотком; подр. звуку крепкого колеса, когда его, при покупке на базаре, поднимают на известную высоту и бросают на землю. Трень.-к. Чана йăвăç молотокпа çапсан, тăн-тăн тума пултарать (может). Ib. Çĕн орапа илнĕ чохне, лайăххи-лайăх маррине пĕлме, орапине çӳлерех çĕклесе çĕре пăрахаççĕ; орапи лайăх (крепкое) полсан, тăн-тăн! анчах тăвать, теççĕ. || Крепкий, прочный, устойчивый. Изамб. Т. Ку çын тăн-тăн; ку япала тăн-тăн (крепкий). N. Хăвăр эсир тăн-тăннисем (вар. çитĕнсе) вăрçма юрăхлă пулнисем, вăрçа хатĕрленсе, тăванăрсем умĕнчен пырăр, пулăшăр вĕсене. КС. Ай, ку урапан ӳречисем тăн-тăн тытса тăраççĕ (крепки). Ст. Чек. Ку япала тăн-тăн. СПВВ. МА. Тăн-тăн = треклĕ. СПВВ. ТМ. Тăн-тăн = паттăр, тĕреклĕ çын. || Крепко, стойко. N. Ачасем, аван-çке ку лаша, урисене тăн-тăн тытать. Сред. Юм. Тăн-тăнтарах ту пĕр тунă чохне, ĕçĕ пĕрех, лайăхрах тусан, ытлараха тӳсет. Ст. Чек. Тăн-тăн, надежно, твердо, крепко. СПВВ. Тăн-тăн çӳрет халь (твердо на ногах, в силах. В Сред. Юм. гов. о стариках). N. Йĕнер çинче тăн-тăн ларать.

тăнлав

память, сознание. Ыраш 18. Хут çинче чакаланса мар, тăнлаврах ун чыхвăрсем те. || Висок. Слакбаш. Киттайсен качча каякан хĕрĕн тăнлавĕнчи çӳçне çăлмали йăла пур. СПВВ. ИА. Тăнлавран çапсан çын час вилет, теççĕ. Бугульм. † Пирĕн хамăр савни таçтан паллă, икĕ тăнлав çинче сар кăтра. СТИК. Тăйлав, наружная сторона глаз, место соединения черепа с лицевой костью. Çамр. Хр. Тăнлавсем туйми пуличчен хĕнене.

тăнлă

имеющий память, памятливый; умный, толковый, понятливый, сообразительный. Ст. Чек. В. С. Разум. КЧП. Ухмаххине пăрахса хăвар, тăнлине илсе кил. ТХКА 57. Тăнлă, ăслă пулас тесе пурăнтăм, пурнан пурнăçра тăн кĕмерĕ мана. КС. Унăн ачисем пит тăнлă (понятливы, умны). СПВВ. ЕХ. Тăнлă — япалана час ăнласа илекен. СПВВ. ТМ. Тăнлă — ăслă çын, понятливый. Сред. Юм. Тăнлă, понятливый. Пазух. Чул пусмана хăпарма, вăйлă, тăнлă çын кирлĕ (нужен сильный и умный человек).

тăнăç

(ты̆ны̆с’), памятливый (человек). Шибач. СПВВ. ПВ. Тăнăç — тăнăçлă çын = тăнлă çын.

тăнăç

(ты̆ны̆с’), покой. СПВВ. Тăнчĕ, тăнăç тупрĕ. || Спокойный, тихий. Шел. II. 67. Канаша çитсен, ялсенчи лăпкă тăнăç пурăнăç çухалчĕ.

тăнăçлă

спокойный, тихий; спокойно, тихо. N. Чипер, тăнăçлă пурăн. СПВВ. Тăнăçлă пурăнать (спокойно, благополучно).

тăнăçлăх

спокойствие, благополучие, благосостояние. N. Сывлăх-тăнăçлах темĕн чухлĕ ылттăнран та паха. Здоровье и благосостояние тела дороже всякого золота. СПВВ. Тăнăçлăх, спокойствие.

тăнкас

неизв. сл. СПВВ.

тăнкăр

(ты̆ҥгы̆р), подр. стуку, грохоту. Якейк. Мăнаçи катара тăнкăр-тăнкăр тутарать. N. † Наратла кĕпер — йĕс кĕпер, тăнкăр тăват, ерипе. || Подр. езде на телеге по кочкам или по мерзлой земле; подр. раскатам грома. НИП. Тăнкăр-тăнкăр тунă чухне: аслатин урапа кустăрмисем çĕмрĕлнĕ, теççĕ. Когда раздаются тяжелые раскаты грома, то говорят, что у громовика изломались колеса его колесницы. (Шутка). || Крепкий, устойчивый, здоровый. СПВВ. ИФ. Тăнкăр-тăнкăр — пит тĕреклĕ чăтăмлă япала. Ай-ай, ку япала пит тăнкăр-тăнкăр, теççĕ.

тăнч

(ты̆нч’), подр. удару по темени. Орау. Лĕпкерен тăнч тутарчĕ. Ударил кулаком по темени (так, что прикусил язык). || Совершенно, совсем, до конца. Кан. Çу-каçа ик-виç тапхăр тăнч çын курми пулать. Чув. календ. 1911. Тăнчах витсе пĕтерсен, витме пуçланă чух улăмсем ӳкесрен хунă хăмапа муклашкисене салтса илеççĕ. КС. Тăнч (или: тăнч-тăнчах) турĕç. Положили в лоск (напр. разорили судом и пр., загнали на словах, „с грязью смешали“). СПВВ. Х. Тăнч тăвас = пĕтериччен. Орау. Пачук Микихвер хĕр пара-пара тăнчах пулч (разорился). Ib. Парăмшăн мĕн пур выльăх-чĕрлĕхне сутса, çынна тăнчах турĕç (раворили). Виçĕ пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса начарланса юлать. Янтик. Ах, краççын тăнчах пĕтрĕ-çке, илме каяс пулать ĕнтĕ.

тăп

подр. утиханию, смирному (неподвижному) стоянию или лежанию. КАЯ. Акка тутине сăхманпа тытса тăп выртрĕ вара (закрыв губы кафтаном). Ст. Яха-к. Ачасем каç, килĕсене тавăрăнса пĕтсессĕн, урамра-мĕнте кăнтăрлахи пек пĕр сасă та çук, тăпах (т. е. не как днем). Орау. Амăшĕ пĕре кăшкăрса ячĕ те, ачисем тăп пулчĕç (перестали бегать, прыгать). Ала 73. † Эпир вăй(ă)ран кĕрсессĕн, аслă урам тăп пулать. Ib. † Куккук сиксе авăтать, йĕлме йывăç янăрать; куккук сиксе тăрсассăн, йĕлме йывăç тăп пулать. СПВВ. ПВ. Тăп чарăнчĕ. П. Патт. Ним тăваймасăр тăп чарăнса тăчĕ. Шел. 104. Эх пĕтрĕм иккен эп кунта! тесе тăп чарăнтăм та, кĕтсе тăратăп. Т. VII. Сухаласан-сухаласан, çаккăн сухине çĕр айĕнчен темскерле пĕр хуран хăлăпĕ çаклана пачĕ, тет те, лаши тăпах чарăнчĕ, тет. Альш. Тукмакĕ тап чарăнат, тет. N. Лешсем тĕлĕнсе кайнă та, тăпах чарăнса тăнă. Орау. Лаши хыт уткăнса пынă çĕтрех тăпах чарăнчĕ. Чебокс. Пынă çĕртех юлташ тăпах тăчĕ. Баран. 87. Лашасем аран утаççĕ, кăшт кайсан, тăпах чарăнчĕç. || Смирно, тихо. Якейк. Тăп тăр! Стой смирно (не шевелясь). Ib. Тăп лар! Сиди смирно. Хурамал. Тăп тăр, айван. N. Хăй тăп ларать те, акăш-макăш йывăр ыйтать. СТИК. Лашасем тăп тăраççĕ (остановилнсь). Нюш-к. Пур çĕрте те тăп тăрать (или: типтерлĕ тăрат). Все в порядке. || Благополучно. N. Тăп тăнăшăн тав-та-пуç. || Аккуратно. Букв. Аллу-уруна тăп тыткала. (Смотри, чтобы ноги были аккуратно обуты. Сред. Юм.). Ib. Тотуна-çăварна тăп тыткала. Придай рту аккуратную позу. Ib. Ута пĕртте тăккаламасăр, пит тăп тытса кайрĕ. N. Юсман пек çӳхе тутине тăп тытрĕ. Кĕвĕсем. Сире, тантăшсем, мĕн пулнă, тутăрсене тăп тытнă (тихо стоите, закрыв губы). Сред. Юм. Тотуна мĕн тем сарлакăш сарса тăран, тăпрах тытма йорамас-и д. || Скромно. N. Аван ăспа тăп çӳрени. || Полно. Изамб. Т. Çĕрулми çисен, хырăм тăп пулат (в животе делается полно, твердо и тяжело). || Как раз, впору. Собр. † Тăвансем патне кайсассăн, тăват ан кĕпи те тăп пулчĕ; ютсем патне кайсассăн, виçĕ ан кĕпи те пушă пулчĕ. Рак. Çӳле ывăтрăм, тăп тытрăм; тепре ывăтрăм, май ӳкрĕ. (Шакăлла выляни). || Довольно много, порядочно, более чем мало. СПВВ. Тăпах, весьма много. N. Малтан пĕр вăхăта чĕрĕ пулнă ӳт пайĕсем халĕ пурте тăпах пулнă.

тăп шыв

стоячая вода. СПВВ. Тăп шыв = тӳлĕк.

тăпăл

дергаться, выдергиваться. N. Усал курăкпа пĕрле тулли те тăпăлать. || Износиться. Чебокс. Атăсем тăпăлса, çĕтĕлсе пĕтрĕç. Сапоги изорвались, развалидись. СТИК. Çĕлĕк чист тăпăлса тухрĕ (нутро вывалилось). N. Ура тăпăлса карĕ. Сред. Юм. Атă тăпăлса тохрĕ (çăпата и пр. износились, и при том показывает, как выдергиваются одно лыко за другим). Толст. Хăш-хăш чикĕмĕ хĕрринелле тухса каять те, тăпăлать-тухать. || Распуститься. СТИК. Çăмха тăпăлчĕ (= саланса кайнă, арканса кайнă). N. Йĕке тăпăлчĕ, распустилось веретено. Ib. Тăпăлса кайрĕ, отлетело. || В перен. знач. СПВВ. ФИ. Тăпăлчĕ — нимĕне пĕлмесĕр пит хытă вăр-çакан çын; акă икĕ хĕрарăм тавраш вăрçнă чух пĕри-пĕри нимĕне пĕлмесĕр темĕн-темĕн каласа тăкалтарсан: тăпăлчĕ саççим, теççĕ. || Навалить; сойтись. Сред. Юм. Ах тор, паян шкула халăх тăпăлчĕ, епле шăнăçĕç. Туперккульос З2. Çав майра пасарне пĕтĕм халăх тăпăлать. Ib. Мулкач хăвалама çĕр çын тăпăлса тухать.

тапăлкки

красивый, аккуратный. СПВВ. ГЕ. Тăпăлкки япала, красивая вещь.

тăпăлса

напятки, пята. СПВВ. Тăпăлса = тăпса, напятки, на чем ходят ворота. Начерт. 162. Тăпăлса, дверная пята. N. Тапалса, крючья. Хорачка. Алăк тăпăлси. Якейк. Тăпăлса = тăпса. Ib. Карта алăк тăпăлси. Яногрч. Алăк тăпăлси, пробой.

тăпăр-тăпăр

аккуратный, круглый, полный. СПВВ. МА. Ку пăру такой тăпăр-тăпăр-ха. Сред. Юм. Ко лаша пит тăпăр-тăпăр. (Пĕчик мăнтăр лашана тăпăр-тăпăр, теççĕ). Ib. Ко лашан копарчисĕм пит тăпăр-тăпăр. (Гов. о маленькой лошади, если она тучна). Бугульм. † Тăпăр-тăпăр тул кĕлти — пирĕн ача кĕлетки. || Аккуратно. Сред. Юм. Тăпăр-тăпăр çых. (Чипер тирпейлесе йохкаланмалла мар çых тессине калаççĕ). Ib. Килне-çôртне пит тăпăр-тăпăр пуçтарса лартнă.

тăлăрчă

(ты̆бы̆рζ’ы̆), творог, из которого еще не стекла вода (назыв. Çĕве шывĕ). СТИК. Н. Седяк. Тăпăрчă, сырой творог. СПВВ. КЕ. Тăпăрчă — кĕвелнĕ сĕте хутаççа ярса шывне сăрăхтарсан, чăкăт тумалли хытти юлат. || Ватрушка.

тăпка

пучок, клок. N. Çӳçне тăпкипех кăларса илнĕ. Ядр. † Çерем çинчен татса çирĕм (поел) пĕр тăпка çĕр-çырли, çĕртен-шывран уйăрăлтăм. || Макушка. Шорк. Кил-ха, эпĕ сан тăпкуна якатам. Иди-ка сюда, я тебя отдеру за волосы (в прямом смысле: всклоченные толстые волосы). Сред. Юм. Çӳç тăпкинчен кирлĕ-и-мĕн вара сана, ытла пит чăркашан-çке эс манпа. ПВЧ 93. Пурçăн туттăр çӳç тăпки. Ыраш 1З. Е варпуççи тăпки пек туйăнать ыраш пусси. Якейк. Шăртласан, сӳсе тăпка тăваççĕ. Шăртласа эп эрнелĕх тăпка туса хотăм. Орау. Сӳс тăпки, мочка. Панклеи. Кăмака айĕнче тăпка çакăнса тăрĕ. (Ĕне чĕччи). Ib. Тăпка — шăртласа, хатĕрлесе хунă сӳс. КС. Тăпка чав. Якейк. Сӳс шăртлаç те, тăпка туса хораç, тăпкара пĕр кăнчалăлăх сӳс. || Хлопок. СПВВ. ПВ.

тăплан

успокоиться. См. тăп, тăпă. Собр. Çав мура каякан çын, çĕрле, çын тăплансан, вырăн çинчен тăрса кĕпи-йĕмне хывса пытарса хурат, тет. Сам. 45. Ун сăмахне тăплансах пĕтĕм çĕршыв тăнларĕ. N. Пурне те тăпланса выртма хушрĕ. N. Çын вăрахăн юлашки хут сывлĕ те ĕмĕрлĕхех тăпланĕ. СПВВ. Тăплансассăн, когда успокоились, N. Итла ахăрса ан çӳре, пăртак тăпланса пурăн.

тăпрас

(ты̆прас), земля на подволоке. Изамб. Т. Питушк. Тăпрас хупартмалла мачча çине (землю таскать). Трхбл. Мачча çине тăпрас (земля, поднятая на подволоку, чердак) хăпартмалла. К.-Кушки. Тăпрас — мачча çине сарнă тăпра. Зап. ВНО. Тăпрас хăпартас, носить землю на подволоку. КС. Кулькисем тăпраса йăлт сирсе пĕтернĕ (обнажили от земли. Тăпрас, подволока, самая земля). N. Ĕлĕк пĕр карчăкпа пĕр ăстарик пурăннă, тет. Çаксем ĕнтĕ маччана тăпрас çине çарăк акнă, тет. Хурамал. Кушак тус, киле яратни? Ямасан, маччана ăлăхап та, тăпрасна пĕрре те хăвармăп, тенĕ. СПВВ. Тăпра; тăпрас — мачча çине сарнă тăпра. || Земля, расположенная в подполье вокруг ямы. П. Яндоуши. С. Тим. Сакайĕнче кӳпнĕ сурăх выртат. (Тăпрас). Хумма Ç. Пирĕн Иван ним те чĕнмест: тăпрас çинче хытса кайнă пекех ларать (сидит в подполье на земле). Сред. Юм. Тăпрас тесе — 1) тĕпсакайĕнче чавса тусан, он хĕрринче чавмасăр юлнă вырна калаççĕ; 2) пӳрт тӳпине калаççĕ. || П. Яндоуши. Купăста тăпрасси, рассадник из сруба на столбах.

тăпса

(ты̆пса), петля на дверях. СПВВ, ПВ. Вута-б. Тăпса, подпяток у ворот. Ib. Тăпса, осен у ворот, СПВВ. Тăпса = тăпăлса, напятки, на чем ходят ворота. Моркар. Тăпса от слова „тăп“ или выражения „тăп тытас“ — дерево или камень с углублением, в которое вставляется нижний конец оси ворот или калитки. Ось калитки или ворот упирается и вращается на „тăпса“. Ось калитки или ворот по чувашски называется „калинке йĕки“, „хапха йĕки“. Оба конца оси называются „йĕке вĕçĕ“, а не „тăпса“. Тăпса тесе тăта утă çулакан çавапа онăн капăлĕ çыпçăнакан вырăна калаççĕ. Кăпăл тесе çаван аври çăмĕнче çыпçăнса тăракан пайне калаççĕ. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот. N. Хапха тăпси тимĕр тăпса. N. Хапханăн тăпси пăхăр, тытки кĕмĕл. N. † Атте хапхи тăпсине шăтрĕ тухрĕ пĕр пĕрене. Персирл. Алăк тăпси, та часть ворот, которая вставляется особым способом в столб. Ib. Алăк тăпси тохса кайнă. N. Чӳрече тăпси — йĕс тăпса. N. Тăпса — у окон и дверей, все, на чем висит. || Вута-б. Петле тăпси, крюк. || См. арман. || Пятка косы. Сред. Юм. Çава çăлса пынă çĕртех самай тăпсинчен талса кайрĕ. || Основание некоторых органов. Сред. Юм. Алă тăпси = алă кăкĕ. || Полый стебель растения, дудка, трубка. Череп. Ыраш тăпсана ларнă (ннжнее междоузлне пожелтело). Ст. Чек. Ыраш тăпсана ларат (начинают пробиваться колосья). См. кĕпçе.

-тăр

должно быть, наверное, возможно, пожалуй. Альш. Çавра кӳлте ик хăмăш: пĕрин пуçĕ уйăх-тăр, теприн пуçĕ хĕвел-тĕр. СПВВ. Çав-тăр. СТИК. Çавă килсе карĕ-тĕр? — Вăл мар-тăр? Должно быть (наверное), это он прошел? — Не он, чай. ГТТ. Ывăл пулат-тăр, хĕр пулат-тăр, мĕн пулат-тăр, турă мĕн парат. (Из разговоров женщ. о беременности). || Вероятно. Альш. Çапла-çапла тăватăн-тăр. Вероятно, тебе придется сделать вот так и так. || Может быть. N. Ыранах ун тухмалла-тăр — пĕлместпĕр. || Употребляется для большего оттенения мысли N. Мĕшĕн кăна-тăр ĕнтĕ (почему-то): ку енчи чăвашсем, çав пĕр 13 ял çынни, пурте пĕр пек калаçаççĕ, тумланаççĕ... || Или-или. N. Кӳлсенче тĕрлĕ ӳсекен япаласем, курăк-тăр, йывăç-тăр, çĕрсен, шывпа вăл çырмана юхса тухаççĕ. || Баран. П. Тăлăп-тăр, мĕн-тĕр, нимĕн те кирлĕ мар. Не надо никакого тулупа и т. под.

тăр-кăнтăрла

в самый полдень. Пшкрт, Сред. Юм. N. Çынна мар, кайăк-кĕшĕке те тăр-кăнтăрла тĕлĕнче пăртак канма тивĕçлĕ. СПВВ. Х. Тăр-кăнтăрла; тăр уйра (на голом поле). Янтик. Тăр-кăнтăрлах исе карĕ (= кун-пуç çутинчех, среди бела дня). N. Тăр-кăнтăрлара, в самый полдень. N. Тăр-кăнтăрлара та çăкăр илес тесен, çăкăр та илеймĕн. Сред. Юм. Тăр-кăнтăрлара лăплапсĕм тапранаççĕ, тет. В самый полдень будто бы, говорят, начинают ходить лешие, водяные и т. под.

тăрак

привязчивый. СТИК. Ытла тăрак-çке эсĕ, пурин патне те çыпăçса çӳретĕн (привязываешься в действиях, о мужчине). || СПВВ. ЕХ. Тăрак — ухмахрах ача-пăча, вĕсем вăя тухсан, ытла ырă калаçса тăракансем патне пыраççĕ те, тĕрткелеççĕ, çапкалаççĕ.

тăранкай

то же, что тăранккай. СПВВ. ЕХ. Тăранкай — стансăр, вăрăм çын.

тăратма çатан

частокол. СПВВ. Артюшк. Таратма çатан, то же, что йыт-карти.

тăрăххин-тăрăхах

во всю длину. СПВВ.

тăрăххăн

вдоль. Альш. Унта, çав Вăтакассах каллех тăрăххăн, ку урамалла, Мухмăр Иван теççĕ, çавă пăхса ларат. || Сред. Юм. Хăй йосаввине хăй пăхса пырсан, тăрăххăн çиç пăхса пырать, теççĕ. СПВВ. Тăрăххăн пăхкаласа любуясь своими (нарядами). || Альш, Йытти пырат-сикет çакна тăрăххăн, леш ӳкет. Собака бросается на его плечи, а он падает. || Употребл. в качестве послелога. N. Вĕренмен тăрăххăн (из-за необразованности) пирĕн хура-халăх пур усал кирлĕ мар япаласене ĕненсе пурăннă. N. Каланă тăрăххăн (к слову), пирĕн тата çĕр ахалех ним усăсăр выртса нумай сая каять. N. Ĕçĕ малалла аван пырсан, çак хаçета вуланă тăрăххăн (судя по этой газете), пирĕн чăваш та пăртак ытти халăхсем пек пурăнакан пулĕччĕ, тенĕ.

тăркач

приставка к словам: кура-тăркач, лара-тăркач и т. под. СПВВ. Кура-тăркач; ише-тăркач алăсем хăпарса кайрĕç.

тăркăç

(ты̆ргы̆с’), коньки. СПВВ. Х.

тăркăш

нечистота, сор, нечисть. N. Çара тăркăш. Одна нечисть. Ст. Чек. Пĕтĕм пӳрт тăркăш, чей тирпейлес пулат ăна (пӳрте). Юрк. Пӳртре-менте хĕллехи пек тăркăш мар (летом). Чертаг. Тăркăш (тŏргŏш) — çӳпĕ-çапă, çара мар, разные вещи. || Пыль. В. Олг. Ман ачая тăркăшпа вараласа лартнă пос-кил ачи. СПВВ. ЛП. Тăркăш = тусан. КС. Тăркăш, мелкие остатки от какого-либо изделия (лыка, кожи, сукна и пр.). || Беспорядок. КС. Юрк. Çта çитнĕ, унта тăркăш, нимĕн тума та хал çук, ялан куçасса анчах пĕлетĕп. Ст. Чек. Тăркăш, хаос, беспорядочно разбросанные вещи в избе или в огороде. Ib. Тăркăш, пуçтарас тетĕп кăштă. Здесь хаос, хочу немного прибрать. || Ловкий. Б. Олг. О, ку çын тăркăш (çăмăл).

тăрлав

кров. СПВВ. Пурăнма тăрлавĕ çук. (Тăр, тăрла). || Завершение дела. М. Бикшихи. Абыз. Ĕçлет-ĕçлет, ĕçленин пĕр тăрлав(ĕ) те çук. Работает, работает, а все в работе нет законченности, завершения. Питушк. Часах тăрлав килес çок-ха (при стройке, конец). || Порядок. КС. Кил-çурчĕ таврашĕнче ним тăрлавĕ те çук (нет никакого порядка). N. Пурнăç тăрлавне кӳтĕмĕр. Шорк. Çав ачанăн пĕр тăрлавĕ те çок (не умеет держать себя). N. Пирĕн конта тăрлав çок, котăнлашса тăраççĕ. N. Пирĕн килте порнăç тăрлавĕ çок. Яргуньк. Ним тăрлавĕ çок, тăрлавсăр (безалаберный, кое-как, неаккуратно делающий). Якейк. Ак халь пӳрт тăрлав(ĕ) кĕчĕ. Теперь изба приведена в порядок, и в ней стало хорошо. N. Ял хушшинче ним тăрлавĕ те çук. || Начало, исходный пункт, исходное положение. Сред. Юм. Он тăрлавĕ çавăнта полакан, çавăнта кайса шыра-тăр поль.

тăрлавсăр

лишеный вершины. || Незавершенный, незаконченный. N. Вăл ĕç тăрлавсăр-ха. Это дело не завершено еще. || Бестолковый(-о), беспорядочный(-о). Сам. 64. Йăвăçсен те пĕр тăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулчисем. N. Тăрлавсăр, невыдержанный человек. КС. Тăрлавсăр çын, не умеющий держать в порядке, в чистоте себя. или дом, или лошадь, речь свою, свою семью и пр. N. Тăрлавсăр этем — памяти мало, безумный человек. СПВВ. Тăрлавсăр — килĕшӳсĕр, калăпеăр, картсăр, шăнăçусăр.

тăрмаш

(ты̆рмаш), бороться. Кан. Кулаксем Совет влаçне хирĕç тата хытăрах тăрмашаççĕ. Слеп. Тăрмашаççĕ-кĕрешеççĕ. || Возиться, валандаться. Слеп. Тăрмашса ларнă (тем туса). N. Тăрмашать-тăрмашать, ĕçлесе пĕтереймест. Возится, возится, а дела до конца довести не может. N. Чысти ĕнтĕ есрилех (йомзя), пăхма та çук хăрушă тăрмашат, çӳçĕ-пуçĕ пĕтĕмпе ептертен кайнă хăйĕн. N. Тăвар киммисене пурлаксем тăвалла çыран хĕррипеле тăрмашса туртаççĕ. || Тормозить, препятствовать. Оскинкино (Белеб. у.). Кулаксем колхозсене тăрмашса тăраççĕ. || Маяться, стараться. Хурамал. Ялан ĕçĕпе тăрмашать (= ялан ĕçлет). СПВВ. ПВ. Тăрмашас, стараться кое-как. || Карабкаться. Сред. Юм. Кошак çорт тăрне тăрмашса ôхать (карабкается). Утăм. Ак пусран шурă япала тăрмашса тухать. Пĕлĕтрен те пусă пуринчен юпа пулчĕ-тăчĕ.

тăрмăш

бороться. СПВВ. ФМ. Вăй пур чух тăрмăш, теççĕ, пĕр-пĕр çын çапăçнă чухне. || Стараться изо всех сил, добиваться. Шарбаш. СТИК. Эй мĕскĕн, мăнтарăн ачи! Пĕтĕм вăйĕпе тăрмăшат çурт çавăрасшăн (из кожи лезет).

тăрпалтай

(ты̆рбалдаj), грубый олух. Емелкке Т. СПВВ. ЕС. Тăрпалтай = чăрсăр. СПВВ. ИФ. Тăрпалтай — пит хитре çӳлĕ çынна калаççĕ; вăл хăй сăмаха пăк-пак пере кала тăрат. Ĕнтĕ ытла тăрпалтай пулат кам, теççĕ.

тăрри

(ты̆рриы), жаворонок. Питушк. N. Тăрри çăмарта тунă чух, куракăн кучĕ ыратнă, тет. N. Чи малтан тăрри сасси илтсен, выртса йăвансан, сиккелесен, пăрçасем çухалаççĕ, тет. Нюш-к. Тăрри — çуркунне, юрсем кайса пĕтсен, уйра трил! трил! тесе: пĕрре çӳлелле вĕçсе ухать, тепре аялалла вĕçсе анать. Хĕрсем е ачасем: тăрри, тăрри, (Варук) качча каяс пулсан, (Пликка) авланас пулсан, çӳлелле ух! теççĕ. Тăрри каланă пек тусан, мĕн çинчен калани пулать, теççĕ. Сенчук. Икĕ чĕкеç, пĕр тăрри çурт пуçĕнче вăййисем. || Ленивый. СПВВ. МС. Тăрри — кайăк (жаворонок); айван çын.

тăртан

(ты̆рдан), укрепляться. || В перен. знач. Сам. 6. Кирек мĕнле халăхăн та сăвă кĕнекисем пичетре пулман сăвăсенчен кăна тăртанмасть. || Опухать, отекать. Чума. Куç таврашсем тăртанса пĕтĕмпе тĕксĕмленсе тусаççĕ. N. Шыçăнса, тăртанса, кайнă. N. Утса пырса тăртанса кайнă, чирлес пек пулнă çын. Ст. Чек. Тăртаннă = шыçнă; шыçас шутне кайнă. Сред. Юм. Паян пит нăмай çывăрнă та, куçĕсĕм тăртанса кайнă. Сборн. по мед. Час-часах унăн мăйĕ çинчи тăртанса тăракан шатра парĕсем шыçса каяççĕ. СПВВ. ИФ. Ыраттарсан кăшт ӳт хăпарать те (тăртанать те), çавна тăртаннă, теççĕ. Изамб. Т. Нуммай çывăрсан, çыннăн куç-пуçĕ тăртанат (отекают глаза).

тăртантар

понуд. ф. от гл. тăртан. СПВВ. Тăртантарас — кăшăт пăсăласран пĕçерес. Пыршă тăртантарас, теççĕ.

тăрхăс

волчок, СПВВ. ВА. См. тăркăç.

тăсланкă

(ты̆слаҥгы̆), долговязый. Ст. Чек. Изамб. Т. Тăсланкă, длинный; шатуга (тасăлса çӳрет урам тăрăх). СПВВ. ФИ. Тăсланкă — вăрăм çын. Сред. Юм. Тăсланкă называют человека высокого роста, бездельно шляющегося. Изамб. Т. Ав Питюк тăсланки (Пидюков оболтус), вунсакăр çулта суха-пуç тыта пуçланă та, лашине пăртак çеç çухатман.

хай-çырма

хай-çырми, назв. тат. дореволюционного праздника. СПВВ. ИА. Имишерсен чăн аслă праçникне хай-çырма тенĕ. Тюрл. Пирĕн, çимĕк иртсен, хай-çырмине каяççĕ. Çав хай-çырмине пиртен пĕр пилĕк çухрăмра, аслă çаранта тăваççĕ. Çав çаран çумĕнче пĕр çырма юхат. Çав çаран çине çамрăк ачасемпе хĕрсем пĕрле пухăнаççĕ. Арçын ачисем хĕрсене пĕремĕксем çитереççĕ. Унта сутă тăвакансем те тухаççĕ. Çавна вара пирĕн хай-çырма теççĕ. Вăл хай-çырмине ахаль пасара тухса утнă пек тухса утмаççĕ. Виçшер лашасемпе те икшер лашасемпе анчах пыраççĕ; пĕккисем çине хăнкăравсем çакаççĕ, лашисен хӳрисене тӳлеççĕ, çилхисем çине хĕрлĕ тутăрсем çакаççĕ... Çаран çине çитсен, çаран йĕри-тавра пĕрер хут çавăрăнаççĕ те, лашисене тăратса лавккасене çӳреме каяççĕ. Лавккасем хушшинче хĕрсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе тăраççĕ. Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе, пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шӳлкеме, тенкĕллĕ мăй-çыххисем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă. Вăл хай-çырмине пирĕн ялта чысламаççĕ, урăх ялсенче сăра ĕçсех чыслаççĕ. Ачасемпе хĕрсем çӳресен-çӳресен, хай-çырми тăвакан ялтан пулсан, килĕсене тавăрăнаççĕ, хай-çырми туман ялтан пынисем хай-çырми тăвакан ялсене хăнана каяççĕ. Унта вăлсем хăналансан, каçпа килĕсене юрласа тавăрнаççĕ. Моркар. Хай-çырми — тотар праçник, тройски чох полнă, виç конччен. См. Магн. М. 65, Золотн. 189.

хай

(хаj), отделывать, сделать отделку. СПВВ. Письмянка. Пилĕк тĕлне хайса тунă. На талии полушубка сделана отделка из кожи. Тюрл. Пăртак хаймалли порччĕ (тĕр тунă чоне). N. Хайса çĕленĕ, широкими стежками сшили. Кĕвĕсем. Хайнă-хайман кĕпем пур, тата питрех хаяс-мĕн. Вăйă иртессе пĕлмерĕм, тата питрех выляс-мĕн. N. Симĕспе хаяççĕ хăмаç çумĕнчен. || Бросаться вон. N. Ырă ут капантан хайман, ырă çын çăкăртан хăраман, тет. (Послов.). Пазух. † Ĕлĕк пичи калатчĕ: Хура хĕре курсассăн, лаша хаять,— тиетчĕ; халь хайи-ха, хайми-ха.

хаяр курăк

хаяр курăкĕ, назв. растения. Н. Якушк. Торп-к. Б. Бур. Хаяр курăкĕ, чертогон. Ст. Чек. Хаяр курăкĕ тум-хаяртан аван. Ib. Хаяр курăкне вĕретсе ĕçнĕ (от болезни тум-хаяр). П. И. Орл., Д. С. Серг. № 56. Хаяр курăк, хаяр ӳксен çинĕ. Хурамал. Хаяр курăкĕ; ăш ыратсан вĕретсе ĕçнĕ. Ib. Хаяр курăкĕ; ăна хаяр ӳксен çинĕ. СПВВ. Х. Хаяр курăк, юншитан тымарĕ, пĕтнĕк, сапарпи, шăппăрла тымарри (лечились от кашля).

хаяррăн

сердито, строго, злобно, злостно. Сам. 17. Çитĕ! Чарнаймастăп: хаяррăн тухатăп... Орау. Хаяррăн кăшкăрса пăрахрĕ. Злобно закричал на него. Мусир. Хĕрӳ тухса кайнă чух чун хаяррăн туйăнать-и? СПВВ. Чуна хаяррăн туйăнатчĕ. N. Хĕрне илсе тухнă чух чунĕ хаяррăн туйăнчĕ. N. Хаяррăн поплет. Злостно говорит. || Резко, пронзительно. N. Тепĕр кунне чан татах хаяррăн çапать, тет.

хайăр

(хаjы̆р), приподнимать, разворачивать, поворачивать. Альш. Акă хайхи пырникпе хайăрма тытăнат. Сред. Юм. Пĕренене кирек мĕн айĕнчен хӳсекпе кăларас тессине хайăрса кăларас, теççĕ. N. Çăрине хайăрса ват. Изамб. Т. Пĕренене рычакпа хайăраççĕ (приподнимают). Ib. Арман чулне тăкма çĕкленĕ чухне хайăраççĕ (приподнимают). Ау 16°. Вĕсем çывăрса кайсан, ку хайăра-хайăра чула ӳкерет. N. Пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. (Послов.). Чăв.-к. Унтан хăй кашкăр çăварне хайăрма тытăннă. Хурамал. Акапуçне юплешкепе хайăрса хураççĕ. Ib. Çирĕке кăшт хайăрсассăнах хуçăлса каять. Ib. Пысăк чула пĕччен кăна кӳсекпе хайăрсан, пысăк чул пулсан хускалмасть. Орау. Хайăр = хир. СПВВ. БМ. Хайăрас, хирес, раздвигать, разворачивать рычагом. Пазух. † Йыснаçăмах Ентип пур, пăтă çисе кӳпĕннĕ. Çуллă пăтта хайăрнă, хур тукмакне сăтăрнă. N. Мĕкĕрт сысна çĕр хайăрать. (Ака). || В переносном смысле. Сред. Юм. Хайăрса пăхать (çиленсе, шôр куçне кăларса пăхакан çынна калаççĕ).

хайăрăл

валиться. СПВВ. Хайăрăл = хирĕл. ЧП. Хура вăрман витĕр тухнă чух, пушăм авăри юлчĕ хайăрăлса. || В перен. смысле. Юрк. Тыррисем пĕтĕмпе хайăрăлса пулаççĕ. Изамб. Т. Ыраш вăйлă пулсан, хăйăрăлса ӳкет (ложится). С. Тим. † Хĕрсем пĕве кайнă чух хаяр куçпа ан пăхăр, хаяр куçпа пăхсассăн, хайăрăлса тухат, теççĕ.

хайла

хитрость, уловка; способ, средство. Альш. Хăнасене пăтă умĕн: Апат умĕн начар улпут та пĕр курка ĕçет тет,— текелесе хайласа эрех ĕçтереççĕ. Ст. Шаймурз. Хайласа калани. Юрк. Ку çын пит хайласа калаçать. СПВВ. Хайла пĕлет вăл; хайласа калаçать. Юрк. Çавăнпала юрă хайласа хунă авал: Çӳлĕ ту çинче çил арман... К.-Кушки. Юрă хайлама хир-енсем лайăх пĕлеççĕ. Составлять песни хорошо знают хиренсем. Ib. Хир енчисем юрă хайлама пит ăста, çавăнпа вĕсем хушшинче юрă пуçтарма пулат. || Уменье. СПВВ. МВ. ЕС. Хайла = ăс, еиел. Альш. † Хайла кирлĕ çак юрра юрлама. И. С. Степ. Хайла, сообразительность, находчивость. Хурамал. Салтак хуйха ӳкрĕ, тет, ĕлĕкхи пек хайла тупас тесен, ним хайла тупайман. Бюрг. † Ука кирлĕ сухана çавăрма, хайла кирлĕ юрăсене юрлама. || Притворство. Слакбаш. Хайлана печĕ. || Прибаутка. N. Шутсемпе хайласем. N. Вĕсенĕн юмахĕсем те, хайлисем те, авалхи сăмахĕсем те — пĕри те юлман, пурте манса пĕтнĕ. || Причина, повод. А. Турх. СПВВ. ФИ. Ун пек çын пĕр-пĕр çын патне ĕçнĕ вăхăтра юри ĕçме пырать те, юри килнĕ тиесрен килтенех хайла ( = сăлтав) тупса каять.

хайлаллă

смышленный, каверзный. СПВВ. ФИ. Хайлаллă тесе тата пĕр-пĕр çемьене калаççĕ; ун пек çемере çынсем çын умĕнче йăпăлтатма, калаçса сăмахпа юрама пит ăста пулаççĕ. Ялюха М. Хайлаллă чăрмав, каверза. Бюрг. Хайлаллă хĕр. Вăл хĕр хăй чĕелĕхĕпе пĕр ачана пит кулмалла тăрăхланă. || Хитрый на обман. Слакбаш. || Умно, толково, мудрено. N. Хайлаллă калаçать (развитой). Ст. Чек. Хайлаллă юрлат, толково.

хайман

карман. Ядр., Мункачи 37. || Большая кожаная сумка для денег. Магн. М. 59. СПВВ. Хайман тĕпĕ хавшанă (денег нет).

хайрăн

то же, что хайрăл. СПВВ. Пăхăр-халь чĕкеçĕн хӳрине, йĕс хачă унки пек хайрăнать.

хавах илнĕ

все в один голос. СПВВ. N. Утаман çапла каласан, итлесе ларакан çынсем: çапла кирлĕ çав, çапла кирлĕ çав, тесе, хавах илнĕ. СПВВ. Хавах илнĕ, все в один голос.

хавал

настроение. Альш. Мĕн хавалпа килтĕн эсĕ унтан? С каким настроением воротился ты оттуда? Ib. Йепле хавалпа çӳретĕн-ха ку чухне? В каком настроении? || Повадка, дух, обычай. Альш. Ял хавалĕпе тăваççĕ (по своим местным обычаям). Ib. Хĕр-сăрине çӳреме ял хавалĕпе, тет. Ст. Чек. Мĕн тăвас тен? Ял хавалĕ. Что по-делаешь, такова повадка в деревне. Шел. II. 57. Вăрман çывăх пулмин те, вăл таврари ялсем начар мар: те чукун çул таврашĕнчерен, те ял хавалĕпе. N. Сирĕн карташĕнче мăклă вите пур, унăн ăшĕнче пĕр вăкăр пур, уна çитернĕ ултă çул, ултă çул мар вуникĕ çул, вуник çулччен ăна пусма çӳренĕ, тыттарман, пустарман, халĕ туй хавалĕпе тытнă, пуснă, пĕçернĕ, хуçнă, сĕтел çине хунă, çурхахĕпе витнĕ. N. Çук ĕнтĕ, вĕсенĕн хавалне нихăçан та мухтамалăх çук. || Радость(?). Пазух. † Эпир вăйя тухсассăн, ваттисем те тухрĕçĕ. Ваттисенĕн мĕн ĕç пур, çамрăксене мĕн хавал. || В соединении со словом чун = душевный подьем. Карм. Вăрăмтуна чун хавалĕпе каларĕ, тет: Тискер-кайăк арăслана çĕнтертĕм, халĕ çак ăçтиçук имшер ерешментен пĕтетĕп, терĕ, тет. N. Пĕтĕм чун хавалĕпе вăл савăт-сапине кӳрнеклĕ пĕтересшĕн тăрăшать, мĕн пур шухăшĕ унăн савăт кăмакине тасарах тытасси çинче. N. Вăл чун хавалĕпе: Ачам, эсĕ сыввине пĕлтĕм ĕнтĕ, хăна та куртăм! — тенĕ. СПВВ. ПВ. Хавал, халал, халалас, халаллă пултăр, не то же ли, что хапăл? СПВВ. Ватта хывмана хавал тухман, тет. (Послов.).

хавалла

завещать. См. халалла. N. Ăна вăл пурăнăç йĕрки хавалланă. СПВВ. Атте хавалласа хăварнă. Отец завещал. Ала 81. Ярасси яратăп та (пропущу), ху килте пĕлменнине хавалла мана, терĕ, тет. || Желать(?). N. Пирĕн вĕсене ырă сунса вĕсене те, хамăра кăмăлланă пекех, çăлăнма хаваллас пулать.

хаван

то же, что хавал. СПВВ. Ватта хывмана хаван тухман. (Послов.).

хавăн

то же, что хавал. СПВВ. Чăвашсен хавăнне (не хавăлне ли?).

хавталантар

понуд. ф. от хавталан. См. халлантар. СПВВ.

хавтан

прошлогодняя трава, вышедшая из-под снега. ЧП. Пĕлтĕр çăлман çарана хавтан тесе пĕл ăна. СПВВ. ЕС. Хавтан = кивĕ курăк, çуркунне юр айĕнчен çĕрмесĕр тухат.

хавхалан

(хавhалан), радоваться. Тюрл. Альш. Вара шыв турттаракан патша хĕрне килне исе пырать, тет. Патша патĕнче хавхаланаççĕ, тет. Шыв турттаракан хăтарчĕ те, шыв турттаракан хăтарчĕ, теççĕ. тет. Слеп. Хавхалан, рад (итти), хĕпĕртет. СПВВ. Х. Хавхалана пуçларĕç. Юрк. Эх, ячĕ пулсан, пирĕн те кайса ыйтас, пĕлме çук, пире те ярĕ тен, кăçал ир ярат иккен, теççĕ хавхаланса. Сред. Юм. Паçăр хавхаланнă майĕпе ыратнине те сисмен пôлас (с радости не заметил боли). || Воодушевляться. А. Турх. Изамб. Т. Ачасем хавхаланса чупса карĕçĕ (воодушевившись, с криком, с зевом). Ib. Мĕн пит хавхаланса (с криком и пр.) килетĕн ман патма, хĕнес тетнем? Ib. Ĕнер кунĕпе хавхаланса кăçкăрасша çӳрерĕçĕ. Сиктер. Выстăвкăра преми илнипе ман шăллăм питĕ хавхаланса ĕçлерĕ. Вследствие получения на выставке премии мой брат работал с воодушевлением. Сунт. Кайран хĕрсем уçăлса кайрĕç те, хавхалансах сăмах-юмах юхтарчĕç. || Горячиться, волноваться. N. Эй, ватăсем, çамрăксем, мĕн тесе хавхаланса çӳретĕр? БАБ. Хавхаланса ӳкрĕ (спешит, не знает, что делать, растерялся). N. Чунĕ чăтаймасăр хавхаланса тăрать. || Возбуждаться. Юрк. Лашасем ĕрĕхсе хавхаланса карĕç. Череп. Лаша хавхаланса çитрĕ (пришла в возбуждение от шума, гама). || Быть ревностным(?). || Говорить, болтать, распространять слух. Альш. Халăх хушшинче çапла хавхаланаççĕ. Череп. Хавхаланат, всем уши прожужжал (о чем-либо). N. Халăх хавхаланать. Среди народа идет молва.

хавша

(хавжа), рассыхаться. ЧП. Шăлтăр-шăлтăр урапа, шăл хушшисем хавшанă. Н. Карм. Пичĕке хĕвелте выртсан хавшаса каять (рассыхается). Сред. Юм. Катка хавшанă. N. Пӳрт тăрринчи хăмасем пурте хавшанă, пăтисем сике-сике тухнă. N. Хавша, сохнуть, сделаться пористым, щелистым: катка хавшать, кăшман ватăлсан хавшать. || Стать Дряблым. Зап. ВНО. Хавшать, дряблит. Ib. Эсĕ хавшаса кайнă мар-и? || Изнуряться. КС. Лаша пит час хавшать. || Расхлябнуть. || Стираться (о зубах). СПВВ. Шăл хавшарĕ; чĕре хавшарĕ. Изамб. Т. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, çисен те шăлĕсем хавшамĕç. С. Айб. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, шăлĕсем хавшасса пĕлмеççĕ. || Тревожиться, беспокоиться. Баран. ЧА. Сысни калать: Типтĕр, хăртăр, вăл хăрнăшăн эпĕ хавшасах ӳкес çук. Ib. Эб. Чăматан тĕпсĕр вырăна ӳкесрен те пулин кăшт хавшаса пăх. Н. КарМ. † Пире тăшман пит çиет, çисессĕн те чĕремĕр хавшамаст.

хавшак

(хавжак), слабый, дряблый, хрупкий. || Мягкий, слабый (о сердце). N. Хавшак чĕреллĕ этем , мягкосердечный. ТХКА 64. Карчăкăм çапла утса çӳренипе ман хавшак чĕрем ăвăс çулçи пек лăстăртатса силленет вара. N. Хавшак чĕреллĕ, нерасторопный, слабый. Н. Карм. Час макăракан çынна хавшак чĕреллĕ (çемçе кăмăллă) теççĕ. || Слишком торопливый, торопыга (беспокоится часто во вред себе). Чуратч. Ц. Старак. Хавшак ача, быстрый, скорый. Яник. Хавшак çын, торопливый человек. СПВВ. ИФ. Хавшак çын; пĕр-пĕр нуша пулсассăн, пит хыпса çунать, е пĕр-пĕр ĕç тумалла пулсан, вăл ĕçе туса пĕтереймесĕр ăшĕ выртмас, ялан куйланат. N. Хавшак, харсăр та чĕреллĕ (старательный; выходит из себя, если отстанет от людей). Сред. Юм. Хавшак çын тесе, ĕç тумалли полсан, ĕçне тăвасшĕн хыпаланакан çынна, хуйăх полсан пит куйланакан çынна калаççĕ, Ib. Хавшак çын, называют такого человека, который никак не может доделать порученное ему дело. Зап. ВНО. Хавшак çын, торопливый человек (б. Цивильск. у.). || Торопливый и боязливый (заячья натура). КС. || Робкий. Слакбаш. Тюрл. Хавшак çын, робкий. Изамб. Т. Хавшак çын, трусливый. Ск. и пред. чув. 20. Шурут çырми варринче шăмăсем çеç курăнаççĕ, хавшак çынсен чунсене хăратса çеç выртаççĕ. || Радушныйç(?). КС.

хакăл

встречается в сложном: ăс-хакăл, ум, разум. СПВВ.

халсăр

слабый, бессильный. СПВВ. N. Халсăр — вăйсăр тени пулат. N. Пĕр эпĕ анчах, халсăрскер, чирлетĕп. ||Больной, нездоровый. Регули 275. Вăл халсăртан (сывмартан) килмерĕ. Могонин. Мана халсăртан чĕрт.

халайла

сделать кое-как. СПВВ. ПВ. Халайла — кое-как сделать. || Приводить в порядок, устроить. СПВВ. АС. Халайлать = майне кӳрет. СПВВ. ФИ. Халайлас. Кив япаласенчен епле те пулин кирлĕ япала тукаласа хурсан, çапла калаççĕ. Сăкман пекки халайлакаларăм-ха, теççĕ.

халал

доброе пожелание, благословение. Юрк. † Атте-анне халалĕ пин сумлăх. Бел. гора. † Ултă уçмине панă улми сире халал пултăр-и; çинçе пӳлĕ сарă хĕре пире халал тусамăр. Н. Лебеж. † Сакăр çĕвĕллĕ кĕпем, ай, саккăрччĕ, çакăна-тăра юлчĕ кашта çине, халал пултăр аслă инкене. ЙФН. † Турта тулли виç лаша, сире халал пултăр-и. Н. Лебеж. † Ан йĕр, хĕрĕм, виçĕ карта сурăхăмран пĕр карти халал. Ib. Атте чунăм халалĕ тата виççĕр сум, анне чунăм халалĕ тата виççĕр сум. СПВВ. ПВ. Халал, халав, хавал, хаван, благословение. Н. Лебеж. Халалăрах парăрсам. Слакбаш. Вăл сана халал ан пултăр, харам пултăр (говорит человек, у которого отнял другой судом вещь). || Собственный. Хурамал. Эпир ĕçнисем, эпир çинисем çак хуçасен халал (собственные) вăйĕсем. || Собственность. Собр. Ачам (доченька), сана мĕн парам-ши? Виç ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и (пусть будет твоей собственностью).

халаллă

должно, следует. СПВВ. Туй халăхĕ хăюллă, аслатирен хăрас çук; çумăр çĕре халаллă, туй халăхне сиен çук. Шумш. Виçĕ карта ĕнем пор, пĕр картийĕ сана халаллă. N. Пĕр кĕлечĕ сана халаллă. Абаш. † Манăн поçа хăварсамăр (не губите), поçри хошпу халаллă (я отдаю вам). N. Ну, ĕнтĕ пирĕнтен çамрăккисене халаллă терĕç (старики, спев несколько куплетов песни застольной). ||Бгтр. Халаллă полтăр эппин. Ответ на: ху пĕлменнине халалла мана. Орау. Вăрманти шур така халаллă пултăр. Вылятса пуççапакана, е пĕри çĕре такăнса ӳкни пуççапнă пек пулсан, çапла калаççĕ.

халан

зариться, СПВВ. Альш. Халăх курĕ — хурланĕ, тăшман курĕ — халанĕ. Б. Олг. Ман лашая халанат-ха, воçă, пăхса йолчĕ. Ильк. Халанать, завидует. || Дивиться чему, при чем от удивления, якобы, может быть несчастье (сглаз). В. Тим. Ан халан.

халлантар

дать возможность увидеть, заметить. N. Хăйсем вырăнне вĕсен ывăлĕсене курмалла тунă (вар. халлантарнă). СПВВ. Халлантар, хавталлантар, заметить(?).

халтăртаттар

понуд. ф. от халтăртат. N. Урапине халтăртаттарса каять. Орау. Тенкеле ан халтăртаттар. Не стучи скамейкой. Альш. Алăк питĕркĕчне халтăртаттарать. Сред. Юм. Вăйлă çил килсе чĕренчене халтăртаттара пуçларĕ. || Трясти (о лихорадке). СТИК. Сивĕ чир халтăртаттара пуçларĕ (лихорадка начала трепать). СПВВ. ИФ. Ав ăна сивĕ чир епле халтăртаттарать, теççĕ.

халтăра

закоченеть. СТИК. Ăша сивĕ илчĕ, чист халтăраса карăм. Ib. Халтăраса, слово, выражающее внутреннее состояние во время холода, состояние, похожее на состояние во время лихорадки. || Дрожать. С. Дув. Приюм алăк — кĕленче алăк, хупмассерен янăрат, приюме кĕрсессĕн, çамрăк чĕре халтăрат. СПВВ. ВА. Халтăрать, дрожит. || Изнемогать. Юрк. СПВВ. Вăйя тухсан ялтăраççĕ, ĕçе тухсан халтăраççĕ. ЧП. Шывра пулă ялтăрать, типпе тухсан халтăрать. Ст. Шаймурз. † Шывра шапа янтăрат, типпе тухсан халтăрат. || N. Хăрăк йывăç пек халтăраса тăрăн. Будешь стоять, как сухое дерево.

хам тенĕ çын

свой, близкий (мне) человек. СПВВ. АС. Хам тенĕ çын — самай та маннă çын.

хамалла

то же, что халалла. СПВВ. Хамалланă (?). Вопрос оригинала.

ханкра

то же, что ханкăра. СПВВ.

хантар

(хандар), лентяй. Изамб. Т. Хантар (лентяй), тăсăлса çӳретĕн урам тăрăх. N. Хантар, çавна та тумастăн. Сред. Юм. Тĕнчере ôн пик хантар çын та полать мĕн, тăм та ĕçлесшĕн мар вит. СПВВ. ПВ. Хантар, ленивый (?). Вопрос оригинала. N. Хантар, лентяй, лодырь (про маленьких). СПВВ. Х. Хантар, болван.

хап

как раз, в тот самый момент. СПВВ. Х. Хап (шăп) хирĕç пулсан (когда вплоть встретились).

хап

рогожа. СПВВ. Çунана хап çапнă. Чăв. й. пур. 37. Пĕр аяккине кăмака пек туса, çавăнта чиксе хаппа чĕркесе хур, тенĕ. Баран. 120. Мунчалинчен хапсем, мунчала хутаçсем (кули) тĕртсе тăваççĕ. Альш. Кус часрах, хап исе кил, хапласа (окутав рогожей) шыва ярăпăр. || Куль. Изамб. Т. Хăмла хапĕ. Чăв. й. пур. 37. Унтан вара вĕсем ачана хап ăшĕнчен кăларнă.

хапа

(хаба), корпус, рост, об’ем. Букв. 1886. Буин. Хапа, вид, рост (лошади, напр.). СПВВ. Хапа = кӳлепе (наружность). Ib. Хапа, хапи çук. СПВВ. ЕХ. Хапа, пĕвĕ-сийĕ çитĕннĕ çын. Ib. Хапа, хапаллă (гов., напр., о лошади). Орау. Ку лашан хапи пур та, туртасса туртать-и вара, тем, чăхăмлассăн туйăнать. Ib. Така пек лашине утмăл тенкĕ ыйтать. Хапи пулинччĕ хуть лашин, вара ыйтни те юрĕччĕ. N. Ун хапи анчах, вăйĕ çук (корпус пустой). Ст. Чек. Хапи, тушки, ӳт-пĕвĕ. N. Хапа, хапи, об’ем. Дик. леб. 41—42. Елиса çав çурт çине пăхать: акă тăвĕ, вăрманĕ, çурчĕ пĕтĕмпе, пĕтĕм хаписемпе вырăнĕсенчен хускалса тăраççĕ. Хĕн-хур 220. Çут Атăл — тĕнче... епле вăл хапа! Мĕн-ма çӳрес мар унтăрăх курса? №. Вĕсем хăйсен хапишĕн тӳрех малалла пăхатчĕç (из-за своих личных интересов смотрели вперед, поверх повседневной жизни). || Об’емисто. Б. Крышки. Улăма хапа купаланă, Ib. Ку хапа япала, çăмăл. Этот предмет об’емист, легок. N. Хăмла хапа япала.

хапăлсăр

то же, что вăйсăр (çын, ут), бессильный. Хапăл ту, приветствовать, принять радушно, охотно, сердечно. СПВВ. П. Федотов. Килтисем вĕсене хапăл туса пăхмасан... Если плохо примут и не угостят... N. Айăп тупмасра? Кĕтетре? Хапăл тăватра? Байгл. Ĕçетре, çиетре, вылятра, кулатра, пире хапăл тăватра? Янтик. Ытла пит хапăл турĕç пире унта (приняли с радостью, с весельем). А.-п. й. 114. Яла çитсен, Кĕркури мĕн курни-илтни çинчен хресченсене каласа пачĕ те, лешсем те ушкăнлă пурнăçпа пурнассине хапăл турĕç. N. Эсĕ парне илме кăмăл тунă пулсан панă пулăттăм, анчах эсĕ парнене хапăл тумастăн. N. Спрашивают: пире хапăл тăватра? (Примете ли нас?). Отвечают: хапăл! Спрашивают: пире хапăл-и? Отвечают: хапăл! (Из „Такмаксем“).

хар

(хар), подр. рычанию. N. Анаткас урамне кĕрсенех пире тăват-пилĕк йытă хар çыпăçрĕç. N. Эх, май çук. Хал çук. Вăй пулсан халех эпĕ сире хар хыпса туртса çурăттăм, тет вăл, çиллине шăнараймасăр. || Подр. фырканью лошади. ЧП. Хура лашам хар турĕ. || В один голос, враз, неожиданно. Сунт. Ăна хирĕç темиçе сасă хар ярса илчĕç. СПВВ. Харах илнĕ, все в один голос (при ругани, брани). Сред. Юм. Эп пырса кĕрсенех, мана пôрте харах ярса илчĕç. N. Пĕри пухура кăшкăрсан, ыттисем уншăн хар тăраççĕ. КС. Харах сиксе ӳккĕрĕ. Набросился с руганью, стал пробирать, так и накинулся. N. Унччен те пулмарĕ, курăк ăшĕнчен пĕр хĕрлĕ йытă сикрĕ тухрĕ те, харах илчĕ мана. Буинск. Ларчĕ, ларчĕ, эпĕ пĕр сиккеленмесĕр тăратăп, сиккеленсенех йытă харах илет. || N. † Калпакне пăхса хар пулса, килейĕччин савнă тус пулса. || Согласие. Ст. Чек. Миккуль арăмĕ хар килчĕ.

харам

бесполезный, напрасный. N. Ватă çын халавĕ харам çĕрте выртман, теççĕ. (Послов.). || Бесполезно, напрасно, зря. О сохр. здор. 52. Апла лайăх тăрантармасăр усрасан, вĕсем сĕт памаççĕ те, вĕсене усрани те харамах пулать. СПВВ. Харам пулчĕ. Шурăм-п. Манăн малтан апат çитерĕ кукаçей тенĕ шухăш харамах пулнă мĕн. N. Вĕсем вĕрентни харамах пулнă. Чăв. й. пур. 31. Сире тăрантарни те харам, сирĕншĕн çăкăр ахаль сая каят, тенĕ. Тюрл. Харам татса сая янă ку корăксене. Ib. Харам сана тăрантатăп. СПВВ. АС. Харам, харамса = ахаль кайрĕ. ТХКА. Тăкак пулмасть, асап сахал, пилĕк-çурăм аманмасть, вăхăт харам иртмест. || Легко достающийся. N. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тупнă укçана пĕтеретĕр. || Легкий, легко переносимый. Чăвашсем. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе тухса каяççĕ вара (после похорон). N. Йăвăр хуйху харам пултăр. || Дармоед. N. Сана, харама, çитеретĕп. Альш. Начар ача çăкăрăн харамĕ. || Вместительный. СТИК. Мĕн харам та... ăçтан парса çитерен! Такую махину разве накормишь. Ib. Çав харама тултарма пĕр капан кайĕ-ха (о большом животе). || Добыча. N. Пăхăрăçă шелех мар, анчах шăрçа ярăмĕ парне кӳрес тенĕ чух пулчĕ вăрă харамĕ. || Ст. Чек. Харам сиксе тухнă. У него появилась шишка (у мироеда).

харама кай

пропадать даром; не итти на пользу. Сред. Юм. Он панче ĕçлесе порăнни так харама кайрĕ, иçмаса апатне те пôлса тăраначчин çитермес. СПВВ. ТМ. Çын пĕр-пĕр ĕç ĕçленĕ чухне ĕçĕ пăсăлсан: эх, ку ĕç харама кайрĕ, теççĕ. СПВВ. Ĕçлени харама кайрĕ. Календ. 1911. Ялан вĕренме тăрăшар, вĕренни харама каймĕ. N. Ман пурте пур, калах толькĕ апла харама кайма тумастăм. Хурамал. Манăн укçа харама кайтăр, усса (в пользу) ан юратăр, теççĕ. N. Унтан вара пӳртрисем вăсана хирĕç тухаççĕ те: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. (Похороны). СПВВ. ЕС. Харам — ахаль, сая кайни. Вăл сăмаха вилнĕ çын патне ĕçлеме кайсан, ыттисем: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Акă пĕр çын тепĕр çынна кивçен укçа парать, укçа илекенни кайран тунать те, параканни вара: харама кайтăр-и, унпалах пуяймĕ-ха, тет. Ст. Чек. Усса ан пытăр, харама кайтăр. N. Таврăнакансем пӳртрен тухнă чухне пурте: хуйхăр харама кайтăр, тесе тухса каяççĕ. Мыслец. Харама кайтăр. Провались в трисподню (бранное слово).

харамса

(харамза), дармоед. СПВВ. ФИ. Харамса — усăсăр; ĕç хушса итлемесен: эй, харамса, теççĕ. СПВВ. ТМ. Харамса — наян, ĕçлеме ӳркенекен çын. У цив. кряшен: арăмсă тамак — дармоед. Рак. Тăваттăн тӳп-тӳп, пĕри харамса. (Лаша урисемпе хӳри). Н. Карм.Тăваттăн тӳп-тӳп, пĕр харамса. (Лаша). Ст. Чек. Харамса, çăккăр харамси, дармоед. Ib. Харамса, çисе кăна выртатăн, ĕçу çук.

харушшай

много, достаточно. СПВВ. Харушшай пулать = самай пулать; чылай пулать.

харăслат

неупотр. гл., встреч. в дееприч. форме: харăслатса, враз. Самар. † Вуникĕ хурама пĕр тĕпре, тавай харăслатса касар-и. СПВВ. † Çак кас хĕрне тус турăм, харăслатса юрă юрласшăн. Буин. † Харăслатса юрă ай юрлама çумри юлташ матур пулинччĕ. Юрк. Виççĕн харăслатса ӳкрĕмĕр. Шел. 78. Ик енчен те юпасем харăслатса яраççĕ, пĕр-пĕринчен ăмăртса хире-хирĕç пыраççĕ.

харкам хăй

каждый. Альш. Пурте харкам хăй енчи тумтирĕпе, харкам хăй енчи чĕлхипе калаçать. Перев. Мĕн кирлĕмаришĕн тавлашатăр: эсир пурсăр та мана кирлĕ, пурсăр та харкам хăй ĕçĕнче, терĕ, тет. N. Харкам хăйĕн хăй çĕклемĕ пур. Изамб. Т. Харкам хăйĕн хаклă. СПВВ. Харкам хăй, вместо харпăр хăй. О земл. Харкам хăй ăна пурте пĕлет. Каждый знает это. Юрк. Шкулăра вĕренсе пурăнакан ачасем каçхине харкам хăй вырăнĕнче мăкăр-мăкăр туса шавласа кĕнекесем вуласа лараççĕ. Ау 127°. Апат туса тăрансан, кусем харкам хăй пĕрер тĕме выртаççĕ, тет. СПВВ. ЕС. Харкам хăйин = харпăр хăйин.

харкаш

рычать друг на друга (о собаках). СПВВ. Ст. Чек. Н. Тим. Тĕкме виттĕр йăт харкашать. (Авăрлани). С. Тим. Хӳме витĕр йытă харкашат. (Сӳс авăрлани). Т. II. Загадки. Тĕкме виттĕр йытăсем харкашаççĕ. (Кĕнчеле авăрлани). Хорачка. Харкаш — икĕ йытă пĕр-пĕринпе толаччă. Б. Олг. Йытăсем толашаччĕ, харкашаччĕ (звук, когда грызутся). || Вздорить, ссориться, ругаться, спорить. Б. Олг. Мĕн харкашатăн (ссориться). СПВВ. ИФ. Харкашас — хирĕç пăхăнмасăр тавăрса калас. Юрк. Килте пурăннă чухне куллен хваттир майрипе йытă пек харкашатăп. Ст. Чек. Харкашас — вăрçас. Хорачка. Мĕн харкашас, харкашмалли çок (незачем спорить).

харлав

то же, что карлав. СПВВ. КМ. Харлав = карлав.

харпăр хăй

каждый сам. Ст. Яха-к. Çăварни ыран тенĕ чухне, шăматкун каç, çынсем пурте камăн мунча пуррисем мунча хутса кĕреççĕ. Харпăр хăйĕн мунча çуккисем çынăнне хутса кĕреççĕ. Авралий (б. Ставр. у.). Кĕрписене, пашалусене харпăр хăйĕх леçеççĕ (приносят туда). СПВВ. ИВ. Харпăр хăй = харам хăй. N. Ăна харпăр хăй çисе пĕтермелĕх пухăр. СТИК. Кашни çын харпăр хăйшĕн йĕретчĕ. || Каждый в отдельности. Вăл хăй вилнĕ чух ывăлĕсене харпăр хăйне пилленĕ. N. Харпăр хăвăршăн анчах ан тăрăшăр, ыттисемшĕн те харпăр хăйне тăрăшăр. Чхĕйп. Тата унта пыракан ытти çынсем та харпăр хăй пĕрер, икшер, виçшер çăмарта илсе пынă (приносили). Сборн. по медиц. Ачасенĕн пуринĕн те харпăр хăйне ĕмкĕчĕ. Кан. Кашни ялне харпăр хăй çумне вăрман парасшăн вĕсем. Ib. Харпăр хăй ăслă çынăн харпăрхăй тĕслĕ виçе. || Каждый сам по себе. Истор. Вара вĕсене харпăр хăй тĕрлĕ (каждый сам по себе) пурăнса, йĕркене ан пăсчăр тесе, çав уккас тăрăх усра пуçланă. N. Кашни харпăр хăй тĕрлĕ савăнаççĕ. N. Кашни вăхăтĕнче харпăр хăй тĕслĕ ĕç. || Свой, собственный. Сред. Юм. Пичĕшсен ӳчĕсен çôмне пуçĕсене çыпăçтарса, аппăшĕ тôтрине сôлларĕ, тет те, пичĕшсем порте çын пôлчĕç, тет, анчах пуçĕсем харпăр хăйĕн мар (головы перемешались), тет. СТИК. Харпăр хăй (или: хархам хăй) çемйинче. Ib. Харпăр хăй (или: хархам хăй) ачи-пăчи хăйĕнчен ытлашки мар (нужен). Ib. Кашни çын харпăр хăй ĕçне туса тăмалла. N. Пур кунта та, пур тĕлте те харпăр хăй ырă ĕçсем пур. Истор. Илсе пынă кайăксем пурте харпăр хăй йăвине тавăрăннă. N. Эпĕ тăван чĕлхепе вĕрентме юратарах паратăп, мĕшĕн тесен харпăр хăй чĕлхипе ăнлантарма çăмăлтарах. Самар. Кашнийĕн харпăр хăйин кĕнеки пулмалла. У каждого должна быть своя книга. Ib. Кашнийĕнех харпăр хăй кĕнеки пулмалла. N. Эсĕ те мĕн пуçтармалл не пурне те пуçтартăн, харпăр хăй вырăнне вырнаçтартăн. ТХКА 31. Кашни çыннăн пит шăлмашкăн харпăр хăйĕн алшăлли пулмалла. Туперккульос 16. Кашни харпăр хăй евĕрлĕ чирлет. Виçĕ пус. 5. Пур йăвăç-курăк та харпăр хăй майлă тăранса пурăнать. Капк. Камăн вĕренес килет, харпăр хăй вуттипе вĕренĕр, терĕ. Эпир çур. çĕршыв 9. Пахчара пире кашнине харпăр хăй тӳпе йăран параççĕ.

харри

сд. нензв. знач. Встреч. в соединении: çурт-харри, этем-харри и др. СПВВ. Çурт-харри, этем-харри, подобие дома, человека (плохой дом, человек). Ib. Çурчĕ-харри, этем-харри çук (подобие; плохое здание, плохой человек). || Сред. Юм. Çын харри ан пôлтăрчĕ = çын мăшкăлĕ ан полтăрчĕ.

харсăр

(харзы̆р), старательный, прилежный; решительный, энергичный; озорной (о маленьких). Шурăм-п. Ĕç пуçлама кайнă чух харсăр çынна тĕл пулсан, ĕç хăвăрт пĕтет, ăнса пырать, теççĕ. Чăв. й. пур. 17°. Çав Пайтукан хăй пит харсăр пулнă, çула пулсан, пахча çимĕçĕ пит нумай тунă. СПВВ. Харсăр, ĕçре харсăр вăл. Ib. Вăл ĕç патĕнче пит харсăр. Вĕлле хурчĕ 7. Вĕлле хурчĕ пек харсăр, ăслă япала тĕнчере питĕ сахал. Изамб. Т. Ул халсăр (работящий) та, çула ĕçлерĕ, халĕ ĕнтĕ аптрамасть. Юрк. Ĕçе пит харсăр пулнă (они). Ст. Чек. Харсăр = ĕçчен. Тюрл. Харсăр çын = пит ĕçлекен çын. Трхбл. Харсăр, трудолюбивый, работящий (в других говорах ĕçчен). || Лентяй, лодырь, бездельник. || Непослушный. Цив. р. Ядр. Ачисем пит харсăр çавăн. Шорк. Харсăр, непослушный, дерзкий. || Отважный, дерзкий. Якейк. Эс онашкал харсăр нихçан та полас çук. Ib. Сорăх пытяккисам харсăр полимаç. СПВВ. ЛП. Харсăр = сăмаха кĕрĕшмен. КС. Харсăр, упорный, непослушный. Хорачка. Харсăр çын = осал çын. Начерт. 181. Харсăр, забияка, резвый. N. Харсăр, неустрашимый, устойчивый, самостоятельный. N. Вăл ĕçе тытăнсан арăслан пек харсăр пулнă, кĕç туртса çурас пек мĕкĕрекен арăслан евĕрлĕ хăрушă пулнă. || Смело, отважно. Баран. 218. Халăха харсăр вĕрентсе çӳрекен çынсем.

хархаш

то же, что харкаш. СПВВ. ПВ. Хархашас, йытă хархашать. С. Тим. Тĕкме витĕр йытă хархашать. (Кăнчала авăрлани). N. Тĕкме витĕр анчăк хархашат. || Ссориться, браниться. Шурăм-п. Хархашсах ирттертĕмĕр.

харшака

то же, что харси. Наличники (?). СПВВ. Байгул. Шур ампарăн чӳречи харшакисем чĕнтерлĕ. ЧП. Шурă лаçăн чӳречи тĕрлĕ иккен харшаки.

хаскат

то же, что хускат. СПВВ.

хастарлă

прилежный, усердный, старательный; способный. Изамб. Т. Ул хастарлă та, çулталăкне виç кун анчах каять. Ib. Ул хастарлă та (способный), çыру вĕреннĕ. Сред. Юм. Хастарла çын (усердный) таçта пырсан та çынтан кая йôлмас. N. Вăл çамрăк чухнех пит хастарлă ача пулнă. Альш. Пит хастарлă япала. Шел. 6. Кирек хăçан та хастарлă пулĕ. СПВВ. ЕХ. Хастарлă — пит тăрăшакан. Хастарлăх 23. Кам хастарлă — кил те кур! || Имеющий страсть (к учению и т. д.). Баран. 179. Вăл мĕн ачаранах çыру вĕренме хастарлă пулнă. Хурамал. Вăл хастарлă çын. Он способный человек. || Деятельный, энергичный. СПВВ. ИФ. Хастарлă çын — мĕн тытăннă ĕçе туса пĕтерме пултаракан çын. Ай! ай! вăл çын пит хастарлă, пĕр ĕçе те тумасăр хăвармас, теççĕ. || Бойкий. N. Чĕлхӳпе ытах хастарлă ан пул (бойким). || Хастарлăх 38. Хастарлă тĕнче.

хаçмăк

(хас’мы̆к), назв. головного убора. Альш. Ку çĕнĕ çынна темĕскер сурпантан тухья пек çĕлекелесе туса хушпу çинчен тăхăнтараççĕ, хаçмăк теççĕ. Ib. Унтан арçын пултăрех кашма айĕнче тăнă çĕртех çĕнĕ çынăнне хаçмăкне вăрлать: сӳсе илет те, илсе тухса каять. Ib. Унтан ку çĕнĕ çынна хаçмăк тăхăнтараççĕ (килĕнтешĕ-мĕнĕ). Хаçмăк вăл сурпанах. Сурпана çурмаран хутлана та, пĕр еннине пĕр тĕлтен çĕлесе янă. Ăна çав çĕнĕ-çын пуçне тăхăнтараççĕ (сурпан-хушпу çинчен). СПВВ. ЕС. Хаçмăк; туйра, хĕре арăм тусан, хушпу çинчен шур пир чăркаççĕ. Туй туса пĕтерсен, вăл пирне тем-тем каласа илеççĕ.

хатарлă

опасный, опасно. Рак. Вăл хĕрпе çӳресси питĕ хатарлă япала ( = опасно, хăрушă). Ст. Чек. Вăл çын чиртен хатарлă, теççĕ, чирлĕ çын пит йывăр выртсан. Ib. Хатарлă = чĕрĕлни. || Крепкий, очень сильный. СПВВ. НН. Хатарлă = пит хăватлă.

хачă

(хаџ̌ы̆, хац’ы̆), ножницы. Янтик. Хаччăн (род. п.), хачча (винит. п.). Пшкрт. Ку хачча ан тĕккеле (не тронь). СПВВ. ПВ. Хачă = хайчă, ножницы. ЧП. Хаччăм, мои ножницы. || Клешня. Шел. 82. Ăрак хаччи пек ярса тытаççĕ. Книга для чт. I, ЗЗ. Ăна пӳрнинчен пысăк рак хаччипе ярса илнĕ иккен. || Шел. 77. Хачăсемпе тĕртеççĕ, канатсемпе туртаççĕ. || Стропила. Ст. Чек. Арпалăх хаччи, аслăк хаччи, стропила сарая. Шел. 76. Вĕрлĕксемпе майласа тăват хачă тăваççĕ.

хахайт

суматоха, тревога. СПВВ. ПВ. Пĕр хахайт тухрĕ. См. хахать.

хахат

то же, что хахайт. СПВВ.

хашан

(хажан), лентяй. Стюх. Хурантан çиекен хашан пулат, тет. СПВВ. ЕС. Хашан — усал çын.

хашах

оковная рама. Юрк. СПВВ. Хашах, чӳрече хашахи.

хевтесĕр

бессильный, слабый. Сред. Юм. Ытла пит хевтесĕр çын ôл, кăльт тĕртсенех йĕшĕрлсе анать. || Зябкий Тюрл. СПВВ. ИФ. Хевтесĕр = тӳсĕмсĕр, чăтăмсăр, сиве пит час шăнат.

хепер

неизв. сл. СПВВ. Х. Хеперсĕр ларса пыратпăр.

херĕп

тяжелый, трудный; в большом недостатке, трудно (найти). N. Хваттирсем кунта пит херĕп, эпĕ аран-аран пĕр хваттир тупкаларăм. N. Кашни уясра, е кĕпĕрнере çĕр херĕп хресченсене пулăшма комиссия тăвас теççĕ. N. Пуринчен малтан çĕр херĕп пулнă хресченсемшĕн. Сред. Юм. Кăçал çôл пит херĕп. N. 1906-мĕш çул. Пĕтĕм халăх пурăнăç херĕппи çинчен шавлать. Пĕри калать: çĕр сахал, пĕр теçеттине çинче 100 чун тăранса пурăнатпăр! тет. || Не крепкий. СПВВ. Херĕп — тĕрексĕртерех.

хыпар-хăнар

весть, весточка, известие. Ст. Чек. Унăн хыпар-хăнарĕ çук-им? СПВВ. ИФ. Хыпар-хăнар, сăмах туни, е çитерни. Ib. Ялта пĕр-пĕр çын: сирĕн çав хурăнташ сăра тунă, тет, кунта сире хыпар-хăнар пулни? теççĕ. СПВВ. МС. Аттесем темĕнле пурăнаççĕ, хыпарне-хăнарне пĕлмен (не имею известий о них). || Новости. N. Пасара кайса хыпар-хăнар пĕлсе кил.

хыркăç

скребок. || СПВВ. ФН. Хыркăç = тырă сĕкекенни.

хырăморли

(хыры̆морлиы), особый пояс у женщин. Хорачка. Б. Олг. Хырăморли, капăр чуаш хĕрĕсем çыхаччĕ. Шибач. Хырăморли, особый род пояса. СПВВ. ВА. Хырăмурли, пояс. Ск. и пред. чув. 34. Сарă хĕрсем çивĕтне пурçăнпала явтарса туртса çыхнă хытарса, хĕрлĕ пурçăн хырăмурлинчен, шурă шупăр çийĕнчен.

хырăмсалтлăх

подпруга СПВВ. Х.

хырăç

(хыры̆с’), вещь. Хорачка. Хырăç нумай онăн. У него вещей много. Пшкрт. Ку, тет, каяслăк, тет, хырăç, тет, лайăхăскер. Ib. Пиччĕшсăм етеччĕ: исетни, теччĕ, хырăçсам? ЧП. Иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕрсе тух, тунă хырăç пулмин, çăкăр пур. || Подушное, подать. СПВВ. ЛП. Хырăç = куланай. N. Хырăç хамах парап. Б. Олг. Килеччĕ шошчăксам, старăстăсам, хырăç окçи чĕнеччĕ. Начерт. 193. Хырăç хыв, платить подушные деньги. N. Хырçине хаклă илетчĕç (подать). Календ. 1907. Куланай çак йĕркепе пухассине вырăсла подоходный налог теççĕ, чăвашла вăл тухăçа кура хырăç (куланай) тени пулать.

Хырла

назв. речки Карла: Тулти Хырла, Шалти Хырла. СПВВ. † Хырла тăрăх эпĕ çӳрерĕм, атмамсене ярса пăхмарăм. См. Хырла шывĕ.

хырморли

хырмурли, то же, что хырмолли. СПВВ. ЛП. Хырмурли — кĕпе çинчен çыхакан пиçиххи.

хыса

(хыза), пологий склон, покатость. Персирл. Хысара çӳрерĕмĕр. || Возвышенность. СПВВ. ВА. Сам. 77. Лаши тăрса, сăтăрса, çур хысана аннăччĕ, тытаймарĕ чарăнса, аялалла ярăнчĕ. || Выступ. N. Хыса, хысак; выступ, терраса (топограф.) Çутт. Хĕвел çутти çаран çуммипе чалăшăн ӳксе йăвăç-курăклă çырма хысисене шупкалатать. Шурăм-п. Хыса хĕрри типнĕ. || Письмянка. Сак хыси (край нар или лавки), кăмака хыси (деревянный низ печки). Ст. Айб. Ачи-пăчи месерле, ашшĕ-амăшĕ хăяклă. (Сак хысипе саккисем). Изамб. Т. Кăмака хыси тусан (маленький груб для печки). Собр. Кăмака хысипе сак хыси. || Нюш-к. Часть ткацкого станка, на что сотканное полотио укрепляют, чтобы натянуть „пир“. || 1) Лобок, pubes; 2) çӳхеçĕр у мужчин. Ст. Чек. Янтик. Хыса тесе пĕç тĕпнелли ӳте калаççĕ (область лобка и смежная область живота). N. Хысаран ыратать. || Назв. леса около села Персирлан и Орабакасов.

хысак

обрыв. N. Хысак, утес. || Грань. СПВВ. ВА. Хорачка. Сакси хысакă (хызаҕы̆), грань вообще. Чув. Сорма. Хысак — трань, утес, выступ. Сĕт-к. Сак хысакне алла пернтерсе ыраттартăм. Хастарлăх 39. Тĕнче хысакне — пур пек вăй-халне сулахай енче тăракан тăвар. || Обрывисто.

хысă

невыясн. сл. СПВВ. ПВ., И. С. Степ.

хыскача

грань. СПВВ.

хырма

(хысма), пленка. О сохр. здор. Шыçни (опухоль) çинче тĕрлĕн кăвак хысма пекскерсем хытă çыпçăнса лараççĕ (у дифтеритного). || Ст. Чек. Хысма, когда с липы снимают луб, то на дереве остается жидкость, которую дети соскабливают ножом и едят, вкусом похожа на сахар. Якейк. Çăка кассан, хопне ӳкерсен, ачасем хысма çияççĕ; вăл хоп айĕнче полать (сок вместе с камбнем). Базл. Хысма, йăвăçăн хуппи çумĕнчи лăйми (сĕткенĕ). Ib. Хăвăртрах чуп хысма çиме. || Пригоревшая пленка на молоке. Ст. Чек. Илмен. Хысма — вĕретнĕ сĕт çинчи хăйма. В. Олг. Сĕт хысми, пленка на молоке. СПВВ. МС. Хуран хысми, пригорелая молочная пена. || Пригоревшая каша на дне котла, пригарок. СПВВ. КЕ. Хысма — пăтă пĕçерсен хуран тĕпне çунса пулни. Юрк. Ача-пăча пăтă хысмине çиме юратсан, качча кайнă чухне е авланнă вăхăтра хĕлле тăман, çулла çумăр пулать.

хыç

(хыс’), зад, что позади или сзади. Вопр. Смоленск. Çăмăр çунă чухне сарамат кĕпери çăмăрăн умĕнче курăнсан, çăмăр чарăнать, хыçĕнчен курăнсан, çăвать. Орау. Вĕсем пирĕн хыçра пычĕç (позади нас ехали). Ib. Темĕскер калаçса пыраççĕ.— Камсем? — Ав, пирĕн хыçран пыраканнисем. А.-п. й. 72. Чим-ха, чар лашусене. Атя-ха анса пăхар, пирĕн хыçран арçури шăхăрса килмест-и,— тет вăл ямшăкне. Ск. и пред. чув. 12. Пурттăм выртат çутăлса хыçа юлнă çул çинче. А.-п. й. 31. Качака такипе сурăх таки хыçа вут хунă пек илтерсе пыраççĕ. Баран. А. Вăранас пулать, тăрас пулать, умна-хыçна пăхас пулать. N. Çавăнта пирĕн хыçра пире хăвалаççĕ те, çавăнпа таратпăр. Пшкрт. Ман хыçăмăра. ÇМ. Чăваш арăмĕ, саншăн та хурлăх хыçа юлтăр. N. Хыçран пучĕ ( = пычĕ). Капк. Унпа уйăрăлсан, хыçран кăшкăрать. || Задняя часть. Регули 1130. Ял хыçĕпе (ял хыççĕн) иртсе кайрăм. Альш. Присаткаран пуçланса вара хыç каять тăсăлса. Хыçа кĕмелли присаткана алăк туса хăвараççĕ. ТХКА 52. Ял патне çитрĕмĕр, Итем хыçĕ. Картасем. || Задок у саней. N. Çуна хыçĕ. || ЧП. Эпир килетпĕр те каятпăр, умăртан хыç тесе ан калăр. Янш.-Норв. Кунтан эпир кайсассăн, умăртан хыçăр тесе ан калăр. || Задняя часть одежды. Регули 1128. Сăхман хыçĕ çĕтĕлнĕ. || Спина. N. † Пурçăн явлăк пуçăмра, хрансус явлăк хыçăмра. СПВВ. Умна-хыçна чипер пăхса çӳре. Наблюдай за собой. Пазух. † Атя, тăван, ăсатам, çаврăн, хыçна тӳрлетем. Альш. Тырра килĕшсен, çурăм хыçне паллă тăвать. А.-п. й. 89. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хăй платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Послед. Альш. Ача хыçĕ — ача çуралсан, кайран ача хыçĕ пулать. Ib. Ĕне хыçне пăрахман-ха (послед). КС. Тюрл. Выльăх хыçĕ, послед. Нюш-к. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. Скотолеч. 9. Хыç пăрахнă чухне (конематка) хыçне туртса татма юрамасть, вăл хăех тухса ӳкет. Ib. 28. Тавлăкчен хыçне пăрахаймасан (ĕне) выльăх лекĕрне илсе килес пулать. Ib. 28. Ĕнен хыçĕ час тухмасть. СТИК. Хыç пăрахнă (сурăх, ĕне, пăруласан). См. ача хыçĕ, хыççи. || Употребляется в качестве послеслога: за, позади, сзади, вслед за, из-за. Регули 1129. Йывăç хыçне тăчĕ. Встал за дерево. А.-п. й. 21. Çутта курса çаксем патне кашкăр пырса тăнă та, çапă купи хыçне пытанса ларнă. К.-Кушки. Кушак кайри урипе хăйĕн хăлхи хыçне хыçат. Кошка чешет задней ногой себе за ухом. А.-п. й. 56. Йăва кашкăра та хăйĕн малтанхи юрринех юрласа катартрĕ те: усăк тута кашкăр тус, эс те тытса çиеймĕн,— тесе йăлт кăна курăнчĕ. Кашкăрĕ ун хыçĕнчен хăвалама пуçларĕ. Качал. Каччисем ăштарах? — Салтака кайса пĕтнĕ.— Салтаккисам ăштарах? — Питĕрпе хула хыçĕнче. N. Алăк хыçĕнче итлесе тăрать (т. е. за затворенной дверью или за подуотворенной). КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно:— за дверями звучно-мерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой. ГФФ. † Анкарти хыçĕнчи (за гумнами) посуне тапун яччăр малашне. N. Эпĕ ун ĕнси хыçне (за шиворот) улма ятăм. А.-п. й. 40. Халь тилĕпе улатакка Такмак ялĕн анкарти хыçнелле шăвăнчĕç. Орау. Лере пашне хыçне кай, кĕпĕрнатăр тухиччен кайса килен, терĕ. Тухрăм та вĕçрĕм пашне хыçнелле. N. † Утильнайĕн хыçĕнче ялан утил капанĕ, ирпе каç та тухса пăхать утильнайăн вахтăрĕ. N. Пӳрт хыçĕнчен пăхрĕ (из-за угла). N. Эпĕ те сан хыçранах пахчана тухăп. НР. † Шашкă йыттăм ман та порччĕ, карĕ поль мулкач хыçĕнчен; савнă сар тос ман та порччĕ, карĕ поль сар яш хыçĕнчен. Гончая собака у меня была, да ушла, видно, за зайцем. Подружка у меня была русая, да увлеклась, видно, русым парнем. Орау. Пирĕн хыçран килекенни, или пирĕн хыçран килекен; пирĕн хыçран пыраканни (тот, который идет за нами). А.-п. й. 74. Пĕр-ик çавра юрларĕ те, хăй хыçĕнче такам юрланине илтех кайрĕ. Пропел два куплета и слышит: позади его кто-то поет. Юрк. Тиекĕ вăл мĕн каланине ун хыçĕнчен çырса пырат. N. Çынсем хыçран, за другими. Баран. 55. Кимĕ-мĕн ан хăварăр, хыçăртан хăваласси (погоня за вами) ан пултăр. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет. || Регули 1312. Вăл пичĕш хыçĕнче порăнчĕ.

хыççи туин

хыççи тонн, то же, что хыçç тимĕрĕ. СПВВ. Т. Хыççи туни, çутнă хăйя юплĕ-юплĕ тимĕртен тунă юпсене хĕстерсе лартаççĕ.

хыт-кукар

(кугар), скряга, очень скупой. СПВВ. ГЕ. Хыт-кукар — япалана хĕрхенекен çынна калаççĕ. Сред. Юм. Хыт-кôкар, скупой. N. Çапук Яккуне сĕте те йӳнех паратпăр, хыт-кукара. Шорк. Хыт-кокар, старый скряга (женщина или мужчина). См. хытă-кукар.

хытарла

укрепить (?). СПВВ. || Сред. Юм. Мана туя кайнă чôхне атте: эрех ан ĕç, тесе пит хытарласа ячĕ. N. Хытарласа кала (строго).

хытă-кукар

скряга, скупец. N. Хытă çынна хытă-кукар теççĕ. СПВВ. ЕС. Хытă-кукар, япалана шеллекен, хĕрхенекен çын; унтан япала кивçен ытсан, хурăнташне те памаст. См. хыт-кукар.

хытăрла

пробирать. Чăв. й. пур. 11. Çапла айкашнине ашшĕ çынсенчен илтнĕ те пит хытăрла пуçланă. Орбаш. Унтан ывăлĕ мунчаран килнĕ те, тӳрех чăлана (в отдельную комнату) кĕрсе кайнă, унтан амăшсене хытăрла пуçланă: шта тупăк та, шта тупăк. СПВВ. Хытăрлать — понуждает, наказывает.

хиврелен

становиться крутым. СПВВ. АС. Сред. Юм. Хивреленет, становится крутыи (напр., нитка или веревка при кручении).

хирĕл

(хирэ̆л), валиться, падать. Трхбл. Собр. Çĕлен чăмса пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çулни). N. Хĕçĕ касса пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Т. II. Загадки. Çăрттан чăмах пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Собр. Çарттан сиксе пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çăлни). N. Уртемейĕ урăлса выртать, ачисем хирĕлсе выртаççĕ. (Мачча). || В переносн. смысле. Ачач 32. Нумай та иртмест, йăнăшса ахлатни, усал сăмахсемпе вăрçа-вăрçа ылханни çын ăшĕнчен асаплăн хирĕлсе тухать. || Усиленно работать (в пол. ном разгаре). Якейк. Хирĕлсе тыр выраççĕ; тыр вырса хирĕлеççĕ анчах (жатва в полном разгаре). N. Ĕлĕк çапла калатчĕç: Спас çитсен тырра хирĕлсех акаççĕ, тетчĕç. || Вымирать. Орау. Выльăхсем хирĕлеççĕ тесе калаçаççĕ Хирпуçĕнче (вилеççĕ). || Скандалить, ругаться, браниться, остервенеть. Ерех 9. Килне таврăнсан, вăрçма, хирĕлме тытăнать. || СТИК. Паян тем хирĕлсе илчĕ-ха вăл пĕр ушкăн. Сегодня он немножко выходил из себя. Сред. Юм. Эп ним те туман ôна та, çапах манпа пĕрмай хирĕлсе çурет-çке-ха ô. СПВВ. ФИ. Хирĕлни, луш вăрçă шыраса çӳрекен çын, пĕр чарăнмасăр вăрçса пурăнакан çын. КС. Паян халăх çинче хытă хирĕлчĕ вăл (ругался). N. Кинĕ, çавна курсан, пит хирĕле пуçланă, ватă çынна тем каласа вăрçса пĕтернĕ. Хурамал. Тем хирĕлчĕç кĕçĕр йытсем! (неизвестно чему). Ib. Йытсем кĕçĕр (иртнĕ çĕр) хирĕлчĕç (ял йытти пурте вĕрчĕ). Ib. Çынсем çапăçнă чухне калаççĕ: хирĕлеççĕ, теççĕ (пĕри пĕр çĕрте йăванса каять, тепри тепĕр çĕрте йăванса каять). || Задерживаться. Ст. Яха-к. Çук ĕнтĕ, сире ни киремет, ни кĕлĕ, ни çăлкуç тытман, анчах сирĕн килĕш-чиккине пĕр чӳке тасатманнинченех хирĕлсе тăрать. (Туй таврашĕ тасаттарни). || Упрямиться. Альш. Тем хирĕлет ĕнтĕ вăл, теççĕ (упрямится).

хир питти

хир пичĕ, житель степи, степняк. СПВВ.

хирлен

шумно. Тюрл. Хирлен вăрçать (шумно). || Назв болезни. N. Шăпăрлан шăлашшĕ, хирлен хирешшĕ, мур кĕрешшĕ. СПВВ. ИТ. Хирлен тесе чире калаççĕ. Вăл чир пит усал, çынна сасартăках вĕлерсе тухса каять. Хурамал. Хирлен = холера, мур, пурне те хирсе, çĕмĕрсе çӳрекен. Ib. Пит паттăр çынна калаççĕ: хирлен пек çĕмĕрсе çӳрет, теççĕ. || Употребляется как бранное слово. ЧС. Эй, хирлен! — тесе вăрçать. Хурамал. Хирлен! эс кăна-им çын?

хирлу

хирлӳ, весь прибор для битья шерсти. Нюш-к. Тюрл. Хирлу, шерстобитная струна. Пшкрт. Çăм тапнă хирло, струна. || Часть саней. Н. Карм. Хирлӳ. Икково. Хирлу (х’ирλу). N. Хирлӳ, стужень у саней. К.-Кушки. Хирлӳ, вязок, соединяющий конец полоза с грядками (ӳрече). Чертаг. Хирлӳ бывает у саней (тупан кунса кайнаран). Ib. Хирлӳ у шерстобитов. Ст. Чек. Хирлӳ у „луччук“. || То, что натянуто. СПВВ. Хирлӳ, тетива; что натянуто. СПВВ. Ĕнче пуçлă укçусене шурă пурçын кирлĕ хирлӳне. Толст. Çапла каласан, çĕмрен хирлӳне кышла пуçларĕ тет. || Огниво. Баймашк.

хирхи

назв. птицы. СПВВ. ИА. Хирхи вăл уйри кушак кайăксене тытат. Якейк. Хирхи — уйра пĕчĕк каяксене тытакан, хорăчка манерлĕ.

хисрем

ухвостье. СПВВ. Х. Хисрем, хиçрем, хыçрам, ухвостье при веянии.

хисте

понуждать, принуждать; понукать. Сред. Юм. СПВВ. НН. Хисте — хуш тенĕ сăмах; ăна вĕренме хисте. СПВВ. Х. Хисте, торопить, стремиться, понуждать. Ст. Чек. Ăна хистемесен, вăл пирĕн ĕçе тăвас çук. Ib. Ăна хистемесен, вăл вĕренес çук. Календ. 1910. Ахаль ĕçлекене хистеме те çук. Истор. Хресченпе пуп таврашĕсене анчах çӳçпе, сухалпа çӳренĕшĕн хистемен. N. Çав ĕçсене те эпир çынсем хистенипе анчах тунă. N. Тита та ӳтне кастарма хистемерĕç. Ст. Чек. Ачăна хисте, часрах ĕçне пĕтертĕр (рабо-ту). А.-п. й. ЭА. Унтан хăйĕн тарçине çапла калать хистесе. Толст. Жилин ăна пĕрмаях хистесе хавшатса пынă, хăй пĕр чарăнмасăр малалла утнă. N. Паçăрах ăна вĕсем апат хатĕрлеме пӳрте хистесе кĕртрĕç. || Гнать. Толст. Хуçи çул урлă часрах каçса каяс тесе лашине хистенĕ. || Упрашивать. БАБ. Ку куркана вара малтанхи пекех хистесе (упрашивая очень) ĕçтермерĕç. || Угощать. Рак. Ан хисте, не угощай. Вĕлле хурчĕ 15. Пуринчен ытла çӳрĕ сапнă карасĕсене хистесе шăнтмасăр лартас пулать. Тюрл. Хистесе тыткаласан, малалла ярать. || Сокращать, сжимать. || Крутить. СПВВ.

хитре

(х’ит’рэ), красивый. Ураскилт. Ах çав хĕр хитре-çке; вăл лайăх арăм пулмалла, хитре хĕр. N. Хитре — чипер = илемлĕ. N. Пурăнăç хитре, жизнь красна. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын. А.-п. й. бб. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухать. Ib. 60. Ай сан юрру хитре-çке. N. Хитре инке. N. Витĕр хитре. N. Чипер порăн. Хосанта тесе, он пек, кон пек ан шотла. Онта хитре яшсам нумай поль; хитре яша ытаримасăр, хувăн ĕмĕрна ан иртер. КВИ. Тӳрриперех каласан, хитрех те мар мухтама, начар та мар хурлама. СПВВ. ГЕ. Чип-чипер е пит хитре — тăпăлкки япалана калаççĕ. Ал. цв. 5. Ку чечекрен хитри çук. ГФФ. † Эп савнирен хитререх те, çавах савни йоратмасть. Я красивее своего милого, а все-таки он меня не любит. || Хороший. || Пышный. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. || Якейк. Кон чĕлхи-çăварĕ пит хитре (очень красноречив). || Худой (о человеке). Календ. 1904. || Красиво, мелодично. Шурăм-п. Туй ачисем ун хыççăн питĕ хитре юрлаççĕ. || Красавец (-ица). N. Халĕ те кĕтет пулĕ пĕр хитре. || Красота. Шетмĕ. Он хитринчен тĕллĕннĕ. || Хитрость. Ала 28°. Çавă Йевкене вăл хăй хитрея вĕрентнĕ (научил хитростям), тет.

хоа

хуа, он сам. Сятра. Сред. Юм. Хуах, ты сам. СПВВ. ТА. Хуа = ху, ты сам.

хуйăр

хойăр, кора дерева, корье. Абыз. В. Олг. Йӳç ( = йăвăç) хойăрĕ. Тюрл. Хуйăр, толстая кора: юман хуйри, чăрăш хуйри, хыр хуйри. СПВВ. КЕ. Пысăк юман хуппине хуйăр теççĕ, тата ытти йывăçсенĕн хупписене те калаççĕ. КС. Хуйăр, верхняя часть коры старого дуба, старой липы, старой осины, березы, шишковатая, неровная, напр., юман хуппи — вся кора, а юман хуйри — верхний слой. Зап. ВНО. Хуйăр, кожура на дереве (пробковая часть на дубе, на сосне, на липе в нижней части). Юман хуйăрĕ, хыр хуйăрĕ. Яргуньк. Хуйăр, мох, покрывающий дерево. N. † Атьăр каяр вăрмана хураминчен хуйрине ӳкерме. Сред. Юм. Хуйăр тесе ватă йôман хоппине калаççĕ. N. Хуйăр = хупа. Бижб. † Ватă юман хуйрине пар лаша та туртас çук. Шел. 59. Кĕлтен-кĕлтен выртаççĕ çыххипеле хуйрисем. || Струп, струпья.

холçи

плечо. СПВВ. ТА.

хула-шехер

общее обозначеиие города. СПВВ. Т. VI. 63. Ну тата, ачасем, астăвăр, ял ятсăр пулмĕ, хула-шехер тӳресĕр пулмĕ.

хулă

плечо. СПВВ.

хулă

холă, прут. СПВВ. Х. Çумăр хулă пек ярать (Козм.). N. Хулă чухне авмасан, патак пулсан авасси хĕн ЧП. Хурама хулли. Юрк. Виçĕ хулла пĕрле тытсассăн, вĕсене часах хуçас çук пĕр хулла тытсассăн, ăна хуçма вăй кирлĕ мар. Б. Яныши. Апи мана пӳртре тытрĕ те, ăслани холăпа парчĕ. Орау. Унтан кашни ачине хулăпа тиверет. (Игра в хура туя). КС. Шорк. Хулăпа чашлаттарчĕ ( = чăвăшлаттарчĕ). Тогаево. Çав вăрмантан вара никам та пĕр холă татки хуçман, тет. || Проволока. Сятра. Тимĕр хулă. Халă пĕрне, корзина. Курм.

хулăн

(хулы̆н), толстый. N. Хĕлле пăр хулăн шăнать Ст. Чек. Темĕскер, çӳлĕ те хулăн, çул çинче тăрать. Ib. Хулăн çын, толстый. N. Вăл пит хулăн çын ларнине курнă. || Низкий (о звуках). Ачач 29. Хăнкăр-хăнкăр! хăнкăртатаççĕ хулăн-уçă саслă хăнкăрмасем. || Густой (о хлебе). N. Уйĕнче те тырă-пулă хулăн пулать. || Богатый, зажиточный. Пазух. † Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те харатăп. СПВВ. Тăвансем хулăн, хамăр чухрах, епле юрассинчен хăратăп. Юрк. Тăванăмсем хулăн, хам çӳхе, сивĕнесрен чунăм çук.

хултăрмачă

то же, что хултăрмач. СПВВ. N. Хултăрмачă = хĕрарăмçем кĕпе хулĕ çине тĕрĕ тăваççĕ. Н. Карм. Хултăрмачă, у женщин узор на плечах. Ст. Чек. Хултăрмачă, шур кĕпен хулпуççи çинчи тĕрлĕ тĕслĕ тĕрĕ. Ib. Ку кĕпен хултăрмаччине пĕтерес-ха. Ib. Ку кĕпене хултăрмачă тăвас-ха. || Торп-к. Хултăрмачă, скальница.

холтăрччă

то же, что хултăрчă. СПВВ. ТА. Холтăрчă — çĕр тăваканни.

хунар

хонар, фонарь. Сред. Юм. Хôнар, фонарь. СПВВ. Хонар куçĕ, стекло фонаря. К.-Кушки. Тахшĕ пирĕн хыçран хунарпа çутатса тăрат-и. Кто-кто светит нам вслед. СПВВ. ФН. Хунар, хĕлле выльăхсем патне çутса тухаççĕ. Шурăм-п. Çынсем кунта нумайрах. Хунар çуттипе нумай курăнать.

хуньăчкам

шурин. СПВВ.

хуп

лубок. N. Виç тенкĕлĕх курăс хупĕ илтĕм. Пазух. † Çурту çине мĕн витнĕ, мĕн витнĕ? Хăмăш касса хуп витнĕ, хуп витнĕ, Ст. Чек. Алăк çинче хуп татăкĕ. (Хушпу хыçĕ). Трхбл. Пӳрт кĕтессине хуп тăратрăм. (Хушпу хыçĕ). Букв. Пӳрт хыçне хуп тăратнă. Бур. Çавăн чухне пĕр çын хуп тиесе кайнă. Артюшк. Кăвак кăварчин хуп хушшинче, çунат мĕлки кил картиш варринче. Вил. йăли. Çунă чух малтан пурт варрине урайне хуп хураççĕ. N. Пирĕн ялпа вăсен ялĕ хушшинче ката пур, унта хуп (вилĕ турпас) пăрахаççĕ. || Падаль. || В переносном значении. N. Хуп турттарать = çывăрать. (Çын çывăрнă чухне хуп сĕтĕрнĕ чухнехи пек хашлатать). СПВВ. НН. Хуп турттарать тени — çывăрать тени. Вăл хуп турттарма кайрĕ тени — ыйха карĕ тени пулать.

хуп кĕпçи

, хоп кĕпçи, назв. растения. Собр. † Улăхран улăха çӳрерĕмĕр хуп кĕпçисем шыраса. Сред. Юм. Хуп кĕпçи вăрманта пулакан сарлака çӳлĕçлĕ пурне пик парка пулакан кĕпçеллĕ курăк. Ăна çамрăкла çиеççĕ. СПВВ. ФН. Хуп кĕпçи тутана хуратат. Собр. † Сĕм вăрманта хуп кĕпçи, çак шултрине суйларăмăр, пиртен вара юлашки ларччăр вăрри тăкначчен. Тюрл. Хоп кĕпçи = хухă (Альш.).

хур

хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.

хур

хор, локоть, по-другому: чике. Бреняш. учит. СПВВ. Хур, локоть. Якейк. Хур = чавса тăршшĕ. Ib. Вăтăр хур тăла тĕртрĕм. Н. Седяк. Мĕн пур алăпа виçни; сак икĕ виçепе (чике е хур) пирсене виçеççĕ. Ау 376. Чике старик, хур сухал. (Купăс). Регули 383. Ку икĕ хор тăршĕ. Сред. Юм. Пире хĕрарăмсем хорпа виçнĕ. Чавсаран пуçласа пӳрне вĕçĕнчен çаврăнса тепĕр чавса патне çитсен пĕр хôр полать. Ib. Хôр — алă тăрăшĕпе чавса таран виçекен виçе. Пӳрне вĕçĕсенчен те чавса таран калла-малла пĕррĕ виçсессĕн пĕр хор полать. В. Олг. Хор — мера кругом локтя; хор палли — знак на руке; хорлăх, икĕ хорлăх. Чутеево. Хур — мера в З локтя. Пилĕк хур чике = 11 локтей. Орау. Хур = 2 чике, мера в длину всей руки. Чертаг. Хор, мера в 2 локтя. Изамб. Т. Кумкăç пилĕк хуртан (2 локтя) ытла пулмасть. N. Хур = 2 чике (чикĕм), от локтя до конца пальцев. СПВВ. ТМ. Тăватă хут чавсана виçсен пĕр хур пулат, ку сăмаха пир виçнĕ чухне анчах калаççĕ.

хур карти

хор к. (хор гарδиы), вереница гусей. В. Тим. Атăлăн леш енче ут çулаççĕ хур карти пек карталанса. || Хлев для гусей. Сятра. Коакала ста хопас-ши? тет арăм.— анта, хор картине ярак, теччĕ хоçисем. || Особая кладка снопов. СПВВ. ТА. Хур карти, кĕлте йĕрки. Хорачка. Хор карти — хĕреçлесе хораччă пилĕкшер кĕлте.

хор тони

хур туни, толстое гусиное перо. Якейк. Хор тонинчен пăшал туса оммапа, паломмипа переççĕ. || Назв. растения, Polygonum persicaria горец почечуйный. Д. С. Серг. № 49. См. ут-ури-сыппи; сыпăклă курăк. СПВВ. ФН. Хур туни, тăрри унăн сарă пулать, ăна та çиеççĕ. Туперккульос 27. Çулла апачĕ те урах. Хурăн шывĕ, серте, кăшкар ути, пултăран, хур туни, çăка хысми.

хура

хора, черный. См. йĕпкĕн-хура, хуп. N. Мамăк тушек сарса, чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ хура куç. N. Хура куçлă хĕр, черноглазая девица. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе, хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. N. Хура çилхеллĕ лаша, черногривый конь. ГФФ. † Пирĕн поç çинче хора калпак. У нас на голове черная шапка. Якейк. † Пуçăм толли хора калпак, пуçа тăхăнса çӳремесĕр хора халăхран уйăрлтăм. ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман, Иван тĕлне çитсессĕн арки вăр-вăр туса пырать, Иван тохтăр, тет, корнать. Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома, начинают раздуваться, как бы говорят: выходи, Иван! ГФФ. † Хора тăлăппе мохтанать. Хвастается (своим) тулупом черной дубки. ГФФ. † Пирĕн алăра хора алстой ( = алсатуль). У нас на руках черные голицы. ГФФ. † Пирĕн орара хора кĕççат. У нас на ногах черные валенки. Сет-к. † Хора çăккăр çийиччен шор колачах çиер-хе. Шишкин. † Эсир ăма пит хора? — Хора çăкăр çинĕрен. Сĕт-к. † Авоç килет ман тантăш кăвак лашине выльятса, хора çонине янтратса. Т. Григорьева. Хура ĕне сĕчĕ тутла, теççĕ. А.-п. й. 70. Тухать, тет, пуян арамĕ хура ĕнине сумашкăн. N. Хура халăхпа, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе, ачи-пăчипе, çак хура вăкăрпа асăнатпăр, тав тăватпăр сана, учук турри. А.-п. й. 5. Ĕлĕк пĕр карчăкпа старикĕн пĕр пысăк хура кушак пулнă. Оп. ис. ч. II. † Хура сăсар йĕрне йĕрлес мар, атте-анне ятне ярас мар. Не надо (мне) искать по следу черную куницу, не надо (мне) позорить имени отца-матери ГФФ. † Хора йос çи тирĕнчен те ялккас калпак çĕлетрĕм. Из шкурки черного горностая сшила шапочку. N. Саманисем йывăр, чунăм айван, авкаланап хура пăлан пек, тесе юрлатчĕç авал. Оп. ис. ч. II. † Хура чĕкеç ларнă çирĕк çине, ик çунатне янă ирĕке: юратнă тăванăм килнĕ чухне, ярам-и кăмăлăма ирĕке? Опустилася на ольху ласточка черненька, распустила свои оба крылышка вольненько; как приехал мой родимый, развернуться что ли? Дать свободу ретивому, дать сердечку воли? В. С. Разум. КЧП. † Хура-хура кушакăн çăнĕ ( = çăмĕ) йăл-йăл курнатĕ. Чаду-к. Çав вăхăтра Иван хура туя илнĕ те çĕлен патшине çапнă. Бигильд. † Хусан варринче хура юпа, мĕн ырлăхпе (для какой пользы) лартнă-ши? Бюрг. † Çамкасене çырнă хура çыру, сĕтпе çуса ярсах пулмасть-çке. Ск. и пред. чув. 73. Кĕтӳ хыççăн урампа хура тусан хăпарать. N. Мăн çол çинчи хора тосанне хора-тор лаши хоскатрĕ. Орау. Пĕтĕм яла хура пĕлĕт хупласа илчĕ. Ск. и пред. чув. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. НР. † Пахчи, пахчи, çĕмĕрт пахчи, çĕмĕрт çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр,— çампа хура пултăмăр. Сады, сады, черемуховые сады! Питаясь черемухой выросли мы, потому, видно, черными мы стали. Регули 716. Çав хорараххи çирĕпрех. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывне ĕçмерĕм.|| Темный. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кулли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро || Вороной. См. йĕпкĕн-хура, хуп. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша... Ивана вороная лошадь... НР. † Хура лаша çилхине йĕс турапа турарăм. Вороного коня гриву медным гребнем расчесала я. ГФФ. † Веçа килет пирĕн йысна хора лашине сиктерсе. Вот едет наш зятек. Его вороная лошадь весется вскачь. А.-п. й. 71. Кӳмине виç пар маттур хура ут кӳлнĕ, тет. Пазух. † Хура кăна лаша, катра çилке, килĕшет хура çул çийĕнче. Юрк. Хура лаша вăрлакан шĕшкĕ айĕнче тăракан, пуйăн хĕрне вăрлакан пĕр пус укçасăр хăтăлакан. Кума-к. Тухсассăн (вылезши оттуда), хура лаша çуни çине вотă нумай тиерĕм, тет || Нечто черное, чернота. Артюшк. Ача калат: ав лере пĕр хура курăнат (что-то черное виднеется). Собр. Ирхине тăтăм та тула тухрăм, тулта хура-хура курăнать, хура мар-çке, хуралтă. || Çиç. çиçрĕ кĕм. 75. Вăхăт та ĕнтĕ хура кĕре сулăнчĕ. N. Пирĕн хура кĕртенех çимелли пулман, выçă тарăхнă. О сохр. здор. П. Эпир сивĕрен хăраса хура кĕрпех кĕрĕк тăхăнса çӳресен, нихçан та çара уран çӳресе курмасан, вара чăнах та хамăра хамăр ачашлаттарса яратпăр. || Виçĕ пус. 6. Пусса акмасăр хура хăварса кантараççĕ. С. И. Иванов. Хурана шуратса хăварсан, чипер шăтса тикĕсленме пар, тикĕсленсе çитсен шăркана чипер лайăх ларма пар. (Из моленья). N. Ман анасене хура вырттарса ан хăварăр. || Редко. Бес. о земл. Пĕр тĕлте йывă, тепĕр тĕлте хура (сайра) ан пултăрччĕ тесе чухлас пулать. || Черное место. Альш. Ниçта пĕр хура курăнмас. Нигде не видно черного места (где бы не выросла трава). Каша. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пыр. || Бесснежный (дорога). К.-Кушки. Хура çул, бесснежная дорога. N. Утсем ырхан пулчĕç, çулсем хура пулчĕç: çитеймерĕмĕр вăхăта. Чăв. й. пур. 10. Хура çĕрте унăн лаши туртайман (весною). Бес. чув. 1. Ялсенче тĕл-тĕл хура курăна пуçларĕ, кĕперсем, тусем ытларах та хуралса карĕç. || Поздний (об осени). СТИК. Хура кĕркунне, поздняя осень (октябрь и начало ноября). N. Хура кĕркуннеччен, до поздней осени. Хăр. Паль. З. Акă пирĕн Пальля мăнкунтан хура кĕркуннеччен чавса шыççипе тата çăпанпа асапланать. || Глухой (о ночи). Якейк. Сăпаççипă атия: хора çĕрле çӳреме хора лаша исе пач. Собр. Хусантан илтĕм хура лаша хура çĕрле çӳремешкĕн. Якейк. Пирĕн мочийăн хора лаши хора çĕрле (в глухую ночь) тăрсассăн йĕвенсĕрех тыттарать. N. Ялта та хура çĕрте сасă-чĕвĕ пулмĕччĕ. N. Пирĕн пиччен хура лаши хура çĕрлерен кĕçенет. Сред. Юм. Хôра çĕртенех (в конце или середине осени) пĕррĕ кайса корнăччĕ те, çавăнтанпа такки кайман-ха. || Черная кайма. Альш. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? || Чернила. ЧП. Хурапала çырнă хутсем çинче аттепе анне ячĕ пур. Ib. Тăвансем патне хурапала салам çырса яма юрарĕ. N. Хот çине хора пĕр кĕрсен каймасть. || Грязный. Ст. Чек. Хура арăм-çке ку, кĕпине те çума пĕлмес (грязная). N. Хора кĕпе, грязная рубаха. Цив. Пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те, пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. С. Тим. Хура ура сырмарăм (не обулась в грязные онучи), урам урлă каçмарăм (не перешла). Кама 59. Питна-куçна çу малтан, хăвăнтан хура тар юхать. Ачана варалан! Бес. чув. 5. Унта вăл малтан хурарах таварсем: кăраççын, тикĕт сутнă. Юрк. Алă-шăллине хурине патăн-çке, çук-и çавăнта тасараххи. || Грязь. Шурăм-п. Юрпа çăвăнсан çич çул кайман хура каять. Тогач. Пĕве çитрĕм, çира хура каймарĕ. (Кăмака çамки). Трхбл. Шурă кĕпе час хуралат, хĕрли çапах хурине çĕклет (т. е. не так скоро марается). || В переносном значении. КС. Ят пăсăлнă çыннăн халăх çинче хура витмест (не имеет влияния на народ). Ib. Унăн ашшĕ-амăш пуян та, хурине витерет, тетчĕç авал чух. Орау. Хура витмест. Его слова не имеют веса (при брани), так как он себя замазал чем-то дурным. М. Ăнтавăш. Унăн нимĕн хури те çук. Он — беззащитное, безответное существо. Собр. Хурапа шурра паллакан пулăр. Будете разбираться в вещах. || Черный = некрасивый. ГФФ. † Сăнăм хора, ăсăм кĕске... Сам я черный (некрасивый), ума немного... || Черномазый. ГФФ. † Çампа хора полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) черномазым. || Смуглый. Сред. Юм. Хôра хĕр = смуглолицая девица. Актай. † Ай ухман Степан, суйламасăр хĕр илчĕ, сарри-хури тиркемер. СПВВ. ПВ. Хурарах-су сăнлăскер. Юрк. Атте ывăлĕ сарă ывăл, ыталаса вĕл çывăрат. Анненĕн ывăлĕ хура ывăл, кунне виççĕ хĕнемесĕр кун каçмас. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕссĕм... салху мĕлкеçĕм. N. † Айта, тантăш, киле кас, сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. (Свад. п.). N. † Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çмарта пĕçерсе хонă поль. (Свад. п.). Н. Лебеж. Ялтан яла эпĕ çӳрерĕм хуньăм хура хĕрĕ ӳсиччен; тыт куркăна, хуньăм, лар вырăнна, тайлайса тăрăп умăнта. Собр. Хуннĕм пачĕ хура хĕрне хура çĕртен чупмашкăн. || Чужой, чужак. Кильд. Çичĕ ют хура чăвашсем атте килне пухăннă. Хура выражает чужое, не близкое тебе. N. Хура çын ĕçне пурне те пĕлсе çитерейместĕп. || Большой. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет, не уйти целой. Тайба-Т. † Хура вăрман хĕррине капкăн хутăм юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. || Много, Сред. Юм. Хôра вăрман пик нăмай (очень много). Турх. Эп çуралнă шывçĕрте хура-хура вăрман пур. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Резкий (о ветре). N. † Вăш-вăш вĕрет хура çил, мăкăнь çеçкине çавă тăкать. N. Вăш-вăш вĕрен хура çил, тăвăр ăрамсене типĕтет. || Горький (о слезах). Янш.-Норв. Пусмисем умăнче кĕтсе те килмесен, хура куççулĕсем тухнă пулĕ. Ала 99. Хура куçшульпе макăрать. Горько плачет. Якейк. † Ирех тăтăм ирĕксĕр, хура кушшульпе пит çурăм. (Солд. п.). || Мрачный (о думах). Полтава 40. Кетмăн хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || Сильный (о заморозках в мае). ЧП. Сатри улма чечекне хура тăм ӳксе пĕтерчĕ. || Г. А. Отрыв. † Эпĕ савнипе уйăрлнă кун пĕлĕтлĕ кун пулайрĕ, хура çăмăр çăвайрĕ. N. Хурăн тăрри хумханать, хура çăмăр кĕтет пуль. N. Сирĕн пӳрт çине тренче витнĕ, хура çумăр çуса хуратнă, çавăнпа тимĕрĕн курăнать вăл. Чăв.-к. Çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм, хура çумăр килчĕ хуратрĕ, хура чусли тесе ыйтаççĕ. || Злой (враг). Юрк. Урама тухма халăм çук: курăна тăрат хура тăшман. У меня нет возможности выйти на улицу: (как не посмотришь, все) злой враг стоит перед моими глазами. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕех те çинçе пӳçĕм авкаланать хура çын аллинче. Янш.-Норв. † Хура çăварлă халăхсем, евчĕ килне кĕменни атте килне сырса илнĕ. (Хĕр йĕрри). Чăв.-к. Кив Улхаш чăваш — хура чăваш, мана илме килнĕ пулĕ. (Хĕр йĕрри). Бур. Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, хур пулминччĕ хура çын аллинче. || Горный берег (?). N. Эсир вутă йăлăмра туни, хурара туса-и? || Назв. болезни (о глазах). Кан. Хура карнă куç кастарнă хыççăн куракан пулнă. || Назв. растения. В. Олг. Хура, былинка, чернобыль (?). Шибач. Хура = сухая полынь. Бур. † Çил вĕрмесĕр хурасем хумхансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Альш. † Çил вĕрмесĕр хура (т. е. хытхура = хура эрĕм) тапрансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Тайба Т. † Çил вĕрмесĕр хура (мăян е эрĕм) ай тапранат, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. N. Хура = хăвра.

хура-мара

грязное белье, в собират. смысле вообще все грязное. СПВВ. Сред. Юм. Хура-марана тасатас пôлать-ха (вымыть белье). || Всякие ветхие лоскутки, тряпки.

хура тут

хора тот, веснушки. Ст. Чек., Тюрл., СПВВ. ФН. Хура тут çын пичĕ çинĕ тухат. Н. Карм. Хура тут пуснă (веснушки). Хура тут = чĕкеç шатри. || Чернота. КС. Изамб. Т. Сантăр ĕлĕк сарăччĕ. Халĕ хура тут пуснă. Шорк. Питне хора тот илнĕ. Лицо почернело. || Родинка. См. тут.

хуралăт

постройка. ЧС. Хуралăт çийĕсем çине пăхатăп та, çап-çутă вут çути ӳкнĕ, вăл хамăр ялта вут тухнă мĕн. СПВВ. ПВ. Хуралăт = хуралтă.

хуралтă

хоралтă (хуралды̆, хоралды̆), постройка, строение, надворные постройки, здание. О сохр. здор. 103. Çынсен пĕр пӳрт анчах пулмасть, вĕсем тата пӳрчĕ çумне урăх хуралтă та (çуртсем) лартаççĕ. N. Виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Хуралта кĕскетсен, пурăнăç каялла каять, теççĕ. В. Тим. † Иртсе пыраттăм хуралтă ай хĕррипе. Изамб. Т. Хуралтă тавраш епле тата? А каковы у вас постройки? Ib. Вĕсем хуралтине аван тăваççĕ. Толст. 144. Пĕрре вăл тăмран сăмсалă, алăлă, уралă пукане тунă та, тутар кĕпи тăхăнтарса хуралтă тăррине улăхтарса лартнă. Баран. 119. Вăрман пире пӳртлĕх, хуралтăлăх йывăç устерсе парать. СПВВ. ПВ. Хуралтă = хуралăт. || Несильная брань. Хорачка. Хоралтă потасси! Б. Олг. Хоралтă потасси, пăçланман, вилмен. Поти-ка мана паян картларĕ, чарчĕ, тет. Ib. Хоралтă потман! Слеп. Хоралту çитмен, çохалман, пĕтмен! (брань). Ib. Хоралтă çитмен! Сĕт-к. Хоралти потманскер! (ругань). || Хорачка. Воç хоралти анчах корăнса йолчă, коçран çĕтрĕ (чуть только видно, напр., о человеке).

хурапла

заслонять, затемнять. СПВВ.

хурăн кăмăши

берёста. СПВВ. ТА. Хурăн кăмăши = хурăн хуппи.

хурăн тăрри

чижик (птица). СПВВ.

хурăнташ-вĕрле

родня. СПВВ. Х. Хурлăхан хĕрсе пиçнĕ чух хурăнташ-вĕрлерен уйăрăлтăм.

хурланкă

гравка (орехов). СПВВ. ИА. Сĕм вăрман витĕр тухнă чух, виçĕ мăйăрлă хурланкă татрăм-çке. Юрк. Пĕр хурланкă мăйăрне тĕл пултăм, ăна татса каç турăм. Сред. Юм. Хурланкă тесе мăйăр пулакан вырăна, мăйăрпа пĕрле татса илекеннине калаççĕ. N. Хурланкă = кипенкĕ. См. курланкă.

Хурпан

назв. божества, СПВВ. Х.

Алă хурси

(алы̆ х̚урзиы, алы х̚орзиы, алы х̚орзы), часть руки от локтя до запястья. N. Алă хурси = алă туни. СПВВ. Кĕмĕл те çĕрĕ ылттăн сулă ывăнтарчĕ алă хурсине. Серебрямые кольца и золотые браслеты утомили мне руки.

хурт кипки

роевня (из рубахи). Тюрл., СПВВ. ФН. Хурт кипки çине хурт пуçтараççĕ.

хурткуççи

ужовки. Оп. ис. ч. II. † Тевет куççи, хурт-куççи, татса илмеллех килнĕ эпир, татса илмесĕр каймастпăр. Мы приехали с тем, чтобы непременно сорвать ужовки, которыми украшена „тевет“ (перевязь); мы не уедем, не сорвав их. СПВВ. ЕХ. Хурткуççи, хĕрсен шăрçаран тунă пысăк мăйçыххи хĕрне çакаççĕ, вăл пурне салми пекех, шап-шурă чултан тунă.

хурт питлĕхĕ

сетка (от пчел). СПВВ. ФН.

хуртпуççи

хортпоççи, ужовка. Зап. ВНО. Хуртпуççи, украшение женщин. Оно пришивается к шӳлкеме с краев. Ямбулат. Чипер акайĕн хырăм çорăк. (Хортпоççи). Орл. II. 215. Пĕчĕкçĕ акайăн хырăмĕ çурăк. (Хуртпуççи). СПВВ. Шур та шурă хуртпуççи, мăя çаксан килĕшет.

хуртă-хăмăр

пчелы. СПВВ.

хусах

казак. И. С. Степ. СПВВ.

хусек

рычаг. СПВВ. ФВ. Хусек = ричак.

хусăк

хосăк, заступ. СПВВ. ВА., СПВВ. НН. Хусăк çĕр чавма кирлĕ. Ăна сухапуç тимĕрне авăр лартса тăваççĕ. N. Хусăк, однопалая (?) мотыга для рытья картофеля. Изамб. Т. Хусăкпа çĕр чаваççĕ. Орау. Хусăк, улма кăлармалли. N. Хусăк, деревянная лопата для выкапывания картофеля. Тюрл. Хосăк, йăваçран тăваççĕ, паранкă кăлармалли. Янтик. Хусăк, паранкă кăларакан кĕреçе пекки. Сред. Юм. Хосăк, деревянный инструмент, которым роют картошку. СПВВ. N. Хусăк, çĕр чавакан саступ. Баран. 69. Хусăкĕсене, кĕреçисене пухса каялла тăрса килеççĕ.

хускал

трогаться, двигаться, шевелиться, расшевелиться. СПВВ. ПВ. Хускалат. Ильмово. Вăсем вырăнĕнчен хускалсассăнах сăвă кала пуçлаççĕ те, вырăна çитичченех калаççĕ. N. Вăл вырăнĕнчен хускалсан, паттăрсем хăраса каяççĕ. Ск. и пред. чув. 92. Турă, çырлах, ан пăрах! ахăр саман хускалать. КВИ. Тукмак (волк) ӳкнĕ, хускалмасть, пăхрĕ вилĕм килнелле. || Выступать, волноваться. N. Пĕтĕм халăх хускалчĕ вара. || Начать войну. N. Тата турккă та хускалнă. || Толст. Пĕтĕм хулари йытăсем хускалнă пек (лаялн). || Приниматься. ПТТ. Ют ялсенĕн уй-чӳксене ирттереççĕ те, тин вара хамăрăн (т. е. чук) тума хускалаççĕ. || N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ. N. Нумай çыра пуçласан, ăшчик хускалать. N. Унăн чĕри йăлтах хускалнă (расстроился?).

хускан

трогаться, двигаться. СПВВ. ПВ. Хусканат. Орау. Турĕ лар, ан хускан, асту. Сред. Юм. Эс пĕр ларнă чôхне чипер, вырăнтан хосканмасăрах лар-ха. N. Вăл ман хулпуççисене урисемпе пуснă та, эпĕ хусканаймастăп та. Çăварни. Унăн умĕнче (перед ним) пĕлĕт хусканĕ, хĕвел тĕттĕмленĕ. || Шататься. N. Шăл хусканать. N. Юпа хусканать. Столб шатается. || Чув. пр. о пог. 207. Ĕлĕк пит йывăр ĕç ĕçлесе çĕмĕрĕлнĕ çыннăн шăмми-шакки хусканса ыратсассăн, çанталăк йĕпене каять. Когда у человека разбитого от очень трудной работы, заноет тело,— к ненастью. || Томашиться, забегаться, засуетиться. N. Пĕтĕм хула хусканнă. Чув. пр. о пог. 262. Хуртсем хускансан, йĕпе-сапа пулать. Если пчелы толкутся, будет ненастье. || Орау. Ăна илтсен, ман пĕтĕмпе чĕре хусканать.

хуçмалла

складной. ПФ. † Хусан çуни хуçмалла, хуçсан иккĕн лармалла, чăссан тăваттăн лармалла. Яргуньк. † Хусан çуни хуçмалла, хуçсан иккĕн лартăмăр, Чăссан тăваттăн лартăмăр. N. † Пирĕн кӳме хуçмалла, йĕри-тавра йĕс пăта. Синьял. † Хуçмалла пукан тайăнмалла, тайăнмасан килĕшмест. В. Олг. Хоçмалла çĕçĕ, складной, перочинный нож. СПВВ. МС. Хуçмалла çĕçĕ-пекĕ.

хуткупăс

гармоника. СПВВ. ЛП. Хуткупăс = кармани. Шибач. Хоткопăс = кармани. Кĕвĕсем. Улма йывăç тăрринче купса калать хуткупăс. Шел. 58. Чăкăрт-чăкăрт тăваççĕ урисенче аттисем, хĕрарăмсен тăхăннă хуткупăс пек картлисем. Оп. ис. ч. II. Алапука çуни — каçăр çуна, лара юлчĕ пасарăн урамне; хуткупăс сасси пек сасăçăм тăра юлчĕ Лашманăн урамне. Елабужские сани с крутыми передками остались на базарной улице; звуки моего голоса, похожие на звуки гармоники, остались на улице деревни Лашман. ГФФ. † Торткаламалла хоткопĕс ăçталла тортнă-онталла. Мехи гармоники растягиваются — куда потянешь, туда и они.

хутлами

ватрушка. Абыз., СПВВ, КС. Хутлами = хуртлами.

хутлăх

протяжение, расстояние, проежуток. Альш. Пĕр вунă-вунпилĕк çухрăм хутлăхĕ çулĕ ту килет ялан та. СПВВ. Х. Хутлăхăмăр инçе, çӳрейместпĕр, килекентен салам ярсамăр. Альш. Вăл ял хутлăхĕсем инçе-и? Ib. Кашапа Елшел хутлăхĕ улт-çичĕ çухрăм кăна. Юрк. Ах тантăшçăм Анна пур, иксĕмĕр хутлăх аякра. (Хĕр йĕрри). Лашм. Вĕтлĕх кăна хутлăх хурамалăх, çимĕç пиçес çĕрсем пур. || Место. N. Хутлăх = вырăн. Альш. Тăхăр ял чӳкĕ хутлăхĕ. || Этаж. N. Çӳлти хутлăх, аялти хутлăх. || Между. Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех — пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕ — сĕн. Между лесом и озером Ескул луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. N. Мĕншĕн хĕвел пăхмасть-ши? - Пĕлĕт кĕнĕ хутлăха. Мĕншĕн савни çырмасть-ши? — Тăшман кĕнĕ хутлăха. N. Килте хăвăр хутлăхра килĕштерсе пурăнмасан, çыру та ямастăп. || Среди, в. Альш. Сайра тепле мăкшă-вырăс пулать хутлăхра (т. е. среди пастухов, которые все из татар). Юрк. Çын хутлăхĕнче пурăнса ӳссе. Ib. Туйсенче мĕнте арçыннисем çумне, пиçиххи хутлăхне, апла-капла чухне, çынна хăратма саламат (нухайкка) çакнă. || Отношение. Буинск. Упăшкапа арăм хутлăхĕ, супружеские отношення. ЧП. Каям теттĕм савнине, тăшман кĕчĕ хутлăха. Изамб. Т. Ан кĕр, савни, хутлăха, эп выляймăп, тăшман пур. К.-Кушки. Пирĕн иксĕмĕр хутлăхăмăр (е: хушшăмăр) аванах мар çав. Дело в том, что между нами (двоими) не очень-то хорошие отношения. || В течение времени. N. Çак хутлăхра вăл никампа та калаçман. N. Анчах пĕр виç эрне хутлăхĕнче первый класра по-русскому языку вĕрентсеттĕм. Альш. Вăл-ку çинчен калаçкаласа тăратпăр аранçĕ, çав хутлăхранах класа пĕр хам пĕлекен уччиттĕл пычĕ кĕчĕ. || Случай; причина. Тайба-Т. Юрламастпăр юрра хутлăхран, эпир юрлатпăр эсир пирĕн чи савнă туслăхран. Альш. Çапла тек вĕренмен хутлăхран, килти çинчен калаçа-калаçа ирттеретпĕр вăхăта. Тайба-Т. Пĕлтĕр çухалнăччĕ кĕмĕл çĕрĕ, кăçал тупрăм ăна хутлăхран (случайно).

хутран-ситрен

иногда, изредка, по временам; случайно. СПВВ. ПВ. Хутран-ситрен. время от времени. Сред. Юм. Хутран-ситрен пирн патра килсе çапăнкалать вара ô. Ск. и пред. чув. 46. Хутран-ситрен Петĕр кăна калать: Янтракран пуçне кам пытармалла. N. Хутран-ситрен тăхăнма. СПВВ. Х. Хура ачана тус турăм, хутран-ситрен выляма.

хотахай

(ходаhаj), щеголь. Тюрл. Янтик. Ку ялсен ачисем ытла хутахай пулмалла: чаплă тумланса çӳреççĕ кирек хăçан та. Кĕвĕсем. Хăрта канаш пулмасан, вăрлассинчен ан хăрăр. Вăрлассисем хутахай, кĕрĕк арки суллахай. Альш. Вăрласассăн хутахай, кĕрĕк арки сулахай. СПВВ. Ял-ял хĕрĕ хутахай, пирĕн ял хĕрне çитес çук. || Нарядный. Сред. Юм. Хôтахай, нарядный. Янтик. † Улача кĕпе хутахай, шур кĕпене çитес çук, ял-ял хĕрĕ хутахай, Тимеш хĕрсене çитес çук. || Гостеприимство. Начерт. 184. Хотахай.

хутер

(худ’эр), шугать, пугать, гнать. КС. Выльăхсене хутереççĕ, гонят. Ib. Паян вăрманта страшник çырла армĕсене лайăх хутерчĕ курăнать (шугнул). Ib. Çав выльăхсене хутерсе кил кунталла, гони. Орау. Лашасене кайса хутер-ха (отгони), калча çине кĕме хăтланаççĕ. ТХКА 50. Вăрласа та карĕç-ши вара, е кашкăрсем таçталла хутерсе карĕç-ши ĕнтĕ лашасене,— тет атте майпе, пăшăлтатнă пек сăмахласа. СПВВ. ПВ. Хутернĕ = хунă, хуса пынă, подгонял. КС. Тырă шăлнă чухне çав енчен хутерсе кил теççĕ (мети с той стороны).

хутăр йывăççи

хутăр йăвăççи, хутăр йăвăçĕ, мотовило, снаряд для наметки пряжи с веретена. СПВВ. МА. Хутăр йывăççи çине хутăр хутраççĕ. Н. Седяк. Хутăр йăвăçĕ, авăрланă çипе хутăраканни. N. Хутăр йăвăççи, чĕр çип çăмхалакан хатĕр. Тăрăшшĕ унăн пĕр хур та 2 ал тытăмĕ пулса. Çип хутăрнă чухне хутăр йăвăççи çинче 4 уйрăм хутлам пулса выртат. Çак 5 аршăнлине 4-шар пĕрчĕн шутласан 1 сум пулать. Çавна 30 сум илсен, пĕр ӳкем пулать. Кашни хутăрта 5-рен пуçласа 8—9 ӳкеме çитиччен пулать. Çинçе çиппе нумайтарах ӳкемлĕ, тачка çип пулсан, сахалтарах ӳкемлĕ тăваççĕ. Хутăр Йăвăççи вăрăмрах пулсан ӳкемре 20—25 сум анчах тăваççĕ. М. Николаева. Чтобы приготовить нитки для холста, их наматывают в мотки. Для ваматывавия употребляется особое приспособление, которое в нашей местности, т. е. в дер. Передние Яндоуши (Малти Антавăш), носит названне хутьăр йывăççи. Хутăр йывăççи — круглая палка, сантиметров 5 диаметром и аршина 2 длиною. На обоих концах этой палочки, на расстоянии приблизительно 1/2, вершка от конпа, вставлены поперечные палочки длиною в 1/2 аршина. Эти палочки вставляются перпендикулярно друг к другу и основной палке. На один конец одной из этих палочек перпендикулярно к этой палочке и основной палке вставляется другая маленькая палочка вершка 2—21/2. Когда наматывают нитки, этот конец держат вверх. При наматывании основную палочку держат левой рукой за середину, а правой руке, в которой находится нитка, подставляют то один, то другой конец хутăр йывăççн. Наматывают следующим образом: в левую руку берут конец нитки и прижимают к основной палке (или стержню). Правой рукой направляют нитку вверх к тому концу поперечной палки, в который вставлена маленькая палочка. Здесь кладут палку таким образом, чтобы она легла на поперечную палку и прошла между основным стержнем и самой маленькой палочкой „шалтан“ и спустилась „тултан“, т. е. так, чтобы я маленькая палочка оставалась на той же стороне от нитки, что и основной стержень. Дальше нитка направляется к другому концу хутăр йывăççи, кладется на конец поперечной палочки, потом опять отправляется к первому концу, задевается за второй конец поперечной палочки, направляется ко второму нижнему концу, задевается за 2-ой конец поперечной палочки и направляется к исходному пункту. Совершившая такое путешествие нитка назыв. пĕрчĕ. 4 пĕрчĕ образуют сăвăм; 25 или 30 сăвăм образуют вун. Количество ниток считается на том месте, где находится начало нитки или первый конец нитки, к которой специально для отделения одного вун от другой привязывается толстая, скрученная вдвое, нитка называемая „вунни“. Здесь же нужно сказать и относительно второй нитки. Вторая нитка совершает, конечно тот же путь, что и первая, но только там, где она проходит, около самой маленькой поперечной палочки кладется поперек первой нитки. С обоих сторон от первой нитки ее отделяет маленькая палочка. З-ья нитка в этом месте кладется, как и первая, 4-ая как 2-ая и т. д. В одной и той же местности длина хутăр йывăççи бывает приблизительно одинаковая, но в различных местах разная. Если у какой либо хозяйки хутăр йывăççи окажется меньше общепринятой, то она прибавляет количество сăвăм в вун. В таких случаях она доводит их до 30. Таким образом в вун бывает 25 или З0 сăвăм. Другого числа я не встречала. Количество вун в мотке зависит от толщины ниток. Чем тоньше нитка, тем больше количество вун в мотке. Иногда это количество доходит до 10—11 вун. Рассчитывают приблизительно таким образом, чтобы один моток (хутăр) ниток хватило на сӳрекке, т. е. на холст длиной приблизительно в 4 хур (8 локтей). Несколько по другому ведется счет ниток, когда снуют основу для холста. Там сăвăм составляют З нитки и 10 сăвăм составляют вун.

хутар çунатти

навивальня. ЩС. СПВВ. МА. Хутăр çунач.

хуччăн

не выясн. сл. ЧП. Пурнисерен кĕмĕл çĕрĕ, пурне хуччăн вăйă вылять. СПВВ. Пурне хуччăн вăй вылять.

хушак

хошăк, щель, промежуток, трещина. N. Хушăк = çурăк. А.-п. й. 41. Тилли карта хушăкĕ витĕр йăпшăнса пăхса выртать. Ib. 41. Карта хушăкĕнчен пăхса выртакан тилĕ варне тытнă та, йăвалана-йăвалана кулать. ЧП. Шурă хăваран пĕкĕ автарнă, çурхи çилпе хушăк тухминччĕ. С. Айб. Ăвăсран кӳме автартăм, хĕвелпе хушăк тухминчче. N. Хурама пĕкĕ, йĕс ункă, хĕсĕнминччĕ хĕвелпе хушăкĕ. Кан. Улмапа çтенасем хушшине хушăк (пуша вырăн) хăварас пулать. || Сред. Юм. Авăн çапнă чôхнехи ôлăма ôлăм ôри тунă чôхне хôшĕкĕ хôшĕкĕпе туса пыраççĕ. Ib. Если к куче соломы накладут рядом еще кучу, то новую кучу называют хôшăк. Изамб. Т. Малтанхи сарăм улăмĕ пулсан, хушăк тĕп тăваççĕ. Ib. Çав чикĕме наçилкке йывăççипе çĕклесе хушăк (омет) тавра лартаççĕ. Ib. Хушăк çӳлĕленсен тата тепĕри пусма çине тăрать. || Наставка, заделка. СПВВ. ЕХ. Çăпата тунă чухне, калăп кĕске пулсан, хыçне хушăк чиксе хураççĕ. Çавна тупăрчăк теççĕ.

хушка

белое пятно на лбу (у лошади, коров, овец). Изамб. Т. Хушка сурăх, с белым пятном на лбу (овца). Качал. Чĕппӳ çинче мĕнӳ пур? — Чĕппĕм çинче хушки пур. ЧП. Чуптар лаша çăлтăр хушка. Юрк. Çамки çинче шурă хушки пур. Янтик. Хура сысна хушка пуç, пирĕн йысна кукша пуç. Пазух. † Ялта лаша нумай пуль те, çӳрен хушка сахал пуль. Ib. † Çӳрен хушка пуçне ай ытать-çке инçе çула çывăх тăвасшăн. С. Тим. Вăрманта çӳрен, хире тухсан хушка. НАК. Хушка пуçлă сурăх. Юрк. † Хушка пуçлă лашам пур. Тюрл. Хошка çамкаллă лаша. СПВВ. ХВ. Хушка лаша, Ib. Выльăх пуçĕнче шурă тĕк пулсан, хушка выльăх теççĕ. Вошлан. Пасара çӳрен лаша нумай тухат, хушка çӳрен сайрарах. ТХКА 88. Лаши лаштакскер, тимĕр кăвак хура хушкаллă. || Ск. и пред. чув. 89. Хушка çăлтăр вылятать çул тӳпере çуттипе.

хушпу

хошпу, женское головное украшение. Б. Олг. Кисессĕн (в доме жениха), каччин амăшĕ орайне пăрахрĕ тенкĕлĕ хошпу: вот сана, кин, тет, çак çутти çине посса кĕр, тет. N. Хушпу представляет из себя полотно в 5 четвертей, сшитое по форме, надевают на голову, и по спине тянется почти до колен, а форма постепенно суживается книзу. Хушпу обвешан бусами, бусовидными кружочками овальной формы. Хушпу надевался на голову с заостренным концом кверху. Хушпу носят на свадьбе. Шорк. Хошпу делается из кожи, на нее сплошь пришиваются монеты в виде рыбьей чешуи, вверху бывают самые мелкие монеты, ниже идут монеты покрупнее, в самом нижнем ряду уже двугривенные. Спереди на самом лбу ниже кожи висят три монеты, одна в середине больше, по обеим сторонам поменьше. По краям хошпу пришивают по несколько рядов мелких бус (шăрçа). Юрк. Хушпу. Ăна маткасем тăхăнаççĕ, кăшкар пек. Тогаево. Пирĕн пĕкки пĕкĕлле, пуян çын хĕрсен хушпуйĕ пек. Альш. Пуçăм тулли хушпăвăм пур, умăм тулли сăркам пур. N. Сакăр шăллă хушпу. N. Условия такие: матери невесты сшить шубу, невесте хушпу из 400 нухрат и денег, 1 пуд меду и подарки разным родственникам невесты. Нюш-к. Хушпу çинчен тăхăнаканни. Ст. Чек. Хушпу çумне çамкана тенкĕ çакаççĕ, икĕ ĕрет укçа, пĕр ĕрет вуншар пус, пĕр ĕрет палттиникшар хушпу хĕррине çакаççĕ, ытти нухрат. Бугульм. Инке хушпу çакнă чух нумай укçа пухрăн-и? Арзад 1908, 52. Вăл (старуха) хăй вилес умĕн ачисене хушпу тенки валеçсе панă. Ib. Селиме хушшинче миçе тенкĕ? Арçури. Хырçă-марçă памашкăн хушпу саклат паратпăр. N. Унтан вара икĕ енчен икĕ хушпулă арăмсем пĕркенчĕк айне кĕрсе ăс парса лараççĕ (невесте). N. Çиччĕн-çиччĕн килтĕмĕр, çичĕ ĕрет хушпуне сакçи шăлли турăмăр. СПВВ. ЕХ. Хушпу, арăмсен пуçне тăхăнаканни, укçаран тунă ĕскер. СПВВ. МЕ. Хушпу, ăна арăмсем тăхăнаççĕ. N. Хушпу тăхăнаççĕ сурпан çинчен. Ăна тăваççĕ: çичĕ рет нухрат çакаççĕ, пилĕк рет укçа çакаççĕ, хĕррине шăрçа тиреççĕ, çамка тăррине шăрçа çакаççĕ, хĕррине укçапа ярапа яраççĕ. Çамка çине укçапа ярапа яраççĕ; тăрĕнне вершка çурă çӳлĕрех тăваççĕ. Ăна чĕн мерченпе тăваççĕ, чи тăррине шăтăк хăвараççĕ. Хыçала хӳре тăваççĕ, ăна пĕр аршăн ытларах тăршăне тăваççĕ. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. Хĕррине шăрçапа пăчăра тытаççĕ. Ăна польский укçапа çакса тухаççĕ. Хыçала тăватă манит, çӳле хушпу çине кĕмĕл тенкĕлĕхсем çакаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăммисен пуçĕсенче хушпу. N. Ун хушпи йăри-тавра ярапа та çут шăрçа анчах. ЙФН. † Пуçăм тулли хушпум пур, уйăх карти (scr. тарты) пултăр-и? Ăвăм тулли çут кĕмĕл, уйăх çутти пултăр-и!

хӳел

(хӳэл), солнце. Б. Олг. Хӳел лелле чалăшса-ç! (к закату). Ib. Хӳел каялла хĕрелсе пăхрĕ, çомăр полат полĕ СПВВ. ТА. Хуел = хĕвел.

хӳел вутти

подсолнух. СПВВ. ТА. Хӳел вутти = хĕвел çарăм вăрри.

хӳме

кибитка. СПВВ. Хӳме = кӳме, кӳмеллĕ урапа. Оп. ис. ч. II. Тимĕрлĕ урапа, сăран хӳме, йĕри-тавра йĕс тӳмме! Сĕрех тăрăр, сĕрех тăрăр, ан тутăхтăрI Пирĕн тăвансем пит аякра, килех тăрăр, ан сивĕнĕр! Телега на железном ходу — с кожаной кибиткой, по четырем ее углам — латунные пуговки. Помазывайте, помазывайте, чтобы не заржавело! Наши родные очень далеко, приезжайте, приезжайте, не чуждайтесь! N. Тумлантарсан хĕре хӳме çиие лартса ашшĕ патне илсе пыраççĕ. Ст. Шаймурз. Сиктĕрмелĕ урапа, сăран хӳме, йĕри-таврашĕнче йĕс тӳмме.

хӳре

(хӳрэ, х’ӳр’э), хвост. Оп. ис. ч. II. Тилĕ тус хӳри çине çиленет те, хӳрине çавăрăнса çыртма хытланса. Ку тилле анчăксем курах каяççĕ. Лисичка рассердилась на свой хвост и стала вертеться, стараясь его укусить. Вдруг лисицу увидали собаки. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). А.-п. й. 14. Ăçта каян, мулкач тус? — тесе ыйтать йытă кĕске хӳрелĕ мулкачран. Ib. 6. Кушак, кутăн тăрса, хурине чӳрече витĕр кăларать те кăшкăрать. ГФФ. † Торти толли тор лаши те, торти-çони çол майлă та, çилхи-хӳри çил майлă та. Гнедая лошадка сыта и красива, сани и оглобли по дорожке, грива и хвостик — по ветру. А.-п. й. 89. Çак сăмаха каласан, ĕне хӳрине илсе, утрĕ ерипен килне. Ачач 59. Ăна хăваласа та тытмалла мар. Анчах пĕр-пĕр хӳри тăрса юлать юлатех. Çав хӳререн ярса тытсан, таракан тĕлĕке тинех тытса чаратăн. N. Йытă пек хӳрисене пĕç хушшине чикрĕç. Орау. Пулли хурине вылянтарать. N. Пĕр шăшийăн ик хӳре. (Çăпата). КВИ. Çеçен хирте ыр утăм пĕр пĕчченех, йĕвенсĕр, сиксе çӳрет выляса, хăй хӳрине тустарса. Добрый конь в зеленом поле без узды, один, по воле скачет весел и игрив, хвост по ветру распустив. ЧП. Хĕрлĕ хӳре ăшĕнче симĕс хӳре илемлĕ. К.-Кушки. Хĕрлĕ ĕне хӳрине çаран çинчен тупрăмăр. Букв. 1904. Çитрĕ, тет те, хӳрене вакка чиксе ларать, тет. Сред. Юм. Хӳри кĕске тесе пит вĕлтĕрке çӳрекен çынна, шанăçсăр çынна калаççĕ. См. хивре. || Зады. Изамб. Т. Унти çуртсем пурте пĕр енелле, малти çуртсем хӳринелле пăхса лараççĕ. Ib. Çур урамĕ (половина улицы) хӳрипе (задами) урамалла ларать. || N. Тата ман хӳри мĕн пуплет ман çинчен. || Руль, корма на баржах, пароходах, лодках. Сред. Юм., Кашкар., Çутт. 154. Хӳре тытса ларакан старик. N. Çил-тăвăл вăхăтĕнче аптăракан хӳресĕр карап евĕрлĕ. || Хвост ветряной мельницы. N. Арман хӳри. Сюндюк. Хӳре тыт, направить мельницу. Изамб. Т. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрине пăраççĕ. Якейк. Хӳре пуçĕнчен канатăн пĕр вĕçне çыхаççĕ, тепĕр вĕçне йопа патне илсе кайса, ăна онкă пак туса хуçлатса, çав онка ăричак чиксе йопа тавра çавраççĕ, вара хӳре, çавăрнă майĕпе, йопа патнелле пырать. Вăл йопа патне çавăрса çитсен, каната тепĕр йопа патне илеççĕ. || Назв. наряда. Чутеево. Хӳре делается из шерсти или шелка, прикрепляется к косе. СПВВ. КМ. Хӳре, ăна хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. Хурамал. Чакак, чакак, чакаклать, симĕс хӳрине пăркалать, чипер инке, сарă инке, сарă хӳрине пăркалать. Цив. Çавра шапка хӳрине вуникĕ ярапа яртартăм. N. Хушпу çукки пурак тăхăвăр, хӳре вырăнне кăшман çакăр. (Такмак). Б. Олг. Тури ялта хĕр кортăм, илес терĕм, окçи çок, хӳри саккăр полчĕ. Торп-к. Вăрманта инкĕшĕ Пикенĕн хӳрине татса хурăн тăрне утрĕ, тет. Байгл. Хӳре пурри хӳре тăхăнăр, хӳре çукки кăшман çакăр. || N. Сĕреке хӳри. См. сĕреке. Изамб. Т. Лекнĕ пулăсем хӳринче пухăнса тăраççĕ. || О дожде. Череп. Хӳри кăна тиврĕ. Дождь задел (местность) только краем. || Юрк. Хӳри, кунçаланă çипе ĕçерсен, тытса тăрать. || Полоска хлеба на загоне, которую приходится жать отдельному жнецу. Якейк. Ай-ай Михалăн хӳре мĕн тăршшĕ чăсăлса йолнă. Ib. Он хӳри яланах валта пырать. Ib. Хӳре танаштарас тесе вырса алла касрăм. Ib. Вăл ик çын хӳрине (за двоих) вырса пырать. Ib. Йăван паян конĕпех хӳрере пыч. Ib. Вăл паян хӳререн тоха пĕлмерĕ.

хăйлăх

полено, оставленное ва лучину. Сред. Юм. СПВВ. Хăйлăх = хыльăх. Пазух. 22. † Çӳл ту çинче хурăнлăх, çинчен милĕк суйлар-и те, тĕпне хăйлăх тăвар-и?

хăяв

проклятие. СПВВ. ИА. Усала турă хăявĕ туртать, теççĕ.

хăял

то же, что хăяв. СПВВ. ЕС. Хăял туртат теççĕ. Кам та пулин, хăйне чĕнмесĕрех, урăх çынна каласан, сăмаха хăй çине илсе, çынна ӳпкелесе калаçат, е çиленсех каят, çавăн пек çын çинчен вара: хаял туртат, теççĕ. Сред. Юм. Тôр хăял тортрĕ поль. Вероятно, меня бог наказал. Çĕнтерчĕ 27. Совет влаçĕ чухăнсене хăяла (пăрахăçа) хумасть.

хăямат

(хы̆jамат), конец света, преисподняя. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет килет текерлĕк. Мыслец. Хăямат тĕпне, провались в трисподню (бранное слово). Ст. Чек. Хăямат тĕпне кайса çӳрерĕнем! N. Çанталăкĕ хăямат пек сивĕ тăрать. Бур. Хура пĕлĕтсем тухаççĕ, çăва патĕнчен килеççĕ, хăямата каяççĕ. СПВВ. Х. Таçта хăяматра. Ст. Чек. Хăямата кайса çурерĕнем унта! Где ты у чорта шлялся. Ib. Хăямата кай маншăн, уру йĕрне ан курам. По мве хоть к чорту поди, лучше будет, если я не увижу твоих следов. Ib. Хăяматра çӳрерĕнем халччен! Ib. Атă тăхăнмаллаччĕ, хăямат (чорт возьми-то). Ib. Ку çын хăямăта кайса кĕчĕ (куда-то запропал). Орау. Так çыхланса хăяматпа. Так связался с дрянью. Ib. Мĕн хăямач тăван çав усалпа, вăрманта унтан пуçне йăвăç тупмастнам. Ib. Кам-ши вăл? — Такăш хăямачĕ ку! Чорт знает, кто это (идет). Ib. Темскер хăямат мăккăли ыраттарнă аякка кĕçĕр. Ib. Хăямат пĕлсе çитерет ăна. Ib. Лешĕ таçта хăямата тухса тарнă. Ib. Вутă хатĕрлеме Машавăша каяр, унта питĕ йӳнĕ, тет.— Хăямата вутту-качăку, вутăшăн унта çитех кайма. Ib. Мĕншĕн турттарса килтĕн ăна, хăямата, хăй пулсан, ӳксе вилсен, кай ывăнтăн, атя, лар тесе калас çук. Ib. Мĕн ху килĕнтех мăшкăлаттарса тăран ăна, хăямата (чорта, дурака, жулика и пр.), Ib. Хăямата тухса карĕ ĕнтĕ, кунĕпе ял тăрăх чупать, мур! N. Хăямата чупаттăрам! Куда к чорту побежали! Рак. Ачам-пăчам çимеллине çисе карĕ, таçтан килсе вăрăнчĕ хăямат. Якейк. Ку хотсам вĕçсе ан кайчăр, хăямат. Ib. Ах, хăямат, кормалла помар ăна! Ах, какая досада! N. Те кайса каларттарас ку шăла, хăямат. Хар. Паль. 38. Тĕттĕм хаяр пĕлĕт таçта хăяматах кайса кĕнĕ. Кан. Кам хăямачĕ ман Çĕççе мăкатрĕ? Капк. Пĕр кутамкка сăвăран, хăямата кайманскер пуçне, пĕри те пичете юрăхлă мар пулать вара!Кан. Хăямат, хай те ӳсĕр мĕн. N. Хăямат! Мĕн пур ĕçе пăсрăн! Изванк. Епле те пулсан ăсатса ярас пулĕ, хуть укçи-мĕнĕ хăямата, Микул карчăкне пуççапас пулать, вунпилĕк тенкĕ илсен те парасах. Хурамал. Кам кайса курнă унта! Хăямачĕ кайним! (Никто не ходил). Тюрл. Эй хăямат, эп она пĕлеймерĕм. Питушкин. Хăямата каймалласкер (каясскер)! (Брань). Ib. Ташта хăямат тĕпнех карĕ (исчез). Ib. Ташта хăяматра порăнать вăл, штан она топмалла! Изамб. Т. Хăямат (не знаю что) ĕçлесе тăрать, час тавăрăнмасть! Ib. Хăямат пĕлет эсир каланине? Ib. Тем хăямат пулчĕ çак ачана, йĕрет хăй. Ib. Çĕрле такам хăямачĕ килсе чӳречене шаккарĕ. Ib. Тепле хăяматла Василий салтакран юлчĕ. N. Хăяматăн-хăяматăн çӳресе. Орау. Пасарăн-хăяматăн (на базаре и в других местах) çӳресе ĕç юлса карĕ кăçал, мур! Ib. Ма килнĕ вăл? — Хăяматне килнĕ вăл! Чорт знает, зачем (не знаю)! КС. Пăшала çанта хунăччĕ те, тем хăяматне хăех тухса кайнă. Ib. Кăçал халăх тем хăяматне (почему-то) уличе карти тытмарĕ. Абаш. Ста хăяматне каян! Куда к чорту лезешь! Ib. Килмерĕ, хăяматне! (Чорт возьми!). Шурăм-п. Чăваш арăмĕ, хăямат, мишерле начар пĕлнĕ, тет.

хăю

(хы̆jу), лучина. || Фитиль (лампы), светильня. Ирич-к. Орау. Тепĕр ламппин хăйăвĕ çук. Ib. Ламппин хăйăвĕ кĕске вĕт, çампа çунмасть. || Зеленая шерстяная тесьма, шириною в палец, идет на холчи. В. Олг. Ходар. Ленточки блестящие разных цветов. Сред. Юм. Хĕрарăмсĕм кĕпесĕм çôмне тытакан çинçе пурне сарлакăш çиç анăллă тĕртсе тăвакан тĕссĕр хĕрлĕ пир. N. Вăл хăю тĕртме пит ăста. СПВВ. КМ. Хăю, ăна хул çисене тытаççĕ. СПВВ. КЕ. Хăю, вăл — хĕрарăмсем кĕпене хăмаç вырăнне симĕс икĕ пӳрне сарлакăш тытни. СПВВ. НН. Хăю, вăл пӳштĕр çумне симĕс çиппе тĕрлени. N. † Хора порçăн хăюне çорăм хыçнелле ятăм. Хурамал. Икĕ хул çинчен тăваççĕ хăю. Ib. Арки вĕçĕнчен те икĕ хут хăю хурса тăваççĕ. Тюрл. Хĕрлĕ хăю, симĕс хăю. ГФФ. † Кĕпе аркине хăю тытрăм. Я обшила подол рубахи лентой. ГФФ. † Кĕрен порçăн хăю пек. Как розовая шелковая лента. См. хаю.

хăйăк

(хы̆йы̆к), расщепка. СПВВ. † Тăват чӳрече кастартăм, пĕринчен хăйăк тухайрĕ. || Косо. СПВВ. Маттур хĕрсем хăйăк пăхаççĕ, сарă мăйăх сăрса тухнă чух. || Клин. Изамб. Т. Тумтирĕн хăйăкĕ пулать. Пухтел. Хăйăк кӳртсе лартнă. Вставлен клин в одежду.

хăйăхла

затрагивать, задирать. СПВВ. Х. Ан хăйăхла = ан тив (не трогай). Питушк. Хăйăхлаççĕ = картмаççĕ (не почитают).

хăйкача

ребро, грань. СПВВ. ФН.

хăймалат

приумножать. СПВВ. Хăймалатса мул пухма пар (из моленья = мул çине мул пухма пар. N. Арпа арăм лайăх пурăнсан, хăймалатса мул çав тытать.

хăймалу

(хы̆jмалу), назв. кушанья (блины на сливках). СПВВ. Хăймалу, ăна çын вилсен пĕçерсе çиеççĕ. Пшкрт. Блины, облитые молоком. Хурамал. Вилнĕ çыннăн çиччĕшне тунă чух, хăйма çинче кăна пит çӳхе икерчĕ пĕçереççĕ, çавна хăймалу теççĕ. ЧС. Кĕçĕрхи каç хĕрĕх хăймалу пĕр укçа. (Поговорка. Вирĕм). N. Хăймалу, çын вилсен пĕçернĕ тутлă икерчĕ. N. Унтан хăймалу пĕçерме тытăнаççĕ. Ăна тутлă чустаран юсман пек туса пĕçереççĕ. Çатма çинче çу çинче пĕçереççĕ. Кăшт пиçе пуçласан хăймалу çине те, аял енне те яка тума çăнăх шывĕ çине хăйма ярса лăкаса хăймалу çине яраççĕ. N. Пытарса пĕтерсен, вилнĕ çынна хăймалу хываççĕ. Тюрл. Тыр пĕтерсен, хăймалу... См. Магн. М. 159, 169.

хăйпашка

(хы̆jбашка), расщепка. СПВВ. Тюрл. Йăвăç çорла пĕлмесессĕн, хăйпашка полса каять.

хăйпăк

расщепка, отколок. СПВВ. Х. Кастартăм çичĕ чӳрече, пĕринчен хăйпăк тухайчĕ. Хурамал. Пĕрене хăйпăкĕ = пĕрене татăкĕ. Юрк. Вуникĕ чӳрече кастартăм, пĕринчен хăйпăк тухайчĕ. Хăйпăк витĕр пăхайăттăм, ылттăн чĕкеç курайăттăм.

хăва

он сам. Панклеи. Регули 1066. Хăва хытăшăн (хытăран) памастăп. Ib. 1539. Вăл кисе хăва култĕр. Ib. 111. Вăл мана хăва та исе каясшăн. С.-Устье. Алăксем хăвасемех уçăла-уçăла кайнă. СПВВ. ЛИ. Хăва = хуа, ху. || Свой. С.-Устье. Кайран вара леш пĕчĕк вырăс хăва укçине те, пысăк вырăс укçине те илчĕ, тет.

хăван

радоваться, веселиться. СПВВ. Хирти тырă-пулă хумханчĕ, хура халăх хăванчĕ. Ib. Хăванса ларать. С. Тим. Хăй чунĕ те хăванат (у девушки), çын чунĕ те хăванат. Юрк. Хирти тырă-пулă хумханнипе ялти ватă-вĕтĕ хăванĕ. N. Хăван = савăн.

хăвăн

то же, что хывăн, скидываться. СПВВ. Çавра çĕлĕк юлчĕ хăвăнса.

хăвăрăл

исхудать. СТИК. Хăвăрăлса кайнă. Оттощал. СПВВ. Хăвăрăлса кĕчĕ, исхудал, втянулся. Ст. Чек. Унăн лаши чистă хăвăрăлнă (начарланнă). Юрк. Ăшăм çунса хăй вăрăлса çунать (тоска, беспокоит).

хăврăл

истощаться. СПВВ. ЕС. Хăврăлнă, типсе хăрса начарланни. Ib. Типсе хăврăлса варри тухса ӳктĕр, тулаш юлтăр, теççĕ.

хăла

(хŏла), буланый (масть лошади). Юрк. Аçу сана авă çӳрен лашуна та памарĕ, хăлине анчах парса кăларчĕ. Чертаг. Хăларах çӳрен (масть лошади).|| Саврасый (масть лошади). N. Хăла, саврасый, похожий на верблюда. СПВВ. Хăла лаша. N. У татар к̚ола — цвет лошади, желтоватый. || Тоскаево. Этемĕн йăли, лашанăн хăли теççĕ. (Пословица). || СПВВ. Хăла хурт. Ib. † Эпир ĕçсе-çинĕ вăрăнне хăла хуртăн пылĕ тулса юлинччĕ. N. Хăла пыл. N. Пирĕн чĕлхе-çăвар çыхланнă кĕркуннехи хăла пылпалан. N. † Эпир кунта ĕçсе-çинине хăла пылсем пулса юлмĕ-ши. || Лашм. Кăвакальсем ула, мăйĕ хăла, хăш шыв кукрĕнче çӳрет-ши? ЧП. Кăвакалĕ ула, мăйĕ хăла. || Чертаг. Хăла тăпра, ни хура, ни шурă, кĕрпеллĕрех (крупчатая), среднего качества, хăйăрлăрах.

хăла çырли

малина. М. Етмен. Якейк. Пĕр авăртан пĕр уçă хăла çырли татрăм. Ib. Ирхи апат хорн çырли, кăнтăрлахи — çĕр çырли, каçхи апат хăла çырли, хоран çакас хуйхи çок. Б. Олг. Хăла çырли малтанхи лайăх полсассăн, малтан акас полат, каранхи лайăх полсассăн, каран акас полат, варринчи лайăх полсассăн, вăта çĕрте акас полат. СПВВ. ТА. Хăла çырлн = хăмла çырли.

хăлăхсăр

бесчувственный, как бы железный, на кого ничто не действует, бестолковый, бесшабашный, невоздержный. СПВВ. ИФ. Хăш çын пĕртте шеллемест, е япалана е çынна кăшăт çилленсенех çапать те ӳкерет, суран тăвать. Ытла хăлăхсăр-çке, кăшăтшăн та вăл тĕрлĕ çапса суран тăвать те, теççĕ. N. Вĕсем, хăлăхсăрскерсем, аскăн япаласен пулнă. Ск. и пред. чув. 75. Анчах шăпăр хăлăхсăр; татах ташлама чĕнет. || Неслух. Тюрл. СПВВ. НН. Хăлăхсăр, сăмах каласан итлемен çын. || СПВВ. Хăлăхсăр = хаяр.

хăлтă халтă

сор. СПВВ. || Сред. Юм. Старье, хлам.

хăлтăрăч

скальница. СПВВ. ИА. Халтăрăч çинче шӳр тăваççĕ.

хăлха тенки

украшение из серебряных монет. В. Олг. СПВВ. ВА. Хăлха тенки = хăлха алки.

хăлханки

серьги. Хурамал. СПВВ. ИА. Хĕрарăмсем хăлха вĕçне хăлханки çакаççĕ. N. Хăлханки, хĕрарăмсем хăлхана çакса çӳрекен япала. Шел. 31. Хăлхисенчи хăлханки — ылтттăн-кĕмĕл ярапи.

хăлхас

нижний край сарая и вообще строения; застреха. Кармал. Лупас хăлхасĕ (края крыши сарая, навес ниже последней слеги) айне çерçисем йăва тунă. СПВВ. ИФ. Хăлхас, пӳртĕн мачча кашти таран хуракан пĕренесем. Çав тарана хăлхас теççĕ. Вăл пĕренесен пуçĕсем урамалла картлă тăсăлса тăраççĕ. N. Хăлхас пĕрени.

хăмăтла

клоп. Мункачи. СПВВ. БМ. Хăмăтла = хăнтăла, хăнкăла. || Назв. растения, клоповник.

хăна-евĕр

хăна-вирлĕ, хăна-вĕрле, хăна-вĕрнĕ, гости вообще. НТЧ. Тепĕр кунĕнче вара хăна-вĕрлепе сăра ĕçме пуçлаççĕ. Менча Ч. Ватти-вĕттипе ашшĕ-амăшĕ инçе çула кайсан кĕтсе тăнă пек, хăни-вĕрлисене кĕтсе тăраççĕ. Ала 98. Вăл çын никампа та паллашман тит, хăна-вĕрле кĕртмен тит. Микушк. Хур-кăвакал ӳстертĕм хăна-вĕрле кăмăлĕшĕн. СПВВ. Х. † Хăни-вĕрни пĕрле шавласан, хуçин кăмăлĕ тулат-çке (вполне доволен). Çатра Марка. † Хоçи майри хорчка пек, хăни-вĕрли тăмана лек. Хозяюшка как ястреб (т. е. совсем трезвая, бодрая), а гости как совы.

хăнă

(хы̆ны̆, хŏнŏ), зародыш. Начерт. 191. Хăнă пăрахнă (выкидыш, о лошадях). СПВВ. Х. Пăтратни çине ала витĕр çăнăх сапсассăн, лаша хăнă пăрахать теççĕ. Пшкрт. Хăнă пăрахат ут. Ib. Перĕн ĕне хăнă пăрахнă. Б. Олг. Хăнă пăрахат ут, ĕне пăру пăрахат. Хорачка. Кĕсре хăнă пăракрă (хăнăларă).

хăнăхсăр

беспривычный. Ст. Чек. Хăнăхсăр çын; алă хăнăхсăр. || СПВВ. ГЕ. Хăнăхсăр тесе пĕр-пĕр çын ют çĕре кайсан, хăйса çӳремен çынна калаççĕ. || СПВВ. ТМ. Хăнăхсăр тесе ак кама калаççĕ. Йăлăнтарса çӳрекен, е час-часах вăрçакан çын пулать, ăна вара хăнăхсăр теççĕ.

хăнкăрав

(хы̆нгы̆рав, хы̆ҥгы̆рав), колокольчик ямщицкий. Тюрл. Сред. Юм. Хăнкăрав, колокольчик (с язычком) ямщицкий. Ib. Хăнкăрав янрать. СПВВ. ФН. Хăнкарав = шăнкăрав.

хăнкăрах

то же, что шăнкăрав. СПВВ. КМ.

хăнтăр

бобер. Начерт. 191. Кильд. Вак касрăм, шыв ĕçрĕм, хăнтăр пур иккенне пĕлмерĕм. Хурамал. Анкарти пĕр хыçне виртсем ятăм, хăнтăр чĕппи пурне пĕлмерĕм. Рак. Хăвăлта хăнтăр вылять. (Куç). Çатра-Марка. Хăнтăр тĕслĕ йăттăм пор. Трхбл. Куç харшисем хăнтăр, куçсем çăлтăр, кам телейне пăхса ӳсет-ши. Хорачка. Хăнтăр çока — хĕрарăмсам сыпăçтарса; хăнтăр ĕçлĕк — хĕрарăмсамăн авал; хăнтăр шура порăннă таста анатра. N. Эпирех илес ай хĕрĕн те пичĕпе куçĕ çăлтăр пек, çӳçĕпе пуçĕ хăнтăр пек. || Тесьма, оторочка. М. Ăнтавăш. Хăнтăр, самодельная оторочка из овчины. СПВВ. НН. Хăнтăр, кĕрĕк çухине тытакан тир. СТИК. Кĕрĕк аркине хура путек тирне тăсăмăн-тăсăмăн касса тытаççĕ; çавна хăнтăр тытас теççĕ. Тюрл. Хăнтăр, обшивки (тюленев., котиков. и др.). Чутеево. Хăнтăр, вообще обшивка по краям верхнего платья (тӳлен, кутьăк). Ст. Чек. Хăнтăр, воротник шубы из тюленьего меха. Кĕрĕк хăнтăрĕ, кĕрĕк çухине хăнтăр тытаççĕ. Ст. Шаймурз. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн хăнтăрĕсем епле-ши. || Альш. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. Нюш-к. Хăнтăр çаврас тесе ака пуçĕпе ана тавра пĕрре акаласа çавăрăнассине калаççĕ.

тутлă хăнтăр

солодковый сок. СПВВ. ПВ.

хăнчăр

(хы̆нζы̆р), косоглазый. НИП. Сред. Юм. Хăнчăр, косой. СПВВ. ЕС. Хăнчăр, хĕсĕк куçлă çын, унăн куç шăрçине ĕрешмен карти пек яла карнă. СПВВ. АС. Хăнчăр, куçран вăйсăр, е юхан çын. || СПВВ. ТМ. Хăнчăр чакăр тениех пулат. || СПВВ. Х. Хăнчăр çын, жадный, не такой, как следует. || Трахома. А. Турх.

хăпарту кулачă

назв. кушанья. СПВВ.

хăпку

тихо. СПВВ. Х. Савăннăскерсем каллех хăпку пулчĕç. К.-Токшик. Шопка тоттăр лайăх вĕçет, кловой лентă хăпку вĕçет.

хăрт

высушить. Могонин. Ниш — пĕчĕкçĕ, сăпкара выртакан ачана типĕтсе хăртса яракан чир. || Корчевать. N. Вăл вăрмана Петĕр хăртнă, тет, çавăнпа „Петĕр хăртни“ тенĕ. НИП. Виç хут туса хăртаççĕ курăк тымарĕсене (сухаласа). || Поносить. оскорблять. Ст. Чек. Тĕнчери пурĕ-çуккипе хăртнă (всячески поносил). Ib. Хăртас, указать человеку его ничтожность во время ругани. Изамб. Т. Ул хăй тахçанхине пĕлет, тахçанхипе хăртать. N. Карта витĕр хăртрăм (оскорбил). Альш. Хăрт = мăшкăла. Сред. Юм. Чист хăртса хăвартăм (изругал всячески). Ib. Вăрçнă чôхне пĕрне тепри тем те пĕр каласа пĕтерсен, пĕри чĕнейми пôлсан: сăмахпа каласа хăртать вит, теççĕ. Т. Григорьева. Ырă çын çынна хăртмасть, усал çын çынна хăртать, теççĕ. СПВВ. Сăмахпа хăртать. Альш. Мĕн-мĕн кала-кала хăртмаççĕ, мĕн-мĕн кала-кала питлемеççĕ.

хăртнă

чищоба. Панклеи. Çав хăртнă хĕрипах çол пырать. СПВВ. Сĕм вăрмана хăртнă турăм, утма çул пули тесе. ЧП. Хăртнă урлă каçрăмăр. Б. Олг. Вăрмана кăкласа тăксан, хăртнă полать. N. Урпа тума хăртнă çук, хăртнă тума шĕшкĕ çук. Нюш-к. Хăртнă тĕпле = корчевать. Яргуньк. Пĕрре упапа çын хăртнă хăртса çарăк акнă. Чотай. Хăртнă хăртрăм хăрмарĕ, çĕртме çĕртрĕм çĕрмерĕ. N. Халĕ ĕнтĕ ăна пĕтĕмпех пĕтереççĕ пулĕ, хăртаççĕ те, хăртнă тăваççĕ. Поляна. Шибач., Шорк. Панклеи. Матьпи Онтри хăртни. Мăн хăртнă. Йĕтĕн акнă хăртнă. Тăватă капан хăртни. Вуслă хăртнă. Паранкă хăртни. Качал. Кайсан-кайсан пĕр хăртнă тухрĕ, тет. Çав хăртнăра пĕр пӳрт ларать, тет. Шибач. Çитрĕç вара вăрмана вăлсам пĕр хăртна. Ала 6. Вăрманта пĕр хăртнă пулнă, тет. Вăлсем хăртна выртрĕç тет çывăрма.

хăра

бояться, пугаться, страшиться. Якейк. А! хăрарăн-и? Ага! испугался? ГФФ. † Çак çырма орлă каçмăттăм та, çĕлентенех хăратăп. Эп çĕлентен хăрамастăп та, Петĕртенех хăратăп. Не перешел бы я через этот овраг, да боюсь змеи. Собственно, змеи-то я не боюсь, а боюсь Петра. ГФФ. † Хора калпакран хăраса ăсторовă тумасăр ан иртĕр. Не пугайтесь черной шапки, не проходите мимо, не поздоровавшись. А.-п. й. 7. Кушакран хăраса упи йăваç тăрне улăхса ларнă. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем. Ib. 24. Кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, пӳрте кĕме хăратăп, тесе калать, тет, кайăкĕ. Ib. 41. Юрĕ, тилĕ тус, хăрасах килет пулсан, атя хам хыççăн,— тет ула-такка. Ib. 42. Эсир мĕнле килтĕр: хăраса-и хăрамасăр-и? — тет. N. Вăт ухмахсем, кăшт шăхăрсанах хăраса ӳкеççĕ (сильно пугаются). А.-п. й. 59. Санран хам та хăратăп та, ачам пушшех хăраса кайĕ,— тет пукани. Ib. 90. Юрĕ. Ĕçрен хăрамăп. N. Мулкачи курсан хăраса кайса тарса кĕчĕ вăрмана. N. Çуннине çисен упаран хăрамасть, тет. Хора-к. Хăрама вĕреннĕ йытă виç кон малтан вĕрнĕ, тет. Регули 834. Вăл çавăнпа хăрарĕ, тĕттĕм полнăран. Ib. З. Эп хăратăп калама. Ib. 684. Хăрамалли вăрман çок конта. Ib. 685. Хăрамалли çын çок конта пирĕн. Ib. 705. Вăл çынтан хăрамăлла. Ib. 1404. Вăл питĕ хытă хăраса чĕтĕресе тăчĕ. N. Манăн халăхран хăрамалăх çук мĕн, тесе шухăшла пуçланă. N. Çапла вăл хăрамасăр-тумасăр пурăннă. Юрк. Килте хăраса-туса ан тăрăр. Ала 94°. Хайхи арăм тата ыйтнă вĕсенчен: „Апла хăрассăр пур, мĕншĕн тата ачăр çинчен кĕпине-йĕмне те хывса илтĕр“,— тенĕ. Сбор. по мед. Унтан хăрасах та хăрамалла çав. Шурăм-п. Мĕскĕн Иванĕ çĕрĕк шалт хăраса пĕтнĕ. СПВВ. Хăрас-тăвас пулсан. Кан. Малтан лашапа каçма та хăрамаллаччĕ. Прежде и ездить (по мосту) было опасно. Ib. Халĕ каçса çӳреме хăрамалли çук. Ib. Хам тытса усрама хăрарах патăм-çке. Ib. Пĕр çынсем çеç вĕсен пӳрчĕ ларнă вырăнтан хăра-хăра иртеççĕ. N. Чун пит хăратчĕ, тет, ТХКА 113. Йысна, эс ишме пĕлен, сан хăрас çук. Ib. 114. Атăл, Çавал, Кĕтне, Сĕве шывĕ пулсан, шыва кĕме хăрас çук. N. Хăраса тăманçи пулĕ ву. Курм. Хăра-хăрах эпĕ хут вĕренме карăм. Ачач 22. Пысăклансан мĕн пулĕ... Аçунтанах хăрамăпăр ун чух. Ib. 109. Ун майăн вара Санккапала тепĕр хĕрача та вилес пек хăраса янă. Шорк. Вал мана тем те пĕр каласа пĕтерчĕ те тухса карĕ, эпĕ хăра юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Насказал он всякой всячины и ушел, я же пришел в ужас и ничего не могу предпринять, ничего не успел спросить (недоумение, растерянность по поводу неожиданности). Оп. ис. ч. II. Вăл, çынсем килеççĕ тенине илтсессĕн, хăра юлнă. Когда он услыхал о том, что идут люди, на него нашел страх. N. † Çак поçнелле ухаплă, эпир ухапран хăрас çук. Собр. † Туратлă йăвăç касас, терĕм, иртессинчен хăрарăм. Капк. Мĕнле ача пулать вăл, хăрама пĕлмест.

хăрах яран

мера земли. Магн. М. 44. СПВВ. По обьяснению Петра Никифорова, хăрах йăран употреб. около села Бичурина в смысле щеревельник = З60 кв. саж. Урмай. Ана = 1000 кв. саж., хăрах йăран = половина ана, çур ана. Питушк. Ана — пĕр авăнлăх, хăрах йăран (ползагона) — çор авăнлăх. Ib. Хăрах йăран анан çурри, пилĕк чалăш (ана — 10 чалăш). Ярмушка. Хăрах йăран = 1/2 десят. Ib. Виç хăрах йăран = 1/2 десят. Б. Крышки. Хăрах йăран, половина çурпилĕк. N. З çын исе тохрăмăр, хăрах йăран тытрăмăр.

хăрăмçă

то же, что ăрăмçă, колдун. СПВВ.

хăрпан урапи

назв. телеги (на свадьбе). СПВВ. ИФ. Хăрпан урапи, туйăра хĕр япалисене илме каякан урапа.

хăррăн

злобно. СПВВ. Хăррăн-хăррăн пăхать (боком, злобно смотрит).

хăрт-харт

звукоподр. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăрт-харт туса илчĕ. СПВВ. Х. Хăрт-харт! тăвать лаша. ТХКА 39. Палламалла мар, пирĕн сыснасем чĕрĕлсе пысăкланса кайнăччĕ. Хăрт-харт туса, хашлатса пыратчĕç çăнăх шывĕ ĕçме. СТИК. Лаша темрен хăрарĕ: хăрт-харт тăва пуçларĕ.

хăршал

худощавый. СПВВ. ИА. Типшĕмрех ырхан çынна хăршал теççĕ.

хăтлавсăр

беспорядочный. СПВВ. МС. Хăтлавсăр-хăчĕ çук. Ib. Эсĕ хăтлавсăр (= тирпейсĕр).

хăтла

(хы̆тлы̆), красивый. В. Олг. Хăтлă пӳрт. Ладная изба. Хорачка. Ай-ай хăтлă (= хӳхĕм) пӳрт. Слакбаш. Çак çурт хăтлă пултăр! Сред. Юм. Çĕн çôл хăтлă пôлтăр! — Эс калаш пик пôлтăр. СПВВ. МС. Туйĕ хăтлă пултăр теççĕ, туйĕ йышлă пултăр тени пулать. Панклеи. Молкачă опа шăтăкĕ тĕлне çиттĕр те: „Опа мочи! шилăк хăтлă полтăр! — тет. (Ранее сказано: опа мочи ульне алантарать). Н. Якушк. Хăтлă сурпан курчĕç те, ăçта хутăр тухьяна? Мейĕр, мейĕр хушпăвăра, кӳрĕр, кӳрĕр тухьяна || Счастливо, благополучно.

хăхара

невыясн. сл. СПВВ.

хăшка

невыясн. сл. СПВВ. Х. Хăшкана тивертрĕ манăнне саççим!

корак çăмарти

назв. гриба. СПВВ. ТА. Курак çăмарти = çĕр кăмпи.

куринке

(курин'г'э), кладбище. Цив. СПВВ. АС. Куринке = çăва, масар. СПВВ. Т. Куринке тесе çын вилсен пытаракан çĕре калаççĕ. Шор-к. (Цив.). Куринке — кладбище.

курите

корите (-риыд'э), корыто. Тораево. Курите арпинчен çамçа, арпийĕ куритинчен хытă. (Загадка: куритийĕ — çăпата, арпийĕ — калăп). Ib. Куритинчен вутти хытă. (çăпата калăпĕ). СПВВ. ГЕ. Курите- пыл юхтаракан савăт; тата лашасене пăтратса параканнине курите теççĕ. СПВВ. ЕХ. Курите — пыл юхтаракан савăт. N. Куритинчен ути хытă. (Калăп). Paas. Курите — продолговатое (стирное) корыто.

курăк сарри

невыясн. выр. СПВВ.

курпушка

(-ка), старинная коса. СПВВ. Т. Курпушкан çула-мĕне кайнă чухне, лаша валли çимĕç пулмасассăн, вăрманта или улăхра унпала утă çăлаççĕ. ЩС. Курпушка — чăвашла çава.

кус

кос (кус, кос), катиться. N. Пăрçа пĕрчи кусса пырать. Горошина катится. ЧП. Пăрçи тула пуçласассăн, тăрни кусса пырать-çке. Ск. и пред. 91. Тăшман чĕри лăпланĕ хĕвел кусса тухиччен. Якейк. Тырри сара та, ани косать анчах (жнется быстро). Ск. и пред. 73. Михетерĕн килĕнче сăра пичĕки кусать, ялти тантăш-тăвансен пырĕ тĕпĕ ярăнать. К.-Кушки. Урапа кусат. Б. Куссан-куссан, урапа та такăнать. Çутт. 133. Е пĕрмай кусса урапа хĕрсе çитет, вут тивсе каять. || Идти, бежать. В Пшкрт. — просто в смысле чуп. N. Мана пичче: кус киле, тĕрĕ. Тюрл. Кус-ха, çанта кайса кил-ха! — Йытă пăх (п̚о̆х') ту-ха! Ступай-ка, сходи туда! — Пойду, чорта с два! СПВВ. ПВ. Кус! = беги! — Кускалаçа çӳрет, кусать — урапа, насекомое. Такмак. Çӳлĕн-вĕçен, çĕрĕн-кусан, пурте пырăр туй курма! Якейк. Кос-ха, пăру кайса илсе кил-ха. Ib. Лешеккине (на ту сторону, напр. оврага) косса кайса килтĕм. Ib. Эс паян пасара косса кайса косса кил (сбегай); эс килсенех, авăн сарăпăр. N. Утна яр та, çуран кус, теççĕ. (Послов.). Мусир. † Ай тантăшçăм, тантăшçăм! Ир те кусса пыраттăн, каç та кусса пыраттăн. N. Кусăр каллех, хăвалăр (догоняйте). N. Кусăр (ступайте), пĕри-пĕри кайса илсе килĕр çав шăллăра. Ск. и пред. 19. Ак мĕлкесем кусаççĕ, Кăвакал шурĕ енчен сиккипеле каяççĕ. Альш. Кус-ха, ывăлăм, мачча çине улăхса, çарăка пăхса кил. N. Кус-ха, кайса пĕр ĕнине пус-ха. N. Кус, кала. Ступай, скажи. БАБ. Кусăр пĕрех хут хăр вырăнăрсене; хăçан çуртăрсене ише-ише антариччен пурăнăр, унтан вара хуть те ăçта кайăр, манăн ĕç çук. || Жировать (гулять в лесу). || Обгуляться, случиться. Б. Олг. Ĕне перĕн косрĕ. Срв. анат.-тур. косӳ, коснӳ (у Сами-бея).

кустар

костар (-тар), понуд. ф. от гл. кус, кос, катить, катать, скатить, скатывать; покатить; прикатить; пускать вскачь. N. Урай тăрăх пĕр ывçă пăрçа кустарса ятăм. Альш. † Сар ачанăн карттусне кукăр-макăр кустартăм. Богдашк. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана çитертĕм (докатила). || Орау. Таканапа пăрçа кустартăмăр та, пăрçа ăшалаççĕ-ха халь (жарят). Юрк. Çăкăр пĕçернĕ хыççăн пысăк кăмакана паранкăсем кустараççĕ (бросают). Пиçсен, ăна тăвар сапса çăкăрпа çиеççĕ. || Юрк. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса (катая, рассучивая) çӳп-çӳхе тăваççĕ. N. Йĕтĕрпе тăла кустараççĕ (катают). N. çăмха кустар. Беляева. Ут (у др. утă) кустар (скатывают сено в валы). N. Урапине кустарсан, вĕçет. N. Çол орлă костарса лартса (дорогу замело снегом). N. Хальхинче вырăс пупа тата чăнкăрах çĕртен (с еще более крутого места) кустарса антарса панă (скатил). Якейк. Сасартăк хватлă çил тоххĕр те, çынсене лаши-орапи-мĕнĕпех, кăстăрмач пак костарса, çавăрса исе карĕ. || О быстрой езде. Макка 189. Унтан вара, вилнĕ çыннине пытарсан, пит хытă кустарса таврăнаççĕ (во весь опор). Истор. 112. Ăна хирĕç юланутпа кустарса кайнă (покатили верхом). Ст. Чек. Çын килелле кайсанах, вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса, кустарса çӳренĕ, тет. N. Эпир пит хытă кустарса килтĕмĕр (выртмаран). Бел. Гора. † Вылятрăмăр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр (лошадей). N. Унччен те пулман (вдруг), Иван шăнкăравпа пачăшкă умне кустарса пынă. Толст. Ачасем çавăрăнса пăхнă та, кустарса пыракан кайăкçа (охотника) курнă. Ib. Тутарсем те ăна курнă та, ун патнелле кустара пуçланă. Б. Яныши. Пусăкраххисем учĕсене тытрĕç те, килелле кустара пуçларăмăр. БАБ. Ăçта каяссине хамăр та пĕлместпĕр терĕçĕ, тет те, пурте, павуска ăшне ларса, кустара пачĕçĕ, тет. || Быстро жать хлеб? Якейк. Ку пĕчĕк аная костарса анчах кайăпăр вăт. Ib. Тырри шуламлă та, костарса анчах карăмăр. || Выкладывать чем, vestire. М. Тув. † Пирĕн Тумккă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. Н. Лебеж. † Виççĕмĕш вĕретĕм сăрине, хĕрĕх хăлаç нӳхрепне, ăшне шăвăç кустарнă, пичĕкесĕр янă, тет. N. † Вырăсла та çӳçме эп кастартăм, йĕри-тавра ука кустартăм. N. † Йĕс турапа пусса турарăм, çинчен шăрчăк ук(а)сем кустартăм. Янтик. Чăпăрккана малтан ик кантраран яваççĕ, унтан вара ун çинчен тата тепĕр кантра явса пыраççĕ; çав виççĕмĕш кантрана явнине „кустарса явас" теççĕ. || Выпроводить. КАЯ. Унтан мана хуралăç, ват мучи, хултан тытса: мĕлле çак Макçăм ывăль-хĕр кирек ăçта çитнĕ, унта çапкаланса çӳреç-ши! Халь урнă йăтă Тюмине тулланă, тет-ха, тата туллаттарас килет-и-мĕн кĕсен? тесе, кустарса ячĕ (выпроводил). || Scortari. Альш. Кустарат вăл ( = чупат). Она распутничает. || Случать. Янтик. Иван кĕсрине кустарма (чуптарма) кайнă. Ст. Чек. Кустарнă. Случили (корову и пр.) || Соблазнить. Абыз. † Астартăм та кустартăм, кусар вĕçне хыптартăм. Байгул. † Илĕртрĕмĕр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр. || Поддакивать. Собр. Усал çынпа хăй урапи çине ларса кустарас пулат (надо гладить по шерсти. КС.), теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИФ. Кустарас — илĕртсе вăл калаçнă майпа калаçса пырас. N. Тĕрĕс, тĕрĕс, Кĕркури хăта, лайăх йĕркепе пăхса ӳстернĕ ачасем нихçан та ашшĕ-амăшĕ ирĕкĕнчен тухса çӳремĕçĕ, ашшĕ-амăшне вĕсем темĕн тĕрлĕ асла хурса пурăнĕçĕ, тесе, Кĕркури майĕ кустарса пынă хăнисем (поддакивали). || О мятели Сятра. Çол орлă костарса лартса. Дорогу замело. Ib. Çол орлă (или: çола) шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Дорогу замело, и дороги нет. || Пускать (лошадь) в галоп. Цив.

куç яр

спускать узел (основы). Тюрл. Куç ярас, куç толтарас (при тканье). СПВВ. МС. Этемĕн, çăлкуç, пыл карас куç (ячейка), пир тĕртнĕ чухне куç яраççĕ. Якейк. Куç чр-ха! Ib. Анчах куç ятăм. Ib. Пасăр (= паçăр) янă куçа çаплах тĕртсе пĕтермен. (Кольча куçлă-куçлă полать).

куç кĕрет

явно, открыто. Çапла куç кĕретех ялан мăшкăланăшăн вăл улпутсем çине пит çиленнĕ. Сред. Юм. Куç кĕретех = кĕретлетсех. Шорк. Коç кĕретĕнех (или: коç кĕретех), на яву. СПВВ. Куç кĕрет, кĕретлетсех, на глазах. Ib. Куç кĕретех тапăнать. N. Вĕт ву куç кĕретех çаратни пулать! (явный грабеж). Ск. и пред. 101. Унтан вара пăртакран куç кĕретех курăнатпăр. Ск. и пред. 60. Те куç кĕретех, те тĕлĕкре мана шуйттан пек çынсем хĕнерĕç çĕрле. N. Кам ăна куç кĕретех ярса тытас пур? См. куçа кĕрет (ех).

куçлă кутана

то же, что куçлă кутан. СПВВ. Куçлă кутана, колючки. Ib. † Сирĕн тыррăрсене вырăттăм, куçлă кутанасенчен хăратăп.

куç пек

как зеницу ока. N. Хăйсен йăранĕсене вĕсем куç пек пăхса шăварса çумласа тăраççĕ. || СПВВ. ПВ. Куç пек (с нетерпением) кĕтсе тăраççĕ, чун пек кĕтсе тăраççĕ. Янтик. † Куçăм тулли Куçмам (мой Кузьма) пур, куç пек кĕтсе тăрать пуль.

куççуль

(с'ул), куç-çулĕ, куç-çулли, куç-çол, (кус'-с'ол), коç-çоль (кос'-с'ол), куç-çӳлли, куç-çӳл, куçшуль, куç-шӳл, куç-çилли', слеза (-ы). Н. Карм. † Пĕрлĕхен пек хĕрлĕ питĕмсене хурлăхан пек хура куççуль хуратрĕ (здесь «хура» относится к «куç»?). СПВВ. Куç-çул, куç-шӳл. Карсун. Куç-çоль, слеза. Ал. цв. 11. Хăйĕн вĕри куççулĕне (= куç-çулне) тăкать. Ст. Чек. Шыв, куççуль пек, тăп тăрă, тет. N. Çын куççулĕ çĕре ӳкмест. N. Ватă çын, кăмака хыçĕнче ларнă чухне, кинĕпе ывăлĕ, сĕтел хушшинче тĕрлĕрен çимĕç çинине кура, час-часах куççулĕсене шăлкаланă. Самар. † Эсĕ çакăнтан кайса пырсан, тухаймĕ-ши сирĕн куç-çӳлĕ. ТММ. Атте-анне куççулĕ çĕре ӳкмест. N. Куç-çӳлли тухнă. N. Куçран çапакан куççуль кăларать, чĕрене амантакан хуйхă хускатать. N. Эпĕ килтен тохса кайнă чох, пĕр куççуль те кăлармарăм (не проронил ни слезинки). N. Куçран куç-çӳлли анчĕ (потекли).

куç-тинке

неизв. сл. СПВВ., МС. Çăнăха пĕтерес тесе илсе кĕтĕн-и-мĕн? и, куç-тинке!

куç тулли

употр. в чувашизмах. N. Хай савнă ывăлăм халĕ те пурăнать иккен-ха! Часрах каям та, курам çавна куçăм туллиех (нагляжусь-ка на него)! тенĕ савăннипе. N. Кĕçĕн ывăлне хăй патне хăварса, куç тулли курса тăранасшăн пулнă. СПВВ. Куç тулли курас, наглядеться. Альш. † Ĕнтĕ, тăванăмсем, çунатăмсем, курсан-курмасан та, куç тулли (т. е, вы — одно загляденье?). Трхбл. † Хрантсус явлăк, çӳçи мамăк, çыхсан çыхмасан та пуç тулли; ĕнтĕ, тантăшçăм, савнă тантăш, курсан-курмасан та, куç тулли. N. † Ăйхăм килет куç тулли (мои глаза полны дремотой), ăçта выртса çывăрам-ши? N. † Пирĕн аттесем куç тулли, пирĕн мĕншĕн кулянас? Янтик. † Çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. Якейк. Куçăм толли = пăхса савăнмалăх.

куç хулли

(-λλиы), «затыкальник». Юрк. Куç хулли — пир пуçĕнче хăйă пек япала пулат. Ib. Куç хулли — тутăр пуçĕ тунă чухне тыткалакан япала. СПВВ. ЛП. Куç хулли = пуç хулли. Мыслец. Куç хулли, затыкальник. Ст. Чек. Куç хулли тăхăнтараççĕ. См. тĕрт.

куç хупаххи

коç хопаххи ресница. В. Олг. Якейк. Куç хопаххи. Н. Якушк. † Йысна куç хупаххи пит вăрăм, çавăнпа куçне уçаймасть. N. Кун çутинĕн куç хупаххи уçăлнине ан курайтăр вăл. И да не увидит она (ночь) ресниц денницы. || Бровь(-и)? СПВВ. ТА. Куç хупаххи = куç харши. || Веко. Шибач.

куç шывĕ

слезы. Ядр., СПВВ.

куç-пуч

назв. киремети. СПВВ. МС. Куç-пуч — киремет ячĕ.

куçтанач

(кус'тстач'), гостинец. Кăмак-к. СПВВ. Х. Куçтанач, куçтенеч (Ядр.), кучченеç, гостинец.

кутăн-пуçăн

взад и вперед, туда и сюда, шиворот на выворот, вверх тормашкой. Уравăш 2. Халĕ вĕсем, йышланса... Уравăш çырми тăррине... çичĕ çырма юппине, усал çĕре пăхмасăр, кутăн-пуçăн тиркемен: саркаланса пĕр ларнă. Теперь они размножились и широко расселились по семи отвершкам Ораушинского оврага, не глядя на то, что тут неудобное место, ничего не разбирая, как попало. ЧС. Ак эпĕ сана каçчен çиме парам мар! терĕ те, пӳртрен, кутăн-пуçăн тĕртсе, кăларса ячĕ (вытолкала взашей, не дала ему спокойно выйти). КС. Кутăн-пуçăн йăвалан, кувыркаться на разные лады. Тогаево. Хайхи çармăс котăн-пуçăн пăхкаларĕ те: ом шинчĕ (не знаю), терĕ. СПВВ. Х. Кутăн-пуçăн шухăшла. N. Котăн-поçăн халапсем поплесе лараççĕ (несут похабщину). Хăр. Паль. 3. Амăшĕ хайхи, тин куçне уçрĕ курăнать, ача чирĕ кутăн-пуçăн шутлаттара пуçларĕ. Ib. 23. Уринчен урине хуллен çеç иртеркелесе кутăн-пуçăн пăхкаласа пырать. Якейк. Пĕрре анчах çапрĕ — котăн-пуçăн йăванса кайса, тăнтан кайса выртрăм нумайччен. Орау. Ачине урапа çине лартнă та, кутăн-пуçăн кустарать (двигает взад и вперед). Илебар. Ачи, ни кутăн ни пуçăн (ни вперед, ни назад) тухма аптраса, çавăнтах вилчĕ, тет. || Нерешительно, неопределенно. N. Котăн-пуçăн поплет.

кутамас

приземистый и комелистый (о дереве). КС. Кутамас — невысокое дерево с толстым низом. Зап. ВНО. Кутамас, комелистое дерево. Икково. Котамас йăвăç, комелистое и приземистое дерево. Якейк. Котамас çăка = сарлака, лотра, нумай торатлă çăка. Трхбл. Кутамас юманăн турачĕ хулăн. СПВВ. ГЕ. Кутамас тесе, лутра йăвăçа калаççĕ. Ун пек йăвăçăн кучĕ пысăккă, тăрри шĕвĕр пулат. СПВВ. ФВ. Кутамас — лутра йăвăç; лутра та пысăк, пит туратлă. Ст. Чек. Йăвăç кутамас — коренасто; лăпсăр-лапсăр ӳсмен йывăç. Хурамал. Кутамас — ту çинче кĕске йăвăçа калаççĕ: тĕпĕнчи кăна пысăккă: пит кутамас, теççĕ. Сутт. Хăйĕн кутамас тураттисене шыв çинелле ирĕклĕн сарса янă. || Коренастый, приземистый (человек). Якейк. И, котамас! (лотра, сарлака çынна калаççĕ). СПВВ. ИФ. Кутамасăн ăшши кăмака çинче. (Кутамас тесе, лутра çынна калаççĕ). Альш. Лутра мăнтăр, кутамас çын теççĕ. Хăшне тата катам çын теççĕ. Зап. ВНО. Кутамас çын, приземистый человек. Ib. Кутамас çынна вăрăм тумтир кирлĕ мар. || Прозвище. Альш. Кутамас Макçăмĕ.

кутамкка

котамкка (кудамкка, кодамкка), котомка. N. Халăх çăварни чупнă чух, кутамккуна йăт та тух та ут. СПВВ. Х. Кутамкка = котомка. Сред. Юм. Котамкка. Тюрл. Котамкка тăвас = крак-крак тăвас. Ib. Кил, котамкка тăвам! [В Сред. Юм. — çĕклесе çӳрем (на спине)]. V. S. Кутамкка çакки — лямка котомки. || Так называют неудачную жену. Орау. Йăт та çӳре кутамккăна! Килсе ерчĕ те, ниçта чикме те çук! Пуçа хыçсах усрас пулать!

кутер

неизв. сл. (тат. кӳтӓр?). СПВВ. † Нуммай çын савнипе вылярăм, çын севрĕмне кутерсе.

кутеçлен

(кудэсл'эн'), очень стараться. СПВВ. АС. Кутеçленет = хытă тăрăшат. То же сл. в Емелк.

кутăрлан

котăрлан (коды̆рлан), загрязниться. В. Олг. Çĕçĕ котăрланса (испачкался). || Мучиться (над делом). СПВВ. Х. Сред. Юм. Ан котăрланса çӳре она, çĕклеме хытланса; порĕ-пĕр (все равно) çĕклейрес çок эсĕ она. Н. Седяк. Кутăрланас — питĕ нăкă тăрăшса, асапланса, мекĕрленсе ĕçлес.

кучкен

(куч'к'эн'), опускаться на корточки. СПВВ. Кут, кучкенес. Сред. Юм. Пилĕк пăтлă мих те çĕклеймес, кучкенчĕ анчĕ (присел, не стерпед). Ib. Кучкенсе ларнă.

кухак

крючок. СПВВ. ВА. См. кокак.

куш

кош (куш, кош), просыхать, подсыхать. Зап. ВНО. Кушрĕ, просохло. Ст. Чек. Кушат = типет, высыхает. Икково. Вутă хĕвелпе кошат. Скошенная трава на солнце просыхает. СПВВ. Утă куша пуçларĕ. Сено завяло, начинает сохнуть. Орау. Тырă (зерновой хлеб и хлеб в поле) кушнă (стал сухим). Ib. Çулĕ кушнă-çке, теççĕ, çул (дорога) типсен. Хурамал. Питĕ йĕпе япала тыткаламалла мар йĕпе пулсан: пăртак куштăр-ха, теççĕ. СПВВ. Х. Кушать, куштăркат, высыхает. || В перен. см. Орау. Унăн укçи кушрĕ, теççĕ, пĕрин укçи çухалсан.

кушак кайăк

кушак кайăкĕ (-гэ̆), мышь. Сред. Юм. Кошак кайăк куçĕ (говорят о маленьких лампах). Ib. Мĕн ламппă тесе çутасси пор она, кошак кайăк куçĕ пик пăртак çиç йăлтăртатса ларать те... Ск. и пред. 34. Хăй ташланă майĕпе икĕ аллин пӳрнисемпе кушак кайăк вăййине вылянтарма тапратать. СПВВ. ФВ. Кушакайик (так!), авăн кайăк — шăши.

кушак

кушак. ЧП. Еик кушак пиçиххи тĕсĕ çукран хурланать. СПВВ. ТА. Кушак — тумтир çиччен çыхакан пиçĕххи.

кушалан

ветреть; грубеть. СПВВ. Х. Кушаланас. СПВВ. АС. Çурхи çилпе пит кушаланат.

кушанак

(-жа-), то же, что куршанак. Синьял. † Вăрман варĕнчи кушанак(к)и пыл хурчĕ пулса вĕçес çук. СПВВ. Куршанак, куршанкă, кушанак.

кушел

(кужэл'), пещер. Чертаг. СПВВ. ФВ. Кушел — супне; çинçе хулăсенчен авса тăваççĕ: унпала арпалăхран арпа йăтаççĕ: эпĕ пĕр кушел арпа выльăхсене патăм, тет. Çутт. 88. Арпа кушел çаккăрăм, анкартине уттартăм. ЧП. Хулпуççине кушел çак. (В Шибач. пиштер).

кушеле

то же, что кушел. СПВВ. Кушеле — из веревок, для сена. || См. арман.

кошемĕр

упрямый, неслух. СПВВ. ТА. Кошемĕр (написано неясно) = кутăн = сăмах итлемен çын.

кушукла

особая телега для возки снопов. СПВВ. КМ. Кушукла — кĕлте урапи.

кушма

кошма, большой войлок. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче сăрлă çуна, çиттийĕсем шур кушма. СПВВ. ТА. Кушма = пысăк кĕççе. Ст. Ганьк. † Шап-шур (вар. шап-шар) кушма çийĕнче маттур манит суйлат-çке. Ала 66°. Çак юрăсене пĕтерсен, картиш варрине кушма сараççĕ те, хĕрпе качча мăн кĕрӳ çавăтса пырса, тăратать çав кушма çине.

кӳ

(кӳ, к'ӳ), подр. сильному запаху. Сред. Юм. Сăра нăмай ĕçcен, çăвартан кӳ! килет. СПВВ. Х. Кӳ килет шăршă. || Подр. холоду, «ударяющему в нос». Б. Крышки. Тĕп сакайĕнче кӳ сивĕ! В подполе (подполье) так прохладно, что холод сразу ударяет в нос.

кӳенте

то же, что кĕвенте, коромысло. СПВВ. ТА. || Шест для мытья белья. Б. Олг.

кӳлем

(к'ӳл'эм), внешность, форма. СПВВ. Кӳлем, кӳлемлĕ, форма, внешность. (У него — синоним с кӳлепе и пӳ-си). Салагаево. Кӳлем— стан, фигура (человека, животного, веши). Ib. Ку лашан кӳлемĕ пăхма пырать. У этой лошади стан, фигура, рост — ничего. В каз.-тат. кӳlӓм, «обьем».

кӳлемлĕ

становитый, статный. Салагаево. Кӳлемлĕ çын. СПВВ. АС. Пур тулашне пăхсан та, аван, кӳлемлĕ пулат. Нюш-к. Кӳлĕмлĕ лаша.

кӳленчĕк

(-н'ζэ̆к), лужа. N. Ăçта шыв кӳленчĕкĕ пур, çăвăнта пăр сарăлса выртать. Изамб. Т. Хур-кăвакалсем урамра шыв кӳленчĕкĕнче какăлтатса çăвăнаççĕ. СПВВ. ГЕ. Кӳленчĕк тесе, шыв кӳленсе тăракан вырăна калаççĕ.

кӳлеш

(кӳл'эш), ревновать. N. Ют арăмпа кӳлешекен арăм, хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан усал арăм чĕре суранĕ вăл, хуйхă вăл. Янтик. Упăшки хăй маткине: кампа та пуса çӳрет, тесе шухăшласан, çапла çынсене каласан вара ăна: у маткине çавăнтан (Микуларан) кӳлешет, теççĕ. Ск. и пред. 86. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тюрл. Лайăх маткана корсассăн, каччăсем она олталама шотлаççĕ; опăшки çавăншăн кӳлешет и хĕнет. Юрк. Упăшки пит кӳлешет. Альш. Арăмĕ упăшкинчен кӳлешет (= упăшкине: арăмсемпе çӳреттĕр, тет). Изамб. Т. Пĕр-пĕр арăмăн упăшки çамрăк пулсан, хăй ватă пулсан, ул упăшкинчен кӳлешет. Полтава 53. Эсĕ мана кӳлешĕн? N. Вăл арăмне пит кӳлеше пуçлать. ЧП. Кӳлешекен çынсем тек кӳлешчĕр, кил иксĕмĕр тăрар юнашар! Пазух. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка, урам варринче тупрăмăр, кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. N. Унăн арăмĕ упăшки çынсен арăмĕсемпе вылянăшăн кӳлешет (кĕвĕçĕт). Ст. Чек. Вăл арăмне çынпа кӳлешет (ревнует). Янтик. Çавсем пек ухмах тек тĕнчере те çук пуль! тек кӳлешсе çӳреççĕ пĕр-пĕринчен: упăшки маткинчен Иванпа кӳлешет. Сред. Юм. Арăмĕ ôпăшкине: çын хĕрарăмпе (так!) çӳрен! тесе, вăрçса çӳресен, ôпăшки арăмне: çын арçыннипе çӳрет, тесе, вăрçсан: кӳлешет, теççĕ. СПВВ. КЕ. Арăмĕпе упăшки кӳлешет, теççĕ (пĕр-пĕрин айăпне тупса вăрçни). Каша. † И, авланман ачасем! инке-арăмшăн кӳлешет! N. Çак арăма, унăн ачине те сывлăхсăртан, вăйсăрлăхран, кӳлешекентен, курайман çынтан, усал куç ӳкесрен сыхла. N. Усал çынсенчен ан кӳлеш, вĕсемпе хутшăнма та ан тăрăш.

ир-кӳлĕм

то же, что ирхи кӳлĕм. СПВВ. Кӳлĕм: ир кӳлĕм, каç кӳлĕм — для обозначения времени вообще; собств.: упряжь.

кӳмерте

(-дэ), куча. СПВВ. || Обширный (-но). N. Ав вырăс анине епле кӳмерте çавăрса илнĕ! N. Анасене кӳмертерех тăвăпăр та, пикенсех ĕçлеме тытăнăпăр. (Эти две фразы сомн.).

кӳнтелен

(-дэл'эн'), встр. в след. выр. Альш. (Сообщ. Г. Т. Тимоф.). Кӳнтеленрен пĕтеретĕн-çке ĕнтĕ мана! Будучи ложным свидетелем, губишь ты меня! (Гов. с горечью). СПВВ. ПВ. «Кӳнтелен çĕр, непредусмотренное, непредвиденное, нечаянное место».

кӳпелек

(кӳбэл'эк), особая, неширокая, кумачная обшивка, образующая четырехугольник и идущая (ambiens) сзади и спереди вокруг ворота женской рубахи. Ст. Чек. СПВВ. N. Кӳпелек — хĕрарăмсем кĕпе умне хăмачăпа тĕрĕ çĕлесе хураççĕ. Альш. Унтан тата кăкăр умĕнче кӳпелек тенĕ: тĕрлесе тунă çумне хăмаç тытса çавăрнине каланă вара: «кӳпелеклĕ кĕпе» тенĕ, тата «хăмаç çĕвĕлĕ кĕпе» тенĕ (у женщин). Кӳпелексене улача кĕпене, кăвак кĕпене тунă; хĕрлĕ кĕпене туман. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳпелексене тума та пăрахаççĕ.

кӳплет

издавать звук кӳп. Шел. 107. Çĕре кӳплетсе кайса ӳкрĕм. СПВВ. Кӳп-кӳп! тăвать, кӳплетет. Сред. Юм. Патакпа çапсан хăмлалă чăптана, кӳплетет.

кӳптен карчăк

так назыв. человека, напялившего на себя «сто ризок». СПВВ. ФИ. Кӳптен карчăк; темиçе хут тумтир тăхăнса, чух утса çӳресен: кӳптен карчăк (теççĕ).

кӳптĕрме

(-тэ̆рмэ), имитация монеты (служит для украшения). Янтик. Кӳптĕрме тесе, тăхлантан тунă тенке калаççĕ (в роде подделанной монеты, носят женщины и девушки, между настоящими монетами). Илебар. † Чухăн çынсен те алми пурçке, Петруш аю, Петруш аю! Алми-шӳлкемисем кӳптĕрмерен. СПВВ. Кӳптĕрме — каптăрма? Ib. † Пирĕн маткасем кӳптĕрмелĕ, ханкăрма çакас хуйхи çук. || МПП. «Кӳптĕрме — выпуклый».

кӳрен

(кӳрэн'), обижаться. Полтава 58. Атте халччен тен мана ылханчĕ пуль кӳренсе. Сред. Юм. Чипер валеçĕр: мана та, сана та кӳренмелле ан полтăр. N. Çак хыпара илтсен, пĕтĕм патшалăхри халăх патшана кӳрене пуçланă. || Завидовать, досадовать. СПВВ. См. Paas. 80.

кӳрентер

(-дэр), понуд. ф. от кӳрен: обижать. оскорблять. Çĕнтерчĕ 21. Ан кӳрентер ман чĕрене! КС. Çынна усал сăмах каласа ан кӳрентер (не заставляй обижаться). || Прогневливать. СПВВ. Кӳрентерме, прогневить. N. Аçуна-аннӳне кӳрентермерĕн-и?

кӳрĕш-арăш

соседи, шабры. СПВВ. Пĕр-пĕр праçник кунĕ кӳрĕш-арăшра ĕçкĕ пулас пулсан, вăл çын часрах унта чупнă. Янтик. Пĕтĕм кӳрĕш-арăшсене пуçтарса, ĕçкĕ турăм.

кӳрмеклĕ

то же, что кӳрнеклĕ. Пазух. Атăк хĕрĕ кӳрмеклĕ, кил-йыш тума юрамасть. || СПВВ. ТМ. Кӳрмеклĕ = тутлă.

кӳрнеклĕ

видный, пригожий, статный, осанистый. Стюх. Тюрл. Кӳрнеклĕ, видный (о человеке). Бугульм. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ, пире илме юрамасть. СПВВ. МА. Кӳрнеклĕ = платна. СПВВ. † Кӳршĕ хĕре кӳрнеклĕ, килĕнтеш тума юрамаст. СПВВ. ЕС. Кӳрнеклĕ — илемлĕ, килĕшӳлĕ шăмшаклă çын. Ст. Чек. Кӳрнеклĕ (çын, лаша, ытти выльăх) = илемлĕ ларса пĕтнĕ. || В см. наречия. Ст. Чек. Кӳрнеклĕ калаçат. Альш. Питĕ кӳрнеклĕ ташлаççĕ хăшĕ (иные женщины). N. Мĕн пур халĕнчен вăл ӳкерчĕкне тĕрĕс ӳкересшĕн тăрăшать, унăн шухăшĕ тума тытăннă ĕçне епле те пулин кӳрнеклĕ туса пĕтересси çинче.

кӳршĕ-аршă

(аржы̆), соседи. Баран. 4. Кӳршӳ-аршу пайтахранпах чăрăнмасăр ĕç ĕçлет. СПВВ. ПВ. Кӳрши-арши.

кӳсек

(к'ӳзэк'), рычаг. Тюрл. Байгул. Упăшки, часрах пĕр кӳсек илсе, пӳрте чупса кĕрет те, Ивана çапса вĕлерсе, каллах кантăк патне тухса тăрать. СПВВ. ИФ. Çапайман пысăк кӳсек çĕкленĕ, тет. (Послов.). Козл.р. Пĕренене кӳсекпе çăвăрса пăрах. Переверни бревно рычагом. См. хайăр. || Дубина, кол, рычаг. Урмар. р. || Брань. Изамб. Т. Кӳсек! çавна та çĕклейместĕн!

кӳт

(кӳт), коченеть (от холода). Рак. Çын хытă шăнсан: пĕтĕмпе кӳтсе кайнă, теççĕ. Ст. Чек. Кӳтес = шăнса кăяс. ТММ. Кӳт, замерзнуть до боли, до полуомертвения. КС. Ал, хыт шăнсан, кӳтет. СПВВ. Шăнса ал кӳтрĕ; çиленсе кӳтсе çӳрет (т. е. не говоря ни слова, со злобой). ЧС. Хальхи çур çанталăка хăвăр та пĕлетĕр: хăшĕ пилĕк таран путса ларнă, хăшин атти тĕпĕ тухса ӳкнĕ, хăшин ури шăннă, хăшин алли кӳтнĕ. (Вирĕм). Хурамал. Хĕлле алă сивĕ шыв ăшне чиксен, алă кӳтсе каять. Шибач. Кӳтсе кайрĕ (озябли руки). Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Альш. Эпĕ чыстиех кӳтрĕм ĕнтĕ (продрог). Ib. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, кӳтмеç(çĕ) иккен пăлан тьыхисем. СПВВ. МС. Манăн алă кӳтрĕ, теççĕ; тата: манăн ăш-чик кӳтсе çитрĕ. || Об исступлении. Йӳç. такăнт. 71. Чунĕ кӳтсе çитнипе, сĕтел çине ӳкет те, ĕсĕклесе улама тытăнать. Н. Тингешево. Чон кӳтсе çитрĕ (когда хочется плакать). Кан. Чунтанах кӳтсе çитрĕм. Кильд. Ку тăлăх ача нимĕн калама та пĕлейман, чунĕ кӳтсе килнипе вăл тата ытларах ĕсĕклесе йĕнĕ. N. Хăвăра кураймасăр пурăннине кура сирĕн чĕрӳсем кӳтсе çӳремеççĕ-и? Беседы. Хăшĕ (иные) çилĕ килсе, ăшĕ кӳтнипе çиллине шăнараймасăр йĕреççĕ. НЧ. Хуйхăпа ăш ӳтнĕ çынсене хăтарса ил. || «Быть в дурном настроении, в молчании». Б. Крышки. || Ожесточаться. N. Атăл таврашĕнче пурăнакан халăхсем пурте тарăхса кӳтсе çитнĕ. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем чарасах, терĕç. Çутт. Укахви кĕтесре пĕр чĕнмесĕр... кӳтсе ларать (молчит, не двигается). N. Çилĕпе кӳтсе (вне себя, от гнева, trausportes de rage). N. Чон хорланса килчĕ, шчик (= ăшчик) кӳтсе тăчĕ çыру çырнă чухне. N. Эпĕ санран письмо час илеймасан, ман чунăм питĕ кӳтсе пурнатm. Йерк. 130. Чун кӳтнипе ун туйне хатĕр паян вăл пăсма (расстроить). N. Утне çитмен туртине. (тенĕ пек), чун кӳтнипе чун хутрăм. N. Пурин те çил-хаяр та пур, кĕвĕçӳ-кӳренӳ те пур... кӳтесси- пăтранасси те пур, вăрçасси-хирĕçесси. П. И. Орл. Çаккăн (его) ачи (сынишка) унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çуренĕ, тет.

кӳште

(к'ӳшт'э), то же, что кӳте. Шурăм-п. № 1. Чăваш арăмин, чее ĕçнĕçем, ĕçнипе ăшĕ кӳштесе каять, тет. || Злобиться, быть в злобном настроении. Альш. Эпĕ ăна пĕр кун туя илсе каймарăм, вăл халĕ çавăншăн кӳштесе çӳрет. || Желать того, в чем после может раскаяться. КС. Арăмĕ ачисене ылханать: ма мур илмест-ши ку ачасене! тет. Упăшки калать: мĕн кӳштен, ачам! тет. || Завражн. Кӳштесе çӳрет. Ib. Эс кӳштетĕн-ха. Тебе нечего бога гневить! (ты недоволен своим счастьем). Чебокс. Ырра кӳштетĕн. Накликаешь беду. КС. Çавă та кӳштет-çке! (имеет все, а недоволен). || Ст. Чек. Кӳштесе çӳрет. (Человек) плачет, не может никак остановиться. Ib. Ан кӳште ĕнтĕ, çитĕ йĕме! || Притворяться, представляться. А. Турх. СПВВ. Мĕн кӳштетĕн? (из шалости представляешь, напр. хромого, нищего, пастуха и т. п.). . СПВВ. МС. Ку ача мĕн вырăнсăр макăрать, кӳштет-и-мĕн? теççĕ. СПВВ. ФИ. Ыратман çинчен ыраттарасси килнĕ пек: ыратать, тиекене: кӳштет [теççĕ]. Ильк. Кӳштет. Притворяется больным. (В оригинале: куштет). || Сятра. Мĕн кӳштесе (кӳштэзэ) ларатăн! Что несешь чепуху! Ib. Ан кӳштесе лар, çĕнĕ ойăк полсаç! Кăмак-к. Килĕнче кинĕпе улĕ, ашшĕне картмасăр, ашшĕ килтен тухса кайса, çапкаланса е ыйткаласа çӳрет-и, вара килĕнчисем ăна: кӳштетĕн! теççĕ (çын шутĕнчен тухса кайни).

кăвайт

кăвайтă (кы̆ваjт,-ды̆), мелкое топливо. Шурăм-п. № 18. Хăшĕ кăвайт хураççĕ (на костер). СПВВ. НН. Кăвайт — вак-тĕвек вутă, турпас. Хурамал. Кăвайтă — вĕтĕ тип вутă: хуран айне хума кăвайтă илсе кĕр. СПВВ. ПВ. Кăвайт, мелкие дрова, хворост.

кăвакарчăн

то же, что кăвакарçăн. СПВВ.

кăвас калекĕ

кăвас калек, лопатка для мешания в квашне. Пухтел. Кăвас хуракан калек, мутовка. Сред. Юм. Кăвас калек — квас хôрса лартнă чôхне шыв çине çăнăх ярса пăтратакан калек. || ( Назв. раст.? СПВВ. ФЕ. Кăвас катек = йӳçенкĕрех кăвас пек (помещено среди наименоваyий растений очевидно — растение).

кăвасак

(кы̆вазак), кисловатый (напр. о вкусе помидора). М. В.Шевле. Кăвасаккăн туйăнчĕ. Сред. Юм. Кăвасак олма. Ib. Ениç-ôлма кăвасак, мăк-çырли кăвасак. СПВВ. МА. Кăвасак улма пулат, тата ытти çимелли япаласем те пулаççĕ. См. вус шывĕ.

кăварчăк

то же, что кăвăрч. СПВВ.

кăк

(кŏк, кы̆к), корень; комель. Б. Нигыши. † Пирĕн килеми пит куннĕ (так!): суса сухан ларттарать. Пĕр кăк (луковица) çухалсан, мĕн курас? (Свад. песня, намекающая на строгий, злой нрав свекрови). N. † Пĕр кок (так!) сохань пĕр котра. Якейк. Эпĕр кăçал апат пĕçерме ик-виç кăк (2-3 куста картофеля) анчах кăлараппăр. Ик виç кăкран кăларнă омма (картофель) апат тума çитет. Ib. Пирĕн анкартинче кăк кăлармалисам пор-ха (есть корни, которые надо выкорчевать). Кан. Вĕсен те 500 кăк лартнисен кăçалах пĕрер пăт хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось). Букв. 1904. Чи кăкĕ патĕнчех (у самого корня) унăн çавракăшĕ (в обхвате) темиçе хăлаç пулать (у дуба). || Выкорчеванное дерево(-вья) КС. Кăк тияма карăмăр. || Корчеванье. Кĕвĕсем. Хура лутра ачасене ир тăрас та, кăк патне! (на корчеванье). Зап. ВНО. Кăк; кĕк тупан (полоз из корня). || Основание некоторых органов. КС. Хул кăкĕ. (чит. кŏк'), плечо и подмышка. Зап. ВНО. Ура кăкĕ. Скотолеч. 12. Унтан çав чустана пĕр татăк татса илсе çăнăхпа йăвалас пулать те, лаша чĕлхи кăкне (тĕпне) хурас пулать. Пшкрт: хы̆лђа кы̆кн'а (за ухом) пы̆д'и (клещ) ларза. СПВВ. Кăк; кăкла: кăк кăклас; пĕç кăкĕ, || Пшкрт: с'ырма кы̆ђы̆, верховье. || Устье оврага? Ярмушка-к. Услăх çырми кăкĕ Кăканар çырмине тухнă çĕртре. || Происхождение. Г. А. Отрыв. Элмен (назв. селения) мĕнтен тухса кайнă (унăн тĕп кăкĕ).

кăкла

корчевать, выдирать с корнем. Коракыш. Вăл юмана кăкласа пăрахса, унăн тĕпне чакаламалла. Кора-к. Старик вырса пырат (жнёт), тет, упа кăкласа пырат («корешки вырывает»), тет. СПВВ. КМ. Кăклас = тăпăлтарас.

кăк тупан

полозья, выделанные из корня. Зап. ВНО. ЧП. Кăк тупан — из корня со стволом; его не гнут, а выбирают дерево с изогнутым корнем. Ала 31° † Пирĕн çуни кăк тупан, çул çĕмĕрме тухрăмăр. М. Тув. † Карăм вăрмана, кăкларăм юманне, турăм кăк тупан ялта çуккине (на диво!). СПВВ. Кăк тупан, полоз. См. авнă топан.

Кăкар

(кŏгар), назв. местности около с. Ходяр. || Назв. поля. Чертаг. Кăкар — уй ячĕ. || Назв. леса. СПВВ. МС. Кăкар — вăрман ячĕ; юрăра калаççĕ.

кăкă

то-же, что кăк? СПВВ. МС. См. папка. СПВВ. КМ. Кăкă — купăста куçĕ. Торп-к. Ĕç, ĕç, çич пичи учĕ (лошадь), тăрăн шывăн тĕпĕпе, чăр курăкăн кăкăпе! (так! — песня из сказки).

кăкшăм

(кŏкшŏм, кы̆кшы̆м), кувшин. СПВВ. N. Кăкшăм çине алшăлли витнĕ (или: кăкшăма алшăллипе витнĕ). Кувшин покрыт полотенцем. Якейк. Кăкшăм — кринка (балакирь) для молока. Т. II. Загадки. Кăвак така мăйне пăрса шыв ĕçет. (Кăкшăмран шыв ĕçни). Ал. цв. 13. Ылттăн кăкшăма лартнă хĕрлĕ чечек. || Назв. дер. Кувшиновой, б. Алькеевской в. Тет. у. || Назв. речки Чебоксарки. N. † Атте тоя кай, терĕ; Кăкшăм орлă каçнă чох пол(ă) пек выляса каç, терĕ.

кăла

(кы̆ла), сукно. СПВВ. Кăла = тăла. О сохр. здор. Ал-урине кăла татăкпе сĕркелес пулать. || Онучи. Мижула. Каçхине йип-йипе (йĕп-йĕпе) полса килеççĕ, вара кăлисене тепĕр кон вали типĕтсе хораççĕ. ПВЧ. 123. Кăла-çăпата, лапти и онучи.

кăлкан

(кы̆лган), ковыль перистый, stipa pennata L., Рак., Кайсар. № 20. Кăлкан. Çаранта ӳсет. Рак. Кăлкан —уяра хăпарат, йĕпене лăпчăнат. Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тĕм-тĕм кăлкан, çил ăçталла вĕрнĕ, çавăнталла. Пазух. Эп пыраттăм урампала, пĕр хĕр тухрĕ тухьяпа: çӳçĕ-пуçĕ кăлкан пек, пичĕ-куçĕ хĕвел пек; шăмми-шакки илемлĕ, пĕвĕ-сийĕ хĕп-хĕрлĕ. СПВВ. ИА. † Виçĕ пăт тулă акрăм та, шак кăлкан пусса каяйчĕ; виçĕ ача амăшĕ пултăм та, пĕр пĕччен тăрса юлмалла пулайчĕ. Юрк., Кăлкан пек чăлт шурă старик. N. † Çӳлĕ ту çинче, ай, тĕм кăлкан, кĕмĕл уканăн, ай, курăнать. С. Дув. † Атăл леш аяаккине пӳрт лартрăм, шурă кăлканпала мăкларăм. Баран. 13. Çаран çинчи лăпкă çил шур кăлкана хумхатать. Алешк. † Пĕр çулхи хурăн çурта пек, тăлăх ача, çӳçĕ шурă кăлкан пек. Сунтангул. † Çӳлĕ ту çинче шур кăлкан, çил ăçта вĕрнĕ, çавăнта; ай-хăй, пуçăм, çамрăк пуç, турă ăçта çырнă, унталла. Каша. † Вăрăм, чăрăш тăрринче кăлкан кĕвви калаççĕ. Слеп. Ах, лашаçăм кăлкан пор (лаша ячĕ?).

кăлтăк

(кы̆лды̆к), повод, причина. МПП. Хĕнеме кăлтăк шырать. Сĕт-к. Кăлтăкĕ камрине те пĕлместĕп. Не знаю, в чем (в ком) искать причину. Ib. Кăлтăкĕ манра. || Недостаток, изъян. Б. Олг. Санăн, тет, пăрластăк кăлтăк пор (фальшь, ошибка, недостаток). В. Олг. Кăлтăкĕ пор онта, йосу мар. Орау. Ку лашан кăлтăкĕ çук (= аван). Зап. ВНО. Кăлтăк лаша — нельзя дотронуться до лошади, ей делается щекотно, она беспокоится. Орау. Кăлтăк — мягкое указание на недостатки человека. Ib. Унăн кăлтăк пулмалла пăртак. См. кăлтăк-калтăк. || Вина. СПВВ. МС. Санăн кăлтăк пур çав! (Кăлтăк = айăп). Ядр. «Кăлтăк — причина; кăлтăклă — придирчивый». || Неприятность. СПВВ. Кăлтăк тухрĕ вĕсем хушшинче; Ib. Кăлтăк таврашĕ — в роде «черной кошки», неприятность. || Поверье? Батыр. Кăлтăксем, поверья?

кăлтăрмач

кăлтăрмачă, то же, что кăлтăрмаç. N. Ак хăш чухне кăлтăрмачă (волчек) яратăн. СПВВ. Кăлтăрмач, хултăрмач. Ст. Чек. Кăлтăрмачă — волчек (диск с отверстием, в которое пропущена отвесная ось, при верчении тремя пальцами или ладонями — «кăлтăрмач» вращается очень быстро). НИП. Кăлтăрмачă, волчок (в одном гов. — вальчак) N. Çав çурса кăларнă сурпана икĕ енчен те сĕрсе (воском) çурта пек пĕтĕреççĕ те, кăлтăрмачă пек (спиралью) çавăрса, пĕр вĕçне вут тивĕртсе, чăкăт çине лартаççĕ.

кăмака шăтăкĕ

печурка. СПВВ. Сред. Юм. Кăмака шăтăк тесе, кăмака çумне вак-тĕвек япала хума хăварнă шăтăка калаççĕ. С. Айб. Кĕлтесене лахханран илсе кăмака шăтăкĕсенче типĕтрĕмĕр. ЧС. Кăмака шăтăкне хураççĕ.

кăмăр

(кŏмŏр), валёжник. Орау. Вăсен теленкки (делянка) çинче кăмăр пит нуммай. То же слово у СПВВ. (знач. не указано). Сам. 74. Селтти, хуллен чуптарса, çитрĕ чăтлăх кăмăра. (Кăмăр — урлă-пирлĕ выртакан ӳкнĕ йăвăçсем). Хĕн-хур. 132. Чăмать лавĕпе (с возом) сĕм-хыр хушшине. Нумай та кайман — тул лав пӳлĕнет, — унта та кунта кăмăр, çатрака... || Назв. леса. Старак. || Гнев (= çилĕ). Кӳлкеш. (Сообщ. Н. Р. Романов).

кăмăрчăк

неизв. сл. СПВВ.

кăмăска

(-ка), плесень. СПВВ.

кăмăскă

то же, что кăмăска. СПВВ. ЕХ. Кăвас çинче шап-шурă лĕкĕсем пулаççĕ, çавна кăмăскă теççĕ. || «Кислый». А. Турх.

кăмăскăлан

прокисать. Стюх. Кăмăскăланнă. Перекис. СПВВ. ТМ. Йӳçĕ [квас] пĕте пуçласан, кăпăк пеккисем тухаççĕ; çав йӳççе вара: кăмăскăлана пуçланă, теççĕ. N. Кăмăскăланнă. Покрылось грибами (пиво). «Кăмăскăланни» бывает после «шăркаланни».

кăмран

(кы̆мран), жадничать, видя, как ест другой. СТИК. ЧС. Çиме ларсан (жертвенную пищу), пĕрте ан шавлăр, шăп кăна çийĕр! Тата пĕри: мана сахал пачĕ, тесе, ан кăмранăр. Шăммисене çĕре ан прахăр, чипер килĕштĕр; кăмрансан, мĕн тусан, килĕшмĕ (жертва не будет принята), терĕ. СПВВ. ИФ. Кăмăранас (так!) — çын çинине кӳренес. Ib. Вăл çининчен мĕн кăмранасси пур ĕнтĕ, вăл çитĕр, сана çиме чармас, теççĕ. || С. Тим. = Кăмран ӳкĕн?

кăн

(кŏн, кы̆н), вытянуться, выпрямиться, разогнуться. Н. Седяк. Кăннă = авни чăсăлнă. Тюрл. Пĕкĕ кăнса (кŏнза) каять, чарăлса. Ib. Çона пуç кăнса кайнă. Изамб. Т. Пĕкĕ кăннă (разогнулась). Тускел. Кăннă. Раскрутилась развилась (веревка). Ib. Пăяв вĕçĕ кăннă (конец веревки развился). || Протянуть согнутую руку (а чăс — протянуть опущенную руку). Синерь || Умереть. Н. Седяк. Кăннă = вилнĕ. СПВВ. МА. Ку çын кăнса выртнă. Вилсе выртнă. N. Кăннă — умер или, вернее, окочурился. КС. Вăл кăнчĕ (умер. — Это слово употребляется для выражения иронии, злорадства и безучастнсго отношения говорящего к предмету суждения). ЩС. Иртнĕ пасарта икĕ çын кăннă, тет (отправились на тот свет). СПВВ. Кăнса выртнă (умер). N. Кăнчĕ вĕт (= пĕтрĕ)! || Отвердеть (от усталости, о ногах). Сред. Юм. Пит нăмай ôтсан, кансан, пĕтĕм ôрасĕм кăнса каяççĕ. || Тет. Вар кăннă (кŏннŏ). Овраг прошел? (весною). || Выдыхаться. Сред. Юм. Сăрана, нухрепрен илсе тôхса, çич сакăр сехет лартсан (дать постоять), кăнса (у др. хытса) каять СПВВ. ФВ. Кăннă тесе, сăра е эрех сӳрĕлнине калаççĕ, тата авнă япала тăсăлсан та: кăннă, теççĕ; çуна тупанĕ кăннă, теççĕ. Изамб. Т. Сăра кăннă (= сĕвĕрĕлнĕ). N. Сăра кăннă (говорят про пиво, когда оно долго простоит в теплом месте и потеряет свой приятный вкус).

кăнтар

(-дар), понуд. ф от гл. кăн; вытянуть, протянуть, натянуть; торчать. Сред. Юм. Мĕн пуçна кăнтарса тăран ôнта (вытягиваешь?), корман-и-мĕн эсĕ япала? Пазух. Манăн хура çӳçĕм кăтраччĕ, тура пĕлмесĕр те кăнтартăм. Хочаш., Качал. Ыйткалакан (нищий), панине илес тесе, аллине кăнтарать. И. Р. Роман. Аллуна ан кăнтар! теççĕ, пĕри çапма хăтлансан (= рукам воли не давай). Ib. Паракан аллине кăнтарать. Ib. Пуçтаракана, аллине кăнтарса пĕр татăк çăккăр парнĕ (= пачĕ). N. Ленин аллине кăнтарса тăрать (аллине тăсса кăнтарса тăрать, на памятнике). N. Пит вĕриччĕ, патнелле алла кăнтарсан (если вытянешь, протянешь руку), катаранах алла пĕçеретчĕ. Ефремова (Алик. р.) Парас çук-тăк, аллуна мĕн кăнтаран? Сред. Юм. Сăрана ăшă пӳртре лартнă та, кăнтарса янă (у него потерялся хороший вкус; у др. хытарса янă). Альш. Пуса тарасисем кăнтарса тăни курăнать вара (в таком случае) рамран. Шибач. Пир кăнтарса хотăм. ЧП. Варринчи çăл патне (вар. кутне) шур пир кăнтартăм. Чăв. йум. 1924, 55. Амаçури хĕрне пиррине кăнтарнă кумнă чухне йăнăш туса парать. СПВВ. Кăнтарса = кăмтарса. Тайба. † Татăк, татăк улача пĕр кăнтарса тĕртнĕ пек; çакă ялсен хĕрĕсем пĕр хурана кĕнĕ пек. N. Çӳлĕ çĕрте кăнтарса тăракан шĕчĕ (= шăчă) çил вĕрнине чăтаймасть. Альш. Пит çăмарти шăммисем тăраççĕ ик енче кăнтарса (у чуваш). Йуç. такăнт. 34. Аллине кăнтарсах тăрать. Хĕн-хур. 104. Итрен (имя мужч.) кăнтарнă пырать тукшана. Чакка (имя мужч.) чавкăнать çумри хушшалла. || Переносно — положить начало. Тюрл. Паян сохана кăнтарса хорас (надо начать пашню). N. Пӳрт никĕсне хускатнă (= кăнтарнă, т. е. стали делать; ака кăнтарнă (= акана тухнă). Г. А. Отрыв. † Шурă киçипрен (из бумажной пряжи) шурă пир эпĕ кăнтартăм, кăнтартăм та, куçран кăлартăм. Хочаш. Пирĕн çипе (пряжу) сӳре çине карнине кăнтарас теççĕ. || Убить, укокошить (заставить протянуть лытки). || Уговорить. Изамб. Т. Ача йĕне чухне ăна, кăнтарас тесе, япала (что-нибудь) параççĕ; вăл вара кăнат, йĕме чарăнат. Ск.и пред. 72. Атте-анне ухмах çав, мĕн каласа кăнтарас?

кăнăхвара

(кŏнŏхвара, кы̆ны̆хвара), камфора. Сред. Юм. СПВВ. Шибач. Кăнăхвара шорă чол пек, эреке шне яраççĕ, сорантан сĕреççĕ. См. кăнăхвар.

кăнка

(-га), так дразнят ребят. Сред. Юм. Кăнка тесе,. ачасĕне мăшкăлаççĕ. То же сл., без обьяснения, у СПВВ.

кăнтăр енĕ

юг. Нюшк. Пирĕн ялти Кулюк карчăк (Параппан Кулюк), тата кукша Михала, мунчаран тухсан, тăват енне: çурçĕр енне кăнтăр енне, мал еннипе (на восток) кай енне пăхса, сăхсăхаççĕ. Малтан кăнтăр еннелде пăхса сăхсăхаççĕ. Ib. Кукша Михала çăмăр чӳкĕ тунă чух сылтăм аллипе сăхсăхаччĕ, сулахай хулĕ хушшинче çĕлĕкне тытса тăчĕ. Чӳк сăмаххисене каласа тухаччен, пăрмаях кăнтăр енелле пăхса тăчĕ. СЧУШ. Тырă кăнтăр енелле тайăлнă пулсан, тепĕр çул тырă аван пулать. Мыслец. Кăнтăр енчен, с юга. СПВВ. Кăнтăр енĕ, кăнтăр ăшши.

кăп

(кы̆п), незаметно, втихомочку, вдруг. СПВВ. Кăп! тыттарчĕ (небольшую вещь, втихомолку), пычĕ. Пролей-Каша. Кăп тохса кайрĕ (= сăмах чĕнмесĕр, незаметно).

кăпай

неизв. сл. СПВВ.

кăпăр-капăр

(кŏбŏр к̚абы̆р, кы̆бы̆р-к̚абы̆р), подр. гременью. Альш. Тула тухаттăмччĕ; пăлтăрта темĕскер кăпăр-капăр! турĕ те (загремело), сехрем хăпрĕ. || Быстро, живо, на скорую руку. ЩС. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр анчах пуçтарăнса карĕ. Юрк. Пӳрте кĕрсен, кăпăр-капăр часах кĕлтуса илсен, пăраçникпе тав туса, кĕлтунăшăн укçа та илсен, епле килнĕ, çапла часах эрттиллипе кăпăртатса тухса та каяççĕ. Ib. Алăкĕ уçă выртнине курсан, пӳртрен сиксе тухса, тӳрех маччана кăпăр-капăр улăхса каят. Ib. Ун сассине илтсен, çывăракан салтаккисем те, вăранса кайса, кăпăр-капăр (проворно) сиксе тăрса, пăшалĕсене йăтса, лешин хыçĕнчен: ура! ура! ура! тесе, кăшкăрса чупа пуçлаççĕ. Сред. Юм. Эпĕ эс тухса кайнине сисмен те, как пырса каласанах, кăпăр-капăр ĕçе пăрахап та, тухса чупап хăвăртрах. Шел. 140. Кăпар-капăр тумланăр, çăвăр питĕр-куçăра! Ib. 73. Кăпăр-капăр çиелти тумтирĕсене хывса... акатуй тăваççĕ. Никит. Паçук хăвăрт сиксе тăчĕ те, кăпăр-капăр питсем çуса, выльăхсене урама хăваласа тухрĕ. Илебар. Çак хĕрсем ачана кăпăр-капăр кăларса пытарчĕç, тет. Халапсем 34. Пăрушĕ те, хăраса: мук! тесе кăшкăрса, кăпăр-капăр пӳртрен, салтака тĕртсе ӳкерсе, тула, урама, тухса каять. N. Кăпăр-капăр кайса килем-ха çавăнта! N. Вăл ĕçе кăпăр-капăр туса пăрахас пулат. || Кое-как (в частности, напр. с плохою упряжью), попросту. Изванк. Çавăнпа пичче пĕр кунне çав Кукша Майрана (старуху-йомзю) илме лаша кӳлсе, шăнкăрав çакса кайрĕ. Кăпăр-капăр кайсан, вăл çиленет; мана кусем этем вырăнне хумаççĕ, тесе, юсас вырăнне пăсса хăварасран хăраççĕ. Çавăнпа ăна пит йăпăлтатаççĕ. СПВВ. ИА. Япалана кăпăр-капăр тыткаласан, час ванать. (Так в Сред. Юм.). || Скарб; хлам. Сред. Юм. Кăпăр-капăр, домашние мелкие-предметы. Ib. Кирек мĕн кăпăр-капăр япаласĕм тем чôл япăхса выртаç кил карче (= кил картинче). N. Кăпăр-капăр япаласене сĕре (зря) лартса çĕртсе ан яр. (Письмо). СПВВ КС. Вăрмана кăпăр-капăр вĕт-шак пухма каятăп, теççĕ; вăл вĕт çапсене, унта çĕрĕк-çарăк вутсене пухма кайни пулать. ПВЧ. 115. Кăпăр-капăр катан пир, пăр (= пĕр) аршăн, та кирлĕ мар, çур аршăн та кирлĕ мар. N. † Кăпăр-капăр кач-таки. || Старые и малые. Орау. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр — стариксем, вĕт ачасем анчах.

кăпăрт-капăрт

быстро, живо. СПВВ. Х. Кăпăрт-капăрт пуçтарса хучĕ. Ib. Кăпăрт-капăрт сиксе тăчĕç. (В Сред. Юм.: здесь — кăпăр-капăр, т. е. вскочили сразу).

кăпăш

(кы̆бы̆ш), рыхлый, мягкий, пышный. КС. N. Кăпăш, рыхлый ноздристый, пористый. Изамб. Т. Эпĕ паян кăпăш (мягкий) кулаç илтĕм. Сред. Юм. Хальхи кăмакара пĕçернĕ çăкăр пит кăпăш пиçнĕ те, çиме пит аван. N. Кăпăш (= çемçе) юр çуса карĕ. СПВВ. ЕС. Кăпăш-кăпăш = пит лайăх, çемçе çимĕç. Слакбаш. Кăпăш, рыхлый, пышный. ПВЧ. 112. Кăпăш-кăпăш шур кулаç, хӳме чиксен палăрмасть.

кăпăш-кăпăш

мягко, пористо. СПВВ. ИФ. Кăпăш-кăпăш — çимĕç ăшĕ шăтăклă-шăтăклă пиçни. Ib. Ĕнтĕ ку кăмака çăкăр ытла кăпăш-кăпăш пиçнĕ, теççĕ.

кăпшак

(кы̆пшак), рыхлый. Зап. ВНО. Кăпшакрах, дрябловатое, рыхловатое (сравн. ст. от слова кăпчак). Хурамал. Паян çăккăр кăпшак пиçнĕ (= çемçе хăпарса пиçнĕ). || Безвкусный. СПВВ. ЕС. Кăпшак = тутлă мар, чӳпĕк пек ĕçме-çиме.

кăпшанлан

сделаться дряблой, будучи съеденной червем (о репе и т. п.) Городище. СПВВ. ФИ. Çарăк-кăшман тавраш, уçă çĕрте нумай тăрсан, хăвăрăлса каят; çавна: кăпшанланнă, теççĕ.

кăпшанкă

(кŏпшаҥгы̆, кы̆пшаҥгы̆), мокрица. СТИК. СПВВ. Х. Йĕпе таракан, тĕклĕ-кăпшанкă, мукритса; кăпшанкă — названия мокрицы. Зап. ВНО. Кăпшанкă йĕпе çĕрте ĕрчет. Ib. Кăпшанкă пек тапкаланса утатăн! (ходишь вяло, еле-еле) Ib. Çĕрпӳ уесĕнче хăш-хăш çĕрте кăпшанкăна тĕклĕ таракан теççĕ. N. Кăпшанкă (или: тĕклĕ кăпшанкă) — мокрица. См. йĕпе таракан. Шел. П. 62. Хăшин çинче чĕрĕ кăпшанкă чупса пынă пекех курăнать (об узорах). || Сред. Юм. Кăпшанкă — таракан пик хура, хытă çунатлă кайăк (см. Paas. 69). Козыльяр. Кăпшанкă — шывра пурнакан хура вĕçекен кайăк (насекомое); ку кайăк шывсăр порнаймасть. Ст. Чек. Кăпшанкă, 1) мокрица, 2) мелкие черви. || В перен. зн. — франт, хвастун. Кайракла. (Белеб.) Срв. тат. ҡупшы̆.

кăра

(кы̆ра), крутой (гнев). Стюх. Унăн çилли кăра. Он вспыльчив. СПВВ. ЕС. Кăра — çын çиллине шăнараймасăр, кăштă сăмахран вăрçса кайни. — Ах, турă! кун çилли ытла кăра, теççĕ. N. Çилли кăра, кăмăлĕ аван (вспыльчив). || Имень-к. † Симĕс алшиш — кăра кунча, çĕтĕлчĕ — асран каймарĕ. || Кокетливо, форсисто. Орау. Кăра çӳреççĕ-çке ку тутарсем (т. е. с форсом; напр., у них хорошая одежда, или упряжь, или лошадь и пр.). Ib. Вирял арăмĕ пасара кăра тухать-çке вара! КС. Яш çын кăра (очень краткое «ă») тумланма тăрăшать (форсисто). || Франт. СПВВ. ГЕ. Кăра тесе, пит хитре тăмланса çӳрекен çынна калаççĕ. КС. Кăра çын.

кăрал

оружие, орудие. СПВВ. Кăрал (Самар.), вăрçă кăрале = хатĕрĕ. Хурамал. Кăрал тесе, каскалан тимĕр тавраша калаççĕ. || Орудие, средство (в перен. зн.) МПП. Вăл этем культурне малалла яракан кăрал.

кăрук

крюк (для черпанья воды). СПВВ. АС. Кăрук — шыв ăсакан çекли.

кăрăкка

(кы̆ры̆кка), пырин. СПВВ. См. кăркка.

кăрăн

(кы̆ры̆н), подр. сильному и звонкому грому. Шурăм-п. № 5. Унччен те пулмарĕ, мăнаçи сасси илтĕнчĕ: кăрăн, кăрăн! тет. || Натянутый. СПВВ. Кăрăн-кăрăн тытса (натянуто). Сет-к. Шăналăкне кăрăнтарах кармалла (= хытăрах тортса кармалла). Ib. Кăрăн, туго натянутый. Ib. Кăрăн тăракан çип, туго натянутая нитка. Ib. Ытла кăрăн туса ятăн (нитку). В др. гов. кару. Срв. Кăмак-к. Çиппине кăрăнтарах (или: карăнтарарах) тыт. Держи нитку-то более натянутой.

кăрăс

(кы̆ры̆с), с недостачей, с нехваткой. Сред. Юм. Кĕпе пикки, мĕн пикки çĕленĕ чôхне пирĕ çитеймесен: кăрăсрах килчĕ, теççĕ. Орау. Мучисемпе япала парса илме çук, илнĕ япалана ялан кăрăс параççĕ (возвращают не в том количестве, в каком взяли, меньше). Ib. Сăхман кăрăсрах пулчĕ; Микулана сăхман çĕлетрĕмĕр те, тăлли сахалтарах пулчĕ. Ib. Кăрăсрах, скудный, скудно. N. Кăрăс турттарать (отвешивает в обрез, без похода). N. Кăçал кăрăс çул килчĕ (голодный). Абаш. Ман кăрăсрах. У меня слабее (ребёнок). || СПВВ. АС. Кăрăс, крутой человек.

кăркăс

(кы̆ргы̆с), киргиз. Изамб. Т., СПВВ. МА. || В перен. зн. —неряха. К.-Кушки. || Ловкий. Череп. Кăркăс пек (лаша таврашĕнче). || Своенравный. Урмаево. Кăркăс çын — хăй евĕрлĕ ĕçлеме юратать, хăй шутлани пек тăвасшăн, çынна та хăй пекех ĕçлеттересшĕн. || Имя мужчины. К.-Кушки. || Назв. улицы, в д. Токташах, Кр.-Чет. р.

кăрлик

(кы̆рλиык'), назв. птицы, чайка, мартышка. СПВВ. и др.

кăрман

(кŏрман, кы̆рман), плетёнка для возки сыпучих тел (хлеба, навоза). КС. Орау. Кăрман — тирслĕк тăкмалли çатан; ăна çара çуна çине лартса, тирĕслĕкне ун çине тиясан, тирслĕкне тăкма аван (удобно). Ун айне пĕр кĕтессе кăрманлă çуна лартнă. Собр. Армак чармак пăритун. (Кăрман). || Орау. Кăрман — хупран тунă çăнăх хумалли лар. || Особая большая телега для возки снопов. СПВВ. ЕХ. Кăрман — çуртри кĕлти кӳме пĕкечесенчен тăваççĕ. Имен. Кăрман — рыдван. Н. Седяк. Кăрман —кĕлте урапи, рыдван. Туарма. «Кăрман также = аламашка (особая большая телета для возки снопов). См. çатăрмак.

кăрсака

(кы̆рзага), вспыльчивый. Янтик. Ку çĕнĕ учитлĕ пит кăрсака (горящий), часах çатăртатса каять. Ib. Кăрсака тесе, час çиленекен çынна калаççĕ. СПВВ. Кăрсака çын — придирчивый. СПВВ. ФВ. Кăрсака тесе, час вăрçакан çынна калаççĕ. СПВВ. МА. Кăрсака тесе, пит çилĕлĕ, час çиленсе каякан çынна калаççĕ. СПВВ. КЕ. Кăрсака — час çиленекен çын; хăйне пĕр сăмах хирĕç каласан, часах виртлешсе каят; ун пек çын хăй ывăлĕсене питĕ хĕнет. Ст. Ахпердино. Вăл пит кăрсака (пит час чĕрре кĕрсе каять). || СПВВ. ФВ. Унпа калаçма та кăрсака, туххăмра урлă-пирлĕ пулать, теççĕ.

кăртлĕк

по-видимому, назв. птицы. СПВВ. Кăрлик, кăртлĕк.

кăртмăш

(кы̆ртмы̆ш), плохонький жеребенок — стриган. СПВВ. ТМ. Хӳре каснă начар тихана кăртмăш теççĕ. N. Кăртмăш ăйăр илтĕм. || Так говорят о ребятах. Чебок. р. Кайччĕ-ха, кăртмăш! (То же значение, что и йĕксĕк).

кăрттăш пулă

то же, что кăрттăш или кăртăш пулă. СПВВ. МА. Кăрттăш пулă питĕ тутлă.

кăсие

карман. СПВВ. Чураль-к. † Кăсийе тулли шур пĕренĕк, шур пĕренĕк шăл çемçи.

кăт

(кы̆т), немного. БАБ. Шорк. Кăт та полин вĕренес, тесе, Ишек школне килтĕм те, онта та полин пирĕн тĕлĕн вĕрентекен тивĕçмерĕ. СПВВ. Кăт = кăлт, немножко. Ib. Кăт утă патăмăр. (В Сред. Юм. кăлт). Н. Мазик. Кăт тăхтасан, немного погодя.

кăтан пир

то же, что катан пир. СПВВ.

кăтат

(кы̆дат) назв. материи. Хурамал. † Тăхăнтăм кăтат, çыхрăм пуса — ĕнтĕ каяп, тăванăм, курса юл! АПП. † Тăхăнтăм-ла кăтат, çыхрăм кăтат, тухрăм аслă урама выляма. Бугульм. † Кăвак кăтат илтĕм, йĕм касрăм. Микушк. † Сарă хĕрĕн тӳшекин ăшĕ мамăк, пичĕ кăтат. («Кăтат — китайка и часто вообще ситец»). Сунчел. † Кăвак кăтат (пасар пирĕ), сарă кăтат, пурте лавкка таварĕ. СПВВ. ПВ. Кăтат пар; кăтатран çĕленĕ, материя. N. † Кăтатран кĕпе çĕлерĕм уяв кунĕ тăхăнма. N. † Тăхăнтăм пĕр кăтат, çыхрăм пурçăн. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрать. ЧП. Кăтат илен пӳс пулмĕ. || Клеёнка. V. S.

кăтăк

(кы̆ды̆к), щекотка. СПВВ. ПВ. Кăтăк (Татаркас. р. — кăтьăк) КС. Сан кăтăк пур-и? Ты щекотлив?

кăталт

встр. в след. выраж. СПВВ. МС. Кăтăлт пулса кайнă — анчах çывăрса кайнă (только что уснул).

кăтăш

(кы̆ды̆ш), подр. засыпанию. СПВВ. Кн. для чт. 129. Аçи аялта сыхлать, йывăç çумне çурăмĕпе тайăнса тăрса, кăтăш пулать. Изамб. Т. Пăртак кăтăш пулнăччĕ (я немножко задремал, забылся сном), сасартăк вăратăрĕç. СПВВ. ИА. Çын кăшт кăтăш пулсан та, вăратма юрамасть: вăл кайран анкă-минкĕ пулать. Сред. Юм. Пăртак çиç кăтăш пôлнăчĕ, килсе те тăратрĕç. Тюрл. Пăртак кăтăш полтăм (вздремнул), самай пăртак çăмăл полчĕ (стало много лучше, легче). Шарбаш. «Кăтăш полтăм» — то же, что «тĕлĕрсе кайрăм», т. е. чуть вздремнул, но это легче, чем «сĕнк полтăм». Б. Крышки. Кăтăш пултăм — сĕнк пултăм, вздремнул.

кăтăшсăр

без малейшего сна. СПВВ. Х. Вăл çĕре (у др. вăл каçхине) пĕр кăтăшсăрах ирттерсе ятăмăр.

кăткă

(кŏткŏ, кы̆ткы̆), муравей. СПВВ. ПВ. Кăткă или кĕткĕ, муравей. Н. Седяк. Çĕнĕ пулас çурт вырăнне чул е çĕрĕк çăпата пăрахаççĕ; çавсен айĕнче кăткă пулсан, ларма юрать, çурт лартма. О сохр. здор. 53. Çын темиçе кун пĕр çав ыраш амăшлĕ çăкăра çисе пурăнсан, çынна хăй çурăмĕ тăрăх, пурнисем тăрăх кăткăсем чупса çӳренĕ пек туйăнать. Тюрл. Опа кăтки (крупный), хора кăткă (кŏпкŏ), сарă кăткă. Питушк. Хура кăткă, сарă кăткă. Тюрл. Упа кăтки — самый крупный муравей (темно коричневого цвета). См. кĕткĕ.

кăчари

бука. СПВВ. ФИ. Пĕчĕкçĕ ача макăра пуçласан: кăчари килет, теççĕ.

кăчăкла

раздражать? (см. ниже). СПВВ. АС. Кăчăкласа тăрат = мĕне те пулсан чун туртат. См. шу килни.

кăчăк су

строить глазки, подмигивать? СПВВ. † Аппасем йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе кăчăк сăваççĕ.

кăчăк турт

манить рукою или пальцем. Городище. СПВВ. КЕ. Кăчăк туртни: Пĕр çын, тепĕрне пĕр-пĕр япала çинчен систермелле пулсан, ăна кăшкăрса калама юрамаст пулсан, вăл аллипе паллă кăтартат, йе тата пĕчик ачасене кил кунта, кил кунта! тесе, аллисемпеле хăйсем патне пыма чĕнеççĕ, ăна кăчăк туртни теççĕ. Сред. Юм. Кăчăк тôртнă чôхне ал пӳрнисĕмпе вылятаççĕ. Ст. Шаймурз. † Чӳрече витĕр кăчăк туртрăм. N. † Мамăк тӳшек сарса та чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ те сарă хĕр. ЧП. Аллипелен кăчăк туртать-çке. N. Шик шăхăрса сисмесен, кăчăк туртса килмесен (Поговорка). Альш. Пирĕн тантăш инçе кайнă, кăчăк туртса килмеçке (= килмест-çке).

кăчăрмак

(кы̆ζ'ы̆рмак), шкварки (сальные). Емельк. СПВВ. Т. Çăва шăратсассăн, кăчăрмак юлать. Н. Тахталы. «Кăчăрмак, хрящ». Тюрл. Çу ирĕлтерсессĕн, кăчăрмакĕ йолать. (В этом гов. «ч» этого слова как будто не озвонч.).

кăчăрми

(кы̆џ̌ы̆рми), то же, что кăчăрман. СПВВ. ЕС. Кăчăрми вăл тĕп сакайĕнче пурăнат, тет. Унăн куçĕ çамки çинче пĕрре анчах, тет те, çӳçĕ вăрăм, тет.

кăх вăхăт

неимение чего-либо, penuria. СПВВ. АС. Кăх вăхăт — пĕр-пĕр япаларан татăк тăнă вăхăт.

кăшăкла

«щекотать». МПП. СПВВ. Кăшăкла — ачашла, ласкать.

кăшăл

(кы̆жы̆л), подр. шуму. Альш. Пĕтĕм картипе хуллен, майĕпе кăшăл-кăшăл çавăрăнаççĕ (в хороводе). Ib. Кăшăл-кăшăл сĕтĕрсе пырать. Тащит равномерно, в одном направлении, но с шумом. Шорк. Отмалла та мар, поссассăнах, ора кăшăлл! потса анат (на мягком месте). || Во множестве. СПВВ. ИФ. Кăшăл-кăшăл — питĕ нумай, шутсăр нумай. Ib. Ĕнтĕ вăсенĕн хурăсем (так!) кăшăл-кăшăл туса анчах çӳреççĕ, пĕр пуçĕ (хурĕ) те катăлмас (çухалмас). См. чăшăлл (сваливание снега с крыши). || Дружно, всей массой. Кан. Кăшăллл!.. çĕкленчĕç алăсем (при голосовании). N. Рабфакра вĕсем пурте кăшăлах кĕрсе ларнă мăн сĕтел хушшине. || То же, что кăчăл, (подр. сл., о дружном всходе). Шарбаш.

кăшкар

(кы̆шкар, кŏшкар), вьюшка для навивки ниток. Paas., ЩС. Зап. ВНО. Кăшкар çине çип чăркас. СПВВ. ГЕ. Кăшкар — çип çăмхаламалли; ăна хупран авса тăваççĕ; тата кăшкар ятлă курăк пур, ăна çиеççĕ. Сред. Юм. Кăшкар — хупран çаврака тунă çип çăмхалакан япала. Мăнал. † Сарă вăрăм хĕрсене шăрçа виттĕр коç корать; хора лотра хĕрсене кăшкар виттĕр коç кормаç. Изамб. Т. Малтан çиппе кăшкар тавра çăмхалаççĕ. || Обечка. Б. Олг. Ала кăшкарĕ, хопран туаччĕ. Шевле. Кăшкар, обечка вокруг жёрнова. См. арман. || Венчальный венец. Шарбаш. || Остов. Зап. ВНО. Пӳртĕн кăшкарĕ анчах. || Сруб. В. Олг. Пӳрт кăшкарĕ —пура (сруб без крыши). || Околыш фуражки.

кăшкаç

(кы̆шкас'), лопатка для точки. СПВВ. КМ. Кăшкаç — лопатка. Кан. 1925, № 162. Лавккара купи-купи хаклă пурçăн тутăрсем, сехетсем, çава кăшкаç (лапатка), турилке. Çак таварсем çур лавкка.

кăшкăлăх

погон. Череп. СПВВ. ВА. Кăшкăлăх = погон (в оригинале — «погон»).

кăштăртат

(кы̆шты̆рдат), шуршать, шуметь, возиться. В. Олг. Мĕн кăштăртатса выртатăн, çурма (спать) пĕлместĕн. Хорачка. Кăштăртат, шуршать (напр. о мыши в соломе). КС. Вăрманта типнĕ çулçă, тата çӳхе тип турпас каштăртатать. Ib. Пурçăн тумтир каштăртатат. Шорк. Олăм ăшĕнче темскер кăштăртатать. В соломе что-то возится, производит шум. Икково. Орам тăрăх шулчăсам кăштăртатса вĕçеççĕ. 93 çул. 49. Шăп пулнă: вăрманта çулçă кăштăртатни те, улăхра курăк вĕлкĕшни те илтĕнмен. Ib. 18. Пĕр ик-виç минут хушши ĕнтĕ çӳлте, ун пуçĕ тĕлĕнче, çулçă кăштăртатнă пек çасă илтĕннĕ. || Делать или работать слегка или без заметных результатов. СПВВ. ИФ. «Кăштăртатас = ĕçлес, ĕçлесе ӳсĕнтерес мар». Ib. Тек кăштăртатса çӳрет, ни ĕçлени çук, теççĕ. Ердово. Çаплах кил хушшинче кăштăртатса ĕçлесе çӳреççĕ. N. Çуртури (так!) акса пĕтерсен, çимĕкчен ахалих кăштăртатса ĕçсĕрех пурăнаççĕ. КС. Унта-кунта вак-тĕвеке пирĕн ачасем кăштăртатаççĕ. Шурăм-п. № 14. Унта инке кăштăртатать — мунчана кайма хатĕрленет пулмалла. Сред. Юм. Мĕн кăштăртатса тăран? Почему ты вяло работаешь? || Плестись (о ходьбе). N. Ку кĕткелесе чылай ларнă; унтан, ларсан-ларсан, икĕ ватă старик кăштăртатса пыраççĕ (приплелись). ЧС. Пирĕн асатте килте çаплах кăштăртатса (тихонько) çӳретчĕ, вăрмана çаплах каятчĕ. Халапсем 31. Еррипенĕн кăна кăштăртатса, пӳрте кĕчĕ, тет. В. Олг. Ват çын çӳрет аран кăштăртатса. Шорк. Тек хуллен кăштăртатса пырать (идет очень медленно; говорят про старика).

кĕв

толочь белье шестом(-ами). Кăмак-к. Эсĕ кĕпе кĕв; эп пасара кайса килем (схожу). СПВВ. Кĕвес.

кĕвелĕк

(кэ̆вэл'э̆к), закваска для молока ТММ. Изамб. Т. Кĕвелĕк, закваска для кислого молока. Сред. Юм. Кĕвелĕк ямасăн, мĕнле тôрăх пôла пĕлтĕр ôлă. СПВВ. Кĕвелĕк — тин тăвакан турăх çине яракан турăх. Хурамал. Кĕвелĕк тесе, турăх кĕвĕлтерекеннине калаççĕ. N. Кĕвелĕк ярать, заквашивает молоко || В перен. см. Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Он ненадежный человек. СПВВ. НН. Кĕвелĕк сахал, тесе, ăсĕ сахал çынна (о неумном) калаççĕ. СТИК. Кун кĕвелĕк яман пулас (или: кĕвелĕксĕр). Он легкомысленный человек, капризный, не желающий слушаться, своенравный. Ib. Кĕвелĕк яман. (Так говорят бестолковому человеку: çын сăмахне килмен çынна, тулăксар çынна калаççĕ).

кĕвелĕклĕ

имеющий закваску. || В перен. см. СПВВ. Кĕвелĕклĕ = илемлĕ, тулăхлă.

кĕвелĕх

(-л'э̆х'), закваска. См. кĕвелĕк. СПВВ. ПВ. Кĕвелĕх турăх [квашеное молоко на закваску].

кĕветлĕх

закваска. Золотн., СПВВ.

кĕвĕ

(кэ̆вэ̆), мотив, мелодия, напев. Цив. Кĕвĕ — плясовая мелодия (исполн. на инстр.). Янтик. Эс пĕлетни тутар кĕввине? Знаешь ли ты татарский мотив песни? N. † Ик юмрăна кас та, купăс ту, каласа пар тăван, ай, кĕвве! СПВВ. ЕЕ. Шăпăр, кĕсле, сăрнай, купăс кĕвви, теççĕ: пĕр юрра темиçе тĕрлĕ калани. Юрк. Юрлакан юррисем те чăвашлах, анчах кĕввисем пăртакçĕ вырăссенĕнĕ пек. Те ĕлĕк чăвашсем те çапла юрланă? Ib. Кĕвĕ сăввисем, хороводные песни. Выла. Ĕçсе çисен вара ĕсĕрлеççĕ те, кĕслесемпе тăмăрасемпе кĕвĕ каласа ташлаççĕ. ППТ. Унта вăсем вара, пăтă пиçеччен, çерем çинче вăй-кĕвви каласа выляççĕ. ЧП. Кĕвĕ пуçласа каласси начар хĕртен пулмасть вăл. К.-Кушки. Хĕрипраçсем кĕвĕ каланă, юрланă (во время «халăх вăкăр чӳкĕ»). Мошков. Купăс кĕвви («плясовая мелодия, исполн. на скрипке»). Кĕвĕсем. Уяв кĕвви. Янтик. Вăйă кĕввисем. || Согласованность. Сред. Юм. Кĕвве кĕре пĕлмес. («Говорят, напр., если кто-нибудь не может парно молотить»). || Лад, положение, состояние. N. Пирĕн патра пĕр кĕвĕ тăрат. у нас положение не изменилось. (Письмо).

кĕвĕлĕх

то же, что кĕвелĕк. СПВВ. КЕ. Пĕр чӳлмек сив сĕте кăмакана лартсан, вăл кăмакара турăх пек хытат, çавна кĕвĕлĕх теççĕ.

кĕкĕр

иного. СПВВ. Кĕкĕр — нуммай тени пулат.

кĕкĕрт

(кӧ̆гӧ̆рт'), то же, что кӳкĕрт, сера. СПВВ. Кĕкĕрт кăмпа, неизв. сл.

кĕлеле

запирать запором. СПВВ. ФВ. Кĕле — питĕркĕç. Алăка, хапхана кĕлеленĕ, кĕме çук, теççĕ. Цив. Алăкне кĕлепе кĕлеленĕ.

кĕлер

(к'ӧ̆л'эр, кэ̆л'эр, к'л'эр), завалиться вниз спиною в ложбинку и т. п. и не быть в состоянии встать. Юрк. Лаша кĕлернĕ, тесе, лашана шăтăкра месерле выртса тăрайманнине калаççĕ. Изамб. Т. Лаша кĕлерет (бьется, не будучи в состоянии встать). СПВВ. ИА. Хăш-хăш чух выльăхсем кĕлерсе вилеççĕ. Сред. Юм. Вăйсăр лаша тăлăпа пôлсан, кĕлерет (не может встать). Якейк. Хăш чохне выльăх (лаша, ĕне, сорăх) кĕлермелле кайса ӳкет çапла храх хырăм çине (надо: хăрах айкки çине?) ӳкнине калаççĕ. Кĕлермелле кайса, выльăх çын тăратмасан, пĕр сахат çитиччен вилет. Ст. Чек. Лаша (сурăх) хăш чухне çурăмĕпе аялалла тăраймалла мар вырăна выртсан, тăраймас, çавăнтах нумай выртнипе вилме пултарат. Ib. Лаша кĕлерсе вилнĕ. Стюх. Кĕлерет. Падает навзничь (обычно говорят про лошадь). Орау. Ĕне-сурăх кĕлермелле выртсан (навзничь), тăраймаçть; нумайрах выртсан, вилсе те каять. КС. Клермелле (так!) кайса ӳкнĕ = месерле кайса ӳкнĕ (о скотине и о человеке). Тюрл. Лаша, йăваланма выртсассăн, кĕлерет. Зап. ВНО. Лаша кĕлернĕ. Лаша кĕлермелле ӳкнĕ («Когда лошадь или др. скотина упадет и не может встать»). || Завалиться. Орау. Ак каллех кĕлерчĕ ĕнтĕ (завалился спать), пĕр кӳпчеме (дрыхнуть) анчах пĕлет, мур!

кĕлĕмĕç

(к'э̆л'э̆мэ̆с'), нищий. Тюрл. СПВВ. ИФ. Кĕлĕмĕçе çăкăр паракана сăвап пулать.

кĕлĕнче

неизв. сл. СПВВ.

кĕмĕлтеш

(-дэш), сл. неопределенного зн. Кĕвĕсем. Кил килĕнтеш кĕмĕлтеш кĕмĕл укçа сăвакан. См. килĕнтеш. СПВВ. Кĕмĕлтеш? (Вопрос оригинала). Ib. † Ачăлташпа кĕмĕлтеш пирĕн пахчара пулат-çке.

кĕнеççул

(к'э̆н'эс'с'ул), на будущий год. Тюрл. См. килесçул. СПВВ. БМ. Кĕнеççул знач. килес çул, будущий год.

кĕнтелен

(к'э̆н'дэл'эн), свидетель, testis. СПВВ.

кĕнттем

(к'ӧ̆н'т'т'эм), то же, что кăнттам. Шарбаш. Ăçтан вăл плотник (=каскалакан) полтăр, аллисем он пит кĕнттем. Ib. Кĕнттем — неуклюжий. Ядр. Кĕнттем, неповоротливый. СПВВ. МС. Вăл лаша темле кĕнттем.

кĕнчеле

(кэ̆н'ζ'эл'э, к'э̆н'џ̌эл'э), то же, что канчала. Иногда обозначает пряслицу. ТММ. Кĕнчелепе тĕнче тытаймăн. Ib. Тĕнчере тĕрлĕ кĕнчеле. N. Кĕнчели (пряслица) сак çинче тăнă. Катуç ларнă та, авăрла пуçланă. Хурамал. Сӳсе арланă чух çыхаççĕ, çавна калаççĕ кĕнчеле тесе. СПВВ. ЕХ. Çăма арламашткăн (так!) çăмне чăмăкка чĕркенине кĕнчеле теççĕ. Н. Седяк. Кĕнчеле = авăрлама чăмăртанă çăм. См. Paas. 63.

кĕпе пӳлĕх

материал на одну рубаху. Сред. Юм. Çĕн çын чôхне, чăн малтан хăнана ратнисĕм патне кайнă чôхне, парне параççĕ; кĕпе тăрăшĕ калла-малла парсан: кĕпе пӳлĕх панă, теççĕ. Ib. Пире (холст) кĕпе мĕн тăрăш касмалла, çавăн чôл кассан, кĕпе пӳлĕх теççĕ. Туй. Кĕпе пӳлĕх — холст, около 2 м. 15 см. (чтобы хватило на одну рубашку, за исключением рукавов и ластовиц). СПВВ. ВА. Кĕпе пилĕх (с «и», сначала было написано: «пилĕк») или кĕпе пӳлĕх. Хорачка. Кĕпе пӳлĕх. Питушк. Кĕпе пӳлĕх пир (хĕр парать шăппăрçа). Орау. Кĕпе пӳллĕх (с двумя «л»), материал на рубашку (без рукавов).

кĕпе çынĕ

«в рубахе». СПВВ.

кĕпек

неизв. сл. СПВВ. Кĕпе, кĕпек.

кĕптĕрке

(кӧ̆птӧ̆ргӓ), дряхлеть. Хорачка. Ватă карчăксаня калаччă: кĕптĕркенĕ вăл, теччĕ (пĕтнĕ, вилес патнĕх çитнĕ). СПВВ. МС. Ку старик кĕптĕркенĕ-çке.

кĕптĕрки

(-ги), надевший много одежд и потому неповоротливый. СПВВ. ЕХ. Кĕптĕрки — темиçе хут тумтир тăхăнса, авкаланайман çын.

кĕпчĕк

(кэ̆пчэ̆к, в Хорачка: кэ̃пчэ̃к), подушка. Пшкрт. СПВВ. Т. Кĕпчĕке пуç айне хураççĕ. Ib. Мамăкран тунă пуç айне хураканнине кĕпчĕк теççĕ.

кĕр

(к'ӧ̆р, кэ̆р), подр. более или менее резкому шуму. Иногда удваивает конечную согл. Сред. Юм. Пичке пăккине ал лекнĕ те, шыв кĕрр! турĕ (или: кĕрлерĕ) тбхрĕ. Ib. Пôш поталкка (пудовка) çине тырă ярсан, кĕрр! туса анать. Шел. 47. Урам тăрăх кĕр-кĕр-кĕр! тăпăртатса çӳреççĕ. || Подр. звуку, получающемуся от поддаваемого в бане пара. Сред. Юм. Мунчана вăйлă хôтсан, чôл çине ăшши парсан, кĕрр! çиç тăвать. Ib. Муньчари чôл ăшши пит нăмай чôхне кĕрр! тăвать. Пăртак пĕте пуçласан, чаш! тăвать; ôнтан вара — чашшш! кайран вара чăшш! çиç тăвать. || Подр. дружному хохоту. Шурăм-п. Ачасем пурте кĕр! ахăлтатса ячĕç. Толст. Çынсем, вăл йăтса тухнă япалана лайăхрах пăхса илсен, пурте кĕр! кулса ячĕç. || Подр. шуму при разговоре. Альш. † Мĕшĕн шавламастăр та, кĕр тумастăр, элле хуçи ятсене пĕлмесре (= пĕлместĕр-е)? Юрк. † Çакă пирĕн халăхсем пĕр сăмахпа кĕр тăват, (т. е. ограничиваются одними разговорами? Хĕр сăри юрри сăввисем). || Подр. дружному взлету стаи. Шорк. Салакайăксем кĕтӳпе кĕрр! вĕçсе карĕç. Тюрл. Кăвакарчăнсĕм кĕрр (к'ӧрр)! вĕçсе карĕç ошкăнĕпе. || Подр. звуку (гулу) большого колокола. Тюрл. Кĕрр (кӧ̆рр, звук ӧ̆ несколько приближается к ŏ). Сред. Юм. Хосан соборĕ чанĕ кĕрр! çапать. || Подр. шуму быстрой речки. Сред. Алг. † Тарăн çырма кĕр кĕрлет. || Сразу, дружно. Тюрл. Чăх-чĕпписем кĕр (к'ӧр) тохрĕç (вылупились все без остатка, сразу). N. Тата акнă вăрлăх харăс, кĕр шăтма кирлĕ. Шурăм-п. Вара пурте, кĕр тăрса, хăйсем пичĕсемпеле кăнтăрла енчи Эл кӳлли енелле çавăрăнса, келтума тытăнаççĕ. СПВВ. Кĕр тытăннă. Якейк. Порте кĕрр (к'э̆рр) тохса карĕç (вышли). Ib. Вăлсам пирĕн пата кĕрр килсе кĕчĕç (вошли все сразу).

кĕре

(к'ӧ̆рэ, к'э̃рэ), свилеватый (о дереве). СПВВ. Т. Кĕре пушар (свилеватый) тенни пулатm; пушар = вушар. Хорачка. Кĕре çорăлман йӳç. Ib. «Кĕре — хытă. Кĕре йывăç — такое, которое не раскалывается вследствие необычайной твердости и плотности, напр., клён». См. мушар. М. Сундырь. Кĕре (к'ӧ̆рэ), крепкий. Ib. Кĕре çын, кĕре йăвăç. МПП. Кĕре юман. Седойкино (Татарк. р.). Пит торатлă, мăршак йувăçа кĕре теççĕ. Ал пăчăкă аврине кĕре йувăçран тăвас пулать. Якейк. Кĕре йăвăç —çорăлми йăвăç (çăка, хорама и др.). СПВВ. АС. Кĕре йывăç = пĕр сисĕр йывăç, çурăлман йывăç. Тюрл. Кĕре йăвăç (çорăла пĕлмес). || В перен. см. Якейк. Кĕре çын — çирĕп çын. Ib. Онашкал кĕре çын эп нихçан та корман. МПП. Кĕре ӳтлĕ — крепкий телом.

кĕрем чул

назв. весьма твердого камня. СПВВ. АС. Кĕрем чул — пĕртте катăлман чул, пит хытă чул. Последн. согл. написана неясно.

кĕрĕ

(кэ̆рэ̆, к'ӧ̆рӧ̆), то же, что кĕр, «ниченки». Мыслец, ЩС. СПВВ. ТМ. Кĕрĕ = муртак çип. Юрк. Кĕрĕ — çипсенчен тунă япала. Ст. Чек. Кĕрĕ виттĕр илеççĕ улмаш. См. тĕрт. Изамб. Т. Çав пуçне (конец) малтан кĕрĕ витĕр илеççĕ. Сред. Юм. Кĕрĕ тесе, пир тĕртнĕ чухне ура пусахипе ылмаштарса пусаканнине калаççĕ. См. пир вырăнĕ. Н. Седяк. Кĕрĕ витĕр çип витĕреççĕ; кĕрĕ — çыхса тунă япала. Якейк. Олттă (çиччĕ, саккăр, тăххăр, воннă, вонпĕр воннă, воникĕ воннă) кĕрри. Байгул. Унтан: шăллăм пулсассăн (если ты мне брат), кĕре çине килсе лар! терĕ, тет (она). Б. Олг. Пир кĕрри. Ib. Ах, тет, кĕр çыхас-ха, тет, кĕрĕ ман пĕтсе кивелсе, тет.

этем-кĕрĕм

не выясн. выр. СПВВ.

кĕрĕс-мерĕс

(мэрэ̆с), подр. падению. Емельк. || Громоздкий. Трхбл. Çавăн пек кĕрĕс-мерĕс çурт пĕрре ишĕлсе анĕ халь. СПВВ. ИФ. Пĕчĕккĕрех япала кирлĕ çĕре пысăк япала пулсан, ку кĕрĕс-мерĕс, теççĕ. СПВВ. МА. Кĕрĕс-мерĕс — начар, илемсĕр тунă япалана (калаççĕ). Сред. Юм. Кĕрĕс-мерĕс тесе, пит пысăк илемсĕр япалана калаççĕ. Ib. Тыткалама аван мар, ытла пит кĕрĕс-мерĕс ку. Ib. Пит кĕрĕс-мерĕс çын (большой и неуклюжий). Уганд. Хăв (ты сам) кĕрĕс-мерĕс (неуклюжий) пулсан та, сăмахă (твои речи) тĕрĕс. Этем йăх. йеп. пуç. кай. 79. Выльăхпа çын шăммисем, тата кĕрĕс-мерĕс вут чулĕнчен тунă хатĕрсем (кремневые орудия) пулнă. Ib. 69. Çавăнтах тата çын тунă япаласем те, вут чулĕнчен шаккаса тунă кĕрĕс-мерĕс хатĕрсем: çĕçĕ, хырчăк, аптăри, тата çавăн майлисем те нумай тупăнаççĕ. || Пышный. Шел. 60. Лайăх пурăнакан çын хĕрне, хулăн парса, кĕрĕс-мерĕс туй туса, илме хăват çитмест. || Нюш-к. Кĕрĕс-мерĕс калаçакан çын.

кĕрмĕш

(к'э̃рмэ̃ш), коробиться. Сред. Юм. СПВВ. ФВ. Япала-мĕн кукăр-макăр мăкăлтатсан (так!): кĕрмĕшнĕ, теççĕ. Ку хăма кĕрмĕшсе пĕтнĕ, теççĕ. СПВВ. МА. Кĕрмĕшнĕ е аврăçнă [каткан кăшăлĕсем талса (= татăлса) пĕтсе, хăмисем мăкăрăла-мăкăрăла тухнине калаççĕ]. N. Меттал, çумăр çусассăн та, йăвăç пек кĕрмĕшмест.

кĕрпеклĕ

(кэ̆рбэкл'э̆), рассыпчатый. Городище. Кĕрпеклĕ çăрăмми (= çĕрулми). Сред. Юм. Кĕрпеклĕ ôлма тутлă пôлать. Ib. Кô ôлма пит кĕрпеклĕ (или кĕрпек). N. Çапах та йĕлтĕрпе пыма йăвăрччĕ; юр тарăн, кĕрпеклĕччĕ. СПВВ. КЕ. Сар çăва çăвара хыпсан, çăварта питĕ вĕтĕ пĕрчĕклĕ пулса каят, çавна кĕрпеклĕ теççĕ. Ст. Чек. Çĕрулми кĕрпеклĕ. См. кĕрпеллĕ.

кĕрпетти

то же, что кĕрпе пăтти. СПВВ. ИА. Типĕре кĕрпетти пĕçерсе çиеççĕ. Сред. Юм. Кĕрпетти тесе, çуллахи яшкана, çăмах тумасăр пĕçерекен яшкана калаççĕ. Ковали. Кĕрпетти, кашица.

кĕрпех

описка, вм. кĕртех? СПВВ. ФИ. Шухăша кĕрпех килсе кĕчĕ, теççĕ.

кĕсек

обрывок. МПП. Кĕсек = татăк. СПВВ. Кĕсек.

кĕсел

(кэ̆зэл'), кисель. СПВВ. Кĕсел, кĕсел! кил кунта, ман çăпала çук кунта! КС. Кĕсел (из гороховой или овсяной муки). N. Аннӳ кĕсел пĕçерет, мишер çисе пĕтерет. N. Ĕç ĕçлеме: аюк, тет, кĕсел çиме: пырăп, тет. Юрк. Кĕселне те çаплах (как «мимĕр») тăваççĕ. Анчах кĕселне сĕлĕ çăнăхĕнчен пĕçереççĕ. Ăна та çапла, вĕри шыв çине сĕлĕ çăнăхĕ ярса, пăтратаççĕ. Пиçсен, ăна çиеççĕ. Кĕселе сĕтпе анчах сыпса çиеççĕ. Кĕселе чăвашсем сайра-пĕре анчах пĕçерсе çиеççĕ. Сред. Юм. Кĕсел тесе, кăвас хôрса лартнă çĕртен чôста илсе, нимĕр пик шĕвĕрех туса пĕçерсен, калаççĕ. Орл. Уй варĕнче кĕсел тирки ларать. (Йитем). Ib. Сĕм вăрманта кĕсел тирки ларĕ. (Тунката). Н. Уз. Манăн атте (Хумук) çĕре: кĕсел пек пулнă (была как кисель), тесе калатчĕ (т. е. во времена первобытные). N. Тӳрем çĕрсенче çĕр кĕсел пек исленсе тăрать. || Брань. КС. Ай, кĕсел (висляй, дрянь), çавна та тăваймасть! СТИК. Кĕсел, мямля.

кĕсĕе

карман. СПВВ. ЧС. Сăхман кĕсĕйинче виçĕ тенкĕ укçа пулнă. См. кăсия.

кĕсье

(кэ̆с), карман. См. кĕсĕе. ПУ. СПВВ. ВВ. Кĕсье ăшăк, тесе, юрлă çынна калаççĕ. Кĕсье тĕпĕ тарăн, тесе, укçаллă çынна калаççĕ. Юрк. † Кăçал авланнă ачасем хĕр парсан та хĕр илмеççĕ. Илĕчĕ те илессе, кĕсьи тĕпĕ якарах. ЧП. Кĕсье тулли мул. Кан. Пĕр кĕсье укçа чикрĕ те (т. е. захватил с собою), тухса кайрĕ çĕн çĕр пăхма. См. кăсия.

кĕске

(к'ӧ̆ск'э, кэ̆скэ), короткий. N. Ури кĕске. У него коротки ноги. ЧП. Хусахсем кĕпер, ай, хываççĕ, хăмисем кĕскене килеççĕ (коротки). Тим. † Ай йыснаçăм, йыснаçăм! ăсу кĕске тиеççĕ, çын сăмахĕ кĕске пулинччĕ! Разг. С. Мих. 39. Кĕскерен вăрăм полас çок! Чего нет, того не наставишь! М. Тув. † Лаша лайăх, — çул кĕске, ача лайăх — çĕр кĕске. Янтик. Унăн ăсĕ кĕскерех. СТИК. Кĕске туналă çын (говорят про низкорослого человека, указывая на его короткие ноги). Н. Кунаш. || Кĕске кутлă тимĕрçĕ сиксе тимĕр çапать, тет. (Пуртă). Тайба-Т. † Вăрăмах та утă, кĕске çаран — çулассинчен ытла пухасси. М. Тув. † Кĕске çаран утине çулас терĕм виçĕ çул. || Якейк. † Çол кĕскешĕн килмерĕмĕр, хĕр кĕскешĕн (из-за недостатка невест) килтĕмĕр. || Альш. Унта хăва ӳсет, вĕтĕ кĕске вăрман пур. || Сред. Юм. Кĕске лав, мирские подводы (если ехать недалеко), Шорк. Кĕске лава каяс (или: кĕске çола каяс), идти помочиться (pisser). || N. Çавăнпа ĕнтĕ яппунсем, генералĕ-салтакĕ, эпир кĕске вĕреннĕ çынсем пулнăран, пире пысăк хурлăха хăварчĕç. || СПВВ. Кĕске тыткалаççĕ. Держат строго («вроде ежовых рукавиц»). || С афф. З л. — револьвер Сунт. Санăн леш, кĕски, пур вĕт. Ведь у тебя имеется револьвер.

кĕсмен

(к'ӧ̆смэн'), весло. Шашкар. СПВВ. ЕС. Кĕсмен = наян, ел пĕчĕк киммĕн ишекен кĕреçисем. См. кĕсмен. || Длинное весло. СПВВ. ТМ. Кĕсмен — пулла çӳрекен кĕреçе; унăн тăрăшшĕ пĕр чалăша яхăн пулат. Çавăнпа вăрăм çынсене те хăшне-хăшне, вăрăммине, кĕсмен теççĕ. || Кормовое весло. Paas. || Желобовидная лопата для навоза. Завражн. || Высокий человек.

кĕсмен

ленивый, вялый, неуклюжий, неповоротливый, тяжелый; м. б. то же, что кĕсмен. Изамб. Т. Но, кĕсмен! (говорят лошади). Баран. 96. Кĕсмен вырăс сикмест те, ларкăç çинчех ларса пырать. Толст. Унăн (у него) урисем вирлĕ, санăн урусем кĕсмен (неповоротливы). СПВВ. ФИ. Кĕсмен, неповоротливый, тяжелый (человек). См. лӳппер. Ст. Чек. Кĕсмен, неподвижный: кĕсмен çын. Ib. Кай кунтан, кĕсмен! (говорят неповоротливому человеку); Ib. Кĕсмен, 1) тяжелый, неподвижный человек; 2) лодырь (жадный). Айбечи (Ибрес. р.). Вăл (чĕрĕп) илемлĕ мар, кĕсмен (неповоротлив). || В наречном см. Баран. 124. Упа çаврăнкалани, утни кĕсмен хăтланнă пек. См. кӳсмен.

кĕссе

(кэ̆ссэ), карман. См. кĕсье. † Алешк. Улпут сатне кĕтĕм улмашăн, татаймарăм кĕссем туличчен. СПВВ. Х. «Кĕссе, кĕси (Татарк. р.), карман».

кĕç-вĕç

(-вӧ̆с',вэ̆c), вот-вот, едва. Яргуньк. Унччен (те) пулман, хальхи шуйттан çавра çил пулса килчĕ, тет, кĕç-вĕç пӳрте йăтса антарман. ЧС. Хăйсем тата (а сами), кĕç-вĕç вĕçсе каяс пек анчах, хĕпĕртесе, качака путекки пек сиккелесе тăраççĕ. (Сĕрен). Т. VII. Унтан вăл сиксе тăчĕ (вскочил), тет те, ямăшкă хыçĕнчен темскер пек (страшно быстро) пырать, тет; кĕç-веç çунана çитсе тытас пекех пырать, тет. Б. Нигыши. Куçĕнчен ыйтнă (спросила): эсĕ мĕн турăн? тенĕ. Куçĕ каланă: эпĕ, йытă ан тыттăр тесе, пăхса пыратăп: кĕç-вĕç айăккала сиксе ӳкес тесе пыратăп. Сред. Юм. Кĕç-вĕç, скоро, с минуты на минуту. Орау. Кĕç-вĕç (вӧ̆с) персе анассăн туйăнмалла! (если залезть на дерево). СПВВ. ЕС. Кеç-вĕç = кĕтсе тăман çĕртен, е хăна-мĕн, е çыру-мĕн халь килесшĕн, çитесшĕн туйăнни. Сĕт-к. Кĕç-вĕç чопса килĕ ак. Вот, вот прибежит. Пазух. Пирĕн ялăн хĕрĕсем, кĕç-вĕç сиксе ларас пек, качакалла çӳреççĕ. N. Манăн ăшăмри сăмахсем кĕç-вĕç тухса каяс пек тăраççĕ. КАЯ. Кĕç хăсса ярас та, вĕç хăсса ярас лартăм. N. Эпĕ ăшăмра çапла шухăшласа анчах тăрап: кĕç ман пуçа касса татаççĕ, вĕç касса татаççĕ! (вот, вот мне отпилят голову!) тесе.

кĕçĕ

(кэ̆з'э̆), чесотка (склон. это слово так: кĕççĕн, кĕççе и пр). СПВВ. ФВ. Кĕçĕ — кăрчанкă, шатра.

кĕçĕн инке

жена младш. из моиг старш. братьев. СПВВ.

кĕтесле

(-д'эсл'э), в долг, взаймы. КС. Кора-к. Укçа çук, укçа çук, укçа çукки кĕтесле, кĕтесле. Сред. Юм. Кĕтесле панă, кивçен панă. Ib. Кĕтесле парсан, япала сôтсан, ôкçине кĕтеççĕ; кивçен парсан, мĕн япала панă, кôтăн çавнах параç. Т. Григорьева. Кĕтесле париччен кĕтессе (в угол) хур, теççĕ. (Послов.). Кан. Хысна лашасăррисене кĕтесле (в рассрочку) лаша туянса парать. СПВВ. Кĕт; кĕтесле панă.

кĕтӳ

(кэ̆дӳ, кӧ̆д'ӳ, Пшкрт. кэ̆дӧ), стадо ТХКА 89. Анне кĕтĕве юлнăччĕ. Мама осталась при стаде. Ачач 92. Тин сутăн илнĕ тынана кĕтӳччен уя яма шутламан пирки и пр. Козл. р. «Касу — табун (тюрк. = ак мал), кĕтӳ — стадо (коров, овец, коз, свиней, тюрк. = кара мал). Янш.-Норв. Ялти хĕрех вăрламалла пулсан, е кĕтӳ хуса тухнă чухне, е кĕтӳве хирĕç тухсан, вăрласа каяççĕ. Тим.-к. † Ай инкисам! Килетĕр те тăратăр, кĕтӳ тухса каять пуль, кĕтӳ яма маннă пуль. (Свад. п.). Якейк. Кăçалхи çолхи çĕн çынсам, кĕтӳ хăваласан, тин тăраç. Ib. † Кĕтӳ хирĕç тохрăм та, мăклă тына тĕл полтăм. N. Виçĕ пăрат илеççĕ, тет, кĕтӳ (= кĕрĕçеççĕ пăхма). Кĕтĕве тухсан, ирхĕне апат илме кăсем ухмахне яраççĕ, тет. Б. Олг. Ман ачасам çармăçра кĕтӳ косса (кĕтӳ çӳресе; пăхса). Пшкрт: кэ̆дӧӓ jӓр, отправить в стадо. N. Кĕтӳччен, до того времени, когда выгоняют стадо (весною). Орау. Кĕтӳ тухни уйăх çитет ĕнтĕ, выльăхсам çапах пĕртте сарлмарĕç. Ib. Кĕркунне, кĕтӳ пăрахсан (когда перестанет пасти пастух), мĕн пур выльăхпа çитарма каяççĕ. Сред. Юм. Кĕтӳ хирĕç кай. Иди навстречу, куда пригоняют стадо. Шел. 25. Кĕтӳ-кĕтӳ сурăхне кашкăрсемех кĕтнĕ (у него пасли), тет. || Гурт. Орау. Пĕр кĕтӳ сысна çӳри илнĕ (напр., 20 штук). || Табун. Изамб. Т. Эпĕ кĕлте кӳртсе пĕтерсен, лашасене кĕтĕве (в табун) яма пуçларăм. || Стая. Альш. Унта кĕтӳрен пĕр иккĕш-виççĕш те пулин юлаççĕ вара ӳксе (утки). N. Кураксем кĕтӳпе ял çинелле карăклатса килеççĕ, хăйсен чĕлхипе пуплесе, темĕн çинчен шут тăваççĕ. Панклеи. Вăл кашăн ирех тăмана кĕтӳ корать (стаю сов). || Околоток (часть деревни). СПВВ. Пĕр кĕтӳ çынни = пĕр касă çынни (в Ядр. р.).

кĕтес

(кэ̆тэс), угол (с русск. кутец?) Орау. Хăмана пĕр кĕтесрен тепĕр кĕтессе (с угла на угол) хирĕнтерсе (если туго, тĕкĕнтерсе — если не плотно, чуть-чуть) хунă. Ib. Эп кĕтесселле шăвап, кунта сире çывăрма памăп, кашăртатса. N. Кĕтес картни, рубка углов. Синьял. Пурçăн тутăр кĕтессине пирĕн ят ӳкмен, мĕн тăвас? Толст. Урисенчен ярса тытаççĕ (хватают), тет те, кĕтессине (об угол) çĕкле-çĕкле çапаççĕ (parvulos), тет. СПВВ. Тĕпел кĕтесси, кăмака кĕтесси, алăк кĕтесси, турă кĕтесси. ЧС. Эпĕ вара, анне сăмахне итлесе, пĕр кĕтессе (в угол) кайса лартăм. Сред. Юм. Кĕт, кĕт, кĕтес, мана кĕтес кам парать? Пуран кашни кĕтессине пĕрер çын тăраççĕ те, пĕри çапла каласа пура варĕнче çӳрет; ыттисем вырăнтан куçнă чôхне вара ô кăшин (= хăшин) вырне (= вырăнне) те пôлса кĕрсе тăрать; кĕрсе тăма ĕлкĕреймесен, калах тепĕр вырăн ôлштараччен варĕнче тăрат. (Игра). Альш. Кĕтесрен пăрăнчĕ, кĕтесрен тухрĕ. Повернул за угол, вышел из-за угла. Чартакан. † Сарă пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкмен пуль, хура пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкнĕ пуль. N. Юлашки хут тăкма тухсан (поминальные яства), сасă кăларакан арăм, тула тухса, кашни пӳрт кĕтессине пырса, «сасă кăларать». (Пумилкке). Сред. Юм. Кĕтесе (-зэ) пырама (рубить) канçăр (трудно) ôна. Ib. Кĕтесĕн (-зэ̆н') мăкне вырнаçтарасси пит канçăр. Ib. Кĕтессĕн мĕнех пôр вара ôн пит, пыра (= пура, срубить, рубить) пĕлмелле марри? Какую особенную трудность представляет рубка углов (избы и пр.?). Ст. Чек. Авланнă çын кĕтессе ларса çисен, арăмĕ вилет, тет. Ib. Авланман çын кĕтессе ларса çисен, кăлава хĕрне илет, тет. (Старая поговорка). || Межа. Пшкрт: кэ̆дӓс. Хорачка: ана к̚дэзэ̆ — межа. СПВВ. Кĕтес = ана йăранĕ. Козм. Б. Яныши. Тăваттăмĕш тунката патне çитсен, мишавай кĕтес виçнĕ чух эпир улттăн та улăха çырла пуçтарма кайрăмăр.

кĕтĕк

(к'э̆д'э̆к', кӧ̆дӧ̆к), короткий. (Срв. мар. кӳчӳк, короткий). Моргоуши. Идельмес (Козл. р.) Кĕтĕк вĕрен, кĕтĕк сăхман. Якейк. Кĕтĕк япалая алла тытма лайăх мар. Собр. Кĕтсе кĕтĕк пулнă, теççĕ. (Послов.). N. Кĕтĕк торта. См. çиленчĕк. || Корноухий или короткоухий. Тюрл. Кĕске холхаллă пӳтеке кĕтĕк пӳтек теççĕ, кĕтĕк холхаллă пӳтек теççĕ. Сред. Юм. Кĕтĕк сôрăх тесе хôлхи шăнса татса (= татăлса) укнĕ сôрăха калаççĕ. М. В. Шевле. Кĕтĕк хăлха — маленькое, не совсем доросшее ухо. Карамыш. Кĕтĕк сорăх, овца с короткими ушами. || М. В. Шевле. Кĕтекен кĕтĕк полнă, тет. Кто всегда ждет (не проявляя самодеятельности), тот никогда не дождется. || Так называют неумного человека. СПВВ. ЕС. Кĕтĕк — ухмахрах çын. СПВВ. ИА. Кĕтĕк тесе, кăшт катăкрах çынна калаççĕ. Карамыш. Кĕтĕк — тупой человек. М. Ăнтавăш. Кĕтĕкрех, ограниченный (умом).

кĕтмел çырли

брусника. Календ. 1904. Баран. 150. Шанса хытса кайнă шур майлă çĕрте мăк ӳсет, тата шур çырлипе кĕтмел çырли ӳсет. СПВВ. Кĕтмел çырли мăк айĕнче пулат. Кан. Вĕсем пурăyакан вырăнта кĕтмел çырли пит ăнса пулать.

кĕтмĕл

(к'э̆т'мэ̆л, кӧ̆тмӧ̆л), клюква. СПВВ, Илебар. † Сикрĕм ӳкрĕм пахчана кĕтмĕл çӳлчи пуçтарма. См. кĕтмел.

кĕшт

то же, что кăшт. ЧС. Акă сире сĕрен çăмарти, тесе, пĕр хĕрлĕ çăмарта кĕшт (у др. кăшт) тыттарат (незаметным образом). || СПВВ. ФВ. Кĕшт, немного.

крыс

крысса (крысса, с удар. на конце), крыса. Курм. Крыс килет ахăрса. Абыз. Крыс лаптак. (Ене сысни). СПВВ. Крысса = йĕкехӳре.

тăтăш

заволакиваться. N. Çанталăк тăтăшса кайрĕ, тăтăша пуçларĕ. СПВВ. МА. Çанталăк тăтăшса анчах тăрат. Çăмăр çăвас пекех (тытăнса тăрат тенĕ пек). || Кама 2З. Чарăнатри эсир паян, е тăтăшсах çапăçатри?

тăтхăллă

крепкий, мощный, сильный. СПВВ. МА. Тăтхăллă-тĕреклĕ.

тăха

(ты̆hа, тŏhа), бляха. СПВВ. Тăха, бляха на узде (на сбруе лошади). ЧП. Нăхти çинчи тăхи. N. Кутлăха тăха çапнă. || Застежка, крючок, пряжка. Якейк. Тăха: 1) çаклатмалли (крючок), 2) тăха онки (петля). Зап. ВНО. Тăха татăлса ӳкрĕ. Пряжка оторвалась. Чертаг. Тăха — петля, также и крючок. См. тăка. || Ременный пояс с пряжкой. Paas. Тюрл. çакă ялта тьăхăр хĕр, тăхăрăшăн та тăхи çок, пирĕн инкейăн пор полтăр. Абыз. Пирĕн ялта тăхăр хĕр, тăхи çук, тăхи çук. Эп илессин тăхи пур.

тăхăм

потомство, род, родственник. СПВВ. Х. Тăхăм, отпрыск, род. Ib. Çавăн тăхăмĕ вăл.

тăхăр хĕç

особое бердо в 90 зубьев (шăл). СПВВ. Тăхăр хĕçин анĕ аслă, касса пӳклесси час пулмĕ. См. тăххăр хĕçĕ, тăххăрлă хĕç.

тăхран

дятел. Базл., Н. Седяк., Сред. Юм. СПВВ. ПВ. Тăхран — улакатка, дятел. СПВВ. ФВ. Тăхран = ула-кайăк. Ib. Тăхранăн сăмси хытă теççĕ. СПВВ. ИА. Тăхран ир те каç та юмана шаккать, тăр кăнтăрла анчах сасси çук.

Тăхтаман

яз. имя мужч. Рысайк., Ялюха М.., Рекеев, Патраклă, Сред. Юм., Иревли, Менча Ч., СПВВ. ИА. Тăхтаман — çуралнă ачасем вилех пырсан улăштаракан ят, улăштарса хуракан ят. СПВВ, ТМ. Тăхтамап тесе çын ячĕсене те хураççĕ. Пĕр çыннăн аслă ывăлĕсем вилсе пĕтсен, пĕр кĕçĕн ывăлĕ анчах юлсан, ăна Тăхтаман теççĕ.

Тăхтаççи

назв. божества. СПВВ. Эй тӳсĕмлĕ тăхтаççи! çылăх шалчине ан лартах, вăл тулассине ан кĕтех. См. Магн. М. 62, ЗЗ.

тăшка

(ты̆шка), смешивать вместе. СПВВ. ВА.

тĕвлĕклĕ

то же, что тӳлеклĕ, тихий (о погоде). СПВВ. КЕ. Ирхине ирех çумăр çусан, кăнтăрла хĕвел хĕртсе пăхсан кун питĕ аван пулат; çавна тĕвлĕклĕ кун теççĕ.

тĕкĕчĕ

назв. орудия (с.-х. инвентаря), чем скребают с тока хлеб. СПВВ. Т. Тĕкĕчĕ-тырă кăшăлне пĕр çĕртен тепĕр çĕре куçарнă чухне тĕкекенни. См. тĕккĕç.

тĕк

смирно, спокойно, тихо. Хăр. Паль. 5. Ан шарла. Ухмах, тĕк лар! терĕ амăшĕ. Сред. Юм. Порте он пик тĕк çӳресен кăçтаччĕ олă, çынпа вăрçмас, ытлашки сăмахламас. НИП. Тĕк ларма пĕлмест (о непоседе, вертушке). N. Чăхăсем шавласа ларсан тырă пулмасть, теççĕ; тĕк ларсан тырă пулать, теççĕ. (Святочное гаданье). Тюрл. Тĕк ларăр. Молчите. Çĕнтерчĕ 33. Ан йăшăлтат, тĕк вырт. БАБ. Пирĕн ăспа ĕнтĕ усал вилмелле те пĕтмелле; апла пулсан муш ятне те Ялта часăрах маннă пулĕччĕçĕ. тата хăйĕн ӳчĕ те тĕк выртнă пулĕччĕ. Альш. Пулнă усал хуллен хуллен асран каять. Каç та тĕк выртса тĕк çывăратпăр (после пожара). Туперккульос 42. Тĕк тăрас пулать. Капк. Тĕк тăнă çĕрте ма шăнса вилмелле. Мурат. Тĕкех тăр. Молчи. Слакбаш. Ахаль лариччен тĕк тăр. Бес. чув. 2. Çынсенчен кам ытларах айăплă-ши? Тĕк тăнă çĕртенех вĕлерекен-и, йĕ айăпсăр вилекен-и? N. Ĕни сунă чухне пĕрте тĕк тăман. Хурамал. Вăкăрĕ мак макăрат, хӳри тĕк тăрат. Рак. Тĕк тăнă çĕртенех (ни с того, ни с сего) ухмахланса чан çапма тытăнатчĕ (т. е. произносить слова, подражающие звону). СПВВ. Тĕк тăр = тек тăр, стой смирно, погоди. СЧУШ. Пĕрре карчăкĕ çăкрине тăвар сапса исе тухнă та ĕнине йăпатса парат: тăр айван, тăр ме-ме, тăрсан тата исе тухса парăп, тĕк тăр, тет. Баран. 80. Çанталăк тӳп-тӳлек. Парăссем тĕкех çакăнса тăраççĕ. N. Чипер тĕк пурăннă çĕртенех килсе чĕтретрĕ.

тĕклĕ

перистый, мохнатый. ЧП. Тĕклĕ ураллă тăмана. Сред. Юм. Тĕклĕ ораллă кăвакарчăн, домашние голуби. Ib. Тĕклĕ ораллă чăх ори. СПВВ. МС. Тĕклĕ курăк-пуян çын йăпăлтатса калани.

тĕклĕ тура

шмель. Мыслец. СПВВ. ТА. Тĕклĕ тура – сăр хурт. Б. Олг. Тĕклĕ тора пыл туат, хорт пак, çĕрте, тăпра шĕнче шăтăкра, юине туат мăкпа, корăк мăкĕпеле. Хорт карасĕ пек карасĕсем полат. Она этем çиет пылне. Вут çолнă чох çынсам топаччĕ. Пылĕ онăн тутлă çавах хортăнешкелех. N. Тĕклĕ тура = тĕкĕл-тура.

тĕкел

чĕт. Стюх. Тюрл. Тĕкел, попарно. ТХКА 81. Хам хутаçран пĕр ывăç мăйăр ывăçласа илтĕм те, Санюка: ыт-тĕкел, терĕм.— Тĕкел, терĕ Санюк. Ман ывăçран Санюк алли çине иле-иле хурса мăшăрăн шутласа пăхатпăр. Чăнах та тĕкел пулнă. Ст. Чек. Тĕкел = парăлăн. СПВВ. ЕХ. Тĕкел-мăшăрлă. || Нечет. СПВВ. ТМ. Тĕкел – мăшăрсăр. СПВВ. ГЕ. Тĕкел = хăрах, ытă = мăшăр.

тĕкĕ

подпорка. В. Олг. Тĕкĕ пер, сделать солидную подпорку, подпирать. Ib. Ампара тĕкĕ персе (подперли амбар). Чăв. Ялĕ. Каштасем (у крыши) авăнма пултараççĕ, çавăнпа мачча çинчен (с подволоки) тĕкĕсем перес пулать. N. Кĕлетĕнчен тĕкки вăрăм. СПВВ. Кĕлетне касман, тĕккине хатĕрленĕ. (Послов.). || Засов. К.-Кушки. Тĕкĕ вăл вăрăм тимĕр, унпа хапхана пӳртренех питĕреççĕ. Тĕкĕ — это длинная железная полоса, ею запирают ворота прямо из избы. СПВВ. НН. Тĕкĕ – алăка шалтан чараклатса питĕрекен йăвăç. ЩС. Тĕкĕ — запор (в чувашском амбаре, сквозь отверстие в потолке спускается из верхнего этажа клети бревно, которое другим концом входит в отверстие пола и таким образом запирается дверь). Коракыш. Уйра тĕкĕсĕр кĕлет ларĕ. (Тĕтре). Собр. Пĕчĕкçĕ кĕлетĕн тĕкки вăрăм. (Чакак). || Пĕве тĕкки, запруда. || Подпорка у гайки (на мельнице). См. во II выпуске арман (кайккă, также тĕкĕ).

тĕкĕр

зеркало. Шибач. Икково. Тĕкĕр тĕксĕм кăтартать. Зеркало потускнело. Якейк. Эп ăна тĕкĕр çинче кортăм. Я увидал его в зеркале. N. Пĕр шкаппа мăн тĕкĕре хăйĕн хваттерне илсе кайрĕ те, усă курса пурăнать. Кан. Тĕкĕр çинчи пекех курăнать. Трак. Колхозниксем культурлă пурăнаççĕ. Чӳречисем çинче чечексем, килĕрен сехет, тĕкĕрсем. || Подзорная труба; астролябия; бинокль. СПВВ. ЕХ. Хурамал. Çемлемир тĕкĕрпе пăхать, теççĕ. Яжутк. Вара лешсем (те) чупрĕç, тет; кайсан-кайсан çак хĕрĕн тĕкĕр пур, тет, çав тĕкĕр витĕр (в подзорную трубу) пăхрĕ, тет те: кăвак çӳçлĕ старикăн ывăлĕсем курăнаç, тет. Орау. Тĕкĕр витĕр пăхать (видели у землемера). Чув. календ. 1910. Африкапа Аравия пушă хирĕсенче калама çук пысăк тĕкĕрсем кĕленчесем вăй парĕç. Питушк. Тĕкĕрпе пăхать (межевой). Шел. II. 29. Хăшĕ, ытараймасăр, тĕкĕрпелех пăхаççĕ. Шел. 84. Тĕкĕрпеле пăхтараттăнччĕ. || Очки. Кубово. N. Тĕкĕр çине пăхса вола. Завражн. Тĕкĕр çине пĕлĕт ĕмĕлкине ӳкерес. || Стекло. Б. Олг. Тĕкĕр катăкки, кусок стекла.

тĕкĕрт

сера. (В других говорах кĕкĕрт, кӳкĕрт). СПВВ. Тĕкĕрт = кĕкĕрт = кӳкĕрт.

тĕкме

тын, частокол. Изамб. Т. Тайба Б. † Тĕкме тăрри тикĕс мар, кайăк ларма кăмăлсăр (им неприятно садиться). N. Тĕкме витĕр йытă харкашать. (Кĕнчеле авăрлани). Зап. ВНО. Тĕкме, шăтăрнак, ракатка, шалча карти, частокол. Т.-И.-Шем. Ут кăкартăм тĕкмене, аллă тиврĕ йĕп çине. Султангул. Тĕкме витĕр юр çăвать. (Çăнăх аллани). СПВВ. ЕХ. Тĕкме — тăратса тунă хӳме. СПВВ. Тĕкме — тын. Ib. Тикĕс-тикĕс тĕкмеçĕм, сарă кайăк лармасан тикĕс тĕкме кăмăлсăр. Ib. Тавра тĕкме çаптартăм. Пазух. 13. † Пирĕн Чака укăлчи тĕкмепеле илемлĕ. Ib. 8. † Тĕкмĕр тăрри тикĕссĕр, кайăк ларма кăмăлсăр. Слакбаш. Тĕкме, частокол из дуба. СПВВ. ТМ. Юпа пек лартса тунă хӳмене тĕкме теççĕ. Образцы 13. † Тĕкме тăрри тикĕссĕр, кайăк ларма кăмăлсăр. Ib. 38. † Хĕрлĕ хырă касса тĕкме лартрăм. Истор. Ют халăхсем сасартăк пырса кĕресрен анчах хуласем тавра çӳлĕ тĕкме лартса тухнă. Бур. Урам урлă каçнă чух ура тиврĕ тĕкмене, каям теттĕм савнине, тăшман кĕчĕ хутлăха. Н. Карм. Тĕкме — тын (загородь). Н. Седяк. Тĕкме — тăратма хӳме. || Тюрл. Тĕкме — вместо сруба, стоймя у погреба.

тĕксĕм

темноватый, мутный, несветлый. В. Олг. Кан. Тĕксĕм тĕсли час ирĕлмест (воск). СПВВ. ПВ. Тĕксĕм пӳрт, несветлый. Бгтр. Уйăх шурă тĕксĕм пулсан, ашăтать, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тĕксĕм — уçă курăнман япала. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать; тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнать. || Матовый. || Просвечивающий. || Пасмурный, сумрачный. Орау. Кунĕ те тĕксĕм те паян, темĕскерле ăйăх килет. И день-то сегодня сумрачный, что-то спать хочется. Питушк. Паян тĕксĕм сивĕ (çул йăвăр). Хорачка. Тĕксĕм çанталăк — ни сивĕ, ни ăшă, хӳел корăнмаст (пасмурно). || Мрачно, темно. О Японии. Çапла вилнĕ çынсене асăнакан праçнике японсем савăнса ирттереççĕ, тĕксĕм хуйхăрса çӳремеççĕ. В. Олг. Хоçи, лампă çутăрах яр, ĕçлеме корăнмас, тĕксĕм. || Угрюмый. ГТТ. Тĕксĕм çын, угрюмый человек. Зап. ВНО. Тĕксĕм çын — гордый, недоступный, неразговорчивый человек. Ст. Чек. Тĕксĕм çын. Вăл çын çынна чĕнсе илсе калаçмас, унпа калаçма тытăнсан аххута калаçмас, пуçне хăй ялан çĕрелле пĕшкĕртсе çӳрет. Вута-б. Тĕксĕм, неразговорчивый, наружный вид угрюмый. Ib. Ваççил вăл тĕксĕм çын. СПВВ. ИФ. Тĕксĕм — куç айĕнчен пăхакан. СПВВ. ФИ. Тĕксĕм — чĕнсе чĕнмен çын. Полтава З2. Тĕксĕм (мрачный) ватă Кочубей ĕнентерсе тупăшать (клянется). Альш. Унта-кунта тухса çӳренĕ çын мар вăл, килте кăна ларнă, тĕксĕм çын вăл (необщительный). N. Тĕксĕм çын противополагается уçă çын, гордый, недоступный, неразговорчивый человек. N. † Чашки-чашки вĕт йăви, касмасăрах полмас во (= вăл); юр пуçласа юрлама тĕксĕм çынран пулмас во. СПВВ. Х. Тĕксĕм, шероховатый, человек грубоватый, необтесанный. Ашшĕ-амăшне. Тепĕр кунĕнче Кĕркури иртенпех тĕксĕм, пĕр калаçмасăр çӳренĕ. Сред. Юм. Темме пит тĕксĕм çӳрет çав, пĕрте уçă çӳремес. || Глупый. Тюрл. Тĕксĕм янтар, мутный.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

тĕллĕ

имеющий определенное место. СПВВ. ИФ. Тĕллĕ (час тупмалла) çĕре пуçтарса тăрать (вещи). || КС. Çав тĕллĕ вырăнах (приметное, примечательное место) манаймăп çав. || Удобный. N. Хăрах алăпа çырма тĕллĕ мар. || Разумно. Ст. Чек. Сăмах тĕллĕ калаçас пулат. || Во-время. Букв. Ĕçхĕл тĕллĕ пулсан, ĕçкĕ-çикĕ те тĕллĕ пулĕ.

тĕлĕр

дремать. СПВВ. МС. Анчах тĕлĕрсе кайсаттăм, тăратрĕç те (о сладком полусне. Обозначает оттенок сладости. СТИК.) Йӳç. такăнт. 6. Чуп час!.. Тĕлĕрсе çӳреттĕр. N. Тĕлĕрсе карĕ, сидя задремал. Хурамал. Ларнă çĕртех тĕлĕрсе кайнă (çывăрса кайнă). Орау. Эп пăртак тĕлĕрсе илтĕм эсĕ киличчен. Слеп. Ах тĕлĕрсе кайрăм янчах, эс мана тăратрăн. N. Тепĕр кунне Аксенов хăй сакки çине выртнă та, анчах тĕлĕрсе кайнă. Дик. леб 38. Çапла вĕсем пĕтĕм вăрăм çĕре калаçса ирттернĕ, ире хирĕç анчах кăшт тĕлĕрнĕ пек пулса илнĕ. Так они проговорили всю ночь и задремали только перед самым рассветом. Шурăм-п. Ывăнсан ыйхă та килет, пурте çывăраççĕ: пĕр хуçа анчах тĕлĕрсе те каясшăн мар. Полтава 60. Уçă сывлăш тĕлĕрет, ыйха çĕнсе тăраймасть. СПВВ. ИА. Çыврас умĕн тĕлĕрсе выртатăн. Шорк. Тĕлĕрес, немного поспать, подремать. СПВВ. Тĕлĕрет çывăрнă-çывăрман çын. || Думать. Кан. Ун чух ытти ялсем ун çинчен тĕлĕрме те пуçламан. Сред. Юм. Тем шохăша кайнă ĕнтĕ, пит тĕлĕрсе ларать (погрузился в думу), эпир сăмахланине те илтмес. Турх. Пит-куçĕпе салхуланса чавса çинче тĕлĕретчĕ. Тюрл. Тĕлĕрсе тăрать, задумался. || Грезить. || Хмуриться. Юрк. || N. Хуйхăпа чунăм тĕлĕрсех кайрĕ. Турх. Йышĕ (их хозяин) пӳртре тĕлĕрсе: а-ах! тесе хуйхăрать. || Смотреть пристально. Ст. Чек. Тĕлĕрсе пăхать; тилмĕрсе пăхать. || Сред. Юм. Пĕрмай пĕр тĕле пăхса пĕтĕм куç тĕлĕрсе кайрĕ. || О сохр. здор. Вăл чир лашана е ĕнене ерсен, вĕсем салхуланаççĕ, тĕлĕрсе пуçне усса тăракан пулаççĕ. СЧУШ. Тепĕр кунне амăшĕ апат çисен, лахханти çăра шывне ĕнине пама тухнă, курать, ĕни çимине çимест, тĕлĕрсе тăрать.

тĕлкĕш

пылать, гореть большим пламенем. СПВВ. Сред. Юм. Типĕ олăма пĕр вăт тивертсе ятăм та, ахаль тĕлкĕшрĕ анчах. Ib. Хоран ай эп кĕнĕ чохне йăс-йăс çиç туса выртать, халь хорса толтартăм вĕт çонкăс та, ахаль тĕлкĕшет анчах. Ib. Вăтта пĕр чăртса ятăм та тĕлкĕшет анчах. Ib. Кăмакари вăт тĕлкĕшет анчах (горит пламенно). Ib. Хоран айне чăртса ятăм та тĕлкĕшет анчах. Тюрл. Пӳртсене вут хыпнă та, тĕлкĕшрĕç (быстро, ярко сгорели). Сам. 30. Хаяр револютси хĕрсе тĕлкĕшсе хĕн-хур тĕнчине кĕллентернĕ чухне чăваш ĕç çынни те часах вăй илсе: этем-çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. || Зудить, чесаться. СПВВ. ПВ. Тĕлкĕшет — после крапивы жжется. СПВВ. Хыçсассăн тĕлкĕшсе тăрать (зудит). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) ерсессĕн, малтанах пурне хушшисем кĕçĕтеççĕ; унтан вара пĕтĕм çан-çурăм тĕлкĕшсе кĕçĕте пуçлать. Ib. Унăн (у отравившегося спорыньею) пĕтĕм çан-çурăм тĕлкĕшсе суракан пулать. Букв. 1886. Вĕтсе чарăнчĕ те, манăн çан-çурăмсем тĕлкĕшеççĕ-çке. N. Питрен çуппăрĕ те, пит халь те тĕлкĕшет (горит). А.-п. й. 46. Кашкăрăн ахаль те вут-кăвар ĕнтнипе çурăмĕ тĕлкĕшсе ыратать.

тĕлтре

то же, что тĕлте. (См. тĕл). Сорм-Вар. Тĕвик-тĕвек текерлӳ, санăн йăву хăш тĕлтре? N. Ман тĕлтре кайăк килсе ларчĕ. Надо мною села птица. Эльбарус. Анчах йĕркипе ĕçлесе хăш ĕçне мĕлле тĕлтре ĕçлессине пĕлсе, çапах пĕтереççĕ. СПВВ. Тĕл; пĕр тĕлте = тĕлтре.

тĕмĕрт

то же, что тилмĕрт. СПВВ. ЧП. Çакă тантăшсене курасшăн икĕ хура куçăма тĕмĕртрĕм.

тĕмсел

чернеть (лицо). Нюш-к. || Тосковать. СПВВ. Ай-хал çамрăк пуçăм та икĕ куçăм, тĕмселеççĕ тăвана курасшăн.

тĕмсĕл

тосковать. Сĕт-к. Тĕмсĕлет. Баран. 10. Çуралнă çĕршывшăн тĕмсĕлни. N. Тĕмсĕлсе çитрĕç (солдаты в окопах). || Зариться. Абаш. † Ик кăвак куçăм, пĕр пуçăм тĕмсĕлет сарă ачана. Ст. Чек. Пирĕн çурт çине (СТИК çурта) тĕмсĕлет. Зарится на наш дом. СПВВ. АС. Пĕр япала курсан пасарта мĕнте пит илесшĕн тĕмсĕлет. Хурамал. Лайăх япала çине пурте тĕмсĕлсе пăхаççĕ (куçне илеймесĕр). N. Хĕрарăм илемĕ çине ан тĕмсĕл. И. С. Степ. Тĕмсĕлет — страстно желает. || Гореть желанием. Средн. Алг. Ут йăваланать йĕптăхне тăкасшăн, чун тĕмсĕлет тăвансене курасшăн. ЧП. Çамрăк кăна пуçăм, икĕ куçăм, тĕмсĕлеççĕ тăвана курасшăн. || Завидовать. СПВВ. Тăшмансем курччăр — тĕмсĕлччĕр, тăвансем курччăр — савăнччăр. Беседы на м. г. Çынна тĕмсĕлсе пăхаççĕ, çынсене хурлаççĕ. Симб. Вуниккĕн çăпати çине начар каччăсем тĕмсĕлсе пăхаççĕ. Ст. Чек. Ку япала çине тĕмсĕлсе пăхать, япалана илесшĕн тĕмсĕлет. Б. Олг. Маннă япалая тĕмсĕлем-ха, тет (ăша илем). || Смотреть пристально. N. Аран-аран йĕресрен чарăнса ун çине тĕмсĕлсе пăхса тăнă (на умирающего). || Соскучиться. Шибач. Порăнтăм порăнтăм та тĕмсĕлтĕм (соскучился).

тĕн

застыть, озябнуть. Çутт. 62. Пĕр шăтăкра хытă хуртсем тĕл пултăмăр! Кусем те çуркуннехинчен шутласан ыйхăпа тĕнсе ларнă пекех лараççĕ. СПВВ. Сурăх тĕнсе тăрат. Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Ст. Чек. Тĕннĕ — япăхнă. Орасам тĕнсе ларчĕç (от стояния). СТИК. Тĕннĕ, озяб (говорят детям). Ib. Наяна тĕннĕ. Совсем изленился, не может приняться за труд, чувствует какую-то истому, из которой не может выйти. Сходство между озябшим и лентяем следующее: озябший как-то скорчивается, жмется, лентяй тоже жмется в своей лени, не хочет выйти на свежий воздух. См. ĕç кутне. Сред. Юм. Тĕннĕ — говорят, когда озябший человек принимает синеватый цвет. НИП. Тĕн, обморозиться (о руках). Стюх. Тĕннĕ, бесчувственный. КС. Ӳсĕрскер пасартан тавăрнашшăн пĕр анкарти çумне выртнă та çавăнтах тĕннĕ. (Тĕн, притти в бесчувственное состояние). N. Пирĕн ялта начар çынна: эй тĕннĕ чăхă, теççĕ. N. Тĕннĕ! çывăрса çӳретĕн. || Орау. Сурăхсен çăмĕсем тĕннĕ — каснă хыççăн ӳсме тытăннă. Ib. Сурăхсен çăнне иртнĕ ернере касса ятăм та, халĕ тĕне пуçланă (= ӳсе пуçланă, çăмĕ тапраннă).

тĕнĕ

дьшовое окно в стене. Зап. ВНО. Тĕнĕ, отверстие с задвижкой в стене выше печи (в курных избах); открывалось во время топки для дыма, а после топки, если в избе замечался угар. N. Тĕнĕрен тухан кăвак тĕтĕм, çӳле каять, пĕлĕт пулать. Питушк. Тĕкĕ уç-ха. Лашм. Чӳречĕрсем çинче салат турăм, тĕнĕ тулашĕнче типĕтрĕм; мăйăр хуппи çинче пылантартăм, икел хуппи çинче йӳçĕтрĕм. N. Тĕнĕ — алăк çинче çӳлте тĕтĕм кайма; кăмака умĕнче, тĕтĕм кайма, пĕрене касса шăтăк тунă. Ск. и пред. чув. 76. Çутă кӳртмест нимĕн те тĕнĕ пек çеç чӳрече. А.-п. й. 4. Тĕнĕрен тĕртрĕм те — кĕчĕ кайрĕ. Изванк. Унтан вара тĕнесене, вилнĕ çынсем ан пăхчăр тесе, ялта миçе ват çын вилнĕ, çавсене пурне те асăнса, унтан ан пăхăр, луччă алăкпа кĕрĕр тесе хупса питĕрсе лартрĕç. Хунă вăхăтра вилнĕ çын кĕлеткен курăнса тĕнĕрен пăхать те, ăна чĕрĕ çын курсан вилет тетчĕç, çавăнпа тĕнĕсене питĕрсе лартатчĕç. (Поминки). Чăвашсем 33. Çав пумилккене вилнĕ çынсем пит нумай пыраççĕ, терĕ. Ăна хăмăт виттĕр тĕнĕрен пăхсан, вăсем пурте курăнаççĕ, терĕ. Чураль-к. Ай пусăк пичи, пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет, çӳхеме те çисе ячĕ, такмакăма та çисе ячĕ, хама та çисе ярать. Баран. 8З. Пӳртĕн пĕр енчен çĕрпе тан туса тĕтĕм кайма тĕнĕ каснă. Ib. Тĕннин çӳлĕшĕ пĕр аршăн, вăл уçăлать те, хупăнать те. Сала 144. Ку пуртă илет те, тĕнĕ туса парать. СПВВ. МС. Тĕнĕ — кăмака çинчи сĕрĕм тухмалли шăтăк. СПВВ. ЕХ. Тĕнĕ — хура пӳртĕн стенине тĕтĕм тухмашкăн шăтарни. СПВВ. ФВ. Тĕнĕ — пӳрте стенана шăтарса пĕчик шăтăк тăваççĕ: вăт хутса çунтарсан сĕрĕм тухтăр тесе ăна уçса пăрахаççĕ. ЩС. Тĕнĕ — слуховое окно в черных избах. Изамб. Т. Ашшĕ-амăшĕ хăй килĕнчен кайнă чухне хăйĕн ачисене çапла каласа хăварат: астăвăр! килтен ниçта та ан кайăр; каç пулсан тула пĕччен и тухăр. Тĕнĕре калаçни илтĕнсен турчăкапа чышса çапла калăр: кунтан вăталăх тетесе кайрĕçĕ, çавăнта кайăр, кунта çук. Сред. Юм. Тĕнĕ или кошак чӳречи — алăк панчи пĕчик шăтăка калаççĕ. N. Тĕнĕ — вентилятор. СПВВ. ПВ. Тĕнĕ — форточка. || Дымовая труба. Баран. 17. Темиçе сукмак тăвать, темиçе тĕнĕ кăларать.

тĕнк

подр. задреманию. СПВВ. ФИ. Сӳнксе тесе тĕнксе ларнине калаççĕ. Ib. Ăйхăласа ларнă пек ларсан, тĕнксе ларат, теççĕ.

тĕнсĕр

безобразный. СПВВ. ИФ. Тĕнсĕр = илемсĕр, хăруш.

тĕп

дно. N. Катка тĕпĕ, дно кадки. Утăм. Тĕпĕ (реки) курăнса выртать, çав тĕрлĕ тăрă. Образцы 51. † Шурă Атăл çинче шур кăвакал, чăмсассăн та тĕпне çитеймест. Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. ÇМ. Сип-симĕс улăх урлă тĕпсĕр сив çăлкуç уйсем çине сапать шывне. Торп-к. Пĕве тĕп (шу тĕп) хăпарсан йĕпе пулать, теççĕ. Сред. Юм. Пос тĕпĕнче хор вылять. (Отражение в колодце движения облаков). N. Пус тĕпне кĕмĕл çĕрĕ ятăм. (çăлтăр). ЧС. Тĕпнелле пăхсан, тĕпĕ те курăнмасть (у оврага). А.-п. й. 37. Шăтăк тĕпĕнче тилĕ вĕткеленнине йăвăç тăрринче ларакан ула-такка курчĕ. Изванк. Курка тĕпĕ курăничченех ĕçмесен, лайăх мар теççĕ. Собр. † Ĕçсем, кукка, куркуна: курка тĕпне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Шишкин. Инке стаккань çут стаккан, çивче сахăр çок, çампа тĕп ĕçместĕп. Шемшер. Йыснан черки çут черки, çутă тейиса ытла тĕпех ĕçес мар. || Подонки. ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти. || Остатки. ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. А.-п. й. 54. Кĕлете кай та ырçа тĕпĕнчи çăнăха пуçтарса килсе пĕр пĕчĕк йăва пĕçерсе пар-ха,— тет. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлать, пурне те тĕп тăваканни илет. N. Олăм тĕп, остатки початого стога. Изван. Кайин-кайин кайи-ке, улах апач çитермер, çитересси çитерч те, çатма тĕпне çитерч. || Огарок. М. Сунчел. Çав çуртасем çуна çуна пĕтсен, вĕсен тĕпĕсене икерчĕпе чĕркесе, таткаласа хывнă çĕре пăрахаççĕ. || Окурок. Капк. Кулачăран (из белого хлеба) пирус тĕпĕ тухнă. || Центральный, основной. N. Тĕп Комитет, Центральный Комитет. Кан. Хĕрарăмсене çутта кăларасси пирĕн тĕп ĕç пулса тăрать. Эпир çур. çĕршыв 17. Пирĕн ялти халăхăн тĕп ĕçĕ тырă акса тăвас ĕç. Сборн. по мед. Пырне касса шăтарнă хыççăн вилсен, вăл каснипе вилмест, хăйĕн тĕп чирĕ пит йăвăррипе вилет. || Основание. Изамб. Т. Тĕпĕнчен выраканнисен ытларах та ларать. N. Усал суранпа пĕçĕм тĕпĕсем ыратса вут пек çунса тăраççĕ. || Причина, основание. N. Апла выçлăх тĕп мĕнтен пулнине шухăшласа илеймеççĕ. || Корни. Кĕвĕсем. Лартрăм тĕрлĕ йăвăçсем, тĕпĕсене сапрăм таса шыв. Баран. 55. Йывăç тĕпне (у корня) вут чĕрте пуçланă. К.-Кушки. Ялан улăх тăрăх çӳрес мар, ухлĕм ути тĕпне çĕртес мар. N. Кашни тĕпĕнче 2—3 хунав анчах пулать. || Коренной. СПВВ. Сред. Юм. Халь она Маççи теççĕ, тĕп ячĕ он Ваççа ятлă. Чăв.-к. Хапхаран тухрăм тайăлтăм, тĕп тантăшсенчен уйăрлтăм. || Коренник. Т. IV. Вара ăна тĕпне кӳлеççĕ. (Запрягают в корень). || Отцовский дом. Юрк. Тĕпе аслă ывăлĕпе чи кĕçĕн ачи Çумаркки анчах юлать. Собр. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, эп килетĕп çак киле атте-анне тĕпне шыраса. Рак. Тĕпе карĕ. Пошел в дом, откуда выделился. Альш. Тĕпе Çтаппан ятли юлнă. Вил йăли. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ. Бугур. Пирĕн аппана илекен тĕпрен мулĕ тапранĕ. || Место прежнего жительства. N. Тĕпрен килнĕ. || Родина. N. Пирĕн тĕрĕк çыннисенĕн чăн тĕпĕ, çуралнă çĕрĕ-шывĕсем чи малтан авалхи саманасенче Çипирте Алтай тăвĕ таврашĕнче пулнă. || Род. Ст. Чек. Чăвашсемпе тутарсем пĕр тĕпрен тухнă. || Внутри. N. Тĕпре ларса пыр, ехать, сидя внутри экипажа (не на козлах). Якейк. Пынă чохне вăл ямшăкра ларчĕ, эпĕ тĕпĕнче лартăм (внутри экипажа). N. Хăй ларчĕ тĕпне, а начар салтакне ларчăк çине. С. Айб. Тирпеленсе çитсессĕн, патша ывăлĕпе арăмĕ тĕпе кĕрсе ларчĕç, тет, таркăнĕ кучăр вырăнне ларчĕ, тет. || Полтава. 117. Шухăш тĕпне Мазепа путса ларнă пĕтĕмпе. || Куст. Альш. Акă хайхисем пĕр пысăк шĕшкĕ тĕпĕ патне çитрĕç тет те, шĕшкĕ тĕпне çĕклесе çавăн айне кĕрех кайрĕç, тет. Собр. Карта-карта килет хуркайăк, каять хăмăш тĕпне шыраса. N. Хура та çĕлен ача пуçлă, çӳрет-çке хăмăш тĕпĕнче. Сала 123. Кĕтĕм вăрман ăшшĕне, лартăм курăк тĕп çинче. || N. Вунă тĕп юман N. Йывăç: пĕр çĕр тĕп хăмла çырли, крыжовник тавăраш аллă тĕп. Толст. Икĕçĕр тĕпрен тăххăр анчах юлчĕ (яблони). N. Вăтăр тĕп кавăн. Альш. Хурлăхансем вĕсем пĕчĕкçĕ тĕпре ӳсеççĕ. Чув. календ. Çамрăк тĕпсене йăрансем туса лартаççĕ. || Ствол, комель дерева. Пазух. 22. † Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? Лашм. Улма йывăç тĕпĕ ай сап-сарă. Юрк. Чăршăсем хĕрри хурлăханлăх, тăрринчен хурлăхан татар-и, тĕпĕнчен чăпăк тăвар-и? Пазух. 22. † Ту питĕнче чиелĕх, çинчен чие суйлар-и те, тĕпне çатан авар-и? Собр. Чӳрече кутне хурăн лартрăм, тĕпшĕн мар, çулçишĕн. Микушк. Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, лартăм кукăр хурăн тĕпĕ çине. Юрк. Çӳлĕ ту çинче виçĕ хурăн, тăррисене кассан тĕпĕ ӳсет. || Стебель. N. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелле пултăр, тĕпĕ хăмăш пек пултăр, тăрри чакан пек пултăр. К.-Кушки. Тĕпне хăмăш пек, тăррине чакан пек ту. Н. Байгул. Хумăш тĕпĕ шывлансан пирĕн макрасси çавăнтан паллă. Пазух. 22. † Парлак çинче çырлалăх, çинчен çырла суйлар-и те, тĕпне утă тăвар-и? || Пень. Кĕвĕсем. Лартăм хурăн тĕп çине хурăн çырли пиçиччен. Альш. Хура-хура кăткăсем хурама тĕпне сырса илнĕ. || Подошва. К.-Кушки. Ха, ачу çăпатине тĕпĕнчен сырасшăн (хочет надеть лапти вверх подошвами). Тим. Шурă рамановски кăçатă тăхăнас çук, тăхăнсан та тĕпне тивертес çук. || Панклеи. Шу орлă каçнă чох пуç çине ĕçлĕк тĕпне хорса каç (платок с навороженным). Сятра. Усал укçа илсе тухрĕ, тет те, ĕçлĕк ăшне ярчĕ, тет те, тĕпĕ те çĕтмерĕ, тет (тĕпне сарăлмарĕ). || Якейк. Пире коккăль памасан, кăмаки тĕп çыпăçтăр. || С. Алг. Юпа тĕпне (на кладбище) укçа яратчĕç тăванĕсем, пĕр пус параканĕ çĕр тенкĕ паратăп, тетчĕ. N. Юпи тĕпне пĕр пус укçа алтса хăвараççĕ. || Кильд. Хапхăр тĕпне шăлмастăр, курăк шăтса тухас пек (готова вырасти). К.-Кушки. Ан пыр, каччă, хапха тĕпне, хăма ӳкĕ пуç çине.

тĕп кил

отцовский дом. Шорк. Для человека, выделившегося и имеющего свой дом, дом отца будет тĕп кил. Чăв. й. пур. 29. Ачисене тĕп киле хăй патне илсе юлнă. Ашшĕ-амăшне. Алтачĕ, ашшĕ тĕп килне юлсассăн, пурне те хăй аллине илнĕ. СПВВ. Ачисене тĕп киле хăй патне уйăрса юлнă. N. Хăйсенĕн тĕп килĕ мар.

тĕплĕ çын

аккуратный. Шибач. СПВВ. ИФ. Тĕплĕ çын япаласене çухатмас, тĕллĕ (час тупмалла) çĕре пуçтарса тăрат. СТИК. Пит тĕплĕ çын: япалана ăçта килчĕ унта пăрахмаст, тĕплĕ пуçтарса хурат (аккуратно кладет вещи, по местам).

тĕпсакай

подполье. К.-Кушки. Тĕпсакайĕнче шăши вилнĕ ахăр. СПВВ. ИА. Хĕлле тĕпсакайĕнче паранкă усраççĕ. N. Ăна курмасăр эсĕ халччен тĕнсакайĕнче пурăнтăн-им? Как это ты до сих пор не видал этого? N. Тĕпсакайĕнче сар лаша кĕçенет. (Сăра ăсни). Латыш. Тĕпсакайне виç хут чиксе кăларать карчăкки; тĕпсакай, ниш тĕпсакайне юлтăр, тет. А.-п. й. 53. Эсĕ луччĕ хуçа тĕпсакайĕнчи апат-çимĕçсене кĕрсе çи. Унта пыл та пур, аш та пур,— тет йытти. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пăс кăларса вĕрме тытăнчĕ. Йытă вĕрнине илтсе çынсем чупса çитрĕç, тĕпсакайĕнчи кашкăра çавăнтах çапса пăрахрĕç.

тĕпсĕр

бездонный. Н. Лебеж. улăхрăм çӳлĕ ту çине, пăхрăм тĕпсĕр тарăна. Хора-к. Вăл пулнă, ку пулнă, апла-капла никĕшĕ те пулман, тĕпсĕр питсĕр хуплă пулнă. Шурăм-п. Эпĕ сан амуна тĕпсĕр хутаç тыттарам-и, серте татма çул кăтартса хам ярам-и? Эп аçуна тĕпсĕр кĕлĕнче тыттарам-и, хупах çулне хам кăтартса хам ярам-и? Сред. Юм. Тĕпсĕр пăталккана ятăм (съел). Чураль-к. Тĕпсĕр катка аш тулли. (çĕрĕ). N. Тинĕс тĕпне сикиччен, тĕпсĕр çырмана сикем, тет. Эпир çур. çĕршыв 27. Хăш-хăш кӳлĕсене тĕпсĕр кӳлĕсем теççĕ. || Без основания. Собр. Тĕпсĕр капан айĕнчен утă туртăп. (Кăнчала арлани). || Неэкономный, нехозяйственный. N. Тĕпсĕр çынпа ĕрет çук. Сред. Юм. Тĕпсĕр япалана пуçтарса ôсрамас. Чăв. й. пур. 10°. Тĕпсĕр çынна тĕмен çитмен. || Неосновательно. СПВВ. Тĕплĕ тăвас, тĕпсĕр тăвас. || N. Йăхсăр, тĕпсĕр çын, безродныЙ. || Очень. Питушк. Кăçал тĕпсĕр нумай шыв толнă.

тĕпек

хохол. СПВВ. Тĕпек, хăрпу. Альш. Шурă кăвакалăн тĕпек çук. ЧП. Шур кăвакарчинĕн тĕпек çук. ЧП. Кăвак кăвакарчăн тĕпек куç. N. Кăвак кăвакарчăнăн тĕпек çук, шур кăвакарчăнăн çунат çук. Пазух. † Кăвак кăвакарчăнăн, ай, тĕпек çук, пирĕн çамрăк пуçа та, ай, телей çук (авалхи юрă). Образцы 45. † Кăвак кăвакарчăнăн кăвакĕ çук, шурă кăвакалăн тĕпекĕ çук. Ядр. Ки-ки-ри-ки сар атан, сан та пуçра тĕпек çук, пирĕн те пуçра калпак çук. Яргуньк. Кăткăтăки сар чăххи, санăн пуçра тĕпек пур, манăн пуçра калпак çук. ГФФ. † Пуç тĕпекки-масмакки. (У жены бедняка) хохол на голове — масмак. || Гребешок (у птицы). Якейк., Чертаг. || СПВВ. ЕХ. Тĕпек – çĕлĕк тӳпи. || Темя. || Икково. Атьăр ăна тĕпек туртар (за волосы, чтобы женился)

тĕпек

возвышенное место или возвышенность, происходит от слова тӳпе, верх или вершина. Рекеев. См. тӳпек. СПВВ. Икĕ йĕкĕт ут çулаççĕ, ян яраççĕ миллай тĕпеке. ЧП. Икĕ те йĕкĕт утă çулать, çутăлтарать миллай тĕпеке. Лашм. Икĕ кĕрен ут, пĕр çӳрен ут хăваласа пымасть тĕпеке. N. Икĕ кĕрен пĕр çӳрен, хăваласа пымаст тĕпеке (умлă хыçлă). Макка 91°. Ял тĕпекĕнчи урам. СПВВ. ЕХ. Тĕпек тесе çырман пуçланнă çĕрне калаççĕ. || Поляна. Хурамал. Тавралла вăрман пулсан, вăрман хушшинче уçланкă пулсан, çав уçланка тĕпек теççĕ. || Часть поля, вдающаяся в лес; при этом углы (мысы) леса, образующиеся по обеим сторонам „тĕпек“ при соединении его с полем, назыв. ката. НИП. || Назв. поля около К.-Кушки.

тĕпеке

хохол. СПВВ. Букв. 1886.

тĕпче

допытывать, выпытывать. Сред. Юм. Мĕнле çын эсĕ? тесе ыйтса тĕпчет. Ib. Тĕпчесе пĕл эс она (это ты как-нибудь выпытывай). Ск. и пред. чув. 6З. Йăлтах тĕпчесе пĕлчĕ вăл унтан. СПВВ. ИА. Сутра питĕ тĕпчесе ыйтаççĕ. Альш. Килĕ-йĕрĕсенче епле-епле пурăннисем çинчен ыйтса туса тĕпчесе тăман эпир вĕсенчен ача-пăча. N. Аçăр пурăнать-и сирĕн? Тата тăванăрсем пур-и? тесе тĕпченĕ вĕсенчен. || Допытываться. А.-п. й. 48. Мĕнле çĕнĕ хыпарсем? — тесе тĕпчет кашкăрĕ. || Расспросить, разузнать. БАБ. Вăл манран мĕшĕн килнине (зачем я пришла) пĕтĕмпе ыйтса тĕпчерĕ (расспросил). Хурамал. Эсĕ вăл сăмаха тĕпчесерех кил-ха (= лайăхрах пĕлсе кил). Чув. календ. 1910. Çĕрне тупсан, хакне лайăх тĕпчес пулать. Ib. Çĕр илсе ĕçе пĕтерме мĕнле-мĕнле хут çырмаллине лайăх ыйтса тĕпчес пулать. N. Тек хам ăшра шухăшласа хама хам тĕпчесе çӳретĕп. N. Петрункевич каланă сăмахсем пирки пăртак тавлашсан пухури çынсем пурте халăха мĕн калассине часрах тĕпчемелле тунă. Ст. Чек. Унтан тĕпчесе ыйтса пĕлнĕ (тĕпче, расспрашивать). N. Симун унтан йăлтах тĕпче пуçларĕ Пуриссем епле çӳрени çинчен. || Исследовать.

тĕпчĕк

(тэ̆пц’э̆к), последыш. Городище. Тĕпчĕк – шăпа тытсан, тĕпе тухнине калаççĕ. К.-Кушки. Чăн тĕпчĕкне юлнă. Остался в поле последним (когда все ушли с работы). ТХКА II. Карчăкпа иксĕмĕрех, иккĕнех киле, тĕпчĕке юлтăмăр çав. СПВВ. ЕХ. Тĕпчĕк – пуринчен кĕçĕнни. СПВВ. ТМ. Тĕпчĕк = чăн кайран çуралнă ача. N. Юлашки, тĕпчĕк, кайран çуралнă ача. Якур манăн тĕпчĕкĕм. || Сред. Юм. Пĕр çыннăн виç-тăват ывăл полсан, кĕçнине, тĕпе юлаканнине – тĕпчĕк тесе калаççĕ. Ib. Тĕпчĕк тесе ик-виç ывăллă çыннăн кĕçĕн ывăлне калаççĕ.

тĕпшĕм

знач. не выясн. СПВВ.

тĕр

подр. быстрому движению (бегу, полету, горению). Толст. Сасартăках йытăсем тĕр! чупса карĕç. Никит. Лаши хăраса тĕр тарчĕ. СПВВ. Тĕр вĕçрĕ. ЧП. Кăвак кăвакарчăн тĕр вĕçрĕ, мамăкĕсем çĕр тĕр юлчĕç. N. Мамăксем çĕре тĕр вĕçрĕ (перья голубя, когда он полетел). КС. Хурсам йытăран хăраса вĕççĕрĕç те, тĕкĕсем тĕрех вĕççĕрĕç.

тĕрлĕ

с узорами, с рисунками. ЧП. Инке курки тĕрлĕ курка, тек тĕрлеме юрамĕ. Çатра-Марка. † Тĕрлĕ питлĕ тӳшек çинче хĕрпе кĕрӳ вăйă выллять. N. Пӳрт çинче тĕрлĕ тутăр выртать. (Çăлтăрсем). Якейк. Хора тĕрлĕ кайăк. N. Тăваткăл çытар, тĕрлĕ пит, сарса ан хорăр, лармастăп. || Пестрый. СПВВ. ВА. Тĕрлĕ = чăпар, пестрый. Вотлан. Уйра тĕрлĕ чăхă ларĕ. (Çăпата йĕрĕ). N. Вăрманта тĕрлĕ чĕпĕ çӳрĕ. Якейк. Тĕрлĕ те тĕрлĕ шараварĕ (тĕрлĕ шалавар, пестрые). N. Тĕрлĕ кăçат.

тĕренче

(тэ̆рэн’џ̌э), дрань, драница, тес. Пшкрт. СПВВ. Тĕренче пӳрт çине витекен çӳхе хăма. Изамб. Т. Ун пек пӳрт çинче тĕренче пулать.

тĕрĕлтеттер

понуд. ф. от гл. тĕрĕлтет. Юрк. Исправник яла пырса кĕрсен, урам тăрăх тĕрĕлтеттерсе пырат. N. Çапла вĕсем калаçса тăнă çĕртех кайăкçăсем йытăсемпе тĕрĕлтеттерсе те çитнĕ. Хурамал. Выльăхсене хиртен тĕрĕлтеттерсе хуса кил (= шеп хăваласа кил). Ib. Ачасем выляма кайнă пулсан калаççĕ: эпĕ вĕсене тĕрĕлтеттерсе килем-ха! теççĕ (= хăваласа). || СПВВ. ИФ. Тĕрĕлтеттерес = вутта кăмакара пит вăйлă (ялкăштарса) çунтарас. N. Вăсем вутта иит тĕрĕлтеттереççĕ, теççĕ. Тата выльăхсене тĕрĕлтеттерсе кайăрĕçĕ, теççĕ: пит хăвăрт хăвалани.

тĕрĕн

стьежиться. Хурамал. Чĕрĕп тĕрĕнсе выртать (съежившись). N. Тĕрĕнсе ларать (поза во время испуга: плечи назад, голову вперед). Тюрл. Хорăн хоппи хăй çăмнелле тĕрĕнет (свою родню жалеет). СПВВ. Х. Тĕрĕнтĕмĕр хурăн хуппи пек. || Отупиться. Пшкрт. Çава тĕрĕнет. Б. Олг. Тимĕр тĕрĕнчĕ. Хурамал. Пăта вĕçне мăлатукпа çапсассăн, пăта вĕçĕ тĕрĕнет. Сĕт-к. Сенĕк тăрри тĕрĕннĕ (притупился). Орау. Тăрничакăн вĕçĕ тĕрĕнесрен, вĕçне хĕç-тимĕртен тăваççĕ. || Сам. 76. Ытла хăвăрт вĕçейсе е лаши-мĕн тĕрĕнет!

тĕрĕнчĕк утти

назв. растения. СПВВ. Т. Йĕри-тавра çавăрăнакан курăка тĕрĕнчĕк утти теççĕ.

тĕрĕс

правый, правильный, истинный, верный. N. Сирĕн сăмахсем пире тĕрĕс пек туйăнаççĕ. Чăв. й. пур. 6. Унтан вара старăстанăн тĕрĕс пулнă (оказался правым). Полтава 38. Тĕрĕс алла хĕç тытса, пĕрре кассах ĕç тăвас. || Целый, сохранный. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурăнатпăр (все целы и здоровы). N. Халĕ чипер куç-пуç тĕрĕс чухне çырас, тет. || В целости, в сохранности. N. Çурт тĕрĕс тăрать-и? Тĕрĕс тăрать. В целости. N. Ял йышсем пурте тĕрĕс пурнаççĕ. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурнатпăр. БАБ. Çак выльăхсем инче çула кайсан, унтан тĕрĕс таврăнма пар. Пшкрт. Шатак тĕрĕс порнатăр-и? Живы ли. Ib. Сорăксам тĕрĕс-и? Целы ли? Б. Олг. Вольăх та килте, шăпах, тĕп-тĕрĕсех порăнатпăр. || Нормальный, здоровый. Шурăм-п. Çыннисем пĕри те тĕрĕс пулман: пĕри кукша, тепĕри кĕçĕллĕ, тата тепĕри сăмса юха пулнă. N. Манăн алă-орасем тĕрĕсех. О сохр. здор. Çакăнта мĕн каланине пурне те лайăхрах ăнласа илсе, кирĕк хăçан та тĕрĕс туса тăма тăрăшас пулать. || Правильно, верно. Сунт. Çапла çав, çапла! Эсĕ калани тĕрĕс питĕ. СТИК. Эй тĕрĕс! Верно, верно, я ошибся. Яжушк. Халь укçу тĕрĕсех (в должном количестве, верно по счету). Кан. Склатран тĕрĕс мар çĕре кăларса янă чăптасене тĕрĕс вырăна кайнă, тесе, çырса хӳнă. СПВВ. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр. Изванк. Çав кукша майра çĕр тавраш тума пит тĕрĕс пĕлет. Янш.-Норв. Вăл старике пирĕн ялсем пур чӳк кĕллисене те питĕ тĕрĕс пĕлсе тăрат, тетчĕç. N. Эсĕ кăларнă йăлана пурне те тĕрĕс туса тытса тăратпăр. Изамб. Т. Укçа тавăрса парсассăн, тĕрĕс патăм, теççĕ. || В четном количестве. Ст. Чек. Тĕрĕс çимеççĕ (хур вăрри): тĕрĕс çисессĕн пурăнмасть. || Налицо. Яргуньк. Карчăк лашасам килнĕ çĕре алăка тухса сăвать, тет, пурте тĕрĕс, тет. || Ровно, точно. Собр. Тĕрĕс çĕррĕн килтĕмĕр, çĕр те пĕррĕн каятпăр. ПТТ. Вăл тĕрĕс хĕрĕх витре яни мĕне те пулин пĕлтерет пулĕ. ЧП. Эпĕ хам савнине курманнн тĕрĕс уйăх тулать ирхине. || Правда. || Здоровье. N. Сире турă тĕрĕсне патăр, тесе çырнă.

тĕрĕс-тĕкел

исправный, сохранный, целый; исправно, в целости. Изамб. Т. Эсĕ пулăшнипе эпĕ тĕрĕс-тĕкел кайса килтĕм (сходил благополучно). СПВВ. Тĕрĕс-тĕкел тăратпăр. Изамб. Т. Хĕр ратнисем хĕрĕн ашшĕ-амăш патне кĕрсе: тĕрĕс-тĕкел тавăрăнтăмăр, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Мĕн пур япаласенчен тĕрĕс пулсан, тĕрĕс-тĕкел теççĕ, Якейк. Выльăхне-чĕрлĕхне, ачине-пăчине, торă, тĕрĕс-тĕкел осра. (Моленье). Т. VI. 26. Выльăх-чĕрлĕхрен пур таврашне тĕрĕс-тĕкел усра. (Из моленья). N. Выльăх-чĕрлĕхе тĕрĕс-тĕкел тăрат, ача-пăчана тĕрĕс-тĕкел пăхса тăр. (Из моленья чӳк). Изванк. Вилнĕ çынсем, есир чăх-чĕппе лайăх пăхса тĕрĕс-тĕкел усрăр. (Из моленья). К.-Кушки. Виçĕ хут пуççапса кĕл тунă, мĕн пур çемешĕн, выльăх-чĕрлĕхшĕн, кил-çуртпа тĕрĕс-тĕкел тăмала пултăр, тесе.

тĕрĕс-тĕкĕл

то же, что тĕрĕс-тĕкел. СПВВ. ПВ. СПВВ. ЕС. Тĕрĕс-тĕкĕл тесе кил-йыш лайăх тăрсан, çурт-йĕр те, мĕн пур япала пĕр сиенсĕр тăнине калаççĕ.

тĕркеле

завертывать, свертывать. СПВВ. Сред. Юм. Тĕркелесе чик чипертерех. Хорошенько сверни и положи (напр., материю). Орау. Çăварне тĕркелесе хыпрĕ. Набил в рот (пищу). Абыз. Йăван часрах кăмакана тĕркелесе чикрĕ, тит те, питлĕхне хупрĕ, тит. Орау. Хиртисем улăма кĕлте пек, кĕлте пек туса кăмакана тĕркелесе чикеççĕ. Яргуньк. Карчăк кĕлете кайсан, старик пӳрте кĕчĕ, тет те, çăварне икерчĕ тĕркелесе чиккĕр, тет. Букв. 1908. Вăл асаттене хирĕç тăчĕ те, сĕксе йăвантарса ячĕ, хăй айне тĕркелесе чикрĕ. || Измять (платье).

тĕркĕш

тесниться, грудиться. Эпир çур. çĕршыв 12. Хĕлле пирĕн пӳртре путексем те, пăрусем те пурăнаççĕ. Çапла тĕркĕшсе пурăннă пирки сывлăш таса пулаймасть. Туперккульос. Çынсем пĕрле тĕркĕшсе пурăннă çĕрте, вĕсем хушшинче тĕрлĕрен çын пулать. || Шуметь, возиться, толкаться. Сред. Юм. Тĕркĕшсе çӳрет, борется, играег, возится, валяется. Ib. Мĕн тĕркĕшсе çӳрен тумтире ватса. Аттик. Ача-пăчасем хĕпĕртенипе çĕрĕпех тĕркĕшеççĕ. Ст. Чек. Тĕркĕшес, кĕрешкелесе çӳрес (возиться, бороться, драться, о детях). N. Ярмăнкă вăхăтĕнче усĕрлекен те, тĕркĕшсе çӳрекен те нумайланчĕ. || Бегать быстро. СПВВ. ФИ. Тĕркĕшес — пит хытă чупса çӳресе шавлани. Хурамал. Сурăхсем хушшине кашкăр кĕрсен, сурăхсем тĕркĕшсе чупаççĕ (пĕрин çине пĕри таптаса чупаççĕ). || Волноваться. N. Хура халăх çавна китсен пăлхана пуçланă, унтан патаксем шырама тытăннă. Çапла халăх тĕркĕшнине курсан тиексем, старшинасем урам тăрăх тарса хăтăлнă. || Пылать (об огне). КС. Вут тĕркĕшет (пылает). || Браниться. КС. Хыт тĕркĕшрĕç вăлсам. || Ссора. Б. Олг. Тĕркĕш туас мар! || Тесно. Шел. П. 67. Урамĕсем питĕ пылчăк, пасар таврашсем тĕркĕш. || Шумно. N. Ир тăрса каç выртиччен тĕр-тĕр туса тĕркĕш пурнакан çеме пек иртсе каять. || Встр. в сложении: вăрçă-тĕркĕш.

тĕрлĕ-мерлĕ

различный, различно. Изамб. Т. Тĕрлĕ-мерлĕ ан калаç (без толку, со странными переходами от одного предмета к другому). Н. Уз. Тĕрлĕ-мерлĕ йĕркесем (порядки). N. Çапах та вĕсем халĕ те ĕлĕкхи тĕрлĕ-мерлĕ йăласене нумайăшне туса тытса пыраççĕ, тет. СПВВ. Х. Тĕрлĕ-мерлĕ шухăшсем кĕрсессĕн, тĕрĕнтĕмĕр хурăн хуппи пек.

тĕрме

подпорка. СПВВ. Тĕрме = чарак.

тĕс

цвет. || Масть. Вишн. 72. Тĕсĕ те унăн е хăмăр, е хĕрлĕ, е симĕс, е кăвак пулать. N. Лаши тĕсĕ торă. Сред. Юм. Ине хĕрли илме юрамас пире, тĕс килĕшмес; мĕн чол хĕрлĕ ине ôсран ĕнтĕ, порте вилсе пĕтеç. || Внешний облик, образ, вид. Альш. Ай-хай, тăванăмсем-чунăмсем, тĕсĕрсене курса тăранмарăм. N. Вăл çамрăк тĕсĕпе ваттăн курăнать пулсан та, 21 çулта çеç. N. Тĕсĕ хĕрлĕ, тути сахăр тути калать. Янтик. Çав вăрра эп тĕспе тытрăм (поймал по облику). Суждение. Ĕçкĕ этем е этем тĕсĕнчен кăларса пăрахса выльăх тĕслĕ тăвать. N. Пĕрте канăç çук ку ачасемпе, этем тĕсĕ юлмарĕ. N. Тĕс ӳкерни, сняться в фотографии. || N. Тĕс кайнă. Облинял, полинял. || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 26. Вырăнти тĕс çапнă. || Юрк. Пурийĕн те ăна тĕсне курассисем килмест, юратмаççĕ. Ib. Эй пархатарсăр япала! Ху ачу (т. е. мой) пулсан та, çавна тĕсне курассăм килмест. Хĕн-хур. Тĕсне унăнне ан курам! Орау. Манăн ун тĕсне те курас килмест. Регули 1257. Тĕсне те кисе кăтартмасть. || Красота. N. Тĕсĕ те пур, ăсĕ те пур пурăнмаллăх (у жены). Ст. Чек. Вăсен тĕсĕ пур та, ăсĕ çук. Вăсен тĕсĕсем пур та, ăсăсем çук. Ск. и пред. чув. 69. Сивĕ шывпа çăвăнсан, питне-куçна тĕс кĕтĕр. Бугульм. Кăвак çупăнь пире тĕс памасть, авалхи тус пире халь пăхмасть. Н. Лебеж. Ял çинелле тухсан ячĕ каят, çил çинелле тухсан тĕсĕ каят. || Знак, улика. СПВВ. Тĕс шыра, искать знаков, улик. N. Тĕс топмасăр (не найдя улик) тĕллесе каламалла мар-ĕçке. Тюрл. Тĕс кормасăр епле палаç çынна. || Подобие, род. Изамб. Т. Кунĕпе çумăр пĕлĕчĕ тĕсĕ те курăнмаст. Тулта сивĕ тĕсĕ çук пек те. Кан. 1928. Хаçат-шурнал тĕсне курас çук. N. Нимĕн хыпар тĕсĕ çук (и в помине нет). N. Икĕ талăк çăкăр тĕсĕ курман. N. Юрăн тĕсĕ çук, çула сурăх кĕтӳ (= кĕтĕвĕ) çӳрет. Кан. 1929. Сарайĕнче (в пожарном сарае) пĕр витре тĕсĕ те çук, пичкесем шывсăр типсе лараççĕ. Турх. Лаша тавраш санăн тĕсӳ мар вăл. Куда уж тебе лошадей держать. ТХКА 41. Амăшĕ вилнĕ, ку та вилет пуль лаша тĕсĕ пĕтет пуль, тесе килйышпех кулянатпăр хамăр. || Т. VI. Малтан тĕспе кĕл тăврăмăр, унтан пиçнипе кĕл тăврăмăр, халĕ алă валлипе кĕл тăватăп, çырлах. (Из моленья). || N. Янкорассен виç-тăват ĕни вĕсен пĕр ĕни тĕсне тăмасть. || N. Мана юрăхлă атă, тĕс. || Начерт. 177. Тĕс, вид, род, разбор. Поличное.

тĕсет

замечать, обращать внимание. Альш. Эпир хăш çулпалан кайнине икĕ хура куçăрпа тĕсетĕр. Кĕвĕсем. Тĕрлĕ йăвăçсем хушшинче тĕсетет-çке улма йăвăççи. || Поправлять. Шаймурз. Атя, акка, ăсатам, тухьюсене тĕсетем (укçисене сĕре-сĕре тасатас). Альш. Атя, йăмăк, ăсатам, тухью тăрне тĕсетем. Образцы 106. † Ăсатассăр пулин час ăсатăр, пусмăрсене тухса тĕсетĕр, эпир хăш çулпала кайнине икĕ хура куçăрпа тĕсесемĕр. Икĕ хура куçăрпа тĕсесессĕн, чĕнтерлĕ кĕпер урлă каçарăр. СПВВ. Ăсататăр пулсан ăсатăр, пусмăрсене тухса тĕсетĕр. || Бить (кого-либо). Орау. Ачана тĕсетсе янă. КС. Паян пасарта пĕр çынна пиçиххипе тытса лайăх тĕсеттĕрĕç (поймали с украденным кушаком и сильно били). В слове тĕсет есть оттенок злорадства и безучастное отношенне говорящего к предмету суждения.

тĕсмĕрт

узнавать, различать, разбирать, определять. Изамб. Т. Ку япалана тĕсмĕртетне? Узнаешь ли ты эту вещь? Тюрл. Пăртак тĕсмĕртет-и санăн куç. N. Тĕттĕмленсе кайнă кĕленче витĕр курнă пек анчах тĕсмĕртетпĕр. Пир. Ял. Хурапа шурра тĕсмĕртекен çын çак сăмахсене епле чĕлхе çавăрса каланă-ши? Кама. Пĕри кĕлте çыххи туса тăрать вĕт-ха? Куратни? – Куратăп. Тĕсмĕртетĕп. Ачач 101. Пĕчĕк пуçĕ пĕлнĕ таран тĕсмĕртсе илет. Тет. Салтак çыруне тĕсмĕртет (разбирает солдатские письма). Альш. Вăл çынна паллатна эсĕ? — Пĕрре курнăччĕ, тĕсмĕртетĕп (представляю себе). Ib. Хамăр чей ĕçетпĕр, вăл-ку çинчен калаçатпăр. Манăн шухăшăм малтах: Елшелнелле пыратăп, Кушкăсене тĕсмĕртетĕп. СПВВ. Тĕсмĕрте пуçларăм (различать, распознавать). СПВВ. ИФ. Тĕсмĕртес = кăшăт палтанă пек тăвас; ав пăртак тĕсмĕртес, теççĕ. СПВВ. Аран тĕсмĕртсе илтĕм (едва признал). Сред. Юм. Таста корнă эп кô çынна: пăртак тĕсмĕртеп те, тата (а все-таки) камнех тавçараймасп.

тĕтĕм сӳн

вымереть. Панклеи. Çичĕ киллĕ Матьăк пор, тĕтĕм сӳнес сасси пор. В. Олг. Çирĕм киле çитет, тĕтĕм сӳнет (вилсе пĕтет). СПВВ. Т. Кил-йыш пурте вилсе пĕтсен, тĕтĕм сӳнчĕ, теççĕ. Якейк. Макçăм Яккун, томĕ саланч те, тĕтĕм сӳнч.

тĕтĕрхĕç

волчок. СПВВ. ВА. Тĕтĕрхĕç, кăлтăрмач, таймис, волчок.

тĕтрелĕ

тĕтреллĕ, туманный, пасмурный. N. Çанталăк йăсăрланса тăрать, тĕтрелĕ çанталăк пек. СПВВ. ИА. Кĕркуннехи ирсем тĕтреллĕ пулаççĕ. Орау. Тĕтреллĕ-масарлă паян, пĕртте путлĕ мар çанталăкки. Трахома. Шурă илни этем куçне тĕтреллĕ кăтартать. N. Тĕтрелĕ пĕлĕт.

тĕхĕр

оконное стекло. СПВВ. ТА. Тĕхĕр = кĕленче. || Зеркало. СПВВ. ТА. Тĕхĕр = куç кĕски.

тĕшĕр

мять. Альш. Хорачка. Олăм тĕшĕр (мять, напр. для корма скоту). СПВВ. АС. Тĕшĕрсе тăкнă = ахаль тап-таса тăкнă. Сред. Юм. Ыраша тĕшĕрсе тăкнă (потравили, смяли). Хурамал. Выльăхсем тырра тĕшĕрсе пĕтернĕ (= тап-таса пĕтернĕ). || Положить в лоск. Чист. Сунт. Анасем урлă тусан кăларса вăл çынна пĕр самантрах хуса çитсе тĕшĕрсе ӳкерчĕ. || Свалить. Сред. Юм. Ута тĕшĕрейсе антарчĕ, çавăн чол нăмай антараççĕ-и ôна? Б. Крышки, Яндоуши. Тĕшĕрсе ан, свалиться. || Бить. Ст. Чек. Тĕшĕрет, хĕнесе ӳкерет. || Есть (о скотине). Ст. Чек. Тĕшĕрет — нумай çиет. А.-п. й. 69. Ерхипĕн хура ĕни пырать те, чустана кавлесе тĕшĕрмех тытăнать. Ib. 112. Кĕркури кайсанах, лешсем кĕсрене туртса антараççĕ те, тĕшĕрсе те яраççĕ.

тĕшĕрĕл

лущиться. СПВВ. Х. || Свалиться. Сред. Юм. Пĕрех çапрăм та, тĕшĕрĕлчĕ анчĕ (свалился). Трхбл. Тĕшĕрĕлсе ан, свалиться. СТИК. Атă кунчи чис тĕшĕрĕлсе анчĕ. Голенища сапог спали книзу, не держатся от ветхости. Толст. Ак перетĕп, ак упа персе тĕшĕрĕлсе анчĕ (мечтаю) Конст. чăв. Манăн кукка çавăнта чуп тунă çĕртех ман çинелле тĕшĕрĕлсе анса ыталаса илсе питĕ нумайччен нимĕн чĕнеймесĕр макăрса тăчĕ. О сохр. здор. Çулла уярта ун пек шурăсем (болота) типеççĕ те, курăксем çемçескерсем тĕшĕрĕлсе анаççĕ. Шел. 107. Çавăнтах чĕре шарах! çурăлса, тĕшĕрĕлсе анса, çĕре кӳплетсе кайса ӳкрĕм. N. Пĕр пĕлми тĕшĕрĕлсе ӳкнĕ. Хурамал. Шеп курăк çине кĕрсе йăвалансассăн, курăк пурте тĕшĕрĕлсе ӳкет.

транкай

высокий (человек). СПВВ. ТМ. Транкай – çӳлĕ çын.

чавка

галка. СПВВ. КМ. Чавка = чана. Н. Уз. Чавкасем чăвăлтатаççĕ. Слакбаш. Чавка пытанмалăх пулнă. (Озимь) уже настолько подросла, что в ней можно спрятаться галке. СТИК. Уп пичĕ чавка çăмарти. (Гов. маленькие человеку с веснушками). Ау 66. Ку (она) каят-каят, тет те, чавка тĕл пулат, тет. || Фамильное прозвище. СТИК. Чавка Палюк.

чакалтан

рыться, копаться. Панклеи. Пĕр атан вăрманта йоман котĕнче чакалтанать. СТИК. Мĕн чакалтанса тăран çавăнта? Что ты там копаешься. || Карабкаться. Хорачка. Ут тухри хупарнă чоня чакалтанса хупарат (хытă каимест). Тораево. Иван çав шăтăкран чакалтанса тухрĕ тет те, киле тавăрнчĕ, тет. Янгильд. Хальхи Ортемей çырмара чакалтанса макăрса тоха поçларĕ. Б. Янгильд. Çаксем пайтах чакалтанчĕç. Пăр çине хăпараççĕ те, пăрĕ катăлса анат. || Придираться, ругаться. СПВВ. Ан чакалтан – ан вăрç тени пулат.

чакан

палочник (болотное растение). ЧП. СПВВ. ТМ. Чакан – шывра ӳсекен сарлака хăмăш, унăн пуçĕ пĕр шите яхăн патак пек хуп-хур, çавна чакан теççĕ. СПВВ. Хура шыв юхат явăнса, хумăшпа чакан хушшинче. Сунчел. Тĕпне хăмăш пек, тăррине чакан пек ту. Менча Ч. Акнă тыррăн пӳне хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Из моленья чӳклеме). Лашм. Çеçен хире тулă акрăмăр, тĕпĕ пулчĕ хăмăш пек, тăрри пулчĕ чакан пек. N. Тырă-полă чакан тăрăллă полтăр, хăмăлĕ хомăш пек полтăр.

чакан тăрри

головка палочника. Н. Шинкус Т. Пучаххине чакан тăрри пек пар (хăмăш тăрринчи хура пуç пек пар). Ст. Чек. Чакан тăрри, черная шишка на палочнике. СПВВ. ЕХ. Чакан тăрри — чĕрес тĕплекен хăмăш пуçĕ.

чакăр

(чагы̆р), назв. цвета, белесоватый, светлоголубой, голубой. Уганд. Чĕлкаш 58. Хĕрлĕ питлĕ, чакăр куçлă хĕрарăм. СПВВ. ФИ. Кăвак куçлă çынна чакăр куçлă, теççĕ. СПВВ. КЕ. Чакăр — кăвак, витĕр куракан куç. Хорачка. Чакăр коçлă çын. Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. Чертаг. Чакăр куç = кăн кăвак. Ст. Чек. Чакăр куç, черные глаза: зрачек и радужная оболочка совершенно черные. Ib. Чакăр куç = пысăк саланса тăракан куç. Янтик. Кăвак кăвакарчăн чакăр куç, кам куракан тулă сапсамăр. Изамб. Т. Чакăр куç, беловато-голубые глаза. Тюрл. Чакăр куç (= симĕс куç). Сред. Юм. Чакăр куç, голубые глаза. СПВВ. Чакăр шăрçа куç. || Серый. Сред. Юм. Пичче шăлнĕ пулаччин чакăр халат пулас та пичче çинче çӳрейрес. Турх. Чакăр шинел. N. Вĕсен яка тирĕ чакăр хĕрлĕпе кăвак тĕссене пĕр çĕре пуçтарса илемленнĕ. N. Чакăр симĕс çăра çулçăсем хушшинче ăраснах илемлĕ капăр тĕклĕ кайăксем пурăнаççĕ. || Седой. Календ. 1904. Ватă енне кайсан лашан хăлхи усăнса тăрать, хура лашан чакăр çăмсем, кăвак лашан хĕрлĕ çăмсем тухаççĕ. || Косой, косоглазый; имеющий серые глаза, как у лошади. Зап. ВНО. Чакăр куç, раскосой. Начерт. 193. Чакăр, косой. СПВВ. ТМ. Чакăр = шур илнĕ куç. Б. Олг. Чакăр коçлă ут, пĕр коç чипер, тепĕр коçĕ шорăллă мĕнлĕ. Пшкрт. Эй чакăр коç. СПВВ. МС. Ку лаша чакăр куçлă. Хурамал. Чакăр куç = куçне çавăрса пăхакан. Кан. Чакăр куçăма шур чатăр карнă. Юрк. Чакăр куç, разноглазый.

чалак

резвый. Тюрл. Чалак, бойкий (лаша), удержу нет. ПТТ. Сĕренте утланас лашине лайăх, çынтан кая юлас мар, чалак пултăр тесе, хăш ача ашшĕсенчен вырттăн та пулин кашни кун сĕлĕ параççĕ. СПВВ. Чалак лаша, бойкая. || Проворный. N. Вăл чалак хĕр. || Сред. Юм. Чалак тесе пит хитре, чейе сăмахлакан çынна калаççĕ. || Тяжеловатый. N. Пысăк чалак ăйăр... тапранса кайрĕ. || Байгул. Чалак чалак чалаккин, пусма яшки вечул, шăкăлти-макăлти Верук саппун, Танюк шаравар.

чалăш

печатная сажень. N. Çавалăн тарăнăшĕ хăш тĕлте пилĕк чалăш пулать, теççĕ. Орау. Амăшĕнчен çирĕм-вăтăр чалăш кайран пырать (о плохом жеребенке). Ib. Ялтан пĕр çĕр чалăшран вăрман пур. СПВВ. ИА. Чалăшра виçĕ аршăн. N. Чалăшра пĕре тăпра копаланă. N. Манран пĕр чалăш тупă етри пырса ӳкрĕ. N. Сăрт çинче икĕ чалăш йор. N. Чалăш = хăлаç. Якейк. Чалăш çорă шĕшки пор, кренкке çорă мыри пор. Там есть орешина, имеющая 11/2 сажени высоты, а на ней орехи по 11/2 фунта весом, || Сажень дров. Пшкрт. Чалăш татма кайса. Рубит дрова в казенном лесу по саженям.

чалпаш

овца, которую получает молодая жена в подарок от свекра при приезде в новый дом. Paas. || СПВВ. ФИ. Пĕчĕкçĕ хĕрачана: эй чалпаш, теççĕ.

чалпашка

брехун. СПВВ. ЕХ. Чалпашка – ĕмĕр çук кирлĕ мар сăмахсене калаçса çӳрекен.

чана

галка. СПВВ. МС. Чана, чавка, чанка, галка. || Пики (в картах). Качал.

чанка

галка. СПВВ. ИА. Чанка йăвине йăвăç хăвăльне е пӳрт аяккине тăвать. || Прозвище мужчины. Сред. Юм.

чарусăр

невоздержный; озорной. КС. Изамб. Т. Чарусăр ача-пăча каланине итлемес. Ст. Чек. Чарусăр, озорной. Ib. Чарусăр, шалун. N. Ах тантăшçăм Петĕр пур, сан çăвару чарусăр. (Хĕр йĕрри). Альш. Чарусăр çăвар, безумолкный, противный говорун. Сред. Юм. Чарусăр, не могущий хранить секрета. || Кан. Икĕ чарусăрсем, пĕрри хӳререн, тепри мăйракаран ярса илсе урлă хунă пĕрене урлă каччана калла тĕкеççĕ. || СПВВ. ФИ. Чарусăр – чарса чарăнман çын. Орау. Ăçтан туртса кăлартăн-ха эсĕ ку пиçиххия, ах, ку чарусăр ачаячана! Ib. Ку чарусăр ача-пăчапа тем курас пулĕ. Истор. Çавăн пек çивĕчĕ ача-пăчана пит астуса, лайăх пăхса ӳстермесен вĕсенчен чарусăр çын пулать. Суждение. Хăйне хăй ытлашши юратакан çын пыр тĕлĕшĕнчен чарусăр пулать. || Ст. Чек. Чарусăр — не имеющий руководителя, которий мог бы удерживать.

чарăш

то же, что тевĕш(тяж у телеги). СПВВ. ВА.

чартак

чердак, балкон. Тайба Т. Хĕрелсе хĕвел пăхнă чух, хĕр çывăрат чартакра. || Шалаш на дереве, устроенный для ночевки в ночном. || Сунчел. Ст. Чек. Чартакс = çул кĕлет. || Чертаг. Чартак — пӳрт маччи. || СПВВ. ФВ. Чартак – перила. Сред. Юм. Чартак – решетка. || Янш.-Норв. Чартак, забор. || Сруб над могилой у язычников – чуваш, забор вокруг могилы. Paas. || N. Пуян çынăн чартак тутараççĕ, икĕ урапана пĕр çĕре лартаççĕ те, ун çине чартакне хураççĕ, чартакĕ пĕтĕмпе пӳрт манирне килет, алăкĕ те пур, чӳречи те пур, унăн ăшне хуçисем кĕреççĕ, тăррине чартакне тăвакана лартаççĕ, ăна ан ӳктĕр тесе вĕренпе çыхаççĕ. Унта вара çӳлте ларса пыракан çынине пĕр путылкка эрех тыттараççĕ. || Телега для возки снопов. СТИК. || Назв. местности около Юнги (около местности Маккар. Н. Бурнаши. || Назв. дер. Чердаки (Аликовск. р.).

чаштра

знач. не выясн. СПВВ. ВА.

челнĕк

пчельник. Пшкрт. СПВВ. ТА. Челнĕк = хурт пахчи.

чемчеке

дрянная вещь. СПВВ. ТМ. Чемчеке — начар тунă япала. Ib. Чемчеке тесе йĕрсе çӳрекен ача-пăчана калаççĕ. Ib. Чемчеке — тĕрексĕр япала, пĕр-пĕр çын начар тенкел е сĕтел тусан, ай-ай, ку сĕтеле ытла та чемчеке тунă, теççĕ.

чепошка

серебрянная цепочка. СПВВ. ТА. Чепошка — вунă ункăлă кĕмĕл пăчăра.

чепчет

(ц’эпц’эт), стянуть, украсть. Городище Б. СПВВ. ФИ. Чепчетне – пушкăртнă.

черĕш

то же, что терĕш, тяжи. СПВВ.

черченкĕ

некрепкий, ненадежный. СПВВ. Черченкĕ, хлипкий. || Чувствительный. Черченкĕрех тырăсем валли çĕр лайăхлатса хатĕрлесе хăвараççĕ.

чершĕ

то же, что черĕш, чевĕш, тяжи на оглоблях. СПВВ. Турă урхамахсенĕн кăмăлĕшĕн шăрчăк укасенчен чершĕ турăм.

чечен

прекрасный, превосходный, красивый, хороший, изящный; чистый; красиво, изящно. Paas. Чечен çӳрет (тумланать). СПВВ. ТМ. Чечен — хитре илемлĕ тумланса çӳрекен çын. СПВВ. ЕХ. Чечен – хитре, таса тумланса çӳрекен çын. N. Вĕсем кирек хăçан та чечен (хитре), типшĕм пулаççĕ. N. † Арçынсене сăхлантарасшăн ытла чечен тумланмастăн-и? N. Чечен çӳре, хорошо одеваться. Ир. Сыл. З0. Курăк çинчи сывлăмпа чечен чечек пит çăвать. Полтава 4. Ватă, чаплă Кочупей хăйĕн чечен хĕрĕшĕн чунтан-вартан савăнать. Прекрасной дочерью своей гордится старый Кочубей. Ал. цв. 21. Ан ыйт, ан йăлăн эсĕ мана, курса тăранайми илемлĕ чечен хĕрĕм. М. Сунчел. Çӳл ту çинче кăвак юман, чечен урапа тĕнĕллĕх. || СПВВ. ИФ. Чечен — питĕ çӳхе япала, хăй вăл çапах илемлĕ. Çынсене чечен теççĕ; çӳлĕ çинче çынна, выльăх-чĕрлĕхе те пит çӳхине чечен теççĕ. N. Мĕн? – терĕ Кулине чечен сассине кăларса. || Яргуньк. Ай-ай эс пит чечен-çке (хвальбишка и форсун). || Боры на одежде. Золотн. 102. Начерт. 196.

чеченкĕ

слабый, хилый. СПВВ. N. Тĕрĕс, ырхан пĕрчĕ те шăтать, анчах ырхан пĕрчĕ калчи чеченкĕ, мăнтăр пĕрчĕ калчи патăр пулать.

чыкан

цыган. СПВВ. Хура чыкан пек хура çын. Пазух. 101. † Кăвик-кăвик тăмани арпӳклинче чĕп сыхлать, чĕппи чыкан тыттармасть. Ах! пичи Иван пур, пӳрт хыçĕнче хĕр сыхлать, хĕрĕ чыкан тыттармасть. N. Чыкан урапи çинчен ӳксе юлнăскер. КВИ. Хура чыкан пек хура каçпа килне таврăнать. N. † Чыкан юмăç пăхрĕ алăран тытса. Ястр. Чыкан хĕрĕ — çепĕç Сантă паян чĕнчĕ хăнана.

чыш

тыкать, толкать. А. Турх. Вăл мана йĕппе чышрĕ (ткнул). Пшкрт. Çĕçĕпе чышас, ткнуть ножом. Изамб. Т. Тĕнĕре калаçни илтĕнсен турчăкапа чышса çапла калăр... ПТТ. Çапла (патакпа) чыша чыша антарса хĕрĕх витре шыв пĕр те сарăлса каймас, мĕн яни пур те тупăках анса каят. Альш. Карчăк чĕнет чĕнет те, йĕппе чышма хăрат, уласа йĕрет, тет. N. Пӳрт алăкĕнчен тухнă чух пӳрт алăкне виç хут тупăкпа чышаççĕ. Еково. Пуçне чышать. Тычется головой (лошадь). Шел. 76. Юпасене... шыв тĕпнелле чышаççĕ (втыкают). || Тыкать кулаком, ударять, бить кулаками. N. Чыша чыша яраççĕ. КС. Чыш чышкăпа, бить кулаком (çап не говорят). Ашшĕ-амăшне. Кĕркури каланă: çитĕ ĕнтĕ, хăна пултăм (погостил), ĕнсерен чышса хăваласа кăларса яни кăна çук ĕнтĕ, тенĕ. Изамб. Т. Аяк пĕрчинчен чышсан ыратат, Çĕнтерчĕ 21. Сĕтеле чышса ан калаç. ТХКА 16. Пирĕн ял претçетаттĕлĕ пĕркун пухура Çмирнов Михалине сĕтеле чыша чыша вăрçать. Бур. Лешĕ ăна илтнĕ те, пырса чышсах антарнă. || Набивать (мешок). N. Акă тухать чӳшекки, улăм чышса тунăскер. Тюрл. Чыш, набивать (мешок). ГТТ. Мăкăсене те чышман. Баня не пробита. Вĕлле хурчĕ З2. Вĕллесене икĕ стеналлă, хушшине япала чышмалла, е тачка хăмаран пĕр стеналлă тăваççĕ. || СПВВ. Чăпта чышас. ЧП. Чышса пăрахнă чăпта.

чи

частица для образования превосходной степени: самый, очень, весьма. N. Чи пысăк, самый большой. Чи малтан, с самого начала, прежде всего. Дик. леб 44. Чи кĕçĕн пиччĕшĕ йĕрсе янă. Ib. 46. Ташă ăстисене чи илемлисене чĕнсе пуçтарма хушать. Ib. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Ib. З8. Çавăнтан вĕçсе каçса килме халĕ те пирĕн çулталăкра икĕ чи вăрăм кун суйласа илмелле. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. Ib. 34. Хăй вăрманти чи чăтлăх çĕре кĕрсе кайнă. Скоро она зашла в самую чащу леса. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха. Ты опростай самый большой сундук. Ал. цв. 16. Юратнă кĕçĕн хĕрин сылтăм аллин чи кача пӳрнине тăхăнтарать. Юрк. Армана чи кайран пынă çын, çав сăмаха калама пĕлнĕ пирки, чи малтан ырашне авăртса кайнă. А.-п. й. 114. Тепĕр çултан Кĕркури чи лайăх тракторист пулса тăчĕ. Хумма Ç. Чи юлашкинчен вăл хăй сăмахне çапла пĕтерчĕ. Изамб. Т. Чи кайран хуратулпа кантăр акаççĕ. Вишн. 74. Чи çиеле каллех пĕр вершук кăмрăк, ун çине тепĕр вершук хăйăр сарас пулать. ПТТ. Арçын ачасем чи аван тумтирсене тăхăнаççĕ. Етрух. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасемпе уя тухса вут пит вăйлă хураççĕ. Регули 1419. Чи вăхăтрах килтĕм. Ск. и пред. чув. 108. Кĕтет ялти Тимккана чи çур-çĕрĕн тĕлĕнче. СПВВ. БМ. Чи = чăн, самый (для выражения превосходной степени): чи малтан, прежде всего, чи лайăххи, самый лучший. N. Тăвăн чи тӳпинче, чи шăрăх вăхăтра. Эпир çур. çĕршыв 25. Чи хули кăнтăр вĕçĕнче мăн çулпа пырса кĕнĕ çĕрте. N. Чи тӳпери çич çăлтăр, çиччĕ çавăрса каласан сăвап пулать, тет.

чие

вишня. Пазух. 29. † Эп анмăттăм аслă шыв хĕррине, шыв сулхăнпе пиçнĕ те чие пур. Ib. 19. † Пирĕн тантăш пике пек, икĕ пичĕ чие пек. Образцы 72. † Икĕ пичĕ чие пек, татса çиес çырла пек. Ib. 30. † Çӳлĕ тусем çинче те пĕр чие, тата хăçан пулĕ-ши çĕр чие? Ib. 16. † Чие, чие тиеççĕ, аври çинçе тиеççĕ. СПВВ. Чие — чей çырли. Букв. Чие вăрманта та, пахчара та ӳсет.

чикĕ

граница, рубеж, черта, межа, край. N. Патшалăх чикки, граница государства. УМ. Пăхаттăмăр тек чикĕ урлă, кураттăмăр урăх тĕнче... КС. Эс мĕшĕн чикĕрен тухса çулатăн (заходишь за границы). Орау. Кучикле выляма малтан çырса тăват кĕтеслĕ чикĕ тăваççĕ. Шибач. Тотар хоçа калать Пикманана: эс, тет, лашасам тăвар, эп, тет, çаран чикки шырама каям. Эпир çур. çĕршыв 22. Пирĕн таврари хĕрĕх ял пĕр вулăс чиккинче тăраççĕ. ТХКА З1. Эпĕ ĕлĕк салтака та кайса килнĕ, чикĕ хĕрринче слушит тунă. Ивник. Анчах пĕр тăшман та ан каç чикĕ урлă,— пограничник ялан вахтăра. Турхан. † Совет Союс чиккине сыхла, савни, ытларах! || Граница между полями двух обществ. Изамб. Т. Пирте чикĕсем пилĕк çухрăмран ытла мар. || Предел. || СПВВ. Чикки çавăнта, путмарĕ çавăнта (пĕр-пĕр япала ялан пĕр çĕре пырсассăн). || N. Пĕре панă сăмаха тума тăрсан чикки çук.

чиклĕх

клетка. СПВВ. Чиклĕх, читлĕх, клетка. Тюрл. Хорт амăшне чиклĕхе лартаççĕ. Ib. Чиклĕх — западня, ловят птиц.

чир-чĕр

всякая болезнь (в собират. смысле). СПВВ. Сред. Юм. Чир-чĕр, болезнь. Орау. Çуркунне, чăн малтан аслати авăтнă чухне ачасем çăмăр айне тухса: чир-чĕр кайтăр, чир-чĕр кайтăр, тесе силленнĕ (встряхивались). ЧС. Чир-чĕре аяккала сирсе ярах. (Моленье). Череп. Вечером в вербное воскресенье носили по улицам прутья, стучали ими по окнам, заборам, воротам: чир-чĕр кайтăр! Сами давали себя бить (хворые). Н. Шинкус. Пире тепĕр çак вăхăтчен пур усал чиртен-чĕртен те сыхласа хăтарса тăр. (Моленье). Якейк. Пирн килтен-çортран чир-чĕр татăла пĕлмерĕ.

читнай

назв. кушанья. Аттик., Торп-к. СПВВ. ФВ. Читнай — хăпарту, тулă çăнăхпе, тутлă, пашалу пек пĕчикçĕ пĕçереççĕ.

чихăн

задохнуться. СПВВ. МС. Чихăнат, эпĕ чихăнса кайрăм. || Поперхнуться. Питушк. Çия та пĕлмест, чихăнса каять.

чукмар

дубина, кистень. СПВВ. Чукмар = чупмар. Орау. Хурама чукмар кам вăйлă çавăн майлă, тит. (Послов.). || Рычаг.

Чул каç

назв. оврага. Токташи. || Какое-то место на р. Цивиле. ДФФ. Чул каç – переправа на р. М. Цивиле. || Назв. речки. Шарбаш. || Назв. дер. Челкасы (Калининск. р.). || Назв. полей. Тюрл. || СПВВ. КЕ. Юхăм шыв айĕнче вĕт чулсем выртнă çĕре чул каç теççĕ.

чол пăлат

каменный дом. СПВВ. ТА. Чол пăлат = чул çурт.

чуман

чоман, ленивый (о лошади). Н. Карм. Чуман лаша. Б. Олг. Чоман ут, ай-ай пушă пит çĕклет, чоман. СПВВ. ТМ. Кӳлсен пыман лашана чуман лаша теççĕ. Якейк. Чуман лаша, ленивая лошадь, без кнута на такой лошади нельзя никуда выехать. Ск. и пред. чув. 112. Турткалаймасть, тухатмăш, чуман лаша пек чупать. || Мешкотный, вялый. Пшкрт., Тюрл. N. Чуман = мĕшĕлти. N. Чуман = лӳппер. || Нечто вроде салазок для возки мякины (арпа). Ст. Чек. СПВВ. Чуман – вроде салазок из лубков. Ib. Шăвăç чуманпа илсе кайăп (обнадеживают детей). Шел. 41. Чуман сĕтĕрнĕ пекех çын вилли сĕтĕреççĕ. К. Розанова. Чуман – род саней. Ст. Араслан. Атьăр пирĕнпе туя касси камантипе, ут утланан, сăмсапа сывлан, кутпа тĕртен, хырăмпа шăван. Вати-хĕти туяпа, куçĕ куран, хăлхи илтен уксах-чăлах чуманпа. Paas. 188. Чуман = чуман. || Короб. Ильк. N. Чуман, сплетенный из ивовых прутьев кузов небольших саней, употреблялся для возки навоза, доставки с гумна во двор мякины для скота и пр. (Повидимому, слово чуман восходит к форме чулман, чалман, что у скотоводческих турецких народов, напр. у карачайцев, туркмен, означает овец с молодыми ягнятами). Чеменево Б. Чуман, хăваран авса тунă çуна. Çав çунапа навус, арпа, тата ытти япала та турттараççĕ. Çак çатан вырăнне тата шăвăçран (из белой жести) çапса тăваççĕ. Унпа та çавăн пекех турттараççĕ. Ăна шăвăç чуман теççĕ. Вăл çуна пысăках мар. Унăн хыçĕ çуни пуçĕнчен çӳлĕрех. || СПВВ. ФН. Чуман çине лашасене пăтратсан сапса паракан çăнăха хураççĕ.

чун

чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.

чун юшши

знач. не дано. СПВВ. МА. Ай-ай, ку чун юшшипе анчах ĕçлекелет, унтан çын пулайри вара. (Ĕçлеме ӳркенекен çын).

чун хавалĕ

остаток силы. СПВВ. МА. Çын чирлесе тăрсассăнах, ах ку чун хавалĕпе анчах çурет-ĕçке теççĕ (вый пĕтсен аран-аран çӳренине). СТИК. Мĕн чун хавалĕпе кăшкăран, мĕн пулнă? (= мĕн хаяррăн, темĕскер пулса чĕрӳ татăлнă пек кăшкăран?). N. Кашкăрĕ чун хавалĕпе вут ăшĕнчен тухать, тет. Альш. Паян çăмăлтарах туйĕнчĕ те, чун хавалĕпе тăрса уткаласа пăхрăм (хотелось походить). П. Патт. 24. Вăл (шапа) пĕтĕм чун хавалĕпе хуллине хытă çыртса тытнă. Череп. Чун хавалпе, напрягая все остающиеся силы. Капк. Чун хавалĕпе аран-аран çыран хĕррине çитсе улпута каçарса ячĕ.

чупмар

то же, что чукмар. Бюрг. Лартаççĕ те яраççĕ, унтан пĕр чупмар параççĕ. СПВВ. Чупмар = тукшан. Ау 215°. Хапха айĕнчен тухнă чуне кутма чупмар çакланчĕ.

чурхат

чорхат, посуда, куда наливали пиво. ЩС. Чурхат — нечто вроде дойника с шейкой, куда вставляли решетку (для пива). Тюрл. Чорхат, ĕлĕк медный, сăра ăсмалли, çан çине сăра толтарат, виç ораллă. СПВВ. ФН. Чурхат; чурхатпа сăра ăсаççĕ. Сред. Юм. Чôрхат, листокран тунă сăра ăсакан, сăмсаллă. Собр. Вăник ураллă сĕтел çинче улт ураллă чурхат ларат, улт ураллă чурхат çинче сирсе сирĕлми сим ларат. Юрк. Ултă ураллă сĕтел çинче виç ураллă чурхат пур; виç ураллă чурхат ăшĕнче сирсе сирĕлми сăри пур. Зап. ВНО. Чурхат, старый медный сосуд, наливают пиво; чурхат — дойник, новый жестяный сосуд, наливают пиво, доят корову. СПВВ. Х. Вуник ураллă сĕтел çинче ултă ураллă чурхат пур.

чус

чос, тес. Якейк. Пӳрт çине чос витрĕм. Ib. Чос пӳрт çинче шу тăмасть. С. Алг. † Чуспа витнĕ кĕлете çине пăхса ан хапсăн. СПВВ. Х. Урама тăрăх эпĕ шурă пӳрт ларттартăм, çине çӳхе чуспа виттертĕм. Чертаг., Якейк. Чуспа картланă (или: чуспа тытса çавăрнă). N. † Чусран карта, ай, çавăртăм, тем сар кайăк, ай ларас пек. || Тесовый. Якейк. Чос картая чосран тăваççĕ.

чух

чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.

чухне

то же, что чух. Такмак 1. Çав çулпа килнĕ чухне çак хăтасен ялĕ курăнчĕ хула пек. Ib. 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын, пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын. Образцы 28. † Хура вăрман витĕр тухнă чухне уртăш туя юлчĕ авăнса. Ib. † Атьăр уттарар-и те чуптарар-и, çулсем çинче шурă юр пур чухне. Ib. 40. † Çак картари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çыншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Н. Карм. † Ай выляр-и, тăван, ай кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне. Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные. Юрк. Пиччӳ те, мĕскĕн, савăнса пурăнас чухне вилсе кайнă иккен. Кан. Пĕр килнĕ чухне пĕтерсе каяс, вунтăватшар йĕрке тиетпĕр. N. Хăш кун каç пулнă чухне йĕрет, алла тытсан чарăнать. Юрк. Калаçса ларас чухне те выртса калаçма тăрăшать. СПВВ. БМ. Чухне = чуне, когда; кайнă чухне = кайнă чуне. Регули 175. Эп холара чохне ман кил çонса кайнă. Трень-к. Вăл вăрманта Чăкăртан тавăрăннă чухне çулăн сулахай енче пĕр тарăн çырма пур. Тогаево. Вара йомах янă чухнех тол çутăлса карĕ. А.-п. й. 12. Пĕçернĕ чухне мулкачăн пăчăр-пăчăр çу юхать, тет.

чухăн

чохăн, бедняк; бедный; бедно. СПВВ. ГЕ. Чухăн тесе начартарах пурăнакан çынна калаççĕ. N. Чухăн = юрлă, çук çын. N. Пĕр ялта икĕ пĕр тăван пурăннă: пĕри пуян, тепĕри пит чухăн пулнă. И. Тукт. † Пуян хĕрĕ теейсе те пуç ывăтса ан тăрăр, чухăн хĕрĕ теейсе те пуçа усса ан тăрăр. (Авалхи юрă). N. Эсĕ кам? — тет чухăн çын. N. Унăн сарă хапхине чухăн пуçпа кам кĕрĕ? N. Чухăн çыннăн чăххи пуян çыннăн куçне кăркканăн курăннă, тет. N. Пуян çынна вĕчĕрхентересшĕн чухăн çыннăн ани пуçĕнчи тырри лайăх пулать, тет. N. Çав хушăрах чухăнтан та чухăн çынсем вутăсăрах тăрса юлчĕç. || Бедность. Шел. З. Питĕ чухăна тăрса юлнă вăл (обеднел). Чт. по пчел. № 17. Чухăнран тухма пулăшнă çын (выйти из бедности). Юрк. Ылттăн сарă, кĕмĕл шурă, мĕн парам ши, тăванăм, эпĕ сире? Эсĕ лайăхри, тăван, эпĕ чухăнри (в бедности), мĕн каласа юрлам-ши эпĕ сире? Бес. чув. Çакăнтан кайран вăл ытла чухăна юлчĕ. Кан. Вара эсĕр чухăнтан чухăна юлаттăр. Тогда вы будете самыми последними бедняками. || Слабый, слабо. Çамр. хресч. Çыра-çыра ламппăра краççын пĕте пуçланипе вут тата та чухăнтарах çуна пуçларĕ. Ск. и. пред. чув. 4З. Сисетĕп эпĕ чухăн ăсăмпа. || Плохой, плохо; больной. Тюрл. Чохăн.

чуххăм

чоххăм, чохом. Ст. Чек. Вăл ку ĕçе чуххăм турĕ (необдуманно, ни с того, ни с сего). Ib. Чуххăм сысна сутса яма тытăнчĕ. СПВВ. ФИ. Чуххăм – япалана куçпа виçсе чухлани. Регули 1309. Чоххăм сот, чоххăмпа илтĕм. N. Чуххăм турĕ. Поступил наобум, не обдумав обстоятельств. N. Чуххăм лаша илчĕ. || Простоватый, глупый. Ст. Чек. Ку çын чуххăмрах (простоват, глуповат). Ib. Чуххăм çын = пĕр тĕрлĕ ухмахрах.

чӳпĕк

пакля, очески, сорные остатки от чески пеньки или льна. Такмак. Чĕчĕ çукки чӳпĕк чикĕр, ача çукки тукмак йăтăр. Чем люди живы. Çак кĕпи çинчен арăмин варне чӳпĕк хурса тунă кĕске сăхманне тăхăнать. СПВВ. ПВ. Чӳпĕк = тăпка, хлопок. Юрк. Чӳпĕк, арлама йораман кĕнчеле йолашки. N. Чӳпĕке чăмласа çу тухмаст (кирлĕ мара калаçнин усси çук). Сколько ни жуй паклю, из нее не потечет (не выйдет) масла. || Имя мужч. Изамб. Т.

хĕвел ури

солнечные лучи. СПВВ. Городище Б. Хĕвел ури (когда лучи солнца падают через облака). Альш. Хĕвел ури ӳкнĕ, от солнца пошли лучи. N. Ав, пĕлĕт витĕр хĕвел ури ӳкнĕ (лучи). N. Хĕвел ури пуснă. Ослабел от солнечного жара (напр., на жнитве).

хĕвĕш

торопиться, беспокоиться, суетиться. N. Ахаль кунсенче халĕ эпĕ вут хутса сӳнтериччен çывăраттăм, çак калăм кунĕ çуталнă-çутăлманах тăраттăм та, урана сырса, пите çуса, шăллăмăран (= шăллăмран) ăмартмалла: çынсем каймаççĕ-ши, çырмара тĕтĕм тухни курăнмас-ши, тесе, хĕвĕшеттĕм. || Бегать взад-вперед. Орау. Мĕн хĕвĕшетĕр ĕнтĕ паян: тухатăр-кĕретĕр, таккулăх пӳрте сивĕтетĕр. СПВВ. ИФ. Хĕвĕшес — пĕрмай çӳрес: кĕрес те тухас. Акă сивĕре: мĕн хĕвĕшетĕр, пӳрт сивĕнет, теççĕ.

хĕввĕн

так гов. о сильном дожде. СПВВ. ЖА. Хĕввĕн — çăмăр пит хытă çуни.

хĕлхем

искра, пламя. А-п. й. 30. Шарт, шарт! тутарса çапаççĕ, кашни çапмассерен мăйракисенчен хĕлхем сирпĕнет. Чураль-к. Юман вутти хĕлхем пек. СПВВ. ИА. Пĕр хĕлхемпе ял çунать, çын сăмахĕпе çын вилет. N. Мана кăмрăк пачĕ, çил вĕрчĕ те, вут тивсе алăран хĕлхемĕ çĕре ӳкрĕ. || В переносном смысле. Якейк. Орау. Эп паян пĕр хĕлхем ăша яман (ни крошки не ел). Сред. Юм. Паян эп çăвара пĕр хĕлхем çăкăр та хыпман, кô таранччин так выçах пôрăнап. СТИК. Паян акă пĕр хĕлхем çăкăр та çыртса пăхман ха. Сегодня еще не ел ни крошки. || Юрк. Шурă йĕтĕн тура-шăлĕ, хĕлхемĕ кĕске пулайрĕ. (Хĕр йĕрри).

хĕн-хĕсĕк

нужда, несчастье. СПВВ.

хĕн шăкăр

общее обозначение несчастий. СПВВ.

хĕнен

быть битым. N. Киле таврăннă чух пĕр çĕлен хĕненнине курать, тет. Юрк. Кĕпене ансăртран тӳнтерле тăхăнсан, çав çын хĕненет. || В перен. знач.— возиться с делом. Ст. Чек. Ан хĕнен! Оставь ты это дело! СПВВ. МС. Мĕн эсĕ так хĕненсе çӳрен. СТИК. Мĕн хĕненен: кама кирлĕ ĕç вăл? Тăвасчĕ ав çавна. И. С. Степ. Хĕненес.

хĕпĕ

то же, что хăнă? СПВВ. Хĕпĕ çитĕнмесĕр хăмласа пăрахнă тыха.

хĕрӳлĕ

хĕрӳллĕ, жаркий, жарко. СПВВ. Сред. Юм. Йоман вăтти пит хĕрӳллĕ çонать. КС. Кăмака пит хĕрӳллĕ, вут (дрова) хĕрӳллĕ (дает много тепла).

хĕр-ипăраç

хĕр-ипраçĕ, хĕр-ипраç, хĕри-пăраç, хĕри-праç, девушка вообще, взрослые девицы, невеста. Шел. 2З. Çитĕннĕ хĕр-ипраçа чĕрлех çĕрпе витрĕçĕ. СПВВ. Хĕр-ипраç = хĕр-упраç. Сред. Юм. Хĕр-ипраç, взрослые девицы. Якейк. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? Юрк. Каччи пĕр-пĕр пĕлекен хĕр-арăма е хĕри-пăраçах; çав вырăна тухса тăтăр, тесе, ярса калаттарать. Ib. Хĕри-пăраçсем кĕвĕ каланă, юрланă. СПВВ. Хĕрлĕ кĕпе, явнă ука хĕр-ипраçăн юсавĕ. Сунчел. Уяв илемне кӳрекен хĕри-пăраç мар-ши çав. Изамб. Т. Хĕри-праçа шанмалла мар. На девушек нельзя полагаться. N. Хĕри-праç çине ытараймасăр пăхса ан тăр, унăн илемĕ кăмăлна аçтарса ан ятăр.

хĕр-çын

девицы вообще. Альш. Илтнĕ пултăр хĕр-çынсем, çула каяс ан пултăр. Каша. Хĕлле кайман хĕр-çынсем çула каяс ан пултăр. ЧП. Ан кулянăр, хĕр-çынсем, пурçын кимĕ килет-çке. Кĕвĕсем. Курăк епле шăтат-ши, çави епле витет-ши; вăйя тухман хĕр-çынсен чунĕ епле чăтать-ши. СПВВ. ТА. Хĕр-çын тутари хĕр-арăмсем çыхакан çăм тутăр.

хĕрĕп

“мало“. Нюш-к. || СПВВ. МА. Хĕрĕп çул = выçлăх çул.

хĕрлĕ кăшман

свекла. Пшкрт. Вомбук. Хĕрлĕ кашман (парит тăваççĕ, кокăль тăваççĕ). СПВВ. ЛП. Хĕрлĕ кăшманĕ = чĕкĕнтĕр.

хĕрлĕ çыр

красный яр. Такое название давали обрывам, оврагам, речкам, где красная глина. СПВВ. ИА. „Хĕрлĕ çыр“ был овраг. Хурамал. Хĕрлĕ çыр тесе хĕрлĕ çырана калаççĕ. Альш. Хĕрлĕ çыр айĕнче выртан ырсем юсманпа... (вар. Хĕрлĕ çыр айĕнчи выртан ыра юсман, шерпет). К. Кушка. Хĕрлĕ çырти ырăсем. || Назв. речки около села Тораева (Советск. р.). N. Вăл çырмана Хĕрлĕ çыр тесе ак мĕншĕн калаççĕ: вăл çырма пит хĕрлĕ тăмлă, çавăнпа Хĕрлĕ çыр теççĕ. || Назв. леса. Шибая. || Назв. Звенигокого затона. Тюрл. || Назв. ряда селений: дер. Хирли-Сир (Чебоксарского р.); с. Хирле-Сиры (Советск. р,).; с. Козыльяры (урмарск. р.).; с. Полевые Козыльяры (Яльчик. р.). Вомбу-к. Хĕрлĕ çырта чăпта вăйлă çапаççĕ, ку ял татăкĕсем: 1) уй-кас, 2) Йăлăм-кас, 3) Вăрманкасси, 4) Лешкасси, 5) Хĕрлĕ çыр. || Назв. киремети. N. Хĕрлĕ çыр вĕсен чăн усал киремечĕ. N. Ун хыççăн Хĕрлĕ çыра пăтă, Хĕрлĕ çыр амăшне юсман параççĕ. Альш. Хĕрлĕ çыра хур, Хĕрлĕ çырти ырăсене юсманпа шерпет. СПВВ. Х. Хĕрлĕ çыр, бог воды (Чеб.). СПВВ. ИА. Эй, Хĕрлĕ çыр! Пире шывçи айне ан тăвах, ун майлă ан пулах, ялан çырма пуçĕ пулса тăр. Васильев. Хĕрлĕ çыр; пĕртак пурнарахпа Микулăн турра пĕлтернĕ, ĕлĕк вăл тем тăваканни пулнă, паллă мар. См. Магн. М. 29, 67, 87, 251.

хĕрхи

назв. птицы. СПВВ. См. хĕрхӳ. Н. Якушк. Куккук тунă çăмартана хĕрхи пусса кăларчĕ. Н. Седяк. Хĕрхи — хĕрлĕрех кайăк, куккук пысăкăш пулать. Нюш-к. Хĕрхи хурчăкаран хĕрлĕрех. Йăвине хăрăк юман тăрне тăвать. У пĕр тĕлте нумайччен ташласа вĕçсе тăрать. Йăви патне курак пырсан, ти-ти-ти! тет. Зап. ВНО. Хĕрхи — юла (птица) из породы хищников-кобчиков. Ib. Хĕрĕх хĕрхи чĕрни, утмăл упа чĕрни, миçе чĕрне пулать? N. Хĕрхи! Хĕрĕх çулхи хĕр парăп, пĕрре ташласа кăтарт. N. Хĕрхи, хĕрхи, хĕр парăп, хĕрĕх чăрка пир парăп. N. Хĕрхи, хĕрхи, хĕр парать, ула курак туй тăвать, тăмани туйне пырасшăн, анчах пуçĕ пысăк, тет. N. Хĕрхи, хĕрхи, хĕр парать, ула-курак туй тăвать, хурчки туйне пырасшăн, анчах сăмси пысăк, тет. СТИК. Хĕрхи, хĕрĕх çулхи хĕрне парăп, ташла. N. Хĕрхи! хĕрĕх çулхи хĕр парам, пĕрре ташласа кăтарт. Сред. Юм. Хĕрхи — кăвакарчăн пысăкăш, пôсра пôрнакан кайăк. Слакбаш. Хĕрхи — „наверное, сыч; летая по воздуху, ищет мышей и ловит их“. Стерл. Хĕрхи, кобчик. || Вертопрах. || Яз. имя женщ. Н. Седяк., Патраклă, Рысайк., Демидов. || Прозвище мужчины. Сред. Юм.

хĕрхути

назв. травы. СПВВ. Хĕрхути = хархути.

хĕрхӳлен

прокисать, прогоркнуть. Зап. ВНО. Яшка хĕрхӳленсе кайнă, суп прокис. N. Хĕрхӳленме может сăра, кăвас, яшка, уйран, турăх. СПВВ. МА. Сăра хĕрхӳленсе кайнă (йӳçе пуçланă). Сбор. по мед. Хĕрхӳленсе кайнă шыв, салат пăтти, прака пама юрамасть, вĕсем ĕне сĕтне пасаççĕ.

хĕсĕк

узкий, тесный: узко, тесно. Ск. и пред. чув. 56. Хăй вăл пăртакран хĕсĕк çырмара хуйхăлă пуçне пĕкнĕ те ларать. СПВВ. БМ. Хĕсĕк-йĕсĕк, узко, тесно, прищемлено. N. Ут юртаймасть, ут юртаймасть, тахансем хĕсĕк — пусаймасть. Образцы. 110. Пирĕн кĕрӳ хĕсĕк куç. Сред. Юм. Унăн куç пит хĕсĕк, пăхаймас та вит ôлă. || Трудно. N. Сана хĕсĕк килсессĕн. N. Пурăнма пĕлментен те пурăнăç хĕсĕк килет. Изамб. Т. Хăçал тырă пулманнипе пурăнма хĕсĕк пулчĕ. || В обрез. N. Сан укçа хĕсĕкне хам пĕлеп. || Экономно. N. Темĕн тĕрлĕ хĕсĕк пурăнсан та, вĕсен пурăнăçĕ çитмен. N. Сахăрне хĕсĕкрех тыткалăр. || Нужда. Истор. Вĕсене яричченех темĕн тĕрлĕ асаплантарнă, ярсан та ялан пит хĕсекре тытнă. || Фальшивый. Тюрл. Писмен хĕсĕк (неверный, фальшивый). || Назв. места. Старак.

хĕсĕр

яловая. СПВВ. ПВ. Хĕсĕр ĕне. N. Ĕне, пĕлтĕр хĕсĕр çӳренăскер, кăçал Ăраштавчченех пăруласа пачĕ. ТХКА 84. Шерхула пичче кĕтӳре çӳренĕ çул ĕнесем, сурăхсем хĕсĕр юлмаççĕ. Кан. Ĕне пĕтĕ е хĕсĕррине мĕнле пĕлмелле. || Не родящая детей. Якейк. Пирĕн ялта хĕсĕр арăм кашнă çол нумайланса пырать. Альш. Хĕрĕ (девушка, суфф. З-его лица не переводится) пулсан хĕсĕр пултăр, пире пĕтти кирлĕ мар. N. Çынна шăпăрпа çапсан, ун арăмĕ хĕсĕр пулать, тет. Çатра-Марка. Хĕсĕр чечек (пустоцвет) тесе хăярăн, кавăнăн ахаль, хăярсăр, кавăнсар тôхакан чечекне калаççĕ.

хĕтĕрт

побуждать, заставлять что-нибудь делать; науськивать, натравливать, подстрекать. Истор. Вара хрантсуссен патши турккăсене вырăссемпе вăрçă кăларма хĕтĕрте пуçланă. N. Вăл ăна сута кайма хĕтĕртнĕ. Он заставил его подать на суд. Сред. Юм. Лайăхрах хĕтĕртес пулать она, хĕтĕртмесĕн пит тума хытланмас ô ĕçе. Ib. Эсĕ мана пит ан хĕтĕрт те, эпĕ те каяйрап тем ôнта. СПВВ. ВХ. Хĕтĕртме — пĕр çын теприне пĕр-пĕр япала тума хушать. Ск. и пред. чув. З4. Чуиĕсене хăпартса, ташламашкăн хĕтĕртет. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет.

хĕтĕхле

натравливать, подстрекать; наговаривать, насплетинчать. СПВВ. Хĕтĕхле, подбивать, подучать. N. Патшана çавсем хĕтĕхлесе тăраççĕ. Чăв. й. пур. 6. Çавна вара Ваçка: стараста унтан епле тырă сутать, тесе, халăха хĕтĕхленĕ. Питушк. Хĕтĕхлесе кăтартать, наговаривает (про кого кому). Якейк. Сана ман çиран кам хĕтĕхлесе (элеклесе) кăтартрĕ? Ib. Вăл арçынне хĕтĕхлет те, леш он хыççăн каять. Ib. Кин хĕтĕхленипе пирн вăрçă полса карĕ ĕнтĕ. СТИК. Хĕтĕхлет — подтакает; пĕр-пĕр çын тепĕр çынна усал тăвас тесе, ăна хирĕç ун юлташне: сан юлташă çапла, эсĕ ăна акă мĕн ту, тет пулсан, хĕтĕхлет теççĕ. N. Пĕр айăпсăр çынна пĕтерттересшĕн хĕтĕртрĕн (хĕтĕхлерĕн) эсĕ мана, тенĕ. || Уговоривать. СПВВ. МС. Хĕтĕхлет — çиленнĕ çынна хăй майлă çавăрать.

шай

равенство, равнение. СТИК. Ак çак йĕр шайĕпе çулса пыр. Коси, соображаясь с этим следом. N. Пĕр шай — одинаковый. N. Кунти хак шайĕнчен, в сравненин со здешними ценами. N. Çав шайран шутласан ĕнтĕ хальхи вăрçă хатĕрисенчен шалт тĕлĕнмелле. || Ровный. Тюрл. Иккĕш те пĕр шай (ровны). N. Тупă етри шăтăка (в окоп) лексен, çынни-мĕннипе пĕр шай туса тухать (сравняет). Сред. Юм. Миçе аршăн кирлĕ-ши ман валли пĕр халата, ытлашки илес марччĕ, шайтарах çиç илесчĕ те чăркуççипе шайтарах çиç тавасчĕ халатне. Ib. Эпĕ паян вăрмантан пĕр пôрăк шай çырла татса тавăрăнтăм. N. Çуллахи шайран çурри те çук. || Глазомер. СПВВ. ФИ. Шай – япалана куçпа виççĕ чухлани. || Ровновесие. КС. Шайне ту, уравновесь. СПВВ. Шай килет. Ib. Шай килес çук. Ib. Шай килмес капла. || Расчет. СТИК. Вăл пит шайпа пурăнакан çын. Он человек расчетливый, умеет жить, применяться к обстоятельствам. || Расчетливо. Сред. Юм. Хăйне хăй шай пôрнать. (Хăй çăкрине хăй çиет, тыр ыйтма çын патне каймас тени полать). || Фин. Вăл еррипе (scr. яррипе), кăна шайпа çӳресе тăвать пур ĕçе те. || Лад. Ст. Чек. Ăна хăй шайĕпе кăна пымалла. Его надо лишь гладить по шерсти. Калашник. 6. Ĕлĕкхи шайпа юрă хутăмăр. N. Шай хытлан! Потише! || Шарик для гаданья.

шайла

равнять, сравнивать. N. Сĕлĕ, çулленхинчен шайласан, пит аван пулчĕ. || Взвешивать. СПВВ. Хушрĕç пире юрлама, пирĕн çамрăк ăссене шайлама. || Уравновесить. КС. || Прикинуть на глазомер. Алших. Шайласа тултар. || Соображать, рассчитывать (напр., при покупке — как будет дешевле; при постройке — где лучше построить и пр.). Изамб. Т. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса, чул пек пулать. Çавăнтан шайласа, çынсем тăмран кирпĕçсем, савăт-сапасем тума вĕреннĕ. О сохр. здор. Пирĕн пӳрт лартнă чухне унăн аслашне çемье тăрăх шайласа тăвас пулать. || Складывать (песни). У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. || Определить, расчитать. Рук. календ. Прокоп. Пирĕн арăмсем хăçан çăмăлланмаллине шайлаймаççĕ. О земл. Хăçан акассине ку ĕç патĕнче тăнă çын нумайĕшĕ хăй те шайлама пултарать. Календ. 1906. Тата çĕр çавракине шайласа та пĕлме пулать. || Разбирать. N. Халь хамăрăн та шайламаççĕ, топă номай переç. || Наблюдать. Çĕнĕ пурăнăç. Лайăх шайласа (сăнаса) пăхăр-ха хальхи çĕнĕ пурăнăçа! Вăл ĕлĕкхи пек-и? || Разрешать, обсуждать. Ск. и пред. чув. 39. Мăншу халăхĕ, хура ĕç çынни, хăйĕн ĕçĕсене пĕрле шайлама пĕтĕм Мăншу ялĕ вĕçĕ-хĕрринчи лутра пӳртсенчен пĕр çĕре, кайăк пуçтарăннă пек, пухăнса пырать. || Уважать. КС. Шайламасть, не уважает (— кураймасть, хĕрхенмест). || N. Ухçана шайламаççĕ.

шав

подр. шуму. ЧП. Шав-шав (шум воды и пр.). Ib. Шав-шав çăмăр çăват. Ib. Шав-шав вăрман, шав вăрман, шав вăрманра шав икел, татрăм-илтĕм пĕр икел. КВИ. Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман, мĕншĕн хытă шав шавлан? Альш. Иртеех те шав-шав, каç та шав-шав, яланах та хамăр тăван патĕнче (шум пира?). Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ир те шав-шав, каç та шав-шав, ялан пуян ĕçки — çикинче. Ст. Ганьк. Шав-шав хăмăш, шав хăмăш, çиллĕ кун та шавлатăн, çилсĕр кун та шавлатăн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕншĕн шавлать çав халăх? Суя çинчен те шавларĕ. Чăнĕпеле шавламан, суя çинчен шавларĕç. (Хĕр йĕрри). Ск. и пред. чув. 8. Вăрçă шав-шав кĕрлет, таврашри çĕр кисренет. Хурамал. Шав туса тăраççĕ (шумят). || Подр. выплескиванию полного ведра. СТИК. Шыва шав! тăкрĕç. || Подр. громкому разговору, смеху. Турх. Хăйсем шав-шав калаçса пĕр-пĕринпе кулаççĕ. ЧС. Çавăнта пăхса тăракан çынсем пурте шав кулса ячĕç. N. Çӳрекелерĕç, çӳрекелерĕç, тутар вăрттăн ура хучĕ те, чăваша ӳкерчĕ. Хай тутарсем савăннипе шав тăва пуçларĕç. || Шум, гул. Сам. 74. Сĕм вăрманăн мăн шавне тăвланмасăр хăварчĕ. Калашник. Ib. Çил-тăвăл шавĕнче канлĕх пур пек, тăвăл вăл ыйтать. N. Пĕр самантра утаман шава чарса шăпланать. Кан. 1929, № 154. Ĕç шавĕ хăлхана çурать (на заводе). Пир. ял 1929, № 49. 26 пуш четвĕрт (из-под водки) урнă халăх шавĕпе янтраса выртаççĕ (во время выпивки). || Шумный. Т. VI, 22. Çеçен хирте çавра кӳл, çавра кӳлте шав хăмăш; шав хăмăш епле шавласа ларать, çавăн пек шавласа тухса кайтăр. (Куç чĕлхи). || Постоянно, всегда, все время, бесперерывно. О сохр. здор. Темĕн пек çăмăл ĕç тунă чухне те пирĕн ӳтрен шавах япаласем тухаççĕ. Ск. и пред. чув. 39. Ĕçсенче вăрçу-ятлаçу шавах хальхи пек ун чухне нумайччĕ-и? Календ. 1910. Пирĕн пурăнăçра пĕр çул та пушă иртмест, шавах епле те пулсан çĕнĕ япала тупаççĕ. О Японии. Çил сасартăк вĕрет те, чечексем çӳлтен йывăçсем çинчен аяла çынсем çине шав тăкăнса анаççĕ. Сред. Юм. Шав çапла — пĕрмай çапла, все время так. Ст. Чек. Шав = тек. Ib. Шав çавна калаçать, постоянно. N. Ырашсем аван пулĕ, шав çумăр çурĕ. Истор. Вăл малтан шав ача чухнехи пек, çарпа, карапсемпе аппаланнă. Сборн. по мед. Урайне, пӳрт пĕренисене, маччине, тĕп-сакайне шав шăлах, çăвах тăрас пулать. Н. Тим. Хĕлле шав пас тытсан, çăвла шав сылăм пулать. Кан. Çав йăлана вăл халĕ те пăрахмасть. Ăна шавах сахал, çитмест. N. Тĕлĕкĕнче те шав ун çинчен тĕлленнĕ вăл. Утăм. Ыранах яла эс каян — чăваш та шав пулмĕ тăлăхра. Собр. Пăр тивнĕ ыраша аксассăн, çичĕ çулччен шав ыраша мĕн те пулин пулать, тет. || Только, исключительно. Юрк. Савса турăм савнă туса шав çичĕ ют çинчен суйласа. Бугульм. Вуникĕ çула çитсен тус турăм шав çичĕ ют çинчен суйласа. Такмак. Тата виççĕмĕш чыса хатĕрленĕ виçĕ çулхи кăрăкки пулнă, виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Çул çинче шав чул кăна. || Совершенно, совсем. Турх. Шав тăлăха юлтăм-çке! Пуçа ăçта хурас-ши? Истор. Владимир шав аслăлана пуçланă. ППТ. Кăна та вара пуçлаччен каллех шав тенкĕсем тухаççĕ. (Сĕрен). || Сплошь. N. Вара шав шыран. Юрк. Вĕлли пулчĕ шав карас. СПВВ. Шав вĕрман, сплошь леса. Ib. Шав çапла. || Всё. Утăм № 4. Пире çиме кӳрекен шав (всё) курăнмасть. БАБ. Туртса кăларат (деревья), тет те, шав çырмана тултарат, тет. Базл. Шав = мĕн пурĕ. Ib. Ĕçе шав туса пĕтернĕ. Ib. Хăваран шав тухса кайрĕç (никам та юлмарĕ).

шавкăм

то же, что шавкăн. || Назв. какой-то болезни. Ст. Чек. Шавкăмпа вилнĕ. || СПВВ. ФЙ. Нимĕн тума та пулмасан: эй, шавкăм, мĕн тăвас теççĕ.

шавкăн

шум. || Назв. болезни. СПВВ. АС. Çан (= çавăн) сехметсĕр иртмес, тем шавкăн лекни. А. Турх. Ак шавкăн килсе çакланнă! Беда случилась, напр., лошадь пала или сам захворал (о болезнях). Ib. Шавкăн хирсе кайман! (Брань). || Тоскаево. Этем шавкăнĕ час тӳрленмес пулĕ вăл, теççĕ.

шак

подр. стуку. А.-п. й. 89. Пĕрене виçнĕ пек пулса, пуртипеле шак! шаккать. Орау. Хура туйипе хăй уммĕнчи шалчана шак шаккать. Юç. такăнт. З9. Кĕркури пуçĕпе урайне шак! тутарать (ударяется). Сред. Юм. Чолпа чола çапсан, шак тăвать. С. Айб. Атте мана пуçран шĕшлĕпе шак тутарчĕ (стукнул). А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать — тепĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те — теприне касса ярать. НАК. Ачасем çиме килĕр, çиме килĕр! тесе кашăкĕпе чашки хĕррине шак-шак тутарать. А.-п. й. 42. Ула-такка тилле хапха çумне лартрĕ, хăй, хапха тăррине ларса, шаккама тытăнчĕ. Шак-шак! тутарать, шак-шак! тутарать. N. Шак-шак шаккать. СТИК. Шăннă çын шăлне шаккат (или: шак, шак, шак тутарат). Кан. Сӳнме пуçланă чĕлĕмĕпе урапа кăшăлне шак-шак-шак! шаккаса илчĕ. Выçăхакансем 27. Сысна ашне туртар-ха,— терĕ хĕрарăм, кашăкпа чашăк хĕрринчен шак шакканине илтех кайрам. Янгильд. Тукмак çавăрнчĕ те, шăла шак-шак-шак шаккаса кăтартрĕ. Буин. Хура вăрман хыçĕнче шак-шак вутă касаççĕ, çакă ялăн хĕрĕсем пĕремĕк çисе ӳсеççĕ. Актай. Автан çине пĕр йĕкел шак ӳкрĕ, тет. Бес. чув. 15. Çав вăхăтра пĕр çын ăрам енчен чӳречене шак шаккарĕ те: Микулай тете, пухăва! тесе кăшкăрса ячĕ. Синерь. Шак-шак шакăлти мине шак-шак, туп-туп тупарти (тупарти?) мине туп-туп. (Сăра юхни). Коракыш. Шак-шак юман, шак юман, шак юманта шак турат, шак туратра шак йĕкел. (Куршанкă). Янбулат. Шак, шак моклашка дерев опух тепер пошолă мăкăльт тора (торог?). (Загадка. Çона çолăнни). || Подр. оцепенению, отвердению. Баран. 58. Хăранипе шак хытса кайнă (они). N. Тĕлĕнсе шак хытса кайнă (изумился). О земл. Ун пек çĕр çумăр хыççăн шак хытса ларать. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса чул пек пулать. Ib. 128. Вĕçĕ (языка) шăллă-шăллă шак хытă. || Совсем, совершенно. Тюрл. Шак типсе карĕ. Кан. Каçхине çывăрма выртаççĕ те, ирхине шак тусан пулса тăраççĕ (на утро встают, после сна, все в пыли). || Исключительно. Собр. Хĕветле салам янă, тет, янă тет, шак шерепе янă, тет, янă, тет; çемен салам янă, тет, янă, тет, шак канфет янă, тет, янă, тет. || Сплошь. Букв. Ани пулчĕ çула тăрăх, шак та тулă акрăмăр. ЧП. Шак та тулă авăрать. Байгул. Сăрт хĕрĕнче тумкати шак та сарă тулă явăнайрать. Сред. Юм. Шак сиккипе кайрĕ ô, корăнми пôличчен çапах. Пока из виду не пропал, он все вскачь несся (на лошади). N. Утмăл та çухрăм сĕм вăрман, шак уттипе тухрамăр. Тюрл. Çак Тĕрлемес вăрманĕнчен тухнă чух, шак чуптарса килтĕмĕр, утмăл çухрăм вăрманне шак уттарса килтĕмĕр, çитмĕл çухрăм вăрманне шак сиктерсе килтĕмĕр. (Хĕр йĕрри). || Всегда, постоянно. Сред. Юм. Шак та çапла хытланать. Всегда так делает. СПВВ. Шак та çапла. Все так, всегда так. Тюрл. Шак волтса итать (= ыйтать). Постоянно хочет узнать тихонько. || Встреч. в заумных песнях. Кĕвĕсем. Шак та çук, шак та çук, шак та çук та пире çук. Байгул. Шак, шак, шак каюк, шак каюк та пире йӳк. Ib. Шак-шак кайăк, шак кайăкран пире йӳк, чалма-чалма чалтирек, калик (калих?) салам пĕр салам. Юрк. Шак-шак, шак кайăк, шак кайăкне пире пар. Ала 104°. Шак-шак, шакка-иикки, Чорикасси Макаркки, вортты-вортты — ворворихха — Тяма-лохха — Ляплахха.

шак

вянтерь (рыболовная снасть). Карамыш. Т. Николаев. Шак, жак (рыболовн. снасть). СПВВ. ЕХ. Шак — пулă тытма, çипрен çыхса, çунатлă тăваççĕ. Ăна шыва ахаль çĕрех карса хураççĕ. Альш. Кӳлĕсенче, хăмăшсем хутлăхне шыва лартаççĕ шак текеннине. Шака ăна ак çапла тунă: тунă мунчаларан çыхса вăрăм мишук пек, çăварне икĕ еннелле уйăрăлмалла, йĕм-пĕççи пек, тунă. Çав икĕ пĕççин вĕçĕнче патак, вăл патаксенчен тытса пĕççисене карса хураççĕ те, унта пула кĕрет. Пĕççисем хушшинченех кĕрсе кайсассăн, малтанхи шалти хӳрийĕн вĕçĕнче шатăк пур — çав шатăкран пулăсем кĕрсе каяççĕ те шак ăшне, каялла тухаймаççĕ. Вăл мишук пекки сарăлса тăмашкăн пĕр ик-виç тĕлтен кăшăл тăва-тăва кӳртсе лартнă. Ст. Чек. Шак пек тирпейлĕ тыт. Ib. Шак пек таса тыт. Б, Олг. Карса туса Сĕнтĕр çине ик еккинчен варрине шăтăк туса полă похăнмашкăн. Онта лартат шак, вара онта шака кĕрет полă. Онта хаш чухне 4—5 кĕренке толат, она каçпа лартаччĕ, çутăла лартмасчĕ. Ирех пырат, куак çутăпах пăхмашкăн. Пырса кларса килет. Картине çапăран туат. N. Шак лартма кайрĕ.

шаквăрт

выпытывать. Хурамал. Шаквăртса ыйтать: пĕлекен япалана пĕлмиш пулса çынран ыйтат (сăнаса ыйтат). Янш.-Норв. Çураçса илекенсем малтан кам хĕрне юратаççĕ, çавăн çинчен аваннине, аван маррине шаквăртса пĕтĕмпех ыйтса пĕлеççĕ. Гайтанк. Шаквăртнă, производил обходные движения для того, чтобы парализовать действия противника. Ib. Эсĕ эппин шаквăртнă (обошел). СПВВ. ПВ. Шаквăртнă (шăхвăртнă), обличил обманом.

шакмак

чурки. Зап. ВНО. Шакмак, куски дерева, употребляемые для топки самовара. Изамб. Т. Шакмак, шашки (отрезки от палки) для растопки самовара. Ст. Чек. Шакмак, обрубок палки или дерева, кладут в самовар вместо углей. || Н. Карм. Шакмак, кусок сахару. Ала 110°. Такмак, шакмак, акă сана пĕр шакмак. || Деревяшки, подвязываемые к лаптям в сырую погоду. Н. Карм. СППВ. ИА. Çăпатана шыв витесрен шакмак çыпăçтараççĕ. СППВ. Т. Çуркунне ачасем урисем йĕпенесрен çăпата çумне шакмак çĕлесе çыпăçтараççĕ. || Кищаки. Шакмак, часть ткацкого станка, иначе: тай шакки (ура пуссипе кĕрре тытăнтарса тăраканни). || Колодки (на ветряной мельнице), пришитые гвоздями под стенки „арман тӳпи“; колодки эти лежат на кружале. Шакмаки существуют для легкости вращения „арман тăрри“ на кружале. || N. Куçĕсем пурийĕн те шакмак пек, чармак куçлă, пысăк. СПВВ. ФИ. Куçне пĕр хупмасăр ларакан çынна: шакмакпе пăхса ларат, теççĕ. || Фамильное прозвище. Пимурзино. Паян Шакмак шкул чисене урамра салтакла вĕрентрĕ. К.-Кушки. Шакмак Кĕркури.

шалапай

так называют очень резвых людей (от русск. шелопай). СПВВ. НН. Шалапай тесе пит шухă çынна калаççĕ.

шалатка

крупной; редкий (о ткани). || СПВВ. НН. Шалатка — шултăра япала. Пир тĕртмелли хĕçе, тата алана та: ку ытла шалатка, ыраш витĕрех юхса тухмалла, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Хĕçĕн шăлĕсем сайра пулсан, шалатка теççĕ. Моркар. Шалатка хĕç — сайра хĕç. Н. Карм. Шалатка хĕç, редкий. Ib. Шалатка хĕç — сайра шăллă хĕç. Сред. Юм. Мĕншĕн пит шалатка тĕртен эс ку пире, мĕн тума юрать ку, кăçан вĕренмелле ĕçлеме! Б. Олг. Шалатка пир, редкий холст. || Громко говоряший, слишком откровенный, рассеянный. Моркар. Ст. Чек. Шалатка калаçат, шултăра калаçат, ĕсре (зря) калаçат. Говорит ни с чем не считаясь (иногда непристойно), шумно, болтает без толку, особенным голосом. Янтик. Шалатка тесе кăшкăрса, хăвăрт, ялан смахлакан çынна калаççĕ. СПВВ. КЕ. Шалатка тесе питĕ сăмахлама юратакан хĕрарăмсене калаççĕ. Шалаткасем ĕçлеме питех юратмаççĕ, вĕсем килĕрен киле чупма юратаççĕ. || ЙФН. Атти килĕ шалатка, шалатка пулин те сала пак, епле тухса каям ши? || Неряха. Тюрл. Эй, шалатка! чипер тыткала пĕлместĕн (неряха, прольет или что).

шалка

крупвый проливной (дождь). КС. Шалка çăмăр, проливной дождь. || СПВВ. КЕ. Ĕнесемпе сыснасене шалка выльăх теççĕ, шăммине тăратса çӳрекен выльăх. || Б. Олг. Апай, шалка, тет, ку, осал-ăç ара! (редко ткет). Ib. Апай, капла шалка ĕçлетĕн, тет.

шалкам

(шалгама), крупный, проливной (о дожде). Чертаг. Шалкам çăмăр çурĕ ытла хытă, юхтарса. Кан. Шалкам çăмăр килсе çапрĕ. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 7. Шатлама сивĕ, çунтаракан шăрăх, çĕмĕрекен (ишĕлтерекен) çилсем, шалкам е пăрлă çăмăр кӳрекен тăвăлсем — пурте йывăç-курăка сиен нумай кӳреççĕ. Якейк. Çомăр шалкам ячĕ. Полил проливной дождь. Ib. Çомăр шалкам çурĕ. || Чув. Сорма. Шалкам, редкий, но крупный лес, трава на лугу. (Сообщ. Н. Романов). || СПВВ. МС. Ку лаша пăртак шалкам выльăх пулас.

шалкăм

сплошной; крупный (о лесе). N. Шалкăм вăрман сплошной лес, крупный лес. || Проливной (о дожде). Слеп. Çомăр пит шалкăм çурĕ. || М. Яушево. Пусма вĕçне çăл алтрăм, шалкăм шывĕ тухĕ, тесе. || СПВВ. АС. Шалкăм пурăнăç, жизнь полная превратностей судьбы; беспокойная, тревожная жизнь. || Нечастный случай. СПВВ. ЕС. Шалкăм — сасартăк, кĕтмен, сисмен çĕртен усал сиен пулни. || Паралич. N. Ăна шалкăм çапнă. Его паралич разбил.

шалпак

просторвый. См. шалкапа. СПВВ. Шалпак.

шалпар

(шалбар), длинный, мешковатый, свободный, просторный (об одежде); неуклюжий. СПВВ. ИФ. Шалпар — пушă. Ст. Чек. Шалпар — просторно. К.-Кушки. Шалпартарах, просторный (об одежде). N. Шалпар — широкий. Ядр., Цив. Шалпар — слишком широкий, свободный: кĕпе, урапа кӳпчекки, çĕлĕк. N. Калмăксем тăларан çĕленĕ вăрăм сăкман, шалпар тăла йĕм тăхăнаççĕ. Шел. П. 63. Вăрăм, шалпар, шурă пиртен çĕленĕ кĕписен çĕввисене пурне те тăрăшшĕпех алă лаппи сарлакăшĕ пурçăнпа тĕрленĕ. Альш. Мана шалпар шăлавар çĕлесе пачĕç (слишком широкие). Ib. Шалпар сăкман, широкий кафтан. Трхбл. Çурттук ытла та шалпар. Сюртук черезчур велик. N. Пупăн вара 50 тенкĕ хытă пуян аллинчен пысăк шалпар кĕсйине шанкăртатса кĕрсе ӳкнĕ.

шалтăркка

трещотка. Ст. Чек. || Разговорчивый. Сред. Юм. Пит шалтăркка çын ô. Турх. Ун чĕлхи-çăварĕ пит шалтăркка (язык болтливый). СПВВ. ИФ. Шалтăркка çын — шӳт тăвакан çын; пăрмай култарса калаçакан çын. || Сред. Юм. Лаша пит шалтăркка шăмшаклă (высокая, но не тучная). То же и о человеке (— худой).

шампа

назв. рыбы, налим. Абыз., ЩС., Сареево, Карамыш., Кр.-Чет., Якейк., Вомбу-к., Антоновка (Стерл). || Головастик. Сред. Юм. Шампа или котан пôлă, пĕчик çырмасенче пôлакан вĕтĕ чăмăр пôлă. || Переносно — брюхо. Йӳç. такăнт. 62. Уç теççĕ, атту шампуна çурап. В Брюхан, обжора. СПВВ. ФИ. Пысăк хырăмлă çынна шампа теççĕ. СПВВ. ФИ. Шампа тесе пит выçă, тăрана пĕлмен çынна калаççĕ (= жадный человек). СПВВ. ФИ. Çисе-ĕçсе тăрана пĕлмен çынна шампа теççĕ. Орау. Çак шампа упа кĕрсенех качака путеккисене иккĕшне тытрĕ-çирĕ, тет. N. Типпине шампи çийĕ. (Загадка: сала-кайăк кантăр вăрри çини). Сред. Юм. Пĕчик ачасем пăртак ӳтленсен, ачашласа шампа теççĕ. || Прозвище. N. Шампа Петĕр. (Такое прозвище получил за толстое брюхо). КС. Шампа Петĕрĕ (толстый). || Хвастун, пустомеля.

шанкă

лутошка, липа, с которой снята кора, содрано лыко. Хурамал, Мурат, Орау. Шанкă, голая, ободранная липовая лутошка. Ib. Пушăт йăвăççинчен пушăтне сӳсе илсен, шанки анчах тăрса юлать, çавна шанкă патакки теççĕ. Абыз. Çăка кутне çул турăм, шанкишăн мар, пушăчшĕн. Шихаз. Унтан вара пĕр çара шанкă çине, лаша çине утланатăп тесе, утланчĕ. || Древесина дерева. Юмансар. Шанкă, липовое бревно, срубленное летом. Их собирают в одно место осенью во время дождя. КС. Шанки курăнсах тăрать. || Сушняк, усохшие сучья, ветви, сухой хворост. Шашкар. Шанкă, сухие сучья, а çапă — могут быть и свежие сучья. Пшкрт. Шанкă, сухой орешник. СПВВ. ТА. Шанкă = шĕшкĕ вутти. М. Етмен. Шанкă, вообще сухой хворост, может быть и без сучьев. Хора-к. Икĕ пуслăх вăрманĕ çук, пĕр çĕклемлĕх шанки çук. Ст. Чек. Тип шанкă пуçтар, собирать валежник. А.-п. й. З0. Кусем типĕ шанкăсем пухса килчĕç те вут хума шутлаççĕ. Панклеи. Эс конта серте тат, эп шанкă хоçма каям аяккарах. Яргуньк. Хай ача пынă чухне пĕр шанкă тĕми курса чĕртсе ячĕ, тет, хăй хупарса тăчĕ, тет. N. Вара касак ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? тет. Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. (Сĕрен). Икково. Пӳрт хыçĕнче хăрăк шанкă çакăнса тăрать. (Çит тони).

шапăлкка

так называют человека, „любящего болтовню“. Буин. СПВВ. ИФ. Шапăлкка — калаçса сăмах пĕтермен çын. Ст. Чек. Шапăлкка — сĕре калаçакан çын, кирлĕ мара калаçакан çын. Ib. Вăл чăваш пит шапăлккаччĕ.

шапшă вути

назв. растения, щавель. Пшкрт. Шапшă вути или кăшкар вути, щавель. СПВВ. ТА. Шапшă вути = кăшкар ути.

шар

(шар), подр. воплю. См. шари. СТИК. Карчăк шар йĕрсе ярать. Старуха завопила. Якейк. Шар макăрса ячĕ. || Подр. крику. N. Вĕсенчен мĕн те пулсан ыйтсан, шар çухăрса анчах пăрахаççĕ. || Подр. ржанию. ЧП. Сар лаша шар-шар кĕçенчĕ. Саврасая лошадь заржала. Чăв.-к. Сарă лаша шар-шар кĕçенчĕ (у КС обыкновенное ржание). || Подр. пению петуха. Б. Илгыши. Автан шар-шар авăтса янă та, тиле витĕрех хăваласа кайнă. Бгтр. Алтан (ночью) шар! шар! авăтса ячĕ. || Подр. разрыву ткани. Сред. Юм. Кĕпене шарр! çôрайса кăларчĕ. Разодрал рубаху сверху до низу. КС. Шарр! — сильнее чем чарр! Ib. Ман кĕпене шарр çурса пăрахрĕ. Буин. Вăл тарăхнипе хăй кĕпине умĕнчен тытса шарах çурса ячĕ. Кратк. разск. 22. Хăранипе тумтирĕсене шар! шар! çура-çура парахнă. СПВВ. Шар çурăлса кайрĕ. || Подр. звуку, получающемуся при щепании косарем легко щеплющейся лучины. СТИК. Хăйă шарр! шарр! çурăлать. Лучина щеплется с особым звуком (когда ее щеплют косарем). Сред. Юм. Хăйă шар çиç чĕлĕнет (очень хорошо щеплется). || Подр. звуку шерстобитной струны. N. Шарр! çатлаттарать. || Подр. вытеканию сусла из жалейки или воды из втулки боченка, или воды из прорванной плотивы, устроенной весною детьми для забавы. Сред. Юм. Чӳлмек пăккине тôртса кăлартăм та, ăсла шарр йôхса тôхрĕ. Ib. Пичке пăккине уçсан пичке пăккинчен шыв шар йôхса тôхать. КС. Эпир ачасемпе çуркунне пĕве пĕверĕмĕр те, татса ярсан, шыв шарр юхса карĕ. || Ст. Чек. Ку шар-шар, шар шар юхат. || Подр. падению капель сильного дождя. Сред. Юм. Çăмăр шарр ячĕ. Ib. Çăмăр шарах ячĕ. || Переносно — о „разрывающемся“, т. е. о пораженном горем сердце. Н. Лебеж. Аттеçĕм чĕри шарах çурăлать. Батюшкино сердце так и разрывается. Ib. Ула-курак ларса юрă юрлать, Наçтанăн чĕрине шар çурать. СПВВ. Чĕре шарах çурăлса кайрĕ. Бел. Гор. Ман чĕрем шарах çурăлайрĕ. Шел. 107. Çавăнтах чĕре шарах! çурăлса, тĕшрĕлсе анса çĕре кӳплетсе кайса ӳкрĕм. || Очень, совсем. Образцы 19. Шăнкăр уяр, шар сивĕ, Хусан хули янăрать. Совсем ясная и очень морозная погода — звенит город Казань.

шар

темнеть; лишиться способности видеть. Кан. Анчах нăрă, хĕвел çуттипе куçĕ шарса кайнăскер, çула çухатать. Хора-к. Куç-пуç шарса карĕ. Елкер. Клупра куç-пуç шарса кайрĕ. N. Куçа шарса. Сред. Юм. Хĕвел çине пăхсан куç шарса каять (ослепляются глаза на некоторое время). СПВВ. Куç шарчĕ-кайрĕ (разбежались глаза). Ст. Чек. Куç шарат — хĕвел çине пăхсан куç тĕттĕмленсе каять. Ib. Хĕвел çине пăхсан куç шарат (= куç тусса каять), глаза ослепляются. N. Куç шарать, в глазах рябит; пĕрмай хĕрлĕ çине пăхсан, куç йăмăхса каять; ытла вĕт саспалиллĕ сăмахсене вуласан, куç шарса каять.

тип шар

сухая беда. Пшкрт. Тип шар кортăмăр. СПВВ. МС. Çак лаша ӳкрĕ те вилчĕ, так тип шар пулчĕ. См. тип.

шарак

острый на вкус; горький, чрезмерно соленый. КС. Шарак тутлă (вкус зельтерской воды, вкус нашатыря). Сред. Юм. Шарак: 1) вкус содовой воды, 2) вкус воды, в которую пущен хрен и соль. Малт. шк. вĕр. фис. 117. Чĕлхе йӳçĕрех, шаракрах тутта сисет. Сред. Юм. Сăрине такçанах туса лартнă пôлмалла, пĕтĕмпе шарак калать. СПВВ. АС. Шарак — пит тăварлă. Тюрл. Шарак — солоно. Тăвар яшкана ытларах янă, шарак калать. Ст. Чек. Сĕт çине тăвар ярсан, тути шарак пулать (тăварлăрах).

шарик

жаркое, жареное. СПВВ. Кăмакана лартар-и, шарик туса çиер-и. Собр. Лаççи енне пăхрăм та, çăмарта шарик тухасшăн. Сред. Юм. Эпир паян паранк шарик пĕçертĕмĕр.

шарлавăк

водопад. См. шарлак. Н. Карм. Шарлавăк тесе шыв çырантан сиксе анакан çĕре калаççĕ. Ib. Çав шарлавăкра шыва кĕтĕмĕр. СПВВ. КЕ. Пĕр тĕлте шыв кӳлленсе тăрат пултăр, унтан шыв чулсем çинчен шарлатса юхат, çавна шарлавăк теççĕ. Череп. Шарлавăк, вода, падающая с довольно значительной высоты, до сажени (напр., на водяной мельнице). Ib. Шарлавăка кĕрсе ларнă, спрятался за струей падающей воды.

шаршан

(шаржан), поленница дров, двырковые дрова, сложенные в поленницу. Тюрл. Н. Карм. Шаршан касса купаланă вутă. N. Шаршан вутти — татса купаланă вутă. СПВВ. Шаршан вутти нумай тесе, турпасăра кăларса ан тăкăр. Байгул. Кăтик-кăтик шур чăхă, пĕр çăмартине тăвасшăн шаршан тăрăх кускалать. ЧП. Ула кушак, шур кушак, шаршан айĕнче йăви пур. N. Çуркунне пăр каснă шурă шаршан Шурă Атăл çине сулă пултăр. || N. Шаршан, сажень дров. N. Миçе шаршан? Сред. Юм. Пилĕк шаршан вăтран пĕр пĕтирик (пятерик) полать.

шатун

(шадун), шатон (шадон), назв. болезни лошади. СПВВ. Т. Шатун тесе лашана вĕлерекен чире калаççĕ. КС. Шатун пулчĕ (лошади). Ст. Ганьк. Шатун, болезнь, котороя часто заражаются лошади. Зап. ВНО. Шатон, лошадиная болезнь, при которой лошади хромают, бегают „бессознательно“, мало едят и в конце концов умирают. Ст. Ганьк. Вĕри шатунĕ таврăн, сивĕ шатунĕ таврăн, чупкăн шатунĕ таврăн, ăншăртлă шатун таврăн, вăпăрлă шатун таврăн, алпастлă шатун тавранă из наговора). || Зап. ВНО. Шатон, бранное слово, относимое большею частью к лошадям. Орау. Шатун! — ругают лошадь. Питушк. Эй шатун! (лошади — тыттармасть). СТИК. Эх, шатун петĕр ку ачана, тем çĕмĕрсе çӳрет. Ст. Чек. Э, ĕнтĕ, шатун, çитĕ сана ĕçме! (Говорят лошади ласково). || Алдиар. Шатун — ăнса пыман (лата ларман) ĕçе калаççĕ.

шатăрма

колотушка, издающая треск. СПВВ.

шахвăрт

выпытывать. См. шаквăр, шаквăрт. СПВВ. НН. Шахвăртса — пĕр-пĕр хыпара, тата вăрттăн япала çинчен калаçнă чухне систермесĕр, юптарса сăмах вăрлани. Мереш-п. Шахвăртса калаçать, говорит складно, красиво и шутливо.

шашкă

норка (зверек). Шумерля, Н. Седяк. КС. Шашкă. зверек, ведущий такой же образ жизни, как и „ăтăр“. Н. Карм. Шашкă шывра пулать, ăна тытаççĕ, çĕлĕк тăваççĕ. Б. Олг. Шашкă — хора, шура порăнать, тирне онне тенкĕ, тенкĕ те çорă параччĕ, хӳри кошак хӳри пек онăн. Хир-б. Шашкă — хăмăр, кушак пек кайăк. Вĕл типĕре порнать порнасса, шыва вăл полă тытма анчах кĕрет. СПВВ. ИА. Шашкă кăвакала питĕ çиет. Зап. ВНО. Шашкă, зверек, черный с белой полосой по брюху. А. Турх. Шашкă, зверек. Для того, чтобы поймать, нужно в нору налить полно воды. Ловят часто. Мех стоит 5—8 рубл. Якейк. Шашкă кошак пушшĕ (= пысăкăшĕ) хора кайăк. Тирĕ пит хаклă. Пазух. 48. Шывра шашкă, ай, ишет-çке, шыв сулхăнне сисет-çке. ГФФ. Çич çул выртнă юр çинче тилĕпе шашкă йĕрри пур. На снегу, лежавшем семь лет, есть следы лисицы и норки. Хурамал. Çичĕ уйăх выртнă юр çинче сăсарпа шашкă йĕр куртăм. Ib. Сăсарпа шашкă йĕрĕнче хура тиллĕн унта мĕн ĕç пур. Какое дело черной лисице до следов куницы и норки? N. Шăнкăрчĕ чĕппи шыв ĕçнĕ чух шыври хура шашкăн мĕн ĕç пур. См. Магн. М. 55.

шевле

зарница, отдаленная молния, когда виден ее свет и блеск, а грома не слышно. И. С. Степ. Шевле вылят, зарница. Тюрл. Шевле вылять (= типĕ çиçĕм). Хурамал. Шевле вылять — даже зимою бывает, также и летом, вроде молнии. Сред. Юм. Шевле вылять, тесе, çĕрле йăлтăр-йăлтăр курăнса кайнине калаççĕ. ЧП. Çӳлтеех шевлесем выляççĕ. Собр. Çӳлте шевле вылять, аннеçĕм, кĕрекисем тулли çын вылять. СПВВ. Х. Шевле çӳлте вылять-çке, шерпечĕ çĕре тумлать-çке. Самар. Инчетрен килет çăмăр çуса, хушшисенче шевле выляса. N. Йĕпе шевле çиçет. N. Çеçен хирте шевле вылять. Бур. Çӳлте кăвакарчăн вылят, аялта шевле вылят, пĕр маттур хĕр пăхса тăрат, икĕ куçĕ пĕр вылят. || Луч (солнца). Шел. 162. Хĕвел шевли. Ст. Чек. Хĕвеллĕ кун, куç-кĕски çинчен мачча çине ӳкнĕ хĕвел çутти вылянине курсан, шевле вылят, теççĕ. N. Хĕвел шевли çинче тусансем куранаççĕ (луч солнца, проникший, напр., в шалаш и пр.). N. Хĕвелĕн пĕчĕкçĕ шевли пакша хӳри пек вĕлтĕртетнине курчĕç. Тайба-Т. Шурă Атăл хĕрринче шевле вылят, ăмарт-кайăк ларнă хăвана. Шел. 75. Ватти-вĕтти-мĕнĕпех шевле пекех выляççĕ. Ib. 12З. Хăш енелле пăхсан та, пĕр май шевле выляççĕ, ăçта пăхнă, вăл тĕлте кĕнекесем вулаççĕ. Сам. 55. Тарăн улăх тĕпĕпе çутă шевле шăвăнать. || Призрак. Ст. Чек. Эп шевле куртăм. Я видел призрак (привидение).

шек

невыясн. сл. СПВВ. Çинĕ шекпех вилĕн (во время еды). Ib. Çинĕ шекпех — тотчас, çисессĕнех.

шелĕшен кайăк

назв. какой-то птицы. СПВВ. Шелĕшен кайăк авăтнипе çĕр кăкăрĕ кисренчĕ.

шенкер

голубой цвет. См. сенкер. СПВВ. ТМ. Шенкер — хушка кăвак тĕс. Имен. Шенкер утмăл-турат çеçки. Нюш-к. Шенкер тĕслĕ курăнать кăвакки. Пазух. 10. Эп ярăттăм ярапа, шенкер тĕслĕ шăрçа çук. Бат. Эпĕ тиртĕм ал çыххи шенкер тĕслĕ шăрçаран. Бугульм. Мамăках та минтер чуклă питлĕ, пĕр шенкер çукран илем çук. Кан. Епле çирĕп сăнлă, çамрăк пек шенкер, епле унăн куçĕ тарăн та тискер. Торх. (Шумерл. р.). Çуркунне вĕлле тĕпĕ нӳрелет, çампа çтена çумăнчи пичетленĕ карассенчен пылсам йӳçĕхсе юхма тапратаççĕ. Вĕлле тĕпне юхса сарăлсан, хуртсем те çӳлте пичетсене çима уçса тăкаççĕ. Çав тăкаксем айĕнче шур хуртсем пулаççĕ. Пыл юхнине шенкер юхать, теççĕ (мед скисает). || Медный купорос. СПВВ. ТМ. Шенкер — симĕс тĕслĕ япала.

шеплĕ

красивый, славный. N. Шеплĕ майра патшана хам куçран пăхтарăп. СТИК. Ай-хай, çав лаша пит шеплĕччĕ! илеймерĕм. Ах, какая славная была лошадь! Не пришлось купить. СПВВ. Шеплĕ, ладный. ПТТ. Ай! ай! епле чăтаççĕ! Хăшне пит шеплĕ лекет (т. е. удары в „сĕрен“).

шепелек

болтливый. СПВВ. Шепелек — сăмах тытайман çын.

Шеремет

яз. имя. Рысайк. || В. Олг. Шеремет — осалăн акăшĕ. || Нарицательно —жалкий, бедный, бедненький, достойный сожалення, бедняжка. Стюх. Шеремет, бедняга, горемыка. Сред. Юм. Шеремет, начар çынна хĕрхенсе калакан сăмах. СПВВ. ИА. Çынна хĕрхеннĕ чух шеремет теççĕ. СПВВ. ФВ. Шеремет = мĕскĕн. СПВВ. ФН. Шеремет — апăрша. Зап. ВНО. Эх, шеремет, шеремет! епле пурăнатăн-ха эсĕ? Ib. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса ятăн-çке! Пшкрт. Эй, шеремет, чут вилесрен порăнат. Тюрл. Э, шеремет, асапланать, шеремет! Аттик. Халĕ вăл, шеремет, тен леш тĕнчере çын çăмне çыпçаймасть пулĕ, ни кунта пĕччен çӳрет пулĕ. Пумелкке туса ăна ырă вилĕсем хушшине кӳртер, тет. Изванк. Çынсем çул хĕррипе иртсе кайнă чух кураççĕ те (т. е. видят колдовством испорченный хлеб); эй, ку çынна, шеремете, пĕтерсе хунăç, теççĕ. (Из сказки). || Кан. Чĕлхисем çĕтрĕç вĕт шеремет пуçлăхĕсен! Пир. ял. Çӳрерĕç шеремет лавçисем вăрман тăрăх пилĕк таран юр ăшшĕн ашса. Елкер. Шеремет пуçсем пĕтнĕ ахалех. И. Тукт. Ав çав сăлтавпала пăшал лушипе пуçне çапса ватнă шеремете. || Употребляется в качестве вводного слова. Пазух. 109. Уй варринчи ватă çăки, апи тесе чĕнтĕм те, килех, ывăлăм, ай, темерĕ; ай, шеремет, яш ĕмĕр! N. Эх, шеремет, яш ĕмĕрĕ! Кăна пĕлнĕ полсан, çут çанталăк та корас мар-мĕн. Якейк. Ан, шеремет, яш ĕмĕр, çитнĕ çитмен иртсе кар. Зап. ВНО. Ох, шеремет, яш ĕмĕр, иртсе кайрĕ-мĕн тăвас! Сĕт-к. Ай, шеремет, ĕмĕрĕ карĕ. В. Олг. Эх, шеремет, она та исе килмерĕн-ĕç! Ib. Эх, шеремет, она та исе каймарăн-ĕç! НР. Пĕлтĕр хуçнă çăпатине, тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Тата мана кахал тиç, тор-тор! Ма шотласа калаç-ши, шеремет. Лапоть, начатый в прошлом году, в этом году доплел я. А еще меня называют лентяем! За что же так называют? N. Эх, шеремет. Хĕр тантăшсен! Лепле порнатăр-ши, пĕре корасчĕ. || N. Шеремет ачи. Ала 93. Ку мĕскĕн ача, шеремет, ăна-кăна нимĕн те пĕлмен, ашшĕ мĕн каланă, çапла тунă. N. Ай, шеремет этем ĕ! Хорачка. Е, çыньă та лайăх, шеремет: ĕçтерчĕ, çитерчĕ. Орау. Эй, шеремет çынни, мĕн хурлăх курать çав ĕç вăхăтĕнче! (как мучается). Пшкрт. Эй, шеремет çынĕ (хвалят). Ib. Эй шеремет порнăçĕ! Вот хорошая жизнь! Ир. сывл. 35. Илемлĕрен илемлĕ шереметĕн сăввисем. Кан. Ашшĕ, шеремечĕ, темĕн чухлĕ вăйлă усламăç пулсан та, Сĕнтĕрвăрринчех тăрса юлчĕ.

шеренкĕ

семья (имеется в виду детвора). Сред. Юм. Хăйсĕн шеренкипе шакăлтатса лараççĕ, разговаривают со своими малыми детьми. СПВВ. ИФ. Вăл хăй шеренкипе пурнать, теççĕ. Пуринчен ытла ачи-пăчи çитĕнмениине çапла калаççĕ. Хăй çемйипе пурнать, тени пулать. Чухрах çынна çапла калаççĕ. Ib. Начартарах çынна: хăй шеренкипе шакăлтатса пурăнать, теççĕ. Сред. Юм. Харпăр хăй шеренкипе вăрçсан та пĕрлех порнаççĕ (с родственниками).

шертешни

сердечный (русск.). СПВВ. МС. Эй, шертешни! Пĕчĕкскер, кунĕпе чупса çӳрет.

шершен

шмель. СПВВ. Т. Шершен тăкăльтура тени пулать.

шет

может быть, возможно, авось, наверное, вероятно, пожалуй. См. тен. N. Шет = тен. Трхбл. Шет, тата пĕрер сехет çывăрнă пулăттăм. Юрк. Ярăмах та ярăм тăм шăрçа, шет мерченех тесе ыйтаççĕ. Баран. 88. Тăман та чарăнĕ шет, пĕлĕт те уçăлĕччĕ. Альш. Атте-анне пахилĕ халь çитсессĕн, шет пулмăпăр-ши эпир те кил пуçĕ. N. Ир те, каç та турра, ай, кĕл тусан, шет памĕ-ши пире пĕр тура. Образцы. 58. Çӳренĕ те çулсем такăр пулсан, шет çӳресе пулмĕ-ши çулсене. Калаçнă та сăмахсем вырăнлă пулсан, шет калаçса пулмĕ-ши сăмахсене. Бугульм. Шет йывăр пуль çул пуç пуласси... Лашм. Çамрăк пуççăн вата, ай, юлсассăн, шет йăвăр пуль çурт пуçă тытасси. Ib. Кӳршĕ хĕрĕ пит хитре, пире илме юрамасть; пире илме юрасассăн, шет каймăттăм ют яла. Бугульм. Пӳрт хыçĕнче шур хурăн, хăйлăх тума юрамасть, хăйлăх тума юрасан, шет каймăттăм вăрмана. || Часто соединяется с вопросительными частицами. Ст. Чек. Шет çук та пуль-ха? СПВВ. Шет кансĕр-тăр апла? Ib. Шет эп каланине турăн-ам? Что, брат, небось, по-моему сделал! (т. е. пришлось же тебе последовать моему совету). С. Дув. Чӳречĕрсем çинче урташ йывăç, шет авăнмĕ тесе пĕлетрĕм? ЧП. Алăкăр умĕнче çут кӳлĕ, шет кăвакал чăмĕ, тесе пĕлетрĕм? || Очень. N. Шет = пит. N. Кӳммешĕнче кулянса Унерпи шет кӳлĕшет. СТИК. Шет хытă тиврĕ! || Постоянно. N. Шет = шав. N. Икĕ тарçă, Силемпи, шет чупаççĕ юмăçа. || N. Шет = шăлт. N. Пирĕн вăйя куракан шет тăкăнать куççулли.

шывлан

стать водянистым, намокнуть, взмокнуть, замочиться; сыреть, отсыреть; прослезиться (о глазах). Альш. Аранçĕ çумăр çусассăн каят вара пĕтĕм çерем шывланса. Бгтр. Тăвар шывлансан, çăмăр полать. Микушк. Сарă хăмăшсем шывлансассăн, çуркунне пулнине çавăнтан пĕлĕн. Тăван куç хупаххи шывлансассăн, тăван уйрăлнине çавăнтан пĕлĕн. Букв. 1904. Халĕ те çав сăмахсене асăнсан куçăмсем шывланаççĕ. Н. Седяк. Пĕчĕкçеççĕ пуçăр, хура куçăр, халь шывланма тăрать эп кайсан. Н. Карм. Сирĕн куçăрсемех йĕпкĕн хура, шывланĕ халĕ, тăван, эп кайсан. ТХКА 5. Малтан куç шывланса çӳрерĕ ман: вара чикекен пулчĕ; куç-тĕк таттартăм. N. Хăшин куçĕсем куççулĕ юхнипе яланах шывланса çӳреççĕ. О сохр. здор. Ача хĕрлĕ шатрапа чирлесессĕн, унăн куçĕсем хĕрелсе, шывланса каяççĕ. N. Унăн йăваш куçĕнче тек шывланать куç-харши. N. Кĕсен шывланса ларнă. СПВВ. Т. Шатра чирлĕ çыннăн ӳтне-тирне пĕтĕмпех хупласа сырса илет те, вара шатра хупписем шывланса, пĕвĕрленсе, тула-тула лараççĕ.

шывăшлăх

край крыши. Тайба-Т. Шывăшлăх тăрăх шыв юхат, алă çума юрамаст. Н. Изамб. Шывăшлăх тăрăх шыв анать, ешке пĕçерме юрамасть. СПВВ. ИА. Чĕренче çиллĕ пӳрт çине шывăшлăх хураççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине витнĕ чухне пӳрт хĕрне хăвăл пĕрене хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Ст. Чек. Хуралтă тăрринче хĕрринчи каштана шывăшлăх кашти теççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине урлă пысăк йывăç хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Толст. 121. Унтан вăл шапасене пăхăр çекĕлсемпе çурт витти çумне, тимĕр шывăшлăх айне çака-çака хунă (подвесил их медными крючками к крыше под железный желоб).

шывлăш

дыхание. См. сывлăш. Тюрл. Шывлăшĕ тохать-и, илтелесе пăх. || Застреха. Тюрл. СПВВ. ФВ. Паçникпе шывлăшсем, шăлапсем чаваççĕ. || Ясли. Тюрл. Лашасене вутă памалли шывлăш тăвас-ха.

шыран

беспокоиться, хлопотать. СПВВ. Ан шыранса çӳре. Не хлопочи, не беспокойся. N. Ăçта та пулсан Дунай шывĕ патĕнче е урăх çĕрте шыранса çӳренĕ. N. Эмелçĕн хăйĕн те суран пулас пулсассăн, унăн суранĕшĕн шыранăттăн-и эсĕ? N. Иван калать: хура çив, пит лайăх пӳрт илесчĕ-ха, эсĕ кайса шыранаймăн-а?“ тет тиллине.. Тилĕ калать: чим-ха эппин, эпĕ малтан патша патне кайса килем, вара патша хĕрне парсан, пӳрт шыранмалла пулĕ вара, тет. N. Юрату хăйне асла хумасть, мăнкăмăлланмасть, йĕрĕнмест, хăйшĕн шыранмасть. || Юрк. Урăх ан шыран, атте-анне ятне ан яр. || Подкапываться, подыскиваться. Уганд.

шырăклă

с огрехом. См. шăйрăклă СПВВ. ФВ. Шырăклă ана — суха тунă чух, е сӳренĕ чух ана çине сухаламан е сӳремен çер тăрса юлни. Ку анана шырăклă сухаланă, шырăклă çӳренĕ, теççĕ. Тюрл. Шырăкла сôхаласассăн, тырă начар пôлать.

шырлан

(шырлан), крутой берег, обрыв. СПВВ. БМ. Шырлан = шăйăрлан, яр, кручь. Туперккулёс. 29. Çулла ачасем вылляса чăнкă шырлан урлă пĕр хăма тăрăх каçаççĕ. Нюш-к. Вăл мана пĕр шырлан хĕрне кăтартрĕ. ЧП. Шырлан хĕррипе кай. N. Тата çав мăн çырмари шырлан хĕррипе йăмра лартса тухнă. Ир. сывл. 27. Илсе каять юхтарса (снег) таçти çыран-шырлана. N. Тройккă качака кӳлейсе шырланалла турттарас. N. Шырлансенче сар чечексем тухаççĕ. || Промоина. Абыз. Шырлан = сакăлта. Пшкрт. Шу шырлан туса кайса. Сред. Юм. Çĕрхи шыв анасĕм çинчен веç пĕтĕмпе шырлансĕм туса çôрса пĕтериĕ. || Питушк. Шырлан, канава в один аршни глубины. || Кладбище. Яровой-к. См. Магн. М. 228.

шырлăх

беда, несчастье, ущерб; зло. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô! Пирĕн ял. Ырлăха мар, шырлăха. Не к добру, а к несчастью. СПВВ. Шырлăх кăтарт. Хурамал. Этемме ырлăх тăваччен шырлăх ту (усал ту), теççĕ. Собр. Усала ырлăх тăваччен шырлăх тăв, теççĕ. (Послов). П. Пинерь. Ырă çыннăн ырлăх тивет, усалăн шырлăхĕ. (Послов). N. Пирĕн çамрăк ĕмĕр иртсе пырать ырлăхпа шырлăх хушшинче. СПВВ. Х. Шырлăх = хурланчăк, несчастье, горе.

шырта

длинный шест. См. шерте. СПВВ. ФН. Шырта — вăрăм йăвăç пулат хăйкачаллă.

шиен

то же, что шĕвен. СПВВ. ТА. Шиеннĕ улма = шĕвеннĕ улма.

шика

невыясн. сл. СПВВ. ФИ. Пĕчĕкçĕ ачана шӳт туса шика теççĕ. См. шикмай.

шилĕк

назв. свадебного обряда. См. шильăк. СПВВ. Т. Шилĕке туй чухне хăмаран карта ăш (= карташ) варрине тăваткăл майпе тăваççĕ; ун ăшĕнче ташлаççĕ вара. СПВВ. ТА. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк хăма хурса, алăк вырăнне кăшт кĕмелли хăвараççĕ. ЧС. Пирĕн туй пулас кун ирех хĕр килне икĕ хĕрçум апат тума пулăшма пыраççĕ. Арçынĕсем (= арçыннисем) туй çыннисене ларма шилĕк тăваççĕ. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк сарлака, вăрăм хăма хураççĕ те, шилĕке кĕмелли кăшт вырăн хăвараççĕ. Тĕпеле икĕ кĕтессине икĕ сĕтел лартаççĕ, сĕтелсем çине икĕ пуçламан çăкăр, икĕ витре сăра, тата сĕтелсем варне икĕ кĕççĕ сараççĕ. Çулла пулсан, каччă ларакан сĕтел кĕтессине пĕр чĕрĕ хурăн касса лартаççĕ. Ăна те сулхăншăн, те пĕр-пĕр йăла тăрăх лартаççĕ,— пĕлместĕн. Халĕ ĕнтĕ ăна тумаççĕ. Н. Бурнаши. Шилĕк, сиденье из досок для „туй халăх“. Собр. Пăртак тăрсан кĕрӳшне хĕрин инкĕшĕ нӳхрепе илсе кайса пичке пуçлаттарать. Çав пуçласа илнĕ сăрана кĕрӳшĕ шилĕке илсе пырать. Ib. Туйĕ кĕрсессĕн чи малтан шилĕк тавралла çавăрăнаççĕ, унтан вара сарай патне каяççĕ, кĕрӳш урапи шилĕк умне юлать. Унтан хĕрĕ амăшĕ кĕççе илсе пырса урапа умне сарать те, пĕр тенкĕ укçа хурать. Кĕрӳшĕ вара çав укçа çине сиксе анса укçине илет. Ib. Унтан пӳртрен шилĕке тухаççĕ те, ачи ашшĕпе амăшне пуççапать, ашшĕсем ăна укçа параççĕ. Вара шилĕк патне виçшер лашаллă, икшер лашаллă кӳлнĕ кӳмесене илсе пыраççĕ те, туй халăхсем кӳмесем ăшне кĕрсе лараççĕ. N. Хĕр енчен пынă туй халăхĕсене ăсатас уммĕн яшка çитерсен, карташ варрине тăватă каска пăрахса, вĕсем çине тăватă кĕтеслĕ туса, хăмасем сарса шилĕк тăваççĕ, „пӳлемĕк чӳклеççĕ“. Унăн ăшне пĕр касмăк сăра тултарса лартаççĕ. Унтан тата пĕр сĕтел, сĕтел çине тĕрлĕ çимесем пырса лартаççĕ. Ĕçтереççĕ, çитереççĕ. Çав вăхăтра çĕнĕ çынни пур хурăнташĕсене те асăнса ăсатать: „Кайăк хур каять картипе, йăви юлать пăрăнса“... N. Ирхине тăрсан (у невесты) кил карти варринче виç хăмаран саксем тăваççĕ, çавăн варрине сĕтел лартаççĕ те, сĕтел çине пĕр витре сăра лартаççĕ, тата çăккăр хураççĕ, тата сĕтел умне пĕр йăвăç касса лартаççĕ, ăна вара шилĕк теççĕ. Т. VI, 15. Карташне мĕн шилĕк тума пар. (Чӳклеме).

шумалли

коньки. СПВВ. Х.

шутар

понуд. ф. от гл. шу. ЧП. Лашамах та начар, çулĕ хура (снегу нет), епле шутарам-ши çунана. N. Çунана лупас айне шутарса кӳртрĕç. Сунт. Вăл килнĕ чухне çил те, тăман та пулман, йĕлтĕрпе çăмăл пулнă шутарма. N. Урисене темскер шчутка пекскерне тăхăнса янă, каллĕ-маллĕ шутарса çӳрет. Надел на ноги нечто похожее на шетку и елозит по полу. || Идти. А.-п. й. 42. Калаçса татăлчĕç те хайхисем, шутарчĕç ял вĕçнелле. || Удрать. N. Хайхисем купăста вăрри илсе килесси пуçĕнче те çук, урăх çĕрелле шутара пачĕç, тет. Сред. Юм. Хăвăртрах тôхса шутар эс контан (удирай), аттô патак лекет. Турх. Çук, çапах та килелле шутарас пулать (удрать). СТИК. Çав çын вăрăсене шутарнă, теççĕ (проводил в другое место, избавил их от преследования). || СПВВ. Шутарса калать (ласково, чтобы обмануть).

шукăл

щеголь, франт. СПВВ. МА. Çи-пуçа таса тăхăнма юратакан çынна шукăл теççĕ.

шукăль

шокăль, щеголь, франт; нарядно, щегольски. Икково. Вăл ача пит шокаль çӳрет (одевается франтом) Пшкрт. Шокаль çын = капăрланса çӳрет (щеголь). Б. Олг. Шокăль капăр çӳрет (форсун). СПВВ. ФВ. Чечен тăхăнакан çынна шукăль теççĕ. N. Шукăль тумланнă юлташĕсене курнă. ЧК. Шукăль Ваççа пек пĕчĕклех капăр тумланасшăн тем таринччен сикĕччĕ, пулать-кам ача! Ядр. Шукăль кантра çырас çук (девушки. Из свадебн. п.). N. Шуртан шукăль юратать, эпир шукăль пулаймарăмăр. || Жулик. N. Ай-ай, сан Ванька пит шукăль: мĕн шăхăлчине улталаса илсе кайнă. В таком смысле это слово употребляет молодежь. Старики же понимают под „шукăль“ красиво одевающихся людей, которые одеваются так, несмотря на бедаость. || Назв. киремети в овраге „Мальăм-хоçа“. Чебокс. Ăна (шокăле) асăнаççĕ нумайĕшĕ чирлесен, йомăçсене кошнă тăрах пăрахаççĕ çортасем, апат татăксем, йĕрĕхсем. Каçартăр вăл тесе мĕн осал ĕçсем тунă он омĕнче чирленĕ çын. || Назв. озера около Красного Яра (близ железнодорожного моста через Суру).

шулап

застреха. N. Шулап, желоб, коим прикрывается крыша драниц. ЩС. Шулап, желоб на коньке крыши. СПВВ. ЕС. Шулап — çурт çумне улăм тăма тунă йăвăç. СПВВ. ЕХ. Шулап — пӳрт тăрне шыв каймантан, хăвăл япалана чавса, хуплаштарса хураççĕ. Сред. Юм. Шôлап тесе чĕренче витнĕ хôралтăн чăн тĕрне хоракан такана пик чавса тунă пĕренене калаççĕ. Ст. Чек. Шулапа кĕрешрен варрине ырса кăларса тунă. Хăмалласкерсенĕн тӳпе кашта çинче выртакан пуçĕсене шулаппа витнĕ. Б. Олг. Тӳпе шолап вырăнне хăма çапас. Тӳпе шолап çине хораччĕ сысна çил çĕмĕресрен, иккĕ ик енне хĕрри шолап хораччĕ (ку еккине пĕрре, леш еккине тепре). Образцы 81. Тĕренче витнĕ пӳрт çине шулап витсе кĕтĕмĕр. ЧП. Лапка-лапка юр çавать, шулап пуçне шуратать. Сала 182. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх чупкалать. Ядр. Кăлтăрик-кăлтăрик кăвакарçин, шулап тăрăх кускалать; шулап вĕçне çитсессĕн, ик çунатне шарт çапать. Такмак. Вăл (кăркка) виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатне çапса вĕçсе çӳренĕ. Тораево. Карчăк çывăрса карĕ, тет, пӳрт шулаппи хытă чĕтĕренет, тет (от храпа). || СПВВ. КМ. Шулап, тес. || С горбинкой? Альш. Сăмса чăвашăн лапка, сайра кăна пулат шулап сăмсаллă çын. || В переносном смысле. СТИК. Çăмăлкка çынна, ăс кĕрсе çитмен çынна: кун шулапĕ витĕнеймен иккен-ха, теççĕ. Е çав çын умĕнчех ăна каламан пек пулса: аслăксене хуратул улăмĕпе витнĕ, теççĕ. Ухмахрах çын ку сăмаха хăйне каланине сисеймест, тек илĕртнĕ хыççăн каят. || N. Шулап, затылок косы, в других говорах — тăрши, çава тăрши. Якейк. Шулап, обух косы.

шулькеме

назв. женского украшения. См. шӳлкеме. СПВВ. ИА. Хĕрарăмсем кăкăр умне шулькеме çакаççĕ. Ib. Тула кайма шулькеме, киле кайма ăш кăмăл.

шунтă

нужник. СПВВ. ТА. Шунтă — тула тухакан вырăн. || Назв. болезни. Пшкрт.

шупашка

шопашка, долбленная кадка из цельного дерева. Шарбаш, Якейк., Б. Атмени, Моркаш. Б. Атмени. Шопашка, то же, что ырçа, а в других местах (Таутово) çӳпçе. Б. Кумарк. Шопашка, шупашка, то же, что в других местах çӳпçе, кадка для одежды вместо сундука. СПВВ. Т. Шупашка — çӳпçе тени пулать. СПВВ. МС. Шупашка, шур тумтир хумалли, çăкаран тăваççĕ, катка пекскер; вăл кашни качча каякан хĕрĕн пулать. НАК. Икĕ çӳпçе (шупашка) шурă тумтир, тет (у невесты). Моркаш. Çакă ялăн хĕрĕсем качча кайма тапратсан шопашка тавра коскалать, ик аллине шарт çапать. Никит. Ах, ака, Улюк аки, шупашки кутне пурсассăн ик аллине шарт çапать. Якейк. Ай, инке Мари пор, шопашки тавра çаварнать, ик аллине шарт çапать. ЙФН. Ай аки Кулина, шупашки тавра вăрт çавăрнать, ик аллине шарт çапать.

шупăр

шопăр, летний женский кафтанчик из белого полотна. Якейк. Шопар çулахи томтир (хĕрарăм йосавĕ). СПВВ. ТА. Шопăр — шур пир халат. КАХ. Шупăр — шурă пиртен çĕлĕнĕ сăхман. ЩС. Шупăр, летняя поддевка, мужская и женская. Из мужчин надевают только старики. Золотн. 241. Летом чуваши носят белый холщевый кафтан — шопăр. Альш. Çиелтен тата шурă шупăр тăхăна-тăхăна янăччĕ вĕсем. А.-п. й. 60. Пукане шупăрне те, мăйи-шӳлкемине те, шăрçине те тилле хывса парать. Кан. Эсĕ шухăшпа (так!) шупăр çĕленĕрен пирĕн план 69 проччăн кăна тулнă. Абыз. Пӳрт тăрăнче тĕрлĕ шупăр выртать. (Çăлтăрсем). Орау. Пирĕн ваттисем хăйсене вилсен тăхăнтартса выртарма шупăр çĕлеттерсе хураççĕ.

шур тумтир

белье. СПВВ. МС.

шурăм кут

дрозд. СПВВ. Х.

шурка

шкурка, очищенная от шерсти. Городище Б. Н. Седяк. Шурка — çăмне çĕçĕпе хырнă тир, ленте пек. СПВВ. МС. Шурка — çĕнĕ тир татăкне хырса кĕрĕк тӳмисем, сăхман тӳмисем хураççĕ. Якейк. Тир татăкне çивĕч çĕçĕпе çăнне хырсан, шорка полать. Шоркапа сăхман тӳмисем тăваççĕ. || Кант. Зап. ВНО. Шурка, кант. Кĕрĕке шурка хумасăр çĕленĕ.

шуç

ползать. СПВВ. КЕ. Шуç — урапа утни мар, хырăмпа шуса пыни. К.-Кушки. Хырăмпалан шуçса пычĕ (полз). ЧП. Çĕрте çĕлен шуçать-ĕçке. Яргуньк. Яш çын çуни шуç хыçлă, улах тĕлне çитсессĕн, лаши утин те, çуни шумасть. || Двигаться. N. Хайхискер ку вăрттăн шуçса вырать те, кăна яр-ил уринчен хайхи тăрнана. N. Йăвăç пахчи енчен шуçакан тӳлек çил. || Скользить. Слеп. Ора шоçать, скользит. Якейк. Ат ĕçки, мĕн ĕçки, чутах шуçса йолаттăмч. Собр. Çав Тĕрлемес Анукĕнчен чут çиç шуçса юлаттăм.

шут ту

шот ту, считать, сосчитать. N. Гордей ашшĕпе окçине шот тăвăр. Сюгал-Яуши. Ачасампа ачасам шут туса уйăрса тăратрĕç те выляма тапратрĕç. || Решить, задумать. СПВВ. Шут турĕç = канаш турĕç. ЧС. Унта кушил çĕклеме кама тытасси çинчен шут тăваççĕ. Орбаш. Пĕрре çаксем кайăкран таврăннă чух шут турĕç ют патшалăха кайма. Абыз. Вара вĕсем çапла шут тунă. Они так решили поступить. Ала З°. Çав салтак каймаллах шут турĕ, тет. Чуратч. Ц. Чăн-чăнах кăсем шут турĕç, тет, тарма. А-.п. й. 16. Вăл кашкăра пăрахса, çăмламас упапа тус пулма шут турĕ. Панклеи. Потрана таткаласан-таткаласан, кусам Чип-чипе (девушку) йăвăç тăрне çакса хăварма шот турĕç.

шутник

шутник. СПВВ. ЕХ. Шутник — култармалла калаçакан. Яргуньк. Шутниксене шу курки, Танилана тав курки.

шучă

жердь, шест. Актай. Чу кайăп, ява çавăрăп. (Хăмла шучă тăррине хăпарни). В. Олг. Шочă, шест. Бгтр. Çавапа вил торпасне тимĕр карта çавăрчĕç, тет те, шочă илсе ларчĕç, тет. Ib. Кăсем шочăпа çапрĕç, тет те, кăвакалтан арăм пулчĕ-тăчĕ, тет. КС. Шучĕ, длинная и, сравнительно, тонкая жердь. N. Шучă, лугошка. КС. Капан шуччи, стожар. Н. Седяк. Тырă çĕрмесрен тыр капан варне тăратаççĕ авăн йăвăç пек, çавна шучă теççĕ. СПВВ. ВА. Авăн шуччи. || Лестница. Сред. Юм. Шочă = посма. СПВВ. МА. Шуча, пусма-пурпĕр. СПВВ. ФВ. Шучă-пусма, чикмек; икĕ шăпра шăтарса, шăтăкĕсенчен урлă патак тăхăнтараççĕ, унпа хуралтсем тăрне хăпараççĕ. См. шăп.

шуччă

жердь, шест. Турх. Унтан лашине шуччăпа панă (ударил), лаши сапах çав вырăнтах тăнă. || Лестница. Тюрл. Кос-ха, шуччă кайса ил, капан тăрне олăхма. СПВВ. ИА. Шучча тăрăх аслăк çине улăхаççĕ. СПВВ. ФА. Шуччăпа аслăк çиве улăхаççĕ.

шушлăх

желоб, подстявляемый к концу дранок у крыши. См. сывлăшлăх. N. Шушлăх = шывăшлăх = шăвăçлăх. Орау. „Шушлăх“ поддерживает „чĕренче“ (а наверху „шулап“). Коракыш. Икĕ ефлеттĕр, пĕр капрал, çĕр çирĕм салтак. (Икĕ шушлăх, пĕр шулăп, чĕренчесем). Т. VI. 58. Эпĕ ял хĕрĕнче ларатăп (живу), шушлăх пуçне те пулсан пырса сыртăр (пчелы), тет. Шемшер. Кулук-кулук кăвакарчăн шушлăх тăрăх кускалать. || Желоб, по которому бежит вода из ключа. Пожар-б. || Веревочные удила. Яргуньк. || СПВВ. Шушлăх, сывлăшлăх (?).

шӳреки

(шуреке+афф. З-го л.), чорт. Сред. Юм. N. Шӳрекии – шуйттан. СПВВ. ИА. Шывра шӳреки пур, теççĕ. Моркар. Тепĕр каçпа эпир вăсем патне шӳреки полса карăмăр (нарядились, надев остроконечные шапки).

шӳрел

мелкие духи. СПВВ. Шӳрел = вĕтĕ иесем.

шӳрĕ

цевка. Тюрл. Моркар. Шӳрĕ, шпулька, на которую наматываются нитки. N. Шӳрĕ = çĕрĕ, катушка для навивания ниток. Изамб. Т. Пир тĕртме пуçличчен малтан шӳрĕ тăваççĕ (шпулька). СПВВ. ФН. Шӳрре пир тĕртнĕ чухне ăса варине тăхăнтараççĕ. || Трубка (для вдыхания кислорода). N. Шӳрĕ — кĕпçе.

шăвăшлăх

жердь на крыше. N. Чĕренчепе, улăмпа витнĕ чух çекли çинче выртакан аялти кашта (шăвăшлăх, папка, пăрăс). N. Шăвăшлăх (хĕрри шулап). Бугульм. Шăвăшлăх тăрăх шыв юхать, пит çума юрамасть. СПВВ. Шăвăшлăх тăрăх шыв юхат, яшка пĕçерме юрамаст. N. Çӳлте, шăвăшлăх айĕнче, чĕкеçсем йăва тунă.

шăвĕн

невыясн. сл. СПВВ.

шăкăлтат

стучать. || Шелестеть. N. Анчах пĕр чинар йăвăççи çулçисем шăкăлтатни анчах илтĕннĕ. || N. Шăкăлтат (о буферах вагона). || Тихо и дружно беседовать. Тюрл. Вот он килнĕ хăнисем, пит лайăххăн шăкăлтатса лараççĕ (мирно говорят). Изамб. Т. Шăкăлтатса калаçаççĕ, чинно разговаривают. Менча Ч. Малтан ытла ырă шăкăлтатса калаçаççĕ. Ĕçсе усĕрĕлсессĕн, вăрçаççĕ, пĕр-пĕринпе ятлаçаççĕ, çапăçаççĕ. Унтан нумай та пулмарĕ, кĕç шăкăлтата пуçларĕ. СПВВ. ЕС. Пĕр-пĕринпе лайăх, вăрçмасăр пурăнсан: унăн çемйи шăкăлтатса пурăнать те, епле вĕсен ĕçĕ малалла каймĕ, теççĕ. Изамб. Т. Шăкăлтатса пурăнаççĕ. Мирно живут, согласно. Ст. Ганьк. Çав пăхăр çăмартаран тухнă хур чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Улюкка шăкăлтатса пурăнччăр. ТХКА 82. Тек авланма шутламастăп. Шăкăлтатса пурăнатăп ачасемпе. НТЧ. Шăкăлтатса пурăнмалăхне пар. (Из моления).

шăкăл-шăкăл

подр. мягкому звуку трения. Стюх. Тĕнĕлне сĕрнĕ урапа шăкăл-шăкăл туса анчах пырать (мягкий звук трения). || Подр. быстрой речи беседующего. Яраба-к. Икково. Шăкăл-шăкăл поплесе лараççĕ. || Переносно. СПВВ. Шăкăл-шăкăл пурăнни — пĕртте урлă-пирлĕ вăрçса пурăнманни. Ib. Эсир йытă пек харкашсах ирттертĕр, çын ачи-пăчисем пур, шăкăл-шăкăл кăна пурăнаççĕ.

шăкăлчĕ

то же, что шăкăлчи? СПВВ.

шăл-йĕрен

скалозуб. КС. Шăл-йĕрен, улыбающийся постоянно, или с оскаленнымн зубами. СПВВ. КЕ. Шăл-йĕрен – яланах шăлне кăтартса çӳрекен çын.

шăла-пир

редкий, грубый холст для портянок, мешков и пологов. N. Шăла-пир, ткань, холст на подоплеку. КС. Шăла-пир, редкий, грубый холст (идет на подкладку). N. Саккăр хĕçĕпе тĕртнĕ шăла-пир. Яргейк. Кутăнчи йĕмĕ шăла-пир. Мусирми. Çак Мăн-Çырма хĕрĕсен шăла-пиртен йĕмĕсем. Ib. Çакă Тӳшкилт хĕрĕсем, тăла-пиртен йĕмĕсем. N. Эпĕ паян Ваçлее куртăм, пăрахут çинчен кăчакартан килет, тет, на-а-ачар, шăла-пир пекех типсе кайнă. В. Олг. Шăла-пир, редкий холст, изготовляемый для подкладки, ткут в одну нитку, а не в две. Сред. Юм. Шăла-пир тесе толĕ çиппинчен тĕртекен пире калаççĕ. СПВВ. ВА. Шăла-пир — аçлăк. N. Шăла-пир, редкое полотно. Ст. Чек. Шăла-пир, редко сотканное полотно для подкладки. Начерт. 203, Золотн. 109. Шала-пир, однозубка.

шăлам

вровень с краями. СПВВ. ВА. Шăлам тулли, до краев полно.

шăлами

вровень с краями, полно. Толст. Шыв шăлами туличчен патша нумай кĕтсе тăнă. Царь долго ждал, пока вода наберется вровень с краями. Сред. Юм. Эпĕ паян шыв пĕр катка шăлами шыв кӳрсе тултарнă. Ib. Витре çине шывва амма чисти шăламиех толтарса лартрăн ôна, вырăнтан тапратсанах кисренсе тăкнать вит ôлă. СПВВ. ФИ. Чашкă тавраш çине хĕррипе тан шыв тултарсан, шăлами тултарнă теççĕ. СТИК. Шăлами тулли. Ib. Шăлами тултар = тулли тултар. Ыраша шăлами тултар тесен, ыраша пăтавкка хĕрринченех тултар тени пулать. Толст. Поликрат чури çав кимĕсене курсан: вĕсене чăнах та шăламиех ылттăн тултарнă, тесе ĕненнĕ.

шăлап

то же, что шулап. Яргуньк. Шăлап — в старых постройках, когда крыша крылась драницами, так назывались желоба, поддерживавшие с боков крышу. Собр. Кăвик-кăвик кăвакарчăн шăлап тăрăх кускалат, ик çунатне шарт çапат. Бур. Лапкалапка тăман çăват, шăлап пуçне шуратат. СПВВ. ФВ. Шăлап, часть строення. См. паçпик. N. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлĕ тăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар, эхем тур çырлах, çеçкерен çеçке çӳренĕ чухне пире те тур пар шăлап пуçне, шушлăх пуçне пур çеçкерен çеçке çимĕç тăваççĕ, чипер ала (алла) илме пар. („Пичĕке пуçланă чухнехи кĕлĕ“).

шăлкă

метла для метания тока. СПВВ. ВА. Шăлкă = шăппăр, метла. Разг. С. Мих. 22. Шăлкă (scr. шилга), метла (на гумне).

шăлкăн

льстец, подлиза. СТИК. Çын патне йăпшăнакан çынна шăлкăн теççĕ, унтан шăлкăнчăк теççĕ. Ib. Ай-ай шăлкăн пит, епле шăлăнат. СПВВ. Шăлкăн, шăлкăнса калаçакан (= япшар).

шăлтăр

подр. шуму при отпирании деревянного замка. Б. Олг. Ампар алăк çомăнчи йӳç коптан çăраççи оçнă чох шăлтăр! шăлтăрI шăлтăр! тесе уçатпăр. || Подр. грохоту. ЧП. Шăлтăр тусассăн курки кусса пырат-çке. || Подр. ослаблению. СПВВ. ЕХ. Шăлтăрах кайрăм (ĕçленĕ çинчен пыл-мĕн ĕçсессĕн канса кайни). || Красивый, аккуратный. Якейк. Ати калар хĕр пăхма, çӳç хĕррине кăтрине, шăлтăр ора сырнине (красиво обутую).

шăлтăрка

рассохнуть. СПВВ. Укалча хăми ултă хăма, шăлтăркарĕ вĕри хĕвелпе.

шăлтăрчă

то же, что шăлтăрма? СПВВ.

Шăмар

сердиться, намереваться укусить, откидывая уши назад (о лошади). СПВВ. ФВ. Лаша хăмсарнине шăмарат теççĕ. Ятник. Ц. Лаша шăмарать. Лошадь готовится укусить. Городище Б. Лаша шăмарать. Лошадь пытается укусить (кого-либо). Ау 11. Вăл ăна тытма пырĕ, ку тыттармасăр шăмара-шăмара аякка илсе кайĕ. Хорачка. Ут шăмарат, хăлхине калла пăрахат (сердится). Орау. Çав путсĕр лаша пек шăмарса çӳрекен хĕрарăма ман курас килмест, терĕ. Кан. Кулаксем хăйсен лашипе пулăшас вырăнне шăмарса юрăхсăр сăмах калаçса та пулин ĕçе чарасшăн. || N. Кушак шăмарать, кошка фыркнула. Яндоби. Пирĕн саканче хулхасене шăмарса çӳрекен пур. (Кушак-кайăк). || То же, что шăмал. Городище Б. Çанталăк шăмарать. Погода клонится к ненастью.

шăмă

кость. Оп. ис. ч. II. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвараймарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом в том, что не построила зимою дома изо льда, а зимою — в том, что не выстроила летом дома из костей. N. Хуп-хуп карта, хуп карта; хуп картара шăмă карта; шăмă картара çӳрен ут. (Чĕлхе). Бюрг. Чĕрĕ шăмă шăнăçат. (Послов.). Букв. 1900. Пырăра шăмă ан лартăр. Ib. Пĕр йытă шăмă хыпнă, тет те, каçма тăрăх каçать, тет (несла собака кость через мост). А.-п. й. 44. Хăй çавăнтах ăна кышласа пĕтернĕ шăмă татăкне ывăтса парать. N. Халь ман ӳт-тир çук, пĕр шăмă анчах. Шурăм-п. Пуклак карчăк вăл вăхăтра çип çине шăмă çыхса юмăç пăхма тытăннă. СТИК. Ахтар, паян сивĕ-çке, чис шăмма витерет (пробирает насквозь). Ск. пред. чув. 19. Вĕсен шăмăсăр чĕлхисем темĕн-те-пĕр пуплеççĕ. Альш. Тинкерсе-ăмсанса пăхакана курсан: куçна хăрăк шăмă, тесе тăрать вăл хăй ăшĕнче. Собр. Йăвăç турттарать, шăмă ватса ярать, йĕпе Мартин тирпейлесе ярать. (Яшка çини). N. Йыттăн çăварне шăмă кĕрсен, калла тухмасть, теççĕ. Кама 44. Сăптарса ярăп акă питĕ лайăх кăна, тĕнчене кам пăснине курăн вара çавăн чухне. Тух кунтан шăммуна ислетиччен! ГФФ. Ĕнсе шăмми ленчешки кăмака омĕнче тăрийман, хонямĕшне йорийман. Та, у которой слаба затылочная кость, не могла стоять у печки, не могла угодить свекрови. Кан. Янах шăмми те тыттарать. Букв. 1900. Ӳт чĕлхенĕн шăмми çук, чăн сăмахăн суйи çук. Н. Лебеж. Эпир пĕчĕккĕ чух айванччĕ, шыври шурă пуллăн шăммиччĕ. Регули 1273. Шăмми япалипе çиса янă. N. Шăмми çинче ӳчĕ пулман. На костях уже не было мяса. || Сред. Юм. Инен ыран-паян пăрулас чохне хыçалти шăмми уйăрлать, çавна: шăмми талнă, ине пăрулать теççĕ. || Ст. Шаймурз. Шурă хур шăмми хута хуратат. || Трхбл. Кăмака çинче асанне шăмми выртат. (Вут сыппи). || В знач. родства. СПВВ. Пĕр шăмăран пулнă. || Твердые стебли сена. Кив-Ял.

шăмлăх

то же, что шăмăлăх. СПВВ. ИА. Ай, шăмлăх! И. С. Степ. Шăм(ă)лăх.

шăналăк

полог. N. Шăналăк — широкий отрез полотна для свертывания сыпучих предметов. N. Шăтăк, шăтăк шăналăк, шăна кĕмин — лайăхчĕ. Шел. 81. Шур хĕррисенчи шур шăналăксем пĕтĕм улăха илем кӳреççĕ. Ходар. Шатрапа выртакана куç умне кăтартмаççĕ. Вара ун çине шăналăк карса хураççĕ. Сĕт-к. Шăналăкне карăнтарах кармалла. Юрк. Вăл çапла каласан, ку та килне тавăрăнса кăпăр-капăр лашине кӳлсе, урапи çине тырă шăналăкĕ хурса, хай суеçĕ хыççăн çул тăрăх сиккипе хăвала пуçлать. || Занавес. Пшкрт. Шăналăк – занавес. || СПВВ. МА. Шăналăк тăрăпша.

шăнар

норовить. N. Хĕнеме шăнарса тăрать, норовит бить. N. Ашшĕ умĕнче çилпе (= çилĕпе) тулса шăнарса тăрать. N. Ывăлĕ çапла çиллине шăнарса тăрсан та, ашшĕ майпа, сапăррăн калама тытăнать. N. Вăл пĕр çиллине шăвара пуçласан, темĕнтен те тискер. || Подавлять. Стюх. Çиллине шăнараймасăр çӳрет. Ходит, будучи не в состоянии умерять, подавлять свой гнев. Ib. Çиллӳне шăнараймасăр çиленсе çӳретĕн. Якейк. Хун ĕссĕрне хăва шăнаримастăн; ĕссĕр полсан та, ĕссĕре шăнарса (палартмасăр) çӳрес полать. Ст. Чек. Çиллине шанараймас, çиллине ниçта хураймас. Не знает, на ком сорвать свой гнев. Сĕт-к. Çиллине шăнаримасăр çапла хăтланать вăл. || Отнять, присвоить. Начерт. 203. Толст. 31. Пуринчен ытла эпĕ червончик шăнарнинчен хăраса пыратăп. СПВВ. НН. Шăнар — пĕр-пĕр япалана вăрласан тунса хăтăлни.

шăнарăш

колыбель, зыбка. СПВВ. КМ. Шăнарăш = сăпка.

шăнаçла пиçĕххи

какой-то пояс. СПВВ. ТА. Шăнаçла пиçĕххи – сарă вырăнне çакакан пĕчĕкçĕ, кĕске пиçĕххи.

шăнăр хӳре

волк. См. тукмак хӳре. СПВВ. ТМ. Шăнăр хӳре-кашкĕр. СПВВ. МС. Шăнăр хӳре = кашкăр; ăна хăранă чухне калаççĕ.

шăнăçусăр

то же, что тăрлавсăр. СПВВ. Шăнăçусăр-тăрлавсăр.

шăнкăл

младший брат. См. шăллăм. СПВВ. ЛП. Шăнкăл = шăллĕ. Хорачка. Шăнкăлăн арăмĕ – кин. Пшкрт. Сан шăнкăлă, твой младший брат. Козм. Шăнкăлăм = шăллăм.

шăнкăрти

скворец. См. шăнкăрчă. СПВВ. ПВ. Шăнкăрти = шăнкăрчă.

шăнкăртăш

скворец. В. Олг., Пшкрт. СПВВ. ТА. Шăнкăртăш = шăнкăрчă. В. Олг. Шăнкăртăш юи (= йăви), скворечница. || Фамильное прозвище. Б. Олг. Шăнкăртăш патне йоман тăрине хопарат, шăтăкне алă чикет, кайран вăл аллине кăларимест, ори ĕçерĕнсе каят, аллине чиксен вара çакăнса тăрат, вăл ячĕ полнă вара Шăнкăртăш Митри.

шăп-шап

подр. неодинаковому стуку, напр., палкой, топором, по дереву. Е. Орлова. Ачасем сапор çомне шăп-шап тутарса пыраççĕ (патакпа). N. Тата саламачĕсемпе хапха çине шăп-шап тутарса çапаççĕ. КС. Йĕрле вылянă чухне (в жгуты) пиçиккисемпе шăп-шап çапаççĕ. СПВВ. Шăп-шап тăвать, шаплатать. Якейк. Йĕкел çилпеле шăп-шап ӳкет. Шел. 76. Пуртă сасси шăп та шап шатăртатса çех тăрать. Тюрл. Шăп-шап тутаркала илчĕ; шăп-шап эрни кĕчĕ полас, маткипе çапкалашса илчĕç. Сред. Юм. Пысăк япаласене пĕр-пĕринпе çапăнтарсан, шăп-шап тунă сас илтĕнет (напр. деревянные шары).

шăп

жердь. Тюрл. Шăппалан карта тытатпăр. N. Шăп çине йăванса кайса тăрăннă янах аяккинчен. СПВВ. ФВ. Шăп = шерте, шалча пек вăрăм. ЧС. Пире халăх (на пожаре): ача-пăча ахаль тăриччен хуть çак шăпсене сĕтĕрĕр, кайран вута хутма юрĕ, терĕç. Сред. || Юм. Итемре шăппа ôлăм çĕклесе пыраттăмăрччĕ, хыçалтан çĕклесе пыраканни шăпне лат пăрахрĕ, алла пит ыраттарчĕ. Ib. Итем варĕнчи олăма пĕр çĕре пуçтарсан, шăппа çĕклесе илсе тохса каяççĕ, она вара: пĕр шăп çĕклесе тохнă, теççĕ.

шăпан

жбан, посуда для пива. Питушк. Шăпан — сăра ĕçмелли черес. КС. Шăпан сăмсалă пулать. СПВВ. ЕХ. Шăпан витре пек, хупăлчалă тăваççĕ. Якейк. Çич сăркавай сăри пор, шăпанпала ăсрăмăр. Изванк. Çав урапа çинех тата шăпансем, катăк куркасем, чĕрессем, кив кĕпесем, кăнчалаççисем, йĕкесем, кăшкарсем тиерĕç. Юрк. Шăпан — хăйма тултаракан савăт.

шăпитал

больвица (от русск. госпиталь). СПВВ.

шăпăрлан

назв. болезни. СПВВ. Т. Шăпăрлан тесе чире калаççĕ, вăл чир пит хăруша, çемьене кĕрсессĕн пĕтĕмпех вĕлерсе тухса каять. СПВВ. ЕС. Шăпăрлан — этем мурĕ. Вăл килсен этемсене шăлсах каять, тет. Çавăнпа çынна ылханнă чух: шăпăрлан шăлса кайтăр çав, теççĕ. N. Шăпăрлан шăлашшĕ, хирлен хирешшĕ, мур кĕрешшĕ! СТИК. Шăпăрлан тыттăр (безразличная брань). Ib. Вăт шăпăрлан! Вот прохвост! Ст. Чек. Шăпăрлан — бранное слово, обращенное к лошади. Шăпăрлан хирсе каяшшĕ! (Лошадь ругают). ЧС. Ăна ачашласа тăратăн тата, шăпăрлан шалса каяс япалана, чиперех ыраттарчĕ вĕт çурăма.

шăппăрла тымарри

назв. растения. Якейк. СПВВ. Х. Шăппăрла тымарри, целительная трава от кашля.

шăрантар

понуд. ф. от гл. шăран. Якейк. Паян хĕвел шăрантарать анчах (палит). Ib. Паян хĕвел шăрантарсах ярать (прямо-таки палит). || N. Шăрантар, переварить пищу в желудке. КС. Хырăма пăртак шăрантарас-ха. Дать пище перевариться, способствовать пищеварению. О сохр. здор. Хырăм кӳпсе кайсан хырăма шăрантаракан „магнезия“ ĕçес пулать. || Исполнять с чувством (петь, играть и т. д.) КС. Шăппăрне йăмăхтарса (шăрантарса) пыраççĕ (очевь изящно, внушительно играют на пузыре, так что хватает за сердце). Ib. Шăппăр лайăх калакан çын çинчен: шăппăрне шăрантарать, тиççĕ. СПВВ. Х. Юрра шăрантарас. Альш. Вăл юрлама тытăнсан шăрантарат кăна. Шел. П. 16. Хăш чух шăнкăрч юрри пек шăрантартăм. Букв. 1904. Йывăç пахчисенче, пур çĕрте те кайăксем шăрантарса юрла пуçларĕç. Альш. Вăл калаçнă чухне сăмаха шăрантарат кăна. Ст. Чек. Сăмаха вăл шарантарса калаçат. Он говорит очень красноречиво. Сред. Юм. Йăмахха шăрантарайса сăмахлать вит. N. Тутисене пăркала-пăркала, саспаллисене мерчен шăрçа пек умлă-хыçлă шăрантарса пынă. Ст. Чек. Хута вăл шăрантарса çырат. Унăн çырни шăратнă пек тухат (пишет красиво). Кан. Никĕссене хывакан маçтăрсене технĕккăмсем те лайăхах шăрантарса кăлараймаççĕ.

шăркалан

заводиться (о гнидах.) СПВВ. МС. Пуç шăркаланнă. || Цвести, наливаться (о хлебах). || Покрыться грибками (плесенью) Изамб. Т. Пичĕке тĕпĕнче сăра шăркаланать (плесенью покрывается). Б. Олг. Сăра шăркаланат нумай ларсассăн пичкере. Курм. Шăркаланнă сăрине ĕçсе яма килтĕмĕр. Сред. Юм. Тăварланă кôпăстапа хăяр нумай ларсан шăркаланаççĕ, тăта нăмай ларсан кăмăскать, тăта нăмай ларсан — пăнтăхсах каять. СТИК. Купăста шăркаланнă. На капусте появились мелкие черви. || Чув. прим. о пог. 167. Сывлăм шывĕ шăркалансан, час (виçĕ кунтан) çумăр пулать. Если роса образовала светлые капельки скоро (дня через три) будет дождь.

шăркалçĕ

назв. птицы, чирок. СПВВ. ВА. Шăркалçĕ = кăвакал.

шăрт

щетина. N. Сысна шăрчĕ. СПВВ. ИА. Сысна шăртĕнчен тумтир тасатмалли шоткă тăваççĕ. Кĕвĕсем. Сысна тесен — шăрчĕ çук, этем тесен — сăнĕ çук. N. Сысна тесен — шăрту çук, йысна тесен сăну çук. Чист. Ачана шăрт тухнă (щетинка). Яровой-к. Шăрт сухал тытать (пугают детей). СТИК. Кушак йытта курсан шăртне тăратат (хӳри çинчи, мăй çинчи çăмне шăрт пек çĕклентерет). Изамб. Т. Кит çăмсăр, шăртсăр пулат. || Гнев. КС. Шăртне тăратрĕ. Рассердился. Бука. 1900. Шăртна ан тăрат. N. Шăртне шăнараймасăр (с сердцов) пĕр чĕрес сĕт тăкса янă (он). || Щетка из щетины (мыкальница) для расчесывания кудели, льна. N. Сӳс шăртлакан шăрт. Ягудар. Сӳс шăртламалли шăрт. Сред. Юм. Шăрт начарланнă пирĕн, сӳс шăртлама шăрт çыхтарас пулать. Ой-к. Кăвак сурăх кĕрте ларĕ. (Шăрт тĕпĕ). N. Шăрт пак (о частой озими). Собр. Катка тăрне катки, чăн тăрринчи шăрт. (Кĕпçе). || Верхние плавники у рыбы (на спине). Чертаг. || Часть плуга, сабана. См. ака (ака-пуç). Чертаг. Шăрт, левое железо у сохи, режущее землю. N. Ака шăрчĕ, чертец, отрез или резец сабана. Яргуньк. Шăрт тимĕр, резец у сохи. N. Шăрт шăтăкĕ, отверстие грядиля, куда вставляется чертец. Янгорч. Шăрт шăтăкĕ — кашта çине шăрт лартма шăтарнăскер. Шăрт савăлĕ, прогонистый клин у плуга. Ой-к. Шăрт-тренсем тĕрĕс пулччăр. Сиктер. Шăрт-тĕрен кăларса пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илме пар. (Моленье). N. Е тата акана-сухана тухăпăр, шăрт кастăр, трен хапарттăр, тет, турă амăшĕ! || Бердо? В. Олг.

шăрчак

строптивый, упрямый. Начерт. 207. СПВВ. ЕС Шăрчак = чăркăш. См. шăрчах.

шăрчах

капризный, придирчивый, канительный. СПВВ. Шăрчах çын. N. Çук сăмахран вăрçакан хăй те шăрчах хĕрĕ вăл.

шăрчăк

сверчок, кузнечик, стрекоза, саранча. Кипек. Шăрчăк — стрекоза, летает над водой. N. Шăрчăк авăтсан, ăшă пулат, теççĕ. Орау. Сахачĕ шăрчăк пек алтать. Ала. 108. Шăрчăк мăян çисен, тырă полмасть, теççĕ. N. Ял-ялĕнчи хĕрĕсем шăрчăк çивĕ çырла пек. Изамб. Т. Шăрчăк — кукăр уралă çын. || Сердитый, злопамятный, кто дерется из-за пустяков, щепетильный. Алдиар. В. Олг. Онашкал шăрчăк çын çок (коштан, всюду лезет). Б. Олг. Шăрчăк — кутăн çын. СПВВ. Шăрчăк çын — шăрчах çын. СПВВ. МС. Ятлаçнă чухне: эсĕ ай-ай пит шăрчăк, теççĕ. Якейк. Амăшĕ ачи кĕпине сапланă чох çип пĕр çĕре похăна-похăна ларсан калат: пăх-жа, эс епле шăрчăк, сан кĕпӳне сапламалла та мар, тет. КС. Шăрчăк, скоро сердящийся и зачиняющий драку или ссору. N. Шăрчăк — çиллес. Йӳç такăнт. 10. Кĕтерук (Ухвинене). Тавай ял шăрчăккине ярар. Ib. 57. Çитменнине тата шăрчăка вĕренеççĕ. Янш.-Норв. Ун пек чухне вара лаша мĕнле пынă çапла каяс пулать, шăрчăк пеккисем çул çинчен пăрăнса анчах юлччăр.

шăрчăк

особый род мотушки ниток, крестообразное наматывание ниток на веретенно при пряже. В. Олг. Толст. Çав пар карнă хашака шăрчăк теççĕ. Петрунка. Шăрчăк çиппи — хура çип, шăрчăклама час пулмас. Хурамал. Вăрăм çипе пӳрнесемпе шăрчăк турăм (чăркарăм). Н. Седяк. Шăрчăк — алă çине çип чăркани. СТИК. Вăл шăрчăк хывса авăрлат. Она прядет, наматывая отдельно на веретено в нескольких местах. Сред. Юм. Кĕнчеле арланă чохне йĕке çине пăртак арлаççĕ те, тепĕр хут ал çине шăрчăк хорса, ал çинчен еке çине хытарса çăмхалаççĕ. Питушк. Шăрчăк — йĕке çине çăмхалани. Ib. Шăрчăк сӳтмелле тавлашаççĕ. Хăшĕ кая юлаканне пуçран шаклатать; „каска айне пултăн!“ тесе. Городище. Шăрчăк акă мĕн вăл. Йĕкене авăрласа тултарсан, тата нумайрах çип кӳртес тесе, урăх йĕкепе пĕчĕкçен авăрласа тултараççĕ. Сăмахран, Альтя виç шăрчăк авăрланă, теççĕ. Чăв. к. Шарчăк — пĕр татăк кустарса хунă çип е ука. Ст. Чек. Шăрчăк ука шăрчăклă пулат. Чăв. к. Саккаслатса çӳçме кастартăм, çинчен шăрчăк ука кустартăм. СПВВ. Урам урлă каçнă чух ылттăн ука шăрчăкĕ эпĕ тупрăм. Тайба-Т. Тăри тăрса вĕçрĕ куртăр а, утăрсе утланса чупрăр-а; çакă ял хĕр-сăри килчĕ — куртăр-а, ĕçĕрсе пăрахса чупрăр-а, шăрчăкăрсе татса ырăр-а. Ст. Чек. Кĕрӳ ларакансем шăрчăк татнă, кăчухне кĕр çĕкленĕ, теççĕ.

шăрчча

то же, что шăрçа. СПВВ. ТА.

шăрччах

щепетильно-обидчивый; захватнически настроенный. N. Шăрччах — çын çинчен шăртланса çӳрет, теççĕ. СПВВ. ФИ. Пĕчĕкçĕ ачана чăркăш тиес вырăнне шăрччах теççĕ. СПВВ. ТМ. Шăрччах — час çиленекен çын.

шăтăрнак

частокол. Тюрл. Зап. ВНО. Шăтăрнак (Чебокс. у.), ракатка (Буинск. у.), тĕкме (Чебокс. у.), шалча карти, частокол. Сред. Юм. Шăтăрнак, плетень, иначе называется шалча карта. Букв. 1904. Пирĕн пахчапа çак ют пахча хушшинче шăтăрнак тытнăччĕ. N. Вĕлтрен охмах, хăй охмах, шăтăрнак çӳлли хăй ӳсет. N. Шăтăрнак витĕр пăхрăм та çулçишĕн мар, улмишĕн. Синьял. Шăтăрнак тăрри тикĕс пулмасан, сар кайăка кăмăлсăр. СПВВ. ИА. Атте пур чух шăтăрнак карта та карта марччĕ, халĕ çатанĕ çук-çке. Сред. Юм. Çĕн çôл çĕрĕ хĕрсем шăтăрнак тытнă картана хăлаçлаççĕ те икшерĕн-икшерĕн шôтлаççĕ; мăшăрлăн тôхсан, çав хĕр ô çол качча каять, тет, хăраххăн тôхсан, каяймас, тет. || Тюрл. Шăтăрнак = тăла пусаканни. Альш. Тăла шăтăрнакĕ или çатăрка, сурăх шăкĕ тăвас. || N. Шăтăрнак, шестерня, зубчатое колесо. См. арман.

шăхан

шиповник. Чебокс. Моркар. О аллисене чиктерсе пĕтĕм йолашки вăйĕпе шăхана аран-аран тăпăлтарса пĕтерет. Никит. Ку ачапа сивле, тет, кайса касăр-ха шăхан, вара ачу çывăрсан, уна шăханпа вĕтĕр, вара çавăнтан хăраса сивле таçталлах тарать, тет. N. Шăхан качки. ЧС. Аллисене хăшĕ-хăшĕ саламат илчĕç, хăшĕ-хăшĕ шăхан хулли çапăсем тытрĕç. (Хĕр сухи). Кĕвĕсем 70. Шăхан хулли йĕппипе, мухтанать-çке хĕрлĕ çырлипе. СПВВ. Шăхан çырли, ягоды шиповника. || СПВВ. ЕХ. Пӳрт маччи сарнă чухне хăмасем кункрешкеленесрен ал лапки сарлакăш хăма татăкĕпе икĕ хăма хушшине чиксе лартаççĕ, çавна шăхан теççĕ.

шăхăр

густой, чистый. СПВВ. ЕС. Шăхăр = çăра. Ib. Пир тĕртекен хĕç шăлĕ шăхăр пулат, е шалатка (сайра) пулат. СПВВ. ЕХ. Пир тĕртекен хĕçĕн шăлĕсем çăра пулсан, шăхăр теççĕ. СПВВ. НН. Пир тĕртмелли хĕçе тата алана: ку ытла шăхăр, пукра тухас çук, теççĕ. N. Хăмăш касрăм, хĕç турăм, хĕççи шăхăр пулминччĕ. N. Шăхăр хĕç = йăвă хĕç. N. Шăхар хĕç = çăра шăллă хĕç. || Красиво. N. Шăхăр = чипер. Хора-к. Тавай пăхас хĕр пăхас, ора шăхăр сырнине, çамка хĕрри кăтрине. || Лес? Н. Якушк. Ах аттеçĕм — аннеçĕм, кăнтăрла çиме лартăмăр, пур ачу та тĕрĕсчĕ, хĕве шăхăра ларнă чух санăн пĕр ачу çук пулĕ.

шăхлычĕ

дудка. СПВВ.

шăхлич

дудка (из глины, дерева, липы). Торп-к., Якгорч., Синерь. СПВВ, ИА. Ваттисем çинçе хушшинче шăхлич калама хушмаççĕ. || Переносно — дьячок. N. Тен вĕрентме вырăн памасан (учителем), алă сулăпăр — шăхличе кайăпăр, терĕç. || Шутливое назв. мальчиков до 8–12 лет, иначе, шĕвер.

шăхран

рог (для табаку, для пороха), также кожаная сумка для пороха. N. Тапак шăхранĕ, табакерка. КС. Тар шахранĕ, пороховница (из рога). Шибач. Шăхран — для нюхательного табаку. Чертаг. Шăхран (мăйракаран е хурăн хуппинчен) сăмсана тортмалли табак хома. СПВВ. Т. Шăхрана хурăн хуппинчен тăрăхларах тăваççĕ. Вара çавăн ăшне тапак тĕпретсе хураççĕ. Шорк. Тапак шăхранĕ — имеет форму рога (табакерка из рога). Ib. Шăхран – мешок из цельной мошонки барана, кладут табак. СПВВ. ГЕ. Шăхран тесе ача ĕмĕртмеллине калаççĕ, тата тарпа пулькка хумаллине калаççĕ. || Так называют в шутку penis у детей. || Фамильн. прозвище. К.-Кушки. || Назв. местности. Чăвашсем 14. Шăхран тулĕнчи ырсем (киремет) вăрман хĕрринчи çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче. || Назв. с. Шихраны; раньше назв. жел.-дор. станции и поселка, ныне жел.-дор. станция и город Канаш. N. Шăхранта анса юл.

шăши кулачи

назв. растения. СПВВ. ТА. Шăши кулачи = курак çинче ӳсекен чăхăт пек çаврака вăра.

шăши çăмăрĕ

мелкий туман. СПВВ. Т. Вĕт тĕтре çунине: шăши çумри вĕсхесе çăвать, теççĕ.

шăши хӳри

косички. СПВВ. ТА. Шăши хӳри = çивĕт. || Пшкрт. Шăши хӳри — çип тони вĕçне çакаччă хĕрсем (тоттăр ластак, хĕрлĕ).

шăшли

кочедык. См. шĕшлĕ. Неверк. Ватă вырăсăн пăхĕ кукăр. (Шăшли). СПВВ. N. Шăшли — çăпата тăваканни.

шĕвен

сделаться, жидким. СПВВ. ТА. Шĕвеннĕ улма.

шĕвелчен

глиста. СПВВ., Бичурино. См. шĕвĕрĕлчен.

шĕвĕн

бородавка. СПВВ., И. С. Степ., СПВВ. Х. Шурăм-п. № 25. Алла шĕвĕн тухсан... Альш. Манăн алă çине шĕвĕн тухнă.

шĕкĕ

назв. насекомого, дровосек, короед. Б. Олг. Шĕкĕ (червяк) — чипер юçе, типĕ чăрша, вуса шăтарса кĕрет, кача порни кĕрет шăтăкне. Типĕ йӳçе тĕпретсе кĕрет, пăрапа шăтарнă пак. Она çиме полтарат кайăк, ола-таккан. Она как тĕл полчĕ-тĕк, таккаса кăларса çиет. Н. Седяк. Шекĕ – йăвăçа шăтаракан. СПВВ. ПВ. Йывăçа шĕкĕ çиет. Изамб. Т. Шĕкĕ йываçа çиет, унăн йĕрĕ кукăр-макăр пулат. Шибач. Шĕкĕ – хорт, хăрăк йывăç хоппийĕ хошшипеле çӳрет, шоп-шорă. Мыслец. Шĕкĕ, червяк древоточец, дырит сухарник. КС. Шеке, червяк, который образует небольшие дыры в дереве. N. Шĕкĕ — пĕрене хуппине çиекен хурт. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 5. Пултарĕ-и шĕкĕ ула-кайăка, тăри-хурчкана çĕнтерме? Ст. Чек. Шăкĕ — личинка короеда.

шĕлкеме

назв. женского украшения. См. шӳлкеме. Череп. Шĕлкеме – нагрудное украшение из разноцветных мелких бус у девушек, четырехугольной формы. Карамыш. Шĕлкеме – кăкăр умне çакаканни. СПВВ. ФН. Шĕлкемене хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. СПВВ. ЛП. Шĕлкемене укçаран çакса тăваççĕ, ăна арăмсем çакаçсĕ. Хорачка. Шĕлкеме — вон-воник тенкĕлĕх (наряд). Бюрг. Шăлтăр-шăлтăр шĕлкеме, куллен мерчен кĕтнĕ-мĕн. Ст. Чек., Имен. Шĕлкеме = сурпан çакки (кĕмĕл укçасенчен тунă).

шĕлкĕш

снег, пропитанный волою. Шибач. Шĕлкĕш — талый снег с водой. Орау. Шĕлкĕш – шывланнă юр. Зап. ВНО. Çын шăнса кайсан, ăна шĕлкĕшпе шăлас пулать. Человек замерзает, так надо утирать снегом, пропитанным водою. Хурамал. Çуркунне юр шĕлкĕш кăна пулать. СПВВ. МС. Шĕлкĕш тесе юрлă шыва калаççĕ. Зап. ВНО. Шелкĕш – снег, пропиганный водой; дряблый, рыхлый лед. Сред. Юм. Çуркунне шывпа юр хутăшнă çĕре шĕлкĕш теççĕ. Б. Крышки. Шĕлкĕш, весенняя вода со снегом. ЧС. Пĕр „Кайри улăх“ тиекен улăкра ямшăкăн лашисем шĕлкĕш ăшне кĕрсе ларнă. || Невеселый. грустный. Сред. Юм. Тем ыратать çав ачан, пит шĕлкĕш çӳрет хăй. СПВВ. МС. Кускер халĕ пĕтĕмпех шĕлкĕше кайнă теççĕ.

шĕпĕл

заостренная палка длиною около метра, употр. при сдирании коры старой липы. Шурут-Нурусово. СПВВ. ЕХ. Шĕпĕл, ăна курăс ӳкернĕ чухне сӳмешкĕн пĕр патакран шӳретсе тăваççĕ. См. шĕпĕн.

шĕрĕ

не выясн. сл. СПВВ. Т. Çăкăр-тăварсăр пулсан, шĕрĕ теççĕ.

шĕтĕрнек

шестерня. См. арман. Вута-б. Шĕтĕрнек – улт-ура. СПВВ. ГЕ. Арман валне çавăраканнине шĕтĕрнек теççĕ. || Часть телеги. Н. Карм. Шĕтĕрнек хурман çинче пулать. || Тын. Н. Седяк.

шĕшкĕ пурçăнĕ

сережки орешника'.' СПВВ. Т. Шĕшкĕ пурçăнĕ çуркунне шĕшкĕ турачĕсенче пулать, пĕчĕкçĕ хĕрлĕ чечек пек сарăлса тухать, мăйăр пулассине пĕлтерет. Собр. Шĕшкĕ пурçăнĕ пулсан, мăйăр пулат, тет.

шĕшлĕк

щурёнок. СПВВ. АС. Шĕшлĕк – çамрăк çăртан çурисем. У Золотн. 109 Шушляк, щурёнок.

шĕштĕрнек

род изгороди. См. шăтăрнак. Абыз. Шештĕрнекпе тытнă. СПВВ. ГЕ. Туя пек йăваçран авса карта тытаççĕ, çавна шĕштĕрнек теççĕ.

нар

первонач. зн. этого слова чувашам уже не понятно. Повидимому, это название какого-то предмета, обладавшего специфическими положительными качествами. Как видно из сравнения с ним, он должен был быть обладателем качеств: полный, румяный, красивый, чистый и т. п. Применяемое обычно к девушке сравнение «нар пек» ( = как нар) означает девушку здоровую, полную, круглолицую, красивую и т. д. По-русски в этом случае сказали бы: «кровь с молоком», «румяное яблочко» и т. п. [Срв. Радлов — нар, граната (фрукт). Гордлевский. Тур.-русск. словарь. Нар, то же (из перс.)]. Сунч. † Вунă пурне вĕçне вĕре-вĕре, нар пек хĕрлĕ чĕреçĕм шуралчĕ. Султангул. Вунă пӳрне вĕçне те вĕре-вĕре, нар пек хĕрлĕ сăнăм та, ай, шуралчĕ. Хурамал. † Куç умĕнчи тăвана шыра-шыра, нар пек хĕрлĕ чĕре саралчĕ. N. Улма йывăççисем нар пекех. N. † Нар пек хĕрлĕ чĕреме шуратрăм (от горя). N. Панулми чĕрейĕ (внешность) нар пекех. Ст. Чек. Нар пек хĕп-хĕрлĕ, нар пек мăнтăр, нар пек мăнтăрланса кайнă (о людях). Ск. и пред. 68. Нар пек хитре хĕрĕсем акăшсем пек утаççĕ. СПВВ. МС. Пит таса мăнтăр çынна калаççĕ: çав ачан нар тăкăнать, теççĕ. Чертаг. Нар тăкăнать, красив, красивый. Питушк. Нар тăкăнать просто, пăхма та нелçе (светлый, чистый человек, здоровый). Янтик. Мĕн çисе пурнать ку, ытла нар пек çӳрет. Шибач. Ах, нар пек тачка (мăкăр — бык, очень жирный). См. нăр.

нараста

«чистая душа, кроткое существо». (Срв. мар. нараста, нарашта — невинный. Васильев. Словарь мар. яз.). Ст. Чек. Ан тивĕр нарастана, вăл сире тимес вĕт. Нараста хутне кĕнĕшĕн сăвап пулĕ. Ib. Нарастана (маленького сироту) тумлантарнăшăн сăвап пулĕ. || СПВВ. Нарастасем — алăри ачасем (в каком отношении? Вопрос оригинала).

нартăван

святки (время между рождеством и новым годом). СПВВ.

насмак

то же, что масмак. N. Ай акисам, акисам, килетĕр те тăратăр, пирĕн куçран пăхатăр, насмак тума манатăр. СПВВ. Насмак, масмак. СПВВ. ТА. Насмак, арăмсем хăмачă çине тĕрлесе пуçа сырăнаççĕ. Ходар, Пшкрт, Хорачка. Насмак, масмак.

наçилка

носилки. СПВВ. ФН. Наçилка = тăпра çĕклекенни.

начар-нĕчĕр

плохой, никудышный. СПВВ., ЧС. Трхбл. † Хамăр начар-нĕчĕр çын пулсан та, ырă çынсем чĕнеççĕ хăнана. Альш. † Хамăр начар-нĕчер пулсан та, ырă çынсем ыйтаççĕ ĕмĕрне (навек).

наччас

то же, что начас. N. Наччас кĕрсем ара! Чей ĕçкелĕпĕр, калаçăпăр, тет. || Пожалуй что. СПВВ. ПВ. Наччас манса та кайăр.

нахайкă

(наhаjгы̆), нагайка. Сред. Юм. СПВВ. ФН. Нахайкă — кĕрӳ хапхаран кĕнĕ чухне çапса кĕрекен пушă.

нахас

(наhас), лентяй. СПВВ. Нахас — кахал.

нахра

медная труба. СПВВ. Нахра = тӳттӳрӳт, труба медная.

нелет

(н'эл'эт, от араб., тат. lӓђнӓт, проклятье), слово, которым чуваши некоторых местностей выражают досаду. Cт. Чек. Нелет, нелет, сăмахпа сăмах. СПВВ. ФИ. Нимĕн тума та пулмасан: ай нелет, мĕн тăвас, теççĕ.

непĕс

(н'эбэ̆с), страсть, склонность, желание. СПВВ. Непĕс = кăмăл. Ib. Непĕсĕ юлнă = кăмăлĕ юлнă. См. непсĕ.

несĕпсĕр

жадный. СПВВ. ЕС. Несĕпсĕр = выçăхнă, упшур, тăранми куç.

нехек

(н'эhэк), лень. (М. б. вм. нахас, нехес?). Шорк. Ăна çӳреме нехек, аран отать. || Беда. Орау. Нехек = инкек. Ib. Вăл Петĕркке Хветучĕ хăçан пĕре нехек курĕ, çĕршĕн ытла та хытă вăрçать-çке-ха. закладка || Напраслина, клевета. СПВВ. АЕ. Нехек, нахак, напраслина, зря. Ib. Нехек лекрĕ.

нехекрен

(н'эhэкрэн), ни с того ни с сего; без вины. Изамб. Т. Ку ĕç нехекрен пулчĕ пулĕ, эпир айăплă марччĕ. Ib. Нехекренех çунса карăмăр эпир (без вины, причины). Ib. Нехекрен тĕрмере выртăрăм (без вины). Кайсар. Нехекрен пулнă, (по нашим грехам, за наши вины). СПВВ. АС. Пĕр айăпсăрах сута хураççĕ те çынна, вара: нехекрен асапланат, теççĕ. Н. Уз. Нехекрен лекрĕ, потерпел без вины (напр., обвиненный неправильно в воровстве).

никĕс

(н'игэ̆с), основание, фундамент. Магн. М. 88. Мол никĕс, тырпол никĕс, вăйлăх-чĕрлĕх никĕс. Шорк. Никĕс [четыре стула по четырем углам избы с положенными на них первыми бревнами (первым венцом]. Сред. Юм. Никĕс — палккăсĕм çине (на балки) чăн малтан хôралт лартма пуçланă чухне хуракан тĕпĕнчи пĕренесĕм. Изванк. Пӳрт никĕсĕ çирĕп лартăр. (Из моленья). Ст. Чек. Пӳрт хăпартнă чухне никĕс чӳклеççĕ; хĕр-сурт. Вотлан. Кăмака айĕнче хытнă куккăль выртать. (Кăмака никĕсĕ). СПВВ. ИА. Пӳрте пураччен малтан никĕсне хураççĕ. Пӳрт никĕсĕ тĕреклĕ пулсан, пӳрт нумая пырать. N. Уç, уçмасан пӳрт никĕсне туртап, тет. ФТТ. Пӳрт мăкланă чух никĕс айне укçа хурсан, çав пӳрт телейлĕ, пуян пулать. Нюш-к. Çурçĕрччин, алтан автиччен, никĕссем вырнаçтарса, çуррине тунăччĕ (церковь), тет. Тюрл. Никĕс хотăмăр, положили фундамент (деревянный). Ib. Уччилĕшĕн чол никĕс. Персирл. Никĕс хурас (первые бревна избы). КС. Никĕс — 1) кряжья, которые кладут в основание дома, 2) каменный фундамент.

никĕс

цынга? СПВВ. Шăл тунине никĕс пулнă.

ниме

помочь. Тюрл. Сред. Юм. Хôралт куçарнă чôхне, ôхтарнă чôхне ял-йыш халăхне ĕçлеме чĕнсен, ниме тунă, теççĕ. Мамли-к. Тата хăш чух ниме тăваççĕ: вут ними, пӳрт ними, вара ун чухне матур вăйлă çынсем тухса каяççĕ лашасем кӳлсе. Нюш-к. Выртмара мĕнте, е нимере, вара, вĕсем пулсан, кулмасăр çӳреймĕн (не удержишься от смеха). СПВВ. ИА. Пӳрт пурас пулсан, ниме тăваççĕ. Никит. Пӳрте пуян та, чухăн та, нимене чĕнсе, нимепе улăхтарат, нимепе мăклат. Ib. Миките пичче ниме тăват, нимене килĕр. Кан. Ниме пек кĕрлесе, ялĕ-ялĕпе пĕрер кун пурăнса кайнă.

нимĕр

то же, что мимĕр, завариха. Торп-к., Н. Седяк. К.-Токшик. Толĕ нимĕр, ăшĕ тимĕр. (Çĕмĕрт). Сред. Юм. Нимĕр Пăрçа çăнăхĕнчен, тинкле çăнăхĕнчен, паранкран шĕвĕрех туса пĕçерсен калаççĕ. Капк. Нимĕр шывĕ çакса ятăм. СПВВ. ИА. Нимĕр; пăри нимри тутлă. Орау. Пуç хĕрлĕ анса тăрăннă та, пуçĕ пĕтĕмпе нимĕрех пулса кайнă (разбил вдребезги). Шибач. Нимĕр лăкамалли, мешалка для заварихи.

нишлĕ

слабый. Мункачи 42. СПВВ. ИА. Аллă çула çитрĕмĕр, пĕр ача пулмарĕ, утмăлăшне тусассăн, пĕр ача çуралчĕ, вăл та пулин нишлĕ пулчĕ. СПВВ. ГЕ. Çын кăшт чирлесен, темиçе уйăх чирленĕ çын пек ахлатса çӳресен: ун пек нишлĕ çын та çук, теççĕ. СПВВ. ЕС. Нишлĕ — час-час чирлекен, начар, çемçе çын. Сред. Юм. Темле пит нишлĕ ача ку, пĕрехмай мăйăлтатса çӳрет. || О животных. СПВВ. КЕ. Нишлĕ — питĕ начар выльăх, начарланнăçем начарланат, ăна темĕн чухлĕ апат паратăн, çăкăр çитеретĕн, çапах чĕрлеймест, пурăнсан-пурăнсан, вăл вара вилех каять. СПВВ. ФВ. Нишлĕ — начар чăх чĕпписене, хур чĕпписене, вĕçен-кайăк чĕпписене калаççĕ. Ку хурăн чĕпписем пурте пăлатна, пĕри анчах нишлĕ, начар, теççĕ. СПВВ. Нишлĕ хур-чĕппи. Сред. Юм. Пит йĕрсе çӳрекен ачана: нишлĕ хôр-чĕппи пик, теççĕ.

ниччава

ничего (рус.). СПВВ. Ст. Айб. † Хĕрсем хыççĕн çӳресе аттăм кĕллине хăпартрăм; атă кĕлли ниччава, хĕрсен пуçĕ сывă пултăр. Орау. Пасарта паян лашасам ниччависем те пур, хакĕ те ниччава.

Нухайка

нухайкка, нагайка, кнут. СПВВ. Нухайка (хĕр килĕнчен хĕре илсе тухнă чух çапаççĕ). Н. Карм. Нухайкка, чăпăркка (нуhаjкка, чы̆бы̆ркка), кнут.

нӳнӳк

слизистый, вяжущий. СПВВ. Нӳнӳк тути калать (вяжущий вкус? Вопрос оригинала).

нӳчке

то же, что нӳчĕрке. СПВВ.

нăй

(ны̆j), подр. жужжанию пчелы, комара. КС. Вăрăм-туна нăй-й-й! туса килсе ларчĕ (или: нăйлатса килсе ларчĕ). Ib. Вĕлле хурчĕ нăйлатса вĕçет. СТИК. Каçпа вăрăм-туна нăйй тăват та, ӳт çине пырса ларат. || Подр. звуку струны. Кушакпа автан 10. Парапан тăн-тăн-тăн, ылтăн хĕлĕх нăй-нăй-нăй. || Подр. писку, ною. СПВВ. Нăй-нăй-нăй тăвать, нăй-латать. Кан. Вăратрĕ нăй-нăй кăшкăрса çех хусканнă сасах.

нăр

(ны̆р), то же, что нар. К.-Кушки. Альш. Нăр пек хĕп-хĕрлĕ, ăçтан пăхнă унтан юн сирпĕнет (о здоровяках). Карсун. † Нăр пек хĕрлĕ сăнăмă шуратрĕ. СПВВ. ФИ. Пит тулли çынна: нăр-çке, теççĕ.

нăрă

(ны̆ры̆, нŏрŏ), личинка навозного жука. Завражн. П. И. Орл. СПВВ. ИА. Çула тирĕс куписем хушшинче нăрă нумай пулать. N. Ĕлĕкхи çулсенче хамăн пысăк çарсене: саранчасене, хуртсене, нăрăсене, ăмансене ярса сиен тунă вырăнне сире ырăлăхпа тавăрăп. Б. Олг. Копшанкă пор, нăрă, ут пăх ăшĕнче. Ут пăх нăрри. Изамб. Т. Нăрă, 1) навозный жук, 2) его личинка. КС. Нăрă нăрлатса çӳрет (жужжит жук). N. Нăрă, жук: навозник или майский; местами — личинка навозника. Тюрл. Нăрă, жук коричневый (майский). N. Вĕçет, мĕкĕрет, ларать, çĕре чакалать. (Нăрă). Баран. 160. Тырă нăрĕ. Ib. Шыв нăрĕ пĕве тăрăх урипе чавса ишсе çӳрет. Пшкрт. Нăрă, жук. Хорачка. Нăрă (нŏрŏ) хорт пак. Мыслец. Нăрă, черный жук. Пшкрт. Нăрă (ны̆ры̆), червяк в дереве (см. ĕне копшанки). || Так называют темного человека. ТММ. Тĕттĕм, нимĕн пĕлмен çынна «нăрă» теççĕ.

нăхта

недоуздок. Сред. Юм. Лаша сôтма кайнă чохне сӳсрен явса йĕвен пик туса каяççĕ, çавна нăхта теççĕ. N. Унтан вара вĕсенĕн шултăрарах шăммисене пĕр çĕрелле пуçтарса çыхса, йăвăç çине çакса хураççĕ. Пуç шăммисене, нăхта туса, калах çакса хураççĕ. СТИК. Нăхта — юпах тихасене тăхăнтаракан, мучаларан, виççĕн (= виççĕпе) явса тунă йĕвен. СПВВ. † Урампала лаша ыткăнса килет, нăхти çинчи тăхипе мухтанса. М. Чолл. Эсĕ витене кĕрĕн, унта ылтăм ăйăр тăрĕ, эсĕ ăна сӳс нăхтапа тытса тух.

нăшăклат

плакать с всхлипыванием. Сред. Юм. Мĕн нăшăклатса тăран эс, кам хĕненĕ сана? (всхлипывает). СПВВ. Нăшăк-нăшăк тăвать, хнычет; нăшăклат: мĕн нăшăклататăн тата? СТИК. Нăшăклатса йĕрет, всхлипывает. Тюрл. Мĕн нăшăклатса макăрса ларатăн?

нĕрне

неизв. сл. СПВВ. АС.

нĕрттае

неповоротливый, толстый, неуклюжий, увалень. СПВВ. ФВ. Нĕртте — чут йăраланса çӳрекен çынна калаççе. Сред. Юм. Пит нĕртте, (неповоротливый и толстый) вĕт ô, ôтаймас та.

нĕсĕл

(-з-), влажный; нежный? СПВВ. АС. Нĕсĕл-нӳрлĕ, чипер çыпăçса тăрат.

нĕсĕлке

(н'э̆зэ̆лгэ), мягкий, нежный? СПВВ. Йĕтĕн епле йăлтăрка, кĕпи епле нĕсĕлке.

нярка

неизв. сл. СПВВ.

няртĕк

неизв. сл. СПВВ.

няртя

нартяк, неизв. сл. СПВВ.

ньăка

неизв. сл. СПВВ.

пай

часть. БАБ. Виç пайĕнчен пĕр пайне çиме пар, икĕ пайне сутма пар (о хлебе. Моленье ӳчӳк). Çĕн-Кипек. Ал татмалла вылянă чухне, пурте, кам выляс тиекен, икĕ пай çине (на 2 части) уйăрса тăраççĕ. N. Ко (= ку) ним тума пĕлмерĕ, тет. Йăпăр-япăр кăсинчен çĕçĕ кăларчĕ, тет те, лашана пай туса утса ячĕ, тет, сапор орлă, хăй ухса выртрĕ, тет, лупас тӳпине. || Доля. СТИК. Ку, сан пай-и манăн-и? Эта твоя доля или моя! Альш. Ку таврари пур пулăлă кӳлĕсене, унтан тата Сӳнтĕкрен пуçласа Пушча çитиччен Сĕвене, Этремене те, çав Сатик (имя татарина) кайса илет те хыснаран, унтан вара Элшелсем, Мертлĕсем пулăçăсем пĕр аллă-утмăлшар тенкĕлĕх пай кĕреççе. Хакне кӳллине кура кĕреççĕ-тĕр. Кусем вара хăйсем тата атмапа мĕнпе тытма кĕрес тиекенсене пĕр-икĕ тенкĕлĕх пай кӳртеççĕ. П.-Пинер. Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан чуп. (Послов.). Юрк. Ашшĕпе амăшĕ вилсен, çак вилнĕ çын тенĕ çын, хăйĕн пиччĕшĕсем патне вырăсла çыру çырса ярса, ашшĕпе амашĕнчен юлнă япаласенчен хăне валли пай уйăрса пама ыйтат. Ib. Хăрпа пĕрле юнашар тăрса ни суха сухаламаст, ни утă çулмаст, ни авăн çапмаст, нимĕн тумаст, мĕшĕн ăна, вилнĕ çынна, кăлăхах пай парас. N. Пĕр юман икĕ пая тухрĕ. Манит çурă ун пайне тӳлерĕмĕр. N. Ку хута икĕ пай тӳлесе илмеле пулсан та, ан çилен || Порция (напр., мяса и пр.). СПВВ. ТА. Пай = аш. N. Атя, çак пăлана çурмаран уйăрар, вара, эпĕ малтан хам пая çисе пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп, эпĕ малтан пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп(?). || Мера земли Шибач. Пĕр пай пусăк ана (целая десятина). N. Пай, цлощадь земли = 10×100 и 10×120 саж. Питушк. Пай, часть лугов (çаран). N. Ху ятпайна вахăтлă кăтартмарĕç.

пайăр

собственный. Букв. 1904. Епле санăн? Аташмастăн-и вара эсĕ? Ку манăн пайăр хам лаша. КС. Пайăр хамăн, собственный. СПВВ. ПВ. Пайăр — собственность. Ib. Пайăр лашана тытса карĕç. Отняли собственную лошадь. || Действительно, доподлинно. КС. Япали пайăр хăйĕнех мар пулĕ çав: илсе кай эппин, тесех тĕмĕччĕ те. N. Вĕренмен, пĕлсе çитмен çынсем ăна, ытти çырусене те пăтратнă пек, пайăр хăйсем пĕтес çине пăтратаççĕ. N. Ку япала пайăр çавсенче. Коракыш. Катаран курăп — пайăр хура (отчет-ливая чернота), патĕнчен курăп — пĕр хура (другая чернота), хулă тесе, хуçимăп, курăк тесе, татимăп. (Тĕтĕре). Орау. Кам вăрланине эпĕ пайăрах (доподлинно) пĕлсе тăратăп. Чертаг. Пайăр пĕрччĕ. Именно было, действительно было. || Определенно. Орау. Вунвиççĕмĕшĕн ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Не называют определенно название 13-го месяца. Сам. 19. Йĕри-тавра пăхап та, ним те пайăр курăнмасть.

пайкуш

(паjгуш), бобыль. СПВВ. ЕС. Пайкуш — çуртсăр-йĕрсĕр, çука юлнă çын.

пайтах

(паjдах), довольно много. Сред. Юм. Мана та пар, тесе ыйтакансĕм пайтах та ăсĕм, кăçта порне парса çитерен. Альш. Хай хуллен-хуллен вунтăватталла-вунвиççелле çитрĕмĕр эпир. Ĕнтĕ пайтах ас пĕлекен ачасем пулнă. СПВВ. ФИ. Пайтах — нумай та мар, сахал та мар пулсан (калаççĕ). N. Пайтах пулчĕ унтанпа, чылай пулчĕ. Регули 1400. Çынсам пайтах килнĕччĕ онта. Ib. 1397. Вăл мантан пайтах инче кайса. ГТТ. Ку науккăсем чăваш пайтах уйрăмне, Европă çынни маррине кăтартрĕç. || Довольно долго, долгое время. Юрк. Пуп хăнана килсе кайнăранпа пайтах вăхăт иртсен, хай улпучĕ пупĕ патне, пит чĕннĕрен, хăнана каят. (Из сказки). Бижб. Хĕвел анасси пайтах-ха. Ib. Хĕвел анни пайтах пулат. Сред. Юм. Пайтах-ха онта çитесси. Еще долгое время нужно употребить, чтобы дойти до этого места. N. Пайтах çĕр çул иртсен... Через несколько столетий... КС. Килтен килни пайтах пулать. Регули 1399. Вăлсенчен пайтах малтан килсе. Ib. 1399. Эпĕр пĕтерни пайтах полать. К.-Кушки. Унта кĕркунне çитсен пайтах вăхăтчен пурăнтăмăр. Мы прожили там до поздней осени. || Довольно (долго, много, большой). Альш. Пайтах пысăк вăрман вăл. Довольно большой лес. || Как будто... Сред. Юм. Пайтах ыр япала пик паян оншĕн конĕпе сôлланса тăр. Ib. Пайтах япала пик хыпаланать çавна илеçшĕн. Как какую-нибудь хорошую вещь старается его присвоить.

павлин

неизв. сл. СПВВ. Павлин — урттăш (турткăш? Вопрос оригинала).

пака

вздутие живота? СПВВ. МА. Пĕр-пĕр япала вăрласа çисессĕн, çиекене: ай пака пулса вилесшĕ, теççĕ.

çара пакартайăн

нагишом. СПВВ. Х. Пакарта, çара пакартайăн, нагой.

пакартамас

так называют человека или животного с большим животом. СПВВ. ЕХ. Пакартамас — пысăк хырăмлă, кĕске япала. СПВВ. ТМ. Пакартамас — начар, ырхан выльăха е ачана калаççĕ. СТИК. Аяй ку пулă пит пакартамас (икристый, вздутый). Ib. Пакартамас çын, коренастый человек.

пакăлчак

(пагы̆л'џ̌ак), щиколотка, ладыжка; запястье. КС. V. S. Ура пакăлчакĕ, щиколотка. СПВВ. КЕ. Пакăлчак тесе, тĕркуççи икерчи хушшинчи шăма калаççĕ.

паклак

то же, что пуклак, тупой. СПВВ. Пуклак = паклак. Якейк. Вĕрен шалчине паклак вĕçлĕ (с тупым концом) тунине хăçан та полин корса-и эс? Корман тăк ма тăван? Шашкар. Паклак, лишенная пальцев рука.

пал улми

пал омли (омλиы ), садовое яблоко, Ф. Т. Тимоф. СПВВ. Х. Пан улми, пал улми. Ib. † Пал улми ӳксе çĕрминччĕ, хамăр тăван ӳксе вилминчнĕ. ЙФН. Иăвăç картинче пал улми.

палас

половик. Изамб. Т. СПВВ. АВ. Палас, ковер. Кайсар. Палас, одеяло. Толст. Икĕ аяккинче çтена çумĕнче палассем çакăнса тăнă. Баран. 162. Пуян тăракан калмăксем кибитки урайне те палассем сараççĕ. Дик. леб. 31. Вăл пӳлеме мрамăртан тунă, ăна палассем сарса, çемçе минтерсем хурса тирпейленĕ.

палван

болван. Сред. Юм. N. Ĕлĕк Ваçилий палванăн виçĕ арăм пулнă, тет. СПВВ. ИФ. Палван. См. лӳппер.

палка

бить. Хĕн-хур. Пӳртĕн аялти хучĕйĕн пур чӳречисенчен те вут çулăмĕ палкаса тухнă. Хурамал. Çăлтан шыв палкаса тухать (вĕресе тухать, сикет). Цив. Çĕртен шыв палкаса тухнă. Сред. Юм. Шыв куçĕ палкаса тôхать. Ib. Вăйлă çăл çĕр айĕнчен палкаса тохать (показывает на выбивающееся большое количество воды). Ib. Сиввĕре пӳрт шăтăкĕнчен ăшă палкать анчах (показывает, как валится тепло). Ib. Шыв çĕр айĕнчен тохнă чохне палкать, теççĕ. Ib. Тĕтĕм палкаса тохать. Дым выходит клубами. СПВВ. ИФ. Çăл тавраш çĕртен пит вăйлă тухсан: палкат кăна саççим, теççĕ. СТИК. Кĕленчери шыва тăкнă чухне вăл палкаса тухат (бульканье бутылки). || Болтать. Монаст. Ан палка çаплах. Шел. 95. Ан палкаса тăр. Кушакпа автан. 7. Ну, кирлĕ мара ан палка (калаç). Икково. Эс паян палкаса ăвăнмарăн-и-хе кинемей? Неужели ты, тетка, не устала ругаться? N. Вăл тек палкаса ларать.

палтир

(-д-), так назыв. дураковатого человека (от собств. имени). СПВВ. ЕС. Палтир — ларса çитмен çын, ухмах.

папай

(пабаj), старик, дед. ЧС. Эпир, ĕлĕк папайсем каланă йăлапа, сĕрен хăваласа çӳретпĕр-ха. СПВВ. ФИ. Папай = асатте. СПВВ. ФВ. Ватă çынсене чĕннĕ чух: папай, кил-ха кунта! теççĕ. Тата папай тесе, аслатине калаççĕ: папай хытă авăтрĕ паян, теççĕ. ППТ. Çак папайран чир-чăр вĕçтĕр. (Сĕрен). Магн. М. 183. Килĕр папайсем, эписем, ачасем мункун курма. Сирĕншĕн çăмарта, пĕлĕм пĕçернĕ. Богдашк. Пурнескине папая патăм, папай мана икерчĕ пачĕ. N. Пыраттăм, пыраттăм, пурнеске тупрăм, ăна папая патăм (папай = ватă тутар). БАБ. Эпĕ курман та, хайхи Миттюç папай та пырса ларнă. Я и не видал, как пришел дедушка Митюç. (Чӳклеме). Бес. чув. 19. Эсĕ вара, Мустафа папай, лайăхах пĕлетĕн-е? Сред. Юм. Торхан папайсĕне, Хосана тытса илнĕ вăхăтра, пичке ăшне хопса, сăртран костара-костара ярса вĕлернĕ, тет. См. эпи. Тюрл. Папай — самый старик. Торă папай — Çӳлти Торă. || Бог (детск. сл.). А. Турх. N. Турă папай сыхласан, пурнăп-ха. || Гром. N. Пĕр икĕ кунтанпа кунта çĕр çĕмĕрлет, папай алтнă пек кĕлтĕртеттерет. Вопр. Смоленск. Папай вăрăмăн авăтсан (виççĕ, тавлăкран тăваттă чарăнмасăр тăрсан) йĕпе вăрăм пулать. ЧС. Папай авăтса çумăр çунă вăхăтра ан кай (не поезжай), аçа çапса вĕлерĕ. Ib. Папай авăтса çумăр çунă чухне ĕçлеме юрамас. Нюш-к. Анçи, ачам, папай çапать! (Говорят детям, когда раньше времени они едят яблоки). М. Васильев. Сохаласан-сохаласан, таçтан çăмăр тохса папай алта пуçланă. Собр. Папай авăтнă чух чӳречерен пăхсан, папай çапат, теççĕ. Сред. Юм. Папай алтмасăр çĕр чавма йôрамас. До первого грома землю нельзя рыть. Ib. Папай алтни, гром.

папи

(пабиы), как раз, подсилу. Якейк. Çак Тимоххайăн халь çăпата тума папи (сан авăн çапма папи, тырă вырма, хотла вĕренме и др. — уже пора). СПВВ. Папи ĕнтĕ сана суха пуçĕ тытма (= вăхăтлă). Ib. Вăй-папи = вăй-питти. || Мастер?. Шарбаш. См. папий.

папăлти

(пабы̆лδиы), болтун. СПВВ. ФИ. Кирлĕ мара калаçакан çынна: папăлти, тĕççĕ.

папка

бабка (инструмент для битья свай). Пшкрт. Папка — свайсем çапмалли каска. || Стропила. Орау. Папка лартас. Ядр. Папка, поперечный брус. СПВВ. ТМ. Папка; пӳрт тӳпине каштасем хума пĕрене çине икĕ пĕрене хире хирĕç тăратса хураççĕ, ун çине вара каштасем хураççĕ. || Передняя подушка телеги, сквозь которую проходит сердечник. Нюш-к. Изамб. Т. Папкан аял енчен касса лартнă (у телеги).

папка

почка (у деревьев), росток, бутон. N. Юр ирĕлсе пĕтсен, йывăç папкисем, кăчăкисем тула пуçласан, эпĕ аттепе вăрмана каятăп та, йывăçсем кăларма тытăнатăп. Чертаг. Папка, почка, из которой выходят листья (у лиственных деревьев, или иглы у хвойных). Календ. 1906. Йывăç çĕнĕ папкасем, туратсем, çулçăсем кăларать. СПВВ. МС. Йăмран папкисем тухнă (çĕнĕрен лартнă йăмран хуппи айĕнчен кăкă пекки (на подобие корешка) мăкăрăлса тухать, çавна папка теççĕ). Толст. Йăмрисем пурте папка ярса çулçă кăларнă. Эпир çур. çĕршыв 9. Тепре утă уйăхĕнче çамрăк улмаççисене папкапа сыпатпăр. Чертаг. † Вĕрене папка ма ярать? Çулçи сая каясран. Ст. Ганьк. † Шыв хĕрĕнчи пултăрана, шыв сулхăньпе сарăхиччен, курса юлăр папкине. Яргуньк. Ума папки (çеçки), росток картофеля. Хурамал. Пултăран папки тесе, ватă пултăран тĕпĕнчен тухнă çамрăк пултăрана калаççĕ. Ib. Кĕпçе папки (кĕпçе сорать). Ib. † Çул хĕрринчи пултăран папки туха пуçланă, кинçĕм чипер (çавă пур), манки туха пуçланă. (Хĕр туйĕ çинчен калаççĕ). КС. Кикен папки, самое начало.

паппи

бабушка со стороны отца или матери. См. асанне. СПВВ. ТА. паппи = асанне.

парлантар

понуд. ф. от парлан. СТИК. Пушăта навус айне хурса парлантарас. || Вздуть, побить. СПВВ.

çăпан парĕ

воспаление соответствуюшей железы при появлении чирия. СПВВ. КС. Пар тухрĕ! Çăпан парĕ тухрĕ (если чирей на колене, то пахи пухнут).

пару

дань, подать. Янтик. Кăçалхи çул пару пит нумай илчĕç: кантур укçисене, куланайсене, чиркӳ укçисене — пурне те пĕрле пухрĕç. КС. Саманисем йăвăр, пару хаклă. СПВВ. Х. Пару памалăх та пур, çимелĕх те пур тырă. || Милостыня. СПВВ.

паранкă улми

ягоды на картофеле. Череп., Янтик. ||СПВВ. ТА. Паранкă улми = хура çырла.

параппан

(параппан), барабан. СПВВ. НАК. Параппанĕсене çапса. Якейк. Параппан çакки; параппан топачи (палка). Баран. 20. Параппансем çапнă сасă пире килсе илтĕнчĕ. || Так назыв. в некоторых местах верх особо устраиваемой на масленице повозки. || Часть обдирки. Ст. Чек. Параппан (ун ăшĕнче вĕркĕчĕ, йĕки, çуначĕсем). Вута-б. Параппан, барабан (на шерстобойке).

парка

(парга), ядреный, полный, здоровый. КС. Кăçал хăярсам пит парка шăтаççĕ. Шурăм-п. Кăçал ăвăс кăчки парка. В. Ив. Вăрлăхра çимĕç мĕн чухлĕ нумайрах, тырă çавăн чухлĕ паркарах ӳсет. Чув. пр. о пог. 61. Çĕнĕ уйăх парка пулсан, уйăхĕпех çăмăр пулать (хĕлле ăшă юр пулать). Если молодой месяц полный, весь месяц будет дождь (зимой будет снег). . 443. Хăмла çырли малтанхи парка пулсан, малтан акнă ыраш лайăх пулать. Если раньше поспевшая малина крупна, то раньше посеянная рожь будет хороша. ЧП. Хура-ах вăрман хуххине суйласа татрăмăр паркине (= шултăрине. КС.) Альш. † Хура вăрман хуххине суйларăмăр паркине. N. Урасем пит парка = урасем пит хулăн. Сред. Юм. Ôн ачи пит парка ӳсет-ха (растет плечистым, здоровым). КС. Уммасем кăçал парка ӳсеççĕ. Хурамал. Пирĕн тырă пит парка шăтнă (тĕм-тĕм шăтна, ушкăн-ушкăн шăтнă, лайăх пулнă). Ст. Чек. Парка ӳсет (уçăм), растет тучно, отлично. СПВВ. ИФ. Ку кĕпçе пит парка, теççĕ, Календ. 1904. Шултра пĕрчĕн тымарĕ парка, йышлă пулат, нӳр те нумай туртать, шăтасса, ӳсессе те парка шăтать, парка ӳсет. СПВВ. ФВ. Мăн, хулăм кĕпçене парка теççĕ. Изамб. Т. Кăçал тырă парка шăтăрĕ (= шăтрĕ, взошел роскошно). . Унăн ачи парка ӳсет. СПВВ. ЕХ. Парка = хулăн. Кудемер. Парка лаша, здоровая лошадь. Шибач. Парка çитĕнет сĕлĕ (крупный). . Çӳлти парка полчĕ, аялти каюллă полчĕ. || Выносливый (о лошади)? Хорачка. Парка ут (пĕтсе кайса, хоппи анчах йолса, хытă чопать).

парлак

поляна. Карсун. Елбулак. † Парлак çинче çырлалăх. Хурамал. Парлак (тăвайăкки пичĕ?). Ib. † Ăçта çырла пит пиçет, парлак çинче пит пиçет; ăçта сарă ача пит ӳсет, Хурамалта пит ӳсет. Образцы. 6. Çырла çеçке тăксассăн каят парлак илемĕ. Ib. Утăна ăçта çулатăн? — Парлак çинче çулатăп. Бугульм. † Хура вăрман ути ешĕл утă, ялан парлак ути тиеççĕ; ăçта килчĕ унта палашаççĕ, ялан ырă çын ачисем тиеççĕ. Ст. Шаймурз. † Шурă аккăш вĕçет малалла, халь те пулин выртать парлакра. ЧП. Кăвак чечек парлакра, утсем авăнаççĕ çиесшĕн. СПВВ. Х. † Йĕшел курăк тухать ешерсе, парланайса выртать парлакра. || Залежь. Орау. КС. Эпир вăл анана парлака хăвартăмăр. Чув. Сорма. Парлак, пустырь, незанятое, заброшенное место. Юрк. Çав çул нумайĕшийĕн анисем сухаламасăр парлака юлчĕçĕ. Шибач. Çĕр парлак выртсассăн йосанать (два-три года). Ib. Парлак çĕр. Ib. Парлак вырттар, не сеять.

парлаклăх

залежь. СПВВ. † Кулканлăхра парлаклăх, парлаклăхра çырлалăх, кăвак чечек парлакра.

парне пар

подарить, делать подарки. N. Апат çисен çураçнă хĕр парне пама тытăнать. Менча. Вăл: тухатса парса хамăр ял витĕр вăтăр туя (свадеб) хама парне парса пуççапса йăлăнмасăр ирттермерĕм, тесе, мухтанатьчĕ, тет. N. Алла тытнă пĕчĕкçĕ ача çынни çине какка тусан: акă телей! ку мана парне парать! теççĕ. Е ача амăшĕсем: ку сана ӳссен парне парать, теççĕ. Городище. Парне парать. (Метафорическое выражение, означающее, что ребенок испражняется на человека, взявшего его на руки). СПВВ. Хĕр ашшĕсем хĕрĕ хыççăн парне параççĕ. Никит. Шыв тытнине пĕлсен, ăна парне парса çырлахтарнă. Сред. Юм. Çĕнçынсĕм ратнисĕм патне чăн малтан хăнана кайнă чôхне пир-и, сорпан-и илсе кайса параççĕ, çавна парне пани, теççĕ. Юрк. † Хапха умне хирĕç тухакана икĕ куçран парне парăтăм. || Приносить жертву. Кратк. расск. Унта пусса ăна мана парне пар.

пархатар

(парhадар), благополучие, добро. КС. Ырă кур, пархатар кур. N. Вăл паянах сан енне кăмăлне çавăрса тӳрĕлĕхӳ тарах ырă сунĕ сана (в рукоп. пархатар кăтартĕ). Н. Карм. Пархатар — пожелания юратнă çынна: ырă куртăр, пархатар куртăр, ыр çынна куртăр. Шибач. Эпĕр конта ларса пархатар коримăпар. Сред. Юм. Аçу-амуна хисеплемесен, çынтан ватанмасан, пархатар кораймăн. Т. II. 62. Ырă курăр, пархатар курăр, ваталаччен, йӳтеччен пурăнăр. Чăв. й. пур. Кăна парахмасан, пархатар курас çук, тенĕ. Если не отмените решение, не будет вам добра. Перев. Вĕсем хăйсен эмерĕ таршинех пĕрне-пĕри пулашса, пархатар курса пурăннă. N. Ĕмĕр-ĕмер пархатар куртăр. || N. Вăрçă майĕ перте пархатарĕ çук. || Польза. Ск. и пред. 3. Санта пархатар сахал, эсе манан херĕм мар! N. Ну, сантан пархатар пулмас иккен. Якейк. Сантан пархатар корас çок. От тебя не жди пользы. Чураль.-к. † Темпĕр-темпер параппан, параппанне çапсан та, пархатарне курас çук. СПВВ. ФВ. Пархатарсар çын = усасар çын; санран пархатар пули вара, аçу-аму ятне çĕртĕн, теççĕ. СПВВ. Пархатар курас; пархатарсăр пулчĕ. Ib. Пархатар пулат (польза, лад). || Употребляется в качестве усилительного слова в смысле: очень, без числа. КС. Пархатар çук нумай? (Очень много, напр., çырла, мăйăр). N. Пархатар вăрçрĕç.

пархатарсăр

(-зы̆р), недобрый, негодный, бесполезный, беспутный. Сред. Юм. Сан пик пархатарсăр çын пôлмарĕ ĕнтĕ; аçу-амуна та ним шôтне те шотламастăн, çынтан та вăтанмастăн. N. Пиреншĕн, усал камăллăскерсемшĕн, пилсĕрскерсемшĕн (пархатарсăрскерсемшĕн)... Ст. Шаймурз. † Пире, пире, тиетер; сире, сире, тиетер, кăмакана кĕрекен, пархатарсăр; тиетĕр. Ст. Чек. Пархатарсăр = шанчăксăр. СПВВ. КЕ. Пархатарсăр — канăçсар çын. СПВВ. МА. Пархатарсăр япала (= çын япалишĕн пит вилетĕн, выçă). СПВВ. Ай пархатарсăр, мĕн панипе тăранмастăн, теççе. N. Хайне хăй ырă сунман çынран пархатарсăр çын çук. КС. Пархатарсăр çын; эй пархатарсăр япала! Ib. Пархатарсăр нумай! (очень много).

пасма

назв. меры для хлеба, равной прибл. 4 пудам. Тюрл. Тăватă пăтакка — пĕр пасма. Собр. Вырăспа тус тусан, пасма тулă парса уйăрмалла, теççĕ. Ib. Юр йĕп пек шăтăкран пĕр пасма кĕрет, теççĕ. СПВВ. ФВ. Пĕр пасмара икĕ пăчăх, тăватă путалка япала. См. пасман.

пасмана

то же, что пасман. Череп. Пасмана = 4 пăтавкка (около 4 пудов). Трхбл. Пасмана — четыре меры (пудовки). Прокопьев. Çак хăта пирĕн çак туй халăхне кĕтсе сăра тунă иккен; сăрине çичĕ хут тунă, çичĕ хут туса çичĕ пасманаран тунă. (Такмак). Пазух. Ют ял каять пасара пасманипе хывăхпа, Чакă каять пасара пасманипе тулăпа. Кан. Пасмана — 100 килограмм. Изамб. Т. Кӳлли пĕчĕкĕ пуль? — Кӳлли те пĕчĕкĕ мар. Ултă пасманаран сăра тума çитет. СПВВ. Пасманаран пыл хыврĕç, тет. Чăвашсем. 11. Пĕр пасмана пăри илчĕ, пĕр пăтавка хура тул çăнăхĕ илчĕ, пĕр тенкĕ укçа илчĕ, çур штав эрех илчĕ. Цив. Пасмана, кадка.

паçник

(пас'н'ик), пазник; плотничный инструмент, которым выбирают пазы. Тюрл. Юпа ыраланă чохне паçниксĕр йорамас тасатмасăр. СПВВ. ИА. Паçникпе вĕлле тăваççĕ. СПВВ. ФВ. Паçник = урлă пуртă, унпала шывлăшсем, шăлапсем чаваççĕ. Сред. Юм. Паçникпе лаша таканисĕм чаваççĕ. N. Паçник юпа ыри чавнă çĕрте якатма кирлĕ. Вăл урлă пуртă пек, çинче пулать.

патăр

(пады̆р), то же, что паттăр. СПВВ. N. Патăр матур тени пулат. Орбаш. Патăр капанне шăши аялтан туртат. (Кăнчала арлани).

патрак

хрупкий, ломкий. N. Патрак йывăçран çуна тупань аваймăн. ЧП. Хытта юлнă анасен ути патрак çулмашкăн. СПВВ. ГЕ. Патрак тесе йăвăçа калаççĕ: тата часах татăлакан япалана та калаççĕ. Зап. ВНО. Патрак = муртак, хрупкий. Ку çип пит муртак. СПВВ. КМ. Патрак = час татăлат. СПВВ. КЕ. Патрак — çыртсанах хуть тыткаласан та, таткаланса каякан япала: ăвăс хуппи, çирĕк хуппи. Сёт-к. † Патăрьяль пак патрак мар, оммоççи пак çатрак мар.

патрак

назв. растения. Ст. Чек. СПВВ. Патрак çĕр çинче ӳсет, çимели.

паттен

(пат'т'эн'), бадья; чашка для пива. Кĕвĕсем. Пусран паттен тухнă чух пус тараси каçрăлать. ЧП. Кĕреке çинче, паттен çинче пурте ватă хурт пылĕсем. Ib. Паттен те паттен пылсам пур. СПВВ. Паттен çине антараççĕ.

пачак

(-џ̌-), так называют низкого и широкого человека. СПВВ. ФВ. Лутра сарлака çынна пачак теççĕ.

пахасăр

(-зы̆р), нестоющий (о вещи). См. пахаллă. || Неутомимый, прилежный, бесценный. СПВВ. ЕХ. Пахасăр, ĕçленĕ çĕрте хăйне хăй хĕрхенмен çын. СПВВ. ТМ. Пахасăр — пит хытă ĕçлекен çынна калаççĕ. Халапсем 22. Асли ĕçе çапла пит хытă пахасăр ĕçленине курсан, кĕсем, çамрăккисем, наянсем, аслă пичĕшне курайми те пулаççĕ. || N. Пахасăр, безответный. N. Пахасăр выльăх = итлекен. N. Пахасăр, необидчивый.

пахалчак

(паhал'џ̌ак), кисть руки. СПВВ. ВА. Алă пахальчакĕ,

пахил

(паhил'), благословение. СПВВ.МА. Мана атте-анне пахил парса хăварман, теççĕ (= пиллесе хăварман). Юрк. Çук, манран вĕсене пахил çук. (Гов. мать о дурном сыне и дурной невесте, его жене). Ib. Ашшĕ: эпĕ мĕн тумаллине хам пĕлнĕ пек туса патăм; çавăнпа пахил пултăр! (Гов. уми-рающий). Ib. Ачам, чунăм, аçăна-анĕне сума суса пурăннăшăн сана пиртен пахил! (Гов. сыну умирающий). Телейлĕ пул! Кунта мĕн пур кил-çурта ху пĕлнĕ пек ту. N. Пахил паман она ашшĕ (не благословил). Слакбаш. Сана пахил манран лаша! (Гов. умирающий). Ib. Манран сана пахил пӳрт. (Гов. умирающий),

пахилкке

(-hил'ккэ), бахилы. Альш., КС. СПВВ. Пахилккене сăрантан чăлха пек чăлха пек çĕлесе, çуркунне урана шыв ан виттĕр тесе, çав пахилккене тăхăнаççĕ.

пахăлча

(паhы̆л'џ̌а), то же, что пакалча. СПВВ.

пахмат

отчаянный, смелый. Бугульм. СПВВ. ЕС. Пахмат — çын кĕмелле мар çĕре хăрамасăр кĕрекен çын. СПВВ. Т. Пахмат тесе, сăмаха шухăшламасăр калакана калаççĕ.

пеит

род песен (татарск.; напр.: Хуньăм хĕрĕ... уç алăкна!). СПВВ.

пейĕт

то же, что пеит. СПВВ. ТМ. Пĕр-пĕр усал хĕр е каччă çинчен усал юрă кăлараççĕ, çавна пейĕт теççĕ. || Дурная слава. СПВВ. ЕХ. Пейĕт — пĕрин-пĕрин çинчен ят кăларни.

пекĕ

(пэгэ̆), складной ножик. СПВВ. Пекĕ — хуçмалла çĕçĕ. Энĕш-п. Пекĕ, перочинный, складной нож. Т. IV. Тĕлĕкре пекĕ тупсан, ывăл ача çуралат, теççĕ, çĕçĕ тупсан, хĕрача пулат, теççĕ. СТИК. Тупăлхана пеккипе касса илет. Ст. Шаймурз. † Хусана карăм пекĕ илтĕм, чиркӳ тăррисене тĕрлеме.

пелетĕш

(пӓлӓдэ̆ш), цветок. Пшкрт. Йӳç çорконя пелетĕш туат. СПВВ. ТА. Пелетĕш = чечек.

пепĕккем

то же, что пепеккĕм. СПВВ. Х. Срв. тат. бӓбкӓм.

пер

(пер), мы. Пшкрт. СПВВ. ТА. Пер килтĕмĕр = эпĕр килтĕмĕр. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар. Çак ял хĕрĕ пор çинче пер те арăмсăр порнас çок. См. эпĕр, эпир.

перекет

(пэрэгэт, Пшкрт: пэрэђэт), изобилие, abundantia. СПВВ. ИА. Апат çиме ларсан, перекет (спорынья) пултăр, теççĕ. Сред. Юм. Перекет! (Ĕçкĕ-çикĕре пуçламан кленче тôлли эрех пôлсан калаççĕ. Ib. Перекет пултăр (= час ан пĕттĕр). Н. Шинкусы. Сирĕн кил-çурта пĕтĕмпех пăсса пĕтернĕ, ют турă укçисем пăрахса тултарнă, тата ĕçме-çимесене те йăлтах пăсса перекечĕсене вĕçтерсе пĕтернĕ. Ib. Сăра ĕçес килсен, ăсса килтереççĕ те, ĕçиччен: перекет! теççĕ. Ст. Чек. Перекет, все что идет на пользу. Перекет! говорит работающий в поле перед тем, как обедать. На свадьбах, перед разливанием вина говорят то же самое. Ядр. Перекет, такое состояние вещей, при котором они не убывают. Микушк. Ана çине аксан, ана çинче перекетне пар! (Из моленья). N. Çурлипе тырă çавăрса илсен, перекетне пар, кĕлте тултарăпăр, кĕлте перекетне пар, тĕм тултарăпăр, тĕм перекетне пар! Унтан вăрлăхне ана çине исе тухсан, кунтăк çине хурсан, кунтăк перекетне пар! Тата ывăçласа исен, ывăç перекетне пар! (Выдержки из молитвы «пичке пуçлянă чухнехи кĕлĕ»). Т. VI, 34. Хура халăх тайăлат сана, тăватпăр-тытатпăр, тытнă çăнăх-кĕрперен перекетне-услăхне пар! Тытнă тăвартан перекетне пар, ыйтнă укçаран перекетне пар! || Сбережение. Кан. Перекет кĕнекине (сберегательную книжку) илмесĕр эпĕр пӳрт лартса пĕтерес çук. || Дождь. || Назв. божества. К.-Кушки? Перекете ак çапла кĕлтунă: перекет, перекетне пар, иксĕлми тивлетне пар, кашни тиркĕре асăнатăп, витĕнетĕп, йăлăнатăп, тайăлатăп, тесе каланă. Магн. М. 62. Ой амăшĕ перекечĕ, итем амăшĕ перекечĕ, кăшăл амăшĕ перекечĕ, кил амăшĕ перекечĕ, карта амăшĕ перекечĕ, кĕлет амăшĕ перекечĕ.

Перкĕч

(-гэ̆ч'), назв. сказочной птицы. СПВВ. † Перкĕч вĕçсе пырать-çке, хурăн тăрне тивет-çке. См. Вĕркĕç.

перче

(пӓрџ̌ӓ), росток. Хорачка. СПВВ. ВА. Перче, почка.

перчче

росток почки. СПВВ. ТА. Перчче = йывăç кăчки. Собр. Хурăн перччи нумай пулсан, çур тырисем аван пулат, тет.

пет-пĕлчĕк

(-д-), подр. крику перепелки (срв. русск. под полать). СПВВ. ГЕ.

Петĕр-вăкри

назв. местности? СПВВ.

пахилле

благословить. Беседы на м. г. Çавăн пек çынсене çапла кӳртсе пăхса янине вăл темĕн чухлĕ пехиллесе илет. Н. Яха-к. Пехилле, выртнă вырну мамăк пултăр, сĕт кӳлли пултăр, тутă пул, эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн (при возлияниях в çиччĕш). Н.Лебеж. † Аслă урамра ваттисем пехилерех парăрсам. ЧП. Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, пехиллесе ярăр ĕçкĕр-çикĕре. Изамб. Т. Хĕрĕн ашшĕ-амăшĕ хĕрне, кĕрӳне япаласем пехиллеççĕ. СПВВ. Пехил тăвас, пехиллес. Ib. Ах аннеçĕм, аннеçĕм, мĕн пиллетĕн, аннеçĕм? Кăкăру сĕтне пехилле. || Завещать. N. Вăл кĕнекене çавăнта амăшĕ пехиллесе панă. N. Хĕрне ӳстерсе качча пар, вара эсĕ пысăк ĕç тăвăн, ăна ырă çынна пехилле. ПМП. Пĕтĕм çĕр çине хăвăн ырăлăхна пехилле. N. Пехиллесе пар, пожертвуй.

пынькала

(пын'гала), назв. игры. СПВВ. ТА. Пынькала выляс = майралла чупмала выляс.

пыракан-ларакан

(-ган), (-ган), приходящий вообще. СПВВ. БМ. Пыракан-ларакан и т. п. пыран-ларан.

пыранçи

(-з'и), притворяющийся приходящим, приходящий для вида. СПВВ. Х. Пыранçи пулнă, тет (показал вид, что идет). Сред. Юм. Пырас çын пик паçăр пыранçи пôлса йолчĕ, халь ĕнтĕ каясшĕн те мар.

пыра

сруб. Шибач. Бгтр. Пыра хĕрĕнче кăрлик ларать. (Сухал). || СПВВ. Т. Пыра — пӳлме тенни пулать. Пизип. Пыра = пура. См. пура.

пырав

назв. горловой болезни. СПВВ. Пырав, боль в горле.

пырак

бурак. Сред. Юм. Бгтр. Кăмака çинче çĕпре пыраки пулнă, тет. СПВВ. Т. Пыракпа çула уя шыв илсе каяççĕ.

пыçи

(пыз'и.), пояс. СПВВ. Т. Пыçи — пысăклăх тенни пулать. Яргуньк. Хĕп-хĕрлĕ пыçипа, пыçи тăринче шăрçи пур.

пыт

пытать, допрашивать. Хорачка. Латăлă пытса (по закону) сойлас полат сояя. СПВВ. Пытса чĕнчĕ, каларĕ (настойчиво).

пычăкă

(пыџ̌ы̆гы̆), пила. См. пăчкă. СПВВ.

пычча

восца. Начерт. 137. Б. Олг. Этеме полат пычча, вăл кĕçтет, хыçсассăн полат вăл. СПВВ. ТА. Пычча = тимрен. КС. Пычча ерсен, ӳт вĕчĕлтетсе кĕçтет. Ib. Пычча ернĕ (восца). КС. Пыччана шĕшлĕпе хĕртсе пусаççе (надавливают).

пие

(пиjэ), пеленка. СПВВ. ТМ. Тин çуралнă ачана пĕтĕмпе ури алли мĕнĕпех чĕркеççĕ, çăварĕ анчах курăнать: çав тутăрне пие теççĕ, ачине пиевçĕ теççĕ.

пиеле

пеленать. СПВВ. ВА. N. † Пиллĕкĕн-пиллĕкĕн килтĕмĕр, пилĕк çулхи ачана пиелесе хăвартăмăр. Альш. Пиллĕкĕн-пиллĕкĕн килтĕмĕр те, пиелесе каятпăр. О сохр. здор. Тата çитменне ачисене пур ури-аллине пĕр çĕре кипкисемпе çыхса (пиелесе) пăрахаççĕ. СПВВ. ФН. Ачана пиеле-ха, теççĕ. N. Эпĕ ăна пĕлĕтпе чĕркенĕ чухне, тĕтрепе пиеленĕ чух... ăна кам хапха туса пӳлнĕ. СПВВ. ЕХ. Пиелени — пĕчĕк ачана кипкепе чĕркесе çыхни.

пиелĕх

пеленка. СПВВ. † Çак эпир çын çине кĕреччен пиелĕхри ачасем те ар пулĕç.

пике

(пигэ), барышня, барыня, гоопожа. Кĕвĕсем. Ай-хай хамăр тантăшсем пурте Питĕр пикисем. И. С. Степ. Пике — барышня, молодая дама. Сенчук. † Сарă хĕр те пике мар, чуп тусан та çылăх мар. Янтик. † Ĕнтĕ пике лайăх, пике лайăх, пикерен те лайăх аппам пур. Ст. Чек. Пике — по внутренним качествам — воплощение кротости, невинности, чистоты сердца; по внешности — чаплă, илемлĕ. Ib. Хăрхам пике хĕр пулчĕ, пике хăрхам пулчĕ. (Из сказки «Пикепе Хăрхам»). Ib. Ху ларатăн вырăнта, яту çӳрет пикере (= яту çӳрет лайăхра). N. † Çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Емельк. † Нар пек чĕре шуралнипе пике пек туçсăм сивĕнчĕ. Бур. † Хĕрне илсе тухăпăр, пике туса кĕрĕпĕр. С. Тим. † Çакă ялăн хĕрĕсем тăра-а-ççĕ пике пек. Алших. † Алших хĕрĕ пике пек, икĕ пичĕ чие пек, тытса çиес çырла пек. Макс. Чăв. I, 65. Ырă пике пек аппăна епле ытарса хварăн-ши? Альш. † Элшеллийĕн хĕрĕсем Питĕрпурăн пикисем. Ib. Ун умĕнче (перед купăсçă, скрипачом) икĕ хĕр пике пек. СПВВ. ЕС. Пике — пит лайăх, илемлĕ, хитре сăнлă-сăпатлă хĕр. Ку сăмаха хĕрарăмсем пĕр пĕринпе тавлашнă чух: ман хĕрĕм пике те, теççĕ. СПВВ. † Яту çӳрет пикере. Н. Лебеж. Ай тетеçĕм, хуçаçăм, ай инкеçĕм пикеçĕм. N. † Пике тĕслĕ аннене тăхлачă туса лартрăмăр. Янтик. Ай-ай, эс пике пек ларан-çке, ик алла арăк çине хурса! Ĕçлес пулать пăртак, эс пике мар. N. Ак çапла каларĕ, тет: эпĕ — пике, ăçтан çав çавăрăнакан кăлтăрмач çинче пурăнăп, терĕ, тет. Зап. ВНО. Аван пусан, пикешĕн, усал пусан, хĕрхăншăн (для девья). Тăв. 59. Çапла пĕрмай йывăр ĕçре çитĕннĕ сатур, пике пек хĕр пулса тăна. N. † Эпир Питĕр пикен йăмăксем. СПВВ. Пике — почетное название девушек (как йĕкĕт для парней). Ib. † Пĕвĕмех илемлĕ, сăнăм хитре: пике-им? тесе ыйтаççĕ. Пазух. Çакă ялăн арăмсем ыр пикенĕн курăнаççĕ. Альш. Пике, кажется, употребляется в смысле «пукане». Ал. цв. 1. Тата çак хуçан пике пек виçĕ хĕрĕ пулнă. Ib. Эй хĕрĕмсем, савнă чунăмсем, чипер хĕрĕмсем, пикемсем. || Яз. имя женщ. Ялюха М., Демидов. Ск. и пред. 105. Пике ятлă хӳхĕм хĕр Ст. Чек. Пике (сказочное имя).

пике-хĕр

пике-хĕрĕ, барышня. Бугульм. † Матур йĕкĕтпе выляма пике хĕрĕ кирлĕ ăна. СПВВ. Пике-хĕр.

пикен

(пигэн, пиг'эн'), энергично приняться, браться, начинать, приступить к чему-либо. Баран. 42. Харпăр хăй ĕçне пикенет. Ib. 150. Славянсем патне пырса кĕрсен, вĕсем ĕçе ĕçлеме пит пикенсе тытăннă. Ib. 54. Анчах пикенсе тарнă хутран Тарас чарăнать те, сасартăк кăшкăрса ярать. Истор. Халех пикенер: хамăра хамăр хĕрхенес мар. ЧС. Манăн йăмăк вилнĕ сурăхшĕн пикенсе йĕрет (настойчиво, горько плачет). ЧП. Чипер инке пикенсе вăрçат-çке (настойчиво бранится). N. Акă пикенер те, вун пус хурса кĕнеке илме ярар. Бюртли-Шигали. Кулача çиме пикенеттĕмĕр. Ib. Ларсан-ларсан, вара пикенетчĕ юмăç пăхма. N. Икел шӳсе çитĕннĕ, çурăлнă, çĕрелле тымар янă, çӳлелле ӳсме пикеннĕ. N. Праçник кун хĕрарăмсем ирех çимĕç пĕçерме пикенеççĕ. Истор. Кун каçиччен виç хут чарăнса, виç хут çĕнĕрен пикене-пикене вăрçнă. Ib. Çав тĕлтен вырăссем хулана çĕмĕрсе кĕме пикеннĕ, анчах патша кĕме хушман. Ib. Вăрра пикеннĕ. N. Вĕсен ашшĕ вилме пикеннĕ (собрался), тет. Ст. Чек. Пикенсе ĕçлес, старательно работать. N. Вара тата пикенсе хывма тытăнаççĕ. Изамб. Т. Унтан вара пикенсех вырма каяççĕ (принимаются как следует). См. хыв. Четпути. Сысна çитерме пикенсен, сысна витине епле те пулсан таса тытма тăрăшас пулать. Ст. Шаймурз. Çиленсе пикенсе каят ачасене илмешкĕн. Кан. Аха, эс пирĕн укçапа сутă тума пикеннĕ иккен-ха, теме пуçларĕç. Юрк. Пикенсех кайса курам. СПВВ. Пикенмешкĕн тесе, пĕр-пĕр ĕçе пĕтĕм вăйпа тума тытăнсан калаççĕ. N. Тепĕр кун ирех тăчĕç те, каллех канав алтма пикенчĕç. Ст. Чек. Каç пулсан, арçури лаша çинчен анма пикенчĕ. N. Ĕçĕм çырли пуçтарса çӳрекен çынсем хыçĕнчен, юлашкине пухса çӳренĕ пек, пуринчен кайран эпĕ пикенсе тăрăшрăм. Янш.-Норв. Вĕсем (родители парня) вара урăх хĕр çинчен пĕртте шухăшламаççĕ, пĕр çавăн çине анчах пикенеççĕ (устремляют свои мысли). N. Халĕ лаша çинче вăрçма пикенетпĕр. Баран 80. Карнă парăсĕ малалла шума пулăшмасан та, унăн ураписем пикенсе малалла кусаççĕ.

пикенет

назв. растения. СПВВ. Пикенет (?), тикенет, куршанкă.

пил

(пил'), свойства сердца: сильное желание, страсть и пр. N. Мул пухас пиле пĕтерĕр. N. Иуда пек укçа пухас пиле ан тытăр. Альш. Пилне кура тур парат, тет. (Послов.). Собр. † Кăмăлăрсем лайăх, пилĕр лайăх, кăмăлăра кура сире парат. N. Пилне Чарайман халăха пытарнăран çав вырăна Киброт-Гиттаава (пилсĕр çынсен тупăкĕсем) тесе ят хунă. Моркар. Пил çок онăн (у него нет доброжелательства). Çампа ăнмаст, япала илсен. ГТТ. Пилĕ çапла, пилĕ усал, он недоброжелательный человек. ЧП. Чунăм-пилĕм савать, икĕ аллăм çитмест. || Мысль? Сенчурк. † Кирек сахăрна пар, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пил çине. Янтик. † Хуть çуна пар, хăта, хуть пылна пар, кил шухăше ӳкрĕ пил çине. N. Урлă кĕлет умĕнче урамсене сырса лараттăм (обувал ноги), хĕрлĕ хĕвел ӳкрĕ пит çине; ĕнтĕ сахăр кирлĕ мар, пыл кирлĕ мар, савнă тантăш ӳкрĕ пил çине. Утăм. Ешĕл çаранĕ, ялтăрать илем, ак çамрăк шухăш, ак кĕчĕ пиле. || Расположение. СПВВ. † Кăмăлăр савса пил туртмасан, йăпатас мар çемçе чĕлхĕрпе. Сред. Юм. Ôн пик лапа çынна ман пил тôртмас. М. Васильев. Эл-кӳлли çăмăра пилпе панă çол тырă пит аван полать, тĕç. Собр. † Куçăр курса, пил (= кăмăл) туртса, чĕрĕр епле чăтат-ши? N. Пил çине килмест ку мана (не нравится). Сред. Юм. Пил çине килмен çынпа (с нелюбимым) ман чĕнес килмес. Ib. Пил çине çапла килет, чуется мне так. || Благословение. N. Атте мана пил памарĕ. Собр. Ачам сана мĕн пеххиллем? Пуç тулли хушпу пил сана. — Аннем, сан хушпăвă Атăл тĕпне сарăлтăр. Ib. † Ачам сана мĕн пеххиллем? Пĕр вите ĕне пил сана. Пис. † Ах, пиччеçĕм, тетĕп, Иван пичче, и пил пултăр сана Хĕвекла аппа. Тюрл. Атте, мана пил парса хăвар. Н. Шинкусы. Парас парăмран, илес тулăкран парса илмешкĕн ырă ăс-хакăл пар, юсми пил пар, юнăшми чĕлхе пар пире турă. (Моленье).

пиллеш

прощаться, благословляться. Ст. Шаймурз. Тепĕр кунне каç чĕнтерчĕ мĕн пур ăратнесене, вара пуринпе те йĕре-йĕре пиллешрĕ (она, умирающая). СПВВ. Х. † Пилеш йывăç пиллешет, пирĕн пиллешес иртрĕ пуль.

пилетĕш

(-д-), цветок. СПВВ. ЛП. Пилетĕш = чечек.

пилĕк-çыххи

пояс. СПВВ. НН. Енчĕк — хĕрарăмсен пилĕк çыххи çумăнчи кĕйи.

пилĕкçи

пояс. Пшкрт. Лаптака пилĕкçи — ĕлĕк çакса хĕрарăмсам, икĕ енне иккĕ çакса, хăмачăран тĕрлесе порçăнпа, хора çиппе. СПВВ. ВА. Пилĕкçи = пиçĕкхи, пояс.

пипписсе

верба. СПВВ. ТА. Пипписсе хулли = кăчкă хулли.

пир юпи

(-би), столбик, вставляемый в пол; за него задевается основа при тканье. ЩС. СПВВ. ТА. Пир юпи — пир куç янă çĕрти патак. Байгул. Çакă ман шăллăм пулсан, ман пир юпи çине килсе лар, тесе калать, тет. Собр. Пӳрт вăти çĕрĕнче юпа ларат: çуркунне лартаççĕ, кĕркунне касаççĕ. (Пир юпи). М. В. Шевле. Пир йопи; пирĕн коммине куç ярса йопа çине тăхăнтараççĕ. Якейк. Пир йопи лаппи. Б. Олг. Пир йопи.

пирче

(-џ̌э), назв. болезни. СПВВ. ФИ. Пирче — пит усал тӳрленейми юхан-шăтан.

пирче

(-џ̌-), затвердеть, засыхать, заживать, задернуться (о ране). Сред. Юм. Çăпан, пĕр пирчеме пуçласан, часах тӳрленет вара ôлă. СПБВ. Суран пирчет = ӳт илет. СПВВ. Суран пирчерĕ = ӳт илчĕ. СПВВ. ФИ. Пирченĕ; кĕçенçăпан пĕтĕмпе çĕрсе кайнă пулсан, нимĕнпе те тӳрлетмелле мар пулсан, пирчесе кайрĕ, теççĕ. КС. Çулла пит хĕвелпе пирчет = хытса ларать, кашăркаса (шероховато). N. Çынна вăрттăн çапни пирченĕ сурана араслантарать. Стюх. Пирченĕ, зажила (рана). Сборн. по мед. Ача кӳпчĕкне кăвапаран тытса туртма нихăçан та юрамасть: вăл хăш чухне хăй тавăрашĕнчи ӳт çумне пирчесе ларать || То же, что хăнăхнă. Хорнвар-Шигали. Вăл ĕнтĕ хăма çурма пирченĕ (= хăнăхнă). Ib. Пĕрре вăрра пирченĕ те, çав шухăшпах çӳрет. Ib. Вăл пĕрре çул çӳреме пирченĕ. Ib. Пĕрре сат ĕрчетме пирченĕ (= хăнăхнă, хытнă, пиçĕхнĕ), çав ĕçпех аппаланат.

писевлĕ

с румянами, румяный; с узорами, расписной, узорчатый. СПВВ. † Сирĕн кăмакăрсем писевлĕ иккен, кирлĕ марччĕ писевлеме. Юрк. † Чĕмпĕр çулĕсем хура çулсем, пĕсевлĕ-тĕр пикенĕн çунисем. Н. Лебеж. † Аттеçĕм, аннеçĕм, писевлĕ кĕскĕ пулăттăм, сан кăкăру çинчен каймăттăм. (Хĕр йĕри). Самар. † Хĕреслĕ манит — пулăттăм, сан кăсйăнтан тухмăттăм; писевлĕ кĕскĕ пулăттăм, кăкру çинчен анмăттăм.

писмен

безмен. СПВВ., КС.

пиç-каçан

нетерпеливый. Трхбл. Пиç-каçан! (Гов. про человека, который взялся за работу, но не выдержал и бросил). СПВВ. Ĕçлеме ӳркенекен çынна пиç-каçан теççĕ. Ст. Чек. Пиç-каçан, чувствительный к переменам погоды (качака).

пиçĕхтер

понуд. ф. от гл. пиçĕх. || Окислять. || Приучить к лишениям. СПВВ. Пиçĕхтер = хăшкăлтар.

питсĕр

бестыжий. КС. Питсĕр! мĕн тесе кайса кĕрес çанта (с какой рожею туда пойдешь)? СПВВ. ФИ. Питсĕр = намăссăр.

пит-шăли

(-λиы), полотенце. Пшкрт. СПВВ. ЛП. Пит-шăли алă-шăли.

питĕрлен

(-д-), напрягаться, жилиться. СПВВ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм искĕртнĕ чôхне питĕрленеçĕ. Тюмер. Питĕрленмесĕр ача та тохмасть (без жиленья). О сохр. здор. Е урисемпе пĕр-пĕр япалана перĕнтерсе арăма хытă питĕрленме хушаççĕ. Ст. Чек. Питĕрленсе йĕрет (= мекĕрленсе).

пичушка

печурка. СПВВ. ТА. Пичушка = пичурка.

пичче

(пицц'э, пич'ч'э), старший брат отца, дядя по отцу. Его жена назыв. «нинне». СТИК., Городище. МПП. Пичче — мой, наш старший брат; мой, наш дядя (младший брат отца). Н. Карм. Пичче — аттин шăллĕ. СЧЧ. Аттепе пĕр тăван Лукка пичче (дядя Лука). N. Çырла çеçкин тĕпĕ ылттăн, теççĕ, манăн пиччен пĕр сăмаххи пĕр ылттăн. (Из письма). СЧ. Ĕлĕк, эпĕ пĕчĕкçĕ чухне, атте-аннесем Мирон ятлă аслă пиччене çырăва вĕренме панă. || Старший брат. Вомбу-к. Пичче, пичей (старший брат), пичи тесе туралла калаççĕ. СПВВ. ГЕ. Пичче = тете. Сред. Юм. Пиччунтан иртсе каяймăн (пĕчикрех ачасĕне пиччу хôшманине тăваймăн тессине калаççĕ). Ib. Асатте пиччĕшĕ те, шăлнĕ те пичче, ăсĕн арăмĕсĕм инке. Пĕчик ачасĕм, арçынни ватăрах полсан, папай теççĕ, хĕрарăмисĕне, патăрах полсан, эпи теççĕ. || Так обращаются к мужчинам старше себя. N. Хăйĕнчен ватă çынна курсан: эй пиччеçĕм-тăванăм (ятне калат), тет (невеста). Ст. Айб. Хăвăнтан ваттине: пичче, тесе кала, теççĕ. (Послов.). КАЯ. Анне мана лаша тăварнăшăн пиччене (не дядю, а постороннего) сăра ĕçтерме хушрĕ. Трхбл. Мишер пичче! В других случаях здесь слово пичче не употребляется.

Пихампар

(пиhамбар), назв. духа «раздающего людям добрые качества и сообщающий йомзям (шаманам) пророческие видения; он — покровитель домашнего скота, охраняющий его от хищных зверей». МПП. Изамб. Т. Пихампар — «ангел хранитель». Ib. Манăн Пихампар ик анпуççи çинче иккĕ, усем мана сыхлаççĕ (говорит чувашин, напр., когда ему указывают на опасность). Рус. Пихампар — ангел хранитель. Череп. Пихампар, пророк. Конст. Чăв. Мухамет пихампар. Сред. Юм. Тôтарсĕм Христоса пихампар тесе калаççĕ, тет? Ib. Пихампар, божество I разряда. М. Васильев. Пихампар — пĕтĕм çынсене пĕлсе тăраканни. N. Пихампара чӳклени çак йĕрке. Чертаг. Пихампар — выльăх пăхаканскер картара. Ст. Чек. Пихампар = кашкăрсен пуçлăхĕ. Сурăха кашкăр тытсан, Пихампара пăтă паратчĕç. Н. Седяк. Пихампар, вождь волков (белый волк). N. Пихампар, «князь волков». Арç. Пире пăхан Пихампар, ху йыттуна хăвах чар. (У чуваш некоторые злые духи находятся во власти пихампар'а, а волки считаются его собственностью). СПВВ. ИА. Пихампар, йыттуна чар. Ib. Эй, Пихампарçăм! Пихампар! тырă-пулă пуласси, ăна пăртан, ар-пиртен сыхласси пурте санра. Микушк. Пихампара чăвашсем асăнаççĕ, вăсем ăна тискер кайăк выльăха тытасран асăнаççĕ. Вăл турă пирĕн Георгий выррĕне (так!) асăннă. Ib. Пихампарăн пăвăрлă лаши çилхи çине хăçан пырса пулĕ тум-хаяр, çавăн чухне тин килсе пултăр çак (ят) тум-хаяр. НТЧ. Тата тепĕрне (говорит): эсĕ Пихампара пар, вăл хăй ачисене чартăр, тет, (т. е. дай в жертву ковш пива. Сăра чӳклени). Ерк. 91. Сăнне пăхма пихампар, аран çилне шăнарать. В. Олг. Пихампар — кашкăр хонĕ.

пихен

(-h-), то же, что пикен. СПВВ. Пихенсе тытăн (старательно). N. Хытă пихен, чĕрӳне хавшама ан пар. Шибач. Эс пихентĕн (решил) хола каймашкăн, орăх ĕç те тумастăн.

пихене

(-h-), кукла. СПВВ. ВА.

пуан

слепень. Б. Олг. Пуан калат ута: ста каян, ста каян! тет. Ут калат: сан мĕн ĕç, сан мĕн ĕç? тет. СПВВ. АП. Пуан = пăван. См. пăван.

пуянлăх

богатство. СПВВ. Пуянлăхпа, в богатстве (употребительное выражение). N. Вĕсен пуянлăхĕ курăнсах тăрать.

пукан

покан (пуган, поган), первоначально — чурбан, обрубок дерева; стул, табуретка. Скамеечка, которая ставится под ноги (так у многих). СТИК. Пукан, обрубок дерева; употребляется в следующих случаях: 1) кладут под ноги, когда плетут лапти, или употребляется вм. стула; 2) ставят под углы строения. Микушк. † Самар сарă куркисем аллăрта чух, урăр айне пукан пулам-ши? Сирĕн вунă пурнĕр ывăнмасан, пирĕн чĕкеç чĕлхи ывăнас çук. (В этой песне выражена форма угощения гостей хозяином). Якейк. Покан, стул или табурет; для отличия говорят: 1) ахаль пукан — табурет, 2) хыçлă покан — стул со спинкой. СПВВ. ЛП. Пукан = тенкел. Актай. Вуникĕ хуçăк пĕр çӳху. (Пукан). С. Алг. Çутăлсан, хĕвел тухиччен, ăрама пукан кăлараççĕ. Альш. † Пĕчĕккĕ пукан — йĕс пукан, йăванмĕ-ши урам тăршшĕне? Ib. † Лупашкари пукана шапа пăтти сырса илнĕ. N. Пуçне касса пукан тăвăп. (Угроза). Орау. Лутра пукан пек çӳрет. Ib. Ачисем ун пукан пек (низкие, плотные). Собр. † Путĕр-путĕр путене, путь Хусана каят пуль, тимĕр пукан илмешкĕн, хапха тăрне лартмашкăн, чăнкăр-чăнкăр тумашкăн. Юрк. † Путĕр-путĕр путене, путь Хусана каят пулĕ, тимĕр пукан илмешкĕн, хапхи тăррине лартат пулĕ, хапхи чарик! тăват пулĕ, хайхи килет, тиет пулĕ, тин савăнса килет пулĕ. || ЩС Алăк пуканĕ (çӳлти пукан, аялти пукан). || N. Урапа пуканĕ. || Гиря (у весов и часов). N. Сехет пуканĕ анса çитсен, вăл пит вăрахăн сулланать. С. Тим. Хусантан уккас килмесĕр çутă пукан çутăлмаст. (Çутăлни). ТХКА 66. Канурăн ывăлĕсем те икĕ пăт пуканне вырăсла хапха урлă хăрах алпа ывăта-ывăта каçăрнине хам та темиçе хут курнă. || Крюк у дверей. Чертаг. || Моток. СТИК. Киççипе пуканĕпех илтĕм-ха. Бумажной нитки купил целым мотком. || Борок, несколько низок (рябины). Хурамал. Пилеше пукан туса хунă (= хулă çине тирсе пухса хунă).

пуклак

поклак, тупой, тупоконечный. СПВВ. ПВ. Пуклак, поклак. Актай. Эрхип арăмĕ пуклак кут. (Кăвакал, вар. — çăпала). Изамб. Т. Пуклак йывăç, короткое и толстое бревно (срубленное дерево). Нюш-к. Пуклак юман, дуб с сломанной кроной. Бр. п. водку 10. Лаптак сăмса, тăхлан пуç, пуклак янах çавăн пур (у нее). N. Мĕнле ку санăн пуклак пуçлă, эсĕ ăна епле кӳртетĕн. || Широко (об отражении в зеркале). Шибач. Ак çак тĕкĕр поклак кăтартать (кĕске). || В перен. см. Якейк. Йăванăн чĕлхи поклак, çанпа вăл хĕрсене çавримасть (не умеет говорить). Ст. Чек. Пуклак чĕлхелĕ. Пуклак калаçакан çынна пуклак чĕлхелĕ теççĕ. Ib. Пуклак калаçат. Говорит не разбираясь в словах: приятных, витиеватых и неприятных, уместных и неуместных, результат невоспитанности. В. Буян. Пирĕн чĕлхе чĕкеç чĕлхи мар, пуклак чĕлхе. || Ледышок? Янтик. Пуклак — чăмăр япала, хĕлле вылямалли; урапа тапа-тапа пĕр-пĕрне лектереççĕ. || Так называют плотных и низкорослых людей. СПВВ. КЕ. Пуклак — кĕске те лутра, сарлака çынна калаççĕ. Сред. Юм. Пôклак çын — лôтра, сарлака çын. || Отмороженная (или с уродливыми пальцами) рука. Начерт. 132. См. Магн. М. || Невод (рыболовн. снасть). Золотн., Начерт. 135. Пуклак, мрежа.

пукранкка

(пукраҥкка), тесьма (от русск. покромка) СПВВ. Янтик. Пукранкка тесе кăвак, çинçе тиçмана калаççĕ. Ĕлĕкрех ăна кĕпе çухисене тытнă, халь те ваттисем тыткалаççĕ.

пукрас

(пукрас), куцый, короткий. Шалча-к. Б. Крышки. Пукрас, куцый, общипанный, с обрезанным хвостом. СПВВ. Пукрас хӳре. || Годовалый жеребенок, стригун. ТХКА 47. Çӳрен кĕсрен пĕр пукрас (= хĕл каçнă тиха), тата амăшай тиха пурччĕ. См. пукрис.

пукришка

покрышка хомута. СПВВ. Пукришкаллă хăмăт мăйĕнче.

пôкришке

то же, что пукришка. Сред. Юм. Сӳсмен пôкришки тесе, клешче çинчен постарса çĕлекен сăрана калаççĕ. Пшкрт: покρишкӓ, крышка. СПВВ. ИА. Покришкепе çунçене (так!) витеççĕ.

покша

белка. СПВВ. КМ. Покша-вакша.

пула

из-за, для; благодаря (послелог.). БАБ. Вăсене пула тăраниччен ыррăн çăккăрна çиейместĕн, тăраниччен ăйхана çывăраймастăн. Юрк. Пурте ăна, укçине пула, тайăлса пуççапса çĕлĕк илетчĕçĕ. N. Йывăçа пула пӳрт курăнмас. Из-за дерева не видно избы. КС. Сана пула ӳкрĕм. СТИК. Пырна пула выçă вилнĕ, тет; пыршăн çунакан выçă вилнĕ, тет. СПВВ. Кайăка пула пĕтĕм улăх шуйăхать (причина). Ир. Сывл. 15. Сана пула эп çӳçенсе илеп. Орау. Пасара пула паян кунĕпе выçă çӳрерĕм. Якейк. Апата пола ачая ӳкертĕмĕç (апат çима хăтланса). N. Кашкăр тилле пула хӳресĕр юлнине астуса илет те (попал), тилле ватма каять. N. Вĕсене (юлташĕсене) пула хăш чух ырра та тухаççĕ (молодые люди, дети). N. Атте-анне кăмăлне пула, хамăр ял çывăхĕнче вĕрентсе пурăнтăм.

пули-пулми

какой попало, зряшный. О сохр. здор. Унăн навусне те пули-пулми çĕре пăрахас пулмасть. Изванк. Çак пăтта пули-пулми çĕрте чӳклемеççĕ. Собр. Пули-пулми çынпа (с первым попавшимся) ан çыхлан, теççĕ. Альш. † Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймест. Полтава 2. Вăл утăсем патне пули-пулми çынна пырса çӳреме пит хĕн. НАК. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. (Пӳрт туртни тесе çĕнĕ пӳрт тунă чухне мăк çине лартнине калаççĕ. Янбулат. † Поли-полми хĕрĕсем, çона çомне ан çыпçăр, çона сăрне яратăр (сотрёте краску). N. Пули-пулми çынна ху çуртна ан кӳрт. Орау. Ăна пули-пулми (п̚улми) апат çима хушман. Ему не велено есть без разбора (велено соблюдать диету). О сохр. здор. Пули-пулми апат çисе варвиттине ерет. || Незначительный, пустяшный, зряшный. Вино-яд. Ӳсĕр çын пули-пулми çăмăл чирпех те вилет. Бур. Пули-пулми сăмаха эпĕ илтмесен кам илтес! || Дрянной. N. Пули-пулми таваршăн укçа суса ан тухăр. || Чепуха, пустяк, ерунда. СПВВ. Пул; пули-пулми ан калаç.

пуланай

буланый. СПВВ. † Пуланай лашана мĕн пулнă? Хăрах таканĕ хăпнă — пусаймаст.

пулле

(пул'л'э), тесло поперечное, у которого лезо поставлено поперек; часто бывает желобочное. Употребляется в бочарном производстве или при выдалбливании корыт, колод и т. п., а также при вынимании пазов. Изамб. Т. Пулле (желобом, такана мĕн чавнă чухне). N. Пулле, употребляется для долбления ступ. СПВВ. Пулле — кункăра чавмалли. СПВВ. ИФ. Пулле — хӳме юпи ырине чаваççĕ. Начерт. 133. Полле, тесла.

пулчăк

(пул'џ̌ы̆к), то же, что пылчăк, грязь, СПВВ. Пшкрт. Пулчăк, бакалда, яма с грязью.

пулхан

(-hа), то же, что пăлхан. N. Тырă-пулă аван пулман, самана та пĕртте лăпкă тăман, шав пулханнă. СПВВ. Х. Пулханас, пăлханас.

пупуй

(пубуj), побои. СПВВ. ЕХ. Пупуй — хĕнени. СПВВ. ТМ. Пупуй-хĕнени; пĕр-пĕр çынна хĕнесен: ай-ай, ку пупуя таса илчĕ, теççĕ.

пур

пор (пур, пор), мел. Юрк. Шурă Атăл хĕрри хăйăрлăх, хăйăрĕсем шурă пур пекех. Сред. Юм. Пур, мел. Пшкрт. Пор, мел. Изамб. Т. Унăн çăварĕ пур пек. СПВВ. ТА. Пор — шур чул. См. пурă.

пур

слово, означающее существование, бытие, по-русски переводится: есть, имеется. См. Матер. 338. Регули 852. Он ончол тырă пор. Ib. 29. Онта ĕçме квас пор. Ib. 419. Ман окçа пор, манăн окçа номай пор, номай окçа пор. Ib. 416. Çавăн пак çынсан пор. Ib. 380. Ĕç пор чох эс тума çок, ĕç çок чох эс пор. Ib. 287. Вăл хăнасам портан килмерĕ (от того, что были гости). Ib. 420 Ĕнер çомăр порччĕ. Альш. Шăпчăксем авăтать, çĕр сайралать, епле тул çутăлми çĕрсем пур? М. Васильев. Карчăксĕм, маткасĕм — кĕшши йĕрекени те пор (некоторые плачут). О сохр. здор. Вăл (больной) хăй патĕнче çук çынсемпеле унта пур пек калаçать (в бреду). Сред. Юм. Чирлесе пôрнакан çынна ни ĕçлеймес, ним тумас, пôрĕ-çôкĕ пĕрех ôн, теççĕ (существует он или нет — безразлично). Тоскаево. Пур чухне пунеттей, çук чухне святой, теççĕ. (Стар. поговорка). Чăв. й. пур. ЗО. Пура салатса çука шырасси пит хĕн. Бюрг. Усал хаяр пире мĕн каламĕ çук сăмахсене пур туса (выдавая небылицу за истину). Коракыш. Сарма, эсĕ пур-и (ты здесь)? N. Ан вула кĕнекӳне, пирĕн урăх халап калаçмалли пур (нам нужно поговорить о другом), теççĕ. N. Ача калать, тет: çапăçу пур çинче кĕрешӳпе мĕн тăвас (раз есть возможность подраться, так зачем бороться), тесе калат, тет. Шурăм-п. Пĕвĕ пур — çĕмĕрт пек, пичĕ пур — чечек пек. СТИК. Калас, калас сăмах пур, сана питĕ каласа хăртăттăм та... Ib. Тăвас, тăвас ĕçсем пур (= питĕ кирлĕ, тумалли ĕçсем пур), çук, пушанаймастăн. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем (места) пур; санăн кăмăлна хăвариччен, хамăн кăмăл юлайтăр. Кан. Мĕн çук япаланах пур тума тăрăшас. N. Тумтир пурскерĕн укçи те пур пулĕ. М. Тиуши. † Вуник кушак пур çинче (раз есть двенадцать кошек) пирĕн кашăк çăвас-и? Çĕнтерчĕ 9. Ах, мĕншĕн пур-ши эп! Мусирм. Анна пур, Иван пур (старинный оборот, встречающийся в народных песнях). Ib. Ай-хай тантăш Анна пур, çич ют кулли пулайчĕ. Ib. Çынсем хăнана çӳреççĕ, эсĕ пур (а ты) ниăçта çитме çук. Альш. † Ĕнтĕ пĕр аттемçем те аннемçем, сирĕнех те сывлăх пурринче кĕçĕн пуçма асла хураймăп. Юрк. Эсĕ пур-тăр, унта куллен кун манран çыру кĕтсе выртатăн пулĕ. Янтик. Тур пур (клянусь богом), эп санне нимĕскер те илмен (или: хĕвел пур, уйăх пур — клятва). ГТТ. Пĕри калать, тет: чăвашла çапла калаçма та пур-ши (неужели по-чувашски есть такие обороты)? тесе калать, тет. В. Олг. Аттин лаши пор çинче перĕн тойран йолас-и? Чаду-к. Тилĕ тус пур-ши, кума-пулма пырать-ши, тет. Ст. Айб. † Кăчăр-кăчăр çын çиет, пур çинчен мар, çук çинчен (не имея к тому оснований). || Имеющий достаток, зажиточный. N. Сыв пул та, пур пул, пуртан çука ан юл. ЧП. Пур çын ывăлĕ (сын богатого) мухтанать ашшĕ-амăшĕ пухнă мулĕпе. N. Сыв пулăр та, пур пулăр, пурте ман пек ан пулăр. (Стар. поговорка). Айдар. † Сывă пулăр, пур пулăр, пурте пирĕн пек ан пулăр. (Солд. п.). Сред. Юм. Пур çын кусси кăçта кусан. («По одежке протягивай ножки»). || Достаток, запас. N. † Ик каччине пăрахса, пĕр каччине тус турĕ, кĕпе турĕ, йĕм турĕ, çулталăка пур турĕ (сделала себе запас на целый год), ывăл турĕ, хĕр турĕ — ĕмĕрлĕхе йыш турĕ. Чăв. й. пур. 32. Кĕрӳшĕ хăй те пур çине пур тума пушкарайман. N. Хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан (не стремился к наживе). СПВВ. Пур çине пур тăвас. Регули 289. Çокпа çӳресси онта, порпа çӳреме лайăх. Орау. Пур чухне путене, çук чухне карăш. Пур чухне пылпа, çук чухне шывпа. || Жив. Юрк. Ашшĕ пур чухнех Карачăм шăллĕ патне хунчăкăш лашипе кайса пăхат. Ib. † Атте-анне пурри — кил илемĕ. N. † Атте-анне пурринче усал-хаяр çĕнеймест. П. Пинер. † Атте-анне пурринче мĕн шухăш пур çамăрăкăн пуçĕнче. Собр. † Аттепеле анне пурринче ырлăхраччĕ пирĕн çамрăк пуç. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче (пока он жив) çын айне кĕмĕп-ха, çын хурĕ пулмăпăр (нас никто не обидит)! Хурамал. Патша пынă, хĕрин алăкĕ умне пырса чĕннĕ: хĕрĕм, эсĕ пур-и (жива ли ты), сана кам хăтарчĕ, епле хăтăлтăн? тенĕ. (Из сказки). М. Тиуши. Атте-анне пур çинчен пире тата мĕн кирлĕ.? Сунт. Атя! Вилмĕн халĕ эпĕ пурринче. || Можно. Нюш-к. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Альш. Хĕлле кăна шурта çӳреме пур. Çула çулсем çинче пĕтĕмпе шыв. N. Сурана-юхана чăркаса çыхма пур. || С причастиями входит в состав особых чувашизмов. Орау. Вăл пӳлĕмре çывăрсан, ир вырăна йăтса тухнă чухне те, стаккансене перĕнçе ӳкерсе çĕмĕрес пур, унта выртмастăп та. В. Олг. Манăн коккăль туас пор. Мне надо испечь пироги. N. Ун пек çырас пор, пиçмо та çырас мар. Орау. Çимас пур (раз не хочешь есть), мĕн ларан сĕтел хушшине? Н. Сунар. Мĕн кĕтсе тăрасси пур тата? Ачач 73. Мĕн икĕ ĕмĕр пурăнас пур-им? Ау 181°. Эй ачам! тесе калат, тет, амăшĕ, — хăçан çитерес пур (накормишь), — тесе калат, тет. Толст. Ăна мĕн вĕтесси пур? Чего ее бить. Регули 71. Манăн ĕçлес пор. Ib. 377. Эп тăвас пор, эп килеттĕмччĕ. Ib. 378. Эс тăвас пор, сан килесчĕ. Кан. Мĕн хамăртан пухасси пур унта? СТИК. Мĕн ямалли пурччĕ çавăн патне çыру. Какая была надобность писать ему письмо! Напрасно написал. Сёп-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкпе. ЧП. Чӳречĕрсем çинче виçĕ мерчен, хăçан ярăмланса тăни пур (бывают ли они когда нанизаны на нитку)? Тораево. Эпĕ ăна икĕçĕр тенке сутатăп, кам илекен пур? || Собр. Хĕрт-сурт вăл хăш пур киле кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет.

пурлăх-юрлăх

материальное положение. СПВВ.

пура

сруб. Календ. 1911. Çуркунне вăрман тăрăшшĕнче мĕн чухлĕ пура пурамалли пулать, пура пурама кăчуне хаклă. Кĕвĕсем. Кăçал лартнă пурасене, тулне пăхса ан сăхлан. N. Пурине малалла ӳпĕнчĕк пуранă (с наклоном вперед). N. Кĕçĕннине пушă пура. СТИК. Пусса алтса пĕтерсен, ун ăшне пура яраççĕ. К.-Кушки. † Пулă çакрăм пурана: типтĕр, терем, хĕвелпе. N. Пура хăпартрăмăр. Срубы поставили. || Сусек, закром. В. Олг. Ходар. Тырă пури, сусек. Вомбу-к. Пура (пӳлме вырăнĕ): ыраш пури, сĕлĕ пури, урпа пури пулать. СПВВ. ВА. Пура — пӳлме, закром. || Часть мельницы, которая находится выше путвал'а. М. Тупт. || Фигура при игре в чушки. Шурăм-п. Ачасем урамра ал туйиле выляççĕ. Иван картари пурине питĕ хытă пенипе ал туйĕ аякках кайса ӳкрĕ. См. пыра.

пурак

бурак. Ширк., КС., Хорачка, Шибач. Тюрл. † Хорăнтан пурак тăвăттăм, хорăн хоппи сĕвĕнмес. Яргуньк. Хурăн хуппинчен пурак турĕ, тет. СПВВ. Пурак = пырак. Бр. п. водку 2. Ача хурăн хуппинчен пурак тума тытăнать. Шишкин. † Хорăн тăрне хăпартăм, пĕр пураклăх хоппишĕн. || Кузов. V. S. Ядр. † Пиçнĕ-пиçмен çырлашĕн пурак илсе тухас мар. || Табакерка. N. Çынни пурак кăларчĕ, тет те, сăмсине тапак турта пуçларĕ, тет. || Икры сапог, твердая часть голенища. Шорк. Аттин пуракки анса кайнă ĕнтĕ.

пурамла

ягниться. СПВВ. Çурăх пурамлат. Овца ягнится.

пуран

то же, что пурам. Трхбл. СПВВ. Х. Выльăхсем, шăши йăвине çисессĕн, пуран пăрахать, теççĕ. (Примета). N. Кăçал та качака пуран пăрахрĕ.

поросно

борозда. СПВВ. ИА. Суха тунă чух поросносене сарлака илме юрамасть: шырăк юлать.

пурăш

, порăш, барсук (зверь). ГТТ., СПВВ., Ст. Чек., Н. Карм., Н. Седяк. Пурăш-барсук. Нюш-к. Пурăш-вăрманта шăтăкра пурнакан сысна пек кайăк. N. Пурăш — йытă пек (вĕшле çăмсаллă). Кр. Чет. Порăш — çĕр айĕнче порнакан хора пĕчĕкрех йăтă пак кайăк. N. Порăш — йытă пак, хаяр, тăпрара порăнат тымар анче; ашĕ çула, амала каят. N. Эпе курнă тискер кайăк пурăш евĕрлĕ.

пурлак

бурлак. СПВВ. Изамб. Т. Унăн ачи пурлака кайнă (на заработки: на Волгу, на фабрику и пр.). Ib. Мĕн мухтанан, пурлак! (брань). Альш. † Атăлĕсем туллăх пулман пулсан, лараймĕччĕç пурлаксем кимĕ çине. Бюрг. Унта пĕр пурлак пулат, вăл: ăçтан эс? тет. Сред. Юм. Пурлак пик çôхран! (Пит çôхракан çынна калаççĕ). || Прохожий. СПВВ. ФВ. Пурлак тесе çул, пырсан калаççĕ. N. Пахчари япаласене лайăх асту, япалусене пурлаксем кĕрсе вăрласа ан тухчăр. || Так называли в прежнее время отбившегося от крестьянства и живущего бурлачеством. Якейк. Ахаль солланса çӳрекен çынна, ĕç вăхăтĕнче ĕçлемесĕр çӳрекен çынна пурлак теççĕ. Пшкрт. Пурлак! (брань).

пурлан

поседеть. Пшкрт. Çӳçĕ куакланса, пурланса (поседели). Сятра. Кӳле аран тарса кĕрчĕ (чорт), тет те, утаманне калать, тет: мучăшă пур, ватăл(са), веç пурланса кайнă, уна епле çĕнмеле? || Буреть, изменить цвет свой на бурый. СПВВ. ПВ. Урпа пурланнă (налился, но еще не созрел). Ôрпа (сĕлĕ) пурлана пуçланă (налился и начал белеть). Чăв.-к. Хура вăрман хыçне сĕлĕ акрăм, сĕлли пулчĕ пурланса.

пурмис

бурмистр; голова, старшина. Зап. ВНО. Пурмис, старшина. КС. СПВВ. ИА. Пурмис — бурмистр. Регули 284. Эп пурмис поличчен (эп пурмисе кĕриччен). Ib. А хай ман пурмиса кайни ĕнер килчĕ. Ib. 713. Çав çын, патаксере (= патакли), пурмис. Ib. 1052. Пурмиса ӳкерчĕç. Г. А. Отрыв. Тиек те, пурмис та, пуççапмасăр кĕрес çук. (Авăн вучахĕ). Абыз. † Аслă пичи пурмисра, куланай парас хуйхă çук. Урмай. Ни тияк мар, ни пурмис мар, пуççапмасăр иртеймăп (Çырла. Дальше встречается форма: иртимăп). Г. А. Отрыв. Ĕлĕк пурмисра ларнă Тумаççи шăлнĕне Танилана качча кайнă.

пурсай

(-заj), борзая (собака). СПВВ. Чăв.-к. Пурсайне ертнĕ, унтан юналут утланса кайнă. Ст. Шаймурз. † Юртать пурсай вăрман, ай, хĕррипе, лайăх шур кайăксем суйласа.

пурш

то же, что пурăш. СПВВ. Т. Пурш — çĕре шăтăк алтса, çав шăтăкра пурăнать.

пускăç

стремя. Баран. 53. Йĕнер пускăçĕнчен çавăрса илнĕ те, шак хытса, аллисене нимĕнпе те яман. || Назв. рыболовной снасти. СПВВ. ФМ. Пускăç = атма = мерешке.

пускăч

стремя. См. пускăç. СПВВ. † Утланнă утăр кăвак пултăр, йĕнер пускăчисем йĕс пултăр. Алешк. † Утланнă лаши турă пулинччĕ, йĕнер пускăчисем йĕс пулччăр. || Подножка у ткацкого станка. Ядр.

армак-çăрмак

(армак-ц’армак, армак-ч’армак), varus, epitheton est earum, quae partes habent divergentes atque inconcinnas, растопыренный, раскоряченный, рассошистый, разделившийся на несколько неправильно расположенных сучьев. Сред. Юм. Кõсла õри пит армак-чармак та ниçта хõрса торттарса кайма та канçăр. У козел (на которых пилят) широко раздвинуты (раскорячены) стойки, поэтому их очень неудобно положить на что-либо (напр. на телегу) и увезти. Ib. Кирек мĕн япала õрисĕн хошши, хõт кõсланнах, пĕр-пĕринчен пит аякра пõлсан, армак-чармак õраллă, теççĕ. Выражением армак-чармак ораллă можно назвать какую-угодно вещь, напр. козлы, если их ноги расставлены очень широко. Сказки и пред. чув. 90. Армак-чармак (рассошистые) йывăçсем пуçĕсемпе суллаççĕ. || СПВВ. ФИ. Армак-чармак (тесе) хурса вырăнаçман япалана калаççĕ (т. е. так называют несуразную, неуклюжую вещь, которую трудно где-либо поместить). СПВВ. ТМ. Армак-чармак (несуразный) — пысăк япаласене, çуртсене (строения, дома) калаççĕ; пуринчен ытла армак-чармак куçлă (лупоглазый), теççĕ, вăл пысăк куçлă тени пулат.

арча усламçи

(усламз’и), institor, ходебщик, коробейник, разносчик. СПВВ. Х. † Леш айăккинче арча усламçи, ешĕл супăн сутса çӳрет (-çке, quod hie addendum esse videtur). На той стороне ходит разносчик и продает зеленое мыло. Бугульм. † Урампала анать арча усламçи; кăвак супăнь сутать, илетри? Вниз по улице идет разносчик, который продает синее мыло. Не хотите-ли купить?

арха

v. mihi ignota, неизв. мне слово. СПВВ. ТА. «Архакан кăраплья = пир архакани» (т. е. то же, что сӳретке?).

асă

memoria tua? твоя память? СПВВ. Асă; асăм.

асăра-пилте çук

(азы̆ра-п̚илдэ с̚’ук, brevissima w littera, с очень коротким ы̆), i. q. асра-пилте çук. СПВВ.

асра-пилте те çук

(асра- п̚ил’дэ т̚э с̚’ук), i. q. асра çук. Расск. 20. Кĕçĕн шăллăра та илсе килĕр ман патма, теесси (= тиесси) асра-пилте те çук пирĕн. Мы и не думали, что он скажет: «Привезите мне вашего младшего брата». СПВВ. ПВ. Асра пилте çук (невдомек). Череп. Вăл ĕçе тăвасси манăн асра-пилте те çук. Мне и невдомек, что надо сделать то дело.

асар-писер

(азар- п̚изэр), daemones maij, нечистая сила. Альш. Çула кайсан, асар-писере тĕл пулас мар: чун хăранипе пăсăлса кайăн. Когда будешь в дороге, то как бы не встретиться с нечистой силой: со страха можно повредиться. || Atrox, horribilis, furens, similis iurenti. Страшный на вид, бешеный (о буре и т. п.). Сред. Юм. Таçтан пит чупса тавăрнчĕ, хăй пĕтĕмпе асар-писер пõлнă, çӳçне-пуçне тăратнă. Не знаю откуда прибежал; сам стал каким-то страшным, волосы его стояли дыбом. Ib. Пит хõра асар-писер çăмăр килет ĕнтĕ; кăçта кайса кĕрĕпĕр? Надвигается страшная гроза; куда бы укрыться (от нее)? Ib. Асар-писер тăман, сильный буран, мятель (метель), пурга. СПВВ. МА. Асар-писер — çăмăр пĕлчĕ хура, тискеррĕн килнине (калаççĕ). Выражение асар-писер употребляют, говоря о надвигающейся страшной, черной дождевой туче. Тюрл. Асар-писер тăвăл килет. Несется (сюда) бешеная буря. || Nonnumquam adverbii vim habet. Употреб. также в значении наречия. Ст. Чек. Арăмĕпе упăшки пĕр вĕçĕмсĕр çапăçса пурăнсан: вĕсем асар-писер пурăнаççĕ, теççĕ. Ib. Асар та писер пурăнат. Н. Карм. Ашшĕсем хĕрне савман çынна качча парас тесен, хĕрĕ асар-писер хăтланать (= хирĕçет): каймастăп, тесе. Если родители вздумают выдать дочь за нелюбимого человека, то она и рвет и мечет, не соглашаясь выйти за него за муж. Тюрл. Мĕн асар-пиеер çиленсе çӳретĕн? Что ты так злишься? Янтик. Лашана пит хваласа, хăй кăшкăркаласа, лаши сиккипе кайсан: ну, асар-писер карĕ у! теççĕ (помчался с страшной быстротой). Пшкрт. Азар-пизӓр, астумазы̆р туза п̚ыракры̆м васкаνиыβӓ. Впопыхах сделал чорт знает что. Хорачка. Ондан азар-пизӓр токса тарды̆м. Я убежал оттуда, страшно перепугавшись (хăраса ярса). || Absurd.e, inconcinne; inconstanter (loqui). Также значит непоследовательно, без толку. КС. Асар та писер калаçать, ним йĕркине те тупас çук унне. Мелет (болтает) без толку, так что ничего и не разберешь. Питушк. Асар-писер калаçат. «Хорошенько не говорит» (жулик).

асат

(азат), morbus est, qui vitiata spina hominem gibberum reddit, название болезни позвоночника, которая вызывает у человека горб. О таком человеке говорят: асат хуçнă (хус’ны̆. Череп.) или асат çапнă. КС. Асат хуçнă ача ӳсмест. Ребенок, больной искривлением позвоночника, не растет. СПВВ. ЕХ. Асат хуçнă çыннăн çурăмĕ мăкăрăлса çӳрет те, ĕнсине чиксе çӳрет. Болезнь асат хуçни выражается в том, что у человека бывает на спине горб, и он ходит, опустив голову. Шибач. Асат хуçни — çорăм мăкăрăлса тохать. То же выр. встреч. в Сред. Юм. в Питушк. В записях СПВВ встречаю еще: асат хуçнă — «парализованный», что, повидимому, неверно. Тюрл. Асат çапнă çын, кособокий. Н.Т.Ч 4. Хай пирĕн кӳрĕшри Ваçан, çав ĕçке ĕçсе ирттерсен, пĕр эрнеренех хĕрĕн (= хĕрийĕн) çурăмне асат хуçса кăларнă. Прошло не более недели после этой пирушки, и у дочери нашего соседа Василья(?) появился на спине горб. Ст. Чек. Асат хуçни. Çурăм шăмми мăкăрăлса тухăт, е çын хăрах аяклă пулат. Асат ача чухне хуçат е сăпкара, сăпкана çил исе пăрахсан, е ахал, пулат. Ib. Асат хуçат-курпун пулат.

аçа ывăлĕ

(ывы̆л’э̆), orbus matre, сирота (он) без матери. Альш. Çав вăкăр тухса кайрĕ аçа ывăлне, аçа ывăлĕнчен юта кайрĕ; çавăн йĕррипе тухрăмăр. Этот бык ушел к безматернему сыну, от безматернего сына — в чужие люди; по его следу мы и выехали. (Из «мăн кĕрӳ калакан сăмахсем»). Сред. Алг. † Шăвăçлăх тăрăх шыв юхат, алă çума юрамас; аçи ывăлĕнче хĕр нумай, ăна илме юрамас. По застрехе течет вода, но ею нельзя мыть руки; у безматерних сыновей дочерей много, но взять их замуж нельзя. Выражение аçа ывăлĕ значится и в записях СПВВ, но без обьяснения.

аçаллă

(аз’аллы̆), — i. q. аçалă. || Cum tonitribus et fuiminibus, с громом и молниею. СПВВ. Аçаллă çумăр килет. Надвигается гроза («дождь с громом и молниею»).

аçа-çури

(с̚’уриы), i. q. аçа-çурри. Якейк. СПВВ. Якейк. Сан аçу аçа-çури. У тебя не родной отец, а вотчим. Ib. Аçа-çури ашшĕ. Его вотчим. Ib. Аçа-çури ул-çурине хуса кăларса янă. Чураль-к. Аçа çури (!) пусрĕ (заколол), ама-çури çирĕ (съела).

аçа-чулĕ

, аçа-чолĕ, lapis ille, quo fulminator ferirc creditur. Изамб. Т. Аçа-чулĕ — гладкий желтоватый камень, аçа çапнă чухне çавăнпалан çапат, тет, т. е. когда бог молнии поражает предметы, то ударяет подобным камнем. КС. Аçа чулĕ — чăп-чăмăр, тăрăхларах та пулать (цвета высохшей замазки). Аçа çапсан, çĕре анса каять те, çичĕ (?) çултан анчах тухать, теççĕ. Ăна телейлĕ çынсем анчах тупаççĕ. Ăна сăра çине ярсан, пит хытă йӳçет те, пит хаяр пулать. Громовый камень бывает совершенно круглый или несколько продолговатый и похож по цвету на высохшую замазку. Когда бог молнии ударит им, то он уходат в землю и выходат оттуда только через семь (?) лет. Его находят лишь счастливцы. Если положить его в пиво, то оно очень сильно бродит и бывает очень пьяным. Хорачка. Аз'а џол’ы̆. пилэ̆к порн’ан jэ̆ри-да п̚ор онда, чол'ы̆ с’омы̆на. Громовый камень. На камне заметны следы от пяти пальцев. Н. Седяк. Аçа чулĕ. Аçа çапсан, темиçе çултан тухать; ăна, сăра йӳçмесен, сăра ăшне яраççĕ. Громовый камень выходит из земли через несколько лет; его кладут в пиво, если оно не бродит. Сред. Юм. Аçа чõлĕ. Хõрарах-сарă хытă чõла калаççĕ. Громовым камнем называется твердый камень черновато-желтого цвета. СПВВ. ИА. Аçа чулĕ. Чăвашсем: усал çынна аçа çапать, теççĕ. Громовый камень. Чуваши говорят, что бог молнии поражает (им) злых людей. Сказки и пред. чув. 47. Янтрак йăнăшма ĕлкĕрне çĕре тепĕр аçа чулĕ унăн çине Петĕр аллинчен персе те анчĕ. Ст. Чек. Аçа чулĕ тесе, пĕр йышши симĕс чула калаççĕ; ăна çĕçĕ витмес, вĕртереççĕ; сăра йӳçĕтнĕ çĕре ярсан, сăра аван йӳçет, теççĕ. N. Аслати алтса, аçа çапсан, хăш чухне çапнă япала хыпса та каять. Хăш чухне тата аçа ахаль çĕрех çапать те, аçа чулĕ çĕр айĕнчен çичĕ çултан тин тухать, тит. Çав чула сăра йӳçĕтнĕ чухне: сăри хаяр пултăр, тесе, сăра катки çине хураççĕ. БАБ. Виçĕ каçчен çав сăмахсене каласа вĕрсен, тăваттăмăш каçхине вучаха хуран çактарса, унта аçа чуль тата виç каç вĕрнĕ шыва ячĕ. Она (он?) произносила эти заклинания в течение трех вечеров, а на четвертый вечер велела повесить над очагом котел, положила в него громовый камень и влила воду, над которою она произносила заклинания в продолжение трех вечеров. (Из обряда «Пăсташ тасатни» — очищение порчи). Там же сказано, что этот — камень выбивает и выжигает порчу, насланную на дом (çуртăран пăсташа çапса çунтарса кăларат).

аçа-шăл

(аза’-ш̚ы̆л, si modo recte scr. est., если только , запись правильна), idem esse videtur, atque «асав’’, повидимому, то же, что асав. СПВВ. Т. Аçа-шăл пур шăлсенчен те пысăк та вăрăмрах та пулать. Зуб, называемый аçа-шăл, больше и длиннее всех зубов.

аçăрха

и i. q. алчăрха. СПВВ. Куç аçăрхаса каят.

аçтăркан мăйăри

аçтăркан мăйри (Череп.), аçтăркан мăйăрĕ (мы̆jы̆ри, мы̆jри, мы̆jы̆рэ̆), juglans, грецкий орех. СПВВ. Турх., Бюрг. Ст. Шайм. † Утсаях та утса пынă чух Аçтăркан мăйăрĕсене тĕл пултăм. Я шла, и нашла на грецкие орехи.

ат

(ат), in molli solo aut in aqua ambulare; vado transire; erecto ad perpendiculum corpore tranare, ходить, погружаясь (в воду, в грязь, в снег); переходить в брод; переплывать (стоя в воде). ЧП. Вуник аршăн юр атма çил çунатлă ут кирлĕ. Чтобы пробежать (точнее: пройти) по снегу глубиною в 12 аршин, надо лошадь с крылами ветра. Сред. Юм. Пылчăк (пьЫцык) çинченех атса çӳрет. Ходит прямо по грязи. Ib. Ĕнер çăмăр пит çунă та, паян çол çинче атайми пылчăк. Вчера был сильный дождь, и потому сегодня на дороге непролазная грязь. ЩС. Ма шыва ататăн? Зачем ступаешь по воде. СПВВ. Атса çӳрет. Янтик. Мĕн атса çӳрен эс юр çинче? Сан валли çул çук-им? Ты что ходишь по сугробу? Разве тебе нет дороги? || N. Атса каçмалла тĕл, vadum, брод. || В. Олг. Сĕнтĕр орлă атса каçрăм. Я переплыл через речку Сундырь, держась в воде прямо (отвесно). Ib. Атса тăрат. Стоит в воде, держась прямо (держа тело отвесно; гов. о пловце).

ат-пăри

(атпы̆риы), i. q. атă-пăри. СПВВ. Ст. Чек. Атă-пăри — прямое шило.

ата

(ада), и i. q. аталан. СПВВ. Х Аталанчĕ, атарĕ = поправился, встал на ноги.

аташ

(адаш), homo eodem nomine, тёзка. Изамб. Т. СПВВ., Ст. Чек. (Обозн. как женщин, так и мужч.; в Ст. Чек, будто бы только мужч., в Череп. и женщ.). См. чоскă.

атитте

(адиттэ), vox parvulorum и i. q. асатте, так называют маленькие дети, еще не умеющие хорошо говорить, дедушку со стороны отца. См. атятте. СПВВ.

атма куççи

(к̚ус’с’и), id. esse videtur, quod praec. v., повидимому, то же, что атма куçĕ. СПВВ. Х. † Шурă пулла тытмашкăн, атма куççи кирлĕ ăна. (Один толковал так: «надо иметь большие глаза», что очень сомн.).

ачамми

(аџ̌амми), i. q. praec. v., то же, что ачам СПВВ. Ачам, ачамми. Завражн. Миколăн торă пит тĕшмĕш вăл, ачамми! Дитя мое, бог Николай — очень мнительный бог! (In hac v. i litiera eandem deminuendi vim habere videtur, atque in).

ача-пăча

(аζ’а-п̚ы̆ζ’а, аџ̌а-п̚ы̆џ̌а; Пшкрт ача-п̚ы̆ча), liberi, дети. Изамб. Т. Санăн ача-пăча пур-и? У тебя есть дети? К.-Кушки. Унăн ачи-пăчи (или: ача-пăча) пур-и? У него есть дети? Сирĕн ача-пăча пур-и? У вас есть дети? Вĕсен ача-пăчи (или: ачи-пăчи) пур-и? У них есть дети? Пирĕн ача-пăча çук. У нас нет детей. Собр. 196°. Капла эпир, мĕскĕн çынсем, пĕр ача-пăча та кураймарăмăр. Значит, нам, беднякам, не пришлось иметь ни одного ребенка. СПВВ. Х. Ача-пăча хыççăн кайнă сĕтел ури айне кĕрсе вилнĕ. Тот, кто подчиняется (потакает) детям, умер, залезши под стол. (Послов.). Янш.-Норв. Сана пуççапатпăр, сана асăнса витĕнетпĕр: ачу-пăчуна чарса тăр, вĕсем те пулин пире ан аптраччăр; эпир сана мĕн панине вĕсене те валеçсе пар. Мы поклоняемея тебе и молим тебя: удерживай своих детей и не позволяй им нас беспокоить (донимать); от того, что мы дали тебе, ты удели и каждому из них. (Из молитвы киремети). Якейк. Ачи-пăчи чей стаккань, эпĕр хамăр сохан юççи. Другие дети — точно чайные стаканчики, а мы — точно луковая горечь (т. е. плохие). Мыслец. Ача-пăча курас мар! Не видать мне детей! (Клятва). Ст. Чек. Ача-пăча ан курам! (то же). || Eadem voce in precando semet ipsos signihcare solent. Этим же словом молящиеся обозначают в молитвах самих себя. Айван ача-пăча кĕллине хапăл ту. Прими молитву глупых детей, т. е. нашу.

ачаш

(аζ'аш, аџ̌аш), indulgentia corruptus, delicatus, изнеженный, избалованный. Собр. 201°. Ачаш ача ашшĕ пуçне çапса çĕмĕрнĕ, тет. Избалованный ребенок разобьет голову своему отцу. (Послов.). Сред. Юм. Ачаш хĕр ача, тăвать, ачаш ывăл вăрă тăвать. Избалованная дочь родит в девицах, избалованный сын становится вором. (Послов.). || Etiam in iaudem dici potest. Иногда имеет и положительное значение. Альш. † Аннен ачаш чунĕ эп (что вполне соответствует словам русской песни: «Я у матушки моей дитя неженое, дитя неженое, избалованое»). || indulgentia (in Iiberos), bianditiae, нега, баловство. СПВВ. ИА. Ачана ачаша вĕрентсен, вăл, ӳссен те, çавнах пăхать. Если приучишь ребенка к неге, то он и после будет гнаться за тем же. О сохр. здор. Ачаша вĕренсе ӳснĕ çынсем, люди, привыкшие с детства к неге, выросшие в неге. Алик. † Апу панчи ачашна милке шăтăкне пăрахса хăвар. Негу, которую ты видела у матери, забрось в ямку, выдолбленную для помела, т. е. брось и думать об этой неге. (Обращ. к невесте в свад. песнях). || De pueris puellisve deiicatis. Неженка. Ст. Чек. Алăран каймас, йĕрет; çапма-вăрçма çук кăштă та, туххăмра йĕрет. С рук не идет, плачет; нельзя даже чуточку побить или побранить — сейчас расплачется. (О баловне, ачаш). || Etiam adverbn loco ponitur. Также употр. в смысле наречия. Чăв. й. п. 11. Ăна ĕлĕк ашшĕ пит ачаш усрарĕ. Отец воспитал его в баловстве, в неге. Так и в Якейк. || Vox blandientis. Также употребл. в разговоре с маленькими детьми, в смысле: мой миленький ребеночек. Шорк. Ачаш (lege: аџаш) — говорят, когда ласкают ребенка. Ib. О-ой, ачашне! Ах ты, мой малюточка! Так говорят, чтобы успокоить ребенка, когда он ушибется. В. Олг. Ачашне, улине (ул’ин’э). Аçу килет, апу килет, паппа! То же выражение и в Череп., Сред. Юм. Ачашне пõль (i. q. пулĕ)! Пĕчик ачасĕне йăпатнă чõхне калаççĕ. Ведь ты мой милёночек! Так утешают маленьках детей. (То же выр. и в Череп.). || Cum terminatione tertiae personae positum significat dunes infantis. С суфф. З-го л. (ачашĕ) означает детскую задницу (ласкат. слово). Сред. Юм. Кам çапрĕ-ха сана ачашĕнчен? Кто это ударил тебя по заднюшке? (или, как говорят некоторые «по попке». В Череп. скажут: «куттинчен»). Можно предподагать, что слово «ачаш» есть не что иное, как ачаш суфр. притяж. З-го лица, который употреблен здесь для выражения нежности и ласки (срав. Ачине, улине, кутти, кутакки и др.); тогда первоначальное значение «ачаш» будеш мой ребеночек, а все остальные значения этого слова будут объясняться расширением его основного значения.

ачăлташ

(аζ'ы̆лдаш), alumen, квасцы. СПВВ. ПВ. Тоже слово есть и в Череп., Изамб. Т., Н. Карм. Н. Карм. Ачăлташ — нашатăр пек япала (шап-шар). Квасцы — совсем белое вещество, похожее на нашатырь.

ачăлташ

(аζ'ы̆лдаш), nom. cuiusdam arboris aut herbae, назв. неизв. растения. Ч.П. Ачалташпа тупăлха пирĕн пахчара пулинччĕ! Ах, если бы у нас в огороде была таволга и ачăлташ! В записах СПВВ. значится: «Ачăлташ—? Ачăлташпа тупăлха пирĕн пахчара пулинччĕ». (Ex alio quodam verbo corrup-tum esse videtur, повид., искажено из др. слова). Образцы 10. Ачăлташпа мачăлташ пирĕн пахчара пулать вăл.

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

ахата

tempus, время. СПВВ. МА. «Ахатара = вăхăтра». Срв. атаха.

аху

(аhу), interiectio abnuentis aut aliquid vehementius dissuadentis, междометие, выражающее решительный отказ или живое предостережение. Альш. Аху! каймастăп. О, нет, я не пойду! То же СПВВ., Череп. Конст. чăв. 2З. Кукка, инке, Усман пичче, мĕн канаш тăвăр эсир: чăнах Мухаммед тĕнне тухас-и манăн, çук-и? терĕм. Вĕсем пурте пĕрле: çук, çук, аху! ан та шухăшла, ан ухмахлан! терĕç. Я сказал: «Дядя, тетя и дядя Осман! как вы мне посоветуете: принять мне магометанство или нет?» Тогда все они разом сказали: «Нет, нет! Что ты говоришь?! И не думай, и не глупи!»

ахăр

(аhыр), veri simile est, veri simillimum est. Autabsolute ponitur, aut cum aliis coniungitur verbis, quae probabilitatem aliquam designant. In sermone Latino etiam aliis modis reddi potest, velut videtur, vercor ne, вероятно, наверно, по всей вероятности, должно быть; надо думать (предполагать), что. Иногда ставится отдельно, но часто соединяется и с другими речениями, выражающими уверенность или предположение. СПВВ. N. Ахăр — пур тенĕ сăмах пулат. Слово «ахăр» означает есть (sic!). Ст. Чек. Ахăр ĕç çук. Вероятно, нет дела (работы). Сред. Юм. Ахăр килтисĕм пит чĕнеç (i. q. ченеççĕ) пõлмалла, ытла пит киле каясшĕн хыпаланать. Должно быть, его очень зовут домашние, уж очень он спешит домой. Ib. Ахăр çăмăр пõлать пõл, паян. Вероятно, сегодня будет дождь. Ч. П. Ахăр паян эпир пурте пĕтетпĕр пулĕ. Наверно, сегодня мы все погибнем. Чăв. й. пур. 19. Кĕркка! эсĕ унта каятăн та, ахăр сана ырă пулмĕ, эпĕ кĕçĕр пит усал тĕлĕк куртăм. Хотя ты идешь туда, но, должно быть, тебе не сдобровать, потому что в нынешнюю ночь я видела очень нехороший сон. Изамб. Т. 57°. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. Хăй час-часах ятлакалать çемьене. Ахăр хаяр пуль. Пăй-атамма хăй пăхăнтарса пурăнать. Не знаю, каков (мой) свекор, а уж свекровь очень остра на язык. Частенько ругает семью. Должно быть, лютая. Свекра она держит у себя под башмаком. Ib. 58. Çапла калаççа, ĕçе-ĕçе, ахăр эпир нумай та ĕçнĕ пулат: ул та чипер хĕрчĕ, манăн та пуçа кайрĕ. Беседуя таким образом и попивая, мы, должно быть, выпили с ним не мало: и он порядком захмелел, и у меня в голову ударило. Баран. 93. Манпа пĕрле пыракан çын: çанталăк пăсăлĕ, тесеччĕ; анчах ун сăмахĕ тӳрре килмерĕ ахăр: çанталăк уяртса кайрĕ, тӳлек кун пулассăнах туйăнать. N. Ахăр ун чухне хăранипе ăсăм çитеймерĕ, курнĕ. Тогда у меня, от страха, видно, не хватило догадки. N. Ахăр упăшкăна юратмастăн пулĕ. Ты, должно быть, не любишь своего мужа. Ib. 67. Ахăр турăш патне пит аслă çын пычĕ пулĕ. По всей вероятности, к иконе подошел очень важный человек. Изамб. Т. 4. Елим! ахăр параймастăп пулĕ! Елим, должно быть, я не смогу дать! Альш. Ытла питех хутшăнсах каймаççĕ ахăр вăл икĕ ял. Должно быть, эти две деревни, не очень-то сообщаются между собою. Сказки и пред. чув. 82. Тăрса юлчĕ кăлăхах Сетнер çавтер чун савни — турă çырни ахăрах, çаплатăр çав самани. Ib. 7. Ахăр тылă кăтăрнă: çĕр çĕмĕрсе таврăнать. Ib. 30. Вăрçма-çапăçма хатĕрленнĕ ахăр. Должно быть, приготовились к бою. Кн. для чт. 21. Çын вĕрентекене хăй патне пит ăшă кăмăлпах кӳртмен ахăр, мĕншĕн пынине сиснĕ курăнать. Ib. 30. Эй тăванăм, ахăр атă-пăри те пулаймасть пулĕ! || Tandem, наконец-то. Альш. † Юна-юна хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм.

ахăр-самана

(аhы̆р-самана), i. q. (то же, что) ахăр-саман. N. «У чуваш нет понятия о воскресении мертвых, но они говорят, что будет кончина мира, «ахăр-самана». Как будет это «ахăр-самана», неизвестно, но только при «ахăр-самана» умершые все восстанут. По верованию чуваш, люди после смерти живут так же, как и здесь: веселятся, едят, пьют, тытаççĕ (т. е. поражают других болезнями), трубку курят, лапти плетут; потому о воскресении они говорят, что мертвые восстанут; но зачем восстанут и что будет после «ахăр-самана», — ничего неизвестно. Это написано по-русски. СПВВ. Ахăр-самана — тĕнче пĕтнĕ чухнехи вăхăт. «Ахăр-самана чухне хĕрлĕ тăпра таранччен çĕр çунса килмелле». Последние времена — кончина мира. «Когда наступит кончина мира, то придет пожар, прп чем земля будет гореть до красной глины. N. Чăн малтан пĕри (вилекея кама хушша хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна «сăвап тăпри» теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна каснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе касаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр-самана килсен (кончана мира), вилнĕ çын тăнă чух, ăна çав тăваткал тăпра çĕклесе, çĕре уççа, кăларат, тет. Первым начинает (рыть) тот, кому (умерший) завещал перед смертью, и он вырезает (лопатой) четырехугольный слой земли, который называется «сăвап тăпри»; эту землю при зарывании покойника кладут под той частыо гроба, в которой помещается голова. Отрезают этот четырехугольник со словами: «Двери умершего» (называют по имени). Этот четырехугольник очень нужен и поэтому дорог: при кончине мира, когда мертвые встанут из могил, этот четырехугольник раскроет могилу и поднимет умершего на землю. ППТ. Вăл çын мĕн ахăр-самана çитеччен тĕнкеленсе пурнат, теççĕ. Говорят, что этот человек будет мучиться до самой кончины мира. (Из статьи «Петĕркке шăтăкĕ»). N. Ахăр-самана кунĕнче мĕн пур тĕнчери çынсем хăрушă сута çакăнта, Истамбула, пуçтарăнмалла.

Ахмат

nom. pr. viri pag., личн. яз. имя мужч. Собр. Ахмат хăмăтне ултă лаша чуртаймасть. (Кăмака). Ахматов хомут не может свезти шестерка лошадей. (Загадта: печь). СПВВ. ЕС. Ахмат хăмăчĕ (scr. хăмăчă) = кăмака. Ст. Шайм. Ахмат кучĕ çуланнă. (Çатма çулани). У Ахмата замаслилась задница. (Загадка: мазанье маслом сковороды). Рак. Ахмат пиччен (scr. пичек) кут çуллă (scr. çулла). (Çатма). У дяди Ахмата масленая задница. (Сковорода). Н. Карм. Ахмат куçне шур илнĕ. (Чӳрече шăнни). У Ахмата бельмо на глазу. (Загадка: замерзание окна). Альш. Йĕтем çине пăрçа сапрăм. Ахмат тухрĕ пуçтарчĕ. (Çăлтăрсем; пуçтарчĕ — хупларĕ). Я разбросал по току горох, вышел Ахмат и собрал. (Загадка: звезды; собрал — закрыл).

аш-пăш

(аш-пы̆ш, КС. аш-пŏш), i. q. аш таврашĕ (тавраш), саго (nom. generale), общее название разного рода мяса. СПВВ. МС. Ст. Чек. Пасарта паян аш-пăш хаклă. Сегодня на базаре мясо дорого. СПВВ. † Кӳршĕм-аршăм килчĕ те, ашăм-пăшăм çитмерĕ. Пришли соседи, и у меня не хватило мясного угощения. Баран. 84. Унти халăхăн аш-пăш татăла пĕлмест. Там у населения мясо никогда не переводится. Менча Ч. Аш-пăш тавраш хăйĕн пурри, ĕçкĕ ятне хурачченех, выльăхсене мăнтăрлатса, пусса, ашне-пăшне тăварласа, тирпейлесе хурат. (Перевод см. в Оп. иссл. чув. синт., I, 408).

аш

(аш), haesitantem ingredi; de iis dicitur, qui per aquam aut nives aut lutum, aut agros frumento consitos aliave similia non sine impeditione aliqua pedibus iter faciant, итти по воде, по снегу, по грязи, по песку, по траве и т. п. так, что ноги, или вообще нижняя часть тела, погружаются в них и покрываются ими (вообще — ура тупанĕ путмалăх пулсан). Буин. † Урамăрсем тăвăр, юрсем тарăн; эпир ашманнине кам аштăр? У вас улица узкая, а снега глубокие; кто будет ходить (или: ездить) по ним, увязая, как не мы? Ст. Чек. Кашкăр юр ашса кайнă. Волк побежал по снегу, который не выдерживал его тяжести. Толст. Сасартăк сулахай енчен темĕскер (какое-то существо) юра ашса килнине курах кайрăм. Ст. Чек. Юр ашса килтĕмĕр. Мы пришли, увязая по брюхо (и ниже) в снегу. Ib. Ку юра ашса кайма!.. Это итти по талому снегу!.. Изамб. Т. Ыраша ашша тухăрăмăр (туhы̆ры̆мы̆р, prima ы̆ littera perbrevi). Мы прошли через рожь (в поле) или по зернам ржи (напр., насыпанным на полога для сушки?) Собр. 400 † Шăхаль урам хушшине навус сарса тухнă-çке, — епле ашса кĕрем-ши? На шигалинских. Улицах всюду накидан навоз; как пройти мне туда, увязая в нем? Ала 64. Атте те аннен картишĕ (scr. картышĕ) пычăклă (i. е. пылчăклă); пычăкне ашма ӳркенмесен, хăймине çиме вăтанмĕ. Двор моих родителей грязный; если она не поленится месить в нем грязь, то и не постыдится есть сметану. Сир. 72. Урипе ашса вăл хытă тăма нӳрлентерет. Меся ногами, он превращает твердую глину в жадкую («сырую»). Хорачка. Jop ы̆жы̆нцэн аран ашша т̚окры̆м. Я насилу вылез из сугроба. КС. Юр. Çин ашша çӳрет. Лазит по снегу. Ib. Ыраш çинчен ашша тухрăмăр. Мы прошли по ржаному полю (или по зернам ржи). Ib. Паян кунĕпе шыв çинче ашша çӳрерĕмĕр. Сегодня мы целый день ходили по колено в воде. || Citatius ire, бежать рысью. СПВВ. Сред. Юм. Çакăнта çитеччин пĕр май ашсах килтĕмĕр. Мы все бежали до сих пор рысью. Ib. Лаша ашать. Лошадь бежит рысью. Зап ВНО. Ашша пырать (лаша хытă чопса пырать). Çутталла 43. Икĕ лаша иккĕн харăс хашлатаççĕ, ашаççĕ.

аштар

(аштар), facere, ut per aquam, nivem aliave similia eat alqs, понуд. форма от гл. аш. КС. Паян лашана юр çинче аштартăм. Сегодня я ездил на лошади по глубокому снегу. Ib. Лаша юр çине кĕрсе ларчĕ те, аран аштарса кăлартăм. Лошадь попала в сугроб, я чуть выехал. Череп. Ыраш çинчен аштарса çӳрет. Ездит по ржи на лошади. || De tritura. Шишковать. СПВВ. КЕ. Итем илнĕ чухне, çур тыррине итем варрине сараççĕ те, çав сарнă улăм çинчен, лашасем кӳртсе тăратса, йĕри-тавра тырри тăкăначчен çавăраççĕ; çавна аштарни теççĕ. Шишкование заключается в том, что после сушки овина постилают на току снопы ярового хлеба и гоняют по ним, взад и вперед, лошадей, до тех пор пока не осыплюся зерна. Изамб. Т. Ака тыррине лашасемпе аштараççĕ. Яровое обминают лошадьми. СТИК. Ĕлĕк авăна лашапа аштарсах çапнă, тет. Говорят, что прежде молотили хлеб лошадьми. КС. Аштарса илтĕмĕр. Смолотили хлеб (в один прием, напр. — один овин, или сколько было на току). Çутталла 4З. Аштармалăх тырă пур чух, аштарар-ха ашăмне.

ашшĕ-çурри

(с’ ̚уϱϱиы), vitricus (eius, eorum vel earam) его (ее их) отчим, СПВВ., Ст. Чек.

пус-кил

пос-кил, пус-килĕ, сосед. Пшкрт. Пос-кил, сосед. СПВВ. АП. Пус-кил, кӳршĕ. Н. Сунар. Камăн та пулин йăш (= йыш) сахал пулсан, пĕр-пĕр пус-килĕсене чĕнеççĕ. Якейк. Пос-киле йăпăрт кайса килтĕм (скоро). Ib. † Посăм-килĕм, ай, постов пек. ЙФН. Пусăм-килĕм пустав пак. Ялăм-йăшăм янтар пак. Епле уйрса (= уйăрăлса) каяс-ши? (Салтак юрри). Б. Олг. † Посăм-килĕм посто пак, ялăм-йышăм янтар пак, су полăр та, пор полăр. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак, посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ. НАК. Килти çынсенчен каймалли çук пулсан (если некому идти из своих за водкой, то...), пус килти çыннах яраççĕ.

пусăк

посăк (пузы̆к), (позы̆к), то же, что пысăк. Тогач. Пусăк тияк салатĕ, пĕчĕк тияк пуçтарĕ. (Хачăпа йĕп). Яргуньк. Пусăк тияк салатĕ, пĕчĕк тияк пуçтарĕ. (Йĕп). СПВВ. Пусăк — пысăк. Якейк. Пусăкран пусăк итет. N. Пусăк çырмара шусам тулса çитсен, пăрсем каяççĕ. Якейк. Пусăк вĕрен, пусăк йăвăç, пусăк пĕрене. || Важный. Кумарка. Çуркунне пусăк ĕçсем тапранаççĕ: суха тăваççĕ çур тыррисене акма.

пусăх

(пузы̆х), делаться затхлым, портиться. СПВВ. КЕ. Пусăхнă — ашсем, пулăсем йывăрланни. Имен. Пусăхать = пăсăлать: çимелли япала йывăрланат,ь кăвакарса е йӳçĕхсе каять (какай, çу). МПП. Пусăхнă тырă (затхлый). Б. Крышки. Çăкăри пертте аван мар, тырри пусăхнă пулмалла. П. Яндоуши. Çу пусăхнă. Масло испортилось. Ib. Кантăр-вăрри пусăхать.

пуслăх

гнет, притужина, притуг, бастрыг. СПВВ. Пуслăх = пуслăк. Чув. Сорм. Унтан вара лаша тытаççĕ те, пуслăх урлă каçараççĕ. Турх. Хĕрсем пуслăх çĕклесе тăрата-тăрата яраççĕ, пуслăх тăрăх тĕллесе каятăн, тиеççĕ. (Гаданье). Сред. Юм. Çĕнçол çĕрĕ послăх орлă лаша каçараççĕ, орлă каçнă чôхне лаша орине послăха тивертмесен, качча кайсан аван, тивертсен — аван мар полать, тет. Ib. Çĕнçол çĕрĕ хĕрсĕм послăх йăвантараççĕ: послăх кăш енелле йăванать, çав енелле качча каять, тет. Ст. Чек. Пуслăхпа çых. || Вага. Чутеево. Пуслăх — пĕкĕ авнă чухне пĕкке çыхса туртмалли.

посто

зеленое сукно. Пшкрт. См. пустав. || Кафтан из зеленого сукна. СПВВ. ТА. Посто = симĕс тăларан тунă сăкман.

пуç вувашки

задняя часть черепа. СПВВ. Т. Пуçăн пайĕ хыçалалла тухса тăраканнине пуç вувашки теççĕ.

пуççăр

то же, что пуçсăр, страдающий головной болью. КС. Вăл такçантанпах пуççăр аптраса пурăнать (головная боль). || Отчаянный, озорной. Сред. Юм. Ах тôр, ăсĕн ачисĕм пит пуççăр, такам пахчине те çĕмĕрсе кĕрĕç. СПВВ. X. Пуççăр çын = пуçтах, отчаянный человек. КС. Унăн ывăлĕсем ытла пуççăр (головорезы). Чебокс. Манăн пĕр пит пуççăр юлташ пурччĕ. Альш. Пуççăр вăрă, отчаянный вор. К.-Кушки. Пуççăр — «сорви-голова». ||Употребляется в качестве послелога — без. Шибач. Ну, тет, Йăван, тет, эп, тет, сана çитĕнтертĕм, çан чол çола çитрĕм, тет, мансăр поççăрах илме (çаран) полтаратăн, тет.

пуç тори

гребень. В. Олг. Пшкрт. Поç тори. СПВВ. Поç тори = тура.

пуç-тĕлĕшшĕн

своим умом, без согласования с другими. Сред. Юм. Хăй пуç-тĕлĕшшĕн килтисĕне пĕлтермесĕр хытланса çӳрет-ха ô. СПВВ. ПВ. Пĕр пуç-тĕлĕшĕн (из-за одного человека) мĕн яшкисем пĕçерсе çимелле! Для одного только себя что тут варить!

пуçелĕк

поçелĕк (пуз'эл'э̆к, пуз'эл'э̆к'), изголовье, подстилка под голову. Изамб. Т. Пуçелĕке тӳрлет. Орау. Пуçелĕке çӳллĕрех ту, унсăрăн кансĕр. Ib. Пуçелĕк лутра пулчĕ (в головах низко). || Особое деревянное изголовье, на которое кладется конец тӳшек'а и çытар, подголовник. Чертаг. СПВВ. ГЕ. Пуçелĕк — йăвăçран тунăскер, ăна пуç айне, çӳллĕрех пултăр тесе, çытар айне хураççĕ. Тюрл. Пуçелĕк (йывăçран тăваççĕ), предмет подкладываемый под голову с специальным назначением видеть сон. Ст. Яха-к. Чăвашсем юмăç пăхса уçăлмасан, пĕр-пĕр тĕлĕк пĕлекен çынна пуçелĕк параççĕ. Вĕсем ăçта кĕпе, ăçта масмак-сурпан, каç çывăрнă чухне пуç вĕçне хурса выртмашкăн, параççĕ. Çав пуçелĕке пуç вĕçне хурса выртсассăн, яланах мĕн-те-пулин тĕллентерет, тет: чĕрĕлессине-и, вилессине-и. Тата чĕрĕлмешкĕн (для выздоровления) мĕн-мĕн тумалли те курăнать, теççĕ. || Передняя подушка у телеги. Чертаг. Абыз. Пуçелĕк, подушка (у экипажа). Артюшк. Пуçелĕк, передняя часть телеги. СПВВ. ГЕ. Урапа пуçелĕкĕ. || Особое бревно, на котором лежит вал (на мельнице). М. Тупт. Пуçелĕк хĕрес çинче выртать (бревно на верху мельницы). См. арман. || Изамб. Т. Если идет ряд загонов, расположенных в длину в одном направлении, а за ними идет ряд других загонов, направление которых перпендикулярно направлению первых, то первый загон из ряда поперечных назыв. пуçелĕк. Сред. Юм. Пуçелĕкри ана — ряд загонов, из которых на крайний упираются другие одним концом. Ст. Чек. Пирĕн ана-сене пуçелĕклĕ (пуçӳлĕклĕ) сыпăра.

пуçили

(-з'-), то же, что поçилек. СПВВ. Х. Пуçили (пуç-или) туптăр (погибель, конец головы).

пуçилĕпех

(-з'-), совершенно, совсем. СПВВ. Пуçилĕпех пулнă, пропал совсем, с головой.

пуçня

то же, что пуçне. || СПВВ. ВА. Пуçня = уйрăм, отдельно. Пшкрт. Поçня тохас, отделиться от отца.

пуçтах

(пус'тах), головорез, буян, озорник, шалун. Шарбаш. Çакă ĕне пит пуçтах, кăрик хăнча та ытти ĕнесенчен валта пурать. Илмен-к. Пуçтах, храбрый, головорез. Сред. Юм. Пуçтах тесе çын пахчине япала вăрлама кĕрекен ачана, ват çынсĕмпе вăрçса çӳрекен çитĕннĕ ачана калаççĕ. Актай. Ашшĕ тӳрĕ, амăшĕ кукăр, ачи-пăчи пуçтах. (Хăмла). Вотлан. Ашшĕ тăрăх, ачи-пăчи пуçтах, амăшĕ лаптак. (Сарăм, кĕлтесем, йĕтем). N. Эсĕ унăн пуçтаххи пирки пуçна çухатăн. N. Çӳретмен лаша пуçсăр пулать, чарусăр ывăл пуçтах пулать. || Отчаянный. Тюрл. СТИК. Ку сурăх (лаша, ĕне, анчăк) питĕ пуçтах, теприсен умĕнчен çимене туртса илет. СПВВ. ФИ. Пуçтах — çисе тăрана пĕлмен, антăхса çӳрекен çын. Пĕр çĕре пырать те — пĕр çăвар çыртать, тепĕр çĕре пырат — тепĕр çăвар çыртать.

путавчă

(-ζ'ы̆), то же, что путавçă. СТИК. СПВВ. N. Путавчă — пулă тытнă чухне пулăсене хăваламалли.

потушка

(-д-), подоконник. Персирл. Тюрл. Чӳрече путушки. || Подушка у телеги. ЩС. СПВВ. Т. Путушка урапанăн пулăть. Сред. Юм. Путушка тесе орапа ешчĕкĕн малти тĕнĕл çине лартса çертлешке тăхăнтараканнине калаççĕ.

путлан

, потлан, испортиться; выйти из употребления. В. Олг. Потланнă çăмарта. Г. А. Отрыв. Кайран патах путланч (вышел из употреблення) вăл, кайран çакмарĕç ăна. || Увязнуть, завязнуть, задохнуться в грязи, задохнуться под коркой, образовавшейся в земле после дождя (о семенах). Хорачка. Хытă çомăр çурă тăк, шăтса тохимест, потланчă вара (напр., кантăр). Изамб. Т. Кантăра каярах (поздно) акăрăм та, путланчĕ (не взошла). Календ. 1911. Тарăн акнă тырă, çĕр типсе хытнинчен, шăтса тухаймасăр путланать. СПВВ. Х. Путланать тырă, шăтмасăр юлать. || Задохнуться. Чертаг. Пôтланнă, задохнулся (напр., цыпленок в яйце). Питушк. Чĕпĕсем пурте путланнă, тем тĕлне пулнă. N. Потланнă = чĕппи тохман. || Завязнуть; запутаться; сгинуть, пропасть. Кан. Уншăн ăна (его) вырăнти (местные) ирсĕр ĕç ăшне путланнисем курайми пулнă. Утăм 19. Шанатăп, шанатăп сана, ишĕлнĕ кив çурта эсĕ юсаса, тĕттĕмре путланнă яла çутă хунар кайса çутасса. Хурамал. Пит макăракан ачана калаççĕ: сассу ăшна путланманă! теççĕ. (Сассу ăшăнтах пĕтменĕ, брань). Кан. Лавкка путланчĕ. Лавка обанкротилась (закрылась). Хастарлах 37. «Путланман», тесе йĕрсе, кĕвĕлеччĕ. ЙФН. † Эпĕр каçпа хĕр куртăмăр. Ашшĕ парас тесеччĕ, амăш килте çук пулчĕ, кайтăр-кайтăр путлантăр, упăшкинчен савăнтăр.

путмар

, потмар, нары. Карамыш. ЩС. Путмар, нары. СПВВ. ТМ. Путмар = алăк патĕнчи сак. Зап. ВНО. Путмар, койка. Ib. Ман путмар çинче çыврас килет. Никит. Пĕчик ачисем путмар çинче çывăраççĕ. Шурăм-п. Путмар çине ухса выртса. ТХКА 48. Сăхманне хывмасăрах атте путмар çине ларчĕ те: темле ĕнтĕ кĕçĕр лашасене чылай шала кайса ярса хăвартăм та, те халех кайса тытмалла ĕнтĕ, (терĕ).

путмар

часть леса, имеющая естественные границы. Орау. Кăçал вăл путмарта тăмана питĕ нуммай. Путмар вăрманта анчах пулать. Ib. Çав путмартах çырла темĕн чул тупрăмăр (на этом клочке земли). Якейк. Çак потмарта çăкалăх, çăкалăх та çĕленлĕх. Ib. Потмар — часть леса, участок леса, ограниченный какими-либо естественными границами (напр., икĕ вар хошшинче). || Граница. СПВВ. Путмарĕ — чикки; унăн путмарĕ çавăнта, чикки çавăнта, т. е. всегда в одно и то же место(?).

путмар сакки

, нары, кутник. СПВВ. ФН. Путмар сакки сарлака сак. Ib. Путмар сакки — алăк панчи тăрăхла сакă. Сред. Юм. Пôтмар сакки — алăк патне лартакан ôрлă сак. Кан. Путмар сакки çине ларчĕ.

путтӳççи

то же, что пушăт йывăççи, лутошка. СПВВ.

путшиле

(?), неизв. сл. (Вопрос оригинала). СПВВ. X.

путь

, поть, (пут', пот'), наверное, вероятно. Арçури. Путь ухмаххи тапранать, юмах ярать — юптарать. Мусир. Ай-хай тантăш Анна пур, путь уйăрăлса каять поль. (Путь — наверное, с усиленным ударением). ЧП. Путĕр-путĕр путене, путь Хусана каять пуль. Лашм. Путь карĕ пулĕ Хусана. СПВВ. Х. Путь, путех çапла пулĕ. Малды-Кукшум. Ай, ман ĕнер аслатте çухалнăч, путь çавна тытнă пулĕ (поймали). Сред. Юм. Путех, наверное. НТЧ. Çав хĕрарăмсем: путех çав Ваçан ячĕпе çыхнă пулĕ, мĕн пулин те пулать, ун ячĕпе тунă пусан, хĕр чĕрĕлĕ те, хамăрах сăвап пулĕ, тесе салтса янă. Женщины в лесу нашли согнутое дерево и развязали его, думая, что от этого порча, поразившая дочь Ваçан'а, пройдет. Янш.-Норв. Çав вăхăтра малти чӳрече çине вĕри кĕл сапма астуман, путех çавăнтан пулĕ-ха ку, терĕ. (В окно влез упăр и пристал к парню). Абыз. Путех кăна Климка вăрланă пуль. N. Путех таврари ялсем тасатса килсе пирĕн пусса тăкрĕç пулĕ, çавăнпа пирĕн яла чир килчĕ.

пучушши

то же, что пуччушши. СПВВ. ИА. Пучушширен хăмла шалчи тăваççĕ.

пухани

кукла. СПВВ. См. пукани, пăкани.

пухча

, похча, (-ч'а), детский чепчик. Икково. || Тюбетейка. СПВВ. ГЕ. Пухча — тутарсенĕн типеттейĕ. || Горелка лампы без колпачка для стекла. Цив. р. || Прозвище мужчины. Якейк. Пухча Михали.

пушан

(-ж-), слабосильный, дряблый. И. С. Степ. Зап. ВНО. Пушан лаша, слабосильная лошадь. Изамб. Т. Пушан лаша. Лошадь, скоро устающая и долго не поправляющаяся после худобы. Ib. Те çавăн лашине илес, çынсем пушан теççĕ. СПВВ. Пушан лаша, худая лошадь. СПВВ. НН. Пушан выльăх — час ырханланакан выльăх. КС. Пушан выльăх — тощая, невыносливая, имеющая способность к отощанью скотина. Орау. Пушан выльăх пек, кăшт утса килнипех тарларăм. Чертаг. Пôшантарах выльăх — час ывăнакăн выльăх.

пушă

(пужы̆), кнут. ТММ. Пушă, пуш, кнут. — Различаются: вăрăм пушă, кĕске пушă. Части кнута: аври, кнутовище; пăлтăрка, ремешок на кнутовище; чĕн, ремень; йăлă, петля кнута; тĕп, кут, основа кнута, его толстый конец; тӳлем, узел у тонкого конца (их бывает много); вĕç, конец; хĕлĕх, волос. Термины витья кнута: кантралатса яв, пĕтĕрсе яв; сулахай яв, вить от левой руки к правой; сылтăм яв, вить от правой руки к левой; виççĕлле яв, вить в три веревки и т. д.; чăмăрла яв, вить кругляшом; лаптак яв, вить плоским; кустар, привить дополнительную веревочку к имеющимся, обычно при ремонте; хĕлĕх яр, привязать к концу кнута волос. Ст. Чек. Çапла пĕлмен пушă хăна çавăрăнса тивет, теççĕ. Кан. Унтри мучи те пушшине хулпуççи урлă тăсса, туйи вĕçĕпе çăпатине шаккаса иртрĕ. ТММ. Ырă ута пĕр пушă, ырă çынна пĕр сăмах. Орау. Пăрса явнă пушă (свитый из крученых веревок, кантăра) лашана пĕтĕмпе хăпарта-хăпарта кăларать. Ала 59. Вуник юплĕ чĕн пушă. СПВВ. БМ. Пушă, пышă, кнут. N. Евчĕ малтан хĕр ашшĕ-амăшĕпе калаçат, ыйтат панине, паманнине. Пама шухăшлаççĕ пулсан, ача ашшĕсем евчĕ патне юлаççĕ, евчĕ, пушă илсе, хăтана каят. Хĕрне ашшĕсем панче пӳртре тĕл пулсан, ăна пушăпа çапса калат: çак пушăран çак хĕр ан уйăрăлтăр, тет (а кнут принадлежит жениху). Туй. Пĕтĕмпех килĕшсен, евчĕ хĕр ашшĕсем патне пушă пăрахса хăварать; пушă пăрахни килĕштернине, сăмах улăштрма кирлĕ маррине пĕлтерет. Ib. Хĕрпе качча кам-та-пулсан сивĕтсен-тусан, пушине евчĕ патне киле леçсе пăрахаççĕ. Ăна: пушă тавăрнă, теççĕ (унтан вара ĕç пăсăлать). Регули 1408. Ку пушă вирлĕ çыпăçмалла. || Нагайка. Сред. Юм. Пушă — лашана йоланатпа çӳренĕ чôхне çапмалли кĕске чĕн чăпăрка.

пушкар

мочь, осиливать. СТИК. Ай-ай, тетĕшне пушкара пырат (осиливает старшего брата, молодец). Юрк. Эпĕ çӳлте, пĕлĕт çинче пурăннине пĕлсен: унта улăхма та пушкарĕ, тет, тĕлĕнсе. СПВВ. Пĕччен куна тума пушкараймăп. СТИК. Пушкарат — парăнтарат, çĕнтерет. Ib. Эпĕ ăна пушкара пыратăп (= эпĕ ăна кĕрешсе çĕнтере пыратăп). ГТТ. Эсир мана пайтах япала тума хушса янăччĕ те, эпĕ пушкараймарăм-ха вĕсене: ниепле тытăнаймарăм. Букв. Тăватă эрнере эпир вулама пушкарăпăр. Чăвашсем 22. Вăл тухатмăшсене тытма та пушкараççĕ, тет; анчах пит эмел кирлĕ, тет. Баран. 11. Паттăр кремĕл çулĕ сăртне мĕнле паттăр пушкарĕ. || Исполнить, устроить. Чăв. й. пур. 12. Эпĕ ăна пушкарăп, мана пар вунă тенкĕ укçа, пĕр икĕ эрнеренех вилĕ (отец), тенĕ. || Смекать, понимать. Шарбаш: Эсĕ мĕн çинчен каланине эпĕ пошкарса илимарăм-ха. СПВВ. НН. Пушкарат — ăнкарат тенĕ сăмах. Прикончить, убить. Тюрл. Пушкарса пăрахнă хайхине (= пуçтарнă, убил).

пушкăрт

пошкăрт, (пушкы̆рт), (пошкы̆рт), башкирин. Изамб. Т. Н. Карм. † Хура кăна лаша, кăтра çилхе, пулсан пулĕ пушкăрт уринче. || Башкирская лошадь (особая порода). Изамб. Т. Пушкăрт лаша, иначе: качак лаша. См. каççак. Кив-Элпуç. Лаши пушкăртпа пĕрех пырать. К.-Кушки. † Çеçен хирĕн варринче вылят пушкăрт тихисем. Стюх. † Чĕнтĕрлĕ кĕперĕн аяккинче хура пушкăрт çими çук. СПВВ. ИА. Пушкăрт; пушкăрт лашисем ĕçре питĕ сиплĕхлĕ. Пазух. Сиксеех те утлантăм пушкăрт утма. || Назв. леса. Стюх. Пушкăрт вăл вăрман, унта ĕлĕк пушкăртсем пурăннă, çавăмпа çапла калаççĕ.

пушкăртла кутлăх

витая шлея. СПВВ. МС. Пушкăртла кутлă — чĕнтен явса тунă кутлăх.

пушкăрт

стянуть, украсть. СПВВ. ФИ. Пушкăртнă; пĕр-пĕр шанчăксăр çын тепĕр çыннăн япалисене тултсан: пĕр-пĕр çĕре çапла харшай (порядочно) пушкăртрĕ (чĕхертрĕ, чептетрĕ), теççĕ.

пӳ

рост. Тайба Т. † Хĕрсем пĕве кайнă чух та, сивĕ куçпа ан пăхăр. Собр. Ӳксе пĕве кайимарăм, питĕмрен хура каймарĕ. (Сак ырати). МПП. Пӳ — çĕр пĕвĕ, рост. || Возраст. Цив. † Эпĕ çак ялтан тухас çук, пӳ çитмесĕр ан илĕр (раньше, чем приду в возраст). Сала 302°. Пӳ епле, ĕмĕр çапла килет, тет. (Послов.). || Туловище, корпус, стан. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ; пĕвĕм-çийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумăш пек. Алешк.-Сапл. † Ман пӳ юлать çĕр айне. Шибач. Пӳ çĕклеми ĕссĕр полтăм. N. Шемшер урам — вăрăм урам, ман çамрăк пӳ шăнăçмаçт. Шишкин † Виçĕ кĕренке поканне кача порнепе çĕклерĕм; ял çинчи йăвăр ятне пĕчик пӳпе çĕклерĕм. Актай. † Пӳ курăнми хăйăр ăшне (с головою). Ib. † Илсе каяççĕ чуна, каçараймарăм пӳме. Лашм. † Куç кĕски мар — куçран пăхтарма, шур чĕнтĕр мар — пӳме виçтерме. Янтик. † Аркă çичĕ ан пĕрсессĕн, пӳне йывăр килмĕ-ши? Альш. Илтĕм симĕс кăтат, çĕлетрĕм сăкман, çаннисем те вăрăм, пӳ кĕске. Пазух. Пӳсрен те çипиркке çĕлетрĕм, çаннисем вăрăм та, пӳ кĕске. Сала 312º. † Кĕпе пӳ те памасан, кĕпе хăйи те юрать пире. || Стебель, ствол; высота, равная длине ствола дерева. Ст. Чек. Хĕвел йывăç пĕвĕ (на высоте длины дерева) анчах юлчĕ. Кĕвĕсем. Шурта шăпчăк авăтать, хăмăш пĕвĕ (стебель) янăрать. Вăрманта кукку авăтать, вĕрене пĕвĕ (ствол) янăрать. СПВВ. Х. Хĕвел йывăç пӳ пурччĕ. || Длина, расстояние. Янш.-Норв. Пирĕн ялтан кăнтăрла енче, пĕр ана пĕвĕнчен (на расстоянии длины загона) тĕне кĕмен чăвашсенĕн масарĕ пур. N. Осем пирĕнтен пĕр ана пӳ ытларах çех тăраççĕ (стоят лишь на расстоянии длины одного загона).

пӳ-çи

, то же, что пӳ-сĕп. Юрк. † Пĕр хĕр тухрĕ тухьяпа, çӳçĕ-пуçĕ кăлкан пек, пичĕ-куçĕ хĕвел пек, шăмми-шакки илемлĕ, пĕвви-çийĕ хĕп-хĕрлĕ. Кам сăхланмĕ илесшĕн? ЧП. Ӳстертĕм çинçе пӳ-çие. СПВВ. Пӳ, пĕв, пĕв-çи, пӳ-çи. Ib. Сăрăлă юпа манăн пӳ-çи. (Сăрăлă юпа или ула юпа — столб с обозначением названия деревни, числа дворов и душ). ТХКА 129. Çынсемпе, арăмсемпе чуптусан, кăтра пупăн çавăнпа пĕвĕ-çийĕ тапрансан...

пӳэ

, (пӳӓ), пруд, запруда. Пшкрт. Пӳэ, шу пӳэленсе ларса. СПВВ. ТА. Пӳэ = пĕве.

пӳе

ковер. СПВВ.

пӳкен

(пӧђєн, пӧкєн, пӧђӧн), стул. Пшкрт. См. пукан. СПВВ. ТА. Пӧкен = тенкел.

пӳкле

прямо. СПВВ. Пӳкле кĕрес. || Прямая дорога. А. Турх. N. Пӳкле кайнă — пăх хыпнă, çаврăна кайнă — çу хыпнă. С. Айб. Пӳкле каякан шыва кайнă, çавра каякан çăв çинĕ (вар. хыпнă), теççĕ. Собр. Пӳкле каякан пӳлĕнет, çавра каякан çăв çиет, теççĕ. || Нечаянно; неожиданно, вдруг. СПВВ. Пӳкле вилнĕ. Календ. 1906. Шăтăкĕ пӳрнескенĕн аяккинче пулсан, хурт амине ĕç-хурчĕсем пӳкле кăларса вĕлернĕ пулать. Собр. Пӳкле вилнĕ çыннăн ӳчĕ хирте выртсан, çумăр çичĕ яла пулмас, тет, çын вилли вăл пит шывшăн çунат, тет; çавăнпа вăл, çумăр киле пуçласан (перед дождем), çумăра хирĕç каят, тет, çумăр, çын вилинчен хăраса, урăх-çĕрелле пăрăнса каят, тет. И. С. Степ. Пӳкле, нечаянно, неуместно: пӳкле вилĕм, пӳкле калаçать, пӳкле сăмах.

пӳлĕн

быть загражденным, быть окруженным. Собр. Тӳрĕ (вар. тӳртен) каян пӳлĕннĕ, çавра каян савăннă. N. Пӳлĕнсе юласран хăраççĕ. || Задыхаться. Тăв. 12. Наçтук пӳлĕннĕ. Сывлăшне çăтса, хăй пуçĕнче çĕр майлă çаврăнакан сăмаха персе ячĕ. Чăвашсем 26. Ăна (рубаху): çыннăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр (чтобы не было ему тяжело), уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ (снимают). Ерк. 69. Кĕрешекен пӳлĕнет, пăхса тăран тăранать. СТИК. Тутлă çисе, ĕçлемесĕр пурăнса çын чыстă пӳлĕнет (становится одышливым). Хурамал. Апат çисенех хытă чупсассăн: ăша, чикен илчĕ, пӳлĕнтĕм, теççĕ. Б. Олг. Чопса кайнă чох çын пӳлĕнсе ларат, кăккăр тирекен полат (колотье). Скотолеч. 12. Нумайччен ӳсĕрсе пурăнсан, лаша ĕçленĕ чухне пӳлĕнекен пулать. СПВВ. Т. Çын пит ывăнса çитсен: пĕтĕмпех пӳлĕнтĕм, теççĕ. V. S. Пӳлĕнсе сывлаймасăр вил, задохнуться. Пулăшăр. Ăш-чик пӳлĕнсе тăрать, мĕн туса лăпланам-ши? Юрк. Пирĕн телейсĕр çамрăк чун ют çын аллипе (аллине?) пӳлĕннĕ. В. Олг. Эпĕ пӳлĕнсе лартăм, хортăм каþан порта, хай çынпа эпĕ тĕкĕлентĕм йӳççе (= йывăçа) ӳкерес тесе.

пӳлĕх

(пӳл'э̆х), назв. божества, раздающего по назначению кепе, счастливые или несчастные жеребья. Юрк. Такмак. Атте-анне çуратнă, шурă кĕпепе тытнă (держали во время крещения), турăпа пӳлĕх ӳстернĕ (каччăне тумлантарнă чух). Собр. Пĕрре пӳртекинчи карлăк çине тухса: пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне, çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм, тесе каларĕ, тет. ППТ. Аслă турă, аслă пӳлĕх, çырлах. (Уй чӳкĕ). Янш.-Норв. Эй аслă пӳлĕх, аслă пӳлĕх амăшĕ! сана тав тăватпăр, савса паратпăр, савса ил... (Уй чӳк туни. Пӳлĕх тесе вĕсем мăн турра калаççĕ). ЧП. Эпир атте-анне ачисем турăпа пӳлĕхĕн чунĕсем. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ çын кураймас та, çын кураймас, турăпа пӳлĕх ямас та, тивеймес. Н. Якушк. Атте-анне çуратрĕ, турăпа пӳлĕх ӳстерчĕ. С. Алг. † Турă-ах та çырсан, пӳлĕх пӳрсен эпир те пулăпăр хурăнташ. Якейк. Пӳлĕх е пӳлĕхçи; пӳлĕх ача топнă çĕре пырать. Вăл ача çамки çине çав ача мĕлле порнмаллине, кама качча илессине, мĕлле вилĕмпе вилессине çырса хорать. Собр. Турăпала пӳлĕх пăрахмасан, вуникĕ тăшман урам айĕнче (под моими ногами). Альш. Шĕкĕр турра-пӳлĕхе: тантăш ташла пуçларĕ. Ib. Ырă аттеçĕм, аннеçĕм, сирĕн хуйхăра кам çĕклĕ? Турăпа пӳлĕх хăй çĕклĕ. См. Кĕрлĕх. || СПВВ. Каç выртсан канлĕхне пар, ир тăрсан пӳлĕхне (буква «л» написана неясно: перечеркнута и опять надписана).

пӳлĕхçĕ

то же, что пӳлĕхçи. К.-Кушки. М. Васильев. Пӳлĕхçĕ, пĕр турăран кĕçни (1 разр.). СПВВ. ИА. Килте пӳлĕхçĕ пулмасан, выльăх-чĕрлĕх ăнмаст, теççĕ. Ib. Эй пӳлĕхçĕм, картара выльăх-чĕрлĕх ăнтарса пыр, тĕпеле ырă кин пар. Ала 59°. † Пуççăмах та çамрăкта, пӳçĕм çинче, турăпала пӳлĕхçĕ аллинче. N. Унтан вара пӳлĕхçĕ пăтă, пӳлĕхçĕ амăшне юсман паратпăр, теççĕ. Сиктер. Пӳлĕхçĕ, çырлах, пуснă шурă вăкăрăмпа, чӳ-ӳк, çырлах. Аттик. Эй, пӳлĕхçĕ! пире тепĕр çак вăхăта çитиччĕн усра, килнĕ шухăшсене астутарса усалтан-чиртен витсе сыхласа тăр, амин, çырлах. Т. VI. Пӳлĕхçĕ, ан пăрах, пӳлĕхçĕ амăшĕ, сывлăх пар. Н. Карм. Çырлах, турă; çырлах, турă амăшĕ; пӳлĕхçĕ, пӳлĕхçĕ амăшĕ, çырлах, çулталăкран çулталăка сыв усра. (Учук). Ib. Говорят: турă çыртăр, пӳлĕхçĕ пӳртĕр, или: турă лайăха çыртăр, пӳлĕхçĕ лайăха пӳртĕр. N. Мăн пӳлĕхçĕ, мăн пӳлĕхçĕ амăшне, чун çуратан пӳлĕхçĕ, чун пӳрен пӳлĕхçĕ, чун пӳрен пӳлĕхçĕ амăшĕ, çĕр пӳлĕхçи, çĕр пӳлĕхçи амăшĕ, турă пӳлĕхçĕ. Альш. Пӳлĕхçе така, пӳлĕхçĕ амăшне хур. || СПВВ. ФИ. Ача-пăча таврашĕ, ак хăйĕн вылясси те килмест, тек ыттисем вылянине чăрмантарса çӳрет. Çавăн пек çынна пӳлĕхçĕ теççĕ.

пӳр

(пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.

пӳре

почка. СПВВ. Вино-яд. Пĕвертен пӳрӳ ыратма пуçлĕ. Ст. Чек. Икĕ пӳре (çăмарта пек).

пӳремеç

ватрушка. СПВВ. Т. Пӳремеçе праçниксенче тулă çăнăхĕнчен пĕçереççĕ. СПВВ. ИФ. Пӳремеç вĕтӳвех те, анчах ун çине улма е тăпăрчă сарса хураççĕ. Шурăм-п. Инке тăпăрч икерчисем (пӳремеçсем) пĕçернĕ. Изамб. Т. Çĕр-улми пӳремеçĕ, тăпăртсă пӳремеçĕ. Сред. Юм. Пӳремеç тесе малтан çӳхетсе, сарса, çине паранк тӳнисĕм, тăпăрçсĕм сарса тунă çимĕçе калаççĕ.

пӳремеч

, пӳремечĕ, (-џ̌э̆), то же, что пӳремеç, ватрушка. Хурамал. Пӳремечĕ; улмаран тăваççĕ, улма тӳсе, тăпăрчăран тăваççĕ. Сенчук. Пӳрт тулли пӳремечĕ, унта-кунта кулачă. (Сакăсемпе чӳречесем). О сохр. здор. Пӳремеч — тăпăрч икерчĕ. Етрух. Пӳремечисем паранкăран. СПВВ. ИА. Ялан пӳремеч çиеймĕн, çăкăр та çиес пулать, теççĕ. СТИК. Пӳремечĕ, ватрушка с творогом или с картошкой.

пӳркенчĕк

(-џ̌э̆к'), головное покрывало невесты. СПВВ. ИА. † Качча кайма пӳркенчĕк, ута кайма çавам пур. Илебар. † Шур пӳркенчĕк пӳркентĕм, шап-шур халăх пуçтартăм.

пӳрмек

то же, что пĕрме. СПВВ. Пĕр; пĕрмече, пĕрне, пӳрмек.

пӳртӳкӳ

(пӳрдӳгӳ), то же, что пӳртекӳ, пӳрт умĕ сени. СПВВ. Кан. Унччен те пулмарĕ, пӳртӳкӳнче сасăсем илтĕнме пуçларĕç. Тим-к. Çав вăхăтра маçтăр пӳртӳкӳне кĕнĕ те, пуп тумтиррине тăхăнса пӳрте пуп майри патне кĕнĕ те, каланă. Ib. Каç пулсан Украк-маçтăр хулен пӳртӳкӳне кĕнĕ те, унтан улпут тумтиррине тăхăнса... См. пăртаку.

пӧрттĕш

то же, что пӳртĕш. СПВВ. ГА. Пӧрттĕш шăл = урай шăл.

пӳрхен

(-h-), то же, что пӳркен, пĕркен. СПВВ.

пӳс

коленкор. СПВВ. † Хур çуначĕ хут пулмĕ, кăтам (= катам) илен пӳс пулмĕ. СПВВ. ПВ. Пӳс, материя. Кубня. Пӳс — шур пусма. Изамб. Т. Пӳс — миткаль. Юрк. Пӳс — материя, вроде белого коленкора. Ст. Чек. Пӳс, белое бумажное полотно. Ст. Шаймурз. Улача кĕпе, умĕ пӳс. N. † Атăлăн леш енче икĕ йĕкĕт лавкка лараççĕ, шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. Янтик. Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Кĕвĕсем. Мамăках та тӳшекĕн çитти пӳс. Кильд. † Мамăк чĕшек, çитти шурă пӳс. N. † Шурă пӳсрен кĕпе çĕлеме хĕлĕхрен çинçе çип кирлĕ. Альш. Хăшĕн пӳс (коленкор) пулат шăналăк. С. Тим. † Хура явлăк — хура пӳс, хамăр савни — хура куç. Ёково. Хора пӳс, черный коленкор. N. † Хусанах та лавкки хушшинче вĕл-вĕл вĕçсе юлчĕ хура пӳс. Альш. Асанне, мĕнле пӳрт вăл, çине пĕтĕмĕшпе хура пӳс витнĕ, тет. || ЧП. Тар юхать те, пӳс пулать.

пӳси

(пӳзи, пӳ + си), то же, что пĕвĕ-сийĕ, наружность, форма. СПВВ. См. пӳ. Стюх. † Турă паман пӳсине турăран туртса илеймĕн. Бур. † Ай-хай çинçе пӳсĕм, хура куçăм, тата мĕн курасси пур-ши?

пӳсĕр

(пӳзэ̆р), грыжа. Орау. Хырăмне кăвапаран çӳлерех пĕр мăйăр пек мăккăль сиксе тухнă: те пӳсĕр çиять, те ахаль. СПВВ. ПВ. Пӳсĕр — грыжа; а также трава, которой лечат грыжу. Имен. Пӳсĕр ернине ăçтан пĕлмелли: (арçын ача) мекĕрленсе, питĕрленсе йĕрет, кăвапи тухат, çӳхе-çĕрĕ пысăкланат; (хĕр ача) кăвапи тухат, питĕрленсе йĕрет, хĕрелсе кайса, ăшĕпе хытă сывласа йĕрет. Шурăм-п. Пӳсĕр аптратсан, пиçиххи туртса çыхăр. Хорачка. Пӳсĕр çын çомне çыпăçат та, икĕ çăмарти анса каят, она пӳсĕр чĕлхи вĕреччĕ те, йосанат. Б. Олг. Хăнча ылтăм çăмартая пӳсĕр çиет, çан (= çавăн) чуне тин çитĕр çак çынна; кĕмĕл çăмартая хăнча пӳсĕр çиет, çан чуне тин пӳсĕр çитĕр çак çынна; хăнча пăхăр çăмартая пӳсĕр çиет, çан чуне тин çак çынна пӳсĕр çитĕр. (Наговор). Хурамал. Манăн та пӳсĕр аннă-çке. Пшкрт. Пӳсĕр çиет (грыжа). СПВВ. ИА. Чĕрĕ япала çисен, çынна пӳсĕр ерет, теççĕ. Ăна кантăр вăрри е вупкăн тымар çисе пĕтерес пулать. М. Шемерт. Çитмĕл те çичĕ тĕслĕ хурт-купшанкă хăçан пĕр çĕре пуçтăрăнса, суптаркаса (так!) пухăнĕç, çавăн чухне пӳсĕр çисе тухтăр. Рук. календ. Прокоп. Ачасем тата пӳсĕр çинипе асапланаççĕ. КС. Пусĕр, глисты. Ib. Пӳсĕр çинă, пупочная грыжа; вар анни, грыжа нижней части живота.

пӳске

(пӳскэ), мяч. СПВВ. Пӳске = луста, мяч. Истор. Тупăсенчен пенĕ пысăк пульккăсем (ядра) пӳске пек урамсенче кусса çӳренĕ. Изамб. Т. Хăш-хăш тĕлте çăмарталла пӳске кустарса выляççĕ. Баран. 80. Пӳскене ывăтнă пек, хум карапа ывăтса ярать.

пӳх

набухать, разбухать. Чăв. Хресч. Шăрăхпа пӳхсе шывшăн çунакан лашсем. Б. Крышки. Пăрçа шӳсе пӳхсе кайнă. Ib. Типнĕ çырла (иçĕм-çырли) шывра нумай ларсан, пӳхсе каять. Кама 19. Пур ял выçăпа пӳхнĕ. Çисе ярас пек тăраççĕ. || Прозябнуть (обыкновенно в сырое время). КС. Тусем çинче çумăрпа йĕпенеççĕ (в рукоп. пӳхĕнеççĕ). СПВВ. ПВ. Çăмăрпа пӳхсе çӳрет. Альш. † Пăри пек, пăри пек пăрсем çăват: епле пӳхмес-ши пăланăн тихисем?

пӳштĕр

назв. четырехугольной или шестиугольной нашивки из кумача по обеим сторонам на груди женской рубахи. Хурамал. Ст. Чек. Пӳштĕр, нашивка из кумача через плечи женской рубахи. Пӳштĕрлĕ кĕпе. N. Пӳштĕр — кĕпере (обшивка из ситца). Микушк. Пӳштĕр, узор на женской рубашке. Янш.-Норв. Пӳштĕр, нашивка из кумача и особые узоры на груди женской рубахи. (Хĕр-çынла ниркеллĕ кĕпе). См. хĕр-çынла. СПВВ. ГМ. Пӳштĕр — хĕрарăм кĕпине кăкăр çине вершук сарлакăш тытнă хăмачă. Шел. П. 62. Пӳштĕр вырăнĕсене те темиçе тĕрлĕ тĕрĕпе илемлетнĕ (у женской рубахи). См. кӳпчĕк, кӳпелек. || Петелки у лаптей (по бокам). Вил-йăли. Анчах урисене сырнă чухне çăпата кантăрисене çăпати хыçĕнчи йăлăсенчен анчах тăхăнтараççĕ, пӳштĕрĕнчен (петелки по бокам) тăхăнтармаççĕ. || Завивка лычком боковых веревок лаптей. Чирич-к. || Перемычка у лаптей (поперечное лычко). Изамб. Т. Çăпата пӳштĕрĕ. СПВВ. Пӳштĕр, пӳштĕрлĕ çăпата. || Переносок узды. Абаш.

пӳштĕрлĕ

имеющий «пӳштĕр». СПВВ. ИА. Çăпатасем те пӳштĕрлĕ, аркисем тĕ пукшăтăкки (?) лĕмлĕ(?), пуç тӳпи канçĕрлех (?) тăрат. Завражн. Пӳштĕрлĕ кĕпе, старинная женская рубаха с нашивкой пӳштĕр.

пăякам

(-гам), то же, что пăяхам, старший деверь. СПВВ. Пăякам, пăякăшĕ.

пăв

пар. Изамб. Т. Çуркунне çĕртен пăв тухат. СПВВ. Çуркунне çĕр пăвĕ тухат (= тĕтре). См. пу.

пăв

(пы̆в), давить, душить. См. пу. Нюш-к. СТИК. Аслă акăшĕ хăй туттăрне салтса илчĕ, тет те, шăллĕне пăвса вĕлерчĕ, тет. Чем люди живы. Такам кăна пăвнă пек: питне-куçне пĕркелесе ларать (делает ужимки). || Зарезать К.-Кушки. Хурсене кĕçĕр кашкăр пăвнă. Сегодня в ночь волк зарезал гусей. N. Çав кашкăр хамăртан пилĕк çухрăмри тутар ялĕнче темиçе пăру пăва-пăва юнĕсене ĕçнĕ. || Входит в выражение: куç пăв, куç пу. СПВВ. Куç пăвать. || Охватить (об огне). N. Пĕр 2—3 минут та иртмерĕ — çумрисен аслăкне вут пăвса та илчĕ.

пăкани

(пы̆ган'и), кукла. Тюрл. СПВВ. Пăкани = пухани. См. пукане.

пăланчă

усадьба (от русск. народн.: плант). СПВВ. Çак хуçанăн тăватă кĕтеслĕ пăланчă пур; тăватă кĕтеслĕ пăланчинче (пăланчĕнче) ултă юпалă хапхи пур.

пăлатна

сильный, здоровый (русск. плотный). СПВВ. ВА. Çула тухнă чухне ху юлташу хăвăнтан пăлатнарах пултăр, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Пĕри тăлă пек пăлатна кантăра туртса кăларчĕ те, вылляма та пуçларĕç. СПВВ. ФВ. Пăлатна çын — пысăк, ĕçлĕхлĕ, сывă, матур çын: юлташу хăвăнтан пăлатна пултăр, теççĕ.

пăлашка

плошка (глиняная, круглая). Пухтел. БАБ. Пĕр пăлашка темиçе тĕслĕ çимĕç ларать. СТИК. Пăлашка — тăрăхла, тăмран тунă савăт. Унпа шăрттана кăмакана лартаççĕ, çĕр-улми тураса пĕçереççĕ. СПВВ. МС. Пăлашка = чаплашка.

пăлтăр

(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.

пăлтăрка

(пы̆лды̆рга), веревочка или ремешок на рукоятке нагайки или плетки. СПВВ. ФВ. Пăлтăрка — пушă аврине шăтарса канрапа е чĕнпе алă шуса каймантан йăлă тăваççĕ: ку чăпăркка пăлтăркаллă, теççĕ. См. пушă.

пăлтăрччан

то же, что пăлтăрчан. СПВВ. ТА. Пăлтăрччан вăрăм хӳре (= чакчу).

пăлчал

(пы̆лџ̌ал), то же, что пăлчав. СПВВ., Трхбл. Н. Седяк. Хăта пăлчал илсе таврăнать килне. Ib. «Каччă ашшĕ патне килет канаша (на совет). Çак канаша пăлчал теççĕ. Пăлчал = срок». Н. Карм. Пăлчалта пĕр витре эрех исе килет, пĕр пичке сăра, тавар кӳрет, йилен, хăмаç çип кӳрет, хăмаç виç аршăн. Стюх. Пăлчал — нечто в роде свадебного обычая, обряда: отец жениха за неделю до свадьбы отправляется в дом невесты для уговора о времени свадьбы.

пăльтăри

то же, что пăльтăра. СПВВ. ЛП. Пăльтăри = вĕçкĕн.

пăнтăх

заплесневеть, испортиться. О сохр. здор. Йăлт пăнтăхса çĕрсе кайнă пулла çиес пулмасть. Ib. Анчах тĕпсакайĕ аяккисенче усал, ăнман, пăнтăхакан, çĕрекен тăпра ан пултăр. Хурамал. Çăккăр пăнтăхнă (заплесневел). Слеп. Пăнтăхса кăвакарса ларать. Питушк. Чĕрле капан (стог) тусассăн пăнтăхат (гниет в стогу). СПВВ. АС. Пăнтăхнă — кăмпаланса кăвакарнă. Ст. Чек. Унăн тăваралă çăвĕ (маленькие сырцы с маслом) пăнтăхса кăвакарса кайнă. Тускел. Çăмарта пăнтăхнă (протухло). Сред. Юм. Кив сăра малтан шăркаланать, вара кăмăскать, кайран вара чысти пăнтăхсах каять те, ĕçме те йорамас. СПВВ. Пăнтăхса ларнă, заплесневело. КС. Пăхăр укçа, çĕр айĕнче выртсан, пăнтăхать. Якейк. Пирн нӳхрепри пичкесем пĕтĕмпех пăнтăхса ларнă, халях кăларса тасатас полать. || В перен. смысле. N. Антон антăхнă, арăмĕ пăнтăхнă. (Сӳткеленчĕк). Зап. ВНО. Пӳртре ларсах пăнтăхрăн эсĕ! Сёт-к. Çăт-касси çăтăхнă, арĕм тоти тотăхнă, ачи-пăчи пăнтăхнă (так насмехаются над сёткасинцами). Кан. Э-э-э... хăнтăласем! Ни ĕçлени, ни пурăнни çук сирĕн... пăнтăхнăсем!

пăнчăх

(пы̆нζы̆х), задыхаться. Туперккульос 31. Пĕтĕмпех пăчах пӳртре пăнчăхнăран килет. Сред. Юм. Паян тула та тухман вит ôлă, ларать тулккĕ пӳртре пăнчăхса. СПВВ. ИФ. Пăнчăхас — пӳртрен пĕр тухмасăр ларни пулат. Акă: вăл пăнчăхса ларат, теççĕ. N. Хура пӳртсенче пăнчăхса пурăнни... каласа та пĕтерес çук. N. Тĕтĕмре пăнчăхса вилнĕ. Трахома. Лешсем хăйсем те час-часах куçсăр пăнчăхса лараççĕ. Н. Карм. Шĕшки çиленсе çитрĕ, тет те, каларĕ, тет: акă эпĕ санăн юманна хупласа илем те, вăл вара виç кун та пурнаймĕ, пăнчăхĕ. Хурамал. Ачасем пит амăшне аптратсассăн: пăнчăхманскер, теççĕ. || То же, что пăнтăх, заплесневеть. N. Пăнчăхса усалланса кайнă сывлăш. Сёт-к. Пăнчăхнă пичке, бочка, покрывшаяся внутри плесенью.

пăр-ала

ледянка. Альш. Пăр-ала. Пуркă тĕпне, е хур йăвви тĕпне мунчалапа урлă-пирлĕ каркалаççĕ те, ун çинчен ĕне навусĕ сĕрсе шăнтаççĕ. СПВВ. ВА. Пăр-ала, пăр-кут, лепертĕк, ледянка. См. лертек, пăр-кут.

пăрак

(пы̆рак), пыль, прах. Пшкрт. СПВВ. Т. Çула, уярта, çул типсе çитсен, урапапа кайнă чухне пăрак вĕçсе пырать. См. пăрах.

пăрах

(пы̆рах), пыль, прах. См. пăрак. Хурамал. Арман авăртнă чух калаççĕ: çăнăха ытла пăрах пек ан авăрт, теççĕ. Аттик. Вĕсем акă çапла каласа çавăрнаç: мур пăрах пулса вĕçсе кайтăр, инкек ирĕн-каçăн сирĕлсе пирĕн пата ан килтĕр, тăшман тăкăрлăкра хăрăк шалча çине тăрăнса тĕп пултăр, тесе. Тюрл. Сӳс шăртланă чоне пăрах тапса толать пӳрте, ват çын кăкрине персе питĕрет сывламалла мар. СПВВ. ФВ. Пăрах — тусан; хĕрарăмсем вара ылханнă чух: çавăн кĕлетки пăрах пулса вĕçсе кайтăр, теççĕ. КС. Пăрах, тонкая пыль. Сӳс шăртланă чухне хăшĕ арăм пăраха чăтаймасть. || Все, что угодно? ХЛБ. Нужно удалять весною с поля воду: канав авăтса-и, суха кассипе-и, пăрахпа-и: кăçта епле килет, çавăнта çапла тăвас пулать.

пăрăс

(пы̆ры̆с), брысь! так гонят кошку. Тюрл. СПВВ. МС. Пăрăс! (кушака хăтăрнă чухне калаççĕ). См. пăрăç, пĕрĕс.

пăрăс

(пŏрŏс), бревна бруском, которые кладутся на столбы сарая (от русск. брус). Яргуньк. Пăрăс çине троппил (стропила) лартаççĕ. N. Пăрăс = пĕчĕк пура, пысăк пура çинче тăракан пĕрене. Календ. 1911. Струпила чалăшра (на сажень) пĕре лартаççĕ, кутне е пăрăс шăтарса, е çиелти айне шăтарса лартаççĕ. || Брус, полка, матица. Тюрл. Пăрăс, брус у полатей. СПВВ. ИФ. Пӳртре пĕрене çумне, япала — е чашăк-тирĕк хума, е тата урăх япала та хума хăмаран туса хунине пăрăс теççĕ. Сред. Юм. Пӳрт кăмаки панчен (те) тĕпелти çтена патне çитеччин япала хôма çакса янă хăмана калаççĕ. СПВВ. Пăрăс — мачча кашти. || Брусья, на которых держится верх ветрянки (арман тăрри). || Перекладина через вешняк (на мельнице) и балки у моста Торх., Ходар. Ала 31°. † Вуник арман хушшине вуник пăрăс хутăмăр, вуник пăрăс хушшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр). || Дрожины у тарантаса и телеги. Нюш-к. Урапан икĕ пăрăс пулать. У телеги бывает две дрожины. К.-Кушки. Пăрăс — два бруса, на которых держится кузов телеги.

пăрçалă хăва

акация. СПВВ.

пăрт-йывăççи

(пир + туйи + йывăççи), притужальник; длинная палка для закручивания пришвы у ткацкого станка. Юрк. Пăрт-йывăççи (хивсене чараканни). СПВВ. Пăрт-йывăççи — хивсене чикекен патак. Хурамал. Пăрт-йăвăççи — тĕртнĕ чух хирсе хуракан туя. N. Пăрт йăвăççи = пӳрт йӳççи (у станка). См. пăрттуççи.

пăртак

(пы̆рдак), немного. N. Вĕсенĕн тата пăртак вĕтĕ пулă та пулнă. Латыш. Пăртак тăрсан ачине илет те, кĕрĕкпе чӳркесе сак çине хурать. N. Тата пăртак пуçтарсан, хай çăмăрлă пĕлĕт пирĕн пуçăсем çинелех çите пуçларĕ. Сред. Юм. Пăртак тортăнкă лекет онпа пирĕн. Мы с ним дальние родственники. IЬ. Ман кĕпе çôрлса кайнă, пăртак чиксе тôртса çĕлесе яр-ха çавна. IЬ. Пăртак-пăртак, чуть, немного. N. Унта тына ашĕсене, пăттисене пăртак-пăртак хура-хура тухаççĕ (накладывают понемногу). Кан. Таниле Павăль усламçăн пăртаках улмуççисем пур. Изамб. Т. Эсир тыр вырма хăçан тухатăр? — Ыран пăртак кайса килмелле пулат пуль. Шорк. Пăртак шăмалма поçларĕ-ха. Немного выравнивается, сглаживается, т. е. проясняется. СЧЧ. Ашне те çаплах пăртак-пăртак валеçеççĕ. СПВВ. ПВ. Пăртак, тепĕртак, тепĕртакран. || Едва, чуть. Чем люди живы. Пăртаках хытса каяймарăм (едва не замерз). N. Пăртаках (чуть-чуть) çӳлтен ӳксе вилмен. Сред. Юм. Пăртак çиç кая памарĕ. Чуть не упал.

пăртуççи

пăртоççи (пы̆рдос'с'и), то же, что пăртоççи. СПВВ. ТА. Пăртуççи патакки — пир тĕртнĕ чухне пушанасран хивсене чаракан патак.

пăртташ

то же, что хăнтăрамак. СПВВ. ТА. Пăртташ хуçас = хăнтăрамак хуçас.

пăрчăкан

пăрчкан (пы̆рζ'ы̆ган, пы̆рџ̌ы̆ган), трясогузка. Сохрон-й. Н. Карм. Пăрчăкан, птица. СПВВ. Х. Шап-шур пăрчăкан пулайттăм, тăхăр хир урлă вĕçейттĕм. ЧП. Чăп-чăпар пăрчăкан эп пулăттăм. М. Тиуши. † Кук сасси пек сассăм пур та, пăрчăкан ташши ташшăм пур. Слакбаш. Пăрчăкан, небольшая, но проворная птица, живущая на речке: гнездится в скалистых берегах. IЬ. Вăл пăрчăкан пек. Он очень проворен. N. Вăл пăрчăкан пек çивĕчĕ (о бойком человеке). М. Тув. Пăрчăкана çуркунне малтанах çĕр çинче чупнине курсан, кантăр лутра пулать, тет; йывăç çинче курсассăн, кантăр çӳллĕ пулать, тет. Сред. Юм. Пăрчăкан çырмара шыв хĕррисенче çӳрекен çинçе, вăрăм хӳреллĕ ŏла кайăк. Череп. Пăрчăкан, бойкая птица. Утăм. Вăйăсенче вырăнтан вырăна пăрчăкан пек сике-сике ӳкнĕ (Лисук). Чертаг. Пăрчкан, птичка величиною с воробья, по оперению похожа отчасти на синицу, летает группами. Нюш-к. Пăрчкан — куккук чĕппине пусса кăларакан; гнездится, кажется, около воды; с длинным хвостом, длиннее воробья, бурого цвета. Пăрчкан йăви шыв хĕрĕнче çирĕк тымарĕсенче пулать. Пăрчканăн пуç тӳпипе ĕнси çурри таран хура, куç çинче шурă пур. Хĕври вăрăм, тĕллĕн-тĕллĕн хĕвринче шур тĕксем пур. Куккук çăмарта турĕ те, пăрчкан пусса кăларчĕ, тесе юрлаççĕ. Сред. Юм. Васкаса çӳрекен çамрăк хĕрарăма: пăрчкан пик, теççĕ. Тюрл. Пăрчкан — птица: говорят — в ее гнездо кукушка кладет яйца. N. Пăрчкана тивме юрамасть.

пăсăрлантар

(-дар), понуд. ф. от гл. пăсăрлан. || Пожурить, пробирать; бить. КС. Паян пире старăстă ялĕпех пăсăрлантарчĕ (навел страх): мĕшĕн куланай памастăр? тет: Ск. и пред. 94. Вăрçсам ĕнтĕ хытăрах, пăсăрлантар Сетнерне: ĕçре хытнă аллипе ан хапсăнтăр çын хĕрне. Тюрл. Ачана пăсăрлантарса илтĕм (= чăпăрккапа хĕнерĕм). СПВВ. Пăсăрлантар, пробирать кого. || Сред. Юм. Ахаль пăсăрлантарчĕ анчах. Так и укатил быстро.

пăт-татăклă

(-ды̆-), определенно. Сред. Юм. СПВВ. АС. Пăт-татăклă пĕлтĕн-е (определенно)? Тĕппи-йĕрипе ыйтса пĕлтĕн-е?

пăтăр

(-д-), мочало, употребляемое на витье веревок. СПВВ. N. Пăтăр — кантарă явакан мучала. || Вьющийся. Ала 100°. † Пăтăр кăтт(ă)ра çӳçĕмччĕ, хĕрсене астарни анчах полчĕ, салтак туса ячĕçĕ.

пăтăрмак

(пы̆ды̆рмак), ущерб. Шашкар. СПВВ. Пăтăрмак турĕ, помешал. (Козм.) Начерт. 135. Пăтăрмак, смятение, бунт.

пăтăрмах

(-ŏдŏ-), то же, что пăтăрмак.; иногда значит — суета. Альмени. Кан. Вăт юмăç! Çынна мĕн пăтăрмах турĕ. СПВВ. Пăтăрмаххăн курăнать. Чăв. ист. Чăвашсенĕн тĕп историне йĕрленĕ чухне те çавăн пек пăтăрмахсем нумай тĕл пулаççĕ.

пăчăра

(пы̆џ̌ы̆ра), цепочка. СПВВ. ПВ. Пăчăра — цепочка. Тим. † Кĕмĕл çăраççипе йĕс пăчăра Хусан лавкинче те тупас çук. || Назв. женского украшения. Чертаг. Пăчăра — сарă пралукран тунă япала. Мыслец. Пăчăра (иначе чапчушка), серебряная цепочка у девушек. См. пăлчăра, вăчăра.

пăчăх

(пы̆џ̌ы̆х, пŏџ̌ŏх), назв. меры в две пудовки. Тюрл. Икĕ пăтакка = пĕр пăчăх. ЩС. Пăчăх — пысăк катка. Собр. Пĕр пăчăх туллăм пĕтĕм хире саланать. (Куç). ЙФН. † Ах, танаш (= тантăш) Микула, ялтан яла çӳресе, пăчăх сĕлĕ çитарса, сĕлĕ кипекки — тӳшекĕ, хăмăш тăрри — çытарĕ. СПВВ. ФВ. Пăчăх тесе икĕ путалка япалана калаççĕ: пăчăх ырашпах арман авăртма карăмăр, теççĕ. Трхбл. Пăчăх — çур пасмана, т. е. мера в две пудовки.

пăччăр çырли

(-λиы), то же, что пăчăр çырли. СПВВ. ТА.

пăхав

(пы̆hав), железные путы. Тюрл. СПВВ. ФВ. Пăхав — тимĕр тăлă; лашсене çитерме кайсан, вăрă вăрласран пăхавпа тăлласа яраççĕ.

пăшлак

слабый, хилый. Ст. Чек. Пăшлак — невыносливый в работе. || Плохо пропеченный (хлеб). ЧП. Паян хывнă çăкăрсен варри пăшлак пулайчĕ. СПВБ. АС. Пăшлак çимĕç — тулă çимĕç тачка пулат, лайăх пиçмес. СПВВ. ИФ. Пăшлак — витĕр пиçмен çимĕç. Сред. Юм. Квас чôсти лайăх хăпарса çитмесĕрех çăкăр пĕçерсен, çăкăр пăшлак пôлать. Ст. Чек. Пăшлак, непропеченной серединкой (пĕлĕм, блин). СПВВ. Х. † Кăмакара ăшă çăкăр, ăшĕ пăшлак пулминччĕ. || Сыро, неспело, затхло. СПВВ. ИА. Тырра йĕпелле вырсан, пăшлак пулать.

пăшт-паш

несчастье. Ходар. Вăлсен (т. е. чăвашсенĕн) килĕшĕнче кăшт пăшт-паш пулсанах, часрах юмăçа чупаççĕ. СПВВ. МС. Пăшт-паш, пĕчĕк ачасем халсăр пулсан (калаççĕ).

пăшташлă мар

неплохой, непортяший, пригодный, «не прочь». СПВВ. ПВ. Пăшташлă мар, не прочь. В др. гов. пăсташлă мар.

пĕв

(пэ̆в), рост. Янш.-Норв. См. пӳ. Собр. Пĕвĕ те пур, сăнĕ те пур, тытма тăрсан нимĕн те çук. (Шыв). Сред. Юм. Пĕве ярăннă. Пошел в рост. IЬ. Пĕрте сарлмас халь, пĕве ярăннă ô. Нюш-к. Пĕв çитмес. Бел. Гора. † Хĕрĕн пĕвĕ вырăнне мул хутаççи хутăмăр, хĕрĕн пĕвĕ вырăнне тăхăр тир кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Альш. † Вăрманта кукку авăтат, вĕрене пĕвĕ янăрат. СПВВ. Пĕве çитнĕ, зрелый возраст, более 20 лет. Н. Шинкусы. Пĕв, тело (рост). См. пирĕшти. Султангул. † Çак тăвансем патне те, ай, килсессĕн, сарă ука пек пĕвĕм, ай, авăнать. М. Васильев, № 3, 18. Çанталăкĕ сивĕрен пĕтĕм пĕвĕ чĕтрет он (весь трясется). || Сажень (также чалăш). А. Турх.

пĕвен

хомутина. СПВВ. Пĕвен = пĕвет.

пĕкече

(пэ̆гэζ), дужка (напр., у зыбки), лук для пускания стрел (с мар.). Шибач. Сăпка пĕкечи. N. † Уртăш йывăç пĕкечи, хурама хуппи шăнарши. Т. II. Загадки. Пĕчĕкçеççĕ пĕкече пĕтĕм хире çавăрать. (Çурла). IЬ. Хура таканăн пĕр пĕкече. (Хуран). N. Ешчĕк пĕкечи. СПВВ. ЕХ. Пĕкече — кăрманăн пысăк хулăран авса туни. СПВВ. МС. Пĕкече — дужка у замка. СПВВ. КМ. Пĕкече = сиктĕрме. Шалча-к. Пĕкече, дужка зыбки. Мочи-к. † Ик холхара кĕмĕл алка, пĕкечи хуçăлч — пăрахас поль. || Вязовое или дубовое кольцо у бороны или на конце веревки, употребляемой для таскания соломы с гумна. Трхбл. Сӳре пĕкечи, улăм пăяв пĕкечи.

пĕккĕр

то же, что пĕкĕç. СПВВ. ГЕ. Пĕккĕр тесе пĕшкĕрĕнсе çӳрекен çынна калаççĕ; çав сăмахах тата пĕкĕрĕнчĕк теççĕ.

пĕкрĕç

горбатый. Хурамал. † Пĕкрĕç, пĕкрĕç тияттăр, пиртен пĕкрĕç сысна пур. N. Пĕтĕм хире пĕкрĕç сысна пĕлтерет. (Çурла). Собр. Пĕкрĕç сысна хир касать. (Çурла). СПВВ. ЕХ. Пĕкрĕç = кукăр.

пĕл

(пэ̆л, пэ̆л'), знать. Якейк. Вăл вырăсла чăвашлинчен хыт(ă) пĕлет. Он знает лучше по-русски, чем по-чувашски. IЬ. Вăрланă япалая пĕлсех илч вăл (купил заведомо краденную вещь), хам та пĕлетĕп. IЬ. Вăл паян конта килет-и? Тем, пĕлмĕп (не знаю). Б. 13. Пĕлмерĕн — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. (Послов.). Ала 93. Çаксене вăл хăй пĕре те пĕлмен, унăн тăван пичĕшĕ кайран ăна мĕн пулнине кала-кала кăтартнă. N. Юмăç, пĕр каласан (одним словом), нимĕн те тăва пĕлмест. Юрк. Çук, эпир пĕлместĕпĕр, урăх çынсенчен ыйтса пăхăр, теççĕ. Кĕсем тата çынна ытти çынсенчен те ыйтса пĕлеççĕ (пăхаççĕ). IЬ. Пĕлмесен, пире çыру пĕлменни кирлĕ мар. Если ты не грамотна, то нам таких не нужно. N. Лешсем пĕлми (неизвестным) ют чĕлхепе сырнă кĕнекесене вуласшăнах пулман. N. Хĕрсем кам упăшки пулассине пĕлесшĕн тăрăшаççĕ (гадают ка святках). Бур. † Мĕншĕн шавламастăр, кĕрлеместĕр? Элле хуçи ятне пĕлмесре? N. Телейне пĕл те, Мускава кай. СТИК. Эс хăвăнне пĕл, çынне пĕлсе ан çӳре, сан ĕç çук кунта! Не твое дело, не в свое дело не суйся! Сред. Юм. Пĕлмен-илтмен çын мар вит. Небольно какой-нибудь незнакомый. IЬ. Пĕлмен-илтмен çынна епле хваттер ярас ăна? Как пустить на постой незнакомого человека? N. Ăна пĕлмесĕр суйларĕç. N. Пĕл те ан пĕл, ан пĕл те пĕл. Регули 340. Эп сантан пĕлнĕ полăп. Я притворюсь, что узнал от тебя. IЬ. 94. Вăл пырассине пĕлес çок. IЬ. Пĕлнĕ çĕрте илтĕм. IЬ. 211. Пĕлнĕ çынтан илтĕм. IЬ. 212. Пĕлнĕ çĕре патăм, пĕлнĕ çын патне патăм. IЬ. 1072. Эп кона он хотинчен (хотинченех, по походке) пĕлетĕп. IЬ. 1075. Эп кона пĕр старик попленинчен (поплесе кăтартнинчен) пĕлетĕп. IЬ. 114. Тыр сотассине вăл пĕлмест. Якейк. Ятлама та пĕлес çок. Собр. Этеме этем мĕн каламĕ, ăна турă пĕлсен анчах, теççĕ. (Послов.). N. † Выляма тухман хĕрсене карчăк тесе пĕл ăна, пĕл ăна. Юрк. Атя пухăва, унта пире пуху хăй пĕлнĕ пек (по своему усмотрению) уйăрса парĕ. N. Килтисем çинчен пĕлменни тăват ойăх ăшăнче. Уже четвертый месяц как нет известий из дома. Н. Карм. Эсир пĕлекен Е. М. Петров. (Конец письма). Орау. Урăх нимĕн те çырма пĕлместĕп. Больше писать нечего. В. С. Разум. КЧП. Апла эппин, эпĕ пĕлмен те. СТИК. Ыйтса пĕленçи пек тăват. Сред. Юм. Пайтах пĕлекен çын пик пĕленçи пôлса ларать тăта... Альш. Ку таврара Сĕвене Чĕмпĕртен пуçласа Пăва патне çитиччен пĕлеççĕ пĕлекен, еплине. N. Çырăва пĕлекеннисем пĕри те хăйсен законĕ кĕнеки «корансăр» çук. Байгул. † Пирĕн атте пĕлменни! Пĕлмен çĕре хĕр пачĕ. Баран. 15. Вилессе-юласса пĕлмесĕр Литвапала çапăçрăн. N. Ӳтне исе çитеретĕп, чунне — пĕлместĕп. Ыраш 78. Халĕ пĕлет, малалла карăмăр ĕнтĕ, нимле ĕç те хăрушлă мар тин, тет. || Замечать, узнавать. Ала 30. † Çак ял çулĕ вăрăм çул: çул вăрăмне пĕлмерĕмĕр, хĕр вăрăмне пĕлтĕмĕр. N. Эпĕ онăн ăсне пĕлем. Узнаю-ка я его намерение. Орау. Эсĕ, халь кайсан, мĕн пĕлмелле, эсĕ халь пĕчĕкçеç. || Быть знакомым (с кем). N. Эпĕр пĕр-пĕрне лайăх пĕлетпĕр. Мы хорошие знакомые. || Уметь. Пшкрт. Апла касса пĕлместĕп. Никит. Кăмписĕне хĕле те çиме пĕлĕтĕмĕрчĕ. Грибы-то мы сумели бы съесть и зимою. N. † Çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм, çĕлетсен тăхна (= тăхăна) пĕлмерĕм. Çутт. 143. Мĕнле килме пĕлтĕнех? Эсĕ килессе эпĕр тахçанах кĕтсе ларатпăр. Регули 87. Ĕçе тăвасса (ĕç тума) пĕлмест вăл. Альш. † Лайăх-лайăх хĕрсене тус тусаттăм, калаçа пĕлмесĕрех сивĕтрĕм. || Мочь. ЧС. Анне турăш умĕнче выртнине курсан, сак çине ӳкрĕм те, тăрата пĕлместĕп, уласа макратăп. N. Çисе тăрана пĕлми çын, ненасытная утроба. Ал. цв. 24. Хĕр чарăна пĕлми хуйха ӳкет. || Думать, принять, предполагать, признавать, считать. N. Пирĕн ача çак çурта курнă та, хула тесе пĕлнĕ. (Такмак). Кратк. расск. 19. Египетри пуçлăх пире: çĕр сăнаса çӳрекенсем, тесе пĕлчĕ; эпир апла çынсем маррине ахаль ĕненмерĕ вăл. Юрк. Чикан майри те хăй упăшки вырăнне, юнăшпа пĕлмесĕр, хура чăваша тытса чарнине курсан, хăнчен хăй вăтанса: эпĕ сана хам упăшкам-тăр, чикан-тăр, тесе пĕлсеттĕм, тет. N. Мĕншĕн апла тесе пĕлетĕр эсир? Ст. Чек. Пуян тесе пĕлеççĕ, считают его богатым. IЬ. Эс эп унта кайнă тесе пĕлетне-ха? || Утверждать. Канаш.р. Вĕсем: сана сута панă, тесе, пĕлеççĕ. Они утверждают, что тебя отдали под суд. Синерь. Старик каларĕ, тет: эй, кин, эсĕ тĕлĕкри пурăнăçа мĕн пĕлен, пустуй, пирĕн аш çук (что ты говоришь о снах, у нас мяса нет), терĕ, тет. || Разбирать, разбираться в чем. АПП. † Кунне те, çĕрне те пĕлместĕр çичĕ юта пĕлĕш тăвасшăн. || Догадываться, соображать. Сорм-Вар. Хĕрĕм, эпĕ эсĕ каланине пĕлеймерĕм. N. Эсĕ Хусана кайнă чух ман патна (= пата) кĕрсе тухасса пĕлмен иккен. Орау. Кăшт пĕлимарăм, капларах тумалаччи кăна? N. Хăвăр пĕлсе хăвăр пурăнăр. || Понять. Тогаево. Эпир вăл мĕн каланине пĕлмерĕмĕр. Ачач 102. Мĕн пĕлен пысăккисем калаçнине, тесе чарса лартрĕ амăшĕ. Шурăм-п. По-заводски хытланатпăр çав эпир, пирĕнне пĕлеймĕн, тесе калать, тет. || Проучить. Тип-Сирма. Чĕнмесĕр пынă хăни хăй ăшĕнче: тăхта-ха, каç пулсан, эпĕ сана пĕлĕп-ха (я тебя проучу), тесе каларĕ, тет. Рак. † Чăвăш-чăвăш чĕн пушă, пĕлĕпĕр эпир ут çине; кунтан усал пулсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине. || Чуять; чувствовать, осязать. Якейк. Эпĕр ĕнер нимне пĕлми ĕçнĕ. Мы вчера напились до бесчувствия. Хăр. Паль. 21. Пĕрре вăл, Ваçук, пĕлмиех ĕçсе ӳсĕрĕлнĕ. Хора-к. † Çак ял вăрмань çырлаллă; çакă ялăн хĕрĕсен, çырла ăшшăнь (= тюрк. ӳчӳн, из-за) çӳресе... Çĕнтерчĕ 6. Эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Темĕскерле ал ман, хăй çине хĕртнĕ тимĕр хурсан та пĕлмест. П. Патт. 21. Ку ним пĕлмиччен хĕпĕртесе кайнă. N. Урана та пĕлекен пултăм. Стал чувствовать, что у меня есть нога. ЧС. Эпĕ пĕр юман котне лартăм та, йĕме те пĕлместĕп, хам хытса кайнă. N. Тулта çӳренĕ чухне вăсем (дети) хырăм выçнине те пĕлмеççĕ. || Обонять. Янтик. Ну, кунта пит шăрш килет. — Çук, эп кунта ним шăрш та пĕлмесп (или: мана ним шăрш килмес-çке). IЬ. Малтан килсенех темскер шăрши пур пекчĕ сирĕн патăрта, халь, те иленнĕрен, сăмса ним те пĕлмес, те ахаль пĕлми пулчĕ. || Предвидеть. N. † Урхамахсем сĕлĕ çияççĕ, шăлĕсем шанасса пĕлмеççĕ (не знают, что набьют оскомину). || Обращать внимание. Тим.-к. Çиленнине мĕн пĕлен, что обращать внимание на то, что сердится. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Сан çиç пôль ача, пĕлнĕ хăй ачипе, тем тăваттăм пôль эп сан ачупа. IЬ. Пĕлнĕ пĕр хăй аппăшĕпе. СПВВ. Х. Пĕле пĕлсен апла тумăттăм. Уфим. Е хăйсем курсан, мĕн тăва пĕлĕн? А что ты будешь делать, если они тебя увидят? Юрк. Пур япалисене («добро») те тиесе пĕтерсен, пӳртрисем те туй халăхĕсене валли пăтă пĕçерсе, сĕтел çине лартса, туй халăхĕсене тăраначчен çитерсе, пит хытă ĕçтерессе пĕлеççĕ (знай угощают, знай напаивают). IЬ. Сиессе кăна пĕл! Знай себе ешь! IЬ. Çук çын хăйĕн начар лашипе суха сухалат. Лаши, вăйсăрскер, сухине кăшт туртсанах, ялан чарăнасса пĕлет (только и знает, что останавливается; то и дело останавливается). IЬ. Мĕшĕн эсĕ япла-капла куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕр çӳретĕн? Епле пĕртте чарăна пĕлместĕн? (Как это ты не можешь бросить пить?). СТИК. Киличчен — килмес, килсен — туха пĕлмес. (Куç умĕнчен кая пĕлмерĕ). Эти фразы выражают недовольство говорящего тем, что кто-то постоянно вертится на глазах или надоедает постоянными посещениями. IЬ. Начар çын тытăнсан, ĕç пула пĕлмес. Если примется за дело плохой человек, то дело не идет на лад. N. Мĕн тăва пĕлес манн? Что мне делать? Янш.-Норв. Çавăнтан кайран çав Селуха карчăк пичче патне мар, ахаль чухне те килесси-тăвасси пулмарĕ, унччен пирĕн патăртан тухма та пĕлмесчĕ (безвыходно жила у нас). М. Шигаево. Пирĕн вăрман питĕ пысăк: кĕрсе кайсассăн, çĕтсе каймала, тохма та пĕлес çок (и не выберешься из него). N. Эс кайсан, ман ни ана çинче тăрас килмес, ни каç пула пĕлмес (ждешь, не дождешься, когда настанет вечер). N. Ку лачака пĕртте типе пĕлмерĕ. Это болото так и не высыхало? Сред. Юм. Çăмăр иртсе кая пĕлмерĕ паян. Сегодня весь день не перестает дождь. IЬ. Пукени пик пуçтарса яр сана, ху ним те тăва пĕлместĕн! Наряжай тебя, как куколку, сама ничего не умеешь делать! N. Пĕле пĕлсен, çаврака ухмахĕ эпĕ марччĕ: вĕсем хăйсем нимĕскер те пĕлмеççĕ. N. Ылттăн мерчен çĕррине хăй еркĕнне панине курсан, патша тĕлĕнет; пĕлсен, пĕлми çиленет...

пĕл-пĕлми

какой попало (несведущий). СПВВ. Пĕл-пĕлми (çын), пули-пулми. См. пĕли-пĕлми.

пĕлĕм

блин (русск.). СПВВ. Тюрл. Эй ваттисем (покойники)! Эпир паян сире асăнатпăр: эсир пире çиленнĕ пулсан, каçарса çак пĕлĕме çисе ярăр, теççĕ. (Çемик). Ст. Чек. Пĕлĕм — блин из ржаной муки с примесью яровой (из кислого теста). Изамб. Т. Пĕлĕм — тонкие блины из гречневой муки, не квашенной. Сред. Юм. Çăмăр пит çунипе çĕр пĕлĕм пик пôлса кайнă.

пĕлтĕпи

(пэ̆л'дэ̆би), неизв. сл. в загадке. СПВВ. ТА. Пĕлтĕпи — Наçтаççи. (Вĕçкĕн).

пĕрмече

(-џ̌э), сборы. Зап. ВНО. Пĕрмече, сборы (у кафтанчиков). СПВВ. МС. Пĕрмече — сăхман пĕрмечи = çармăсла çĕлетни. || Ватрушка. Зап. ВНО.

пĕр авка

(-га), короткий промежуток времени. Юрк. Паранкă чăвашсем хушшинче нумайранпа мар халĕ, авă çав пиркепе чăвашсем паранкăран пĕр авка нумаях çимĕçсем тума пĕлмеççĕ. СПВВ. Пĕр авкана = пĕр вăхăтлăха. См. авка.

пĕрехинче

(пэ̆рэhин'џ̌э), однажды. СПВВ. Х. Утăм. Пĕрехинче вăл тăм илнине (отмороженное место) юрпа сăтăрса та пĕтереймерĕ.

пĕрмай

постоянно, все время, всегда. Кан. Вăхăт пĕрмай пĕр килменни хуплать вĕт. N. Ăçтан кайнă, çавăнтан килмеле полтăр, çол ан олăшăнтăр. Пĕрмай килмеле пултăр. N. Мĕншĕн пĕрмаях ял тăрăх чупатăн-ши? СПВВ. Х. Пĕрмаях, пăрмаях. || Потихоньку. N. Эпир кунта пĕрмай пурăнатпăр-ха. Завражн. Пĕрмай траппăр-ха. N. Пĕр май ĕçлекелесе пурăнатăп-ха.

пĕр тĕрлĕ

по-одному. N. Пĕр çынах пĕр сăмаха пĕрре пĕр тĕрлĕ, тепринче тепĕр тĕрлĕ çырать. || Одинаковый; один и тот же. Виçĕ пус. 7, Çĕрти пĕр тĕрлĕ çимĕçсем пĕтнĕ çемĕн пĕтсе пыраççĕ. Баран. 108. Пĕр вырăнах ялан пĕр тĕрлĕ тырă акма юрамасть. N. Пĕр тĕрлĕ çĕре çул çӳрекен çын вĕсене ăс парса хаварчĕ. || Особенный. N. Эпĕ пĕр çырлана татса илнĕ чухне пĕр тĕрлĕ çĕлен (особенную змею) куртăм. || Ровно. N. Чипер, пĕр тĕрлĕ пурăннă çĕртен. || Известным образом, до известной степени. СПВВ.

пĕрешке

пристяжка. Тюрл. Пĕрешкери лаша, пристяжная лошадь. || Пряжка, застежка сбруи или экипажа. N. † Сиктĕрме урапу, сăран кӳмӳ, унăн йĕри-тавра пĕрешке, пĕрешкесерен ут кирлĕ. || Упряжка, перегон, переезд на одних лошадях не кормя. К. Розанова, СПВВ. Х. Трхбл. Пĕр пĕрешке кайсан, лашасене кантартăмăр. См. кӳлĕм.

пĕрешкел

одинаковый. СПВВ. Х. Пĕрешкел вĕтĕ-шакă ачасем. Сёт-к. Вĕсен хаксем пĕрешкеллех. Аннипа Маþокăн тоттăрисам прешкелех (одинаковы), теме пăхсан та уйăрас çок. Анчăк-к. † Çак ялăн хĕрĕсем пурте пĕрешкел яштака.

пĕрĕхтер

понуд. ф. от гл. пĕрĕх. Турх. Аттем! Аттем! Çак тĕнче хăйне юнпа пĕрĕхтерчĕ. КС. Тутапа шыва пĕрĕхтереççĕ. Ерк. Силемпийĕ сивĕнсе пĕрĕхтерсе калаçать. ЧС. Çапла пирĕн ял нумайччен çунса тăрса ют ялсенчен виç-тăватă насус кустарса çитрĕç те, вутă (çулăмĕ) çинелле пĕрĕхтереççĕ анчах. || Бежать очень быстро. СПВВ. Капк. Хваттернелле пĕрĕхтерчĕ кăна. Кан. Лашасем сăмси шăтăкĕсене карса пăрахса, пĕрехтерчĕç кĕрхи çул тăрăх. || Ехать быстро. Кан. Ах, вăл виçĕ лашапа лапра пĕрĕхтерсе çурет. Зап. ВНО. Пĕрĕхтерсе пырать, едет быстро. IЬ. Пĕрĕхтерсе пырас, одно и то же, что и «мăкăрлантарса пырас». Ачач 31. Кай енчен пĕр лайăх пар пĕрĕхтерсе килет. Лашисем çутă тимĕр-кăваксем, тытса чармалла мар, — çунатлă пекех явăнаççĕ. Сред. Юм. Пĕрĕхтерсе те тохрĕ. Вылетел. || Болтать. Якейк. Мĕн пустой пĕрĕхтерен, ĕç çок-и мĕн?

пĕрĕш

(пӧ̌рӧ̌ш), орудие в роде пешни, но с более широким концом. N. Вĕлле пуллепе алтаççĕ, пĕрĕшпе те çĕмĕреççĕ хăшĕ. ЩС. Пĕрĕш, пешня. Шибач. Пĕрĕш, заступ. Б. Олг. Пĕрĕш, лом. Тюрл. Пĕрĕш — вĕлле чавмалли, кривое долото. Начерт. 139. Пĕрĕш, плющ, скребок, мотыка. ЧП. Вăрмана кĕрсен мĕн сасси лайăх? Пуртă, пĕрĕш сасси лайăх. N. Пĕрĕшпе ĕлĕк витери навуса та каткалатчĕç. Выльăхсене шăварма кайнă чухне çавнах туяласа каятчĕç. Вакки кăшт шăннă пулсан, вара çав пĕрĕшпе уçатчĕç. СПВВ. ЕХ. Пĕрĕш — саступ пек, пĕр виç пурне сарлакăшĕ тăваççĕ. Чертаг. Пĕрĕшпе вĕлле тăваççĕ, пăр катаççĕ арман таврашĕнче. Хорачка. Пĕрĕш — пăр касаччă, вакă тасатаччă, вăля алтаччă, портă манерлĕ.

пĕркенчĕк

(-ζэ̆к, -џ̌э̆к), покрывало. ТММ. Пĕр пĕркенчĕк айĕнче тăват хĕр йĕрет. (Сĕтел). IЬ. Шур пĕркенчĕк пĕтĕм çĕре хупласа илнĕ. (Юр). N. Тĕттĕме хăйĕн пĕркенчĕкĕ турĕ. N. Вара, килĕшсен, пĕркенчĕк айĕнче хĕрпе качча чуп-тутараççĕ. Якейк. † Хĕрĕн ĕмĕр иртесси шор пĕркенчĕк айĕнче. СПВВ. N. Пĕркенчĕке хĕрсем качча кайнă чухне пĕркенсе çӳреççĕ. Ст. Чек. Пĕркенчĕкĕ хăйĕн хап-хура (у невесты). || Пшкрт. Пĕр пĕркĕнчĕк томтир илтĕм (кипу, труду).

пĕрне

кузов. СПВВ. МС. Пĕрне — хурама хупăнчен авра (= арпа) йăтмалли тунă япала. СПВВ. ЕХ. Пĕрне — хурама хуппинчен тунă кунтă. N. Хурама пĕрни хăй енеллех пĕрĕнет. Шорк. Пĕрне, кожаная сумка (когда ездили в гости, в нее клали гостинцы). Альш. Атăлли атă тăхăннă, кĕрӳшĕ пĕрне тăхăннă (кузов?). Чеб. Вара пушă пĕрнесемпех киле тавăрăнтăмăр. IЬ. Иртсе ларнă вăхăтрах юлташ шартах сикрĕ те, пĕрнине пăрахах вĕçтере пачĕ. Панклеи. Хĕр Йăван кĕрнĕ пӳлмекех (в комнату) ылтăм пĕрне ăшне кĕрсе выртнă. ЧС. Пĕрер çуршар пĕрнене яхăн. Козм. Ĕçрен канлĕ пулсассăн, пирĕн ялăн хĕрĕсем пĕрнепеле вăрмана йăкăртатса утаççĕ. АПП. Пĕрне сарри арчара. || См. арман. Толст. Тырă пĕрнерен икĕ чул хушшине юхса тăрат.

пĕррĕ

один. Сред. Юм. Кôн пик сайра-хутра пĕррĕ çиç килсе тохать. СПВВ. Пĕррĕ, пĕрлешес. || Вовсе. Байгул. Кăна пит усал арăм лекрĕ, тет. Ачасене пĕррĕ те кураймас, тет. || Однажды. НТЧ.

пĕсехе

(пэ̆зэhэ, пӧ̌зэhэ), зоб. Сред. Юм. ЧП. Пирĕн аттен усрав кайăкĕ пур, унăн пĕсехинче чăпар тĕксем пур. КС. Чăх пĕсехи, зоб. IЬ. Чăхсам пĕсехисене персе тултарчĕç (наелись). Шел. 71. Пĕсехисене каçăртса... илемлĕ сăввисемпе, ытарма çук, çав тĕрлĕ шăрантараççĕ (скворцы). СПВВ. ИА. Кайăкăн çими пĕсехене анать. Изамб. Т. Пĕсехи унăн тата ытларах йăлтăртатать. || Грудь. Г. А.Отрыв. Пĕсехе çара. Пĕсехере те, çухави тавра та, хулпуççи тавра та, çанă вĕçĕсенче те, аркă тавра та — ниçта та ним апăршасам çук («капăрри çук ĕнтĕ ун, капăрлă мар»). КС. Пĕсехине ярса çӳрет (с расстегнутым воротом рубахи). IЬ. Пĕсехи çара (с голой грудью). IЬ. Пĕсехерен (за грудь платья) тытса силлерĕ. IЬ. Пĕсехене (грудь рубахи) çурса пăрахрĕ. Чирич-к. Çара пĕсехе = ярханахăн çӳрекен (ача).

пĕсĕр

(-з-), грыжа. СПВВ. См. пӳсĕр.

пĕçек

(пэ̆з'эк). угол. Хорачка, СПВВ, Пшкрт.

пĕçмех

угол. Изамб. Т. Пӳрт пĕçмехĕ, угол избы. Б. Олг. Туат улне туат пĕçмехе тăпрашне (= тăпра ăшне) алтса лартнă. СПВВ. ФИ. Пĕçмех — хуралтă кĕтесси. N. Упăти: мана вĕлересшĕн иккен вĕсем, тесе, хăранипе пӳрт пĕçмехне çĕклесе вăрманалла ярăна панă. Трхбл. Пĕçмех, угол строения снаружи. || Уголок, глушь. Моркар. || Покрывало невесты на свадьбе.

пĕтеççи

(-д-), назв. божества. СПВВ. ИА. Пĕтеççи — çĕре чĕтретекен турă.

пĕтĕмпе

целиком, сплошь, совсем. Альш. Унта кайнă-килнĕ çĕрте пĕтĕмпе вырăс ялĕ те вырăс çынни. IЬ. Лапсенче пĕтĕмпе хура хурлăхан. СПВВ. КЕ. Пĕтĕмпе пани — пĕр тĕслĕ япалана пĕр хăвармасăр пани. Цив. Пĕтĕмпе шăна кăмпи çиç. Все одни только мухоморы. Альш. Элшелĕпе Этремет хутлăхне çуркунне шыв илет те пĕтĕмпе, час çĕр типсе çитмес. IЬ. Çурăмсем пĕтĕмпе пĕсереççĕ. Вся спина горит (от жара). N. Вĕсенчен хăшĕ-хăшĕ ӳпкеленĕ пек ан ӳпкелĕр: вĕсене пĕтĕмпе пĕтерекен пĕтернĕ. Микушк. Пĕтĕмпе (сплошь) тулă акрăмăр. Истор. Ун чух ăна пĕтĕмпех çĕнтернĕ. N. Эсĕ пĕтĕмпех выртнă-и? Ты уже совсем улегся?

пĕтĕнĕшпе

(-д-), то же, что пĕтĕмĕшпе. СПВВ.

пĕтĕç

(пӧ̌д'ӧ̌с', пэ̆дэ̆с'), соединяться, сходиться. Чума. Унтан вара çав мăккăльсем пĕр-пĕринпе пĕтĕçсе лараççĕ. Ала 6. Хӳрипе пуçĕ (у змея) пĕтĕçнĕ çĕрте анчах лутрарах пулнă, тет, каçас пулсан, унтан каçмала, тет. N. Хăçан та хăçан çитмĕл те çичĕ вар поçĕ пĕр çĕре пĕтĕçет, çан чох тин çак çынна ĕçлен сăхса витертĕр (ужалит). Панклеи. Çаксам (т. е. тури осалпа анатри осал) кăçкăркаласа пыркаласан, лоткă патĕнче хире-хирĕç пĕтĕççĕрç, тет. Пĕтĕçсенех, лоткă çине хăпарса ларчĕç. N. Хăш-хăш пĕтĕç йĕкрешсем пĕтĕçсе çуралаççĕ. СПВВ. ИА. Пирĕн пасар çулĕ ял çулĕпе пĕтĕçет. Две дороги сливаются в одну. Шибач. Выльăх пĕр çĕре пĕтĕçет (собирается). Хурамал. Этем пĕр çĕре пĕтĕçсе (пухăнса) пурăнать. Сёт-к. Сăмахсене пĕтĕçтерни пĕтĕçмест (построение речи идет негладко, не клеится)? Ib. Пĕтĕçмен сомах. Несуразная речь, слово. || Стать полным. СТИК. Пĕтĕçнĕ сысна: сысна чист пĕтĕçнĕ ĕнтĕ, утса та çӳреймест. Ытлашши мăнтăрланса кайнă сысна çинчен калаççĕ.

пĕтĕçлентер

то же, что пĕтĕçтер? СПВВ. АС.

пĕтĕш

(пэ̆дэ̆ш), соединяться. Полтава 1. Поляксемпе Литва халăхĕ пĕрле пĕтĕшсен (после соединения)... Тиханьк. Хорама тымарри епле пĕтĕшсе ыталанса çитĕнет... (Из наговора). Сред. Юм. Çăмăр пĕлĕчĕ чистиех пĕтĕшсе çитрĕ (облака закрыли все небо), халех çума пуçлать. || Сделаться полным (от жира). СПВВ. Х. Çăмарта пек пĕтĕшнĕ лашасем, чăп-чăмăр.

пĕтнĕк

мята (раст.). СПВВ. Мусир. † Сикрĕм-каçрăм пахчана пĕтнĕк çулçи татмашкăн.

пĕтре

(пӧтрэ), назв. кожаного мешка. В. Олг. Разг. С. Мих. 23. Пĕтре; так называли большие кожаные сумы, в которых чуваши вывозили на базар муку. Они были похожи на мехи степных жителей, в которых эти держат кумыс и берут в путь воду. МПП. Пĕтре — чĕнрен кулек вырăнне тунă 4 пăт-кĕрекен тырă хутаççи. Пшкрт. Ĕлĕк авалхи çынсам тырă хумали пĕтре тунăç пошăтран сăрантан. Хорачка. Пĕтре (пӧтрӓ) — чĕнĕн, ĕне тирĕнчен, чĕнтен туса, онта тырă хуаччă, 5 пăт кĕрет, кая кĕрекен те пор (халĕ çок). Сред. Юм. Çĕнçôл çĕрĕ хĕрсĕм кĕлет пĕренине çӳлтен аялалла хăлаçпа виçеççĕ те, çӳлтен пуçласа, кашни пĕренине: пӳлме, пĕтре, мих, тесе, шотлаççĕ Пӳлме тесен, пĕрени шôтласа пĕтсен, хĕре пуян çĕре каять, теççĕ, ыттисем? Орау. Пĕтре — сысна тирĕнчен мишук. Ун çине пыл та, укçа та тултарнă. Сĕвессе ури-хӳрипех сӳнĕ. Истор. Вĕсем (тутарсем) хăйсен япалисене пĕтресем ăшне чиксе çĕленĕ те, лаша хӳрисенчен çыхса каçарнă (через реки). || Куль. СПВВ. Т. Пĕтре — куль тенни пулать. || Ремень. N. Вуник пушăт çăпати пуй çăпата (= пуян çăпата? может быть, искаж. вм. туй çăпати?), кантрисене шак пĕтрепе явайнă.

пĕчĕк тете

дядя, младший брат отца. СПВВ. См. пĕчĕк пичи.

пĕхĕмĕле

неизв. сл. в моленьи. Искаж. вм. пĕсмĕлле? СПВВ. Х. Пĕхĕмĕле, çырлах, сĕмĕле, пĕхĕмĕле. (Слова из моления. Ядр.).

пĕшкĕн

(пэ̆шкэ̆н), нагибаться, наклоняться. СПВВ. Пĕшкĕнес = пĕкĕнес. Якейк. Пĕшкĕнмесĕр, çĕртен вăл окçая илес çок эс. Не наклонившись, не достанешь ты эту монету. IЬ. Пĕшкĕнерех пар. Юрк. Вăл пирĕн енне çурăмĕпе çаврăнса тăрса, часах пĕшкĕнсе, темĕскер шыра пуçларĕ. IЬ. Пĕр салтак, хăй тĕлне пĕр пулĕ уласа, шăхăрса пыннине илтсен, унтан хăраса: хама ан тивтĕр, тесе, кăшт пĕшкĕнсе илет. IЬ. Халĕ те пĕшкĕнсе ĕлкĕртĕм, пĕшкĕнсе ĕлкĕрмен пулсан, вăл мана вĕлеретчĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен, сăмси çĕре тивет-çке. Дик. леб. 45. Патша çуртĕнчи пĕтĕм çын ун умĕнче тата пĕшкĕнерех тайăлнă. Ст. Чек. Пĕшкĕнсе ларнă. 1) Сел на корточки; 2) присел (напр., в засаде). Кан. Пуçĕсене çĕклесе, пур ĕçе те чăрмантарма пĕшкĕнеççĕ.

платя

(-д-), полати. СПВВ. ТА. Платя çине улăхас = сентре çине улăхас.

плахай

(-h-), блажной, взбалмошный (русск.), лодырь,, лентяй. СПВВ. АС. Плахая пăрахас, перестать притворяться глупым, своенравным, лентяем. Сёт-к. Çак Пльокка плахаялла персе порнать (притворяется глупым, бестолковым, дурачится).

плаххай

то же, что плахай. СПВВ. Х. Плаххая перет, притворяется глупым.

плев

то же, что пĕлев, особый камень, точильный брусок. СПВВ. ТМ. Пит яка чула плев теççĕ, унпа çĕçĕсем, тĕрлĕ япаласене хăйраççĕ, вăл пит çивĕчĕ тăват, ăна вăрманта кив çĕрĕк юман айĕнчен тупаççĕ. Вăл çĕрĕк юман каски айĕнче йĕркипе выртат, тĕсĕ хура.

причушка

московка (бумажный змей). Пшкрт. СПВВ. ТА. Причушка = шăкăрав.

прусна

борозда. Рак. Çеçен хирте хура сăкман выртать. (Прусна). Сала 325. Хура вăрман хыçĕнче пĕр ака-пуç акăрса акалат пĕр ача, унăнах та пруснисем ăрасна. СПВВ. КЕ. Суха сухаланă чухне, лаша кас хĕррипеле пымасан: прусна! теççĕ. Вăл: хĕррипе пыр, тени пулать. М. Васильев. Хĕр сохи просни. Альш. Автанпалан ака алтăм (так!), пруснипе калаçрăм. (Çыру çырни). N. Кашни анана прусна тунă. Вăл пруснасенче темĕн чухлĕ çĕр сая кайса выртнă.

равасăр

(-зы̆р), очень, весьма, чрезвычайно, чрезмерно. СПВВ. Равасăр аван = пит аван.

ракатка

(рагатка), загородка из палок, которые ставятся вертикально. Шорк. СПВВ. Ракатка — чиркӳ карти. Ерк. 67. Ракатка пек халăх йĕри-тавра пуçĕсене сĕнксех пăхаççĕ. IЬ. Е тата çĕр янă хушăрăх, çут çĕрте, автансем авăтсан, тухаççĕ урама ракатка шутлама, çиччĕрен пĕрине кăларса суйлама: камăн тӳрĕ ракатка тухать, çавăн яштак мăшăрĕ пулать... СПВВ. Ракатка — частокол. (Буин.). См. шăтăрнак, тăратма çатан. Шибач. Ракатка, забор. N. † Ракатка авса йăвăç ӳстерсен, хăй илемне хăй кӳрет. Завражн. Ракатка, частокол. || Перила моста. Турх. N. Кĕпер ракаткине тытрĕ те, силлет. N. Кĕпер ракатки, перила моста.

раман

прибор для забивания свай. Дубовый обрубок, в бока которого вставлены ручки, концы стянуты железными обручами. В концы набивают куски чугуна или ставят чугунные плитки. Яргуньк., Якейк. Сред. Юм. Раман — для заколачивания свай. Рукоятки могут быть и сквозные. СПВВ. Т. Пĕрене татăкне икĕ пуçĕнчен вĕренпе çыхаççĕ те, каска çурăлмасан савăла раманпа çапаççĕ. N. Раман — юман мăклашкана çурнă чух вĕрене йăвăçа икĕ пуçĕнчен çыхса тăваттăн тытса çапмалли хатĕр.

рашша

роща. Сред. Юм. СПВВ. Рашша, рашча.

ренкĕ

(рэҥгэ̆), форма (синоним кӳлепе, пӳ-си, кӳлем). СПВВ.

рычак

(рыџ̌ак), рычаг. В. Олг., СПВВ.

римис

ремесло, мастерство. КС. Ним римис та çук та... тыр-пул çинче анчах ... ачипчи нумай (у нас). || СПВВ. АС. Римис — пĕр-пĕр япала аркаслансан ниепле майлама хал çук. Пуçтарусăр япала.

рăмăç

то же, что ăрăмăç, ăрăмçă, тукатмăш. СПВВ.

аяп-чĕрĕп

damnum, delrimentum вред. Т. VI. З6. Хăна кирлине ху ил, усал айăп-чĕрĕп анту (= ан ту): пĕлекен пур, пĕлменни пур, чӳк, çырлах. Возьми то, что тебе нужно, не делай нам вреда; среди нас есть и сведущие и несведущие, — это тебе жертва, прими ее. In commentariis СПВВ ita scriptum est: „Айăп-чĕрĕп — общее обозначение,“ unde colligi potest hanc vocem latins patere, quam simpl. айăп.

айю

(аjjу), idem atque аюк, interj. recusantis vel almuentis. СПВВ. ИА. Ыттисем кайĕçин те кайччăр, эпĕ айю, каймастăп. Пусть прочие идут, если хотят, а я — нет, не пойду. Сред. Юм. Эс пасара пыратна? — Айю, каймасп (=каймастăп) эп. Ты пойдешь на базар? — Нет, не пойду.

айван

(аjван), stultus: incallidus; mollius est, quam ухмах. Глупый, простой; выражение более мягкое, чем „ухмах“. СПВВ. ПЕ. Айван — йăвашшăн (надо: çемçереххĕн) калани. „Айван“ — мягкое выражение. ЧС. Эй, айван! Эсĕ, пирĕн сăмахсене итлемесĕр, çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес... Ах, глупая голова. Если ты не послушаешься нас, то с своим молодым разумом попадешь не знаю куда, или тебя кто-нибудь убьет. Ар. Ив. Ача-пăчанăн мĕн пулмасть, халĕ вăл çамăрăк, айван. С детьми чего не бывает; теперь он молод, глуп. Сред. Юм. Çамрăк çынна: „Ăс кĕрсе çитмен-ха õна“, тессине: „Айвантарах-ха õлă“, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать о молодом человеке, что он еще не вошел в совершенный разум, говорят: „Еще его дело глупое“. Ходар. Эпир айван ывăлĕ-хĕрĕ ним те пĕлместпĕр, пĕр сан çине анчах витĕнетпĕр. Мы, глупые люди (точнее: дети глупых), ничего не знаем, и только на тебя уповаем. (Из молитвы при обряде чӳклеме). Буин. Çăвара шыв тулнă, кăшкăрмалла мар. Хай эпĕ, айванскер, шыва çăта пуçларăм: „Пăлари шыв чактăр та, тухам“ тесе. В рот мне налилась вода, так что кричать было нельзя. Тогда я, глупый, начал глотать воду, чтобы таким образом вода в р. Буле убыла, и я мог выйти на берег. Хып. 06. № З. Ан ухмахлан, айван! Ак мишука çĕкле те, атя ман хыçран, тет. Недурачься, глупый! Вот возьми мешок и иди за мною. Календ. 04. Хăй, айван, вăрлăх чи начаррине хăварать: „Вăрлăха юрĕ-ха“, тет. Сам, по глупости, оставляет на семена самые негодные зерна, думая, что для посева и они годны. || Etiam de rebus dicitur. Также иногда относится и к вещам. Собран. Айван ăсăмпа шухăшлатăп: хамăр тăван лайăх калаçма. Как раздумаю я своим глупым разумом, — как приятно вести беседу е нашею роднею (или: родственником). Бюрг. Хамăн айван ăсăмпа шухăшласан, сана пĕрте усал туман пек туйăнат-çке. Поразмыслив своим глупым разумом, нахожу, что я, кажется, не сделал тебе ничего дурного. А. Прокоп. Пуçăмăр айван, ăсăмăр ухмах. Голова у нас бестолковая, и ум у нас глупый. Орл. Пурăнăç йĕркине питех пĕлиман çынна (ваттинех мар): „Эй, айван ăс!“ теççĕ. Ăссăр вылăха-чĕрлĕхе те калаççĕ. Человека, не знающего житейских порядков (не очень старого), обзывают глупым. Так же бранят и бессмысленную скотину. Ст. Чек. Ку купа айвантарах-ха, кăшт утă хумалла. Эта копна маловата, надо положить еще немного сена. Ib. Ку купа айвантарах пулат, куран: ути те начар, хăй те пĕчĕкçĕ. Эта копёшка, как видно, будет не из важных: и сено плохое, и сама маленькая. || Как существительное. Substantia modo. О грам. 18. Ача-пăчана çамрăкла ирĕк ан пар, унăн айванĕ хыççăн ан кай. Не давай детям воли смолоду и не потакай их неразумию. Л. Кошк. † Мана çырнă çын ачине ырă та ырă тиеççĕ; ун ыррипе мĕн тăвас? — таçтан айванĕ паларат. Все говорили про моего суженого что он очень хорош; а на что его хорошество, когда его глупость заметна невесть откуда?

айхаш

(аjhаш), i. q. „айкаш“, тоже что „айкаш“. СПВВ. Кай, ан айхашса çӳре! Ступай, будет тебе заниматься пустяками!

аван

(аван), i. q. лайăх, bonus, probus, integer, abso-lutus, perfectus, conveniens naturae, utilis, iucundus, хороший, честный, добрый, приятный, полезный, удобный, доведенный до высокой степени качества или совершенства. КС. Вăл аван çын. Он хороший человек. Ахаль хăйсем аван çынсем, курсан-тусан, аван калаçаççĕ. Вообще они люди хорошие и при встрече обходятся хорошо. Альш. † Ух! ух! тесе сиктернĕ чух эпĕ аван пултăм-и? Разве я была тебе приятна, когда ты качал меня в колыбели и приговаривал: Ух! ух!“? (Из плача невесты). Альш. Ачам, ку çерем мĕн тума аван? Скажи, дитя мое, на что пригодна эта луговина? Череп. Аван сасса итлеме те лайăх. Хороший голос приятно и слушать. || Etiam absolute usurpatur. Также употребляется и без определяемого имени. Наст. о повед. христ. Авана шухăшласа тухнă иккен те, анчах шухăшланă шухăшĕ çитеймест. Он вышел с хорошим намерением, но намерение его не получает осуществления. || Saepissiine adverbii vim habet. СПВВ. ЛП. Аван тумланнă (= капăрланнă), хорошо, нарядно оделся. Нюш-к. Хусантан аван тавăрăнтăм. Из Казани я вернулся благополучно. Хып., № 26, 06. Аванах лартрăн эсĕ сĕлĕ илекен хуçана! Здорово надул (обманул) ты купца, покупавшего овес! Etiam in salntando usurpatur. Иногда употребляется в формулах вежливости, когда справляются о чьем-либо здоровье. Н. Карм. Аваи-и-ха? — Аван-ха, хăвăр аван-и? или: аван тăраттăр-и ха? — Пурăнатпăр ха. Хăвăр аван пурăнаттăр-и? — Пурăнатпăр-ха хуллен. Как поживаете? — Ничего пока. Как вы? или: как поживаете? — Живем пока. Как вы поживаете? — Живем потихоньку. Ib. Ну, аван-и, салтак? Ну, как поживаешь, солдат? (слово ну здесь лишнее). | Nonnumquam aliquid faciendi facuitatem significat! Иногда выражает возможность сделать что-либо. Альш. Кĕсем çапла пурте пĕр-пĕрне хут татăкĕ параççĕ; вилсен, пĕлме аван пулĕ, тесе. Таким образом они дали друг другу по клочку бумаги, чтобы в случае смерти одного из них можно было о ней узнать другим. || Рraeterea notandum est: Альш., Ст. Чек. Хăйне аваншăн хăтланать. Suis consulit rationibus. Делает так потому, что ему так самому хорошо.

авă-вăри

Idem esse videtur atque атă-пăри, subula. СПВВ. ТА. Атă-пăри = авă вăри. Слово „атă-пăри“ имеет то же значение, что „авă-вăри“.

авăк

(авы̆к, авы̃к), praeceps, rapidus atque inaequalis (de vento dicitur), порывистый, неравномерный (о ветре). Якей. Паян çил пит авăк, арман авăртма хăрамалла. Сегодня очень порывистый и неравномерный ветер, поэтому молоть на мельнице опасно. КС. Якей. Пĕр авăк çил килчĕ те, сарай тăррисене пĕтĕмпе сирсе пăрахрĕ. Поднялся кратковременный, но порывястый ветер и снес крышу со всех надворных построек. || Etiam de pluvia dicitur. Также говорится о дожде. Черт. Ытла авăк çăмăр, дождь очень быстрый, но скоро прекращающийся (хăвăрт çăвать, хăвăрт иртсе каять). || Metaph. de iis usurpatur, qui ingenio in iram praecipites sunt, sed facile mitigantur. В перен. см. говорится о том, кто вспыльчив, но отходчив. Пшкрт. Аβы̆к с’ын вы̆л, чазак с’илӓнӓт. Он вспыльчивый человек, его легко рассердить. СПВВ. Авăк çын, çиленcен, уямас, илет те çапать. Вспыльчивый человек это тот, который, рассердившись, не разбирает ничего, а возьмет (что попало) и ударит. Б. Олг. Авы̆к с’ын час с’ил’энэт. Вспыльчивого легко рассердить. Interdum eodem yensu dictiones авăкçилĕлле, аβы̆к чонлы̆ usurpantur. Иногда вместо простого „авăк“ говорят: авăк çилĕллĕ, аβы̆к чонлы̆. Орау. Вăл питĕ авăк çилĕллĕ. Он очень вспыльчив. Якей. Авăк çилĕлле çынпа пĕлсе калаçас полать. С вспыльчивым человеком надо говорить умеючи. || Nonnunquam de equo effronato vel animoso. Также говорится о взбалмошной лошади, которая бежит, не помня себя. Б. Олг. Аβы̆к ут хун’э хуа т̚а п̚э̆л’мэст, чобат. Взбалмошная лошадь это та, которая бежит, не помня себя. || Interdum etiam de eo dicitur, cuius laborandi studium, licet initio maximum sit, deinde cito elanguescit. Иногда употребляетея для означения человека, который с жаром принимается за работу, но скоро охладевает к ней. Пшкрт. Эс’ лӓмӓ аβы̆к с’ын вы̆л. Он с жаром хватается за дело, но быстро к нему охладевает.

авăн

(авы̆н), locus apud rusticos, fornace subterranea instructus, in quo messis torrefacienda deponitur, antequam perticis flagelletur vel equorum gressibus exteratur. Овин. СПВВ. КМ. Авăн — тырă типĕтекенни. Овин — место для сушки хлеба. Якей. Кĕлтесем авăнпа типĕтнĕ пек типсе кайнă. Снопы высохли (на солнце) так, как будто они были в овине. || Различают чув., руе. и черем. ов.: чăвашла авăн, вырăсла авăн, çармăсла авăн (Ягудар). || Etiara ad ipsum frumentum, quod in eo loco depositum est, transfertur aut ad trituram. Так же называют и самый хлеб, находящийся в овине, а иногда — самую молотьбу. Алешк. Сенг. † Пĕр авăнăн туллине малтине-кайрине ан уйăрăр. Не отделяйте переднюю часть вороха пшеницы, обмолоченной за один раз, от его задней части. Якей. Ку авăн йăвăртарах полч (i. q. полчĕ). Этот насад тяжеловат. Ib. Ку авăн ытла ха çăмăл. Этот насад уж очень легок. Ib. Ку авăн кăвăрчпа перех типсе кайнă. Этот насад высох как нельзя лучше. Ib. Паян ик авăн çапрăмăр. Сегодня мы обмолотили два насада. Ib. Ку ана çинчи кĕлте пĕр авăна кĕрес çок. Хлеб с этого загона не пойдет в один насад. ЧС. Йĕтемсем тасатаççĕ те авăна тытăнаççĕ. Расчищают токи принимаются за молотьбу. || Est etiam fovea, feris capiendis accornmodata, quae superne stramentis obtegitur, ne a bestiis cernatur. Тем же словом обозначаются ямы, устраиваемые для звериной ловли. Н. Седяк. Юра чавса, тарăн шăтăк тăваççĕ, çине улăм сапалаççĕ; улăм çине пуссанах, кайăк çавăнта анса каять. Выроют глубокую яму в снегу и запорошат ее соломой; как только зверь ступит на солому, тут же и провалится. | Interdum etiam pro cavea accipitur, in quaaves includuntur. Иногда означает клетку для птиц. Сирах. ХI. 30. Читлĕхе (авăна) ленкне кайăк тухма май шыранă пек, усал çын сăтар тума май шыраса çӳрет. V. шăкăлькке.

авăн кайăк

mus, мышь. СПВВ. ӨВ. Авăн кайăк — шăши.

авăр

(авы̆р), locus fluvii vellacus profundior, омут. Cf. авăр. СПВВ. ЕХ. Шывра пырсан-пырсан пĕр тĕлте тарăн пулат, çав тарăн тĕле авăр теççĕ. Если итти по дну реки или озера, то иногда оно углубляется; такое глубокое место зовут омутом. Ст. Чек. Авăр — шыв çаврăнса тăнипе тарăнланса кайнă çĕр. Омут — место, ставшее глубоким вследствие круговращения воды. СПВВ. МС. Пуп арманĕ хыçĕнче пĕр авăр пур, атма аври çитмест. За поповскою мельницею есть такой омут, что не достанешь дна череном наметки. Чуратч. Ц. Хĕрлĕ Çыр сăртăнче пĕр авăрта усалсем кĕтӳпе пурăнаççĕ. В местности Хĕрлĕ Çыр сăрчĕ, в одном омуте, живет много чертей. Cf. авăр.

авлантар

(авландар), matrimonio iungere cum aliqua, женить. Л. Кошк. Эпĕ Ивана авлантарас тетĕп-ха. Я хочу женить Ивана. | Metaph est fraudare, emungere argento, perfabricare. Также обмануть, надуть, ввести в расход. Б. Акса. Ăна авлантарчĕç кăçал. Его в этом году обманули, надули, ввели в расход. || Inoculare arborem, arbori oculum inserere. Также прививать (дерево). СПВВ. Улмуççине авлантарас = сыпас = привить (яблоню). Eodem sensu tatarice [араб сăмахĕ] dicitur.

автанччен

(авдан’ч’ч’эн’), usque ad (sive ante) gallicinium, до петухов, i. q. а(в)тан авăтиччен. Exempla desunt. | Eadem dictio iterator, si non una, sed piuribus noctibus aliquam rem fieri significandnm est. Это выражение удваивается, если имеют в виду несколько ночей. СПВВ. Çĕр хута автанччен-автанччен юрлаççĕ. Поют по ночам до петухов.

ака-пуç

(ага-п̚ус’), i. q „ака“, то же, что ака“, aratrum, плуг, сабан (v. р. 66). СПВВ. Ө.Н. Ĕлĕк çынсем суха ака-пуçпе сухаланă, тет. Говорят, что прежде люди пахали сабаном. Сирах. 72. Ака-пуç тытса пыракан ăçтан ăслăлăх пухтăр?

ала

i. q. ал, arare, пахать сабаном. СПВВ. ПВ. „Аламан ана = акаламан ана, короче?“ — Ib. „Алас — çереме алас, чĕлес“, т. е. „алас“ значит поднимать новь. Vox suspecta. Сомн.

алай

(алаj, h. e. алă айĕ), i. q. aл-xyшши, pars agri exigua, quam sator inconsitam reliquit, обсевок. КС. СПВВ. ИА. Икĕ ана нирки акрăм та, аташасран алай туса хăвартăм-çке. Я засеял две лехи и, чтобы не ошибиться (не смешать с чужим), оставил не засеянное местечко. (Так понимаюя эту фразу). || „Spatium inter duo sulcos interiectum (porca?), промежуток между двумя бороздами“. Череп.

алапаш

(алабаш), fortasse e lingua tat. depromptum est. Neglegens, inscitus atque laevus. Non satis verecunda (de puellis dicitur). Может быть, от тат. „ала баш“. Небрежный, неловкий и не умеющий бережно и осторожно обращаться с вещами. Нескромный (в этом последнем смысле говорится о девушках). Употребл. как о женщинах, так и о мужчинах. Cf. тирпейсĕр. СПВВ. ФИ. Алапаш = шултăра çын: пĕр-пĕр япалана шыранă чухне ытти япаласене ытса ярса çĕмĕрекен çын, „Алапаш“ — человек, который, отыскивая какую-нибудь вещь, небрежно разбрасывает и разбивает (не намеренно) прочие вещи. Ст. Чек. Эх, алапаш! ку чей куркине те ĕнтĕ çĕмĕртĕн! Эх ты, уродина! и этот стакан разбил! Ст. Чек.? Ахтар! ку хĕр пит алапаш! Ах, какая бесстыдница эта девка! (т. е. с неприличными манерами).

ал-хапăл

ех алă еt. v. аrab. [Араб сăмахĕ] acceptio (v. хапăл), statim? illico? тут-же, тотчас-же? V. infra. СПВВ. Т. Ал-хапăл тесе пĕр-пĕр хĕре çураçма кайсан: „Укçана ал-хапăлах тултартă-мăр“, теççĕ. Выражение ал-хапăл употр. в том случае, когда поедут сватать невесту и потом говорят. „Мы тут-же (?) заплатили все деньги сполна, чистоганом“.

ал-хапăлта

(ал-х̚абы̆лда), cum est festinandum, спешно. Сред. Юм. Кõ япалана ал аннерех (i. e. айнерех) хõрас-чĕ-ха, ал-хапăлта тõхса каймалла пõлсан шыраса тăмалла ан полтăрччĕ. Эту вещь надо положить поближе, чтобы не пришлось искать, когда придется спешно ехать куда-нибудь. СПВВ. ИФ. Ал-хапăлта-алă айăнчи (i. е. айĕнчи) япала. „Ку япала ал-хапăлта кирлĕ пулать те, ăçтан илес пулать“, теççĕ. „Ал-хапăлта“ — вещь, находящаяся под рукою. Говорят: „Эта вещь может спешно понадобиться, тогда откуда ее взять?“ (Объяснение неудачное).

алка

(алга), inaures varii generis, а v. arab. [араб сăмахĕ] cirsulus, inaures. Серьги, от араб. халkа, круг; серьги (Альш.,. Якей., КС. и др.) Якей. Вăсам алка холхара мар, сăмсара та çакса çӳреç. Они носят серьга не только в ушах, но и в носу. Альш. † Ман хăлхамри кĕмĕл алка, çути ӳкрĕ пит çине. У меня в ушах серебряные серьги; блеск от них отражается на моем лице. || Ornamentum quoddam palmae magnitudine e lintei panno factum nummisque argenteis exornatum, quod a mulieribus infra mentum suspendi solet. СПВВ. ИН. Алка — хĕр-арăмсем янах айне тенкĕрен алă-лапти сарлакĕш пир çине çĕлесе çакаççĕ. Алка — украшение из серебр. монет, которое женщины вешают под подбородком; оно нашивается на кусок холста, шириною с ладонь. || Ornamenti muliebris genus, quod in pectore gestatur, lunae decrescentis resupinatae figura, recisis dumtaxat cornibus. Hoc ex corio tiliaeque libro conficitur atque gemmarum vitrearum aliorumque similium lineis transverse porrectis exornatur, additfs etiam nummis aliquot argenteis, transversis ordinibus suspensis. Angulis autem eius superioribus singuiae gemmarum vitrearum lineae sunt annexae in dorso pendentes, quae initio quidem aliquo inter se distant intervalio, deinde paulatim in unum coeunt ita, ut quodam modo trianguli obiongi formam efficiant, cuius basis ad collum sit, vertex ad lumbos. Huius vertici anulus annexus est. ex quo itidem gemmarum vitrearum lineae aliquot pendent brevi fasciculo colligatae. Так назыв. в Ст. Чек. Убор, носимый женщинами на груди и имеющий фигуру части сектора, заключенной между двумя концентрическими окружностями. Остов убора делается из кожи и, частью, из лыка и украшается с наружной стороны рядами бус и серебряных монет. К обоим верхним углам убора, т. е. с той стороны его, которую образует малая дуга фигуры, прикреплено по снизке бус (шерепе), которые спускаются вниз по спине и около поясницы сходятся вместе, образуя таким образом как бы трехугольник, основание которого приходится на шее, а вершина — у поясницы. В месте соединения снизок оне прикреплены к металлическому кольцу, на котором подвешено несколько коротеньких ниток, унизанных бусами и образующих как бы кисточку. Каждая из этих ниток оканчивается внизу тройною шишечкою из бус (чĕмек), а каждая из трех частей шишечки сделана из четырех бусинок. Главная (натрудная) часть убора представляется в следующем виде. Сначала, вдоль верхнего края, пришиты четыре ряда бус, в следующем порядке, если считать сверху вниз: 1) ялтăркка шăрçа (в Л. Кошк. — блестящие золотистые бусы); 2) пĕрлĕхен шăрçа (в Л. Кошк. похожи на ягоды костяники, но темнее и мельче), З) кĕленче шăрçа (в Л. Кошк. стеклянные граненые бусы); 4) мерчен шăрçа (едва-ли настоящие кораллы, скорее — подделка; цветом похожи на полинялый кумач); за ними следуют два ряда маленьких старинных серебряных монет (нухрат), а ниже их — серебряные грикенники, числом десять. (На весьма несовершенном рисунке, доставленном мне И. К. Токмаковым, изображенно 12 гривенников, а сбоку рисунка приписано, что их всего „10 штук“). Ниже гривенников опять идут бусы, но уже отвесно, образуя как бы ряд столбиков, расположенных не сплошь, а на некотором расстоянии один от другого и вверху соединенных тремя бусинками (двумя маленькими, между которыми помещена повыше одна более крупная), образующими некоторое подобие арки. Бусы расположены в столбиках так, что первое место снизу занимают йăлтăркка шăрçа, второе — пĕрлĕхен шăрçа, третье — кĕленче шăрçа, четвертое — опять пĕрлĕхен шăрçа, пятое — (в арке) — какие-то маленькие бусы и шестое (в арке же, между двумя маленькими бусинками) — йăлтăркка шăрçа. Под этим последним рядом бус висит по нижнему краю убора ряд более крупных серебряных монет, в таком порядке: пять пятиалтынных, три двугривенных, два четвертака, три двугривенных и пять пятиалтынных, так что самые крупные монеты приходятся на самой средине ряда. Снизки бус, свешивающиеся на спине, прикрепляются к осто(а)ву алка не прямо, а посредством особых колец [алка унки (уҥги)], согнушх из латунной проволоки (йĕс правулккаран) и соединенных с верхними углами убора ушками из трех коротеньких ниток, унизаниых бусами (к каждому из верхних углов убора прикрепляется по одному ушку и по одному кольцу);. снизки привязываются к кольцу двумя нитками. [На том же рисунке какая-то часть убора названа алка кашти, но определить, к чему надо отнести это название, я не мог. Там же вижу два примечания, которые относятся неизвестно куда: тăватă тăхлан шăрçа“ („четыре оловянных бусинка“) и „кĕленче шăрçа ĕретĕнче виçĕ кăвак шăрçа“ („в ряде стеклянных бус три синих бусинки“)]. Кроме того, у меня есть другая запись того же И. К. Токмакова, где помещен маленький, повидимому — схематический рисунок той же алка, на котором она изображена в виде как бы разорванного кольца а, концы которого должны приходиться на „загривке“; на кольце — монеты, на концах кольца — застежки сс, и от них же тянутся вдоль спины шерепе(h). Под рисунком написано: „Шăрçа: ун çумĕнче укçа (пурте тенкĕсем, т. е. рубли?), хыçĕнче шерепи. Тенкĕсем (рубли?) — пиллĕк, çиччĕ, тăххăр, вунпĕр. а) шăрçа, b) укçисем, сс) çаклатмаллисем (каптăрми, fibula, пряжка, i. q. Тат. [Араб сăмахĕ], dd) каштисем [на риcунке, нет], h) шерепи“. || Ornamentum e globulis vitreis nummisque argenteis confectum, inaurium genus, quae aures ambiendo a parte earum priore pendent. Украшение в роде серег, сделанное из бус, монет и нухрат (старинн. продолговат. монетки); вешается через уши так, что висит с передней их стороны. Б. Ара. [Говорят. что в Сред. Алгашах Симб. у. так называется украшение, сост. из 2 — З рядов мелк. серебр. монет и бус, которые вешаются на уши посредством петелки (петельки). Задние концы толстыми нитками соединяются на загривке (так написано) и висят под ушами.] || Uncus e metallo, quo puellarum сăрка ei хушпу parti annectitur, quae антăрлăх appellatur. Металлический крючек, который сăрка у девиц прицепляется к антăрлăх. (Так, будто-бы, в Альш.). N. Алка — сăрка çумĕнче, антăрлăхран çаклатса яраççĕ (из шăрçа). || Nummi argentei, qui capitis tegumento, quod Tyxfia dicitur, filo aeneo a fronte suspenduntur. Череп. Алка тухьян мал енне йĕс хулăпа çакнă кĕмĕлсем. Алка — серебр. монеты, висящие на латунной проволоке на передней части тухья. || Eodem nomine ornamentorum par appellatur quae a mulieribus tantum, inter collum et iinteum illud collo cir cumvolutum, quod cypuaH dicitur, a parte capitis posteriore utrinque inserta gestantur. Horum utrumque ab altera parte denies habet longos ita curvatos, ut si recte, id est a tergo, intuearis, tamquam pectinis parvi speciem repraesentet, a latere vero spectantibus notae illi simile esse videatur, quam nos Interrogationis signum appellamus. Украшение замужних женщин, пара небольших завитков из белого металла, которые затыкаются за „сурпан“ сзади, с той и другой стороны головы, протав ушей (сурпан хушшине, халха тĕлне хĕстерсе яраççĕ). Девушки этого украшения не носят (Яргуньк.). В Б. Олг. , это украшение уже вышло из-моды. Ib. Арăмсам тăхăначчĕç ĕлĕк алка. Прежде замужние носили „алка“. Ср. А. Ф. Риттих, II, 50.
Вид завитка en face (сильно уменьшен) [Ӳкерчĕк]
Вид сбоку ?
|| In Acan. ita appellatur ornamentum quoddam, quod a puellis in pectore gestatur, ei simile, quod iam supra (152 p.) descripsimus. Также означает наряд, имеющив форму полукруга и носимый на груди девушками, особенно на свадьбах, на „хĕр-сăри“ и пр. Этот наряд дорог, его имеют только богатые. Некоторые обшивают его по краям вышивкою из мишуры (хăшĕ алка хĕррине укапа чĕнтĕр тытать). Асаново V. сăрка. || Item verrucula est, quae capris ovibusque quibusdam collo dependet. Серёжка под шеею коз, овец и ягнят. СТИК. Сурăхсен, путексен мăй айĕнче пĕчĕкçеç мăй пулат; ăна алка теççĕ. Сурăхсен çăмне илнĕ чухне: „Ах, ку путек ман алкалăччĕ няк-ха; касса илес мар алкине“, теççĕ. У овец и ягнят бывает под шеею маленькая шишечка; ее называют сережкою. Когда стригут овец, то говорят: „Ах, этот ягненок, кажется, у меня с сережкою; как бы не срезать ему сережку!“ || Est etiam caro illa versicolor, quae de collo galli Indici dependet, нарост, свешивающиея на грудь пырина (индюа). Ст. Чек., Череп. Кăркка алки, названный здесь нарост. Ст. Чек. Кăрккан аçи-кăна (только самец) алкалă; алки унăн мăй айĕнче пулат; кăрккана çилентерсен алки тулса хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе каят, т. е. если раздразнить индюка, то нарост надувается и краснеет. [В том же значевни встречаем слово алка в Яргуньк., Черт., КС. V. сăмса, мерчен].

алка ами

(ами), quaedam pars ornamenti, quod алка appellatur, какая то часть алка. Ст. Чек. Алка ами — кĕмĕлтен тунă алка йĕпĕ. Алка ами — игла [ушко?, крючок?] алка. сделанная из серебра. (Обьяснение сомнительное и непонятное). СПВВ. † Кĕмĕлтен алка ами автартăм: алки начар, тесе ăн калăр. Я заказала согнуть себе алка ами; не говорите, что плохо алка. Inaurium genus, род серег. Шибач. Алка ами — тенкĕрен тунă, холхаранах осăнса тăрать. Алка ами сделана из серебряных монет и висит на ушах. V. хăлхами.

алма

(алма), monile e nummis argenteis consertum, quod a feminis. Tschuvaschorum diebus festis gestatur. Род ожерелья. СПВВ. ӨВ. Алма — ярапа, хĕр-арăмсем тенкерен çакса праздниксенче (Iеде: праçниксенче) тăхнаççĕ. Алма — висячее украшение из монет, надеваемое женщинами в празданки. СПВВ. ӨН. Алмана та хĕр-арăмсем çакаççĕ. Алма тоже надевается женщинами. Сред. Юм. Алма тĕкисĕне (lege: тенкисĕне) пĕр-пĕрин çине постарса çакса тохнă май-çыххине калаççĕ. Алма — ожерелье, сделанное из монет, которые привешены так, что края одной отчасти прикрывают другую (как чешуя на рыбе). ЩС. Алмана шăрçа пек çакаççĕ, вăл çурăм çинче ярăмланса тăрат. Алма вешают (на шею) так же, как бусы; она свешивается (и) на спину. Тюрлем. Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе; пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шӳлкеме; тенкĕллĕ мăй-çыххнсем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă. Все оне в красных платьях и сапогах; на головах тухьи, на груди алма, шӳлкеме (русские в Курмыш. у. зовут это украшение шельдема) и ожерелья, увешанные монетами; кроме того, на них есть и другие красивые украшеная из бус. N. † Ана çинчи йыт пыршине туй матки алми тунăсем. Из вьюнка, растущего на загонах (convolvulus), они сделали алма для своей свахи. Собран. ЗЗ0°. Алтрăм, алтрăм, алма тупрăм, алтса çитсем кĕмĕш тупрăм. (Сарана). Рыл я рыл, и нашел алма; а когда дорылся, то нашел кĕмĕш (а v. tatar. [араб сăмахĕ], argentum, от тат. кёмёш, серебро). (Загадка: растение „сарана“).

алпас

(албас), a v. tatar. „ашб“, quae gigantem significat, et verbo „басты“, compresstt, unde per apocopen „алпас“ factum est. Daemonium quoddam, muliebre secus, quod crinibus passis vagari narratur, hominibusque morbum quendam incutere posse vulgo creditur.. От тюрк. алыб, гигант, и басты, придавил (где последн. слог отброшен). Название злого духа. V. алпастă еt улăп пусни. СПВВ. КС. Алпас — усал; вăл хĕр-арăм, тет те, çӳçне-пуçне салатса çӳрет, тет. Алпас — злой дух; он женского пола и, говорят, ходит с распущенными волосами. Стюхино, Бугур. Алпас ернĕ. Привязался „алпас“ (болезнь). || Eadem voce generalitet viri desig-nantur in sacro soilemni, quod чӳклеме dicitur, propterea, opinor, quod illi uxores suas in lecto incuborum instar premere soleant, aut quia longos capillos habeant, baud raro incomptos. Также говорится в шутку вообще о мужчинах (во время обряда чӳклеме). Т. VI. 52. Пичке пуçланă чухне кĕл-тăвакан кĕлĕ (ăна „турă амăшĕ курки“ теççĕ). Чăн малтанах кĕлĕ тăваканни: „Итлĕр-ха, хура халăх! Хуçа калат: „Çитменнине çак турă амăшĕ куркипе хура халăха çитерем“, тет. Алăк патĕнчи алпассем! эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Алăк патĕнчисем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-кĕлекенни: „Эппин юрат“, тет. Ну, тата тĕпелти Хурăнсур (scr. хурăн сур) кассисем, эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Хĕр-арăмĕçем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-тăваканни: „Ну, юрат“, тет. Молитва при починании бочки (при обряде „ковш божией матери“). Прежде всего тот, кто читает молитву, говорит: „Слушайте, честной народ! Хозяин говорит: „То, чего не хватило честному народу, я хочу пополнить этим ковшом божией матери“. Давилы(?), сидящие у дверей! согласны вы или нет? Те отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Значит, ладно“. „Ну, теперь вы, жительницы Березовой деревни (т. е. пришедшие с кладбища, с того света? Ср. каз.-тат. kаjы̆нсар, кладбище; здесь это выражение употреблено в виде шутки), сидящие в передней части избы, согласны ли вы или нет?“ Женщины отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Ну хорошо“. V. курка (тура амăшĕ курки), С. И. Иванов. Çапла ĕçтерсе пĕтерсен вара „улпут“ ыйтат: „Алăк пенчи алпассам! Хуçа: „Ятлă курка пуçласа ятăм“, тет; сире тиври, тимери? (т. е. тиврĕ-и, тимерĕ-и). Тимен пулсан ура çине тăрăр (scr. турăр)“. Вара усам калаççĕ: „Тиврĕ!“ теç. Угостив их таким образом всех пивом, „барин“ (особое лицо, участвующее в совершении обряда чӳклеме) спрашивает: „Давилы(?), сидящие у дверей! Хозяин говорит, что он начал (обряд) именного ковша; — досталось вам или не досталось? — Если не досталось, встаньте на ноги“. Те отвечают: „Досталось!“ (Из обряда „чӳклеме“). V. Золотн. 212 sqq., Оп. чув.синт. 462, 563 сс. V. алпастă.

алпастă

(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он засыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.

алтăр

(алды̆р), trulla iignea magna, большой деревянный ковш (йывăçран тунă пысăк курка. СПВВ. ЕХ), употребляемый при пивоварении; им же насыпают хлеб и муку и наливают в корыто воду для мытья белья (кĕпе çунă чухне валашкана шыв яраççĕ). Сред. Юм. Куçĕ алтăр пик (пит пысăк, тõлта куçлă çын куçне калаççĕ). У него глаза величиною с „алтăр“ (говорят о человеке с очень большими глазами на выкате, по-рус. лупоглазый). Б. Бур. Тӳп-тӳп! утсем килеççĕ, сарă алтăр пек вĕсен чĕрнисем. Раздается топот приближающихся коней, копыта которых величиною с желтые „алтăр“, Т. II. Загадки. Урасăр, алăсăр алтор алтать. (Тумла юхни). Без ног и без рук „алтăр“ выдалбливает. (Загадка: капель). Раков. Алтăр урлă кăвак лаша? пăхать. (Çурăм-пуç килни). Через „алтăр“ смотрит сивая лошадь. (Загадка: приближение зари). По моему мнению, здесь ошибка: вм. „алтăр“ следует поставить Атăл, Волга. || Eodem nomine appellator infundibulum, h. e. vas illud minus suspensum maiori, guo molis frumentum subministratur. Также „лоток, сыпка, по которой зерно сыплется на жернов“. Н. Седяк, Череп., Б. Араб. Пĕрмерен алтăра тырă анат. Хлеб сыплется из ковша в корытце. || Nom. viri cuiusdam opulenti. Также имя одного богатого человека. Шихабулово, Цив.

алтăр-çăлтăр

(алды̆р-с̚’ы̆лды̆р, — с̚’ŏлдŏр), Ursa Major, Helice (nom. sideris), созвездие Б. Медведицы (Якей., СПВВ. ИА., Турхан., Чув. прим. о пог., 162.). СПВВ. ИА. Алтăр-çăлтăр çичĕ çăлтăр, çичĕшĕ те çап-çутă; манăн аттепе аннен çичĕ хĕр, çичĕшĕ те чип-чипер. Большая медведица — из семи звезд, и все семь звезд яркие-преяркие; у моего отца и матери семь дочерей, и все семь хорошенькие-прехорошенькие.

алтчăрха

(ал’џ̌рhа), i. q. (то же, что) алчăра. СПВВ. Куç-пуç алчăрхаса кайрĕ. КС. Куç алчăрхаса карĕ. Зарябило в глазах. || Metaph. Орау. Е-е-е, алчăрханă! урайĕнчи ачана та курмаçть, тăн! Ача алли çине пусса карĕ! у-у, моргослепый! И не видит, олух, что под ногами ребенок, — прямо на рученку наступил!

ама

(ама), femina animalium, самка. Ама сысна sive (или) сысна ами, porca, scropha, свинья самка; ама кушак, feles femina, кошка самка; ама йытă sive йытă ами (jыдами), canis femina, сука; ама кашкăр (кашкăр ами), lupa, волчица; ама тăрна, grus femina, журавлиха; ама çĕлен, anguis femina, самка змеиная. Йăпăлти пăру ик ама ĕмет, теççĕ ваттисем. Ласковое теля двух маток сосет. (Послов.). Т IV. Ама йыттăн малтанхи çурине ӳстерсен аслă ачана йăвăр пулат, теççĕ. Говорят, что если выкормишь щенка первого помета, то будет тяжело старшему ребенку (в семье). || Praeterea significat matrem. Также означает мать. V. анне. Ст. Чек. Ама сĕтĕне кĕменни вăкăр сĕтĕпе (i. q. сĕчĕпе) кĕрес çук. Вар. Ама сĕтпе кĕменне вăкăр сĕтĕпе кĕрес çук. То, чего не воспринял (вар. „в кого не вошло“) с молоком матери, не воспримешь и с бычачьим молоком. (Послов.). [араб сăмахĕсем] Сред. Юм. Ама пĕр те, аçа ăрасна. Мать одна, но разные отцы. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, хăйсем пурте пĕр ятлă. У двух маток по пятеро детей, и всем одно имя. (Загадка: пальцы). Пĕр амаран çуралнă тăван, единоутробный (брат или сестра). ЧП. Çипер ача, сар ача сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся красивые русые парни. Альш. † Пирĕн пек чипер ачасем сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся такие красавцы, как мы. С. Мок. † Сирĕн пек, пирĕн пек ачасам сайра-пĕр амара (не амаран) çуралать. У редкой матери родятся такие красавцы, как вы и мы. || Санăн аму, сирĕн аму (надо бы: амăр), твоя мать, ваша мать, где во втором случае мы имсем дело с позднейшим явлением в языке. Срав. Истор. Ачамсем, эсир пурсăр та пĕр-тăван, аçăр та пĕр, амăр та пĕр. Дети мои, вы все друг другу кровные родные: у вас один отец и одна мать. Крат. раз. 19. Вениамин вăл Иосифпа пĕр амаран çуралнă. Вениамин и Иосиф были от одной матери. Чăвашсем. Тата амаран пĕр ыйăл ака пуçĕ тытса пырат. Кроме того, единственный сын матери правит плугом. V. Амăшĕ. || Rex apum. Пчелиная матка. || Praeterea numen quoddam significat, quod omnium rerum mater esse creditur. Также название богини, которая считается матерью всего мара. СПВВ. ИА. Ами. — Эй пĕтĕм тĕнчене çуратнă ама (ама)! Санран пулни пурте усăллă, пурте аван, çавăнпа сана эпир яланах тивĕçлипе чӳклетпĕр“. Мать. — „О мать, сотворившая всю вселенную! Все, что от тебя произошло, полезно и хорошо; поэтому мы всегда по должному приносим тебе жертвы. V. Магн., 62. Ами — самая старшая мать, Ib. 85. Ама (назв. божества Н. А. ). || Princeps lusorum. Матка (в игре). || Pars aratri. Часть плуга. V. ака. Eodem vocabulo etiam alia inanimata significantur, sicuti infra pluribus exemplis demonstrabimus. Иногда употребляется и о других предметах неодушевленных, что будет видно из примеров, приведенных ниже. V. ыраш амăшĕ.

амак

(амак), obsoleta, cuius veram atque propriam significationem nemo est, qui noverit; eandem habet originem, atque v. turc. [араб сăмахĕ] labor, tat. [араб сăмахĕ] debilitatio. Usum eius hodiernum ea, quae infra scripta sunt, docebunt. Устарелое слово, первоначальное значение которого точно неизвестно. Череп. Амак — неопределенная болезнь“ (i. е. morbus incertus). Арс. „Тем амак — чорт знает, что. Амак — боль живота, причиняемая злым духом вопкăн’м. живущим в омуте (ср. тат. упkыи). Он будто бы бегает по ночам в виде черной собаки или кошки“, h. e. амак, ventris dolor, quo homines a daemone quodam, qui вопкăн appellatur, afficiuptur, quern rn loco fluminis profundiore habitare atque nocturnis temporibus in canem nigrum aut In felem conversum hue illuc cursitare credunt. Н. Карм. Амак çапманскер! Ut morbo „амак“ dicto afficiaris! (aut: afficiatur). Чтобы тебя (или: его) поразила болезнь. называемая „амак“! Слепой. Амак çапман пуçна! Чтобы тебя поразила болезнь! Череп. Мĕн амак пулчĕ кăна?! Что с ним стряслось?! (О болезни неопределенной и неясной). Арç. † Те ар-çори, те шойттан, те ыр-осал, те вăр-хорах, те çол маяк, тем амак! Чорт знает, что это такое: не то леший, не то чорт, не то какой-то дух, не то разбойник, не то дорожная веха! Кильд. Ш. Ах, тăвансам! çакă сăмаха калама та çăмăлах мар; ма каланă-ши акă çакă сăмаха: „Аçа-çори ашшĕне Аса-атте (v. аçа) çаптăр, ăма-çори амăшне амак çаптăр“, тенĕ? Ах, братья! не легко и сказать это слово; почему это так говорится изстари: „Пусть отчима разразит громом, а мачеху поразит лихим недугом“? Череп. Амак тыташшĕ! Чтобы (тебе, ему попритчилось! (= çӳрейми пулăсăнччĕ“, т. е. чтобы (тебе, ему) обезножеть!). Л. Кошки. Эх, амаках тыттăр ĕнтĕ! Йĕрки çук пĕртте! Никакого порядка нет! Чтобы вам попритчилось! || Item morbus quidam (tumoris genus), quo boves ovesque afflciuntur. Также болезнь коров и овец. Шибач. „Ман ĕнене амак полчĕ, труках сумар полчĕ“. — Моклашка полать айăкра, она шăлпа çыртса çĕмĕреççĕ. „С моею коровою случилась болезнь амак“ — На боку появляется шишка, которую разминают, стискивая ее зубами. I. q. чĕмере? — Çеçмер. Амак полнă. (У овцы.) сделалась болезнь (от которой лечат кровопусканием. || Spasmi genus, quo vexantur agni, род судорог у ягнят. Хорачка. Под’ак амаҕы̆. Амак ползан тапкаланат, ӳҕӓт, ты̆рат, выдат. Оϱиын’џӓн, хы̆лhин’џӓн хӳрин’џӓн тордаччы̆. Амак у ягнят. Когда случится эта болезнь, то ягненок дрягается, падает, встает, ложится. Лечат тем, что тянут его (крест-на-крест) за ноги, уши и хвост. || Haud raro cum stomacho quodam dicitur aut indignatione, sicut apud Latinos malum. Нередко употребляется в выражениях недовольства, раздражения. Тюрлема. Эй амак! астуман та, тăрса юлнă! Ах, чорт возьми, забыл и не взял! Изамб. Т Эй амак! япалана манса хăвартăм! Чорт возьми! забыл ведь взять вещь-то! ЧС. Тата мĕн амак пулнă пулать? Что там еще стряслось (или: случилось)? Ib. Анне юмăçран тавăрăнсан атте ыйтрĕ: „Тата мĕн амак тумалла?“ терĕ. Когда мать вернулась от йомзи, отец (недовольный) спросил: „Ну, что еще надо сделать?“ Бугульм. Мĕн амак пулчĕ? Что стряслось (т. е. случилось)? Сред. Юм. Кăçта амака каян эс õпта? Куда к чорту ты туда идешь? Ib. Мĕн амака кайса çĕтрĕ çав? Куда это он запропастился, запропал, девался? Изамб. Т. Ах амак! хĕр-арăмсем чей-сахăр илме каланăччĕ тата! Ах ты, чорт возьми! бабы еще велели чаю-сахару купить! Сред. Юм. Тем амак пõлчĕ, çõрăма яшт чике-чике каять хăй! Не знаю, что такое случилось, все в спине покалывает! СПВВ. ЕС. Ача-пăча киле таврăнмасан ашшĕ: „Мĕн амака кайнă-ши çав?“ теççĕ. Когда дети не возвращаются домой, родители говорят: „Куда это они провалились?“ Цив. Ак амак! Вот какая чертовщина! Янтик. Эй, амак! Тем тума кĕрсе кайнă у унта! Ах, чорт возьми! Не знаю, зачем это ее туда занесло (напр., корову в оглобли). V. чир. Л. Кошки. Амакне килеймерĕ ĕнтĕ, темĕн ĕçлесе тăчĕ ĕнтĕ унта! Чорт его знает, почему он не пришел, и что он там делал. V. хура юн.

амма

(амма), vox parvulorum, qui malum aut solanii bulbum ita appellant., детское слово: картофелина, яблоко. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм õлмана амма теççĕ. Маленькие называют яблоко амма. СПВВ. id. Ст. Чек. Атте! йывăç çинчен амма татса пар-ха! Тятя! сорви-ка мне с яблони яблочко. Ib. Анне! хуранран (или: хураннăран) амма исе пар-ха. Мама! вынь-ка мне из котла картошечку. Ср. тат. алма, яблоко.

ан

(ан), latitudo (de textilibus plerumque dicitur), ширина (обыкновенно о материи). СПВВ., ЧП. Ансăр тӳшеке ан хушрăм. Я прибавила ширины узкой перине, т. е. сделала ее пошире. СПВВ. Кĕпе анĕ аслă. Рубаха слишком просторна. Альш. † Пасар улачийĕн анĕ анлă, касасси-пĕкесси (i. q. пӳкесси) час пулмас. Клетчатая бумажная пестрядь (в роде сарпинки) очень широка, и ее не скоро разрежешь и подрубишь. СПВВ. † Тăхăр хĕçин анĕ аслă, касса пӳклесси час пулмĕ. Холст из девяти пасм очень широк, и его не скоро разрежешь и подрубишь. Ст. Шаймб. † Улача кĕпен анĕ анлă. Рубаха из пестряди — широкая. || Item singulae plagulae textilium, ex quibus fiunt stragula aut vestimenta, полотнище. В. Олг. † Çичĕ антан çĕленĕ тӳшекĕччĕ. У нее была перина, сшитая из семи полотнищ. Сред. Юм. Кĕпене виç антан çĕлесен пит ирĕккĕн çитет. Из трех полотнищ можно свободно сшить рубаху. Сятра-Марга. † Тăвансам петне (= патне) килнĕ чох тăват ан кĕпи те тăвăр полчĕ. Когда я пришел к родным, то даже моя рубашка, сшитая из четырех полотнищ, оказалась узкою (т. е. от обильного угощенья). ЧП. Атя, ăстарик, ай, киле! Пилĕк ан тӳшек сарăпăр, çич ан çитти (scr. çити) витĕнĕпĕр, ыталланса çывăрăпăр! Поедем, старик, домой! Постелем мы перину, наволочка которой из пяти полотнищ, оденемся простыней, сшитой из семи полотнищ, и будем спать, обнявшись! Янш.-Норв. Улача кĕпе пĕтерме виçĕ ан пусма çитмерĕ. На отделку пестрядинной рубахи не хватило трех полотнищ бумажной ткани. Кошки. † Арка çичĕ ан пĕрсессĕн кĕпене (рубахе) йывăр килмĕ-ши? Альш. † Арка çич ан тытсассăн пӳме йывăр килмĕ-ши? Если обшить рубаху обшивкой со сборками, сшитой из семи полос ткани, оторванных от куска в ширину его, то не будет-ли тяжело моему стану (т. е. мне самой)?

ан

(ан), orificium, lumen, apertura. Non invenitur nisi in compositions. V. алăк анĕ. Отверстие (встречается лишь в сложении). Сред. Юм. Чӳрече анне охса ларнă та, пӳртре ĕçлеме те куç кормас. Сел на окошко, так что в избе стало темно и стало нельзя работать. СПВВ. Шăтăк анăнче. У отверстия норы, пещеры. V. çăвар.

анкă-минкĕ

(аҥгы̆- миҥгэ̆, аҥгы̆- миҥг’э̆; Ст. Чек. ангы̆- мин’гэ̆), hebes sfupidus; attonitus, obstupefactus, идиот, глупец, глупый, бессознательный, беспамятный, шальной, обалделый. Зап. ВНО. Анкă-минкĕ пулса карĕ. Одурел, ошеломлен. Ст. Чек. Анкă-минкĕ пулнă пулнă пуль те, ача нимĕн те пĕлмес. Он ничего не понимает; должно быть, и в самом деле обеспамятел. (О побитом). Слепой. Поç çавăрнса кайрĕ, анкă-минкĕ полса кайрăм. Голова у меня закружилась, и я потерял соображение. Ib. Анкă-минкĕ полса çӳрет солăнкаласа (= антăраса). Ходит, пошатываясь, как шальной. Шорк. Ĕнер каçпа мана сĕрĕм хытă тиврĕ те, халĕ те анкă-минкĕ çӳретĕп. Вчера я сильно угорел, и до сих пор хожу как шальной. Н. Карм. Ĕнер эрех нумай ĕçрĕмĕр те, паян пуçăм анкă-минкĕ пулса тăрать. Вчера мы напились, и оттого сегодня у меня в голове какой-то туман. Ст. Чек. Хам та анкă-минкĕ пултăм, нимĕн те астуса илеймерĕм. Я и сам ошалел, ничего не мог сообразить (или: припомнить). Ib. Анкă-минкĕ пулнă-тăр, нимĕнте пĕлмес. Наверное, он ошалел: ничего не соображает. Ib. Анкă-минкĕ пулнă. (Испугался до того, что) ничего не сознает. СПВВ. ИФ. Анкă-минкĕ-ăнсăр çын. „Ĕнтĕ ытла анкă-минк (ita scriptum est) çын та пулат кам!“ теççĕ. Анкă-минкĕ — тупой человек. Говорят: „Ну, и бывают же олухи!“ Сред. Юм. Он пик анкă-минкĕскерпе мĕн тумалла? На что его, такого олуха? Изамб. Т. Мĕн калаçатăн кирлĕ маррине, анкă-минкĕ? Что ты болтаешь, олух? Альш. Темĕскерле ача, анкă-минкĕ япала! Не знаю, что за ребенок; какой-то несообразительный! Ib. Анкă-минкĕ сурăх, i. q. пуç çавăрнакан сурăх, больная овца, пораженная вертежом. Сказ. и пред. 21. † Анкă-минкĕ пуçĕнче çав шухăшсем çӳреççĕ. Такие думы бродят в его отуманенной голове.

анкă-синкĕ

i. q. анкă-минкĕ. СПВВ.

ансат

(анзат), facilis (factu), легкий, не трудный; легкое, не трудное, очень простое дело; легко, не трудно; a voce tat. ансат, от тат. ансат, асат, легкий, легко. V. çăмăл. СППВ. Х. Ку ĕç ансат, i. q. тума çăмăл. Это дело легкое. Собран. Ансата кĕтекене хăйне йывăр пулнă, теççĕ. Кто ждет легкого, тому достается тяжелое. (Послов.) СПВВ. ИФ. Ĕнтĕ вăл ытла та ансат пурнат, кăшăт та йывăр ĕç ĕçлемес. Ему уж очень легко жать, он совсем не работает тяжелой работы. СПВВ. N. Ансат тени час пулат тенĕ сăмах пулат. „Ансат“ значит: „можно скоро сделать.“ (Объяснение очень неудачное). || Item nom. pr. viri. Также личн. имя мужчины. Рекеев.

антăрлăх

(анды̆рлы̆х), 1. I. q. аналăх. 2. Vinculum, quo capitis tegumentum sub mento substringitur. Подгубник, часть узды, которая застегивается или завязывается под подбородком лошади и мешает узде съезжать с головы животного. Так же называются подобные же подвязки у тухя, хушпу, чалма, шĕлепке (шляпы) и карттус (фуражки). Н. Карм. Йĕвен сĕвĕнесрен антăрлăх çыхаççĕ. Шĕлепке ( Ст. Чек. и: карттус) çилпе вĕçесрен антăрлăх тăваççĕ. Чтобы узда не снималась, завязывают подгубник. Чтобы шляпу (фуражку) не снесло ветром, делают шнурок. Ст. Чек. Йĕвен ан хăвăнтăр тесе лаша мăйĕ айĕнчен антăрлăх çыхаççĕ. Чтобы узда не спадала, ее подвязывают подгубником. СПВВ. МС. Йĕвенĕн антăрлăхĕ татăлса кайнă та, лаша пуçĕнче тăра пĕлмест. У узды оторвался подгубник, и она не держится на голове лошади. СПВВ. ЕХ. Антăрлăх — янах айĕнчен çыхмалли, т. е. что подвязывается под подбородком. Также говорят более определительно: йĕвен антăрлăхĕ (jэ̆вэн’ анды̆рлы̆h’э̆, подгубник у узды; нăхта (нŏхта) антăрлăхĕ, подгубник у недоуздка (Питуш.); тухья (тухjа) антăрлăхĕ, часть „тухья“ из холста, унизанная монетами и бусами и застегавающаяся под подбородком; состоит из двух частей, спускающихся от обоих висков. Сред. Юм. Тõхья антăрлăхĕ-монеты под подбородком (недостат. обьяснение). СПВВ. Антăрлăх — тухьянăн, мăй айăнчен çаклатаççĕ. Антăрлăх — подвязки у „тухья“, застегивающиеся под подбородком. Ст. Чек. Антăрлăх — тухьяна сĕвĕнсе ӳкесрен янах айĕнчен çаклатмалли япала. Ст. Чек. Тухья сĕвĕнсе ӳкесрен антăрлăх çаклатаççĕ. Чтобы тухья не спадала, застегивают а. ЧП. Икĕ антăрлăх кĕмĕл, пичĕ хĕрлĕ, — пирĕн савнă тусăм мар-ши çав? Обе подвязки серебряные, лицо — румяное; не моя ли это милая? ЧП. Пуян çынсен те тухья пур-çке, Петруш аю, Петрушаю! тухйи антăрлăхсем тенкĕрен-çке. И у богатых людей есть тухья, подвязки которых из серебряных монет. Ст. Чек., Череп. Хушпу антăрлăхĕ — подвязки для хушпу. Сред. Юм. Хõшпу антăрлăхĕ — монеты. подвешенные под подбородком (недостат. обьяснение).

антăх

(анды̆х), ), interclusa anima spirandi facultatem amittere, задохнуться КС., В. Олг. КС. Тĕтĕмпе антăхса карăм. Я задохнулся от дыма. Сред. Юм. Ӳсре-тăркачă антăхсах кайрăм. Я просто задохнулся от кашля. КС. Çăвара шыв кĕрсе антăхса карăм. Мне в рот налилась вода, и я захлебнулся. Б. Олг. Çын шуа кайсан антăхса кайса вилет. Утопающий захлебывается и умирает. Шибач. Антăхса кайрăм. Я захлебнулся. Якей. Якор шăва карĕ те антăхса карĕ. Пĕре антăхса кайнă çынна чертме йăвăртарах. Егор пошел на дно и захлебнулся. Если человек захлебнется, то отходить его трудновато. N. Шывра антăхса вилнĕ. Захлебнулся в воде и умер. Сред. Юм. Ах Тор! пит ӳсреп эпĕ: кас-кас антăхсах каятăп! Боже мой, как я кашляю! Иногда я просто задыхаюсь! СПВВ. КЕ. Çын пырне пулă шăмми ларать те, вĕçĕмрен пĕр чарăнмасăр ӳсĕрет; çав антăхни пулать. Человек подавится рыбьею костью и без перерыва кашляет; это называется „антăхни“ (задыхаться). СПВВ. Антăхса кайрĕ, сывлăш çавăраймасăр. Задохнулся, не будучи в состоянии перевести дыхание. Череп. Антăхса вилчĕ. Задохнулся и умер. Сказ. и пред. 81. † Çõнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе çăвар карса антăхать. Около жениха гарцуют семь верховых и орут во всю глотку, на всю деревню, задыхаясь (от крика). || Quasi intermori (de parvulis dicitur, cum in vagiendo intercluso spiritu nullam vocem possunt emittere). Также говорится о маленьких детях, которые заходятея от плача. Ачи йĕре-тăркачă антăхсах кайрĕ. Ребенок зашелся от плача. Зап. ВНО. „Ача антăхса кайрĕ. Ребенок зашелся“. || Paene animo relinqui (intercluso spiritu). Также: почти обеспамятеть (от удара и т. п.) Шорк. Çын лаша çинчен ӳксен антăхса каять, çурăмран хытă çапсан та антăхса каять. Человек может обеспамятеть (скорее: у него перехватывает дух) [так и в Çеçмер]. Если упадет с лошади или если его сильно ударить по спине и пр. Н. Карм. Çӳлĕ çĕртен ӳкрĕм те, антăхса кайрăм (ыратнипе ним те пĕлмерĕм). Я упал с высокого места и (на момент) впал в беспамятство (ничего не сознавал от боли). Якей. Антăхса кайнă. Лишился (на момент?) сознания (напр. от удара по боку). || Rei alicuius inopia laborare. Также страдать от недостатка чего-либо. Янш.-Норв. Çырма шывĕпе антăхса пурăнччăр вĕсем. (Череп. Çырма шывне ĕçсе пус шывĕшĕн антăхса пурăнччăр). Пусть их маются с одной речной водой (не имея колодезной воды; слова вутăш). КС. Паян апатсăр шалт антăхрăм. Сегодня я просто измучился без еды. Чертаг. Шывсăр антăхса кайнă, чистă ĕçешшĕн çõнтарать лаша. Лошадь просто замаялась без питья, т. е. очень хочет пить, мучается от жажды. Хып., № 25, 06. Эпĕ ан сухалам, ан акам пурăнĕччĕç-ха антăхса! Вот я не стану ни пахать, ни сеять, тогда помучились бы! Алекс. Нев. Выçăпа антăхнăскерсем, нимĕне те пăхман Мучимые голодом, они не смотрели ни на что. Череп. Шывшăн антăхсă. Мучится жаждою. Ib. Эпĕ нихçан та укçаран антăхса пурăнман. Я никогда не испытывал недостатка в деньгах. Сирах. 109. Унăн хирти тырри-пуллине выçă антăхнисем çисе ярĕç, хăй валли арпи-улăмне анчах хăварĕç, унăн мĕн пур пурлăхне ăш хыпса антăхнисем çăтса ярĕç. Якей. Выльăхсам шушăн (т. е. шывшăн) антăхнă. Скот замучился от жажды. Ib. Чăххи-чĕппи çашшăн (= çиесшĕн) антăхнă. Куры и цыплята страшно проголодались. Ib. Ачасам çашшăн (i. q. çиесшĕн), хырăм выççа антăхнă. Дети проголодались. Сирах. 58. Юрлă çитмен пирки тертленсе пурăнать те, кайран та çукпах антăхать. Изамб. Т., Череп. Çимесĕр антăхса вилнĕ. Умер с голода. || Inhiare, avide appetere; maximam voluptatem percipere ex aliqua re. Также жадничать, жадно желать, жадно предаться чему-либо, жадно и с наслаждением делать что-либо. Ст. Чек. Çĕçĕ ларашшĕ (Череп. кĕрешшĕ) пырна! тек антăхса çӳрет! Ножик бы тебе в глотку, ненасытный! (говорят тому, кто очень прожорлив). Шибач. Сĕмсĕрленсе çать (с̚’ат’, i. q. çиет), антăхать. Ест с нахальной жадностью. О сохр. зд. Вăл вара пит антăхса çитет, мĕн панине-пĕрне çийсе пек тăрать. У него (отравившегося спорыньею) появляется сильный голод, и он готов съесть все, что ему ни дадут. Череп. Эй антăхнă хырăм! Эх ты, жадный! Полтава. † Юн ĕçесшен антăхать. Алчно жаждет крови (палач). Около Ракова. Антăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Жадным называют человека, который жадно вабрасывается на что-либо. Якей. Икерч корман-и-ке, антăхса çӳретĕн? Что-ты жадничаешь? неужели не видывал блинов-то? Ib. Йăваньнь (i. q. йăванăнни) пек антăхнă ача-пăча корман. Я не видывал таких жадных детей, как у Ивана. Зап. ВНО. Калмăк пек антăхса ларать. Жадначает как калмык. Ib. „Антăхас = кӳпес, жадничать“. Изамб. Т. Хăнана каясшăн антăхап та, тахçан каяс. Мне страшно хочется съездить в гости, но я не знаю, когда поехать. Б. Олг. Ме паян çаплах çуратăн конĕпех ихĕ (иh’э̆) çине антăхса! Что это ты спишь сегодня весь день, словно никогда не спал! Череп. Мĕн паян çывăратăн, ăйăхăшăн тек антăхан? Что ты сегодня все спишь и никак не можешь выспаться? Якей. Тутлă паломми çиса антăхса карĕ. С огромным наслаждением поел сладких яблоков. Ib. Ной нихçан та кон йӳшши япала корманскер кона ĕççĕ антăхсах карĕ. Ной, который никогда не видал ничего подобного, напился его (пива) с необыкновенным наслаждением. Зап. ВНО. Укçашăн антăхать. Алчет денег. Ib. Ачасем премĕкшĕн антăхаççĕ. Дети страшно хотят пряников. || De eo, qui diem totum stertit. Тюрлем. Эс мĕн паякăн яра-конĕпе çывратăн? Антăхса каятăн поль эс паякăн. Что это ты сегодня спишь весь день? Ты, пожалуй, совсем заспишься.

апăршша

(абы̆ршша), i. q. апăрша. СПВВ. Полтав. 61. Чӳречерен пĕлт çине пăхса ларать апăршша. Сидит, несчастный, и смотрит в окно на небо. Ib. Апăршша Кочубей, Несчастный Кочубей. То же слово и в Завражной.

апăс

(абы̆с), a v. arab. [араб сăмахĕ] qui sacrum Muhammedanorum librum totum memoria tenet. Cf. tat. абзыҕаj (абыз+аҕаj), appellatio sacerdotum honorifica, i. q. хӓзрӓт. Sacrificator, a quo sacrificia Tschuvaschorum administrantur. Нечто в роде жреца на молениях. СПВВ. ТМ. Апăс — чӳк-чӳклекенсен пуçлăхĕ, вăл чӳк сăмахĕсене (scr. сăмахсене i. е. сŏмах’сэн’э) пуринчен ытла пĕлет. „Апăс“ — глава совершающих моленье; он знает молитвы, употребляемые при жертвоприношениях, лучше, чем другие. СПВВ. Т. Апăс килĕрен-килле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ ходит по домам, совершая моление пивом. СПВВ. АС. Апăс — асамçă, тата килрен-киле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ — колдун; кроме того, ходит по домам, совершая моление пивом. ЧС. Пăтта пĕçерсе антарсан апăса чĕнтерсе чӳклеме хушаççĕ. Когда сварят кашу и выложат ее в посуду, то прикажут призвать жреца и велят ему совершать моление. || Obstetrix, ita appeilata, quia edito partu more sacerdotali caerimonias quasdam peragere soleat. Также означает бабку-повитуху, очевидно, по той причине, что повитухи являются исполнительницами некоторых обрядов, связанных с рождением ребенка. Нюш-к., д. Сюндюк. (Воскр. мол. Чеб. у.). Нюш-к. Ача апăсне сурпан параççĕ. Повивальной бабке дарят сурбан. О сохр. зд. 138. Çуратнă çĕрте кирек хăçан та апăс пулма кирлĕ. При родах всегда должна присутствовать повивальная бабка. V. епи, папаççă.

апăсла

(абы̆сла), perverse (induere vestem, h. e. Ita, ut introrsus obversa sit), наизнанку (говорится лишь об одежде). СПВВ. Апăсла = тӳнтерле. Турх. Кĕпене апăсла тăхăнтăм. Я надел рубаху наизнанку. То же и в Череп. Hanc vocem a sacerdotum aut obstetricum more originem traxisse arbitror, qui ad caerimonias suas peragendas inversam vestem induere soliti esse videntur. Повидамому, жрецы или повитухи иногда надевали одежду наизнанку; отсюда и это слово.

апăча

a v. Russ. общество, обчество, societas, sodalitas СПВВ. АС. Апăча-пĕр-пĕр ерттел (т. е. артель).

ар

(ар), vir, мужчина. ЧП. Ӳсрĕм-ӳсрĕм, ар пултам. Рос я, рос, и стал мужчиною. ЧП. Пиелĕхри ачасем те ар пулĕç. И дети, теперь лежащие в пеленках, сделаются взрослыми мужчинами. † Çитмен çĕре çитет-çке ар пуçĕсем. Куда только не занесет судьба мужчину! Ст. Дув. † Ай-хай пĕлĕт юхать, пĕлĕт юхать, ар пуçĕнчи çавра çĕлĕк (scr. пĕлĕт) пек. Плывет облако, похожее на круглую шапку на голове мужчины. Сятра-Марга. † Ачине шорă ан калăр: хĕрпе выртать — хĕрелет, хĕрне хора ан кăлăр: арпа выртсан саралать. Не говорите, что жених бледен: полежит с девушкой и станет румяным; не говорите, что невеста черновата: полежит с мужчиной и станет белою („русою“, т. е. поправится телом). Альш. † Тĕрлĕ нуша курать иккен ар пуçĕ! Многое приходится переносить мужчине! Т. VI. 8. Ут туртайми урпа, ар çĕклейми хăмла. Ячмень, которого не свезти лошади, и хмель, которого не поднять мужчине (т. е. обильный). БАБ. Ар çĕкленми хăмла, ут туртайми урпа. Тюрлем. Ар çинчи кантăр çĕрмес. Конопля, находящаяся на мужчине, не гниет. Эта пословица, по обьяснению чувашина, ее сообщившего, означает, что за сделанное мужчине зло будет от него отместка, расплата. Ту же пословицу встречаем и в рукописях. Собран. 100°. Ар çинчи кантăр çĕрмест, теççĕ. N. Ар çинчи кантăра çĕрмес, тет. Буин. Ар çинчи çăпата кантри çĕрмес, теççĕ. Говорят, что на мужчине конопля (или: верёвка, или: оборка лаптя) не сгниет. Чăвйпур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. Ар çинчи кантăра нихăçан та çĕрмест. Обида, нанесенная другому, никогда не пройдет даром: веревка, находящаяся на мужчине (т. е. удар ею?) не сгниет никогда. Этими словами оканчивается рассказ об одном чувашине, который обижал и эксплоатировал своих односельчан. Самый рассказ озаглавлен так: „Çынна епле тăвăн, ху та çавна курăн“. Буин. Ар епле, йыш çапла. Каков глава семьи, такова и его семья. (Послов.). N. † Ай, мăнтарăн ар пуçĕ! йĕрсе çӳрет, мул тупать. Ах, несчастный мужчина (т. е. несчастные мужчины)! с горькими слезами приобретает он себе добро! (т. е. достаток, необходимый для жизни). Орау. Ар пултăв вĕт, мур! санăн уссăна хăçан курмалла тата? Ведь ты уж стал мужчиной, скотина („мор“)! Когда же еще от тебя польза то будет? N. † Кунтан эпир тухса кайсассăн алăри ачăрсем ар пулĕç. Когда мы уйдем отсюда, ваши маленькие дети выростут мужами. || Maritus. Также означает мужа (супруга). Т.-И.-Шем. † Арăмсенĕн шухлăхне арĕ чарсан илемлĕ. Хорошо, если муж удерживает (излишнюю) бойкость своей жены. N. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Ырă ăслă хĕр хăй валли ар тупать. Хорошая умная девушка найдет себе мужа. СПВВ. Х. Арсăр пурăнăç — туратсăр йывăç. Жизнь без мужа — дерево без ветвей. (Послов) N. Ар хыççăн арлан шăтăкне кĕнĕ, тет; ача-пăча хыççăн кăмака айне кĕнĕ, тет. Если во всем следовать за мужем, то придется влезть в нору хомяка; если во всем следовать за детьми, то придется залезть в подпечек. (Послов.). Çĕн-Кипек. Арпа арăм тăпкă пурăннипе нимĕн те çитмеçт. Ничто не может сравниться с мирною жизнью супругов.

ар-пир

(арбир), daemon maius, daemones mali, нечистый дух, нечистые духи. СПВВ. И. А. Ар-пир. „Эй турă! тĕрлĕ ар-пиртен хăтар пире, сирсе яр пирĕн патран!“ После чего написано по-русски: „Всякая нечистота“. Смысл след.: (Обьяснение слова) ар-пир. Боже! избавь нас от всякой нечистоты, отстрани ее от нас!“ СПВВ. Х. Вăрманта ар-пир-мĕн лекрĕ пулĕ. Вероятно, пристала какая-нибудь нечисть в лесу. В последнем примере я понимаю „ар-пир“ в смысле болезни, причиненной каким-либо злым духом; в первом — в значении злых духов вообще. Возможно, что чувашин обьясняя значение этого слова, не нашел выражения для вполне точного перевода и употребил русское нечистота в смысле нечисти, как русские называют вообще нечистых духов. У татаро-чуваш Цив. у. ӓр-бiр означает вещь, подобно каз.-тат. ӓjõįр (срав. каз.-тат. ӓр-бiр, каждый, из ӓр, перс. [Араб сăмахĕ], каждый, и бįр, один); у них же ӓрбiр өрөнган, поразила какая-то нечисть. V. лăп-лап.

аранçă

(аранз’ы̆), paululum, aliquantulum, немного, малость, i. q. пăртак, кăшт. СПВВ, Ст. Чек. Ст. Чек. Паян ĕçлекелерĕм-ха. Сегодня я малость поработал. Ib. Аранçă çывăрса илтĕм. Я малость соснул. Ст. Чек. Ил аранçах лерелле. Отодвинь немножко подальше. || Haud multum afuit, quin. Также: чуть не, едва не. Ст. Чек. Аранçах шыва кайса вилмерĕм (или: вилеймерĕм). Я едва не утонул. Ib. Йăтти мана аранçах çыртса илеймерĕ. Собака меня едва не укусила. Ib. Аранçах мана йăтă çыртса илеймерĕ, аран хăратса ятăм. Меня едва не укусила собака, я ее насилу отогнал (отпугнул).

араслан

(араслан), se propagare (de satis et arbustis), maius fieri (de vulnere); aggravescere, ingravescere (de morbo). разростаться (о растении); увеличиватьея (о ране); усиливаться (о болезни). СПВВ. ПВ. Якĕй. Пирĕн хăмла пĕр çолтах арасланса карĕ. У нас хмель разросся в один год. СПВВ. ВП. Арасланса кайнă туратлă-туратлă. Ст. Чек. Алă çинчи йĕпе кăрчанкă арасланса карĕ. Мокрая чесотка на руке заняла большее пространство. КС. Тимĕре (i. q. тимĕрев) йăлт арасланса карĕ. Лишай (болезнь) сильно разросся, запял большое пространство. СПВВ. Суран арасланса кайрĕ. Язва (или рана) увеличилась. Сбор. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать. Эти болезнь усиливается мало-помалу. Ib. Чирĕ пит хăвăрт арасланать. Болезнь быстро усиливается.

араç

(арас’), non est; deest (vox mordvinica, quae aTschuvaschis quoque per iocum usurpatur), нет, „тютю“. СПВВ. ТМ. Араç — пĕтрĕ тени пулат. Слово „араç“ ознчает „больше нет“ Ст. Чек. Маната пар-ха кишĕрне! — Араç! çисе ятăм. Дай и мне морковку! — Тютю! я сьел.

арăк

(ары̆к), i. q. аркă, подол, нижний край одежды (СПВВ, Тюрлем. и др.). V. аркă. Тюрлем. Пĕр арăк паранкă çĕклесе килтĕм. Я принес подол картофеля. Собран. 1З°. Пирĕн тӳррине илекен арăк тулли чул тыттăр. Пусть тот, кто возьмет за себя ту девушку, с которою я дружен, держит полный подол камней. Латышева. Ачине арăк çине хурать. Она кладет ребенка себе на колени („на подол“).

арăм курăкĕ

(к̚уры̆гэ̆), i. q. praec. v., то же, что арăм вути. СПВВ. Арăм курăкĕ — вăл пит йӳçĕ пулат. Полынь очень горька. V. армути.

арăсăр

vox ignota, неизв. слово. СПВВ.

аркан

(арган), implicari, turbari, perturbari, запутаться, спутаться. Н. Карм. Çип арканнă. Нитки спутались. Шибач. Вĕрен арканса кайрĕ. Веревка спуталась. Çак арканса кайнă каната кам çĕнĕрен явса кăкарса лартĕ? Кто снова совьет и привяжет этот развившийся канат? СПВВ. Сирĕн пурçăн хутăрĕ арканчĕ. Ваш шелковый моток перепугался, спутался. Ib. Сирĕн пурçăн хутăрĕ арканчĕ, пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ваш моток шелку спутался нас привлекла сюда хлеб соль. ЧП. Сирĕн пурçан хутри арканмĕ. Якей. Кăшкар арканнă = кăшкар çинчи çип арканса кайнă. || Diffringi, dissipari. Также: разбиться; рассыпаться (о деревянной посуде). Орау. Е-ей, пĕтĕмпех арканнă пăрĕ, пăх-халĕ! Ĕнер анчах кӳлли сарлакăшпе кăн-кăвак пăрччĕ, кĕçĕр пĕтĕмпе вакланнă! Смотри-ка, лед-то весь накуски разбило! Вчера (только) все озеро было покрыто синим льдом, а нынче в ночь его разбило на мелкие части. Ăстайкка кăшăлне илсен арканса каять (= саланать). Если снять с кадки обручи, то она рассыплется (точнее: ее клёпни перемешаюся). Зап. ВНО. Унăн килĕ-çурчĕ арканса кайрĕ. У него весь дом пришел в упадок. || Metaph. Ib. Пурнăç арканса кайрĕ. Жизнь запуталась. Орау. Унăн арканнă ĕнтĕ. lam amisit virginitatem. lb. Чĕччи ĕне пăхĕ пек çеп-çемçе, лере те манерĕ çук пулмалла, арканнă пулмалла. У нее груди мягкие, как коровий кал; in ilia quoque parte nullum iam mansisse puto (virginitatis) vestigium, sed confusa omnia atque perturbata (i. e. iam esse devirginatam). Ib. Ну, ку тăруçăн ялĕ-йышĕ арканчĕç-çке! Ĕçки-çики, ятлаçу-вăрçу (çапăçу); ахалу те тата çĕр валеçес йĕркепе эреке (i. q. эрех) нуммай пулчĕ: пĕрне-пĕри çиленсе кĕç-вĕç çĕçĕпе чикес пек çӳреççĕ! Нынче у нас в деревне все словно с ума сошли: пировня, брань, ссоры (драки)! Да еще тут, по случаю передела (земли), и водки не мало было: просто один другого ножом нырнуть готовы! || Retorquere, развать. Ст. Чек. Тилхепе вĕçĕ арканнă (= сӳтĕлнĕ). Конец вожжей расплелся.

аркаслан

(аргаслан), corrumpi? испортиться? СПВВ. АС. Пĕр-пĕр япала аркаслансан ниепле майлама хал çук. Если вещь испортится (?), то ее никак нельзя бывает наладить. || Malum, improbum, protervum fieri, „стать злым, озорным“. Князь-Тенякова.

каялла кай

итти взад; не иметь успеха. Изванк. Хаш чух уйри тырăсене: пурăнăçĕ каялла кайтăр, тесе пăсаççĕ (колдовством). СПВВ. Пурнаç каялла кайнă (начал беднеть). N. Пурăнăçăм чăнах та каялла кая пуçларĕ.

кайăк

(каjы̆к), дикое животное; дикая птица; дичь; дикий. N. Чӳклемелле кун çунатлă кайăк пусаççĕ: хур ел кăвакал. (Во время моленья гов: «çунатлă кайăкăмпа» Вероятно, прежде приносили в жертву дикого гуся, почему и называют «кайăк»). N. † Çичĕ çунатлă кайăк çитнĕ çĕре çитет пулĕ салтакăн нушисем. СПВВ. ТА. Кайăк юн = кайăк йăви, гнездо. N. Ир тăракан кайăкăн сăмси шорă. Альш. † Шур каякăн çуначĕ çук: çавăнпа варманăн илем çук. N. Çунатлă кайăк вĕçнĕ пек аялалла юр вĕçтерет, саранча ушкăнĕ пек юр хĕвĕнçе анат. Чураль-к. Вĕт хăвара вĕт кайăк. (Пыйтă). || Зверь вообще. И. Седяк. Кайăк, зверь. Макка 22. Аслă вăрман хĕрне пытăр-а? Хура кăтра кайăксене куртăр-а? || Заяц. Юрк. Кайăк — мулкаç. Макка 21°. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ, шур кайăк тухса йĕр тунă. Альш. Çул урлă кайăк каçса кайсан, çул ăнмас (будет неудача). Юрк. † Кайăксем шуралса килнĕ чух, пурсуйăрсене ертсе ан тухăр. || Мышь. Шарбаш. Кайăк. Кошак шаши çынине корсан: кошак шăши тытнă, теме йорамаç, — каяк тытнă, тес полать. Ахальăн кошак шăши тытма пăрахать. (В данном случае мы имеем табу, т. е. словесный запрет названий животных. Слово «кайăк» является «падставным», вместо запретного «шăши»). «Кашкăра корсан: токмак те. (Здесь лежит идея замены запретного слова «подставным», с целью воздействовать на природу называемого зверя, ибо «токмак тесен кашкăрăн хӳри токмак пак йăварланать, тет»). || Дичь, как предмет охоты. Тараево. Старик кайăкра çӳренĕ чух пĕр ылтăн кайăк тĕк тупрĕ, тет. Панклеи. Ачин (парню), кайăкран (с охоты) тавăрнсан, молча кĕрмелле полат. Ib. Эп йăлăмра çичĕ çол кайăк патне çӳрерĕм (ходил на охоту), пĕр кайăк та тытмарăм. НАК. Кайăк хыççĕн çӳре (ходить за дичью). Пшкрт. Каjы̆к хыс’с’ы̆н с’ӧрӓ (охотигься). Ib. Каjы̆к пан’џан кизӓссэ̆н. Iв. Мана да изӓкаjы̆р каjы̆к патн’а (на охоту). || Насекомое. См. уй пăрçи. Сред. Юм. Кайăк — также насекомое (вообще). V.S. Кайăк — букашка. || Общее название, обьединяющее несколько схожих предметов. N. Сӳс тесе йĕтĕне те калаççĕ, кантăра та калаççĕ, сӳс — кайăк вал. || В переносном значении. Якейк. Пирĕн ялта кайăк порнать-ха, епле те полин тытса пĕтересчĕ она (вор, очень хитрый и ловкий, которого поймать трудно). СТИК. Хайхи кайăк сирĕн патăртах-и-ха? (напр. беглый и пр.) IЬ. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур, темеççи? (о новорожденном «Выражает вообще что-то тайное, о чем не говорят открыто»).

кайăк кусси

кайăк косси, токование. Чертаг. Кайăк кôсси — кайăксам похăнаççĕ, чупаççĕ. || Шест. Чертаг. СПВВ. МС. Кайăк кусси пӳрт тӳпине тăрăх хураççĕ.

кайăк-кĕшĕк

(каjы̆к-кэ̆жэ̆к), звери и птицы. И. Уз., Н. Карм. Многие понимают теперь это выраж. как. собирательное, в см. «птицы»; однако из прежних изд. на чув. языке и живой речи видно, что оно означает вообще диких животных, включая сюда и пресмыкающихся (См. «Оп. иссл. чув. сикт.» I, 137?, II, 221). По тодкованию НИП. этим названием обозначают и зверей и птиц. N. Кайăк-кĕшĕк вĕççе пынă çĕртех, шăна-шăна вилсе, çĕре ӳкнĕ. СПВВ. ПВ. «Кайăк-кĕшĕк или просто: кайăк-кĕш». Ау . Хулара кайăк-кĕшĕк чунĕ те çук, тет. Шел. 125. Вăрман айĕнче уллах вырăнта тăват уралă кайăк-кĕшĕке те ахаль хăвармасть. || Насекомые вообще. О сохр. здор. Тата хăш-хăш çĕрте хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет.

кавăле

описка вм. кавле? СПВВ.

кавăн

тыква. Юрк. N. Эпĕ уна шăтăкран: çав кавăна татса тух, тесе, хуллен кăшкăрса тăратăп. О сохр. здор. 132. Вĕри (жар) тата хупах çулçипе, е кавăн çулçипе, е йĕпе тăмпа ура хырăмне (икры) çыхсан сахалланать. СПВВ. Кавăн — кавин.

Кавăрăç

назв. дерева, ясень. МПП. КС. Кавăрăçран кисип тăваççĕ. СПВВ. ИА. Кавăраçран тукăн аваççĕ.

каврăç

(каврыс’), ясень. Городище, СПВВ. Абыз., Питушк. Эпир çур. çĕр-шыв. 13. Карта хĕррипе пахчара хĕрлĕ хăва, çăкасем, çӳçесем, хурамасем, тар-йываççисем (тополь), каврăçсем (ясень) ӳсеççĕ. См. кавăрç.

какăр

(кагы̆р), клюка, «кусок дерева для поддерживания кашта у крыши». Тюрл. Какăр — крюк. Ib. Какăр çине шывлăш хораççĕ, шывлăш çине чĕренче (= тĕренче) хораççĕ. Изамб. Т. Шывăшлăха какăрпа тыттараççĕ. Сред. Юм. Какăр — чĕренче витнĕ çурт хĕррисĕне сывлăш кая памантан (чтобы не упал) хуракан çекĕл пек пысăк патак. Соор. Мни какăр пуç. (Качака мăйраки). || СПВВ. Какăр (= шăпăр какри), рог для резонанса (у пузыря). Утăм № 1, 25. Ман та, сăвă çыриччен, çăвара какăр хыпса мĕн ярас шăпăра.

какăр

(кагы̆р), рыгать. Б. Олг. Ме какăратăн конта, килĕшет-и çын унче? айккалла какăрас мар-и! Хурамал. Çимесен те, какăрса тăр халĕ! (Говорят голодному человеку с гневом). Хорачка. Вот хальă какăрса ларат, çимелли-ĕçмелли пĕтрĕ. Ст. Чек. Тăрансан, какăраççĕ. Сред. Юм. Какраччин çинĕ тесе, нăмай тăраначчинех çисен калаççĕ. Зап. ВНО. Какăриччен çырăм çырлана. СПВВ. Какăрас, какăрать, выçă какăрат. ПИТ. Таварăннă чухне каллах: ей-ай-ай! Хамăр та çавăнта каяс пулат-ĕçке (умереть), хамăр (чит. хамăра) çапла хываçин, хисеплĕçин, юрĕччĕ те, темĕн çав; хăш чухнехи ача-пăча ваттисенĕн сăмахĕсене ӳкĕте кĕрекен мар, вара какăрса выртас (лежать голодными) пулат, тесе калаççĕ. Сред. Юм. Паян пит нăмай çисе толтарнă та, какра (= какăра) тăрап (все рыгаю). Орау. Тутарпа чăваш, тата тепĕр вырăс таçта пĕрле апат çиме кĕнĕ, тет те, апат çийиччен калаççа лараççĕ, тет. Чăвашĕ: эпĕ, тăрансан, какăратăп, эпĕ тăраннине çавăнтан пĕлмелле, тесе калать, тет. || Нюш-к. Шăпăр какăрат (когда не перебирают пальцами, то он издает однообразный звук). || В перен. см. Тюрл. Какăрса выртрĕ ĕнтĕ, умер. См. какăрăл.

какăрăл

(кагы̆ры̆л), голодать. Хурамал. Выçă какăрăлса (аптраса) лараççĕ-ха вĕсем. Они сидят голодные (им есть нечего). Тюрл. Выçă какăрăлса ларать (о голодном). Зап. ВНО. Пит какăрăлтăмăр. Мы очень голодали. СПВВ. ИФ. Какрăлса выртас, выçă выртас; вилнĕ çынсем какрăлса ( = какăрăлса) выртаççĕ. || КС. Какăрăлса ларат (закинув голову далеко назад, так что адамово яблоко выдается наружу). || Издохнуть. КС. Какăрăлса выртрĕ, издох.

каккăр

волк. СПВВ. М. «Каккăр-кашкăр»

кал-кал

(кал-к̚ал), подр. незатрудненному движению. Ишек. Кал-кал пырать. Дело идет как помаслу, ровно без задержек. Орау. Суха-пуç кал-кал пырать (хорошо). || Удобный. N. Ку ана кал-кал, шĕвĕр мар, лаптак мар (квадратобразный, но неправильной формы), сухалама аван. || Просторный. Ст. Чек. Эп Ванюк кĕпине: кал-калтарах пултăр, тесе, сарлакарах çĕлерĕм. || Быстро. СПВВ. МА. Кал-кал — хăвăрт, пĕр чарăнмасăр килни. Ст. Чек. Пуçаха кĕреплепе кал-кал турт. Греби колос быстро, то по одному месту, то по другому. Ib. Кал-кал тĕрт. Толкай отрывисто, чтобы затратить меньше силы (напр. при сгребании снега). N. Каланă чĕлхем кал-кал пултăр. (Из наговора). См. МКП. 134.

кала

говорить, сказать, рассказать. В. Олг. Мĕн калатăн? Что скажешь? К.-Кушки. Хăш чух ик-виç сăмах калан та, пĕтсе те ларат. Скажешь иной раз два-три слова, и конец. Хурамал. Манран каласа пултăр, килме каларĕç: каятни, каймастни. Мое дело только сказать: велели притти, пойдешь или нет (это меня не касается). N. Он пек каламаççĕ пирĕн. Этого оборота у нас (в нашем говоре) нет. N. Эс апла никçан та ан кала (не скажи, не употребляй этого слова; «эс апла никçан та ан калаç», значило бы: «не говори в этом духе»). Юрк. Калама та çук (нечего говорить, что...; разумеется), ку вырăна часах çакланма (попасть) ĕмĕт тăвас çук (нельзя). Ib. † Сарă ачапа выля-выля, аллăм çыххи татăлчĕ. Аннене курсан, ан калăр. Калăсăр, калăсăр, калике (пусть вы скажете), манит парăп, хăтăлăп (избавлюсь от наказания). Трхбл. Пĕрре, иккĕ, вуниккĕ; кам каларĕ вуниккĕ? — Эп каларăм вуниккĕ. N. Эпĕ вĕсем Д. çĕрне каяс тесе каланине (как они говорили о том, что отправятся) илтсеттĕм. Якейк. Эс тем те калăн! Ты скажешь! (т. е. ты выдумаешь не знаю что). Сред. Юм. Калама тытăннă сăмаха каламас, вилме выртсан, час вилмес, тет. (Поговорка). Юрк. Çыруçă, вырăс çырăвĕнче ун пек паллăсене калама вĕреннĕскер, лешсем: «бзав», тесе калама хушсан, малтан ку, вăтанса, каламасăр тăрать (молчит). Изамб. Т. Унăн суккăр арăмĕ ултă ачипе тепле пурăнĕ. — Ан кала та (что и говорить)! ун пек ачасемпе юлакан арăмсĕм нумай пулĕç. N. Ăна паçăрах каламалаччĕ те... Это надо было сказать еще давеча. Сред. Юм. Ман çинчен: о çапла çӳрет (поступает, ведет себя), тесе кала пĕрех (попробуй-ка сказать про меня...), вара туйянан ху валли йыт çимен патакка. Ib. Ман çинчен он пик каланă пол (попробуй-ка сказать так про меня), çӳçна (= çӳçне) пĕр пĕрчĕ йолмиччен çăлса пĕтерĕп! Ib. Калас-калас тенĕ сăмахсĕм порччĕ, тăта çапах чарнса тăтăм. У меня были такие вещи («слова»), которые я непременно хотел высказать, но я удержался. N. Иван эсĕ мана Хусанта пурăнма хăварасшăн маррине килсе каларĕ. Иван сообщил мне, что ты не желаешь, чтобы я оставался в Казани. Регули 517. Вал каларĕ: килеп, тесе. Он сказал, что придет. N. Каласан та, ĕненес çук; вăл çапах та суя мар, чăн пулнă. Трудно этому поверить, и все-таки это правда! N. Уна каласси те çук. Об этом нечего и говорить, сеIаvа sansdire. Качал. Хай сысна тухрĕ ятлаçма: халĕ çатăп (= çиетĕп) сана; миçе калас сана: ан яр, тесе? (сколько раз тебе говорить, чтобы ты не пускал сюда коров?). N. Эп вунçичĕ пус укçа тупрăм! — Ан кала, пуйрăн! N. Кун пек вăрçă пулнине каламаççĕ. Не слышно, чтобы когда-либо была такая война. Карм. † Утçăм анмасть тарăн çырмана, чун тӳсеймест хытă (грубо) каласан. || Велеть, повелеть; советовать. Регули 11. Эп ăна килме каларăм. Я ему велел притти. Ст. Чек. Эп нумай калаçмастăп: пĕрре каласа тунă пултăр. Я долго не разговариваю: раз сказано (приказано), и должно быть сделано. Альш. Никамран ыйтмас-тумас вăл кун, никам каласса пăхмас (девушка): Микула кунĕ кĕвĕ каламала, тет те, утат. N. Епле торах каларĕ-ши мана пор çĕре те çитме! Регули 1069. Апай илме каланăшăн (каланăран) илтĕм. Т. Ку тĕттĕмре малала кайма каламăттăм эпĕ сана. В такую темь я не советовал бы тебе итти (ехать) дальше. Байгул. † Атте каларĕ хĕр пăхма, саррине те, вăрăммине, çӳç хĕрри кăтрине; ури çине пус, терĕ, хĕрне намăс ту, терĕ. Якейк. Тор ан калатăр (не приведи бог) онта порăнма! || Называть; упоминать. Утăм 1928, 76. Чăвашсем те япалана (предметы) пĕр пек каламаççĕ. Николаев. Çулăн пĕр енне калакан вырăн тăваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăн тепĕр ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурат. Унтан тытма(л)ла ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. N. Çав çын эпир калакан вырăнта пулнă. || Поучать, насталять. О сохр. здор. Ăна каласа вĕрентекен çук. Его некому научить, на ум наставить. || Полагать, предполагать. Ау 9°. Мана мĕншĕн кун патне илсе килтĕн? эпĕ ху валли тĕр, тесе каларăм, тесе калать, тет. || Играть на музыкальчом инструменте. Собр. † Тăмра илтĕм калама; тăмра кала пуçларĕ, инкесем ташлама пуçларĕç. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр (под музык. инстр.) пиллесе хăварат, тет (старик, умирая, оставил в наследство третьему сыну...). Богдашк. † Купăс купăс калас пур, пĕр хĕлĕхне татас пур. || Играть т. е. издавать звук (о музык. инструменте). Бугульм. † Кали-калами купăсна калаттарсам лайăхрах. Поиграй-ка получше на твоей кое-как играющей скрипчонке. || Петь (в хороводах). Яптик. † Хурăн-варта хур пусрăм, вăрă тесе ан калăр; вăй пуçласа каларăм, шухă тесе ан калăр. Якейк. Тăхлач, йорлам, мĕн паран? Хреслĕ тенкĕ паратни? Эп илесшĕн каламас (= каламастăп). Альш. † Калăр, хĕрсем, хытăрах, вăй иртесси инçе мар. || Причитать, приговаривать. Макт З4. Качча каякан хĕр каласа йĕрекен сăмахсем. Шинар-п. Акă хăйсем мĕн кала-кала хуйхараççĕ, тет. || Обещать. Хуратл. См. ункай. || Отвечать (урок). Орау. Паян эп арихмеччик каларăм (отвечал). || Быть достаточным, доставать. В. Олг. Тата ху (положи) пĕр ластăк (немножко), каламаст-ха (не хватает на всех). || Стать достаточным (о вкусе). ЧП. Пирĕн сăра пит аван, пĕчĕкçĕ хăмла каламан (в ней маловато хмеля). Актай. Сĕт ямасăр шурă, тет, çу ямасăр тутлă, тет, тăвар ямасăр калат (и без соли солоно), тет. Сорм-Вар. Ку шӳрпене тăвар каламан (не досолена). СПВВ. Астивсе пăх яшкана, тăвар калать-и? К.-Кушки. † Пирĕн яшка пит аван, пĕчĕкçĕ тăвар калайман. || Отзываться (на вкус или на запах). Вирйал. † Пĕрне (один из калачей) çисе пăхрăм та, шерепет тути каларĕ. N. Шу тути калать. Имеет водянистый вкус. Ст. Айб. † Кăшт тутанса пăхрăм та, шерпет тути каларĕ (мед); кăшт чуп туса пăхрăм та, тути тутлă каларĕ (у парня). Юрк. Тĕтĕм тути каламас. Не отзывается дымом. N. † Çырлисем калĕç çĕр тути. (будут отзываться землею), пирĕн тăван калĕ пыл тути.

калемпĕр

(кал’эмбэ̆р), назв. растения. Тюрл. Калемпĕр — трава (анис, пĕренĕк çине яраççĕ). Т. Николаев. Калемпĕр — тмин МПП. «Калемпĕр — гвоздика». N. Калемпĕр. Семя похоже на льняное и очень приятного запаха, его кладут в огурцы, когда их солят (йӳçĕтнĕ хăяр çине); старухи нюхают вместе с табаком. Цив. Калемпĕр. Некоторые называют так зрелое растение, которое в Нюшкасах зовется çерçи кĕпçи. Его зачем-то собирают (на посыпку к сушкам?). Рак., Кайсар. Калемпĕр, «анис». Сăра лартнă чухне хăмлапа пĕрле, салатпа пĕрле чӳлмек çине хураççĕ. СПВВ. Х. Калемпĕр, калĕмпĕр. К.-Кушки. Калемпĕр — тмин. || В неизв. значении. Тайба. † Тусан, тăвăр тусăрсене лайăххине, хура калемпĕр пек куçлисене. К.-Кушки. † Тирмĕç, çакмĕç калемпĕр, тиртĕмĕр те çакрăмăр. КС. «Калемпĕр = шăрçа» Альш. † Сирĕн кăмакăрсем пит шур иккен! тăватă кĕтессинче калемпĕр. Суя калемпĕр мар-тăр чăн калемпĕр-тĕр. (Вирялсем «енĕç» теççĕ).

калик

лопаточка. СПВВ. См. калек. Никит. † Çăварни лаши çăмарта пек, çăмарта каликки тăвас мар.

Калиме

(кал’имэ), яз. имя женщ. СПВВ., П.-Байбахт, Т.-И.-Шем., М. Рус., Иревли.

калăм карчăкĕ

колдунья. СПВВ. Т. Калăм карчăкĕсем аслă типпĕн юлашки эрнинче юн-кун каç пуçĕсене темте-пĕр çыхса мелке çине утланса çӳрет (siс!)

калăм çĕрĕ

ночь накануне пасхи, пасхальная ночь. Янтик. Калăм çĕрĕ тесе, ыран мункун тенĕ чухнехи çĕре калаççĕ. Ун чухне чукатмăшсем урăх япала пулса çӳреççĕ, теççĕ, çавăнпа: усал тавраш ан кĕтĕр, тесе, пур хуралт алăкне те пурăпа (= пурпа) хреç (= хĕрес) туса çӳреççĕ. || СПВВ. Х. Сред. Юм. Ĕлĕкхи калăм çĕр («в [на?] великую среду вечером») шальча (тычины) вăрласа, мунча хотса кĕрсен, кĕçĕ каят, тет. (Народное поверье).

калăпсăр

неосанистый. К.-Кушки. || Невоздержанный в речах, беспорядочный человек. КС. || Сиктер. Калăпсăр, неуклюжий, весуразный. || Цив. Калăпсăр — жадный. || В качестве наречия (в перен. см.). Юрк. Арăм пур, хăне кура калăпсăр тунă япала, ăнман хур пек, пуçне каçартса, шăлне йĕрсе çӳрет. Кӳрши-аршисемпе те килĕштереймест. || СПВВ. Калăпсăр = тăрлавсăр.

калпак

(калбак), шапка. Аттик. Виççĕн, суллахай хул хушшине калпак хĕстерсе, виçĕ хуран умне тăрса, кĕл тăваççĕ. (Ӳчӳк). Синерь. Курăнман калпак, шапка — невидимка. N. Калпакна лайăх посса ларт; пĕр минутра теминче пин çохрăм йолч (= йолчĕ) калпакку! (Сказка). Арçури. Йăввăн ӳснĕ йăвăçсем; пăхсан, калпак ӳкмелле. Орл. II, 214. Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). СПВВ. Калпак — çĕлĕк. || Головной убор у женщин, из ситца и монет. МПП. † Калпакне тăхăнса, хĕр пулса, килейĕнчĕ (siс!) савнă тус пулса. Альш. † Ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ! Ст. Айб. † Шурă калпакран тумла юхать-ĕçке; пĕр сăмахран кăмăл юлат-çке. N. † Шурă пӳртĕр умне шăлса хурăр, мамăк калпаксемпе выляма. Ст. Чек. † Тусăм, эс калпакна, ай, çуса юл, ĕмĕр-ĕмĕр кирĕк, ай, лармасса! Пазух. Шур калпакăн ултă чӳк, улттăшĕ те ука чӳк. Ib. Ука кирлĕ калпак, ай, юсама; пурçăн кирлĕ çуха, ай, çавăрма. Собр. 108. Илсем, инке, калпакна, авалхи кĕмĕлне курăм-а! Ст. Шаймурз. † Шур калпак ярапи пурçăн мар. N. Калпак. При опрокидывании ведер и после, она бывает в шапке мужа, в знак того, что они с мужем будут жить в мире и согласии, как обычай давать при венчании «Теплоту». Мужнину шапку, ту самую, которую муж носил при свадьбе, она надевает тотчас после снятия пĕркенчĕк. СПВВ. N. Калпак — хĕрсем тухья çинчен тăхăнаççĕ. Ст. Чек. Калпак — носят только девушки на свадьбе (это не шапка). Пазух. Симĕс те пур калпак, шур пӳс те пур; выляс тесен, савнă, ай, тусăм пур. Юрк. † Хĕрсем, йĕкет маттур юрлапă чух, калпак чӳкне хыпса, йĕреççĕ. СТИЕ. Калпак — головной убор девушек. «Калпак» надевают только на свадьбах; он имеет вид длинного узкого мешка, спускающегося на спину и оканчивающегося кисточкой; на голову, под «калпак», вставаяется деревяшка. || Шапочка ребенка. Сятра, Ст. Сахча. Сред. Юм. Калпак тесе пĕчик ачасĕне валли чечеклесе тăвакан пĕчик шапкана калаççĕ. || Schafhaut, Helm. Cт. Чек. Ача калпакпа çуралат, кĕпелĕ те çуралат. Калпакĕ те, кĕпи те илнĕ. Сута кайсан, çав ача калпакне, кĕпине исе кайсан, сан сăмахă çиеле тухат, теççĕ. || Короткая доска, с вырезом посредине; в нее вставляются верхушки двух стоящих рядом столбов изгороди, чтобы они не расходилиcь. || Коронка горелки (у лампы). Пухтел. || Шапочка жолудя. Сятра.

калттак

(калттак), бедняга, жалкий (человек). Альш. Вăйĕ çук, çапах йăташшăн тертленет, калттак! (малосильный бедняк). Ib. Паянах Хусана ларса кайĕччĕ, калттак — укçи çук! СПВВ. ФИ. Япалана нимĕне пăхмасăр ĕç тунине: ĕçлет, калттак, теççĕ. Рак. Çын пĕр-пĕр пулмас ĕçшĕн асапланса çӳресен: эй, мĕн хытланса çӳрет-ши çука, калттак? теççĕ.

кальча

то же, что калча, всходы. Букв. Ырашăн кальчи те (озимь) вăрăм та ĕнтĕ, çапах та пуç кăларман халь. СПВВ. ТМ. Кальча — уçăм. Собр. 137 . Кĕрхи-çурхи кальчипеле, турă, савăнтар. (Моленье). N. Çуртăри калчи.

камалсăр

(камалзы̆р), бобыль (человек, не имеющий ни родни, ни семьи). ТММ. Камалсăрсене ăрасна, уйрăм хывнă. Камалсăр тесе, ача-пăчасăр çынсене хăртса калаççĕ. Стюх. Камалсăр — безродный. N. Эй ача туман камалсăр, эсĕ хавасланса хĕпĕрте! Чертаг. Камалсăр, вилсессĕн те никам та çôрта лартма та ачи-пăчи çôк. Вил йăли. Хывнине тăксан, камалсăр вилнĕ çынсене асăнса: арçын камалсăр, хĕрарăм камалсăр, хĕр камалсăр, умăрта пултăр, тесе, виçĕ пĕчĕкçĕ икерчĕ хывса пăрахаççĕ (цельными блинами). Камалсăр, это — безродные умершие, о которых некому справлять поминки. СПВВ. ЕС. Камалсăр = ют ял масарне пытарнă виле. || Назв. божества. См. çумăр чӳк.

камалсăр вилĕм

«злая смерть; несчастная, неожиданная». СПВВ.

каманлă

«удачливый». СПВВ. Х. «Каманлă, камансăр = вăхăтлă, телейлĕ, удачливый».

камансăр

то же, что камалсăр. Ст. Чек. Камансăр, 1) безродный покойник; 2) хĕр-камансăр, девушка, умершая до выхода в замужество. СПВВ. МА. Камансăр = тăлăх, пĕччен çын. Тюрл. Камансăр та пиллетĕр! (Гов. на поминках). || Бездетный. Ст. Яха-к. Тата камансăрсем валли (камансăр тесе, ача-пăча çуралман çынна калаççĕ) пĕр курка сăра, виçĕ икерч илсе тухса пăрахаççĕ [во время libatio (хывни) покойникам в сĕрен].

камантай

одинокий, как перст; бобыль. СПВВ. ФВ. Камантай çын — тăлăх çыня калаççĕ, унăн ни ашшĕ-амăшĕ çук, ни ывăл-хĕрĕ çук, ни арăмĕ çук, хăй пĕччен анчах пурăнакана калаççĕ. || СПВВ. МА. «Камантай = капар çын».

кана

(кана), некоторое количество; раз. КС. Пĕр кана çывăртăм (поспал). Ib. Пĕр кана кĕнеке вуларăм. СПВВ. ПВ. Кана от «канас»: 1) тепĕр кана пурăнтăмăр; 2) пĕр кана сăра ĕçрĕм, выпил пиво до одного вздоха Ib. «Пĕр кана çапла ту = одну смену» (один раз, на один раз). Сред. Юм. Эп ĕçлесе ыртăм ĕнтĕ, тепĕр кана эс ĕçлесе пăх-ха ĕнтĕ. || МПП. Кана, «отдых в один прием».

канра

то же, что кантăра. СПВВ. Кантра; канра. Сред. Юм. Канра тĕвви çыхă, назв. узла; (см. рис.).

кантăк

(канды̆к), окно. См. чӳрече. Мартынова. Кантăк çинче кĕмĕл çĕрĕ выртать. Кугеева. Кантăк анинче ларан. Ты сидишь на окне. Якейк. † Шăпăр-шăпăр çăмар çăвать, кантăк виттĕр корăнать. Коракыш. Йăмăкĕ ĕçес вырĕнне (так!) кантăкран кăларса тăкнă (вылила в окно). Сред. Юм. Кантăк, 1) окно, 2) стекло. N. Кантăк тарласан, йĕпе пулат, теççĕ. Если вспотеет стекло (окно), то это, говорят, к дождю. N. † Кашни каçах кантăк умне, анне, ан лар макăрса. Кожар. Яла кĕнĕ те, вăл çын кантăки петне пынă та: хăваттер яратăр-и? тенĕ. Шурăм-п. № 26. Пĕр кантăкĕ пур. Бай. Кĕçĕр çĕрле пĕр çын: хваттер яр, тесе, килсе шаккарĕ те кантăкран, эпĕ ăна ямарăм. КАЯ. Эпĕ çав шухăшсене шухăшланă вăхăтра пĕр хуралăç кантăкран (в окно пырса кăçкăрса каларĕ. Торх. Кантăк виттĕр (или: куссуй виттĕр), в окно. СПВВ. Кантăк — карăнтăк. || Стекло; стекло оконное. Сохрон-й. и др. Шăна чирсем сарать. 5. Микорскопа ак çапла тунă: йăс (= йĕс) кĕпçе, ун ăшне темиçе пысăклатакан кантăк кӳртсе лартнă. Ib. 20. Вĕсене кантăк хупăллă шкап ăшне (в шкап со стеклами) хурас пулать. || Оконная рама со стеклами. См. хашака, харшака.

кантăри

кантри (канды̆ри, кандри), то же, что кантăр вăрри. СПВВ. ФН. Кантри = кантăр вăрри. Сред. Юм. Кантри тӳни тесе, кантрие типĕтсе тӳсен калаççĕ.

кантти кĕпçи

назв. раст. ЧП. СПВВ. Шăршăлă кĕпçе, кантти кĕпçи.

капа

(каба), так. Тюрл. См. капла. СПВВ. ФН. Капа — капла. [В отношении построения срв. епе, апа, çапа, тепе].

капай

хвальбишка. СПВВ. Капай — пулмасса калаçакан çын. См. каппай.

капар

(кабар), обжора, жадный. Тюрл. Капар сорăх, жадная овца (бросается неудержимо и жадно ест). Ib. Капар çын нихçан та тăрана пĕлмес. СПВВ. МА. Капар — эсĕ пит капар илетĕн (хыпаланса илекен çынна). Сĕт-к. † Килти хĕр пек капар мар. Сред. Юм. Капар çын тесе, пор япалана та хăй аллине ярса илесшĕн тăрăшакан çынна калаççĕ.

капаштар

съютить, сладить, сводить концы с концами. СПВВ. Тюрл. Капаштар, придавать вид цельности, законченности. КС. Сахалтарах пулать те, капаштарас пулат. СПВВ. АС. Капаштарать = япалана епле-те-пулсан çыпăçтарать.

капăр

(кабы̆р), нарядный, форсистый (об одежде). Эпир çур. çĕр-шыв. 25. Сарă-яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пурăнаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. СПВВ.ТА. Вăл пит капăр = вăл пит тумлă. Капк. Самар ӳтне капăр витсен, мĕншĕн куçне хĕссе çӳрет? Собр. Капăр пулас, тесе, ан шухăшла, ăслă пулас, тесе шухăшла, теççĕ. Чертаг. Капăр — хитре томланать. Б.Олг. Капăр тĕклĕ, с красивыми перьями (птица). Вотлан. Кам капăри вăрман урлă кăптăр-кăптăр лакăма. (Çулчĕ). Актай. Капăр Хветĕр ялĕсем... (повид. назв. деревни). || Украшение. Г. А. Отрыв. Аркă тавра та ниçта та ним апăршасам çук. («Капăрри çук ĕнтĕ ун, капăрлă мар»). Б. Олг. Хĕрарăм капăрĕ (все уборы). Шел. 59. Тата çĕтĕк-çатăкĕ, темĕн-те-пĕр татăкĕ, пир авăрĕ, капăрĕ... Кан. Оплăçри чиркӳ капăрĕсене пур çĕрте те хăвăртланса пуçтармалла. См. кавăр.

капăртма

(кабы̆ртма), лепешка(-и)из кислого теста (обычно из пшеничной или полбеной муки). См. кӳптĕрме, икерчĕ. ППТ. Çав калăм кунĕ валли капăртмана хăшĕ юнкунах пĕçерсе хураççĕ, хăшĕ кĕçнерникун ирех тăрса пĕçереççĕ. N. Раштав каç хураççĕ капăртма. А. Турх. Капăртма — в роде лепешки из пшеничной или полбеной муки, или из. гороховой (жарят на сковороде). СПВВ. ИФ. Капăртма — вĕтӳрен çӳхе çатма-çимĕç. Букв. 1904. Сĕтеллисем йĕри-тавра капăртмасем, икерчĕсем, пӳремечĕсем, куклĕсем каса-каса хунă. Изамб. Т. Кĕркунне пĕр шăматкун ирех карчăксем тăраççĕ те, капăртма (толстые блины из полбы и пшеницы), куймак пĕçереççĕ. Ib. Е пăри, е тул çăнăхĕнчен капăртма (в роде лепешки, мажут маслом), хăпарту (калабашка,) пĕçереççĕ.

капăрчăк

(кабы̆рџ̌ы̆к, кабы̆рζ’ы̆к), щёголь, форсун, хвастун. А. Турх. Капăрчăк, хвальбишка. СПВВ. ЕС. Капăрчăк = мухтанчăк, çук япалипе мухтанакан çын. Сĕт-к. Капăрчăк, франт.

капмар

(капмар), бесподобный, великолепный. Персирл. Çортсам пит капмар (великолепные, красивые). Ib. Лаша тавраш пит капмар. Ib. Пит капмар томланать. Якейк. Пирĕн пата капмар лашасампа килчĕç. N. Унăн çурчĕсем пит капмар (великолепные и большие). Сĕт-к. Хули капмар та, хора пӳрт тăшне тăмасть. СПВВ. Х. «Капмар — большой, хороший?» — «Хусан капмар хула». СПВВ. Капмар — очень красиво, щеголевато; кампар пурăнат, роскошно. Зап. ВНО. Пирĕн хула пит капмар. Ib. Туй ачисем пит капмар лашасемпе, пит капмар тумланса килнĕ. Сам. 16. Сасартăк капмар йăвăç айĕ каять кисренсе.

каптал

(каптал), назв. свадебного наряда. Шибач. Каптал — из ситца, шопăр майлă, той арăмсам тăхăнаççĕ только. Пшкрт. Каптал — свад. наряд: сăкманла тунă хăмаçран, пасартан исе. Зап. ВНО. Каптал — женское свадебное украшение синего цвета, из шерсти. МПП. Каптал — женский свадебный халат из черной материи, при чем рукава — из красной ситцевой или другой материи, с вышивками или рисунками фабрично-заводского происхождения, напоминающими чувашские узоры, а на спине халата имеются нашивки из цветных лент в виде фигуры 8. Якейк. Квак каптал — пире кăвакартса тунă кĕске тонтир. Разг. С. Мих. 12. Симĕс каптал, мужской зеленый кафтан, на подобие русского. СПВВ. Х. Каптал — шерстяной, тонкий голубой кафтан (Ядр.). Собр. Хай хай каччăм, хай каччăм, хай каптална хыв-пăрах. (Пушăт сӳни). Хорачка. Хĕрлĕ каптал. Г. А. Отрыв. Алтаккин кукки каланă тăрăх, каптал хыçалта (ĕнсе хыçĕнче) икĕ хутăн ĕçленĕ тăваткал çухави пулнă. Вăл ĕнсе çинчен çулелле мар, аялалла (çурăм хыçнелле) аннă, ăна каптал çумне çĕлесех лартнă, уçса хупмалла пулман хальхи çухависем пек. Малта ывĕ капталăн (кăккăр, пĕсехе çинче) уçă пулнă, пĕр шит анлăшĕ, икĕ шит тăршшĕ (кăккăр анине çитиччен) пулнă. Кăккăр ывĕ уçă пулнă... Ib. Капталне арçынсем анчах тăхăннă. Ib. † Инке мана йĕп пар-ха: каптал тӳми татăлчĕ.

капташка

(капташка), рассоха, плата сохи. Сред. Юм. Соха тимрине (верно!) капташкаран тăхăнтараççĕ. СПВВ. КЕ. Суха тимĕрисене тăхăнтараканине капташка теççĕ. Нюш-к. Суха-пуç капташки.

калтилек

неизв. сл. в загадке. Собр. Саканче мăш-мăш; сак çинче сактилек; кăмака çинче каптилек. (Пăру, ача, кăмакара вутă). СПВВ. МС. «Кап-тилек (так!) — кушак» (т. е. кошка).

каптăрма

(капты̆рма), крючок. N. Каптăрмана яр. Расстегни крючок. N. Каптăрмана çаклат. N. † Пустав халат тӳмисем(?) эпĕ лартас çук каптăрма (крючок). Сала 94. † Улача та кĕпе пӳс пулмĕ, унăн каптăрмисем те йĕс пулмĕ. Образцы 9. Кĕмĕл сулă каптăрми те, кĕмĕл сулă каптăрми. Хусан çӳлĕ лапкинче. СПВВ. † Кĕмĕл сулă, йĕс каптăрма пулсан, пулĕ Хусан лавккинче. Ст. Шаймурз. † Кĕмĕлех те сулă, йĕс каптăрма. Н. Карм. Каптăрмапа йилене туме хураççĕ. Сред. Юм. Каптăрма — крючок, который пришивают к одежде вместо пуговиц. СТИК. Каптăрма — застёжка. Ib. Каптăрма çаклашки, крючок у застёжки. Ib. Каптăрма йăлли, петля у застёжки. || Колодки под лапти. Альменево. СПВВ. ЕГ. Каптăрма — çăпата çĕтĕлесрен çăпата тĕпне çĕлеççĕ. Каптăрма тесе, тата кĕпен, е сăхманăн, пăравулккăран тунă çаклатмалли тӳммене калаççĕ. СПВВ. ПВ. Каптăрма, каттăрма, шак-мак, такан, колодки на ногах (т. е. на лаптях). || Коньки (для катанья). КС. Каптăрмапа ярăнас (иначе «кунькки»). || Альш. Каптăрма! (или: капташка! или: капта!), вот так раз! вот так фунт! (говорится при чём-нибудь неожиданном, поразительном).

кар

(кар), крутой, натянутый. СПВВ. ВА. Кар çип, кар кантăра.

кара

(кара), вспыльчивый. СПВВ. МС. Ку ача пит кара, çиллеç, пит час çилленсе каять.

караппул

то же, что караппăл. Кипек, СПВВ.

караппăл

(караппы̆л), назв. птицы, беркут. Юрк. Караппăл (упоминается среди «ту çинчи вĕçен кайăксем»). Ст. Чек. Караппăл — хищная птица («терзает зайцев, черная, больше ястреба, равно çăм-кайăк»). СТИК. Караппăл — птица хищная, довольно большая. Сам. 16. Е кӳпнĕ караппăл (хирти ăмăрт кайăк), хурчка мĕн тăрлавсăр лара-лара каннă ун çӳллĕ вĕçне. СПВВ. Караппăл – çăм-кайăк. || Жадный. Ст. Чек. Караппăл — человек, который во время еды готов вырвать у других изо рта. Караппăл! сана та пур вĕт! (ведь и тебе хватит)!

караста

гораздо. СПВВ. Караста начар. Орау. Карастарах, более горазд.

кару

(кару), тугой, натянутый. Изамб. Т., Альш. † Тăваткăл минтер темĕнтен (вар. темĕншĕн) хăпармаст, те пичĕсем каруран (= тăвăртан). Н. Карм. Питĕ кару. Очень круто натянуто. Ib. Питĕ кару тăрать. КС. Авăн аштарнă чухне лашасене: кару! тесе, кăшкăраççĕ (чтобы они натянули веревки). Орау. Авăн аштарнă чухне вĕрене лăнчă (слабо) ярса çавăрнсан: кару! тиççĕ. Ст. Чек. Кару исе ан пыр, туртăнат вăл (пире кумнă чуне калаççĕ). Не очень-то натягивай нитки: они и после натянутся. СПВВ. МА. Кару килет — йăвăр килет. См. Рааs. 59.

кара

(кары̆), большое долото. М. Ăнтавăш. В. Олг. Карă — полукруглая стамеска. Начерт. 100. Карă — пазник. СПВВ. НН. Карă — урапа кӳпчек çавракан çĕçĕ. СПВВ. Карă, кар — плотничий инструмент. Чертаг. Карă; чĕрес ăш(ĕ)сем-мĕнсем кăларатпăр онпала (бывает и маленький). Мыслец. Карă — полукруглое долото. См. кар.

карăнтăк

(кары̆нды̆к), брюшина. || Окно. N. Карăнтăк пек çӳхе, очень тонкий. Юрк. Карăнтăк, стекло. СПВВ. КМ. Карăнтăк-чӳрече. Изамб. Т. Карăнтăк, стекло с рамою. Ск. и пред. 19. Кӳлли, пысăк карăнтăк пек, курăк ăшĕнче çутăлать. Ib. 48. Карантăксем çине шурă чаршав карнă. || Штора. V.S. || «Пленка». Ст. Чек. || «Грудобрюшная преграда». Ст. Чек.

карлав

(карлав), особая лопатка для рытья картофеля и др. КС. Карлав = хусăк. Хурамал. Карлав — ака тунă чух тытăнакан туя; вĕçне тимĕртен тăваççĕ, ахаль туя кăна та пулать; ака пуç умне тымар пухăнсан, çав туяпа тĕртсе яраççĕ. Шабач. Карлав — соха тунă чохне тăпра хырмалли састăп. Шарбат, К.-Шемяк. Карлав — ака-пуçне тасатмалли калак. Питушк. Улма кăлараççĕ карлавпа. Стюх. Карлав — лопатка, употребл. при пахании плугом. Орау. Карлав — суха тунă чухне сурпан хăмине хырса пымалли. Чертаг. Карлав; суха тунă чухне тăпрана тасатаççĕ, ăна калак пак тăваççĕ (в роде лопатки). Якейк. Карлавпа сохая, тăпра ларсан, тасатаççĕ. Мăнăрах пĕр пуçне лаптак шĕвĕртнĕ туя. БАБ. Карлав тĕрт, очищать лопаточкой «шăрт» от травы. См. соха хатĕрĕ. || Мешалка (месить лошадям). Хочехмат. Карлав — мешаля (в Шарбаш. йоркăчĕ), СПВВ. МС. Карлав — улма кăлармалли, утсам пăтратмалли; суха карлавĕ. СПВВ. Карлав — лашасем пăтратмалли икĕ юплĕ йывăç пулать. Изамб. Т. Карлавпа лашасем валли çиме пăтратаççĕ. Сред. Юм. Карлав — лаша пăтратакан икĕ йӳпĕллĕ патак. Орау. Карлав — лаша пăтратмалли (палка в 11/2 арш. с двумя разветвлениями).

карланк

карланкă (карлан’гы̆), глотка, горло, пищевод. Ст. Чек. Цив. Карланк шыçать. Пухнет горло. СПВВ. ГЕ. Карланкă — пыр шăтăкĕ. Ib. Кун карланки тăранман-ха! теççĕ. Макка 211. Унтан карланкине пирпе çыхаççĕ (так!), аллине, сăмси шăтăкне, хăлхи шăтăкне, пурçăн чикеççĕ (покойнику). Собр. Вут çуркамĕ карланкине тăрăннă, тет (лешему — арçӳри). N. Карланкисем уçă тупăк пек. Ск. и пред. 19. Карланкипе харлатса, пырсан-пырсан, макăраççĕ. Сред. Юм. Карланк (карланка) тутлă çиет, çи-пуçа аван тăхнать (= тăхăнать), кăçта окçа полтăр! N. Ак вĕлерсе пăраххăрĕç; ĕмĕр карланкине тăрантараймарĕ, халь ĕнтĕ карланки тулчĕ пулĕ. (Гов. о пьянице) Юрк. Ăçта утатăн?.. Паллă, çакăнта (хупаха) юлашки укçупа карланкăна йĕпетмешкĕн! Ст. Чек. Карланкине тăрантараймас пуль ĕнтĕ! (Говорили раньше об охотнике пить на мирские деньги или пить вообще). Ib. Карланкине тăрантараймас, ял тăрăх чупса çӳрет! Жрать нечего, а бездельничает! || Горлан. Ст. Чек.

карлăк

(карлы̆к), перила, барьер крыльца. ВНО. Карлăк, перила. Ала 31°. † Йĕççи кĕпер кăмăльне (= кăмăлне) тимĕр карлăк хутăмăр. Пазух. Хура чĕкеç чĕппи эп пулăттăм, карлăк çине ларса та эп юрлăттăм. Ib. Карлăк умне ыр ут кăкарсассăн, тăвансем килнине те çавăнтан пĕл. Ст. Ганьк. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăват, карлăк витĕр юх тарат. Начерт. 100. Карлăк — пяльцы, перила. Микушк. † Кĕленчерен кĕпер хывтартăм, праволккаран карлăк картартăм. Курм. Вар пуçне (у начала оврага) карлăк тытнă. Бугульм. † Чĕнтĕрлĕ-ях кĕпер карлăкĕ — улма йывăç турачĕ. СПВВ. ПВ. Карлăк = тытма, ленкер. Вомбу-к. Карлăк, барьер. Шорк. Карлăк, 1) перила у моста; 2) крыльцо и перила у крыльца. Микушк. Пӳрте кĕриччен пĕрре килкартинче çавăрăнаççĕ (объезжают) те карлăк патне пырса тăраççĕ. Пазух. Карлăкран карлăка çӳрерĕм, хам карлăка ямарăм. Ib. † Кив карлăк, кив карлăк; кив карлăкра юр тăмасть. Собр. Пӳртекинчен карлăк çине тухса... || Перильца у зыбки. Баннова. || Пяльцы, см. карлă.

кармаш

(кармаш), тянуться, вытягиваться, лезть за чем либо высоким, стараясь достать. N. Пирĕн çуртсем тăррине чăхсем хăпараççĕ те, кармашса, пĕлĕт çинчи çăлтăрсене пуçтараççĕ, иртнĕ каç пĕлĕт çинчи çăлтăрсене нуммай та хăвармарĕç. (Сказка). N. Утас уттине те таçта сиксе ларас пек кармашса утса пынă. N. Вăл сан умна вутпала шыв панă: хăшĕ камăлна каять, çавăн патнелле кармаш. Çул пуçĕ З6. Утмăл турат куçĕсем кармашаççĕ çӳлелле. Çутт. 116. Пулăçă кил-йышĕ аллисемпе кармашнă. СПВВ. Кармашса çитме çук. СТИК. Чӳречерен кармашса пăхат. Смотрит, высунувшись в окно. Сред. Юм. Кармашса та çитейместĕн. И рукой не достанешь. Ст. Чек. Алă çитеймен япалана кармашса илеççĕ (вытянувшись во весь рост). Ib. Ан кармаш = ан тăсăл. Изамб. Т. Сентĕре çинчен, кармашса, кĕнеке илнĕ чухне ламппă ӳкертĕм. Чуратч. Ц. Ирхине сивĕ пиркипе вăсем, шăнса, усна-усна тăраççĕ. Ачасем вăсене кармашса çитсе хуçса илеççĕ те, вылляса çӳреççĕ. Сĕт-к. Лаптак кашта çинчен кармашмасăр (= порня вĕçне тăмасăр, алла хытă чăсмасăр) пĕр япала та илимасп эп. Мижули. Ачасем, çакна курсан, кармашса татса илеççĕ те, выляса çӳреççĕ; кармашса çитейманнисем патак илеççĕ те, переççĕ. Кан. Лартмалла пулчĕ савăт хуçин, парăмран хăра-хăрах, çĕнĕ пӳрт. Сутлашнă кивĕ пӳрт вырăнче ларать кăна ку кармашса.

карпăчăлан

то же, что карпăчлан. СПВВ. ФИ. Карпăчă; çемçе япала кăвакарса хытса кайсан: пĕтĕмпе карпăчăланчĕ, теççĕ.

карçынка

(карз’ынга) корзинка. СПВВ. ФН. Карçынка = арпа çĕклекенни.

картлă кĕвенте

коромысло для носки воды. СПВВ. ЕХ. Картлă кĕвенте — витре йăтаканни.

картсăр

(-сы̆р), без зарубок, гладкий. || Забывчивый от старости. Изамб. Т. Картсăр çын, забывчивый от старости. || СПВВ. Картсăр = тăрлавсăр.

карта

(карда), изгородь, загородь. КАЯ. Выляса çуресен-çӳресен, эпĕр тата картасем çинче (на изгородях) выляма шухăшларăмăр. N. Йĕри-тавра карта тытса çавăрнă. N. Ху тытса тăракан çĕршыв тавра йĕплĕ хулăран карта çавăрса ларт. Якейк. Сат картине чолпа çавăрнă. Сад огорожен каменной стеной. Ib. Эс итла уя тохса ларнă (построился), кĕт картуна (забор) куçарас полать. Орау. Вăсен çăварне карта тытман вĕт (у них рот не заткнут); мĕн килчĕ, ăна персе яраççĕ; сăмаха яланах мĕн пулнине пĕлсе калаçмаççĕ. Богдашк. † Вăштăр, вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчен вĕрет вăл. Тюрл. Онăн сăмахĕпелен çӳресессĕн, карта хошшине те хĕснĕн (= хĕсĕнĕн). Чăв. ист. Картари выльăха тытнă пек тытса тăрат. Микушк. † Вуникĕ капан карти юнашар, укăльча тытсан та, çитмелле. Шорк. Карта, вообще загородка, кроме забора. Яншльд. Карта витĕр куç парăп. (Юр кĕртĕ). || Хлев (не бревенчатый). Вомбу-к. Карта — выльăх карти. Вăл сарай майлах, аслăкла витни те пор. (Тӳрĕ витнине аслăкла витнĕ теççĕ). N. † Пуян карти витĕр эпĕ тухрăм, пуян хĕрĕ юлчĕ хурланса. СТИК. Карта — хлев без сруба и без крыши, только загороженный частоколом с четырех сторон. Карта может быть приделана к какому-нибудь строению, но может быть и на гумне. N. † Çул тăваткалĕнче çук пулсан (если меня не будет), карта хыçне тухса тăр. Тоскаево. Картана тухма та хĕллехи тумтир çук. Тархашшĕн ан прахсамăр, ырă çын. || Ряд снопов, сложенных для сушки. КС. Тырă кĕлтисене карта туса хутăмăр. ХЛБ. Çăлса пĕтернĕ курăка салатмасăр, картапах типме хăварас пулать. Юрк. Тырă вырнă вăхăтра пулат:... карта. Якейк. Тыр вырнă чох ир кĕлтесене карта туса хорса пыраççĕ; валтан пĕр кĕлте хораççĕ, он çине, хĕреслĕ, тата тăват кĕлте хораççĕ; е пилĕк кĕлтее йонашар тăррисене посмасăр парахаççĕ. Шурăм-п. Халĕ тырă выракансем тĕмĕ тума пуçланă, карта тума пăрахнă. Сред. Юм. Тыр типеймен полсан, çăмăр хыçĕнчен вырнине-пĕрне: çилпе типтĕр, тесе, пĕрне аяла хорса, ыттисĕн пуçне кĕлте кочĕ çине хорса пыраççĕ, ăна вара карта теççĕ. || Круг. N. Уйăх карталансан, тăман тухат. Карти пĕчĕккĕ пулсан, час тăман тухат; карти пысăк пулсан, тăман час тухмаст. Митушк. † Уйăх карти пысăк карта, вунă çăлтăр ларса тулас çук. Чув. пр. о пог. 47. Хĕвел карти çывăхра пулсассăн, йĕпе пулмаст. Если круг этот близок к солнцу, ненастья не будет. || Магический круг. Хорачка. Пăри вотпала йĕри-тара çӧрет: карта туатăп, тет. Осал ан кĕртĕр, теччĕ (= теççĕ). Каран тăраччă та, чӧклеччĕ. (Моленье в поле). Ск. и пред. 99. Унтан пилеш хуппипе вут тумтире йĕри-тавра карта туса çавăрчĕ. || Вереница. N. Вĕçен кайăксем карталанса вĕçеççĕ. ЧП. Кайăк хурсем кайĕç картипе. Ib. Карти-карти килет кайăк хур. Сала 77°. † Карти-карти иртет кайăк хур. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлат пăрăнса (в стороне). N. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм хор-кайăк карта çавăрнинчен; аялалла пăхрăм — тĕлĕнтĕм пĕчикрен пусăк полнинчен. || Ловушка для птиц. Макка 114. Кайăк тытан карти пур. Ала 57. † Карăш карти картара, карăш пычĕ çакланчĕ. N. Тилли, тилли, тилли пур, тилĕ тытан йытти пур, тытан кайăк (siс!) карти пур. || Стан для ковки лошадей. Шибач. || Покос? Сред. Юм. † Утмăл та карта ут çултăм. Утмăл та карта утине (вар. уттинчен) йĕкĕр те капан (вар. икĕ капан) ут хыврăм. Ib. Пĕр карта утă çăлса тохрăм (çавапа пĕр расчин çăлса тохсан калаççĕ). Ib. Карта айне хăварса пырат. (Утă çăлнă чохне, хăй картине лайăх кастарса кăлараймасан калаççĕ). Ib. Карта таврас; утă çăлнă чохне утă карта полса пырать, çав картан çиелти типсен, ăна тавраççĕ. Изамб. Т. Пухнă чухне (сено) малтан карти-картипе пухаççĕ, унтан валем-валем пухаççĕ; вара купа туçа уйăраççĕ (сено). Ib. Малтанхи кун çарана валеçсе, карти-картипе çулаççĕ (рядами). Вир-йал. † Тăваткăл çаран варинче утмăл карта утă çăлтăм. || Паутина. Чув. пр. о пог. 260. Ерешмен карта нумай тусан, çăмăр пулать. Если паук сделает много паутин, будет дождь. Юрк. † Атьăр пурçăн карти карар-и? Пурçăн картисене мен ярар? Хура чĕкеç тытса ярар! || В перен. знач. N. Картине кĕрсен, юрать. Как бы ни сказать, только было бы понятно. (Так во мн. гов.). СТИК. Эй, пирĕн картине кĕрсен юрат! (т. е. нам нечего заботится о правильности речи; вырăсла калаçа пĕлейменнисем, вăсен(е) урăх çын: апла мар, ак çапла каламалла, тесен, вăсем çак сăмаха каласа хураççĕ). Чăв. ист. 11. Вырăссем «ведро» теççĕ, чăвашсем те ăна çав ятпах калаççĕ: хайсенĕн чĕлхи картине кӳртсе, кăшт çеç урăхлатса: витре, теççĕ. Сред. Юм. Пăртак самахлама картине кĕме хытланать халь те. СПВВ. МС. Эсĕ тата ытла картаран тухса каятăн (переходишь границы дозволенного), çапла çын выльăхне çаптараççи (бьют)?

картлашка

ступенька (у лестницы). МПП., ЩС. Орау. Пусма картлашки çинче пĕр хĕрарăмпа çамрăкрах çын темскер-темскер калаçса лараççĕ. Сред. Юм. Картлашка, ступени лестницы. Календ. 1906. Тайлăк вырăна (на склоне) пусма картлашки пек ката-ката илсе, хĕррисене çатан тытас пулать. Цив. Хăйĕн те вара патша хĕрĕ патне çитесси виç картлашка çиç юлчĕ. (Из сказки). Хорачка. Пӧрт-ом картлашки — приступки. N. † Виç картлашки посмине эпир посмасан, кам посас? || Лестница. || Выступ, образуемый двумя зарубками. Стюх. † Çул картлашкисенчен шывсем юхать, те çумăрсем хытă юхнăран. N. Тусан пылчăк пулса çăрăлса выртнă чухне, çĕр картлашкисем çыпçăнса выртнă чухне... Когда пыль обращается в грязь и глыбы слипаются... || Начерт. 100. Картлашка — морщины на лбу. || Полка? СПВВ. ФН. Картлашка = шăкап. См. ульпучи.

касуй

окно. СПВВ. N. Касуй = чӳрече.

касса

(касса), гуща. Пшкрт. Чантан сăсла йокса пĕтсен, онта касси ларсолать; каран вăл кассава (-βа) пăрака (-ҕа) шуйă туаччă, вольăксаня йормашкăн. (То же сл. в Хорачка). СПВВ. ВА. Кăвас касси — гуща.

каçал

брод? СПВВ. ПВ. (Вопрос оригинала).

каçан

(каз’ан), спина. Цив. Тюрл. Каçан ыратать. Спина болит. Шурăм-п. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (поперек спины) пуртă тытрĕç. Сред. Юм. Каçан витĕр вăт тохнă ôн. Много трудностей, опасностей переминовал, пережил он. СПВВ. АС. Каçан = сурăм. СПВВ. Т. Каçан — çурăм вырăнне калаççĕ. СПВВ. ПВ. Каçан — хребет; в б. Ядр. уезде — непечатный смысл (т. е. cunnus). СПВВ. ИА. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, çăпати вăтам, алли ĕçленнине çурăмĕ-каçанĕ çĕклĕ. Калашн. Тĕве каçан хушшинче пырать чӳхенсе çӳремелли чатăрсен йăрăм аркисем. Изамб. Т. Каçанĕ çинче тăрăх-тăрăх симĕс. На спине ее зеленые полосы. Собр. Каç пулсан, каçан сикет, теççĕ. А. Турх. Каçан — спина, каçан шăмми — спинной хребет. || Роdех. Cunnus. Зап. ВНО. Каçан = копарча, кот. Якейк. Пĕчĕк ачасене (и мальчикам и девочкам) ачашласа: каçанчен (каçанăнчен) çапас-ха, теççĕ. Ст. Чек. Ĕне каçанĕ тапратнă чухне сарăлса каят. Яргуньк. Каçан — ласкательно (= кут) у девочек sunnus vel anus. Ст. Чек. Каçан, у санок животных -genitalia. N. Каçанĕнчен çапнă. Ударил по заднице. N. Каçанне кантарнă. Satiavit libidnem. || Фамильное прозвище в дер. Ельшиховой, Ядр. р. Якейк. См. çурăм, тӳрт, а также Рааs. 61.

каçансăр

без спины, без спинного хребта. || Яргуньк. Туп тупансăр, тупансăр, тулти вăкăр каçансăр. (Мăн килĕ). || Лентяй. СПВВ. МА. Ай, каçансăр, ĕçлеме ӳркенсе, киле таврăнмасăр çӳрет паян.

каçанхи шерепи

то же, что каçан хыç шерепи. СПВВ. ФН. Каçанхи шерепине хĕрсем çивĕт тунни çине çакаççĕ.

каçмак

то же, что касмăк. СПВВ.

каççăр

(кас’с’ы̆р), то же, что каçăр. Хурамал. Каççăр пуçI Каçăрăлса çӳрет (ходит и смотрит по верхам, верхогляд). П. И. Орл. Каççар пичче кĕрĕк аркине тавăрнă. (Качака хӳри). Кан. Чуллă, каççăр пуçлă, мăн кăмăллă сăрт. КС. Хăйĕн каççăр пуçлă ывăлĕпе мухтанать! Питушк. Каççăр (çын) — пуçне ытла каçăртать. СПВВ. ГЕ. Каççăр — каçарăлса çӳрекен çын.

катан пир

ситец. В. Олг. Якейк. Катан пир — двойная белая материя, употребляющаяся женщинами на рубашки и на шопăр. СТИК. Катам пир — бумажная белая материя. СПВВ. Катан пир тесе, коленкора калаççĕ. Ib. Катан пир — кисея, неплотная материя. N. Катан пир = кăленкур. Абаш. Катан пир — полотно.

кататси

то же, что катаччи. СПВВ. Кататса; кататси: катаччи (от слова кататься).

катерт

убрать, устранять, передвинуть. СПВВ. N. Аллуна ман патăмран катерт. Убери от меня руку твою. || Придвинуть, немножко подвинуть. Б. Крышки. || Спровадить, «сплавить», вынудить уйти, выгнать. В. Крышки. Кан. Эсĕ макаçăнри таварсене катерт. Салагаево. Çапах ăна тĕрлĕ майпа катертсе кăларса ячĕ. Все-таки он его разными способами выгнал. || N. Асăннă кăлтăксене катертсен (если устранить недочеты), шкулăн ĕçĕсем малала кайĕччĕç, тетĕп.

катăркаç

(кады̆ркас’), «боярышник». Рекеев. Беляево. Катăркаç — кустарник, «волчьи ягоды»; из него делают метлы (разновидности метел: çулăк и шăпăр). Н. Карм.: кады̆ргас или кады̆ргас’-jывы̆с’с’и. СПВВ. ЕХ. Катăркаç — вăл вăрманта йывăç çинче ӳсет, пилешрен кăшт-кăна шупкарах тĕслĕ, тата сапакки те сапаланчăкрах. АПП. † Катăр-катăр катăркаç, катăркаçĕпе мухтанать. Альш. Катăркаç ăшне кĕрсе тăчĕ, тет, ку (он).

катăрмак

(кады̆рмак), стружки от палочек, для разведения огня. Шашкар. || Употр. в сравнений. СПВВ. МА. Катăрмак — çăкăр татăкĕ, пит хытса кайса, шăл витми пулсан, катăрмак пек хытса кайнă, теççĕ. То же в Сред. Юм.

катка-çарма

(с’арма), дерев. посуда. См. аслаç. Сред. Юм. Катка-çарма = катка-пичке. СПВВ. Катка; катка-çарма.

катмак

(катмак), род мотыги. Зап. ВНО. Катмак — орудие, которым добывается «хĕрлĕ-ути». ЩС. Катмак, скребок с кривым череном. СПВВ. ФВ. Катмак — урлă пуртă пекскер; унпала сырлан, хĕрлĕ-ути тымарсем чаваççĕ. СПВВ. ФН. Катмак, катмакпа сырлан кăлараççĕ. Сред. Юм. Катмак тесе, пахчасенче йăрансĕм (так!) улмăççисен (так!) кутне курăк ан ӳстĕр, тесе, хусăклакан урлă пурта калаççĕ. Хурамал. Тăм чавакан катмак (чавса пек куккăр йывăçран тăваççĕ, вĕçне саступ лартаççĕ). Тюрл. Катмакпа хĕрлюти (= хĕрлĕ-ути) кăлараççĕ, кăпăллă (с трубкой). Т. II. Загадки. Хăй курпун-чунсăр, çĕр чавать. (Катмак). Истор. Вĕсем çĕре катмакпа çеç катмакланă. Орау. Катмак (скребок) — хăртнă таврашĕнчен тыткаламалли (черен — коленом, юплĕ йывăçран). || В перен. зн. КС. Катмак, 1) неумело работающий, 2) принимающийся за ненужное дело. Ib. Катмак, тем аппаланать!

кача

(каџ̌а), шпоры у петуха. Персирл., Ст. Сахча. Актай Кукуреку сар автан, сан урунта кача çук, ман урара атă çук. || СПВВ. КЕ. Лашанăн чĕркуççирен аяларах хура тĕме пекки пур, çавна кача теççĕ; лаша илес пулсан, пуринчен малтан качине пăхаççĕ. См. Рааs. 62.

кача-мучи

чортов палец. СПВВ. МС.

качак пăтти

тюря из хлеба и молока. СПВВ. ФИ. Сĕт тавраш çинче çăккăр тĕпретсе (накрошив) тултарсан: качак пăтти турăм, теççĕ. СПВВ. ВА. Качак пăтти, чакак пăтти. (Оба сл. — одного знач.).

качи-мăчи

(-мы̆ζ’и), чортов палец (в роде пальца, иногда с отверствием внутрь; если обрежут палец, то им присыпают). Янтик. Качи-мăчи тесе, пӳрне майлă кăвак-шурă çутă, хытă чула калаççĕ. Алла-мĕне кассассăн, ăна çĕçĕре хырса сапаççĕ. СПВВ. КЕ. Шыв хĕрринче ачасем пӳрнерен пысăкрах, тăрхала чул тупаççĕ те, çавна качи-мăчи теççĕ. Алла çĕçĕ таврашĕ кассан, çавна хырса сапсан, туххăмах тӳрлетет. М.-Яльчик. Качи-мăчи, белемнит.

качă-мăчи

(каζ’ы̆-мы̆ζ’и), белемнит, чортов палец. Городище. Альш. Качă-мăчи, чортов палец. СПВВ. ИА. Вăрлăх çине качă-мăчи кĕрсессĕн, тырă çине янкар çăвать, теççĕ. Качă-мăчи пур варринче те пулать. || Назв. леса (вăрман ячĕ) Икково. Качă-мăчи — халăх вăрмань.

качка

употребл. как присловье и не имеет самостоятельного значения. См. сырлан. N. Тухни-качки куранмарĕ. КС. Тем унăн ĕçлени качки курăнсах каймасть. N. Эпир куракан çут-çанталăк, мĕн пур çăлтăр, хĕвел, уйăх-качкипех пĕрле шутласан та, эпир курман тĕнчепе танлаштарсан, хăйăр пĕрчи пек те çук! СПВВ. Йытă-качка, çини-качки. Якейк. Çĕлен пуçĕ-хури качкипах авкаланса выртат. Змея извивается всем телом (на огне и пр.) N. Унпа темиçе çухрăм иртсе кайнă, анчах лашисем сасартăк ĕрĕхсе кайнă та, урапине тӳнтерсе, удпуче, тарçи, ямшăкки-качкипе ӳкерсе хăварнă. Шумш. Пахча алăк-качки старахра? Шупа йохса кайна, тит. Орбаш. Пичешĕ çиленчĕ те, касса пăрахрĕ (его) лаши-качкипех (совсем и с лощадью). Т. VII. Е, турă хуплассискер мулна-качкăна! Мул, тесе, чиперех пуçăма çиетĕп-ĕç (как раз башку сломишь с этим кладом), тесе ятлаçать, тет N. Кикирик автан-качки выçса вилет, тет, хун арманне памаçть.

кахал

(каhал), ленивый; лентяй; лень. Макка 181. Кахал каларăшпе, 77 тинĕс уттинче пăхăр вăрман, кахал каларăшпе, сасан-пулă каларăшпе (по веленью сазана). Ст. Чек., СПВВ. ЛП. Кахал = наян. СПВВ. ЕХ. Кахал — ӳркенекен çын. СПВВ. НН. Кахал — наян çын. СПВВ. КС. Кахал — ĕç хушсан, ĕç итлемен, наян çын. Ib. Ĕлĕк кахалпа юлхав улма йăвăç айне кĕрсе выртнă, тет те, çӳлтен улма татăлса ӳкнĕ, тет. Юлхавĕ: ма çăвара ӳкмерĕ-ши? терĕ, тет. Кахалĕ: ăна та калама ӳркенмест, терĕ, тет. Регули 4. Вăл кахал ĕçлеме. Он работать ленив. КС. Кахал çыннăн пурăнăçĕ çитмест. || Леность. Яргейк. Хам кахала хам калап. Гаворю о своей лени. Хир-б. Хайĕн кахалĕ те пурччĕ, курнать — вăрмана ĕçлеме кайнине курман.

кашăк

(кажы̆к), ложка. ЧП. Кашăк аври. МПП. Пыл тесе, кашăкпала хыпаймăн. Яргуньк. Кашăк лопашки, широкий конец ложки. СПВВ. Кашăк йышĕ, тот, чья ложка (т. е. хозяин ложки). КАХ. Кашăкки, его ложка. Ст. Чек. Яшка çисе пуçтарсан, кашăк юлсан, хăна килет. Сред. Юм. 'Кашăк пуç ôрлă утни'. Çĕнçол çĕрĕ витре çине пĕрер кôрка шыв яраççĕ, пĕр кашăк яраççĕ; малтан çавăркалаççĕ те, кайран пуç орлă утса яраççĕ. Кашăк ларалла ларса (= лармалла ларса, а также месерле ӳксе, навзничь), он çинче шыв полсан, качча кайсан, куççӳллипе йĕрсе пôрнмалла полат, тет; ларалла ларса, çывĕ (чит. шывĕ) пôлмасан, куйланмалла полать, тет; ӳпне выртсан, аван порнасса пĕлтерет, тет. См. çăпала. || Прозвище. Альш. Кашăк Ванькки (Ваççи).

кашкăр-çырли

назв. ягоды. СПВВ. Кн. для чт. 171. Кашкăр-çырли пит усал япала, çавăнпа ăна çиес пулмасть.

кашкăр-çăварĕ

назв. женского головного убора. СПВВ. КС. Кашкăр-çăварĕ пĕр вĕçлĕ сурпан; ăна сурпан пек сырăнмаççĕ, сурпан çинчен, сурпан хуралманнăран (так!) тăхăнса яраççĕ. Ăна урăхла тăхăнчăк теççĕ. НИП. Кашкăр-çăварĕ — белый женский головной убор из полотна, охватывавший плотно голову и уши, — назади спускался хвостом (хӳреленсе).

кашкăр тымарĕ

назв. раст. Рак., Кайсар. № 96. Кашкăр тымарĕ. Выльăх хуртлансан, тымарне тӳсе сапсан, хурчĕ пĕтет. Этем çисен, этем е те ĕлкĕртет (вĕлерет). Нуммай çисен, выльăх та вилет. Тӳсе, турăхпа юрса парсан, йĕке хӳресем (крысы) вилсе пĕтеççĕ. КС. Кашкăр тымарĕ, корень растения (лечебн. средство против наружных болезней). Н. Седяк. Кашкăр-тымар — варта ӳсет, вăрăм, кăвак çеçкелĕ СПВВ. КС. Кашкăр-тымарĕ — суккăр вĕлтĕрен евĕрлĕ тĕм курăк.

кашлинчĕ

(кашλин’ζэ̆), назв. раст. Хурамăл. Çул хĕрринчи кашлинчĕ, ан çийăр, тутăр пăсăлĕ. Ib. Кашлинчĕ = качака-кĕпçи. Чув. пр. о пог. 440. Кашлинчĕ, свербигуза, сурепка. См. тута-кĕпçи. СПВВ. N. Кашлинчĕ — çимели, çĕрте ӳсет, тутана пăсат.

кашлич

(кашл’ич’), «козловошник» (его едят). СПВВ. ИА. Кашличе çинĕ чух тутана тивертсен, тута пăсăлать. Çавăнпа урăхла ăна тута-кĕпçи теççĕ.

кеврик

коврига. СПВВ. ИФ. Мĕн панипе тăранмас, тата ытат. Ĕмĕтсĕр! Пит çиессӳ килин, кеврикпе тытса çи, теççĕ вара.

Кепе-хăрпа

(чит. хăрпан), назв. двух божеств. СПВВ. МС. Кепе-хăрна — аслă киреметсем; çын сăх (= сыхă?) йĕркипе, пăричак çисан, тупăшсассăн анчах чӳклеççĕ вăлсене.

кепмер

(к’эпмэр), великолепный. СПВВ. Кепмер = пуян: пит кепмер пурăнаççĕ. Питушк. Кепмер, солидный, большой, хороший. Ib. Кепмер пурăнать (богато). Зап. ВНО. Кепмер; кепмер лайăх; капмар. Нюш-к. Кепмер, роскошный, великолепный. Ib. Тăлăп пит кепмер унăн. Ib. Часси кепмер илнĕ вăл. Ib. Кивре чиркӳ пит кепмер. См. капмар.

кервен

хороший, замечательный. СПВВ. Лаша кервен; вăрман кервенччĕ ĕлĕк. Керве = аван Ib. Кервен = тĕреклĕ. Ib. Ку çын кервен; çурт кĕрвен. СПВВ. КС. Кервен — пит лайăх, чаплă япала. Стюх. Кервен, хороший, дюжий. См. Рааs. 62.

кив

толочь белье. А. Турх. СПВВ. ПВ. Кивес кĕпе кисĕппе. КС. Кĕпе кивеççĕ (стиранье белья). Хурамал. Кĕвентепе кĕпе кивеççĕ (çунă чухне). Рааs. Кĕпе-йĕме кивет. Толчет белье двумя палками (в корыте).

кивçенлеш

то же, что кивçенлен. СПВВ. ЕС. Çынран кивçенлешсе е сутăн илсе...

кикен

(киг’эн’, Пшкрт киҕӓн), чемерица белая, veratrum L. album L. Чеб. и др. Рак. Кикен. Унпа шăнасене пĕтереççĕ. Выльăхăн мĕнĕ-те-пулсан хуртлансан, çавăн тымарне тӳсе сапсан, хурчĕсене тăкать. Пуç ыратнăран, тата никĕт çинĕрен те (= шăла хурт çинĕрен), сăмсаран тапак туртнă пек туртаççĕ, (нюхают). Никĕчĕ каять, тет, вара. Кайсар. Кикен. Çаранра ӳсет. Тымарĕ шăнасене вĕлерет; тӳсе сапсан, выльăк хуртне пĕтерет. Выльăх суранлансан, суранĕ хуртлансан, кикен тĕпне сапаççĕ. Зап. ВНО. Кикен, тикен, чемерица. Мыслец. Кикен, чемерика. СПВВ. Кикен; тикенек. Якейк. Кикен — ядовитое растение. Н. Седяк. Кикен; çак курăк вăрри ӳсĕртет. Шибач. Кикен — вĕлерет выльăха. П. И. Орл. Выльăхăн кучĕ-мĕнĕ хуртлансан, кикене тӳсе сапаççĕ те, вара вăл пĕтерет; тата выльăха хирĕç вăрнсан (= вăрăнсан, иначе: хаяр ӳксен) пама йӳçĕтнĕ çĕре яраççĕ. Ст. Ганьк. Çĕр çинче кикен хаяр, кикенрен эпĕ хаяр. (Из заклинания «йӳçĕ чĕлхи»). Хĕрлĕ Урал. 1921, № 10. Кикен çинĕ сысна пек çăварĕсенчен (кăпăк) кăларса йăваланса çӳрерĕç (от кумышки). СТИК. Кикен çинĕ (или: кикен тĕп çинĕ) — говорят насмешливо о пьяном.

кикирики

крик петуха. СПВВ. Ядр. Кикирики сар атан. || Гребень п. Тюрл. Автан кикирики хĕп-хĕрлĕ.

кил-ăш

двор. СПВВ. ТА. Кил-ăш = кил-карти.

кил

(к’ил’), ступа. ЩС. СПВВ. Кил, корыто. См. килĕ.

килĕн

(-л’эн’), наслаждаться, удовлетворяться. См. кинен. N. Хайхискер вара килне тавăрначчен çĕнĕ çăпатапа ташласа та киленчĕ, тет. КС. Шалт ватса киленчĕç те, вара карĕç. Натешились побоями и ушли. (Так и в Сред. Юм.). N. Мулчара кĕçĕтнĕ çĕтрен (-çĕртен) çапсан, çан-çурăм киленсех каять. Шибач. Ĕçсе килентĕм. Хорошо угостили в гостях. ЧП. Эпир юрла пуçласан, аттепе анне лараççĕ киленсе. Пазух. Ӳсĕрличчен ĕçер-и те, килениччен юрлар-и? Сред. Юм. Кин илсе те киленсех ларан çакă! И со снохой не очень нарадуешься! Ст. Шаймурз. † Кунтан тантăш тухса кайсан, тăшман юлчĕ киленсе. N. Нуммай çывăракан ыйхинчен киленнĕ, тет, ир тăракан ĕçĕнчен киленнĕ, тет. В. Олг. Çан çорăм киленсе кайрĕ (в бане). СПВВ. Çеçке киленсе ларать.

килĕ

(кил’э̃, к’ил’э̃), ступа. Н. Седяк. Янтик. † Вĕтĕ-вĕтĕ кĕрпене килле (в ступу) ярса тĕвеççĕ. СПВВ. N. Килĕ — сӳс ярса тӳмелли. Т. П. Загадки. Уйра ыхра килли ларат. (Пукра). Могонин. Килĕпе тĕвенçи. Ст. Шаймурз. † Икĕ килĕ кĕпе çурăм, пĕри хăмач, пĕри пӳс. СПВВ. МС. Тăвар тĕвекен килĕ. Орау. Тинкĕле çăнăхĕ (чит. -нŏх’) тума пĕçернĕ пăррия авăртаччен малтан пирĕн килĕпе (-бэ) тĕвеççĕ. См. çавра çил.

килĕнтеш

(кил’э̆ндэш, к’ил’э̆н’д’эш), «женский персонал (снохи) в доме». Н. Карм. Пичче арăмĕ ман арăмпа килĕнтеш пулат. Качча кайнă хĕртен ыйтаççĕ: санăн килĕнтеш пур-и? теççĕ (т. е. есть ли еще другая сноха). Альш. Ирхине вĕсене килĕнтешĕ-мĕнĕ тухса тăратать. Ib. Килĕнтешĕсем — каччипе пĕр тăванăн арăмĕсем. Ст. Чек. Икĕ кин пĕр-пĕрне килĕнтеш теççĕ (заочно, не всегда). Ib. Икĕ килĕнтеш лайăх пурăнаççĕ. Две снохи в доме живут мирно. Ib. Килĕнтешĕм манăн усалччĕ. Ib. Килĕнтеши — сноха данной женщины, все ровно, младшая или старшая. Ib. Сан килĕнтешĕ килте пулчим? Ib. Ĕлĕк тăват-пилĕк килĕнтеш пĕр çуртра пурăнатьчĕç, халĕ апла мар ĕнтĕ; качча кайсанах, уйрăлса тухма пикенеççĕ. Ib. Кинлĕ-килĕнтешлĕ пултăмăр, çемье пысăк пулчĕ. (Женили и сына и брата, поэтому и увеличилось семейство). СПВВ. Килĕнтешсем умĕнче киненейсе çӳрес-мĕн. Ib. Килĕнтеш — кинпе кин иккĕшĕ. К.-Кушки. † Ик килĕнтеш тӳрĕ (дружны) пулсан, кил кӳрнекне çав кӳрет (вар. вăл кӳрет). N. † Ик килĕнтеш тӳр(ĕ) пулсан кил илемĕ килетĕ-çке. Тайба-Т. † Икĕ килĕнтеш тӳр тăрсан, çавă кӳрет кил илемне. Кĕвĕсем. Хурăнташ хура юратать, килĕнтеш кине юратать. N. Кил, килĕнтеш, кĕмĕлтеш, кĕмĕл укçа сăвакан. ЧП. Кӳрĕш хĕрĕ кӳрнеклĕ, килĕнтеш тума юрамасть. Изамб. Т. † Кӳрше хĕрĕ кĕрнеклĕ (так!), килĕнтеш тума юрамаст.

килĕшӳсĕр

непристойный. Чебокс. СПВВ. Килĕшӳсĕр = тăрлавсăр. N. Пуян шара кĕрсессĕн, ăна пулăшакан нумай; ун çăварĕнчен килĕшӳсĕр сăмах тухсан та, тӳрре кăлараççĕ. КС. Килĕшӳсĕр сăмаха ваттисем юратмаççĕ. Пухтел. Килĕшӳсĕр япала, неудачное выражение.

килкен кайăк

перелетная птица. СПВВ. ИА. Килкен кайăк. Килкен кайăк тесе, хĕлле пулас умĕн пирĕн патăртан ăшă çĕре каякан кайăксене калаççĕ.

килкепе

(к’ил’г’эбэ), вожжи. См. тилкепе. Изванк. Средн. Алг. † Хĕрĕх чĕпе тирĕнчĕн чĕн килкепе яврăмăр. СПВВ. Чăпар килкепесем, ай, ыр утра.

килкĕн

(гэ̆н’), пришелец. N. Кил кунта, килкĕн, çиме хатĕрлесе хур, аллăнти çимӳне хама пар. СПВВ. Килкĕн = килсе ерсе çын патĕнче пурăнакан, пришлец, бездомный. || Мужчина, «вошедший в дом» (киле кĕнĕ арçын). Кр. Чет. Хĕрарăм патне опăшка полма кĕрекен çын килкĕн полать. Кто входит в дом к женщине в качестве ее мужа, назыв. «килкĕн».

килччи

то же, что килт çиппи. СПВВ. ЛМ. Килччии = килт (ĕ) çиппи.

кимĕк

мякина. СПВВ. КЕ. Кимĕк – арпа — тырă сăвăрсан унта çӳпĕсем, курăк вăррисем, тырă хупанкисем юлни.

кимĕр

(кимэ̆р), уминать (жевать). СПВВ. ФИ. Япалана çăвар туллийĕн çисен: тĕрмеклет, кимĕрет, теççĕ.

кинемей

(-эj), жена старшего брата моего отца. Старак. Ирĕксĕр контан кинемей. «На безрыбьи и рак рыба» (Послов,). Вомбу-к. Кинемей, кинеми (вăталаххин ачисем мучин арăмне калаççĕ). Ст. Чек. Кинемей, 1) мăн асятте арăмĕ (жена деда отца), 2) асаттепе пĕр тăванин арăмĕ (жена брата «асатте»). Шорк. Кинемей — женщина, которая вышла замуж в данную деревню из чужой, но не землячка матери. Карсун. Кинемей — жена пысăк тете (пысăк тете (муччей). СПВВ. КМ. Кинемей = ват инке. || Почтительное обращение к старой женщине. СТИК . Кинемей, старая старуха, бедная. Ib. Эй, кинемей-карчăк = неряха. || N. «Кинемей (аскăн çын?)».

кинет

(кин’эт), неожиданно, вдруг, сразу. СПВВ. Кинет = сасартăк. N. Ун пек лашана çывăрнă чух кинет тăратсан, вилсе каят, теççĕ.

киресĕр

негодный, упрямый. Якейк. И, киресĕр! — Эсĕ те питех киреллĕ мар. (Перебранка). Чебокс. «Киресĕр çын (не мирится, злится»). Зап. ВНО. Киресĕр — юрăхсăр. Ib. Çав киресĕр япалана мĕн усрап! Ib. Пулать киресĕр çын: ним каласан та кĕршмест! В. Олг. Киресĕрскере исе кисе. Принес ненужную вещь. Чĕр. чун. йап. й-к. пур. 17. Такам та ăна (богомола) ниме киресĕр, тĕссĕр япала, темелле. Альш. † Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. СПВВ. ЕХ. Киресĕр — каласа мая килмен çын. Моргар. Киресĕр — каласа канаша кĕре пĕлмен çын. Стюх. Киресĕр — капризный. || ГТТ. Йĕршер Паймит сăртĕнче (около с. Тюрлемы) ĕлĕк тĕне кĕмен киресĕр çынсене пытарнă, тет.

киревсĕр

негодный, злой, упрямый, неприступный. СПВВ. МС. Ку киревсĕр выльăха мĕн туртса уçран? Урож. год. Тĕрлĕ путăк-шăтăка, ним киревсĕр сăртсене картасемпе çавăрар, йывăç лартса тултарар. N. Киревсĕр (бранные слова) калаçма вĕреннĕ çын ĕмĕрне те йĕркене кĕреймест. ППТ. Киревсĕр çапмаççĕ. См. питти. СТИК. Киревсĕр, капризный, своенравный. Сред. Юм. Киревсĕр тесе, пит йĕрекен, йăпатса та чарăнман ачана (капризника) калаççĕ. N. Киревсĕр (негодный) ача-пăчашăн: йышлă пулччăр, тесе, ан хапăлла (не желай), йĕркесĕр ывăлу-хĕрӳшĕн ан савăн. Собр. Кунне кун çук, киревсĕре вилĕм çук, теççĕ. (Послов.). N. Куç хыçĕнче тути-çăварне ейсе виртлĕ сана, эсĕ каланă сăмахна пăсса, киревсĕрĕ кăларĕ («в словах твоих откроет соблазн»). || В наречн. знач. СТИК. Сăмаха килмен (непослушный) çăмăлкка ачасене, хĕрсене ытла киревсĕр хăтланать-ĕçке, курас килмест, теççĕ. || Брань. Торпк. Киревсĕр!

киремете сул

направлять на кого-либо гнев киремети. СПВВ. Сред. Юм. Ĕлĕк киремете сулса аптăратнă (призывали против кого-либо киреметь).

кирĕк

(кирэ̆к), перхоть; грязь, пыль на платье и на теле, ЩС. Кирĕк — перхоть (на человеческом теле), отжившая кожа. КС. Кирĕк («на голом теле: снимающаяся кожа с грязью»). Янтик. Пăх-ха! тура шăлĕсем хушшине (между зубьев гребня) мĕн чул кирĕк тулнă! СПВВ. ЕХ. Кирĕк — çан çурăмри çӳпĕ. Чăв. й. пур. Ӳчĕ палăрми кирĕк çӳрет. Сала. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль, пирĕн пичче хĕрĕсе (= хĕрне) киттен тухмаç, терĕç пуль. Сред. Юм. Кô халат çине ха кирĕк теларман, вĕрçĕнех. («Говорят, если к новому предмету пыль не пристала»). Альш. † Кĕпе кирĕкне кĕл çĕклĕ, кĕл кирĕкне мĕн çĕклĕ? Кĕл кирĕкне шыв çĕклĕ.

кисрет

(-рэт’), трясти, сотрясать. Сред. Юм. Ташланнипе пĕтĕм ôрайне кисретет (или: кисрентерет). СПВВ. Кисрет, кисрен. Сам. 80. Хăш чух Селтти пĕр пĕччен, мăн павĕпе кисретсе, текех пынă çĕмĕрсе.

кистен

(кистэн), гроб. В. Олг. СПВВ. Т. Кистен тупăк тени пулать. СПВВ. ТМ. Кистен — пысăк çын тупăкĕ. Панклеи. Эсрелĕ кĕрсе выртать (= лёг) кистен ăшне. Регули 645. Отмăл çолхи çын инче мар кистенрен.

кичен

то же, что кичем. СПВВ. НН. Кичен — вăтаннă пек пулни. Тайба. Т. Кичен, скучно. N. Адама малашне пĕччен пурăнма пит кичен пулмăлла пулнă. Ст. Чек. Кичен — намăс, конфузно, стыдно, неловко. Ib. Салтăн. — Кай, кĕместĕп, арçынсем инçе мар, кичен. (О купаньи). Ib. Пӳрте пĕччен юлакан: кичен, тет («чувство неловкости, страха»). О сохр. здор. Ĕçсĕр пурăнма этем е кичен те, аван та мар. НАК. Тепĕр кунне вара ытах кичен: килте вут хутса çунтаракан та, апат пĕçерекен те — никам та çук, пурте: мухмăрла пуç ыратать, тесе выртаççĕ. Тюрл. Кичен пек полтăм (стало обидно). Моркар. Кичен çеç полтăм.

кускер

этот. СПВВ, МС.

ку тăруçăм

ку тăруçăн, за это время, за последнее время. (В Череп. Означает более продолжительное время чем «халĕççĕн»). N. Пит-куçăм ку тăруçăм кушăхса кайрĕ. СПВВ. Ку тăруçан, в настоящее время, в этом положении.

куйкăрăш

(куjы̆ры̆ш), сказочная птичка, обогащаюшая человека. Хурамал. Куйкăрăш пек тултать (о воре: не попадается) Ib. Куйкăрăш илешрĕ пулĕ кунта, çав тултать пулĕ (когда все в доме пропадает). Н. Седяк. «Куйкăрăш, алпастă — бес». СПВВ. ИА. «Куйкăрăш пăрахса кайрĕ те, ырă пурăнăç хĕсĕнчĕ». — Чăвашсем телейлĕ килте çынна пуйтаракан кайăк пур, теççĕ. Вăлсем çав кайăка куйкăраш, теççĕ. Чăвашсем 17. Çынна пуйтараканни куйкăрăш пулат, тет, анчах вăл пит сайра çĕрте пулат, тет. Чыслă, йăваш, тирпейлĕ, вăрçăсăр килте анчах пулат, тет. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. Куйкăрăш вăл хăй пит пĕчĕкçĕ вĕçен кайăк, тет; вăл чипер тирпейлĕ килте пулсан, пит пултарат, тет, вара. Вăл япала тултат, тет: укçа килчĕ — укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. Вăл хăй пĕчĕкçĕ пулин те, выйлă, тет, пит. Вăл куйкăрăш пырса ернĕ кил пит чиксĕр пуйса каят, тет, вара. Анчах вăл вăрçа пĕрте юратмаст, тет. Вăл пупленĕ чут ытлашши сăмах калаçма та юратмаст, тет. Ăнсăртран мĕнпе те пулин кашт шăкăр-макăр калаçа пуçласанах, вăл вара хăй пуйтарнисене каялла тулта пуçласан, вара пĕр япала та хăвармаст, тет. Вăл киле вара пĕтĕмпе тĕп тăват, тет; ĕлĕххинчен те усал, тет, вара. Ăна, пуйса çитсен, маларах сисме кирлĕ, тет; маларах сиссен, хăйне пĕрте систермесĕр, тытса пусма кирлĕ, тет. Мехер пусас тесе шухăшланине те пĕлет, тет, вăл. Вăл куйкăрăш пĕчикçĕ çерçи пек анчах, тет. Шурăлă-хĕрлĕ чăпар, тет. Вăл куйкăраш автан çăмартинчен пулат, тет. Автан çичĕ çула çитсен, çăмарта тăват, тет, виçĕ çăмарта анчах. Вăл çăмартасене чăхă айне хурса кăларсан вара, пĕр çăмартинчен йытă, тĕпринчен çĕлен, тепринчен куйкăрăш пулат, тет. Чиерех çынсем çавна ӳстерсе тăваççĕ, тет. Ăна вара апат вир пăтти анчак кирлĕ, тет, урăх япала нимĕн те çимест, тет, вăл. Слакбаш. Куйкăрăш — «ду , привязывающийся к обоим полам». || Змея из яйца птицы?). Тюрл. || СПВВ. Т. Куйкăрăш лăпкă çын тенни (= тени) пулат.

куйлан

(-лан), тужить, горевать, печалиться, беспокоиться. Н. Карм. Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм сывлăшăмшăн куйлана-куйлана, кар пек хĕрлĕ сăнăм шуралчĕ. СПВВ. ИФ. Куйланас — сăмахпа каламасăр хуйхăрас. АПП. † Хĕрхӳ тĕслĕ тăвансем пур, куйчанса каймарĕ ăшăмра (надо: ăшăмран?). См. кулян, кульлян.

куймак

(куjмак), блин (назв. печенья). Тайба Б. † Лапка та пĕр лапка юрсем çăвĕç, пирĕн çаварни куймаксем çав пулĕ. (Солд. п.). М. Сунч. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хăтĕрлесе хураççĕ. (Юпа). СПВВ. ПВ. Куймак — икерчĕ. Макка 191. Унта тата четвĕрт эрех, пĕр витре сăра, тата виçĕ куймак, пĕр автан пĕçерсе исе каяççĕ. || Блин-половинка. СТИК. Куймак, тесе, пирĕн икерчĕ çуррине калаççĕ. Малтан ăна икерчĕ пекех йĕтĕрлесе сараççĕ (рассучивают). Унтан вăл икерчче çурмаран касаççĕ те, çаплипе пĕçереççĕ. || Елшихово. Коймак, фамильное прозвище.

кук хоранĕ

кук хурань, кук хорань, назв. печенья. См. Магн. М. 114. Рааs. Кук хуранĕ — круглое печенье, величиною с ладонь, с маленькой ямочкой посредине, где находится крупа, масло и кусочек олова. Это прячется в коробку из липовой коры, вместе с куклой духа, называемого «йĕрĕх». Чхĕйп. Урай варне сĕтел лартса юмăçĕ сылтăм хул-хушшине çĕлĕк хĕстерсе, сĕтел умнĕ алăк енеле пăхса тăрать те (унта татă чустаранах вĕтĕ мăйăр майлăскер тăваççĕ, уна кук хурань тенĕ), вара кĕлле тăрсан, кашни киремете виçĕ юсман та виçĕ кук хураньпе пĕр кашăк пăтăпа асăнса, кĕлĕ тунă. СПВВ. МС. Кук хуранĕ; киремете чӳкленĕ чух чустаран хуран пек тăваççĕ. Чув. тексты № 2. Уна (воде) кăвакал çăмартипа кук хуранне чустаран тунă. (Шу тытни). Чертаг. Кук хуранĕ — бросают в воду, если забалеют (чĕресĕр, ăшсăр); делают чустаран. Сятра-М. † Пирĕн кокки кок хорань, пирĕн инки çу хорань. || Назв. гриба. Орау. См. куккук хуранĕ.

кокак

(когак, Пшкрт: коҕак), крюк на крыше, крытой тĕренче. Хорачка. || Деревянный крюк для разных надобностей (при возке снопов, на крыше и пр.). Собр. Алăсăр, урасăр, йăвăç тăрне улăхат. || Инструмент для толчения конопли. СПВВ. Т. Кисĕп пек шĕвĕр патака авăр лартаççĕ те, сӳс тĕвеççĕ, çавна кукак теççĕ. См. окçу.

кукă

(кугы̆), кукушка. Пролей-Каша, Смольк., Емельк. Ст. Шаймурз. Çул хĕрринче чăпар кукă выртать. (Çăпата йĕрĕ). Н. Лебеж. Ешĕл хырă çинче чăпар кукă. СПВВ. Кукă куку, куккук.

кукăрланчăк

тесьма. СПВВ. † Сарă вăрăм хĕрсене лавкка умне маларах, кукăрланчăк суйлама. Ib. Кукăрланчăк, кукăр = тесьма.

кукăрма

неизв. сл. СПВВ.

кукăр-такан

(т̚аган), колодки, пришиваемые к лаптям весною. СПВВ. ПВ. Кукăр-такан, колодки на ногах. См. кукăр-тупан.

кукăр-тупан

коньки. Сред. Юм. СПВВ. Т. Кукăр-тупана хĕлле ту çинчен ярăннă чухне сыраççĕ. || Колодки, пришиваемые к лаптям весною. Янтик., Янш. Норв.

кукрашка

кокрашка, искривленный. КС. Кукрашка йывăç = куккăр й. Хормалы. (Ибрес. р.). Кукрашка, кривое дерево, идущее внизу дрог телеги от подушки (пуçелĕк) к задней оси. В Трхбл. назыв. «юплешке». || Искривление. Панклеи. Савин арăмĕ каçан кокрашки. (Чĕлĕм). Образцы. Çавă катăк чĕлĕме кукрашкинчен хуçрăмăр. Сĕт-к. † Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă. || Душка у телеги. Пшкрт. Ядр. Орапа кокрашки (часть телеги). ЩС. Кукрашка — часть телеги под ящиком, соединяющая заднюю и переднюю подушки. СПВВ. ВА. Кукрашка — урапа кукрашки.

кулавкка

(кулавкка), кулага, закваска для пива. И. С. Степ. Череп. Кулавкка — çĕпрепелен çăнăх лăкаса лартаççĕ, ăна çĕнĕ сăра çине яраççĕ. СПВВ. Кулавккана сăра тунă чухне: сăра йӳçтĕр, тесе, яраççĕ. Ст. Чек. Ăслана хуранта хăмла ярса вĕретеççĕ. Ăна лутка çине антараççĕ. Вăл вара кăш (кăшт) сивĕнсен, ăна ăсла çине яраççĕ. Ăна: кулавкка ятăмăр, теççĕ.

кулакка

то же, что кулавкка. Орау. Сăра кулакки. Ib. Кулакка — сăра йӳçĕтмешкĕн: жидкость из сусла и некоторого количества дрожжей. СПВВ. НН. Кулакка. Ăслапа çĕпрене варса йӳçĕтеççĕ те, ăна тин тăвакан сăра çине йӳçетме яраççĕ.

кулата

(кулада), колода. МПП. || Колода (карт). Янтик. Пĕр кулата карт илсе килнĕ Микула. || Колодец. Чебокс. || Колодка, которая привешивается на шею скотине, чтобы она не убегала со стада; у свиней — намордники. СПВВ. НН. Кулата — кĕтӳрен киле тарса таврăнакан выльăха: ан тартăр, тесе, мăйĕнчен çакса яракан муклашка. || Рааs. 75. Кулата — вилообразная деревяшка на шее свиньи.

кулӳка

неправ, начерт., вм. кулюка. Микушк. † Шулап тăрăнчи шур кулӳка шулап тăрăх кускалать. Байгул. Кулӳка чĕппи. СПВВ. ФВ. Кулӳка = кăвакарчăн.

кулӳкка

неправ., вм. кулюкка, голубь (детск. сл.). СПВВ. ИА. Пĕчик ачаçем кăвакарчăна кулӳкка, теççĕ.

кулĕк

голубь. СПВВ. Кулĕк = кăвакарчын. Ib. † Аппа пачĕ шур тутăр; тытам-шăлам, тенĕ чух, кулĕк пулса, вĕçсе кайрĕ. Правопис. сомн.

кулник

(чит. кул’н’ик), кутник. СПВВ. N. Кулник = кăмака умĕнчи сакă. СТИК. Кулник = кульник — кăмака умĕнчи сакă. Вилĕ-йăли. Çуса пĕтерсен, вилнĕ çынна кулник сакки çине вырттараççĕ. См. кульник.

кульăк

(кул’ы̆к), голубь. Питушк., Абыз. СПВВ. Кульăк — кăвакарчăн.

кульча

кольча, (кул’ζ’а,-џ̌а), свободный задний конец основы. СПВВ. Чутеево. Кульча — связки ниток, приготовленных для тканья. Якейк. Кольча. Комса пĕтерсен, комнине сӳре шăлĕнчен пĕр вĕçне кăларса илеççĕ те, она темĕскерле тукаласа, чăркаса хораççĕ; атто вăл татăлса, тăкăнса пĕтет. Трхбл. Кульча.

куми

основа. || Продольные жерди в огороде? СПВВ. ИА. Çатан карта тытнă чух малтан кумине хураççĕ. См. кумă, кумми.

кун

кон (кун, кон), день. Б. 13. Пĕр-кун каяс тесессĕн, çичĕ кунлăх çăкăр ил, теççĕ. Хурамал. Кунтан кун ырри пар, çĕртен çĕр ырри пар. Пшкрт: ыр ҕон п̚олды̆р! (Говорят при входе в дом). Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ куна сăрук пар (дай три дня сроку), тесе, каларĕ, тет. Шугур. Ватман кун та иртмесчĕ. Не проходило дня, чтобы не били. Ивановка. Вара уччиттĕл ман ята ыйтса çырчĕ те, çав кунех (в этот же день) молебĕн тунă çĕре пыма хушса, тухса кайрĕ. Чист. Праçник виç кун тесен (за три дня до п.), хатĕрленме тытăнаççĕ. СПВВ. Тепĕр кунчех (вместо «тепĕр кунах»); тепĕр кунче, тепĕр кун, тепĕр кунхине. Ib. Çапла туман кун иртмен. N. Хăш кун хăш-хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат: юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр, тет. Холера 2. Пĕрре касса пилĕк кун иртсен. Через 5 дней после первой прививки. Ала 9З°. Икĕ кун иртсессĕн, виçĕ кун çине кайсассăн, çавă кайранхи ама çори амăшин хĕрĕ пĕр татăк çăкăр ыттисем куриччен (тайком от других) панă. Моркар. Тата пĕр виç кон тапак пураккинче осранă полсан, Есрелĕ вилеччĕ, паян кон та пĕр çын вилмесчĕ. Собр. Юнкун, эрнекун, шамăткун — çăмăл кун, теççĕ. Якейк. Çоха тума, утă çолма тыр вырма тунтикон е йонкон тохаççĕ; ытти консам тохсах каймаççĕ. Кĕтӳ те тунтиконпа йонкон кăлараççĕ. Регули 1207. Ик кон иртсен, кил. Приходи через 2 дня. Альш. † Уйăх тури (= турĕ-и), кун (солнце?) тури, саланас кун тин тури. Саланас кун тăвиччен, пухăнас кун тăвас-мĕн. Пазух. Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Скотолеч. 12. Ăна (это) кунне виççĕ (трижды) памалла. N. 9 кон вăрçă тăрчă, 9 коншăнче нимĕч кайăлла чакрĕ. N. Покрав кон (-к̚он) киле çитрĕм. Орау. Пĕр кун урлă, пĕр кун урлă (через день) киче-киле каятьчĕ. Ib. Виç кунтан (через каждые три дня) хурал тăраççĕ. Менча Ч. Пĕр-пĕр пушă кунĕ, е праçник кунĕ (в свободное время, или в праздник). ЧС. Çав кун (при погребении) пит ăшăччĕ, çавăнпа пирĕн аттене (умершего); аван çын, терĕç. Кун усал пулсан: усал çын вилнĕ пулĕ, теççĕ. Ib. Сĕрен кунĕ ачасем ирех хатĕрленеççĕ. Кан. Июнĕн 12-мĕш кунĕсенелле (приблизительно около 12 июня) хăмла пахчисене симĕс хурт ерчĕ. N. Уяр кунсам ероплансам кураппăр. N. Вăрмана кайсан, кашни кунах куратпăр эпĕр ăна. К.-Кушки. Вăл вилес кун ыран тесен, Чĕмпĕре тухса кайрăм. Я выехал накануне его смерти в Симбирск. ЧС . Вара вăл куна кунĕпех ĕçсе çирĕç. N. Пĕр кунтан тепĕр куна хăварса ан пыр. Не откладывай дела в долгий ящик. Карсун. Эпĕ ялта пурăннă чухне, хир ӳчӳкĕ тепĕр кунĕ тесен (накануне полевого моленья), мана асанне каларĕ... В. Олг. При входе в дом (в будни обыкн.) говорят: «Манăн килес, ыр кон полтар!» Отвечают: «Килех конталла, торă полăштăр! Юрк. Çăв уйăхийĕн пилĕккĕш хунĕнче (5-го мая). N. Çапла вăл ана çинче ирхи куна каçчен пуçтарса çӳренĕ (колосья). N. Пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе макăр уншăн (об умершем). Юрк. Авă çав тĕпне пирĕн чăвашсем çак куна çитернĕ. Ib. Хĕлле кун таврăнат, çула çĕр. N. Вăл ĕç пулни ĕнтĕ паян виççĕмĕш кун. Регули 391. Ик контан холара полăп. Орау. Кунĕсем пăрмаях вăрăмланса пыраççĕ. N. † Атте-анне пире тупман пулсан, ăçтачĕ пире çутă кун. Ашшĕ-амăшне. Ак калаç ĕнтĕ пĕр иртсе кайнă япала çинчен. Иртнĕ кунăн çутти çук. Пазух. Вăрăмах ĕмĕре, кĕске куна, ырлăхпа иртерсе ярар-и? Ст. Яха-к. Çынсем мункун тепĕр кунне те ĕлĕкхи кун (накануне) пекех, ирех килĕнче апатсем çикаласан, пĕлĕштантăшĕсемпе пухăнса сăра ĕçме пуçлаççĕ. N. Пасар контанпа (со дня базара). Çутт. 153. Систермесĕр, тăхтамасăр иртрĕç карĕç çу кунсем, йăвăçсенĕн пĕр чăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулçисем. Кан. Ах, те кунĕ килĕшмерĕ! — Характеристику дней недели см. Магн. М. 23, 21. || Погода. N. Кун (çанталăк) ăшăтса карĕ, кун сивĕтсе карĕ. Хурамал. Тĕлĕкре пулă курсан, кун сивĕтет, теççĕ. Юрк. Хĕвел хĕрелсе тухсан, кун пăсăлат. Сред. Юм. Ко яхăнта пĕр те латлă кон полмарĕ. На этих днях хорошей погоды всё не было. Ib. Акнă чохне кон килĕшнĕ. (Пĕр тĕрлĕ тыр ытти çынсĕн аван полсан, пĕрин начар полсан, çапла калаççĕ). Изамб. Т. Эпир тухнă чухне кун аванччĕ. Эпир Елчĕк патне çитерехпе тăман туха пуçларĕ. Ib. Кун ларат. Погода проясняется. N. Эх, паян кун лайăх-çке! N. Ма каяс мар вăрмана, çурхи кунта савăнма? Орау. Çакăн пек кун эпĕр ĕлĕк çичĕ хут шыва кĕнĕ. || В некот. установившихся выражениях афф. З л. в этом сл. опускается: раштав кон, в д. рожд..; мăнкон кон, в первый д. п. || Время. N. Паян анчах мар, кун пур халь! Алла кĕрĕн (попадешься в руки) хăçан-та-пулсан! N. Эсĕ пулăшнипе çакă куна çитиччен аван пурăнтăм. N. † Çаранлăха çул хыврăм çулахи кун çӳреме. N. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. Б. Олг. † Тавай каяс, киле каяс, ирхи кона каç турăмăр (= уже вечер) Тим-к. Çак ачан кĕтӳ пăхнă чух нимпе те кун иртермелле мар, тет (скучал, не зная, как провести время). N. Кирлĕ кунта эп те кирлĕ пулăп (когда нибудь и я пригожусь), тесе, калат, тет. || Жизнь, течение жизни. Т. IV. Эрнекун вилнĕ çынна: кунĕ пĕтсе вилнĕ, теççĕ. Изамб. Т. Кунĕ пĕтнĕ пуль çав. БАБ. Усалшăн та кун иртет, ырăшăн та иртет. N. Ыр кон корас. Альш. Çĕмĕрт пиçсен вара кун (наступает веселое житье) Елшелсен. СПВВ. Х. Çамрăк кунтан кун малалла, ватă кунтан кун каялла. (Послов.). N. † Аттĕ панче ырлăх нăмай, кун сахал. Ск. и пред. 5. Каях, каях, йӳтетмĕш, курăн-çке ху кунна! Ст. Чек. Унăн кунĕ те кунта-кăна. 1. Единственно только здесь может он жить. 2. Он только здесь и бывает. (Слово «кунĕ» употреблено здесь в смысле «жизнь»). Ст. Ганьк. Ыр кун пар, ырă çул пар. N. Пӳлĕх суса панă кун пĕтмесен, уйрăлаймăп, тăван, эп сиртен. || Счастье. N. † И, ялăмăр, ялăмăр, ялта пирĕн кунăмăр. Эпир ялтан тухса кайсан, ăçта ырă курăпăр? (Солд. п ). Альш. † Атте анне пиллĕх çитсессĕн, турăпа пӳлĕх пире кун парĕ. || Участь. Судьба. Мошков. † Пире атте-анне çуратнă ăрăскалсем пĕтнĕ вăхăтра, çавăнпалан çак кунсене куратпăр. Ib. † Эпир пĕр каятпăр пит аякка, пирĕн кунсем туртат килелле. N. Эпĕ ырă кон корас çок. N. Çакă куна (горе еtс) курассăн туйăниастьчĕ. Баран. 122. Çапах та çак куна куракан йывăç сахал. Однако лишь немногие деревья подвергаются этой участи.

куннe

(-н’н’э), в день, в течение дня, за день. М. Сунч. Çавăн чухне кунне, пĕçĕк (siс!) ялтах, пилĕкшер, вуншар çын вилетчĕ. СПВВ. Кунне те темиçе шухăш кĕретчĕ. Кан. Октябĕрĕн 4-мĕш кунне пуху туса ирттерчĕç.

кун

(кун), соглашаться, ладиться. СПВВ. Кунчĕ. Пошел на лад. Ib. Кунмасть. Не соглашается. Туй. Хĕрĕ кайма кунсан, хулан çинчен (о цене) калаçма тытăнаççĕ. Уралка. Эпĕ апла кунмастăп; ниепле сана кунтарса пулмарĕ.

кунĕ

(кун’э̆), смирный; простак. СПВВ. ТА. Вăл кунĕ çын = вăл йăваш, лăпкă çын. Торп-к. Куннĕн кун, киревсĕрĕн вилĕм çук, теççĕ. (Поговорка). Пус. Хаяр пулса, çын пуçĕ çинче таптаса ан çӳре; кунĕ пулса, хурланса ан çӳре. (Послов.). Норус. † Пирĕн апай пит кунĕ: хиврен (из-за пазухи) ушшă кăлармасть; пирĕн апай пит кунĕ: алăран туя пăрахмасть. (Свад п.). || Смирно. Менча Ч. Акана тухса каяс уммĕч, пĕр кашăкпа сар çу илсе тухса, лашсем (= лашасем) кунĕ пыччăр, çурăмĕсем ан пăсăлччăр, тесе, лашисен çурăмĕсене çу сĕрсе çӳреççĕ (мажут). || Легко. Рааs. Паян ĕç кунĕ пычĕ. Сред. Юм. Паян тыр вырма пит конĕ («нет препятствий; если нет сильного ветра, солнце не печет и хлеб на корню, то жать бывает легко»): çил вăйлă мар, пит ăшă мар, тырри çапкаланчăк мар. || Сговорчивый, податливый. Сред. Юм. Ко çын пит конĕ, онпа тем йăмахласан та, килĕштерме полать. || Колкий (легко раскалывающийся). СПВВ. ЕХ. Кунĕ — час çуралакан йывăç. СПВВ. ИА. Кавăрăç питĕ кунĕ çурлать. СПВВ. ТМ. Çурăлакан кунĕ йывăç. Тюрл. Конĕ йывăç (колкое). КС. Кунĕ йывăç.

конкăра

кумкăра, конкра, (куҥгы̆ра, коҥгра), колода (для лошадей). СПВВ. Кункăра, колода для лошадей. Ib. Кункăра = лашасем пăтратаканни. Ст. Чек. Кункăра — лаша кăкаракан кункăра (çиме параççĕ, на обдиоке). Шел. II. 53. Яла кĕнĕ çĕрте çӳлĕ ту айĕнчен çăл сиксе пусса, валак тăрăх юхса, пысăк юман кункăра çине тулса, çырманалла, кĕмĕл пек çутăлса, шавласа, йăлтăртатса, юхса анать К.-Кушки. † Улăм çӳппи вĕçтертĕм, кункăра çине ӳкертĕм. ЧС. Вара лашана каялла киле çавăтса таврăнса, лупас айĕнчи кункăра çине çиме патăм, тет. БАБ. Кункăран пĕр енне утă хуратпăр, тепĕр пӳлĕмне (конюшни) лашасем хупатпăр. || Корытце, лоток, которым берут муку; с концов не закрыт. К.-Кушки. Кучкăра — лоток для муки. Шибач. Конкăра — çăнăх исе кĕреççĕ пĕçерме. КС. Кункăра — в роде корытца с незакрытыми концами. N. Конкăра — жолоб, на котором чуваши просевают муку и катают тесто. Хорачка: «сŏнŏк коҥгри». Икково. Конкăра — ночевка, с закрытыми или незакрытыми концами. || Род жолоба, употребляемого при варке пива. СПВВ. ФН. Кункăра — сăра юхтараканни. Сред. Юм. Конкăра теçе, чӳлмек лартса ăсла юхтаракан вараклă хăмана калаççĕ. Тюрл. Салат конкри (валак пек, он çинче сăра йохтараççĕ). || Корыто для посадки пчел (пчелы с корыта идут в улей), когда отроится рой. Торх.

кунлĕ

мирный, тихий, securus. Ачач. 82. Кунлĕ çын. Салтакран таврăннăранпа пĕрмай уссипе çӳрет. БАБ. Пурăнас ĕмĕр вăрăм пултăр, вилес кун кунлĕ пултăр (Моленье). N. Ют халăх çĕрĕнче те унăн çулĕ-йĕрĕ кунлĕ пулĕ. N. Сахал сăмахласа кунлĕ пурнăçпа пурăннă вăл. СПВВ. АС. Хулана пит кунлĕ кайса килтĕм (без препятствий?).

кунчак

кончак (кунζ’ак, кон’џ̌ак), то же, что пир кончи. Тюрл. Кончак пир тĕртнĕ чохне йопа çомăнче тăрать. || Связка плохого мочала. СПВВ. ЕХ. Мунчала сӳсен, начар йышшăне (= йышшине) ахаль чĕркесе çыхаççĕ, çавна кунчак теççĕ.

купăста пури

рассадник для капусты. СПВВ. Т. Купăста пури тесе, купăста вăррине акса шăтармалли тăватă юпа лартса тунине калаççĕ.

куплак

коплак (коплак), колодка под лаптями (тат. кутӓртмӓ). Икково. Ачасем çорконне çăпата çомне коплак çĕлеççĕ. Хорачка. Çăпата çомня çĕлеччĕ çорконя коплак, йӳçрен туса, йор шу тапрансан. || СПВВ. ПВ. Куплак — шарик; маленькая копна. Карамыш Куплак — дерев. шар для игры микле. || В перен. знач. В. Олг. Пĕр коплак та паман. Ни шиша (т. е. ничего) не дал.

куплюнка

назв. гриба. СПВВ. ФВ. Куплюнка — карта кăмпи.

купташка

плота у сохи. Вута-б., Изамб. Т. Хĕлĕпе тутăхса выртнă суха-пуç тимĕрне суха купташкине тăхăнтараççĕ. СПВВ. ТМ. Авăннă хăмана купташка теççĕ, тата пĕкрĕç тесе те калаççĕ. Купташка суха-пуçин пулат. Имен. Купташка — суха-пуç куккăрĕ, тимĕр лартмалли йывăçĕ. Шумерля, Шундряши. Купташка — часть «ака-пуç». || Шорк. Копташка, чурбан, обрубок корявого дерева. || МПП. Хăмăт купташки — клешни хомута? Çи чӳлĕк — хăмăт купташкисене çӳлтен çыхаççĕ. || Так обзывают горбуна. Орау. Е-е, купташка! См. капташка.

ана купчăкĕ

сорочка, в которой родилось дитя. СПВВ.

купшанкă

копшанкă (-ҥгы̆), назв. насекомого. Шорк. «Копшанкă, насекомые, обретаемые в земле. Хорт-копшанкă — сюда относятся все насекомые с твердыми крыльями». Шумерля. Купшанкă, назв. каких-то жесткокрылых. Персирл. Копшанкă — всякое насекомое. Тувси (Цив.). Копшанкă — жук (всякий). Завражн. Копшанкă — жук, жесткокрылое вообще. Тиханьк. Корăк çине ан выртар, онта копшанкă (насекомых) номай, холхая кĕрет. Якейк. Копшанкă, общее название многих жесткокрылых насекомых. Шибач. Копшанкă, черное насекомое. СПВВ. ТА. Копшанкă = ахаль хуртсем. || Мыслец. Копшанкă — мокрица. См. кăпшанкă.

кура-тăра

видя. См. Оп. иссл. чув. синт, II, 13, 14. Юрк. Хуçи те, лаши çапла час-час чарăннине кура, тăра, тытăнат аллинчи чĕн чăпăрккипе (у др. пушипе) ăшалантарма. Якейк. Кора-тăрах çынна шăва ятнăç! Ты на глазах дал утонуть человеку! N. Урапа çинче суха-пуç ларнине кура-тăра, ниçта ларма пĕлмесĕр тăрат. СПВВ. Кура-тăрах; кура-тăркачах.

курăнат

курнать, apparemment., видно, должно быть, кажется. N. Сирĕн ачасем хут вĕренме çӳреççĕ, курăнат. Юрк. Хура вăрман çинчи хура тĕтре, кайрĕ, курăнат, вăрманăн тăршшине. Янтик. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать; мана килет, кур(ă)нать. Эпир сана пымăпăр, пирĕн савни пасарта. Чураль-к. † Çинçе варта çинçе хĕр вăшкăлтатса вут çулать: мана илет, тет, курнать: манăн килте кил-вут пур. Регули. 462. Паян каймасть, корнать. СПВВ. Кур; курнать, видно; курнĕ: туйăнать курнĕ. (В тех говорах, где употребляются два выражения: курăнать и курăнĕ (курнĕ), первое из них выражает большую вероятность предложения).

курмах

по примеру; глядя на... Юрк. Ытти çынсене курмах, хулисенче, ялĕсенче (в своих городах...) хĕлĕ-çăвĕ (и зиму и лете) пурăна пуçланă. Ib. Пĕр чăваш, ытти çынсене курмах, пахча çимĕçĕ ĕрчетнĕ. СПВВ. Вĕсене курмах хам йĕрсе ятăм.

курак ури

грачья лапа. || Стайно вороб. СПВВ. Курак ури = çип çăмхаланă чухне хуракан виçĕ юплĕ тунката. Б. Олг. Корак ори, см. станок. N. Корак ори çинче ярнуççи тăрать. || Назв. несложного узора? ЙФН. Пирри пулат (выходит) ашăк пак, тĕрри пулат, курак ури.

ӳкеркĕç

(ӳгэргэ̆с'), рисунок, с которого копируют узор. Чутеево. СПВВ. Ӳкеркĕç = ӳкерчĕк.

ӳкен

то же, что ӳкем. СПВВ. Х. Ӳкен ― пĕр ӳкен çип ― приблизительно десятая часть (1/10) чувашского мотовила.

ӳкĕнĕç

раскаяние, досада. Чăв. й. пур. 7. Эппин аван ĕçлерĕр ĕнтĕ, тенĕ. Акă ман сăмаха асăнăр та, кайран пулăр (чит. пулĕ), тенĕ; ӳкĕнĕçе юлатăр. Епле эсир шухăшламастăр, авалхи йăлана пăрахса, çĕнĕ йăла тăватăр? тенĕ. N. Вилĕм ӳкĕнĕçсĕр пулмас, теççĕ. (Послов.) СПВВ. Ӳкĕнĕç, ӳкĕнес. Çамрăк чухне вылляса юл, ӳкĕнĕçе ан юлтăр (чтобы потом не каяться). IЬ. «Ӳкĕнĕçе юлатпăр ― в убыток, разорение».

ӳкĕт

(ӳгэ̆т, ӳг'э̆т'), наставление, вразумление. СПВВ. ИА. Пуçа хуйхă килсен, ватă çынсенĕн ӳкĕтне итле. N. † Ирхĕне тăтăм, тула тухрăм, çитмĕл çичĕ тĕслĕ сас илтрĕм; вăл сасăсем пире ӳкĕт мар, курайман тус пире тус мар. Юрк. Вĕсем пурте пире пиллесе, ырă сăмах каласа, ӳкĕт пачĕçĕ.

ӳкĕтленекен

«тот, кто старается добиваться известной цели?». СПВВ.

ӳкле

шалаш. Персирл. СПВВ. ТА. Ӳкле = хушă. СПВВ. МС. Ӳкле ― шалаш. Зап. ВНО. Ӳкле (Ядр. у.), хушă (Буин. у.); ӳпле, шалаш. Сёт-к. Ӳклери пак хăтланатăн. Поступаешь, как в шалаше. Б. Олг. Пĕлĕтлĕ çомăр килет, ачам, аттьăрах, тарас, тет. Ста капан ане (= айне), ста ӳклее кĕрес, тет. || Мякинница. В. Олг. Пшкрт. ӳклӓ. См. ӳпле.

ӳкле

снисходить, благоволить. Золотн. СПВВ. Ӳклес ― снисходить. Сомн.

ӳлече

околица. СПВВ. См, уличе. N. Ялта ӳлече алăкĕ-çинче (на полевых воротах) лараççĕ, тет, ачасем. ЙОН. Хусан (ял ячĕ?) ӳлечи выйлăннă; шăлан айĕн çӳресе, хĕрсем(-н?) йĕмĕсем çĕп-çĕтĕк.

ӳн

то же, что ĕн, ăн, удаваться. СПВВ. Ĕн, ĕç ĕнет, ӳнет, ăнать.

ӳпелен

(ӳбэл'эн'), ползать. Тюрл., Изамб. Т., Альш., СПВВ. См. упален. Сред. Юм. Пĕчик ача, пăртак пысăклансан, ȏра çине тăрайман чȏхне, ӳпеленсе çӳрет. IЬ. Пирĕн ӳпеленсе, çĕр ĕçлесех ĕмĕр иртет пȏл хоть. Вся наша жизнь, видно, пройдет в ползании по земле (т. е. за земледельческой работой). || Перевернуться, опрокинуться. Рак. Кимми ӳпеленсе кайнă та, хăйсене аранçех хупласа хуман. Лодка опрокинулась и чуть не накрыла их.

ӳпĕн

(ӳбэ̆н'), опрокинуться, навалиться, двигаться вперед. Орау. Çуна тӳнсе ӳпĕнсех карĕ. Сани так совсем и опрокинулись. СПВВ. Ӳпĕнес. Сам. 78. Ларать Кулюç тĕмсĕлсе, ― амĕш килессе кĕтет, вăхăчĕпе, шикленсе, чӳречене ӳпĕнет. Альш. Утнă-çемĕн малалла ӳпĕнсе пырать (о чувашской походке). Идет, все больше и больше наклоняясь корпусом вперед. Хăр. Паль.. 32. Терентей пĕр чарăнмасăр, васкаса, малалла ӳпĕнет (утать). Не делая никаких остановок, Терентий шагает все вперед и вперед.

ӳпке

(ӳпкэ, ӳпк'э), в Пшкрт. ӧпкӓ), pulmo(-nes), легкое(-ие). СПВВ. Х. Ӳпке ― легкие. || Обида, жалоба. Собр. † Атте-аннере ӳпке çук, турри çапла çырнăтăр. Я не жалуюсь, не обижаюсь на родителей. С. Тим. † Аттеçĕм те аннеçĕм, пеххил паманран ӳпкем пур! N. Ӳпки нумай. Много недовольства. Ст. Ганьк. † Атте-аннере ӳпке мар, турă çырни çамкара (атте-анне айăплă мар). IЬ. Манра мар ӳпке ― хăнта. Не я виноват, а ты сам. N. † Ай-хай, тăванĕсем, пĕр чунĕсем! Эпирех килтĕмĕр, хăр пымастăр, манăн çавăн-палан ӳпке пур. Ч. П. Сана нимрен те ӳпкем çук. Я ни в чем не обижаюсь на тебя. Сир. 79. Çылăхлă çынна хăйĕнчен çуралнă ачи-пăчинчен ӳпке тивĕ: ун пирки вĕсем усал ят çĕклеççĕ. Собр. † Ялан тулă акаттăмăр, пуçĕ пулманшĕн ӳпкем пур. Альш. † Çӳллĕ тусем çинче çуртçăм пур, вун-икĕ те вĕлле хуртçăм пур; çуллен çур хушмантан ӳпкем пур. Микушк. † Пĕр юманне касрăм, вĕлле турăм, хурт тытмантан ӳпке пур. || В следующ. отрывке то же слово в искаженном начертании? Байгул. Çула тăрăх çур-пилĕк, тырă пулманшăн ӳкĕм пур. Ай аттеçĕм, аннеçĕм, аякка панăшăн ӳкĕм пур!

ӳпкеле

Пшкрт. ӧпкӓлӓ, обижаться, укорять; роптать. СПВВ. Ӳпкеле: тек ӳпкелет. Сред. Юм. Тек ӳпкелет. Все пеняет. N. Мĕшĕн эсĕ манăн чĕппĕмсене вĕлертĕн? тесе, ӳпкелеме тытăнать. Зачем, ― говорит он, обижаясь, — ты перебил моих цыплят? Янтик. Пĕтĕм ӳпкеле-ӳпкеле (укоряя) йĕрет çав, мана курсан. Темĕншĕн ӳпкелемелле вара, эпĕ ăна ним те туман. Сред. Юм. Ӳпкелесе çӳрет. Хăнана кайсан кайран хуçине: пĕр те пăхмарĕ, тесе калакана: ӳпкелет, теççĕ (обижается).

ӳпке-сапка

обида, недовольство. СПВВ. Х. † Хăй саврĕ те, хăй килчĕ, ӳпки-сапки пулмарĕ. Сред. Юм. Ĕçкĕ-çикĕн ӳпки-сапки пȏлакан. Во время пира бывают разного рода неудовольствия. IЬ. Хăй тȏхса кайнă хĕрĕн ӳпки-сапки çȏк, он никама ӳпкелеме çȏк. У той девушки, которая выходит замуж уходом, не бывает недовольства, ей не на кого обижаться. N. Кăçал ĕçкĕ турăмăр та, ӳпки-сапки пулмарĕ (= кайран ӳпкелешекен пулмарĕ).

ӳпкĕн

неизв. сл. СПВВ.

ӳпле

(ӳпл'э), шалаш. Зап. ВНО. Ӳпле — навес, прикрытие. IЬ. Ӳпле, хушă. (Буин. у.), ӳкле (Ядр. у.), шалаш. Ягудар. Ӳпле ― алăклă, чӳречеллĕ, арпа хума. Над и перед дверью — навес, служащий для того, чтобы убрать с тока хлеб в ненастье. На одном конце или в стороне тока. IЬ. Ӳпле йĕтемĕн пĕр хĕрринче е пĕр пуçĕнче пулать. Хыпар № 5, 1906. Вĕсем шăтăксенче, е ӳплесенче (хушăсенче) пурăннă. Етрух. Ӳплинчен те инçех мар, тет (ар-çури). Завражн. Ут çолакансем ӳпле тăваççĕ çапăсенчен, утă витеççĕ. || Мякинница. СПВВ. Т. Ӳпле арпалăх (мяк.) тени пулать. В том же знач. и в Кич-к., Цив. Чураль-к. Хĕлле тутă, çулла выçă. (Ӳпле). С. Ӳпле — шалаш на гумне для мякины, в поле — для пастуха. СПВВ. ЕВ. Ӳпле ― арпалăх, авăн çапнă чӳх арпа хуракан çурт. Сказки и пред. чув. 15. Кайăк пырать ӳпле пек (величиною с мякинницу). || Большой, не прорвавшийся чирей. СПВВ. ТМ. Ӳпле; пысăк шăтман çăпана ӳпле теççĕ. Ӳпле тесе, ылханнă чухне пит калаççĕ: эх, сана икĕ урăна йĕкĕр ӳпле тухма пар! теççĕ.

ӳплес

неизв. слово. СПВВ. См. ӳп, йӳпле.

ӳплентер

опрокинуть. Изамб. Т. Чӳлмеке такам ӳплентернĕ. Кто-то опрокинул горшок. То же слово у СПВВ.

ӳрĕк-сӳрĕк

хмурый. Сред. Юм. Ĕçкĕ-çикĕре кăмăллă пăхман кил-хуçине: ӳрĕк-сӳрĕк çӳрет теççĕ. О том, кто неприветливо угощает гостей во время пирушки, говорят, что он суров, неразговорчив. СПВВ. ИФ. Ӳрĕк-сӳрек — кăмăла килменни, юратманни (то, что не нравится). Акă, сăра ĕçме килсен, хуçа: ах, çав хăна ӳрĕк-сӳрĕк каймарăши, чипер пăхмасăр! теççĕ. || Вяло, плохо. Шибач. Ӳрĕк-сӳрĕк, сӳрĕлсе ĕçлет. Тихо, плохо работает. Чертаг. Ӳрĕк-сӳрĕк ĕслет. Плохо, вяло работает. || Вялость (в работе).

ӳркевĕç

лентяй? СПВВ.

ӳтĕрмен

ленивый (наян çын). СПВВ. МС. Конечное «н» в рукописи можно прочитать и за «к».

ӳх

(ӳх'), филин. Янш.-Норв. СПВВ. Ӳх, ӳкĕ.

ăв

перед. СПВВ. Ăв ― ум: ман ăва ― ман ума. М. П. Петр. Ăв ― перед (ман ăвра). Б. Хирлепы. Ăври саппан — хĕр саппань (на груди у меня). Изванк. Пытарса пĕтерсен: ăвăнче пултăр, тесе, пĕр витре эрех илчĕç те, шăтăк (могила) тавра ларса, ĕçрĕç. Похоронив, взяли ведро водки и, рассевшись у могилы, роспили ее, говоря: «Пусть будет перед ним».

ăвăн

(ы̆вы̆н), стремиться, сильно желать. СТИК. Ăвăн ― гореть желанием. Çавна хĕнешшĕн ăвăнан та-ха. И. С Степ. Ăвăнас: çав хĕре илесшĕн ăвăнать. Çĕн-Ӳсел. Эй, ăвăнат та вăл ăна илешшĕн (каяшшăн)! Стремится взять ее за себя (или: выйти за него замуж). СПВВ. Текерлĕ кӳллисем ешĕл каю, утсем ăвăнаççĕ çиешшĕн. Ст. Чек. Ăвăватăп — желаю, стремлюсь (напр., купить). Изамб. Т. Манăн епле çăлас-ши (сено), тесе, ăвăнса çӳретĕп эпĕ.

ăвăш

(ы̆вы̆ш), назв. кустарника. Ф. И. Иван. Ăвăш пит хытă йывăç; хĕç шăлĕ тăваççĕ, пушă аври тăваççĕ; çырлисем хĕрлĕ. Юрăра та «ăвăш туя» тесе, юрлаççĕ. Тяберд. Ăвăш — кăпчанкă майлă. М. П. Петр. Ăвăш ― ягода, похожая на клюкву; принадлежит особого рода кустарнику. Хурамал. Юрк. Ăвăш ― дерево. Н. Якушк. Ăвăш ― назв. дерева. В том же говоре есть назв. другого деревца ― кăпчанкă. СПВВ. Ăвăш — клещовник. Зап. ВНО. Ăвăш, кустарник, ягодки... бывают красные; к осени чернеют; их глотают по нескольку штук от головной боли. В К.-Кушки ягоды этого кустарника считаются ядовитыми. Обр. чув. пес. Ĕнтĕ çил çаврăнать, ăвăшпа тупăлха авăнать. || Ăвăш — одуванчик. Рак. Кайсар. № 49. Ăвăш çаранра ӳсет. Ачасем хăлха алки туса выляççĕ. Зап. ВНО. «Ăвăш, çеçпĕл, подснежник». Ib. Çеçпĕл çеçки, кăмака мелки — писаная красавица (гов. в насмешку).

ăкла

икать. СПВВ. Ăклас — икать.

ăлас

стирать белье. СПВВ. Сомн.? См. ох.

ăмăр

(ы̆мы̆р), грудь животного. Книга для чтения 10. Шурă ăмăрне çулакаласа выртатчĕ. Лежала, облизывая свою белую грудь. N. Ăмăр, грудь животного. СПВВ. Ăмăр ― грудь у животных. Ч.С. Вара лашанăн ăмăрне, пĕççисене, чарисене хыпалакаласа пăхрĕ те: лаша акă ăçтан шыçăна пуçланă, тесе, лашанăн кайри чарине хыпаласа кăтартрĕ. СПВВ. ТМ. Ăмăр — выльăхăн мăйĕ айĕнче пырĕ тăрăх ашĕ усăнса çӳрет, çавна вара: ай-ай, ку выльăх таса, ăмралă! теççĕ. «Ăмăр» это свешивающаяся часть тела под шеей скотины, вдоль глотки. См. шăлкала.

ăмăр

время, склонное к дождю. Зап. ВНО. Ăмăр ― время, склонное к ненастью. Ib. Ăмăр, хăмăр çанталăк, время к ненастью, пасмурная погода. Çанталăк хăмăрланса тăрать. И. С. Степ. Ăмăр. М. П. Петров. Ăмăр — пасмурный (о погоде). Чертаг. Паян çанталăк ăмăртарах тăрать (пасмурновато). То же слово в Якейк. || Тихий (о погоде после дождя). Нюш-к. Ăмăр çĕр, ăмăр кун тесе, çăмăр çăвса чарăнсан, лăп çанталăк пулать; каçхине пулсан, ăмăр каç, теççĕ; кăнтăрла пулсан, ăмăр кун. СПВВ. Х. Ăмăр каç — пит ăшă каç, очень теплый вечер. Паас. Çанталăк ăмăр тăрать. Погода тихая, довольно теплая и пасмурная.

ăмăрт

(ŏмŏрт, ы̆мы̆рт), опередить, перегнать, перещеголять Пшкрт. Ăмăрт (ы̆мы̆рт), опередить. Чув. календ. 1911. Аэропланçăсем, пĕр-пĕринчен ăмăртса, сĕрен чух ут кустарнă пек, вĕççе çӳресе пăхнă. Пилоты попробовали полетать, стараясь перегнать один другого, как на скачках в праздник «сĕрен». Шурăм-п. № 25. Ваçли Кĕркурийĕ ăмăртсах çирĕ, тет. Григорий Васильев, говорят, ел, стараясь перегнать других. Яргуньк. Пĕринчен-пĕри ăмăртса тапăртатса тăраççĕ. (Жеребцы) топочут один пуще другого, как бы стараясь перещеголять друг друга. Зап. ВНО. Ăмăртса тыр выраççĕ, чопаççĕ, ташлаççĕ, йорлаççĕ. Жнут (бегают, пляшут, поют) на перебой, стараясь превзойти один другого. СПВВ. ТМ. Ăмăртмалла — пĕр-пĕринчен иртермелле ĕçленине: ăмăртмалла ĕçлеççĕ, теççĕ. В. Олг. Ăмăртса (ŏмŏртса) çиет (с'иэт). Ест наперегонки. Хорачка. Иккĕн ― пĕри хытă чопат та, вала илет; тепĕри холлен каят та, кая йолат ― ăмăртимест (ŏмŏрδиымэст). Истор. Дмитрий Иванович та ытти княçсем те аслă княçа кĕресшĕн пурте, пĕр-пĕринчен ăмăртса, Ордана кайнă. И Дмитрий Иванович, и другие князья, чтобы получить титул великого князя наперерыв спешили в орду. Янтик. Çаранта икĕ çын ăмăртмалла ут çулаççĕ. На лугах два человека косят сено, стараясь опередить друг друга. Беседы на м. г. Ялсенче, хуласенче çăвăн пек иртсе пыракансене темиçе килтен тухса хăйсем патне ăмăртмалла чĕнеççĕ. В деревнях и в городах таких прохожих приглашают каждый к себе наперерыв, выходя из своих домов. Сир. Ăссăр мухтанчăк çын вăхăта ăмăртса калаçать. Н. Шинкус. Пурте лашисене кӳлеççĕ те, пĕр-пĕринчен ăмăртмалла кустарса таврăнаççĕ. Все запрягают лошадей и, стараясь опередить друг друга, возвращаются домой. Стар. Яха-к. Ывăтсанах (одежду), часрах харпăр хăй тумтиррисене, ăмăртмалла чупса кайса, илеççĕ те, тумтиррисене силлекелесе, тăхăнса, килĕсене каяççĕ. Как только кинут (одежду), все бегут к ней, стараясь опередить друг друга, стряхивают ее, надевают и идут домой. Юрк. Пĕринчен-пĕри, ăмăртмалла ĕçленĕ. Работали, стараясь опередить один другого. Альш. Ăмăртмах. || Шарбаш. Ăмăртать, занимает чужое место.

ăмма

(ы̆мма), почему, зачем. Н. Седяк., Хурамал. СПВВ. Ăмма = мĕн тума. НТЧ. Акă ăна ăмма апла ят хунă, тет. Вот почему ему дали такое имя. Байгул. † Ăмма макрать çав атте? Лаша илсе каять; тетне? Пирĕн лаша урара. Что плачет этот тятя? Не думаешь-ли ты, что я уеду на (твоей) лошади? Наша лошадь (у нас) в ногах. См. мăнма.

ăмра

, (ŏмра), грудь лошади или коровы. КС. См. ăмăра. Шибач. Лаша ăмри. Пшкрт. Ут ы̆мри (не д). Н. Карм. Лаша ăмри — грудь. М. П. Петров. Ăмра — грудь. СПВВ. Ăмра — лаша кăкăрĕ. Ăмри сарлака (грудь широкая). Ст. Чек. Ăмра ― грудь животного (выльăх кăкăрĕ).

ăмсан

, (ы̆мзан), зариться, завидовать. М. П. Петров, СПВВ. Çын япалине ан ăмсан. На чужую вещь не зарься. Никит. Савăнмалăх сăнăм пур-ччĕ, ăмсанмалăх пĕвĕм пур-ччĕ. Хурамал. Вăл çын пит ăмсанса пăхать (манăн пулин-ччĕ вăл япала, тесе). N. Ăмсан = хапсăн.

ăн

(ы̆н), удаваться, хорошо уродиться. Изамб. Т. Ăнса пулнă купăста пуçĕ. Хороший вилок капусты. СПВВ. БМ. Ăнать = ӳнет = ĕнет ― идет хорошо, ладится, спорится. Юрк. Ĕçĕ çапла ăнманинне курсан, ку, Митук, тытăнат тепĕр тĕрлĕ шухăшлама. Увидев, что дело не ладится (что ему не везет), Дмитрий начинает строить другие планы. Ст. Чек. Вырма тухнă кун малтанах ăнман çынна хирĕç пусан, алă касассине пĕлтерет; кассан, час тӳрленмест, тет. Собр. 39°. Сутă тума кайнă чух пушă витре курсан, сутă ăнмасть, теççĕ. Если встретишь (женщину) с пустыми ведрами, когда будешь отправляться на торговлю, то не будет удачи в торговле. Юрк. Ĕçĕмĕр ăнтăр. Пусть будет удача в нашем деле. IЬ. Ăнмасан, ик-виç сутка та йӳççе ларат. Если не удастся, то киснет 2—3 сутки. Учите детей. Ача ăнасси, ăнмасси хамăртан нумай килет. Удача или неудача в детях много зависит от нас самих. Упа 702. Алăк патĕнче вырăн ăнсассăн, тĕпелелле ан ирт, теççĕ. Если место у двери будет удачным, то, говорят, не нужно проходить в передний угол. (Послов.). Учите детей. Ăннă ача ашшĕ-амĕшшен чăнах та пысăк ырăлăх. Для родителей хороший («удавшийся») ребенок действительно большое добро. Сред. Юм. Пит ăнса полнă, тесе, тыр лайăх, вăйлă, пĕрчĕллĕ полсан, калаççĕ (когда хлеб хорошо уродится). Чув. Кален. 1911. Çавăнпа, ир аксан, тырă ăнса пуласса ĕмĕтленме пулать. Поэтому можно надеяться, что рано посеянный хлеб хорошо уродится. Чув. календ. 1910. Ялти çавăн пек лавккасем нумайĕшĕ прикащик ăнманнипе малалла каяймаççĕ. Многие из таких деревенских лавок из-за неудачного (выбора) приказчика, не могут торговать успешно. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух умран кушак каçса кайсан, çул ăнмасть, тет. Если перебежит дорогу кошка, то не будет удачи в дороге. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ килнĕ çын ăнмасан (придет дурной человек), выльăх пымас, тет (не будет удачи в отношении скота). Истор. 51. Вăл та пулин ăнмарĕ, пăрахса кайрĕ. И тот оказался неудачным — бросил и ушел. Календ. 1903. Ĕçекен çыннăн ачисем ăнмаççĕ. У пьяницы не удаются дети (т. е. бывают больные). || Сред. Юм. Ачапча ăнмас ȏн. У него дети не живут.

ăнман

неудачный, неудачливый. Сред. Юм. Эй (произн. в нос с почти закрытым ртом) ăнман пăру! (Брань). Изамб. Т. Акă манăн пĕр ăнман Илче ятлă ывăл пур. Вот у меня есть один неудачный сын, по имени Илче. Чăв. й. пур. Вăл Микканăн халĕ икĕ ывăлĕ пур, икĕшĕ те ăнман, хăне хуман, икĕшĕ те чăрсăр, кампа килчĕ, унпа тӳпелешеççĕ. У этого Николая два сына, оба дурные; не по нему пошли; оба придирчивы, с кем попало схватываются. Ст. Чек. Ăнман çын, злой человек (таса мар ăш-чиклĕ çын). IЬ. Ăнман япала = начар япала, плохая вещь. Ист. церк. Франк çыннисем суя тĕне тытса пурăннă, пит вăрçа юратакан çынсем, усал, ăнман çынсем, этеме хĕрхенмен çынсем пулнă. О сохр. здор. 90. Анчах тĕп-сакайĕ аяккисенче усал, ăнман, пăнтăхакан, çĕрекен тăпра ан пултăр. Альш. † Ăнман çынпа çул çине ан тух, ырă улпут пек пуçна çухатăн. С дурным человеком не выходи в дорогу — потеряешь, как добрый барин, голову. N. Ăнман çын, несчастный, глупый. СПВВ. ИФ. Ăнман — пит ăслă мар, кăшăт тăн-тантарах. Ашшĕ çиленсен: эх, ăнман ачупăчу, çавна та тума пултараймас! Е япала çухатсан, тупаймасан, çапла калаççĕ. П.И. Мĕн турăн капла, ăнман, тесе калать, тет, амăшĕ. Что ты сделал, глупый! говорит ему мать. N. Ух та вырт кăмака çине, ăнман, тесе каларĕç тет вара (дураку). N. Ку улпут курать, тет те: эй, ăнман, ăçта кĕнĕ! тесе, хăй кĕпи-йĕмне хывса, кĕрет, тет

ăна

см. она, уна. СПВВ. Çăкăр ăнас.

ăнăраш

понять, сообразить. СПВВ. Ăнăрашса илтĕмĕр, сообразили, поняли. СТИК. Старик нимĕн ăнăрашса илмест: ме-ха, карчăк, эсĕ каласа пăх, эпĕ нимĕн те пĕлмерĕм, тет. СПВВ. Х. Ăнăрашша илтĕм, я пришел в сознание.

ăнкар

(ы̆ҥгар), смекать, понимать. А. Турх. Ăнкарас, смекнуть. Сир. 73. Паллă сăмахсенĕн тĕпне-йĕрне ăнкарасшăн шухăшлать вăл, юптару юмахăн тупсăмне тупма вĕренет. Конст. чăваш. Кукка чăвашла начар калаçать, инке аванах калаçать, инкен акăшĕ пĕртте калаçма пĕлмест, калаçнине анчах ăнкарать. Дядя плохо говорит по-чувашски; тетя совсем хорошо говорит; ст. сестра тети вовсе не умеет говорить, чуть только понимает. П.П.Т. Тата та нумай калать те, анчах пурне те ăнкармаллах мар. Хотя он и еще многое говорит, но всего нельзя понять. СПВВ. И.Ф. Ăнкар(м)ас — çын мĕн каланине уйăраймас. Вăл ăнкараймас халĕ, пăртак хуçкаланмалла, теççĕ. Ст. Чек. Ăнкарат = пĕрре каласассăн, ăнласа илет. Вăл ăнкарат = мĕн каланине пĕлет. Хăшĕ вăл каланине ăнласа пырат, ăна ăнкарат, теççĕ. Ăнкарса илет, юпласа хунине ăнласа илет, йывăр çавăрса каланине çавăрса илет. Череп. Ăнкар = тĕшмĕрт, понимать (не все). || Пшкрт. ы̆ҥгар — настроить?

ăнкă-мăнкă

то же, что анкă-минкĕ. СПВВ. Анкă-минкĕ = ăнкă-мăнкă.

ăнраш

(ы̆нраш), понимать, смекать. Череп. Пирĕн Иван çырăва ăнраша пуçларĕ. Наш Иван начал понимать в письме (в грамоте). Ст. Чек. Вăл çырăва ăнрашат ĕнтĕ. Он кой-что в грамоте уже понимает. IЬ. Ăнрашса илеймен. Не смекнул, в чем дело; не расчухал. Шурăм-п., № 1. Чăваш арăмĕ, ку сăмахсене ăнрашса илеймесĕр (не поняв): епле кута кăтартас? тесе, шухăшлать, тет. || Бормотать, говорить невнятно, бредить. Тюрл. Ӳсĕр çын ăнрашша выртать. Пьяный лежит и бормочет. СПВВ. Ăнраш; ăнрашкала, бредить.

ăнсăртран

нечаянно, случайно, неожиданно, вдруг. О сохр. здор. 118. Ак хăш чухне тата ăнсăртран ӳксе хул е ура хуçăлать. Вот еще иногда от нечаянного падения ломается рука или нога. СПВВ. ИА. Ăнсăртран, нечаянно. Юрк. Пупĕ те старастийĕн чĕлхи çинчен кирлĕ мар сăмах ăнсăртран ĕçĕрĕннине илтсен: стараста, эпĕ тепĕр хут авланмарăм-çке, мĕшĕн эсĕ мана апла калатăн? тет. И священник, услыхав, что с языка старосты сорвалось нечаянно неприличное слово, сказал ему: «Староста, кажется, я во второй раз еще не женился; почему ты мне так говоришь?» . Пиçнĕ яшка ăнсăртран тăкăнса кайни ĕç ăнмасса систерет. Если сварившееся варево (яшка) нечаянно прольется, то, говорят, это к неудаче. . Пурте вуласа ларнине курсан, ăнсăртран ку юлхав ачине те вĕренмесĕр кăмака умĕнче тăнине курах каят. IЬ. Чипер çынсем урлă, çта арăм ыйтнă пирки, хăш чухне çапла ăнсăртран вырăна-мĕне çаклансан, савăнса, кăшт анчах ĕçсе пăхатăп. Попав, через хороших людей, или через просьбу жены, куда-нибудь на службу, я с радости немного выпиваю. . Йывăç çурт туса парсан, ăнсăртран çунса-туса кайсан, татах вĕсем валли çурт тумалла пулат. IЬ. Вăл ăнсăртран шыва кайсан, эпĕ ун хыççăн каçмăп. Если она вдруг утонет (свалится в воду), я за нею не пойду. Н. Ч. Ăнсăртран, эсĕ мана итлемесен, эпĕ сан çинчен патша турра пуççапса тархаслăп, терĕн. Орау. Ачана ытла ан йăвала (не мни), ăнсăртран (вдруг еще) ача хулне мăкăлтăн тата. N. Ăнсăртран-мĕнтен вĕсем мана ан улталаччăр. СПВВ. КЕ. Ăнсăртран — пĕлмесĕр тунă япала. Сред. Юм. Ăнсăртран шывва ӳке парсан, тесе, çын шыв хĕрĕнче пăртак-çиç тытăнса тăрсан калаççĕ (говорят человеку около воды, когда от неосторожности с ним может случиться несчастье). . Çил вăйлă чȏхне лоткапа Атăл çине ан кĕрĕр, таста ăнсăртран лȏтка çавăрнса ӳкĕ. Во время сильного ветра не выезжайте кататься на лодке на Волгу: случайно может перевернуть лодку. СТИК. Ăнсăртран, очень редко; неожиданно, непоследовательно, случайно. . Таçтан ăнсăртран чир килсе çыпçăнчĕ. Откуда-то неожиданно пристала ко мне болезнь. Шел. 163. Ăнсăртран вĕççе пӳрте кĕрсессĕн, манăн пуçăма сар çу сĕреççĕ: сан çăварна — çу, тутăна — пыл, теççĕ. (Гов. ласточке). В одной рукописи вм. «ăнсăртран» написано: ăнсăр сăртран. N. Ăнсăр сăртран килтен хĕрт-сурт писсен, вара пархатарлă мар, тет (не к добру).

ăнтăрлă

неясно, не прямо, загадочно. СПВВ. Т. II. Загадки. Ăнтăрлă, чĕнтĕрлĕ, алки вĕçĕ чĕнтĕрлĕ. (Алка). Упа 593. Ăнтăрлă, чĕнтĕрлĕ, арки вĕçĕ кĕмĕллĕ.

ăнтăх

(ы̆нды̆х), клясться, божиться. См. тупа ту. Зап. ВНО. Уншăн мĕн ăнтăхмалли пур? Из-за таких пустяков зачем так клясться? (Ядр. и Сызран. уу.). Полтава 234. Ăнтăхса хыт тупăшрăн (клялся). В. Олг. Ăнтăх, божиться. Слепой. Ăнтăх, клясться (торра, хĕвеле асăнать, çĕр кышлать). Эп çав япалана илмен, торăшăн та, хĕвелшĕн те, уйăхшăн та! (клянусь богом и пр.). СПВВ. Ăнтăх — ăнтăхать, «клятва на вещи, напр., через лошадь». Хурамал. Тупа туса, ăнтăхса пĕтрĕ. Очень много божился. Б. Олг. Тора (= торра) асăнса, ăнтăхсах асăнчĕ (поклялся). Хорачка. Пустоj ы̆нды̆ҕат, божится попусту. Питушк. Ăнтăхать, чунне çиет (грешит), турра-пӳлĕхе ăнтăхать, тет. М. П. Петров. Вăл хăй тасишĕн ăнтăхать (клянется).

ăншăрт

(ы̆нжы̆рт), порча, постигающая человека вследствие чьей-либо ссоры. СПВВ. КЕ. Ăншăрт, хаяр çын вăрçсассăн, тепĕрне çантах темĕскер лекет, ăна: ăншăрт ӳкнĕ, теççĕ. То же знач. и в Сред. Юм. Н. Карм. Çынпа вăрççассăн лекет, теççĕ ăна. Çынпа вăрççан, кайран çын чирлесессĕн: çын ăншăрчĕ лекнĕ, теççĕ. Вара вĕтĕ икерчĕсем тăваççĕ те, чирленĕ çыннăн пуçĕ тавра çавăра-çавăра, сăмахсем калаççĕ: çавăн ăншăрчĕ тухтăр, унăн ăншăрчĕ тухтăр, теççĕ. Унтан вара, хире кайса, лартаççĕ. Нюш-к. Çынсем вăрçнине курсан, сурса иртсе кайма хушнă ваттисем; сурса иртсе каймасан, ăншăрт ӳкет, теççĕ. [Ăншăрт ӳксен, чĕрне çине шурă (пятнышки) тухать]. Ст. Ганьк. Килти ăншăрт пусан та, тул ăншăрчĕ, (мир) халăх ăншăрчĕ, пуху ăншăрчĕ, арăм ăншăрчĕ, хĕр ăншăрчĕ, арçын ăншăрчĕ, ача-пăча ăншăрчĕ ― çилпе килсен, çилпе кай; çулпа килсен, çулпа кай; ан тавлаш, ан хирĕç, таврăн. Н. Седяк. Ăншăрт çынсем вăрçнине курса хăранăран пулать, теççĕ. Кăмакана кумкка тăвар пăрахаççĕ: вăл унтан шартлатса сирпĕнсе пĕтет; тĕпренчĕксене пухса, шыв çине ярса ирĕлтерсе, шывĕпе алăк хăлăпсем, сак хăмине çуса ĕçтереççĕ. Макка 235. Унтан тата ăншăрт тăваççĕ, ăншăрта ак мĕншĕн тăваççĕ: кам-та-пусан пĕр-пĕр çын вăрçнă çĕрте тăрсан, çавăнтан кайран е пĕр-пĕр япала ыратсан, е ăш-мĕн е пуç ыратат-и, хуть те мĕн ыратсан та, вара: ăншăрт ӳкнĕ, тесе, ăншăрт тăваççĕ. — Ăншăрта ăна ак çапла тăваççĕ: пĕр начар путеке илеççĕ те, çыран хĕрне кайса, çунтарса яраççĕ; çавнах тата тепĕр тĕрлĕ ак çапла тăваççĕ: çăнăх илсе, вĕçтерсе яраççĕ те, унтан вара: чире вĕçтерсе ятăмăр, теççĕ. Магн. М. 142. Ăншăрт (хаяр). . Ăншăрт ӳкни. Альш. Ăншăртран вĕрес. Заговорить болезнь ăншăрт. Упа 656°. Хĕрĕх те пĕр чул çине хăçан ăншăрт ӳкет, çавăн чухне тин ӳктĕр. М. В. Шевле. Ăншăрт — болезнь. Жертв. кн. Ăншăртъ (sic!) Ашшĕ така (вар. Ăншăрт Ашшĕне така). У ăншăрт есть и мать. IЬ. Аншарт сирен (чит. ăншăрт сирен). || «Ожесточенный.» Полтава 221. Ăншăрт çынпа тĕл-пулсан, пĕрле куç-çуль юхтарать (с ожесточенным слезы льет). || Бранное выражение, что-то в роде русского «чорт». М. Яльч. Чертаг. Ăншăрт пак çиленсе çӳрет. Ходит и злится как ăншăрт. Ст. Чек. Ăншăрт: 1) что-то йӳçĕ; йӳçĕ япала; 2) ăншăрт, тесе, çынна калаççĕ: тискер, хаяр çын пулат, тискерĕн пăхат. Ăншăрт пек пăхат.

ăншăрт-курăк

или ăншăрт-курăкĕ, назв. растения. Ст. Чек. Ăншăрт курăкĕ: вар ыратнăран вĕретсе ĕçеççĕ. СПВВ. Х. Ăншăрт курăк, трава от сглазу. Хурамал. Ăншăрт курăкĕ. Ăш ыратсан, пуç ыратсан, çавна, вĕретсе, ĕçеççĕ. Adonis (vernalis?). Сред. Юм. Ăншăрт кȏрăк. Кашк. Ăншăрт-курăк(-ы̆к), то же, что у др. хаяр-çырли. Сред. Юм. Ăншăрт ӳксен, çиекен çинçе корăк (вĕтĕ тȏналлă, çӳлĕçлĕ, вĕтĕ вăрăлă корăк). СПВВ. ИА. Ăншăрт — çил ӳксен, ăншăрт курăкне ĕçме хушаççĕ. Букв. 1904. Тин ешерекен çемçе курăк çинче ахах евĕрлĕ ăншăрт курăкĕ шăтса тухрĕ.

ăракатка

(ы̆рагатка), решетка. СПВВ. МС. Собр. Ăракатка-ăракатка çула пире на пире пуç питтине пакарав ваницав ăшту мана ту мана. Туртрăм лартрăм шăкăлтăм. || Перила моста. Сред. Алг. Унта кĕмĕлтен кĕпер хывтарнă иккен, чукунтан сăвайне çаптарнă иккен, ылттăнтан ракаткине тунă иккен.

ăратне

(ы̆ратн'э, с малозаметным ы̆), род, родня по мужской линии. К.-Кушки (здесь-же хурăнташ — р. по женской лин.). Самар. Мĕшĕн шавлат-ши çав халăх? — Çĕнĕрен ăратне ярасшăн. По какой причине шумит тот народ? — Из желания включить в свою среду новую родню. N. Масар çинче ăратни-ăратнипе (целыми родами) хăйсен вилнĕ çыннисене, пытарнă тăприсем патне пырса, хываççĕ. Альш. † Пуян хĕрĕ пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм. Хотела бы я быть дочерью богатых родителей и не выходить (замуж) из своего рода. Буин. Ăратне — кровная родня, но хурăнташ ― свойство. М. П. Петр. Ăратне — родство. СПВВ. «Ăратне — родня, —вкоренившееся слово».

ăратник

урядник. Орау. Ман атте, эпĕ пĕчĕккĕ чухне, ăратнике кĕчĕ те, пурăнма «Хапăс» ятлă яла кайрĕ. Когда я был маленьким, мой отец поступил в урядники и переехал жить в село Абызово. || Порода. СПВВ. † Нарт-нарт кăвакал, ăратне лутра, мĕн тăвас?

ăрахмат

(ы̆рахмат), спасибо. СПВВ. Ч.П. Хурамал. Ăрахмат халь те укçа эсĕ патăн мана кирлĕ чух. Ладно (спасибо), что ты дал мне денег, когда мне было нужно. . † Ах, аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕм! ăрахматах пире тунăшăн. Ах, мой милый отец и моя милая мать! спасибо вам за то, что вы родили нас.

ăричак

(ы̆ρиыџак, с кратким ы̆), рычаг. Якейк., СПВВ.

ăрăм

(ŏрŏм, ы̆ры̆м), наговор; способ или приём, который употребляется наговорщиками (знахарями, колдунами и волшебниками). СПВВ. Ăрăмласа хуни; ăрăм пĕлет — волшебство, чары; тухатмăшсем ăрăм пĕлеççĕ. Чăвашсем. Эпи карчăксем нумай ăрăмсем тăваççĕ тата. Повивальные бабки совершают еще много других суеверных обрядов. || Способ, сноровка. Хир-бось. Ăрăмне пĕлмесĕр персен, нихçан та тивретес çок. Если выстрелишь, не зная сноровки, то никогда не попадешь. || Толк. Питушк. Пĕлмелле те мер, ăрăмне те кĕмелле мер (не поймешь) сăмах калаçнине. Ст. Чек. Мĕн ăрăм пĕлет-ши вара вăлă? М. П. Петр. Ăрăм çук = манер çук. В каз.-тат. өрөм «суеверная примета», см. «Бӓjāн-ӫl-Хаkk» за 1912, № 1118.

ăрăмăç

наговорщик. СПВВ. И. А. Ăрăмăç — çынна усал тăвать. Наговорщик делает людям зло. || Сред. Юм. Ăрăмăç, изобретатель, мудрец.

ăрăмлă

(ы̆ры̆млы̆), соблюдающий все обряды. Изамб. Т. СПВВ. Ăрăмлă.

ăрăскал

(ы̆ры̆скал), счастье. СПВВ. Ача-пăча ăрăскалне чăхсем çăмарта нумай туччăр (= телейне). На счастье детей пусть курицы несут побольше яиц. Сказки и пред. чув. Çаплах вара, Нарспиçĕм, çук-ши манăн ăрăскалăм? (неужели у меня нет счастья?). Собр. Ылтăн ука хутри явăнтăр, пирĕн ăрăскалсем çавăрнтăр (пусть воротится наше счастье). Микушк. Пирĕн атте-аннен ачи нумай пулин те, ăрăскал çук (нет счастья). IЬ. Ăрăскал, счастье. N. Ăрăскал, ăрăскаллă çын (= телейлĕ). N. Санăн ăрăскал пысăк = аван пурнăçлă; санăн пурнăç аван; удача.

ăрт

неизв. сл. СПВВ. ВА. Ăрт кайнă.

ăрша

(ы̆ржа), зной и марево во время поспевания ржи. Череп. Пролей-каша. Ăрша вылять — марево. IЬ. Ăрша ― тырă полтараканни. Альш. Çула, тырă вырнă чухне, ăрша пулать. Тырра ăрша пултарать, теççĕ. N. Пĕр кĕтӳçĕ ăршана хăваласа кайнă. Один пастух гнался за маревом. Череп. Ăрша юхат (а не вылят). Марит. || Ржа (Mehlthau, Brand im Getreide). Паас. Пухтел. Мгла, уничтожающая хлеба: бывает тырă пулнă вăхăтра; вĕтелентерет (т. е. сушит; «мăкăрлантарать», т. е. стоит мгла). Тайба. Ăрша тиврĕ (тат. рӓшӓ), туман (мгла) попортила хлеба, задержала их рост, развитие. Трхлб. Тырăсене ăрша ĕнтсе ячĕ. (Тогда бывает плохой налив). IЬ. Паян ăрша. СПВВ. Х. Ăрша(?). Вопрос ― оригинала. || Божество? Т. VI. 7. Ăрша амăшĕ, ăрша хаярĕ.

ăс-хакăл

умственные способности, разум. Баран. 145. Турă ăна, ăс-хакăл парса, вĕренме хастарлă тунă. СПВВ. ПВ. «Ăс-хакăл = ум; в умственном отношении». Апок. 256,9. Кунта тăнлă ăс-хакăл. Сборн. мол. Ăс-хакăлсем таса маррине тасатать. IЬ. Хăвăн çак халăхна лăпкă, хуйхă-суйхăсăр пăхса усрама ăна ăс-хакăлна пар. N. Ăс-хакăл, способность. || Нрав. Яргуньк. Ну, ун арăмин ăс-хакăл лати çук (плохой характер).

ăскăч

(ŏскŏч), черпалка; сачок. СПВВ. ОН. Ăскăчпа чурхат çинчен стаккан çине сăра тултараççĕ. Тюрл. Ăскач — сăра толтарать корка çине (в роде ковша). КС. Ăскăчпа тырă ăсаççĕ (совок для жита). В Сред. Юм. это назыв. савăк. Абыз. Ăскăч «лоток». Персирл. Ăскăч (ŏскŏч), сачок. IЬ. Ăскăчпа ăсса илеççĕ. См. вача.

ăсан

(ŏзан, ы̆зан), тетерев. Вомбу-к. Якейк. Ăсан — чăхă нушшĕ хора тĕрлĕ кайăк. . Ăсан — чăх пек, вăрманта порнакан кайăк. То же слово в Хир-бось (Тойсинск. вол.). СПВВ. Х. Ăсан, тетерев. . † Хура вăрман хĕрринче тăхăр ăсан йăви пур. Лашман. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. Пшкрт. Ы̆зан, тетерев. Шибач. ŏзан (кăвакрах, чăхă пак пор). Чертаг. Ăсан алтать (или: кăлтăртатать). Юрк. Вăл çапла тăванĕсемпе те ял-йышĕсемпе те ялан вырăсла калаçнăран, хăйсен ялĕсем, ăсансем, часах ăна, вăл епле çынне курса чухласа, ăна: «вилнĕ çын» тесе, çĕнĕ хушамат панă.

ăсат

(ŏзат, ы̆зат), провожать, проводить. СПВВ. Х. Ăсатас, усатас. К.-Кушки. Мана ăсатма исе каятни? 1) Возьмешь ли меня с собой провожать (кого-нибудь). 2) Возьмешь ли меня в провожатые? Юрк. Вăсене ăсатсан, земск. н. кăсем патне пырать. Проводив их, земский начальник приходит к этим. Ала 69°. † Курки чăпар, пылĕ хăла, мĕшĕн ĕçейместĕр, хăнисем? Сирĕн ĕçĕрсе (чит. ĕçессĕре) камсем пĕлмес? Йăпататăр тутлă чĕлхĕрпе, ăсататăр хăла пылăрпа. Бюрг. † Ăсатассăр пулсассăн, ăсатăр улма пахчи патне çитиччен. Если хотите провожать, то проводите до яблонового сада. Бюрганский. Часрах ăсатса ярăр! Поскорее (вы) проводите их! Сала. 26. Хĕверисем: капла кăна нимĕн те тăвас çук, тесе, кăна пĕр пăлан тирĕ укçа парса ярса, килне ăсатса ярашшăн пулнă. КС. Пирĕн лашасене çавăн ывăлĕ ăсатса янă, тет (указал ворам все ходы, и те украли). Орау. Йĕрне (жгут в игре), шыраканни йĕр патнелле пыра пуçласан, йĕрне урăх çĕрелле ăсатаççĕ (тихонько спроваживают).

ăçта

(ы̆с'та), где, куда. См. çта, ста, шта. СПВВ. Х. Ăçта, ăшта. Юрк. Пӳрте çунтарса ярсан, вара ачам хамăр ăçта пурăнăпăр? Если мы сожжем свою избу, милый мой, где же сами-то будем жить? Юрк. Ăçта каятăн? — Киле тавăрăнатăп. — Ăçта, кайсаттăн? — Ĕçе кайсаттăм. Куда идешь? ― Домой возвращаюсь. Куда ходил? — Ходил на работу. ССБ. Ашшĕсене чĕнтерсе, вĕсем ăçтине ыйтса пĕл-ха, тенĕ. Вызови родителей и узнай от них о том, где они. Изамб. Т. Сана калани ăçта кайса кĕрет-ши? Ты не слушаешь никаких увещаний. || То-то. Юрк. Хăй ялан килтен: ăна илме, кăна илме; çавна илтĕм, кăна илтĕм, тесе, ăçта виçĕ тенкĕ, ăçта пилĕк тенкĕ укçа ыйтса илет. Он постоянно получает («выпрашивает») из дома деньги, то три рубля, то пять рублей, ссылаясь на то, что нужно купить то то, то другое, или что он купил ту или другую вещь. IЬ. Укçа нумай çаклатнисем ăçта çапла хуçасем, е улпутсем çул çине ӳкерсе хăварнине тупнă пулаççĕ, ăçта тата çĕр айĕнчен шăтăк, мĕн алтнă чухне пĕр хуран ылттăнпа кĕмĕл тупнă пулаççĕ. Ст. Яха-к. Çав пӳртен тиекен чирпеле ăçта куç пăсăлат, ăçта çан-çурăм ыратат, теççĕ. См. ĕретлĕ. || Разве только. Ст. Яха-к. Килте ăçта уксак сукăрсем, тата тепĕр кун валли икер-кукăль тума хĕрарăмсем анчах юлаççĕ. Разве только остаются дома калеки (хромые и слепые), да бабы, которые должны печь блины и пироги. || Как. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Ăçта пирĕн пеккине апла тырă илсе килме? Эпир вĕт пӳртрен те тухаймастпăр! (Руссицизм?).

ăçталла-кунталла

в разных направлениях (в перен. см.?). СПВВ. Ăçталла-кунталла шухăшласа лараттăм.

ăçтан çитнĕ унтан

то же, что ăçтан кирлĕ унтан. СПВВ. Ăçтан çитнĕ унтан = ăçтан килчĕ унтан.

ăтăр

(ŏдŏр, ы̆ды̆р), водяная крыса? КС. Ăтăр ― небольшой зверь; хорошо плавает в воде и питается водяными насекомыми и рыбой. Шурăм-п. № 27. Ăтăр — животное, похожее на мышь. Зап. ВНО. Ăтăр ― речная выдра. Ст. Чек. Ăтăр ― водяное животное, величиною с крысу. Орау. Пусмалана пулă тытнă чухне пусмалана ăтăр (ŏдŏр) кĕрсен, пусмалана çурса тухса каять. Сред. Юм. Ăтăр — арлан пик — пĕчик хирти кайăк. Якейк. Ăтăр — пĕвере порнакан кошак çури пак хора кайăк; вăл кайăк яланах пĕве шăтарать. А. Турх. Ăтăр — чиркас манирлĕ, пысăккăшĕ, чиркасран яштакарах, чăмăртарах, тăрхалларах, пăтăр-патăр туса чупать, йывăр чупать. Шыва сикнĕ чухне, чул пăрахнă пек, панчă! тăвать. Нюш-к. Ăтă ― в роде мыши, черная, разрывает снасти. . Ăтăр (ŏдŏр) — в роде мыши, живет в воде. Шибач. Ăтăр — кайăк, шура порнать; полă тытма лартсан: ăтăр (шака) касса кайнă, теççĕ. Н. Карм. Ăтăр (ŏдŏр) — шывра, сăрă, ăна тытаççĕ (маленький): арман пĕвисем çурать, сиен тăвать. N. Ăтăр пек сĕтĕрет (говорят о скопидоме?). || Выхухоль (?). Начерт. 178. Ăтăр — выхухоль. || Хорачка. Ăтăр (ŏдŏр) тăпра алтса çӳрет, пĕтиççĕ (пэ̆д'ис'с'э̆). СПВВ. ТА. Ăтăр = арлан. || Личинка? Шурăм-п. № 27. Ăтăр — личинка. Тюрл. Ăтăр (ŏдŏр), большой белый червяк с красной головкой, водится в гнилушках. || Тяжелый человек. Тюрл. Йывăр çынна ăтăр теççĕ. || Фамилия. К.-Кушки. Ăтăр Ваççи, по-русски — Василий Удюркин. Букв. I ч. 1904. Пĕр вăхăтра Ăтăр Яхварĕ çуркунне, урам хушши хуралсан, армана кайма тухнă. || Маленький человек. Моргауши. || Крот. Б. Олг., В. Олг. Ăтăр, ори каялла; она кайора теччĕ тата. Так ли? СПВВ. ТА. Ăтăр — çĕр чавала пыракан кайăк.

ăха

ты сам. СПВВ. ТА. Ăха кай — ху кай. Пшкрт. Эсĕ ăха (ы̆ҕа), ты сам. . Ы̆ҕа, ты сам.

ăш-пăш

съестное. СПВВ. ПВ. Срв. аш-пăш.

ăш-чикке кӳлетни

быть злопамятным. СПВВ. ИФ. Ăш-чикке кӳлетес — вăрççан-тусан, шав килĕшмесĕр çиленсе çӳрес. Ĕнтĕ ытла ăшне-чиккине кӳлетекен çын та пулат кам! теççĕ.

ăшăрлан

вероятно описка вм. ăмăрлан. СПВВ. Х. Çанталăк ăшăрлана пуçларĕ, малтан уярччĕ. Погода начала хмуриться, а до этого было ясно.

ăшкăл

то же, что хăшкăл (замаяться). СПВВ. Ăшкăл = хăшкăл. Ib. Хăшкăл = ăшкăл. И. С. Степ. Ăшкăлнă.

ĕккĕ-теккĕ

кое-как. СПВВ. ПВ. Ĕккĕ-теккĕ вара тукаларăмăр. Сделали кое-как.

ĕлкен

повидимому описка. См. ĕлккен. СПВВ. «Ĕлкен пурăннă, ĕлкен пурăнăç ― в довольстве, роскоши?» Вопрос ― оригинала.

ĕлкер

(ӧ̌л’г’эр, э̆л’гэр), плеяды, Утиное гнездо (созвездие). СПВВ. Х. Ĕлкер = Ала-çăлтăр. Никит. Ĕлкерпе (çичĕ çăлтăр пĕр çĕрте купаланса тăраççĕ) уйăх катаран иртсессĕн сĕлĕ вăрăм пулат; çывăхран иртсессĕн сĕлĕ кĕске пулат. Вăл мартра иртет. Çав мартра Ĕлкер миçе каçра уйăхран иртет, çавăн чул ернерен юр кайса пĕтет. Если созвездие Плеяд и луна пройдут далеко одно от другого, то, говорят, будет высокий овес; если близко, то низкий. Это бывает в марте. Тогда же, через сколько ночей созвездие обгонит луну, через столько недель сойдет снег. Чертаг. Ĕлкер (ӧ̌л’г’эр) ― звезды. Якейк. Ĕлкер, иначе Ала-çăлтăр (7 звезд). Н. Седяк. «Ĕлкер ― Кайăк-Çулĕ» (т. е. Моисеева Дорога, Млечный Путь!). Чув. прим. о пог. Ĕлкер (Ала-çăлтăр), Плеяды. Ib. Ĕлкер (Ала-çăлтăр) Нурăс уйăхĕнче [март светили (!) çуралсан] уйăхăн çӳлĕ енчен иртсен, çур типĕ килет (юр час каймасть, çăмăр пулмасть), çав çул çăвĕпех уяр пулать etc. Б. Олг. Ĕлкер (ӧ̌л’г’эр) ― одна звезда. Микушк. † Уйăхпа Ĕлкер çĕр çутти. Ib. Ĕлкер = Ала-çăлтăр («Утиное Гнездо»). Икково. Ĕлкер-çăлтăр (-дŏр), Плеяды.

ĕлкер

встретилось в одном выраж. СПВВ. Х. Ĕлкер курăнать ― чуть-чуть мелькает вдали.

ĕлкĕ

(э̆л’гэ̆), образец, модель. И. С. Степ. «Ĕлкĕ, образец, модель». М. П. Петр. Ĕлкĕ ― выкройка. Хурамал. Тумтире ĕлкĕпе касаççĕ. Одежду кроят по выкройке. Ib. Пĕр-пĕр япаланăн ĕлкине илес. || Вид, форма. Ст. Чек. Атă ĕлки-кăна. Только слава, что сапоги (о плохих сапогах). Ib. Ку аттăн ĕлки-кăна. Только по виду сапоги, а на деле никуда не годятся. || СПВВ. АС. Ĕлкĕрен ӳкнĕ вăл = халтан кайнă.

ĕлккен

(э̆л’ккэн'), великолепный. И. С. Степ. Ĕлккен. Юрк. Çине тăхăннă тумтирĕсене, хамăр чăваш тумĕсене, темĕн тĕрлĕ ĕлккеннисене, ытарма хал çук. Невозможно наглядеться на их одежду, ― на нашу чувашскую одежду, очень красивую (на вид). К.-Кушки. Ĕлккен = аван, великолепный. Юрк. Ун çине апла пит ĕлккен мăрамăртан тунă паметник лартнă. || СПВВ. Ĕлккен тумланас, пышно нарядиться.

ĕмĕлке

(ӧ̌мӧ̌л'г'э, Пшкрт. э̆мэ̆лђӓ), тень. См. ĕмĕл. СПВВ. Ĕмĕлке = мĕлке. ЖМЕ. Кĕл-туса чарăнсассăн, Зосима çын ĕмĕлки çине тинкерсе пăхнă та, чăнах та вăл çын иккенне тин палланă. Помолившись, Зосима присмотрелся к человеческой тени, и понял, что это был человек. Собр. Сиввĕ пӳртĕн ĕмĕлки çук. (Нӳхреп). Абыз. Ĕмĕлкинчен хăранă, тит (= мĕлкинчен хăранă). Испугался своей тени. || Отражение. Орбаш. Ĕмĕлке, отражение. . Унта (в колодце) вĕсем тупăк пак ĕмĕлке курнă. Они увидали в колодце отражение гроба. || Неясный образ. Чаду-к. Хĕвел тухнă чух, вăл таçта пĕр ĕмĕлке курнă. Иван йывăç çинчен аннă та, çав ĕмĕлке патне кая пуçланă. Вăл ун патне çитсен, пĕр пăхăр пӳрт ларнă. При восходе солнца он увидал где-то тень. Иван слез с дерева и направился к тени. Когда он добрался до нее, то оказалось, что это был медный дом. Чăв. юм. 1924 (Пред.). Уйăх çинчи ĕмĕлке хĕр ĕмĕлки мар, тусенĕн ĕмĕлки.

ĕмĕр вĕçне

до конца жизни. СПВВ. Ĕмĕр вĕçнех суккăр пулать.

ĕмĕтсĕр

не имеющий нăдежды. Н. Яха-к. Турăран ырлăх килтĕр, шуйттан ĕмĕтсĕр пултăр, эпĕ ĕмĕтленни çиттĕр. (Моленье). || Жадный. Сред. Юм. Тăрана пĕлмен, нăмая хапсăнакан çынна ĕмĕтсĕр, теççĕ. СПВВ. МА. Ĕмĕтсĕр. Ай, ĕмĕтсĕр! Мĕн панипе тăранмастăн! Ах, какой жадный, не удовлетворяешься тем, что дают! То же выраж. в Сред. Юм. Изамб. Т. Ул ĕмĕтсĕрĕн куçĕ тахçан та тăранас çук. У него, жадного, глаза ненасытные. Такое же выраж. и у КС. Истор. Игорь пит ĕмĕтсĕр çын пулнă. Игорь был очень жадным человеком. || Пшкрт. Ним ĕмĕтсĕрек(к) хытланатăн. Работаешь без отдыха.

ĕмпӳ

(ӧ̌мбӳ, э̆мбӳ), царь. СПВВ. ТА. Ĕмпӳ = патша. Пшкрт. Э̆мбӳ, царь. НАК. Эпĕ хура-кĕсрери ĕмпӳ (патша), сăрланти ĕмпӳ патĕнчен киле тавăрăнатăп. (Слова киремети, сказ. встретившемуся охотнику). || Царство, государство. Якейк. Пирĕн ĕмпӳ çинче вăрман нумай. . Вăл орăх ĕмпӳ çине тарчĕ.

ĕнерĕк

пора между закатом солнца и временем зажигания лучины (огня). СПВВ. АС. Хĕвел ансан, хăйă çутаччен, ĕнерĕк хыпнă вăхăт пулат. После захода солнца, до зажигания огня, бывает время, называемое ĕнерĕк (т. е. сумерки).

ĕнерчĕк

(э̆н'эрζĕ'э̆к, э̆н'эрџ̌э̆к'), седелка. Чертаг. Ĕнерчĕк, седелка. СПВВ. Ĕнерчĕк.

ĕнечĕм

назв. раст. СПВВ. Т. Ĕнечĕм тени çерси-кĕпçи тенни пулать. Ĕнечĕм то же, что çерçи-кĕпçи.

ĕнĕ

ножны. СПВВ. Ĕнĕ ― енĕ (sic!). Описка? См. йĕнĕ.

ĕнĕрле

издавать особенное легкое мычание (напр. о корове, когда к ней подходит теленок, или когда видит хозяйку, несущую ей пищу). Так во многих говорах. СПВВ. МС. Ĕне ĕнĕрлет, те пăрулать, те мĕскер. Корова мычит, не телится ли?

ĕнĕркĕ

«сумерки». См. ĕнерĕк. СПВВ. Х. Ĕнĕркĕ (ĕнĕрĕк) хыпнă вăхăтра(?) = сумерки? Вопросы — в ориг.

ĕнĕç-кĕпçи

то же, что çерçи-кĕпçи. СПВВ.

ĕнкер

привыкать? СПВВ. ПВ. Ĕнкернĕ = ăнкарнă(?) = привык, навык. Вопрос ― в ориг.

ĕнкерт

наладить. Сёт-к. Пĕр ĕнкертсен, ĕç каять вара. Как наладишь, дело пойдет. СПВВ. АС. «Ĕнкертрĕ — дело пошло в ход». (Точен ли перевод?) || Смекать, понимать, догадываться. Шарбаш.

ĕнсе

(э̆нзэ), затылок. ПУ. Пшкрт. э̆нзӓ , затылок. СПВВ. Ĕнсе (инсе). Упа 758. Вара хирĕç пыракан çынни хăй ĕнсине хыçса: чăнахах та мĕншĕн ыйтрăм-ши эпĕ? тесе, шухăшларĕ, тет, хăй ăшăнче (= ăшĕнче). Тогда идущий навстречу почесал затылок и задумался над тем, зачем он это спросил. Янтик. Эй ачам! ун пек, айăп çукран айăпласан, ху та ĕнсене (ĕнсӳне) хыçăн (хыçкалăн). Ах, милый, если бы тебя без вины обвинили, ты бы и сам почесал затылок. Альш. Путпула анса кайсан, ку ачан ĕнси хуçăлат та, çавăнтах вилет, тет. От падения в подполье у этого мальчика сломался затылок, и он тут же умер. Орау. Кай-ха ун патне, ĕнсерен парса, кăларса ярĕ. Пойди-ка к нему, он даст тебе такого подзатыльника (и выгонит)! IЬ. Ачана ӳкерсе, ĕнсине татса пăрахăн. Уронишь ребенка и сломаешь ему затылок. Изамб. Т. Ĕнсерен чишша кăларса яр. Дай ему подзатыльника, чтобы он вылетел. || Хорачка. Оны̆н э̆нзин'ӓ ларчы̆. Он получил убыток. Хыпар № 38, 1906. Хăшĕ банка (чит. панкка) парăмне тӳлесе пĕтере пырать, анчах çав вăхăтра ун ĕнси çине çĕнĕ парăм пырса ларать. Иной уже выплачивает долг банку, и вдруг в это время ему на шею наваливается другой долг. || Изамб. Т. Эсĕ ман ĕнсене кăшлатăн. Живешь на мой счет («гложешь мой затылок»). IЬ. Э, хура халăх ĕнси чăтат-çке! Вытерпит народная шея! Беседа. Ял ĕнси çинче пурăнакансем. Живущие за счет деревни (общества). || Микушк. † Хĕр чух эпир пурăнтăмăр выляса; татах выляс-чĕ çав вăйя, хуйхă пуснă ĕнсене (было: инсене). В девицах (т. е. в девичестве) мы жили играючи; поиграть бы и теперь в эти игры, да одолела тяжелая кручина. || . Ĕнсерен тăхăнтартни (подзатыльник). . Вăрççа, ĕнсерен чышса, кăларса яни (выгонка в толчки, в шею).

ĕнсетрен

невзначай. СПВВ. ФИ. Ĕнсетрен тăкăн-ярăн, теççĕ: астумасăр. Невзначай прольешь, не доглядев.

ĕнтĕрке

(ӧ̌нд'ӧ̌рг'э), озябнуть. И. С Степ. Ĕнтĕркес. СПВВ. ЕХ. Ĕнтĕркенĕ — пит хытă шăннине калаççĕ. Хурамал. Шăнса ĕнтĕркерĕм, теççĕ (хытса карăм). СТИК. Ĕнтĕркесе кайнă, замерз, продрог. Шел. 26. Ĕнтĕркесе, йĕпенсе... пырать, сĕнксе, Эссепе. Ч. С. Ачамсем шăнса çӳремесчĕç (когда были овцы), халĕ интĕ (sic!) чăхсем пек тек ĕнтĕркесе çӳрĕç! тесе, йĕрет. Пшкрт. Э̆ндэ̆р ђӓзӓ ларза ку. Он озяб. КС. Чĕпсем ĕнтĕркерĕç, тытса кĕр-ха («озябли, оцепенели и всею фигурою это выражают»). . Шăнса ĕнтĕркенĕ, вĕçимаçть. || Изнемогать, цепенеть. Шибач. Ĕнтĕркенĕ — вăйсăрланса çитет. . Ĕнтĕркерĕм (ăшă чохне) — расслаб. СПВВ. Ĕнтĕркесе кайнă (в изнеможении). Чума. Чирлĕ çын, çав тĕрлĕ асапланса, пĕтĕмпе ĕнтĕркесе каять. || Вообще о пьяном, больном, дремлющем. Хорачка. Ĕнтĕркенĕ, аран ларат (мохмăрлă, сумар). Якейк. Çын ĕнтĕркесе ларать, çăвăрас килет. || Быть готовым осыпаться (о созревших злаках). Якейк. Сĕлĕ ĕнтĕркенĕ: сĕлле тытмалли те çук. Орпа, сĕлĕ, пăри ĕнтĕркеççĕ. || Растеряться, не знать, что делать. Шурăм-п. № 10. Антăранă сурăх пек ĕнтĕркесе çӳреççĕ (не зная, что делать).

ĕнтерке

оцепепение. СПВВ. Ĕнтĕрке, оцепенение.

ĕнтяк

(ĕнтĕ+ак?), слово, выражающее отказ сделать то, что велят. СПВВ. ФИ. Пĕр-пĕр ĕç тума хушсан: тумастăп, тиес вырăнне: ĕнтяк, теççĕ.

ĕнче

жемчужина, жемчуг. Описка? См. ĕнчĕ. Конечное «е» здесь возможно: срв. ĕнте. Ч.П. Ĕнче куçлă çĕррĕм. СПВВ. † Кĕмĕл çĕрĕ ĕнче куç.

ĕнчелĕ

украшенный жемчугом. СПВВ. † Кăлканĕ тăррисем ĕнчелĕ, ĕнчелĕ тăррисем мерченлĕ. Ч.П. Кăлканĕ тăррисем ĕнчелĕ. (Эта песня, повидимому, из того же источника, что и выше).

ĕнчен

если. СПВВ. Ĕнчен инене сутмалла пулсан, мĕн курмалла? ачасене мĕн çитермелле? Если вдруг придется продать корову, что будет (с нами)? чем будем кормить ребят? См. енчен.

ĕнчĕ

(э̆нζэ̆), жемчуг, жемчужина. Ой-к. Мамăк тӳшек çинче ĕнчĕ пĕрчи выртĕ? (Юр çинче сивĕ чухне йăлтăртатса юр выртни). СПВВ. ПВ. Ĕнчĕ (?). Вопрос в оригинале. Каша. Ĕнчĕ ― дорогой камень, жемчуг. СПВВ. † Эпĕ каймăттăм пасара, ĕнчĕпе мерчен йыхăрат (зовет). Ч.П. Шурă Атăл тĕпĕ шурă ĕнчĕ, ăсайса илес-чĕ; ăскăç çук. Собр. † Чупрăм-антăм шыв хĕрне, çерçи валли вак касма, çерçи куçĕ ĕнчĕ куç, эпир каяс ача кăвак куç. || Перламутр. Н. Седяк. Ст. Чек. Ĕнчĕ, перламутр. Его наскобленным (хырса) порошком лечат глаза. Н. И. П. Ĕнчĕ тӳмме (пуговица) питĕ çутă пулат, шуррăн-кăвакăн курăнса тăрат. Ăна, хырса, ялхах (темная вода) илнĕ куçа яраççĕ. Н. Карм. Ĕнчĕ, перламутр; ĕнчĕ тӳме, перламутровая пуговица. Ст. Семенкино. Ĕнчĕ ― перламутр. Буин. Ĕнче (sic!), маленькая пуговица для рубашки. Стюх. Ĕнчĕ, перламутр. IЬ. Ĕнчĕ тӳмми, перламутровая пуговица. || «Бисер». Альш. Ĕнчĕ — бисер. IЬ. † Ĕнчĕ пушмак (вышитые бисером?) шур чăлха. Хурамал. Ĕнчĕ сарăрах пулать, пĕтĕм тенкĕрен çӳхерех пулать. IЬ. † Аслă шыва кĕтĕм: ăшăк, тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур, тесе. Из этого и пред. примеров видно, что первоначальное значение слова в Н. Кармалах уже забыто.

ĕнчĕр

невоздержанный на язык. СПВВ. АС. Ĕнчĕр — сăмах вĕçерсе çӳрекен.

ĕревĕшлĕ

неизв. сл.; м. б. тат. jрӓӳjшлj «подобный». СПВВ. Х. Ĕревĕшлĕ.

ĕревмĕ

«неопрятный». СПВВ. АС. Ĕревмĕ ― неопрятный. В рукописи, кажется, надо читать «ĕревшĕ».

ĕренке

вид (перс.). См. йĕренки. СПВВ. Ĕренке. N. Ман старик (муж) те ĕлĕк вăл тавраша пит хавас-чĕ (был охоч) те, шеремет! Халĕ мĕн! — ĕренки те юлман ĕнтĕ! (одни лепесточки остались). Хурамал. Чирлĕ çынна калаççĕ: ĕренки те çук (тĕсĕ пĕтнĕ, начарланнă). СТИК. Пĕр сăмси-кăна тăрса юлнă, çын ĕренки те çук (так говорят о больном, если он сильно похудеет). IЬ. Пăхсан, кăмăл çаврăнат, пĕр ренки (sic!) те çук. До безобразности некрасив, так что становится противно.

ĕрескеллĕ

(«ĕ» очень краткое), неожиданно. Янтик. Ытла ĕрескеллĕ анчĕ те, тытса карĕ хур чĕппине (ястреб). || Необыкновенно. СПВВ. Ĕрескеллĕ аван — необыкновенно хорошо (?). Вопрос в оригинале. || Ни с того, ни с сего. Сл. Кузьм. II, 46. 9. Эсĕ ху та тӳрех мухтава тухман. Пире те нимĕнсĕрех ĕрескеллех мухтава тухмалла тунă пулас çук.

ĕрескесĕр

зря? без толку? СПВВ. Ĕрескесĕр хытланат (?). Вопрос — в оригинале. Ковалевский, Русск. Ист. I, 129. Мускав патшалăхĕнче... ĕрескесĕр вакланас йĕрке пулман.

ĕретсĕр

беспорядочный, неуместный. СПВВ. Ĕретсĕр, ĕретлĕ. Хыпар № 46, 1906. Шурă вырăн (пробелы) та, ăнланмалла мар шухăш та, ĕретсĕр сăмахсем те час-часах пулаççĕ. || Чересчур, весьма. Юрк. Ĕретсĕр нумай.

ĕрешке

неизв. сл. СПВВ. Ĕрешкерех сăнлă.

ĕрле

(ӧ̌рл'э, э̆рл'э), травить зверя. М. П. Петр. И. С. Степ. Ĕрлес. СПВВ. ПВ. Ĕрлес, ĕрлешес. || Гнать с криком. Сир. 145. Вăрра ĕрленĕ пек, çынсем хушшинчен ĕрлесех хăваласа кăларса яраççĕ вĕсене. || Кричать, понуждать. СПВВ. Х. Ĕрле — кричи, понуждай. Ст. Чек. Ĕрле-ĕрле ывăнан вĕсене. Устанешь приказывать им. IЬ. Ĕрле-ĕрле — вăрçа-вăрçа. Чув. тексты. № 2, 90. Хай упасем, тукмаксем мулкача ĕрлеç, тит: кайса, чĕн çав Эрмекутсене (кошку и лису; от русск. кот Еремей?), тесе калаç, тет. М. Васильев № 3, 45. Чăваш сĕтрет, ко ĕрлет. || Гудеть. Шорк. Ĕрлет, гудит (ветер в трубе, народ).

ĕсĕкле

всхлипывать. Изамб. Т. Упăшки патне ларса, ĕсĕкле-ĕсĕкле йĕрет, тет. Сев к мужу, плачет, всхлипывая (жена). N. Ĕсĕклесе йĕрет, рыдает. N. Ĕсĕклесе, аллине хупса йĕрет. Хыпар № 12, 1907. Эпир, çавна юрласа, ĕсĕклесе йĕретпĕр. Мы поем это и всхлипываем. Кив-Ял. Ĕсĕклесе каларăм. Всхлипывая, сказал (ему). Упа. Мишша, çакна пĕлсен, ĕсĕклесе йĕре пуçланă. Миша, узнав об этом, начал всхлипывать. СПВВ. ПВ. Ĕсĕклесе йĕрет. Всхлипывает. Ев. Л. VI. Эсир ĕсĕклесе, уласа йĕрĕр. Кашлять.

ĕçлĕхлĕ

трудолюбивый. СПВВ. ОВ. Ĕçлĕхлĕ. Бес. Чув. 5. Вăл ĕçрен тарман, ĕçлĕхлĕ пулнă. Нюш-к. Ĕçлĕхлĕ чăваш: ир тăран чăх-чĕп тĕпренчĕксемпе тăранать, тенине манмасть. КС. Ĕçлĕхлĕ, работящий. Янш.-Норв. Питĕ ĕçлĕхлĕ вĕт вăл (она).

ĕçчен

(-ц'эн'), трудолюбивый. Ст. Чек. СПВВ. Ĕçчен, трудолюбивый, деловитый. СПВВ. ЕС. Ĕçчен — ĕçрен ӳркенмен, ялан ĕçлекен çын. СПВВ. Ĕçчен — ĕçлеме правур пулат. IЬ. Ĕçчен = еçлĕхлĕ, работящий. СПВВ. ПВ. Ĕçчен пул, наян ан пул. Б. Наян ан пул, ĕçчен пул. Не будь ленивым, будь трудолюбивым.

ĕççĕн

по объясн. СПВВ. то же, что вĕççĕн; повид., происходит от ĕç (дело). СПВВ. Ĕççĕн = вĕççĕн. . Хăйсем вĕççĕн (или: ĕççĕн) — сами по себе, самостоятельно.

ĕшен

(э̆жэн'), утомляться, намаяться. Сёт-к. Паян чилай ĕшентĕмĕр. Сегодня мы порядочно утомились. Изамб. Т. Лаша ĕшенчĕ. Лошадь устала (менее сильное выражение, чем ывăнчĕ). То же выраж. в Сред. Юм. Лашана хăвăртрах ȏттартăм та, паян — те ĕшенчĕ, тем — апат та çимес. Ст. Яха-к. Ахаль лайăх ярăннă ачасем те пĕтĕмпех ĕшенсе килеççĕ. Даже те ребята, которые катались хорошо, возвращаются совершенно утомленными. Шибач. Ĕшентĕм = унса кайрăм. Хорачка. Паян ĕшентĕм, йăлăнтăм. Н. Карм. Лаша пит ĕшенчĕ. СПВВ. ПВ. Пит трук чупсан, лаша ĕшенет. Если лошадь все время бежит рысью или вскачь, то она утомляется. || Тощать, плошать. Ст. Чек. Ĕшенет = начарланат (лаша). . Лаша извусра (извусра) ĕшенчĕ. Тимер. Вăл е çĕр ĕшеннĕрен, е вăхăтра çумăр пулманран, е урăх йĕркерен (причины) пулнă.

ĕшкĕрт

(ӧ̌шк'ӧ̌рт'), просить, заставить отчитывать. Хыпар № 12, 1906. Çемьере пĕрерĕш чирлесен-тусан, турра, тăрса, кĕл-тăвас вырăнне, часрах, васкаса, мулла патне ĕшкĕртме чупать. || Подговаривать, науськивать (кого). КС. То же слово у СПВВ. Орау. Ĕшкĕртес (ӧ̌шк'ӧ̌рд'эс), науськивать. Хыпар № 40, 1906. Тата ĕлĕк халăх пĕлменнипе ырă курса пурăнакансем халăха панă ирĕке каялла илме ĕшкĕрте пуçланă.

ĕшпĕл

(ӧ̌шпӧ̌л), назв. птицы, ронжа (русские иногда произн.: роньжа). Шибач. Ĕшпĕл (ӧ̌шпӧ̌л) — хăларах, шорăрах, шăшкăрчă пек. Рус. Ĕшпĕл, назв. птицы; по-русски ронжа. То же значен. имеет это сл. в Шумерле и Мыслеце. || СПВВ. Ĕшпĕл, соя. || Болтун. Тюрл. Мĕнпе тăвас она, ĕшпĕл! Как мы это сделаем, что ты болтаешь!

явап

(jавап), ответ, оправдание (ар.). Уралка. Явап, ответ. Явап патăм; явапа пит ăста çын. Расск. Эй тӳре, мĕн калас ĕнтĕ пирĕн сана, мĕнле явап тупас, мĕнле тӳрре тухас ĕнтĕ? О судья, что нам сказать тебе теперь, какое оправдание найти, как оправдаться? СПВВ. ПВ. Явап тупас, найти объяснение, отговорку, повод. СПВВ. Явап тупас, найти отговорку, оправдание, ответ.

явăрлă

часть плуга. См. явăрлав. СПВВ. Т. Явăрлă тесе, ака пуçĕ кукăр йывăççине, хăминчен чĕн турта пăявне çыхаççĕ, çавна калаççĕ (sic!).

явкай

(jавгаj), время дня, часа в четыре летом, средина между полуднем и закатом. СПВВ. «Явкай» — пабедье». СПВВ. ВА. Явкай — апат. Изамб. Т. Ĕнер явкайра (часа в 4 летом, средина между полуднем и закатом) пĕлĕт хăпарчĕ те, çумăр кунталла килмерĕ. Байгл. Явкай — каçхи апат вăхăчĕ. IЬ. Хăçан килес, явкай вăхăтнелле килес-и? П.П.Т. Кăнтăрла иртсессĕн, явкай тĕлĕнче, ачасем ялта вăйя тухаççĕ. После обеда, в пабедье, деревенская молодежь выходит в хоровод.(Уй чӳкĕ). || Положение солнца в пабедье. Изамб. Т. Усем (утки) хĕвел тухăç енчен явкаялла вĕççе карĕçĕ. Турх. Кун каç енне сулăнать, хĕвел явкайра курăнать. Сборн. по мед. 15. Каçхапата (явкай, сеппер) çăкăр çитереççĕ. (Русское пабедье, повидимому, не соотв. чув. выр.).

явкăш

(jавгы̆ш), то же, что ялкăш, пылать. СПВВ. Х. Ялкăшса, явкăшса çунать вут.

явхай

(jавhаj), «пабедье, послеобеденное время». СПВВ. См. явкай.

якартăш

«нет ничего». СПВВ. ИА. Якартăш — нет ничего. IЬ. Ĕçекен çын таврашĕнче укçа тавраш якартăш. У пьяниц в кармане пусто.

якăлти

(jагы̆лδиы), «болтливый надоедник». Н. Уз. Питĕ якăлти вăл. Он чересчур разговорчив, так что надоедает. || Вертлявый. СПВВ. МС. Якăлти, мĕн кунта тек якăлтатса çӳретĕн?! || Мункачи. Якăлти, szelmalomajtek. См. япăлти.

яклашка

(jаклашка), гладенький. Т. М. Матв. Ялта яклашка та, килте муклашка. В деревне — гладенький («держит фасон» и т. п.), а у себя дома чурбан-чурбаном. (или: ничего не имеет). Тюрл. Яклашка, гладкий. Хура лаша яклашка. Т. М. Матв. Якку, Якку яклашка, çирĕм пилĕк муклашка. Яков гладок, у него 25 шишек. (Насмешка над именем «Яков»). || Форсун(-нья). Шибач. Яклашка, франтоватый (капăртарах çӳрет). Ст. Айб. † Чипер аппа яклашки, арăм пулсан, ленчешки. СПВВ. ИФ. Яклашка е каçрашка ― çукрах çын пăртак чаплă çӳресен: ав вăл епле яклашка çӳрет, теççĕ. Когда бедный человек начинает одеваться франтовато, то про него говорят, что он ходит яклашка или каçрашка. || Т. Григорьев. Ялти яшка яклашка, килти яшка муклашка теççĕ (чужое приятно, а домашнее противно). || Насмешливое прозвище Якова. К-Кушки. † Хура шĕлепке Яклашка, хĕрсем енне сулăнат. || Ничего не имеющий. Хорачка. Н'им тэ с'окты̆к, jаклашка.

ял каскăнĕ

шатун(-нья; брань). Сред. Юм. Ял каскăнĕ, ял касма кайнă поль. Шатун; наверно, шатается по домам. СПВВ. МС. Ял каскăнĕ тесе, вырăнсăрах тек ял тăрăх сулăнса çӳрекен çынна калаççĕ.

яла

(jала), то же, что ялав. СПВВ). «Яла ― ? Яласене пуçтарса пĕтерчĕç. Ялав? флаг? || Плена. СПВВ. ЕС. Унăн куç шăрçине (зрачок) ĕрешмен карти пек яла карнă. У него затянуло зрачок пленкой, похожей на паутину.

ялавар

то же, что янавар? СПВВ. † «Ял-ял урлă килмесĕр ялавар пек хĕр тупман. (Собств. имя?)». Вопрос — оригинала. ЧП. Ял-ял урлă килмесĕр ялавар пек хĕр тупман.

ялкас

(надо: ялккас?), картуз без козырька. Правописание очень сомн., см. ялккас. СПВВ. ФИ. Ялкас — кăсыруксăр карттус.

ялккас

(jалккас), (фуражка без козырька. Городище. СПВВ. ПВ. Ялккас (кăсыруксăр карттус). Объяснение в скобках приписано А. Курушиным. В Сред. Юм. — с тем же знач.

ямахат

(jамаhат), семья (ар.). СПВВ. Ямахат ― кил-йыш. Бугульм. Хăш ямахатра ашшĕ-амăшĕ ачисене юратмасăр тăраççĕ. В некоторых семьях родители не любят своих детей.

ямăт

(jамы̆т), готовый. См. янтă. Истор. Хресченсем: улпут ĕçĕ, тесе, ĕçе çиелтен анчах ĕçленĕ; улпучĕсем те, ямăта вĕреннĕскерсем, тăрăшман. Ч.П. Ямăт мула ĕмĕтленсе, пуян çын хĕрне ан тапăнăр. СПВВ. Х. Ямăт, ямăттине, янтă, ямăтлас, янтлас. КС. Ямăтранах пуйрĕ. Разбогател чужим добром (но законно). Орау. Ямăтранах пуйрĕ (чужим добром, но законно, напр. женитьбою). IЬ. Çын ямăчĕпе пуййĕрç (= пуйрĕç) вĕсем, разбогатели чужим добром (готовым). М.А. 74. Епле вăл ямăтран тупасшăн? терĕç илтлекенсем. Сир. 132. Çыннăн асаппа пухăннă ямăтне çăтса яраймĕ вăл, калла кăларса парĕ; пурлăхĕ тăрăх унăн тӳлĕвĕ пулĕ, савăнсах тараймĕ вăл. Сред. Юм. Тăван пиччĕшĕн мар, ытти ашшĕпе, амăшпе пĕр тăвансĕн çȏрчĕйĕрĕ, ытти япаласем те ȏна йȏлсан: ямăт йȏлнă, теççĕ. Следовательно, ямăт означает имущество, оставшееся после родственников, не живущих в одном доме. Однако, если родители до своей смерти не выделили сыну имения, которое он должен бы получить, и он получает его лишь после их смерти, то это не будет «ямăт». IЬ. Ямăта-çиç пăхать. Все даровое хочет получать. Вĕлле хурчĕ. Вĕсем (сăрăсем) вĕллере те, тулта та нимскер те тумаççе, ямăт апат çиеççĕ те, сĕрлесе-çеç лараççĕ. N. Эпир соха сохаласа çӳреппĕр, эсĕ конта ямăтран икерч çисе ларатăн. N. Теприсем пыраççĕ те: ха! ха! ямăттине йышăнать! теççĕ. Другие подходят и говорят: «Смотри-ка, он присваивает себе готовое?».

ямăтла

(jамы̆тла), готовить, приготовить. СПВВ. Ямăтлас = янтăлас. Вĕлле хурчĕ. Çăмартине амăшĕ пĕрерĕн-пĕрерĕн тасатса ямăтланă карас куçне хурать.

ямпарла

назв. игры в жгуты. СПВВ. Х. См. йăппăрла.

янла

(jанла), звенеть (об ушах). Е. Орлова. Сĕрĕм тиврĕ полмалла, холха янлать. || Капризничать. Питушк. Снай янлатăн, янласа тăратăн (капризничаешь). Синерь. Туй пӳрте янласа кĕрсе карĕ, тет. Марьяна та, исе кĕрсе, старик умне тăратрĕç, тет. СПВВ. БМ. Янрать, янлать, янтрать, звенит, гремит.

ян ту

повидимому, названне какой-то горы. Встречается в песнях. СПВВ. МС. «Ян ту» — тăв ячĕ. Качал. Ян ту, ян ту çинче нӳхреп, нӳхреп çинче Тарья. (Сăвă). Собр. † Кисселӳ, кисселӳ, киссе хуçа, чипер хуçа Пракахви; ян ту, ян ту çинчи, нӳхреп çинчи (çавă пур). См. кисселӳ.

янавар

(jанавар), животное (перс.). СПВВ. Чĕлхесĕр янавар ― калаçайман япала, выльăхсем. СПВВ. Х. Янавар ― бессловесное, жалкое животное. Сборн. по мед. Хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма пĕлмест. IЬ. Вара хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма е вĕсенчен сывалма меслетсем пĕлмен пирки, вĕсем çинчен вĕреннĕ ăслă çынсенчен мĕн тумаллине канаш ыйтса пĕлме хăранă пирки темĕн чухлĕ вилет. || Лошадь. Хурамал. Лашана йывăр çăк турттарнă чух: янавар! туртать вĕт, теççĕ. Альших. † Сакăр шăллă çунаçăм сакăлтана ямин-ччĕ, тăват уралă янавар тăваяккине ямин-ччĕ. Бурунд. † Сакăр шăллă çуна сакăлтана ямин-ччĕ; тăватă уралă янавар ту аяккине ямин-ччĕ. К.-Кушки. † Тăват уралă янавар (лошадь) тăваяккине ямин-ччĕ. Чертаг. Эй, янавар! Лайăх выльăха сурăм-çирăм, сана, янавара, лайăх полтăр. (О хорошей скотине). То же знач. и в Якейк. IЬ. Эй янавар! çӳресе ус куртăмăр! (о хорошей скотине). Н. Шинкус. Эй турă, уя кӳлсе тухнă ака çăмăл пултăр, янаварсене (акана кӳлнĕ лашасене) хăватне пар, турă! Тюрл. Эх, чĕлхесĕр янавар (лошадь)! веç она çапса пĕтернĕ; чĕлхи çок вĕт он калаçма! Шибач. Лайăх лашасене ыр янавар тетпĕр. Изамб. Т. Лаша, мана курсан, кĕçенсе ячĕ. Чĕлхесĕр янавар, паллат пулат çав! Хорачка. Хӧ̌ђэ̆м ут-ты̆к: аj jанавар! тӓччэ̆ она. Дик. леб. 32. Чĕлхесĕр янаварсем. || Выражает сожаленне. Ст. Чек. Шеллесе калаçат: янаварăм! янаварăм! (Обращение к человеку и животному). СПВВ. ВА. Янавар = мĕскĕн, бедный. Стюх. Эй янавар! Ах бедняжка! Во время пахания плугом перед началом говорят: «Шăрт кас, тĕрен хăпарт, янавара хăват пар». Ч.С. Вилсе кайрĕ авă, пирте ыррăн çулталăк та пурăнаймарĕ, янавар! Питушк. Янавара ан çап, вăл чĕлхесĕр япала. IЬ. Эй янавар, мĕскĕн (çынна калаççĕ). Ядр. † Алтăр туллиаштуртрăм, чикан пычĕ чӳлĕк туртрĕ; янавар укçи турпас мар, туртмассейрен çу юхмаçть. || Глупый. Я. Турх. Янавар, глупый. || М. П. Петр. Янавар — слабосильный. || Славная вещь. Шибач.

янк

(ҥк, jанк), подраж. отрывистому звонкому звуку. См. МКП. 40. М. Сунч. Пӳртре Раман пичче йĕни (плач) урама янках (ясно) илтĕнеччĕ. || Подр. звонкому удару ладонью. Орау. Эпĕ пĕр 9-та, 10-ра чухне: ай-яй сан сухал аван, тесе, сухалне тыткаласа тăрап. Тепри, вылятакантарах старик: сухала ахаль тыттармаççĕ, сухала тытакана çупаççĕ, терĕ. Унччен те пулмарĕ, хай ман сухал хуçи мана сылтăм аллипе питрен: янк! çупса ячĕ. Епле ăса кӳртеççĕ айвансене! || Также подр. выпиванию сразу, до капли, начисто. Сред. Юм. Эрех черкки алла лексен, пит котăнах ямас (не чванится), янк çиç ярать. || Настежь. Хурамал. Алăка янках уççа пăрахнă. Дверь растворена настежь. Сред. Юм. Алăка янках уçса ан пăрахăр, сиввĕ (= сивĕ) кĕрет. Не отворяйте дверь, холод идет. || Открыто, ясно (также и о небе). СТИК. Ку пӳрт янках уçă тăрат (не защищена от ветра внутри). Сам. 56. Аслă улăх пĕр енпе тырă уйĕ янк выртать. Сĕт-к. Йĕри-тавра ялсам янках корнаççĕ. СПВВ. ПВ. Янк кăтартат, выртат (открыто). Кан. 28, № 197. Хĕвел çӳле хăпарни янках курăнчĕ. Тюрл. Янках корăнать. Видно ясно. Сир. 330. Çав карап кĕлеткисем тинĕс çинче çӳрекенсене янках курăнса ларнă. Посл. 209,13. Унăн куçĕсем умĕнче пурте çаппа-çарамас, янках. Янш.-Норв. Янк (ҥк) çутăличчен, до полного рассвета. См. яр çутăличчен. Çиç. çиçрĕ кĕмс. 70. Тăп-тăрă пĕлĕт тӳпи янках, уçă выртать. Показывает на полную остужённость или пустоту жилища. Сред. Юм. Чӳречене уçса пăрахнă та, пӳрте янках сивĕтсе янă. Открыли окно и совершенно остудили избу. Янках также показывает, что изба пуста и в ней раздается голос. || Подр. быстрому отвесному падению сорвавшегося предмета. Якейк. Эпĕр çыр (чит. с'ир) хĕррипа пынă чох, ман йолташ çыра (с'ира) янк анса карĕ (быстро сорвался в овраг). N. Урамран пынă чухне, ура сакăлтана (с уступа) янках анса карĕ, пĕтĕм ăш-чик кисренчĕ. N. Кайран пăртак шаларах (подальше) кĕрес терĕм те, янках анса карăм (в глубокое место в воде).

янкав

«человек, который шляется без дела по соседям». СПВВ. ФИ. Янкав — ĕçсĕр ахаль кӳршĕ тарăх юртса çӳрекен çын. Вероятно, следует чит. янккав.

янкамас

бездельник. СПВВ. ЕХ. Янкамас — ĕççĕр ирттерсе, çӳрекен çын. Вероятно, описка вм. янккамас.

янкар

(ҥгар), мгла (летом). Писмянка. Паян янкар пит шеп кĕйтерет. Тюрл. Янкар çăвать (облаков нет, мгла; предметы чернеют; янкар çусан, тырă-полă та хытать). СПВВ. КЕ. Уяр чухне сĕрĕм пек çанталăк кăвакарса тăрать; вăл тырра ӳсме памасть, теççĕ. . Тырă вырнă чухне çăнăх пек алла çыпăçать те, пĕтĕм çуркалантарса ярать, çавна янкар тесе калаççĕ. Янтик. Янкар тесе, кĕр-кунне, юлашки тырăсем вырнă вăхăтра, вĕтĕ (пĕрĕхсе) çăваканскере калаççĕ. Йĕпетессе пĕре те йĕпетмест, анчах янкар çусан, тырă вырнă чухне умра тусан пек вĕçсе пырать, куçа йӳçтет, сăмсана тулать. Тата янкар тырра пултарать, теççĕ. — Янкар çунă пуль, тырă шатăрах пулнă, теççĕ. СПВВ. ФВ. Янкар — çăмăр пекех çăват; вăл çусан пĕтĕм тырра хуратса ярат. СПВВ. Т. Янкар тырă çинче пулать, хура-тулă вырнă чухне çурла та, алă та хуралса каять. СПВВ. ИА. Хăш çул тырăсем çине янкар çăвать. Требн. Янкар ӳкесрен, çил-тăвăлтан, пур тĕрлĕ усалтан сыхласа усра. || Гнилушка. В. Олг. Янкар, гнилушка. СПВВ. Янкар — йывăç çĕрĕкĕ. СПВВ. ТА. Янкар — тунката вырăнĕнчи çемçе çĕр. СПВВ. МС. Янкар ― юман çĕрсен, ăшĕнчен ванса тăкăнат. Якейк. Йоман варĕнчи çĕрĕк; йĕри-тавра çирĕн, çĕрмен сăй, варĕнче çĕрĕк; янкар сарă (желтый) полать.

янкăлти

(ҥгы̆лδиы), так обзывают большого мальчишку, который ходит босиком, без штанов. СПВВ. ФИ. Пысăк ача çара-уран, йĕм тавраш тăхăнмасăр çӳресен, янкăлти, теççĕ. || Бездельник, лентяй. Сред. Юм. Янкăлти, бездельник, лентяй. . Çӳрет çанта янкăлтатса!

янкăлтăк

подр. неожиданному падению в отвесном направлении. Сред. Юм. Паçăр ȏнта выляса çӳреччĕç; эп сисмен те, çӳлĕ çĕртенех янкăлтăк (й)арна пачĕ. || Подр. быстрому проглатыванию СПВВ. ТМ. Янкăлтăк ― трук çăтса яни. Пиçмен çăкăр янкăлтăк теççĕ; вăл пиçмен çăкăра çăтса янине сисмен те. См. якăлтăк.

янкăрт

звенеть, издавать звонкий звук? СПВВ. ЕС. Иксӳ (çын пырĕ темĕскерле янкăртса кайнине калаççĕ).

янтар

(jандар), стекло. Пшкрт. В. Олг. Янтар — стеклянная посуда. Пшкрт. Хорама хоλиы хоры̆ндашсам, jы̆мра хоλиы jы̆мы̆ксам, посто ђаβак поскилзӓм jандар-ђап jал-jышсам плӓ пы̆ракса хуарас-ши? СПВВ. «Янтар, стекло (напр. бутылка). Кзд.» Там же приписано: «от янтарь». Б. Олг. Каþан янтарне (винную посуду), стаккансене кӳртсе партăм та, пĕрне-пĕри каларăмăр: супол-ха теп(ĕ)ре («ĕ» не произн., а «п» чит. как б) кориччен! V. S. Янтар ― янтарь.

яплан

(jаплан), обесславиться. СПВВ. ПВ. «Япланнă» япа ярас — обесславился».

яп

(jап), то же, что япăн, япăх? СПВВ. Яп, япăн: япса выртать, япăнчăк.

япăлтăк

(jабы̆лды̆к), вертушка. Золотн. СПВВ. Япăлтăк, йăпăл-япăл. || М. П. Петр. «Япăлтăк — выраж. мал. детей». || Япăлтак — маленькая ветряная мельница (детск. игрушка). Паас. 21.

япăх

(jабы̆х), отощать. СПВВ. † Кунĕн те çĕрĕн çăмăр çăват, япăхмĕ-ши пăлан пăрушĕ? Дни и ночи дождь идет, не отощает ли олененок? Сунчел. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, япăхмас-ши пăланăн пăрушсем. Ст. Чек. Лаша ялан ĕçленипе япăхрĕ. От постоянной работы лошадь отощала. Ib. Япăхат = начарланат. || Становиться плохим: придти в упадок, в плохое состояние. В. Олг. Япăх — прийти в ветхость (напр. о крыше на строении). Питушк. Япăхнă, этем пăхмалли те çук (çурт etc.), пит япăх (adject.). Календ. 1906. Япăхнă, кивĕ йывăç пахчине епле çамрăклатасси çинчен. Орау. Япăхрĕ унăн килĕ, теççĕ, пĕр-пĕр çынăн килĕ-çурчĕ юхăнсан (пришел в упадок от непочинки и пр.). Ильк. Япăхать — становится плохим. || Стать плохим, непрочным; устать, исхвораться. А. Турх. Ăй, йăлтах япăхрĕ! (о больном). КС. Япăхса карĕ. «Из границ вышел». || Начать плохо одеваться. Шибач. Япăхса кайрĕ хăвана хăва (плохо одевается). || Быть покинутым, заброшенным. Духовн. паст. Мĕскĕнсене, урамра-япăхса выртакансене... Сред. Юм. Япăхса выртать, тесе, кирек мĕн япала нăмай полса, ахаль, вырткаласа çӳресен, калаççĕ. Ib. Õрамра тем чол вăт-шанкă япăхса выртать. || Скучать. Зап. ВНО. Япăхас — скучать. N. † Япăхсассăн, юрласа яр; юрласан; кăмăл уçăлат. Соскучишься — запой песню; споешь — станет легче на сердце. Ст. Чек. Ăрамалла кай япăхнăран (от скуки иди на улицу). Ст. Шаймурз. † Ан япăхсам, тусăм, салам яр. Не скучай, друг, присылай привет. Юрк. Ĕçсен-ĕçсен, нимĕн тума пĕлмесĕр, япăхса: атьăр тата, тепĕр хулана кайса, унта тата çапла пит хытă ĕçер! теççĕ. Кн. для. чт. 14. Хĕлип пӳртре пĕччен ларса япăхнă. Филипп, сидя дома один, соскучился. || Измучиться. Юрк. Санран куллен-кун çыру кĕтсе тăрса, пĕтĕмпе япăхса пĕтрĕм (в ожидании письма измучился). N. Ларса кайсан та, эсĕ унта япăхăн. Если и поедешь в экипаже, всĕ-равно измучишься. || Отстать (от работы). СТИК. Кăтруçăн вăл тем ĕçрен чис япăхрĕ, ĕç кутне пырса перĕнмес ĕнтĕ (отстал от работы). || Ст. Чек. Шыв хут çинче япăхат(?). || Голодать. СПВВ. ГЕ. Япăхас = выçăхас.

япăхтар

понуд. ф. от япăх. Ст. Чек. Микулай кăçал туррине (тур лашине) пит япăхтарнă (заморил). Ib. Ку куланай пирĕн яла чистă япăхтарчĕ (раззорили). М. И. Петр. Япăхтар — запускать, истощать. || СПВВ. МА. Кăçал çăмăр çăва-çăва япăхтарчĕ (надоел) ĕнтĕ, теççĕ. СТИК. Ăçта-та-пулин пурăнса, мĕн-те-пулин туса ывăнтарсан, ху тăвакан ĕçе курас килми пулсан, ху пурăнакан вырăнтан таçта тарасса çитсен: ах тур, япăхтарчĕ! теççĕ. («Это своего рода скука от однообразия»). Юрк. Ялан ĕççĕр пурăнма та япăхтарать. Жить все время без дела надоедает. Кн. для чт. 88. Нимĕн ĕçлеме пулмасан, ирхи кун каçчен япăхтарать. Скучно быть целый день без дела. Юрк. Япăхтарат, надоедает. Хыпар № 7, 1906. Ахаль, те тата вагонра ларса пынă чухне инçе çул пит япăхтарнине пĕлсе...

япăха яр

привести в запущенность, забросить. СПВВ. ПВ. Япăха ярас, «в беспорядке забросить».

яптар

понуд. ф. от гл. яп. См. яп. СПВВ. Яптарас.

япшар

ласковый; угодливый. СПВВ. ФИ. Чĕлхипе çынна юракан çынна япшар чĕлхеллĕ, теççĕ. СПВВ. Япшар, ласковый, угодливый. Ib. † Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшман кун парĕ. Чĕлхе çăвар япшар пулсассăн, çавăраймăп-ши тăванăм кăмăлне. СПВВ. ЕС. Япшар — çемçе чĕлхе-çăварлă, çаврăнăçлă, çын кăмăллĕ çын. Чăвашсем 4. Эпир епле çемçе чăкăтпа, çемçе хăпартупа асăнатпăр, çавăн пек ачанăн чĕлхи-çăварĕ çемçе пултăр, япшар пултăр. П. Пинер. Чĕлхе-çăвар япшар пусан, курайман çын та çул парат. Собр. † Куркисем чăпар, пылĕ хăла, мĕшĕн ĕçейместĕр çав пылĕсе? Сирĕн ĕçессĕре кам пĕлмес, йăпататăр япшар чĕлхĕрпе. Ст. Шаймурз. † Йăпăлтатăр (описка) япшар чĕлхепе. Н. И. П. Питĕ япшар вăл = çынна юратакан, çывăх куракан çын. Ст. Чек. † Кайăк чĕрелĕ çынпа калаçмашкăн чĕкеç чĕлхелĕ (япшар) çынсем те кирлĕ уна. N. † Пирĕн чĕлхе-çăвар япшар мар. Н. Шинкус. Хăра (вас) курсан, мĕн тусан, пит япшарăн калаçаканскер ку. Т. Григорьева. Ялта япшар пулсан, килте упа тир витĕнет, теççĕ. (Послов.). Пазух. Ялта япшар çӳрекен те, киле пырсан, епле-ши? Ч.П. Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшмансем кун парĕç. || Очень разговорчивый. Хурамал. Пит япшар, тăнне (= сывлăшне) çавраймасăр калаçать (пит калаçакан çын). || Красноречивый. Янтик. Смахсене таса, вырăнлă, çипçуллă смахлакан çынна: ну, пит япшар ярать, теççĕ. || Щедрый. М. П. Петр. «Япшар — щедрый, тароватый». (Так и у Паас. 21). || «Неразборчиво щедрый». Стюх. Ib. Япшарăн кучĕ шап-шар. (Поговорка). || Хорошо одевающийся. Чертаг. Япшар — лайăх томланса çӳрекен. || Прозвище. Нюш-к. Япшар Хĕветри, имя и прозвище мужч. || В кач. наречия. N. Япшар калаçать (çемçе чĕлхе-çăварлă çын).

ярăм-йывăççи

то же, что ярăмуççи, воробы. СПВВ. ЕХ. Ярăм-йывăççи — çип çăмхаланă чухне хутăр хураканни. Н. Карм. Ярăм-йывăççи (при тканье). В Чирич-касах произн. ярм-йывăççи.

ярăм-йыççи

то же, что ярăм-йывăççи. СПВВ. ТМ. Ярăм-йыççи — çип çăмхалама тесе, хĕреслĕ хурса тăваççĕ; ун çине хутăр хурса çăмхалаççĕ. Так и у Паас. 22.

ярăм-йӳççи

то же, что ярăм-йывăççи. Янгорч. Ярăм йӳççи. СПВВ. ГЕ. Ярăм-йӳççи (scr. юççи) — хутăр çăмхаламалли.

ярăнчăк

(jары̆нџ̌ы̆к, -ζы̆к), качель. О сохр. здор. 41, СТИК. Тюрл. Атя ярăнчăк ярăнма. Пойдем качаться на качелях. СПВВ. Ярăнчăк ярăнас. || Качающийся. Ишек. † Хорăн тăрри ярăнчăк.

яркăлти

(jаргы̆лδиы), улепетывающий вперед от артели. СПВВ. КЕ. Яркăлти — пит хăвăрт утакан çын: çулпала пĕр ушкăн çын пырсан, вĕсен умĕнчен раснах пĕри малтан утса пырсан, ăна кайрисем яркăлти теççĕ.

яркăч

(jаргы̆ч'), притужина. Шибач. СПВВ. МС. Яркăч — пӳрт çине улăма çил вĕçтересрен хураççĕ. СПВВ. ПВ. Яркăч-йывăрлăх. Абыз. Яркăч, йăвăрлăх = силки(?). Чертаг. Яркăч (на стогу, йывăç) — ветреница.

яртă

неизв. сл. СПВВ. Х. Срв. ярттă.

ярттă

так называют неумного человека, говорящего непристойности (от тат. jарты «половина»). СПВВ. ЕС. Ярттă — ларман, ухмах, çурма ăслă, намăс сăмах калаçакан çын.

ярханай

так называют человека, который ходит с расстегнутым воротом рубахи. См. ярханах. Сред. Юм. Кăкăр ȏмне тӳмелемесĕр çӳрекен çынна: ярханай çӳрет, теççĕ. СПВВ. ФИ. Ярханай — тӳммисене çыхмасăр тирпейсĕр çӳрекен çын.

ясак

оброк. Золотн. СПВВ. «Ясак - оброк».

яси

то же, что йăли, норов. СПВВ. Х. Яси = йăли; яси çапла унăн = йăли çапла.

ятăрлас

неизв. сл. СПВВ. Вероятно, то же, что ятарла.

ятлă-шывлă

именитый; слывущий за... Сред. Юм. Ятлă-шывлă пуян çын, ху çак çăтăк (= çĕтĕк) сăкманпа çӳрен; сан пик пȏлсан, эп постав халатпа-çиç çӳрем. Fontes 178°. † Ял-ял урлă килтĕмĕр ятлă-шывлă хĕр кӳме. Сред. Юм. Ятлă-шывлă вĕреннĕ çын эсĕ, õкçа шõтне пĕлместĕн! Ты человек ученый, а счета деньгам не знаешь! СПВВ. МА. Ятлă-шывлă сĕтлĕ пăтă, иçмалин сĕтне те пулин сахал янă! Только слава, что молочная каша, а совсем и молока-то мало!

ятлă-шулă

то же, что ятлă-шывлă. СПВВ. СА. Ятлă-шулă ― пĕр-пĕр чынлă çын.

яттăм

легкий, удобный для держания в руках. СПВВ. МА. Яттăм = çăмăл, тыткалама лайăх япала.

яхăн

(jаhы̆н), близко, около (тат.). Употребл. и в склонении. У. Эсĕ ăна ху яхăнна ан çывхарт. Ты его не подпускай близко к себе. Ч.С. Эпĕ çамрăк чух чăнахах, вĕсем вĕрентнĕ тăрăх, киремет яхĕнне (= яхăнне) пыма та пит хăраттăм. Ходар. Сысна таврашне (свиней) унта яхăна та ямаççĕ (и близко не подпускают). Ст. Чек. Яхăнне те ямаст = çывăха та ямасть. Сред. Юм. Тытнă аллине çĕçĕ те: яхăна ан килĕр, тесе, сȏлласа-çиç тăрать ȏ çĕçĕпе; кăçта çын пытăр ȏн патне! БАБ. Яхăнĕнче (около киремети) выльăх тавраш хĕнесен, выльăх та вилеччĕ, тет. N. Пумилкке туса ирттеричченех вилнĕ çын, масарта вырăнаçмасăр, хăй пурăннă çурт яхĕнче (вм. яхăнĕнче) пурăнат. Хăр. Паль. 42. Хăшĕсем вершука яхăнарах. Некоторые приблизительно до одного вершка. Янш.-Норв. Ăна чӳклеме (для моления ему) вăл пуçтарнă укçапала пĕр виç кĕрепенке яхăн (около трех фунтов; у друг. виçĕ кĕрепенккене яхăн) пасар кулаçĕ илет. N. Пĕр виçĕ пин çынна яхăн. Приблизительно около трех тысяч человек. Н. Шинкус. Хай чикан кĕлетре çур сыснана яхăн какай çаканса тăнине курах карĕ. Б. Яныши. Пиртен пĕр çухрăма яхăнра пĕчик вăрман пур. N. Укçа икĕ çĕр тенке яхăн ытлашши пулнă. Денег оказалось почти на 200 рублей больше. Ст. Яха-к. Пирĕн хĕлле кĕрекен чиркӳве пилĕк çĕр çын (у др. çынна) яхăн кĕрет. || Употребл. и в временном значении. Макка 65. Пирĕн ял пуçланни çĕр аллă çула яхăнах ĕнтĕ. М. Сунчел. Вара çапла эрнене яхăн ĕçеççĕ (около недели). Юрк. Ăна ху та пĕлетĕнтĕр (вероятно, знаешь), вăл унта пĕр-ик çула яхăн пурăннă çын. Перев. Эпĕ пĕр вунă çулта яхăп-чĕ. Мне было около десяти лет. Шурăм-п. № 4. Ире яхăн (близко к утру) çил тухать. РЖС. 2. Пĕр çур сехете яхăнтан каллах хĕвел пăха пуçланă, çанталăк ĕлĕкхи пекех тӳрленнĕ. || В чувашизмах. Истор. Киеври халăх Владимиртен пуçне урăх никама та яхăна та яман (о других претендентах и слышать не хотел). О сохр. здор. Шыв ĕçнĕ чух карланкине шăнăр туртакан пулать, кайран вара шыв ĕçме яхăна та ямасть (о бешеном). СТИК. Ун яхăнне те пырас килмес. Не хочется и близко к нему подойти. . Çавă сана укçа пачи? ― Яхăнта та çук (и не думает). Сред. Юм. Эп: иксĕмĕр каяр-ха терĕм ȏна та, ȏ яхăн та каяс çõк вит. . Мана тыр виçнĕ çĕре яхăна та ямарĕ, хăй-çиç виçрĕ. СПВВ. Х. Манăн яхăн та тăрас килмест — нисколько. Сред. Юм. Яхăн та ан кала. Ни за что не говори. Ядр.Эпĕ çулла нумай çывăрма вĕреннĕскер, манăн ыйхаран яхăн та тăрас килмеçт, анчах ирĕксĕр тăрас пулать. Хĕвел, № 1. Пирĕн чăваш, вĕренсе, пысăк çынна тухсассăн, мăн-кăмăлланса каять. Чăвашсем çине яхăнта та пăхасшăн мар. Орау. Яхăнне те итлемеçт. «Не слушает ни за что». Макка 123°. Вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен (и не думал слушаться). || СТИК. Пухаççĕ, пухаççĕ, тет (ягоды), хĕрĕсен (у девушек) пуракĕсем тулма яхăнта та çук (далеко до краев), ывăл ачин пуракĕ тӳпеми тулса кайнă. || Недавнее, близкое время. Ч.С. Ĕлĕк ут та кустараччĕç (во время «сĕрен»), тет те, ку яхăнта пăрахăç тунă. Альш. Халĕ тата, çак яхăнсенче, тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он стал беднеть). См. яхăнта, яхăнччен.

яш

(jаш), молодой. Микушк. «Яш ача ― молодой, высокий, стройный, красивый парень, красавец». Орл. II, 206. Çинче пилĕк яш ача. (Кисип, пест). Козм. Яш, яш, яш йинке вый вылятма тухсамăр. Хора-к. † Чон-чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ, мамăк тӳшек сартарчĕ, çине утял виттерчĕ, виç каç витсе çураттăþ (= çывăрттарчĕ). Собр. † Лайăх арăм илес терĕм, яш йĕкĕтрен хăрарăм. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак; посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ (кар'). СПВВ. ТА. Яш çын — çамрăк çын. КС. Яш çын, средних лет. IЬ. Вăл ватă мар, яшă халĕ. IЬ. Яш ача, молодой парень (в песне). Срв. вăтам çын «человек средних лет». || Молодой человек, юноша, молодец. N. † Шопашкар чол çорч, шор чол çорч, пор ыр яша макăртать. Пшкрт. Яш (яшсам), молодец (молодцы). Шурăм-п. № 23. Ку яшăн амăшĕ ман аннен хунямăшĕ пулать, терĕ. Б. Чураш. Киле ваттисем те яшшисем анчах юлнă. Ядр. † Яшăм, яшăм яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ-çке. || В след. песне описка. Юрк. † Яш-яш (чит. ям) урам, ям урам, пасар урамĕ пулĕ вăл.

яш-кĕрĕм

зрелые молодые люди. Нагор. Çимелли япаласене яш-кĕрĕмсем илеççĕ. Угощение берут молодые люди. Ходите во свете. Вĕсен ватă стариккисем ăслă пулнă: çамрăк яш-кĕрĕм (молод. люди) асса пурăнасран хамăр урăрах çынсем пулса, сыхласа пурăнар, тенĕ. || В см. ед. ч. СПВВ. ЛП. Яш-кĕрĕм = ӳссе çитнĕ каччă. Чураль-к. Ĕçнĕ-çинĕ хушăра, яш-кĕрĕмсем çӳреççĕ пуль.

яштак

(jаштак), прямой, стройный. СПВВ. ФИ. Пит тӳрĕ ӳснĕ йывăçа, е çынна та, сывă пысăк пулсан: яштак, теççĕ. Полтава 6. Киев хули патĕнче яштак çӳлĕ тирĕксем (= тирексем, тополи) илемленсе ӳсеççĕ. Чертаг. Яштак çитĕнет, растет стройно. Шемшер. † Мăн-çол хĕрĕнчи яштак хорĕн (= хурăнĕ), çил-тăман килсе хоççа карĕ. Пазух. Сарă яштак хĕрсене хамăр çумма лартрăмăр. . Хитре яштак хĕрсене те çамрăкранах куç курать. . Яштак юман кашталăх, яштак ача салтаклăх. Синерь. † Яштак юман турталăх, яштак яшă салтаклăх. Бгтр. † Яштак юман тĕнĕллĕх, яштак ача салтаклăх. Синьял. † Яштак пĕвĕм(е) ӳстертĕм чухăн çынăн ывăлĕшĕн. Собр. † Вăрмантан вăрмана çӳрерĕмĕр, яштак хулă суйласа. Юрк. (Ядр). Яштак хĕр. || Вдруг. Пшкрт. Jаштак вады̆лза-ђар'ы̆м. Я вдруг, сразу состарился.

яштака

(jаштага), стройный, прямой и высокий. См. яшта, яштай, яштак. Шел. 127. Яштака, тӳрĕ, хитре ăвăссем (стройные осины). Хорачка. jаштагатӧр, с'ӳђӓ. Шибач. Ай, яштака (тӳрĕ, хитре) çитĕнсе кайнă! . Яштака çын = вăрăм, хитре çын. . Яштака хорăн. Ир. Сывл. 9. Яштака хырсем... шăрантараççĕ хăйсен кĕввине (льют свою мелодию). СПВВ. ТМ. Тӳрĕ пĕр туратсăр вăрăм йăвăççа яштака йăвăç, теççĕ; çӳлĕ çынна та яштака теççĕ. Сорм-Вар. † Яш ĕмĕр яштака, яштах иртсе каймин-ччĕ. А. Турх. (Ăтăр) чиркасран яштакарах. Ч.П. Çӳçĕ те хура, пĕвĕ те яштака. Хурамал. Вăрман варринчи йывăç яштака пулать (= туратсăр пулать те, вăрăм пулать). Ердово. † Çĕмĕрт холли яштака; яштак холли авсассăн та хоçăлмаç, амасассăн та хоçăлмаç. || М. П. Петр. «Яштака ― представительный, величавый».

яштах

то же, что яштак. СПВВ. Яштах хулă. Ч.П. Яштах хĕрсем, статные девицы.

яштăрка

неизв. сл. СПВВ. ВА. Яштăрка. Описка вм. яштăркка?

яштăркка

(jашты̆ркка), шуршащий при ощупывании. СПВВ. ФИ. Пасартан çица тавраш илсен, çĕличчен, яштăркка пулать. См. йоштăркка. || Крупный (о муке). КС. Яштăркка çăнăх, крупная мука.

Еик

назв. гор. Уральска?, См. Ейĕк. А. П. Прокоп. † Улма-чăпар турă лаша Еик хулисенче çук. || Сюда же относ. и след. прим. СПВВ. † Еик кушак-пиçиххи тĕсĕ çукран хурланать.

ейӳ

(jэjӳ), разлив реки. СПВВ. Х. Ейӳ — разлив воды. Ст. Айб. † Кăçал йĕпе питĕ пулчĕ, ейӳ карĕ аякка. Нынче было очень мокро, разлив был широкий. (Та же песня и в с. Тайбе). Ядр. Ейӳ тухсан, во время разлива. Ч.С. Пирĕн пĕр Пăла (scr. Була) ятлă пысăк çырма пур, вăл çур-кунне ейĕве каят (разливается). N. Çыранĕсенчен тухса, пит ейĕве кайса выртать (о реке). Изамб. Т. Çур-кунне шыв тулсан, ейӳ тухать те, икĕ енелле те сарăлса каять. IЬ. Кăçал ейӳ тухăрĕ (= тухрĕ, вода вышла из берегов). IЬ. Кăçал ейӳ инçене сарăлчĕ (широко). IЬ. Ейӳ чаксан, атмапала пулă тытаççĕ. После спада воды рыбу ловят наметкой. IЬ. Ыраш аксан, ăна ейӳ пусат. Если посеять рожь, то ее затопит разливом. Хыпар № 5, 1906. Нил шывĕ, тулса, 10—14 аршăн çӳлелле хăпарса каять; вара хăй çырансенчен тухать те ейӳ пулать (инçе сарăлать). Сир. 46. Фисонпала Тигр шывĕсем çĕнĕ çимĕç ĕлкĕрнĕ вăхăтра ейӳ кайса тулнă пек вăл ăслăлăх тултарать. Имен. «Ейӳ — зажоры, разлив реки. Ейӳ пула пуçласан». N. Çаран ейӳве кайнă. Луга залиты водою. || «Изволок». Тюрл. Ейӳ — изволок. || Неглубокое место в реке, где вода течет мелкими струйками. Тюрл. || Мелкий (о посуде). СТИК. Ейӳ тиркĕ, ейӳ чашкă, тесе, ăшăк чашкă-тирке калаççĕ.

Ейӳк хули

гор. Уральск. СПВВ. † Улма-чăпар тур лаша. Ейӳк хулисенче çук.

ейĕк хули

назв. г. Уральска. Ч. П. Ейĕк хулисенче. Трхбл. † Виççĕ çаврăнтăм Ейĕк хулине. Трижды съездил в Уральск. || «Степь». СПВВ. «Ейĕк ― степь». Ч.П. Уральский ейĕкĕнче («степь») икĕ матур утă çулат. || Микушк. Ейĕкпеле Ейĕк хушшинче, чĕнтĕрленĕ кĕпер çинче, мерчен куçлă куккук авăтать. (знач. неясно).

ейлеке

(jэjл'эгэ), мелкий (о чашке). Н. Карм. СПВВ. Х. Ейлеке.

евĕр

(вэ̆р), образ, форма, вид, подобие. А. Турх. Çын евĕрне çухатрĕ. Потерял человеческий образ. N. Вăл хăйăрăн евĕрĕ те çук. Требн. 159,29. Анчах вăл санăн евĕрне илсе те, ăна усраймасăр, санăн сăмахна тытса тăман. N. Ку лаша манăн хамăн; сан лашу евĕрне килет пулĕ те çав (похожа), тĕнчере сахал-и-мĕн пĕр тĕслĕ лашасем? || М. П. Петр. Евĕр — порода. СПВВ. П.В. Евĕр — племя. || Подобно. Сам. 59. Хăй çавах та, выçă евĕр (как голодный, будто голодный): пĕтетпĕр пуль... кам тӳсет! Кан. 1928, № 149. Вăл Тимĕрç-касра патша евĕрех.

евĕчĕ

то же, что евчĕ. Хурамал. Евĕчĕ — хĕр тупакан. М. П. Петр. Евĕчĕ — сватун, сваха. СПВВ. «Евĕчĕ — от объявить». (Это неверно). СПВВ. ТМ. Евĕчĕ — сăмах çӳретекен çын. Хĕр çураçнă чухне тӳрех хĕр ашшĕпе каччă ашшĕ калаççа килĕшмеççĕ, малтан евĕчĕ çӳрет. Кӳ сăмаха хĕр çураçнă çĕрте калаççĕ. Урож. год. Ку çын мĕн туса çӳрет? Евĕче çӳремеç-ши? Что тут ходит этот человек? Не сватун ли он? IЬ. Эсĕ кăçал алансан (= авлансан), евĕчине хам пулам.

евке

(вг'э), явка. Ч.П. Икĕ те турă ут витере, халь евкене тухас сасси пур. СПВВ. ПВ. Евкене кăларнă, объявил. Сред. Юм. Ĕçе евкене янă ăсĕм; малтан страшнике каланă, ȏнтан снавая (= станавая), вара тăта (тата) шантара; пĕрте шарламан пȏлсан, ним те çȏк-чĕ.

евкен

парус(?) СПВВ. «Евкен? парус?» (Вопросы ― в оригинале). Ч.П. Пурçын евкен. Срв. осм. jеlк'ењ.

евчĕ

сватун(-ья); сводник(-ца). СПВВ. ЕХ. Евчĕ — хĕр çураçнă чухне хăтана çӳрекенни. Юрк. Евчи (арлă-арăмлă) туй тапранас уммĕн икĕ хăта хушшинче туй пирки калаçаканни, хĕре çураçаканни, чăпăрккă пăрахаканни. Янш.-Норв. Çураçиччен хĕр ашшĕпе авланас ашшин хушшинче сăмах çӳретекени евчĕ пулать. Евчи вăл е хĕр ашшĕсен пĕлĕшĕ пулать, е упăшки пулассин пĕлĕшĕ пулать. Упăшки пулассин ашшĕ енчĕ патнĕ каять те, хĕр ашшĕ патне: хĕрне хулăм мĕн чухлĕ ыйтать? тупра мĕн мĕн парать? тесе, ыйтма ярать. Ст. Чек. Упа лартат евче çăккăр-тăвар. Медведь угощает сватунью. Изамб. Т. Евчĕ всегда бывает из той же деревни, откуда невеста. N. Ывăл ачи ӳссе çитсессĕн, ашшĕ-амăшĕ хĕр шыра пуçлаççĕ. Хăтана тӳрех хăйсем çуремеççĕ, вĕсем пит вăтанакан çынсем, шыраççĕ вĕсем çын урлă, вăл çынна евчĕ теççĕ; евче... е арăмĕ, е упăшки уйрăм пулмаççĕ, икĕшĕ пĕрле пулаççĕ. Евчĕ малтан хĕр ашшĕ-амăшĕпе калаçаççĕ, ыйтаççĕ панине-паманнине. || СПВВ. «Евчĕ — посредник. IЬ. † Тусана тăвас пулсан, лайăхне ту, ялти туса евчĕ кирлĕ мар». Стюх. † Тăватсăн, ту тусна ялтине: ялти туса евчĕ (посредник) кирлĕ мар. || Латыш. Нишлеме иккĕн кирлĕ: пĕри карчăкки, тепĕри евчи.

екерлĕ

бодрый, крепкий (о человеке). СПВВ. ФИ. Пит ватă çын ваттине палăртмасăр çамрăк çын пек ĕçлесе çӳресен: пит екерлĕ-ха вăл, теççĕ.

екки яр

екке яр, прилаживаться; настраивать, «гладить по шерсти». Юрк. Тӳрлетсе куçарса çырма вăхăт çук, çитменнине тата екки яман вăхăчĕ (не в настроении), пĕрте ĕçлес килмес. СПВВ. ФИ. Пĕр-пĕр карчăк ялан ак вăрççа çӳрет-çӳрет те, сасартăках кăмăлĕ уçăлать те, ытла аван калаçать: екки ячĕ карчăкăн, теççĕ. Карм. Екки яман вăхăчĕ = ĕçлес килмен вăхăт. Ст. Чек. Екки яман, тет-ха, çавăнпа тăмас, тет. IЬ. Ăна ăйхинчен тăма екки яман, тет-ха. СТИК. Тяпанăн (табаны̆н) екки янă. Степан перестал сердиться, стал даже заискивать. IЬ. Халь тем, екки ячĕ-ха (настроился), атту пăявна сĕтĕрсен те, пырас çук (о человеке, который вдруг почувствовал расположение к работе). СПВВ. Х. Екки янă. Альш. Екки ярсан, Екким пек. (Насмешка над именем Екким). М. В. Шевле. Екки ярсан, Екким пек. Когда у него хорошее настроение, то он бывает приветлив, добр и т. п. Ст. Чек. Екки янă чух вăрçмас. Когда он в хорошем настроении, то не ругается. Изамб. Т. Пирĕн анне те, екки ярсан (когда в хорошем настроении), пит аван: сĕт те парат, çу та парат, хăйма та парат. Хурамал. Екки янă чухне-кăна ĕçлеççĕ вĕсем (только когда захочется). КС. Екки ячĕ. У него появилось расположение.

еклен

«наслаждаться». СПВВ. Х. «Екленес — в смысле насладиться чем-либо сладким».

елехей

(jэл'эh'эj), с расстегнутым воротом. К.-Кушки. Елехей çӳрет (кĕпи тӳмисене тӳмелемесĕр çӳрет). СПВВ. Елехей (распахнувшись, не застегнувши платья на пуговицы). Встреч. и в друг. источн. Смеющийся без толку. СПВВ. ПВ. Елехей ― вырăнсăр кулса çӳрекен.

ем-ешĕл

зеленый-раззеленый. СПВВ. ПВ. Ем-ешĕл, зеленехонько. Сказки и пред. чув. 68. Ем-ешĕлех çӳл тусем. Календ. 1906. Çулçисем ем-ешĕл ӳссе лараççĕ. Альш. Ем-ешĕл юхтарсассăн (понос), хăрушă, теççĕ; ун пек ачана: вилет, теççĕ; сарă юхтарсан, хăрушах мар, теççĕ.

енки

(ҥги), сноха. Пшкрт. СПВВ. ТА. Енки — инке.

енчĕк

(jэнζэ̆к,—џ̌э̆к'), кисет; кошелек; кожаный кошелек для денег. Изамб. Т. Енчĕк ― кисет для денег или для табаку. Щ.С. Енчĕк — кожаный кошель для денег, вешался на пояс. IЬ. Ĕлĕк, турă çынсене укçа вайлеçнĕ (sic!) чухне, вырăссем укçа илме мих илсе кайнă, çавăнпа вĕсен укçа нăмай. Чăвашсем енчĕк анчах илсе кайнă. Енчĕк ăшне укçа сахал кĕнĕ, çавăнпа чăвашсенчен пĕр пуян çын та çук. Альш. Хĕрсен чĕрçитти кантрисем çумĕнче, пысăклăх çумĕнче, енчĕк (кисет) пулать. Вăл енчĕкне çавракарах тăваççĕ те, пиччĕн енĕшне темĕнле-темĕнле татăк-татăк улалатса çĕлеççĕ хăшĕ. Унта хăнасем панă укçисене яраççĕ. КС. Енчĕк — мешочек у женщин; в него кладут нитки, шнурки и пр. СПВВ. НН. Енчĕк — хĕр-арăмсен пилĕк-çыххи çумăнчи кĕсйи. Пшкрт. нџэ̆к, то же, что енчĕк. Ст. Шаймурз. † Авалхи те тенкĕ, кив тенкĕ, енчĕк тĕпне ярса пулмарĕ. Старинную серебряную монету не пришлось положить в кошелек. Сред. Юм. † Енчĕк тõлли окçи пõр, пĕтĕм пасара хăй пõхать. Шел. 31. Тарай тутри енчĕкĕ пурте пурçăн шерепи. Юрк. Старик, виçĕ çĕр тенкĕ укçине аллине илсе, укçа йнчĕкне чиксе хурат. Бел. Гора. † Саратав (= Саратту) енчĕк сар енчĕк; тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмар. . Енчĕк — укçа хуракан сăран хутаç. Альш. † Пире укçа памасан (если не даст), шăши кастăр енчĕкне, арлан тулттăр укçине; пире укçа парсассăн, шăши юсĕ сыхлатăр. || Украшение (у женщ.). На грубом рисунке из Шибач. изображено так: [[Image:]]Сбоку приписано: «моркка». Сёт-к. Енчĕк — женск. украшение. Юрк. † Утса-чупса çырла пухат кунсем шăрăх вăхăтра; енчĕк çӳçи тытса йĕрет пит асăннă вăхăтра. || Scrotum. Шибач. || Вымя. Торп-к. Качаки вăрмана кайса килчĕ те, йорлать, тет: хир, хир вути татрăм, хир, хир орлă каçрăм; енчĕкĕм толи (= толли) сĕтĕм пор, муþ хоппи толи çăвăм пор, тесе йорлать, тет. Чураль-к. † Енчĕк тулли сĕтĕм пур, мăйăр хуппи тулли пылăм пур. (Юмах юрри). См. кача. || В одной песне встречается вм. ĕнчĕ. N. † Атăл варринче шур енчĕк (lege: ĕнчĕ); ăсса илес чĕ, ăсми çук.

епетник

ябедник. СПВВ. СПВВ. ТМ. Епетник = элекçĕ çын. СПВВ. ЕХ Епетник — илтнĕ сăмаха ăшĕнче тытайман çын.

епĕс

повидимому, описка вм. йĕпĕс. СПВВ. ФВ. Епĕс — шальча, хулă пек патаксенчен шĕвĕртсе тăваççĕ. Ăна капансем тăрне кĕлтесене çил ӳкерментен тиреççĕ.

ер

скалить (зубы). См. йĕр. СПВВ. Х. Ерет — шăлне йĕрет, ерет. || Яргуньк. Тотине ерсе çӳрет. Говорят о ротозее (карма-çăвар).

ерипе

тихо, потихоньку; медленно; мало-по-малу, понемногу. См. ери, ери-ерипе. Пшкрт. риβӓ , тихо. Сред. Юм. Ерипе-çиç сăмахлать, разговаривает медленно, разговаривает тихо. СПВВ. Х. Ерипе каян мала тухнă, хытă каян кая юлнă. Тот, кто ехал медленно, оказался впереди, а ехавший быстро остался позади. (Соответствует русск. «тише едешь, дальше будешь»).

ерĕç

быть свободным от работы, находить время, освободиться. СПВВ. КЕ. Ерĕçес — ĕçрен пушанни. СПВВ. Ерĕçес, ерçӳ. Регули 316. Эп ĕлĕк вĕренеттĕм-ччĕ, халь ерĕçместĕп. Я раньше учился, а теперь не нахожу времени.

ермеш

(рмэш), связываться, путаться; приставать. СПВВ. † Амăшĕ улма çумланă чух, каччăсемпе ермешсе, кĕпçе çиме кайнă, тет. Хорачка. Утсам икшĕ оþлса çӧреччĕ, каþан пĕрле ермешеччĕ (подружились). Н. Карм. Пысăк çын утса пынă чух, пĕчĕк ача чупса та аран ермешет (= аран çитсе пырать, ерсе пырать). Ачасене ятлаççĕ: мĕн ман хыçран ермешен? теççĕ (что ты за мною увязался?). Сужд. 33. Тата ун пек пуласси çавăн йышши çынсемпе ермешнинчен килет. Сред. Юм. Эп пĕлеп пĕр хам ĕçе те, õн пик кирлĕ мар ĕçе ермешместĕп (не связываюсь).

еç

(jэс), относить, сносить, приводить, свозить, отвезти. См. леç. Ходар. КС. Пшкрт. jӓс, относить. СПВВ. Еçрĕ, вм. леçрĕ. Б. Яныши. Салтакĕ йăттине çывăха еçмеçт, тет. Чураль-к. Ама-çурине салтаксам патне еçсе яни. (Сказка). Якейк. Эп Йăкраха (jы̆граhа) икĕ вос ыраш еççе прахрăм. Я отвез на мельницу, называемую «Йăкрах», два воза ржи. Регули 621. Хăш он вали хатĕрленине (ойăрнине) еççе пар. То, что приготовлено (отобрано) для него, снеси. Коракăш. Çавăнта çитиччен еççе хăварха. Отвези-ка до такого-то места. Хыпар № 9, 1906. Яшкине пĕр тăм чашкăпа еçе-еçе панă (относили).

еткер

принадлежность (предмет владения). Орау. Кам еткерпе (= тавраш) пуйрăн, Илюка еткерпе мар-и? тесе ятлаçаççĕ. || Наследие. СПВВ. Х. «Еткер; ашшĕ еткерĕ юлнă, наследие, мул». Чăв. Ист. 14. Çаксемсĕр пуçне, авалхи чăвашсенĕн еткерĕсем çинчен çыракансем тата пур.

ешĕк

(жэ̆к), плетенка. Пшкрт. Паян ытларине(-н'ӓ, или ытларие) ешĕкпе карăмăр. Сегодня мы поехали на вторничный базар в плетенке (в тарантасе). СПВВ. ТА. Ешĕк — тарантас.

ешĕл-шенкер

то же, что ешĕл-сенкер, купорос. СПВВ. ИА. Ешĕл-шенкер. Ача çăварне кăмпа тухсассăн, ешĕл-шенкер сĕрме кирлĕ. Когда у ребенка цветет во рту (образуется налет, так наз. гуньба), то нужно смазывать рот медным купоросом.

ешлĕ

(шл'э̆), то же, что ешĕл. Собр. † Эпир кăçал утă çулни ешлĕ хурăн айĕнче. Ib. Хăй çаврака, уйăх мар; хӳреллĕ, шăши мар; ешлĕ, вăрман мар. (Çарăк). СПВВ. КЕ. Утă çулса пĕтерсен, тухнă курăк ешлĕ пулат. Тюрл. Ешлĕ-симĕс, зеленый. || Молодой (о детях). Сред. Юм. Пĕчикик ачасĕне ешлĕ-ха çав, мĕн чолах ĕçлеччĕр ăсĕм! теççĕ.

йывă

часто; густо. СПВВ. См. йăвă. В. Ив. Йывă, густо. Ib. Вăрăлă вăрлăха йывăрах акмалла пулать. Толст. Ман умра çын çӳллĕш çамрăк, йывă чăршăлăх. Передо мною частый, вышиною в человеческий рост, молодой ельник.

йытлă-маçлă

без толку, зря. СПВВ. МА. Йытлă-маçлă пĕтет (ним типтерсĕрех пĕтет). || Насилу. Сред. Юм. Ай-ай, пит хытă алăллă õлă, çав кăлт õкçана та йытлă-маçлă-çиç пачĕ.

Йытă

(jыды̆), то же, что йыт. См. йăтă. Юрк. † Çĕтĕк кĕрĕкĕ татăкĕ йытă вĕрнипе çурăлат. Орау. Йытта ан йĕкĕлте (= ан çĕтĕлтер). Не дразни собаку. Сред. Юм. Эс те учитĕле тохсан, луччĕ йытта сăмсана касса парам! (Так говорят, когда уверенно знают, что собеседник не может быть учителем). IЬ. Пуçа йытта хывнă та, ĕç хушсан, та ĕçлемес. (Ссылается на болезнь, притворяется и не делает того, что ему велят). Б. 13. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. (Послов.). . Йытă мăнтăр та, çиме юрамасть. (Послов.). КАХ. Çырлах, аслă кĕлĕ! Кама тимен, ху валеççе пар. Ачăна-пăчăна чар, йыттусене пирĕн выльăхсем патне ан яр. (Моление киремети Питтури в «тайăн сăра»). Б. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Загадка: иголка с ниткой). Т. М. Матв. Йытă аллипе ĕçлетĕн. Работаешь спустя рукава. Сказки и пред. чув. 14. Йытă урипе утиччен, сивĕре шăнса çӳриччен, лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхи те пулас мар. Чăв. й. пур. 7°. Çыраканнине сĕтĕрсе килес те, йытта хĕненĕ пек (как собаку) хĕнес! Орау. Йытă пек япăлтатса çӳрет. СПВВ. Х. Йытă хăй хӳри çине сысмасть, теççĕ. (Послов.). Нюш-к. Ĕлĕк авал турă, этеме ыраш панă чух: ыраш кирлĕ-и сана? тесе, ыйтать. Çын: кирлĕ мар, тет. Ыраш тĕпĕнченех пучахлă пулнă; ыраш пучаххи çурри анчах юлать. Тепре ыйтать. Çын ун чухне те: кирлĕ мар, тет. Çавăн пек темиçе хутчен ыйтса та, çын: кирлĕ марах, тесе пырать. Ыйтмассайран ыраш пучаххи кĕскелсе пырать. Турă юлашкинчен ыйтсассăн, çын: кирлĕ мар темелле-ччĕ, тет, анчах йытă: хам-хам! тесе янă та, çавăнпа халĕ пирĕн ыраш юлнă. Йытă лайăх мар вăл, тесен, йытă усракансем çак сăмахсене каласа кăтартаççĕ. Собр. Йытă шуйттана сиссе (чуя) çĕрле вĕрет, теççĕ. Т. Григорьева. Килте йытă пăтратманне ялта яшка пĕçернĕ, теççĕ. Дома не умел замесить собаке, а в деревне сварил похлебку. (Послов.). N. Эсĕ йытă! терĕм. N. Конта йытă пуç те полĕ! Здесь, чай, чорт знает что есть! Сред. Юм. Йытă самăр та, пусма юрамасть. Хоть собака и жирна, но на закол не годится. Собр. 74°. Йытă, тесен — çăмĕ çук; этем тесен — сăнĕ çук. (Послов.) Ала 91. Çакă кĕçĕн тăванĕ (брат) мĕн курман вăл! Вăл курнине ялти йытă та ан куртăр (того, что он перенес, не дай бог испытать деревенской собаке). . 31. † Пире: салтак кай (= салтака кайĕ), тесе, ялти йытă каламан пуль; çын та сисмер — кайрăмăр. Т. М. Матв. Эй, алли-урине йытта касса пама! Юрк. Йытă хĕлле, сив вăхăтра, питĕ хытă шăнса: эх, кунтан ăшă пулсан (= çăва тухсан), çула, шăрăх вăхăтра, шăмăсем тултса, пӳрт тăвăттăм (шăмăран пӳрт тăвăттăм), тесе, калать, тет. Изамб. Т. Халь уччиччĕлсем нумай: йыт кутне тапсан, уччиччĕле тивет (т. е. учителями хоть пруд пруди). N. Йытă выртман вырăнта выртăрăмăр пулĕ (валялись везде, где попало). N. † Йытă çăварне аш кĕрсен, хăçан каялла тухни пур? (Солд. п.). Орл. II 235. Хура йытти çакăнса тăрать хĕрлĕ йытти ăнах (на нее же) вĕрет. (Хуран вут çинче). Сред. Юм. Йытă хăй хӳри çине сысмас. Никто сам себя не хает. (Буквальный перевод: «собака на свой хвост не испражняется)». Чăв. й. пур. Хăне те (его), йытă вилли пек, çĕре тирпейсĕр чикнĕ (опившегося зарыли без отпевания). || Неблагодарный. || Пес (брань). Сказки и пред. чув. 47. Эрехне таçта хăй пытарчĕ те, пирĕн çине калать тата, йытă! СТИК. Çав Ваççа йыттиех (ce chien de Vassia) тунă пулĕ. Вероятно, это напроказил мерзавец (пёс) Вася.

юл ил

набраться силы, поправиться. СПВВ. Е.С. Юл илни — ывăннă çĕртен выртса е ларса канни, апатланни. Тата пуян çука ере пуçласан, тепĕри ăна пулăшса, çĕкленсе кайни. СПВВ. Х. Юл илтĕм, поправился. Толст. Вăл хуппăн хĕррисем ӳссе тĕмескеленсе кайрĕç те; улма йывăççисем, аптракаласан-аптракаласан, юл илчĕç. Шарбаш. Чирлĕ çын йăл (йол) илет. Больной человек выздоравливает. || Шибач. Йол илме поçларĕ. Начал богатеть. В. Олг. Вăл халĕ йол исе. (Так говорят о поправившемся человеке или животном). N. Çакăн пирки малалла йол илессе ĕмĕтленмелли пĕре те çок.

йоланпа

верхом. Шибач. Йоланпа каять. Едет верхом. СПВВ. Юлан; юланпах кайрĕ. Ишек. Тепре каяр анчах, тет, юланпа хăваласа хуса çитем, тет.

юланут

(jуланут), верховой. Сунт. 1929 № 2. Таçтан хусах юланучĕсем сиксе тухса пире хупăрласа илчĕç. Хурамал. Çул çинче çапла тарăхса пынă чух, ун хыçĕнчен пĕр юланут тусана мăкăрлантарса килет, тет. СПВВ. БМ. Юланут, — юналут, — юналук, юналăк (верхом на лошади). Бугульм. † Ут юланут çинче куç-кĕски.

юлахай

ленивый, неряшливый. Шарбаш. Пшкрт. jолађаj, ленивый. СПВВ. АП. Юлахай = наян. СПВВ. ГЕ. Юлахай = тирпейсĕр. СПВВ. АС. Юлахай, неопрятный. СПВВ. ПВ. Юлахай çын = юлхав? (Вопрос — оригинала). Ядр. Ф. Т. Т. Йȏлахай (jõлаhаj), лентяй, неряха.

юлăш

неизв. сл. СПВВ. Юлăшмарĕ? (Вопрос — его).

юлхав

(jулhав), ленивый. Ст. Чек., П. У., Б. 13. Юлхава ялан уяв. Для лентяя всегда праздник. СПВВ. ПВ. Юлхав — козм. юлахай. СПВВ. ФИ. Юлхава (наяна) хывса юлчĕ вĕтĕ, теççĕ. Хау 216. Юлхав юррисам. Сред. Юм. Юлхавăн ялан праçник, тесе: юлхав никçан та ĕçлемес, пĕр-май праçник тăвать, тессине калаççĕ. М. П. Петр. Юлхав. См. услап, лодырь. Пролей-Каша. Йолхавтарах, несколько ленивый, с ленцой. || Послед. М. П. Петр.

юмарт

(jумарт), простой, простодушный (человек). Ильк. || Радушный. СПВВ. ЕС. Юмарт — хăй патне çын килсен, ăшă кăмăлпа пăхат. Хăйĕн ĕçме-çиме пулмасан, çынран кивçенлешсе е сутăн илсе, ĕçтерсе-çитерсе ярат. || Личн. имя мужч. (Кив-Ӳселĕнче).

йомăш

(jомы̆ш), ошибаться, сходить с ума. См. йăнăш. Сред. Юм. Йомăшнă, 1) сошел с ума; 2) ошибся. || Неверно, ошибочно. Тюрл. Ман ана çинче йомăш вырса кайнă (кто-то сжал по ошибке хлеб). Сред. Юм. Эс сатачча йомăш тунă. Ты неверно решил задачу. IЬ. Эпир йȏмăш çȏлпа кайнă. Мы едем (поехали) не по той дороге, где надо. (Это выраж. есть и в др. гов.). || Ошибка. М. Васильев. № 3, 10. Çавăнпа эп çырнинче пĕр йомăш та çок, тесе, калама полтараймастăп. Поэтому я не могу сказать, чтобы в написанном мною не было (нет) никаких ошибок. СПВВ. БМ. Юмăш = йăнăш, ошибка.

юнăх

йонăх, злиться, сердиться, таить злобу; зариться; подстерегать. Питушк. Çынна тарăхтарсассăн, йонăхса порăнать (питает злобу и хочет отомстить). Орау. Ялĕ-йышĕ юнăхса, улах вырăн шыраса, хыт хĕнесшĕн ушăнса, май килнине кĕтеççĕ. Магн. М. 24. Йонăх, сердиться. КС. Мана ваташшăн нумайччен юнăхса çӳрерĕ (подстерегал). Чертаг. Йонăхса тăрать, грозится. Сред. Юм. Паян такçантанпах юнăхса ларать пȏлас та, никам та чĕнекен çук пȏлас. || Тюрл. Нумайранпа йонăхать о манне илешшĕн (точит зубы на мое имущество, на мои вещи). Хурамал. Çын япалана ыйта-ыйта аптратсан: юнăхрăн иккен çавăн çине, теççĕ. Пĕр япалана çиме хушмасан, тепри ăна, пыра-пыра, ялан çисен, калаççĕ: юнăхрăн иккен çавăн çине, тесе. СПВВ. МА. Веç çав чăхăт çиешшĕн юнăхса ларат, теççĕ (т. е., по объяснению одного челов. из Сред. Юм., ему хочется поесть, но ему не дают). || Кровожадничать? || Запечься (о кровоподтеке). Чертаг. Йонахса тăрать = хĕрелсе тăрать (кровоподтек). Хорачка. Патакпа çапрăм, онта йон илсе, вот йонăхса ларса. Шибач. Алă йонăхса ларчĕ (о синяке после удара).

юна

йона, (jуна, jона), грозить. Ст. Чек. Тек юнаса çӳрет, грозит. Пшкрт. Вăл она хэ̆н'ӓмӓ jонат-хал'ы̆. Сёт-к. Йонаса порнать. Таит злобу на кого-нибудь. СПВВ. Юнас, угрожать. Якейк. «Вăл мана йонать (= вăл мана мĕн-те-полин осал тăвасшăн)». Посл. 15,23. Вăл хирĕç тавăрса усал каламан; асапланнă чух та юнаман. Истор. Ăна епле-те-пулин вĕлерес, тесе, йонанă. Ib. Пире иксĕмĕре Василькопа Владимир Мономах юнаççĕ, тет. Сир. 50. Епле арăслан тупăш сыхласа çӳрет, çавăн пек çылăх та усал тăвакана юнаса çӳрет. || Грозить рукою. Сред. Юм. Алăпа йȏнать, пӳрнепе йȏнать. Çĕнтерчĕ 59. Турăш кĕтессине чышкипе юнаса. Сунчел. Ашшĕ ачисене пӳрнипе юнанă пек, вĕсене ырă пултăр тесе, хăратса юнат.

юнсăр

йонсăр, (jунзы̆р, jонзы̆р), «ненавистный». Начерт. 94. Золотн. Йонсăр, ненавистник. Тюрл. Йонсăр çын, дурной человек. IЬ. Он йонĕ пăтранса тăрать («сердцем негодяй»). V. S. Юнсăр (çын), жестокий. || Капризный. КС. Ачи пит юнсăр (слабый и капризный). Сред. Юм. Пит йȏнсăр ача эс (капризник). СПВВ. Юнсăр ача. Юнтар = йăлăнтар. Юнтармăш ача. Янтик. Ачасем вылянă чухне, вĕсенчен пĕри, хăйне хуралăç тусан, прахса каять те, вара ăна юлташĕсем çапла каласа мăшкăлаççĕ: эй, юнсăр, юнсăр! юнлă пĕвер! выляма иркенсе киле таран! || Неслух. Сред. Юм. Тепле пит йонсăр ача кȏ, каласа та сăмаха итлемес! СПВВ. МА. Юнсăр, хăлăхсăр. . Ай юнсăр çын, сăмахне пĕртте итлемес! теççĕ. См. йӳнсĕр.

юнтар

то же, что йăлăнтар, капризничать. СПВВ. Юнтар = йăлăнтар. . Юнтарса, çимесĕрех çывăрчĕ. Йӳç Такăнт., 34. Кил тата! Юнтаратăн-и-мĕн? Юнтармăша ― тултармăш, теççĕ. Сред. Юм. Юнтарни — каприз. Янтик. Ай, ку ача пит юнтарать-çке! ма пăртик çӳçĕнчен лăскамастăр ăна?

йонтармăш

капризник. Тюрл. СПВВ. Юнтармăш = йăлăнтармăш. Хурамал. Пĕр япала ыйтать те, ăна памаççĕ, урăхне параççĕ; унтан вара вăл илмест ăна; вăл: çи, тесессĕн те, çимест; пӳрте кĕр, тесен те, кĕмест; ним те итлемест; ăна: юнтарнă, теççĕ вара; юнтарса лартăр вăл, теççĕ. Янтик. Эй, юнтармăш? мĕн, çиме килместĕн тата, чăпăрккапа, тытса, вĕтмелле-и-мĕн сана?

юншитан тымарĕ

назв. раст. («трава, исцеляющая от кашля»). СПВВ. Х.

юп кур

любить, хорошо относиться. Шел. П. 17. Мана тăнра айне хунă чухне куççуль ан юхтарăр, хуйхăрса; савăнса, калаçса, юрла-юрла, çĕрпе витсе хурăр, юп курса. Лашман. † Юп куратри, курмастри? Юп куратăр пулсан, пылна ăсса тух; юп курмастăр пулсан, тӳртĕн кĕрсе, тӳртĕн тух. Узеево. Юп курмарĕ = юратмарĕ, не одобрил. Бугульм. † Юп куратри, курмастри? Юп куратăр пулсассăн, курка йăтса хирĕç тух; юп курмастăр пулсассăн, тӳртĕн кĕрсе, тӳртĕн тух. || Нижеследующие толкования этого выражения едва ли верны. «Оказывать милосердие». Бугульм. Сăвап сунан юп курĕ. . Юп куракан пулĕ = хĕрхенекен пулĕ. . Юп куратри пире? Принимаете ли нас? Оказываете ли нам милосердие? || СПВВ. «Юп кураççĕ — соревнуют, содействуют?» (Вопрос в оригинале).

юп

юпă, (jуп, jубы̆), ответвление. КС. Юпă, разветвление. Альш. Юпă, разветвление. СПВВ. Юпă, юпни. Собр. 201°. Шывăн юппи çук (послов., означающая, что у воды нет сучка, за который утопающий мог бы ухватиться). СПВВ. Т. Юп, разветвление. См. хыççи-туни. Хорачка. Çырма йоп. Эпир çур. сĕр-шыв. 15. Çав çырма ялта икĕ пысăк юппа уйăрлать. N. Çеçен хир варринче çавра кӳл, çаврăнса юхма юпи (чит. юппи?) çук. Ч.П. Çырма юппи. || Приток. М. П. Петр. Юпă — ветка, ветвь. Шыв юппи — приток. Н. И. П. Юппи, приток (реки) С. Дув. Унăн (у нее) тата пĕр юппи пур, вăл Хула-çырми е Сăмсах ятлă. || Залив. СТИК. Шыв юппи, залив. || Ответвление дороги. N. Çул йӳппине канма лар. Синьял. Вăрмана çитрĕç, тет те, пĕри пĕр юпăпа карĕ, тет, тепри тепринпе, виçĕмĕшĕ тата тепринпе карĕ, тет. Тай. † Юппи, юппи çул килет, пĕр юппине хĕр килет. Пшкрт. С'ол jобы̆, ответвление дороги. || Отдельная часть, как бы ответвление здания. КС. Чӳркӳ юппи — колокольня или самая церковь. . Чан юппи, колокольня. || Сенĕк юппи, разветвление вил.

юплешке

(jупл'эшк'э), вилка. СПВВ. ОН. Юплешке ― лашасене пăтратса параканни. || Назв. какой-то части плуга. Хурамал. Ака пуç çӳретекен йывăç; ака пуçне юплешкепе хайăрса хураççĕ. Янгорч. Юплешке (у плуга). || Дерево, соединяющее переднюю подушку телеги с задней; его пропускают ниже кузова. Трехбл. || Вилы. Тюрл. Тимĕр йоплешке, железные вилы для навоза. (У КС. тимĕр сенк или сенĕк). . Олăм сиктерекен йоплешке (ими встряхивают при молотьбе солому; у КС. это назыв. олăм сенки). Завражн. Йоплешке = сенĕк «вилы». («Сенĕк» в этом говоре — деревянные вилы). || Восклицание недовольства (намекает на русский непристойный глагол). Абаш. Завражн. Йоплешке! (бранное выражение).

юплă

(jуплы̆), ветвистый. См. юплĕ, йӳплĕ. СПВВ. Ик юплă йывăç, дерево разветвившееся надвое. V. S. Виçĕ тăват юплă сенĕк. N. † Пыраттăм-пыраттăм пĕр çулпа, çичĕ юплă çул пулчĕ (дорога, расходящаяся насемеро). Сёт-к. Йоплă, имеющий разветвления. . Йоплă пушипа кастарать те, çонтарать. . Йоплă торат. КС. Икĕ юплă (юпăллă) чӳркӳ, церковь с колокольней. Собр. Юмах ярам, юптарам, юплă çăмах хыптарам. (Пăри).

юп

(jуп), уклоняться. СПВВ. Юпать, уклоняется. Сир. 54. Кивçен пани сая каясран, çав тĕрлĕ ултав пирки нумайĕшĕ кивçен парасран чарăнса тăраççĕ (в рукописи стоит вм. «чарăнса тăраççĕ» — юпаççĕ).

юптар

(jуптар), отводить в сторону. Çиç. çиçрĕ, кĕм. 29. Çакăнтан аякка Ульки кинемей хăй пуçĕнче, çавра çил пек, пăтранса çаврăнакан шухăшсене юптараймасть те. || Говорить намеками; морочить. . Чăн сăмаха суяна юптараççĕ. Серьезное обращают в шутку. Хурамал. Юптарас — пĕр япала урах тĕрлĕ калас. Ар-çури. Йоптар, морочить. Трхбл. Юмах ятăм, юптартăм, Ентипене чĕкĕртрĕм. (Çатма çине икерчĕ сарни). Сёт-к. Йомах ярăп, йоптарăп, олшу çолпа чоптарăп, йомăç котне чĕçкĕртĕп. N. Ку темĕскерле çын капла, пăрмаях (всё) юптарса калаçать. Ку, путех (вероятно), ырă çын мар пулĕ. N. Юптарса каланă юмахсем, загадки. Шурăм-п. № 23. Юптарса калани. Загадки и пословицы. Сказки и пред. чув. 113. Юмах ярать, юптарать. Ст. Чек. Сăмаха вĕçертсе (çук япалана пур туса, преувеличивая) калаçат, е тăрăхласа, мăшкăлласа калаçат, çавă ĕнтĕ юптарса калаçни пулат. Чебокс. Юптарса = иносказательно. Т. VII. Кăна (эту басню) юлхав çынсем çинчен юптарса каланă. Псалт. 77,2. Юптарса калаçма çăварăма уçăп. || Обманывать. Шибач. Йоптарса (чăсса) ятăм — обманул. СПВВ. Юптарать, обманывает. Синерь. Мĕнле капла пĕр кайăксăр киле таврăнăп-ши? тесе, калать, тет каям та, персе илем; унашкал юптарса яракан кайăк нумай пулĕ, тесе калать, тет.

юпăнчă

то же, что юпăнч. Альш. И. С. Степ. Юпăнчă. СПВВ. ПВ. Юпăнчă ― (?). (Вопрос оригинала). Сала 301°. Юпăнчă, зонт. Тайба. † Юрласа, кулса килнĕ чух, пĕркенсе ларма юпăнчă çук. С. Дув. † Татăк-татăк пĕлĕт килет, манăн юпăнчă ăçта-ши? М. П. Петр. Юпăнчă ― покрывало, накидка. IЬ. Уяра кура (кура) юпăнчă илме хушнă, теççĕ. (Послов.). См. лупăнчă. || Покрывало постели. Юрк. Юпăнчă (вырăн çине саракан япала). || Большой четырехугольный войлок. Альш. † Шурă юр çуса килет-çке, шур юпăнчă (тăваткăл пысăк кĕçе) пирĕн çук. Питушк. Юпăнчă пак çамçа (мягкий).

юр хăрпăкĕ

редкие снежинки, летающие в воздухе. СПВВ. МА. Юр хăрпăкĕ = пăртак юр вĕçкелени.

юр

(jур), месить (тесто), болтать. М. П. Петр. Юр — месить, болтать съестное (нимĕр юрас). N. Хуратул çăнăхĕнчен хуранта мимĕр юраççĕ (заваривают завариху). Сказки и пред. чув. 5. Кин, васкаса, çавăнтах сĕтпе юрчĕ (замесила на молоке) виç юсман. Изамб. Т. Унтан ыран çимĕç пĕçерме чуста юрса лартаççĕ. Макка 10°. Килте йытта юрманне ялта яшка пĕçернĕ, тет. (Послов.). Тайба. † Çу çине тинкĕле юр, тусăм, мана çиме чĕн, тусăм. Сёт-к. Кĕçĕр ута пĕр çаврăм йорса патăм (замесил лошади). Хыпар № 8, 1906. Атьăр халĕ, юрнă-юрнă, исмаса çăрарах юрар. В. Олг. Ут йорат, утсам (утсане) йорат. Месит лошадям. Ib. Утсане йорса парас. СПВВ. Т. Лашасене юрса парас, теççĕ. Шибач. Утсене йорса пар. Хурамал. Яшка çине юрмалли çук (= хушмалли çук).

юр-вар

кушанье: мясо, турăх, уйран, сĕт, чăкăт. А. Турх. Сред. Юм. Юр-вар, приварок; всякого рода провизия, кроме хлеба. Шалча. Йор-вар, приправа. . Йорвар ― аш, какай. N. Çак карчăкпа хĕр праçнике юрвар илнĕ, тата ĕне те илнĕ. Сред. Юм. Юр-вар ямасан, яшкан мĕн тути пȏлтăр онăн! Хурамал. Юр-вар (какай). Тюрл. Кăçал ĕне пăруламарĕ, йор-вар çок (= сĕт-торăх çок). Шибач. Йор-варсам пор-и? Пшкрт. Йор-вар пор-и? Чуратч. Ваçкă калах çăнăхне исе килнĕ: йор-вар çок, тесе, калать, тет. Хуçи, киле кайса, пуснă сысна исе пычĕ, тет. СПВВ. «Юр, вар, продукты; ĕне юр-варĕ». Хорачка. Йор-вар (= аш, кĕрпе-туар) полсан, апат тума полат. СПВВ. Х. Юр-вар ― провизия. СТИК. Ĕне юр-варĕ чист тыткаланса пĕтрĕ (вышло, израсходовано мало-по-малу). СЧУШ. Çынсем пурте савăннă, пурте хăйсем валли юр-вар илнĕ, çак карчăкпа хĕрĕн анчах нимĕнпе илмелли пулман. Истор. Хăйсен юр-вар çуккисем кӳршисенчен вăрттăн та пулин илсе пăхса янă (угощали гостя).

юр-варлăх

погреб. СПВВ. ПВ. Юр-варлăх = нӳхреп, погреб. Т. VII. Ĕлĕк пĕр ача юр-варлăха кĕнĕ тет те: кунта пурте пур, тесе, шухăшласа тăрать, тет. Хорачка.

лавка

(лавга), лаять (непрерывно). Торх. || Болтать. Питушк. Пустой мĕн лавкаса ларатăн? СПВВ. ИА. Лавкама (болтать) юратаканран ыррине илтес çук, теççĕ.

ланкама

(лаҥгама), ухаб, рытвина, колдобина. СПВВ. N. Пĕр-пĕр лакăма (ланкамана) мĕне кĕрет те, лавне туртса кăлараймасть (лошадь).

ланкаска

(лаҥгаска), ухаб. СПВВ. ИА. Ланкаскасенче çуна сулăнса каять. Сред. Юм. Ланкаска, нырок на зимней дороге. Ib. Ланкаска = сикмерчĕк, çôл çинчи лакăм. См. ланкашка.

ланкашка

(лаҥгашка), ухаб, нырок, яма, углубление. СПВВ. Х. Ланкашка, водомоина, овражек. Т. II. Загадки. Чăнкăр-чăнкăр (вар. тĕпĕр-тĕпĕр) туй килет, ланкашкала анах каять. (Вучаха кăвар туртни). КАЯ. Тата эпĕр урнă йăтта вĕлерме кайрăммăр (так!) та, Йăванĕ пирĕн чупса пырса урнă йăтă çине ланкашкана чут каяччĕ, аран çулса тытрăмăр. Н. Карм. Ланкашка, впадина поперек дороги. Орау. Пӳрт айккинчи ланкашкари шывра ачисем лапăртатаççĕ. || Яма в реке, довольно большая; вода над нею вертится. Яргуньк.

лап

(лап), подр. звуку хлопнувшегося (упавшего) предмета. СТИК. Çăм мишукĕ лап персе анчĕ. („Лап – звук мягкий, похожий на звук, когда падает что-нибудь мягкое“). Ib. Лакăш! турĕ те (отступился), лап! персе анчĕ (споткнулся и упал). Альш. Акă упăшки патне çитет те, палакирне лап! ӳкерет, тет. Богдашк. Т. Лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни. Толст. Лаши пĕтĕм вăйĕпе пынă çĕртен лап персе аннă та, Жилинăн урине аяла тунă (придавила). Шорк. Пылчăк çине хырăмĕпе лапах персе анчĕ. Эльбарус. Çаксем кăсйисенчен темскерсем кăлара пуçларĕç; тăта лап-лап! ӳксе пуççапаççĕ, тăта пакăл-пакăл! юмахлаççĕ. Сред. Юм. Витрери шывва (= шыва) трук тăксан, шыв лап! туса тôхса ӳкет (выплескивается). || Подр. мгновенному движению садящегося, ложащегося или падающего. КС. Хырăмĕпе лап выртрĕ. Сред. Юм. Мана корчĕ те, лап! выртрĕ. („При этом лап не означает звука при падении, а самое действие). Шорк. Пылчăк çине лап! татăлса анчĕ. Ст. Айб. Куçма кĕрӳ кускалать, Лапата кĕрӳ лап ларать. (Çатма çинче икерчĕ пĕçерни). || Подр. бросанию тяжелого предмета. Ст. Чек. Лап! пăрахат (бросит сразу). N. Ку ача амăшне пĕр ала йĕппе лап! тутарать, тет те, веç чиккелесе вĕлерет, тет. || Подр. удару (хлопанью). Альш. Амăшĕ алăкран тухат та, кукша капкăнĕ амăшне лап тутарат, тет. Шурăм-п. № 6. Арăмне пуçран çапуççипе лап! тутарчĕ. Альш. Кашкăр кĕрсенех, кашкăра аякран лап тутарнă. КС. Аллипе лашана купарчинчен лап! çапрĕ. N. Ашшĕн çăварне лап хупласа лартрĕ. || Подр. ударам бьющихся волн. Сред. Юм. Пĕчикрех хомсĕм лотка хĕрне лап, лап! пырса çапнаççĕ (= çапăнаççĕ). || Подр. хлопанью крыльев. Юрк. Çав вăхăтра кашта çинче ларакан автанĕ çуначĕсемпе лап, лап, лап! тутарса çапса илет. || N. Лап сур (плюнь).|| Подр. тяжелому ступанью по плоскому предмету. Алших. Лап-лап! çĕре ан пусăр: çĕр кисренет, тиеççĕ. || Подр. тяжелому бегу. Сред. Юм. Лап-лап! тутарса чупса кайрĕ. Побежал тяжелой рысью. Ib. Пирĕн лаша чупайрать-и-мĕн ôлă? Лап-лап, лап-лап! туса пырать, онпа мĕн чôлах аякка кайăн? СТИК. Пĕчĕккĕ ача, чуппи (бег) килĕшет, вăл темле çăмăллăн чавтарса пырат; пысăк çын вара лапăстатса пырат. („Лап-лап“ выговаривается соразмерно шагу; если шагает — редко, если бежит — скоро. Выражение впечатления при виде неуклюжести бега, неуклюжести фигуры, а также и звук, производимый ногами“). || Подр. звуку, который слышится, когда трясут шапку, взяв ее за тулью. Сред. Юм. Шапкана тӳпинчен тытса силлесен, лап-лап! туса силленет. || Подр. звуку неожиданно лопнувшего льда. К.-Кушки. Шыв тулнипе пăр лап! çурăлса кайрĕ. || Подр. кипению каши (хлопанью пара). Изамб. Т. Вир пăтти вĕренĕ чухне лап-лап! туса вĕрет. || Подр. моментальному погашению света. Хрест. Куçук çавăнтах ламппине лап! сӳнтерсе лартрĕ. Сунт. Пӳртре ламппă çути лап! сӳнсе ларчĕ. N. Çав вăхăтрах килти çунса ларакан çуртасем икĕш те лапах сӳнсе ларчĕç, тет. (Сказка). Сред. Юм. Пирн (= пирĕн) лампă чипер ларнă çĕртех лап! сӳнчĕ ларчĕ. N. Çутатса пыракан хунарĕсем лап сӳнчĕç. БАБ. Лап сӳнсе ларчĕ (огонь). См. тимĕр карта. || Подр. широким вспышкам молнии (как будто с глухим звуком). N. Çулахи çĕрсенче шевле (зарница) лап-лап çиçет: темĕскерле ăшшăн туйăнать те, тӳлек туйăнать. || Плашмя. Орау. Лап выртни („ляпа“) сан пултăр, эпĕ шĕвĕр пуçне („тыку“, т. е. с острого конца) йышăнап. (Так сговариваются игроки). || Как раз, совершенно. Якейк. † Çак нуштана корасса воник çолтах тĕл(л)ĕнтĕм, çирмик (= çирĕм ик) çолта лапах килч. Яргуньк. Чу кайăп, лап анăп, мăнтăр купи купалăп. (Кăшăл сăвăрни). Баран. 19. Акă, хайхи каçхи тĕттĕм хаяр вăрçса чикĕшес хире лапах килсе хупларĕ. БАБ. Хăй ăшне лап хупласа илчĕ. См. яр. Шорников. Лап хуратăп (какое-то выражение в игре в камешки, шакла). Янш.-Норв. Уяр! уяр пулать пулсассăн, вĕл вĕçсе кай; çăмăр çăват пулсассăн, лап (лап, п неозвонч.) ӳк. || Как раз (сильнее, чем лăп; выраж. неожиданность). N. Çав капкăн çапнă кашкăр умне лапах тухрăм. 93 çул, 24. Çимуртен лап çав чирлĕ çын патĕнче пулнă. Пшкрт. Холара лап пĕр эрне порăнтăм. КС. Эп вăл çитнĕ çĕре лап çитрĕм. Я как раз прибыл к его приходу. N. Çирĕм тăватă сахат хушшинче çĕр лапах пĕрре çаврăнса çитет. Регули 1350. Лапах выртать. Лапах йорать. || Совсем; точно. Чăв. й. пур. 23. Çав усрама илсе ӳстернĕ ывăлĕ ăнсах кайман, шап лап ăслах мар Сятра: хы̆нџа-ш̚и лап ŏжŏтсак jарат? Когда же будет совсем (понастоящему) тепло? О сохр. здор. 49. Аша пирĕн е лапах пĕçерсе, е ăшаласа (шарку туса) çиеççĕ. N. Хăлха лапах питĕрĕнсе ларать. || Точь-в-точь. Якейк. Лапах охмах эс. Ib. Эс лапах пирн ялти „Петĕр: калаçса колни та, йорлани та, ташлани та, сан çиллӳ те оннешкелех (как у него). || В самом деле. Хорачка. Лери халăх калат: верно, конта порнса, лапах конта порнсаç кусам, тет. || Шибач. Лапах польчĕ. Оказалось совершенно верным. СПВВ. ТА. Лапах-и? = Чăнах-и? (т. е. правда ли это?).

лапа

(лаба), пьяница, пьяный. Сред. Юм. Пит лапа çын ôлă. СПВВ. Т. Лапа тесе, ӳсĕр çынна калаççĕ. || Неряха. Хурамал. Лапа çын — лайăх тăхăнса çӳремесен, кил-çуртĕнче таса пулмасассăн калаççĕ.

лапра

грязь. Регули 422. Паян лапра çок (нет). Ib. 581. Ĕнер çомăр çуса та, лапра полмарĕ. Моркаш. † Атти (его сапоги) йолат лапра ăшне. || Грязный; грязно. Шашкар. Ял хошши пит лапра. Ядр. Тата унта каймалли вăхăчĕ пит лапра тĕл пулать. N. Лапра ора, грязные ноги. КС. Паян ĕçлеме лапра (= пылчăк, грязно). || Топкое грязное место. СПВВ. МС. Лапра çине кĕрсе кайрăм та, аран тухрăм. || Назв. дер. Канаш. р.

лапта

плоский. N. Çĕр ала пысăкăшĕ анчах, вăл пашалу пек лапта тийĕччĕç, тет. || Валёк для белья. Пухтел. || Ладонь. СПВВ. ПП. Алă лапти сарлакĕш (с ладонь).

лапта пиççи

назв. особого плоского женского украшения. СПВВ. ЛП. Лапта пиççи — сарă вырăнне çыхаççĕ.

лапша

плоский, низкий. Собр. Лапша, çăпата, çинçе пилĕк, çутă куç. (Хăй-чикки). Чув. пр. о пог. 178. Асамат кĕперри лапша (лутранăн) карăнсан, йĕпе пулать. Если радуга протянулась плоско, низко,– будет ненастье. || Неопрятный, неряшливый, грязный. Çеçмер. Вăл лапша томланкалать (одевается неопрятно). Питушк. Лапша çын (живущий грязно, неопрятно). Ib. Апатне чон çĕклемеçт çима та (противно есть), питĕ лапша (очень грязно). СПВВ. МС. Лапша тесе тирпейсĕр, хăйне хăй пăхайман çынна калаççĕ.|| Невзрачный, невидный. Чертаг. Лапша кĕлеткеллĕ (лаптаклă-мĕнлĕ ) = кĕрнексĕр кĕлеткеллĕ (невзрачный, плохого телосложения). || Неподвижный, вялый, слабый. В. Олг. Лапша çын, вялый, малоподвижный человек. Б. Олг. Лапша çын, слабый, плохой (в работе). Шарбаш. Ора çине тĕреклĕ тăриман çынна, выльăха: лапша! тесе, вăрçаççĕ.

лара-тăра

встр. в чувашизме. N. Лара-тăра пĕлмеç, — пĕлмес. Ему не сидится и не стоится (о чрезмерно подвижном человеке). То же выраж. у. СПВВ. Х. Кан. Теттертинк вăл, пирĕн нефтă промышлĕннăçĕ вайлăланнине кура, лара-тăра пĕлмест.

ларт

понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆ржибэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).

лас

густой; кудрявый. Юрк. Лас – сплошь кудри. КС. Лас çӳçлĕ; с длинными густыми волосами. || С густои листвой. СПВВ. ФИ. Лас. Йывăçăн турачĕсем çĕре тиви-тивми тăраççĕ, çавăн пек йывăçа калаççĕ çапла. Ст. Шаймурз. † Аслă çул хĕрринче лас хурăн. Тайба. Йĕтĕн çийĕ лас пуçлă, лас пуçĕпе илемлĕ. N. † Алăк умĕнчи лас хурăна паянхи кун касмасан, ĕмĕр ларĕ, терĕр пуль. Мана паянхи кун памасан ĕмĕр ларĕ, терĕр пуль. (Плач невесты). См. лăс.

ласт

подр. сотрясению дерева. КС. Йăвăçа ласт-ласт! силлерĕ (потряс). СПВВ. Х. Ласт лараççĕ йывăçсем. || Подр, взмаху. Хĕн. 156. Чакка ăна ласт сулать мăйĕнчен (махнул саблей ему по шее). См. лас.

ластăк

частица; кусочек, СПВВ. Шибач. Пĕр ластăк пар. Дай кусочек. || В лохмотьях. Хурамал. Çийĕнчи тумтир начар çынна калаççĕ: тумтирри ластăк кăна, теççĕ (татăклă). || См. пĕр ластăк. О сохр. здор. Чей ĕçсе тарласассăн, пĕр ластăк (немного) сивĕнмесĕр, тула тухма кирлĕ мар.

лаçă

(лазы̆), то же, что лаç. СТИК. Лаçă, лачуга на дворе. Изамб. Т. Çăнăх лаççи, амбар для муки. N. Атя лаççа; тутлă çимĕç тупăпăр, курасса та пире никам та курас çук. Синьял. † Иванпала тӳр хĕрне лаççа хопса хăвартăмар. СПВВ. Х. Лаçă — род амбара. || Амбар обдирки. Изамб. Т. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. См. арман.

латак

(ладак), углубление, выемка с обеих сторон ушка иголки. СПВВ. ВА. Латак; йĕп латакĕ.

латакай

(ладагаj), низенький и толстый. Изамб. Т. Слакбаш. Латакай, низенький, с туловищем, не пропорциоальным росту (говорится о женщинах). СПВВ. ЕХ. Латакай = пĕчĕкçĕ çын. СПВВ. ИА. Латакайăн икĕ тĕнче тикĕс: унăн пуçĕ те, пĕвĕ те çук, теççĕ. СПВВ. НН. Латакай — лутра çын. Ильк. Латакай – карлик. Ст. Чек. Латакай = мăнтăр, пĕчĕкçĕ çын. Имен. Латакай, малый ростом и малоподвижный человек. N. Латакай, лӳппер, низкого роста. См. лаканай.

латук

(ладук), скрипка. СПВВ. ЛП. Латук — купăс.

лачака

(лаζага), болотистое топкое место. Шорк. СПВВ. ТМ. Лачака = шур. Ib. Лачака – шур е путлĕх. N. Лачакана (в топь) кĕрсе ларнă. Янгильд. Пирĕн унта кирек хăçан та лачака тăрать. Тогаево. † Лачакари кăвакал начарланма пуçларĕ. Кан. Ахаль çĕртенех (т. е. не по мосту) лачака çинчен (= по) каçмалла. Ст. Чек. Лачака-йĕпе, шывлă вырăн. МПП. „Лачака, тина“. N. Лачакана кĕрсе ларнă. || Назв. сел. б. Чист. у.

лачрашка

грязный; мокрый? СПВВ. Сред. Юм. Пирн (= пирĕн) çăл таврашĕнче пит лачрашка (грязно). Тюрл. Лачрашка, шывак паранкă (водянистый картофель).

лаша

(лажа), лошадь. Изамб. Т. Эпĕ часрах вите патне чупса пырап. Унта ик лашаран пĕр лаши те çук. N. Лаша ахаль çĕрелле тапса ячĕ. Лошадь лягнула по воздуху. Пĕр лашапа килтĕмĕр. Мы приехали на одной (т. е. лошади). Н. Седяк. Лашан çуначĕ курăнми çунать (крылья) пулать, теççĕ; ун пек лаша питĕ шеп; ун пек лашана çывăрнă чух кинет (вдруг) тăратсан, вилсе каять, теççĕ. N. † Çил-çунатлă лашана тыткалама кайăк-чĕрелĕ çынсем кирлĕ уна. Регули 618. Лаша ман аттиран илни лайăх. Якейк. Лаша (или: ут) çавăрса кил. Подавай лощадь (напр., если она стоит под навесом). Ib. Лаша исе кил. Подавай лошадь (если её не надо повёртывать. Здесь говорят только: „ут кӳлес“, а не „лаша кӳлес“). Альш. Пӳрчĕсем хыçĕнче, пӳрчĕсемпе пĕр вĕçрен кĕлетĕ-лаççи, лаши-вити. ЧС. Пирĕн пĕр çӳрен лаша пурччĕ. Вăл питех пысăк марччĕ, хӳри кĕлте пек пысăкчĕ, чуманрахчĕ, анчах туртасран (что касается возки) хăй лавне урăх лашана туртма памасчĕ. Б. 13. Лаша пуласси тьыхаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. (Послов.). Букв. Лашаран çӳлĕ, автантан лутра. (Йĕнерчĕк). Стал-Яуш. Унтан тата пĕр ватă çын пире каларĕ: кайса пăхăр лашусене, терĕ. Шурăм-п. 13. Танлашсан-танлашсан (поспорив), пĕри, апла пулсан, лаша урлă пуртă тытар! тет. Лешĕ: юрĕ, юрĕ, тытăпăр, тет. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (через ее спину) пуртă тытрĕç. Çак çын чăнахах утă çăлса кайнă пулсан, лаши вилмелле, тенĕ. Анчах вилмерĕ. Утта вăл çăлман, такам ют çын çăлса кайнă. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре ялтан лаша кĕтĕвĕ хăваласа кайсассăн, çынсене ялтан вăрçа хăваласа каясса. Юрк. Ураписем пысăк: хăш урапине икшер, хăшне виçшер лаша кӳлнĕ. N. Пирĕн патра кирек хăçан та, каç пулсан, ачасем лашасем çитерме уя е вăрмана кайса выртаççĕ. Вишн. Лаша хăй çинĕ хăклăх анчах ĕçлемест. N. Вăл икĕ лашапаччĕ: пĕри хураччĕ, тепри хура турăччĕ. Мыслец. Лаша урлă алă парам! (Клятва, уверение). Сред. Юм. Лаша копарчи тесе, лашан кайри ôри тĕлĕнчи каçанне калаççĕ. Ib. Лашана илсе кил. Приведи лошадь. (Кӳлнĕ лашанах пăртăк аякрарахран илсе пыр, тессине калаççĕ). Ib. Лашана çавăрса тăратрăм. Я подал лошадь. Ib. Лашана çавăрса патăм. (Лашана пăтратса патăм, тессине: лашана çавăрса патăм, теççĕ). Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çăмарта пек. Изамб. Т. Хăшĕ пысăк „лаша пусакан“ çĕççине сулланă. Иные потрясали большими ножами. СПВВ. Х. Лаша пӳленнĕ. Орау. Лаша çамрăк-ха, йăвăр ĕçпе ытла лутăрканать. N. Лашапа пыра-пыра илме хушать пулмалла. Видно велит приезжать за ним на лошади. Г. А. Отрыв. Çумăра хирĕç тăракан лаша çунатлă, тет. Сунчел. Ах, турă çырлах, лашисем, пĕккисенчен çӳлĕ пуçĕсем! К.-Кушки. Лашана тилкепе хур. Взвозжай лошадь. Якейк. Çынăн окçа сахал полсан, калать: паян пасарта пĕр лашалласкер тупса илеймĕп-ши, тет (купить бы мне какую нибудь лошаденку на эти деньги). N. Лашасемпе çӳремен. Не ездил на кормёжку. N. Лашана тыткалама (обращаться с лошадью) пĕлмес. N. Вăл лаша таврашне пырса çулăхман, çавăнпа лашан йĕркине пĕлмес (не умеет обращаться с лошадью). N. Вăл лаша таврашĕнче çӳремен (не обращался с лошадью). Çĕнтернĕ 44. Лаша тăрасшăнах мар, татса каясшăн. Пухтел. Лаша мурĕ (гов. о крутой горе). || Мерин. Слакбаш. Ку лаша-и, кĕсре-и? Это мерин или кобыла? N. Кастарнă лаша или хусах лаша, мерин. || Импотент. Городище. Лаша (= мерин) — мужчина, страдающий половым бессилием. Ib. Хĕветюка лаша тунă. Федора лишили опособности вступ. в п. сн. || Килевая кость. СТИК. Автан-чăххăн таçтĕлти шăммине лаша теççĕ. Арçын ача çав лашине çисен, ун лаши ывăнат, тет. (т. е. устает лошадь в дороге. Поверье). Изамб. Т. Чăххăн лаши пулат („кость между ног’’). Сред. Юм. Лаша (кость у птицы). У куриц, на нижней части тела, есть особая тонкая, большая кость, которую называют этим именем.

лашман

лашман. М. Рус. Лашмансем тесе, ĕлĕк салтака каяс вырăнне лашман йывăçĕсене турттаракансене каланă, çавăн пеккисем пирĕн Емел-пуçсем пулнă. N. Эх, лашман хырăм! пăркаланаймастăн, мăнтăр сысна! || СТИК. Лашман сăмса, большой, приплюснутый нос. Ib. Лашман, прозвище одного человека с таким носом. Ib. Лашман — тяжелый, неукдюжий человек. || Доска для вывозки снега. СПВВ. ТМ. Лашман – юр турттаракан хăма; ăна пĕр чалăш тăршше хăмана илсе, хăман икĕ пуçне кантăра хурса (вдевши), кантрисене сӳсмен пăявĕнчен çыхса, юра карта ăшăнчен çав лашманпа турттарса кăлараççĕ. || Йемелкке-Т. Лашман – çуна пек япала, унпа арпа (мякину) туртаççĕ. Пыçăк мар, ансăр, тăрăхла; ăна паявпа çуран туртаççĕ.

лаштăр

(-ты̆р), подр. падению с глухим шумом громоздкого предмета. СТИК. Лаштăр (удар. в конце) ишĕлсе анчĕ. Чем люди живы. Çил пырса çапрĕ те, çунатсем (у меня) лаштăрах усăнса анчĕç. КС. Мăйăр (çырла), пиçсе иртсен, çĕре лаштăрах тăкăнаççĕ. Трхбл. Урайĕ лаштăрр! (удар. в конце) ишĕлсе анчĕ (рухнул пол избы), тет. КС. Сăрт лаштăрр! ишĕрĕлсе анчĕ. СТИК. Кĕпер лаштăрр! ишĕлсе анчĕ. Мост провалился совсем, всей массой. КС. Вут шашанĕ лаштăрр! (со звуком) туса ишĕлче. (То же и в Сред. Юм. ) Ib. Çавал çинчи (на р. Цивиле) кĕпер лаштăрах (совсем) ишĕрĕлсе аннă. || Подр. быстрому действию. Кан. Алăри ути те Макçăмăн лаштăрах ӳкрĕ ӳрайне. СПВВ. ЕХ. Лаштăр – пĕтĕмпе вăйран сулăнни. КС. Çын лаштăрах (быстро) ватăлса карĕ. Баран. 72. Лаштăрах хăраса ӳкмен, тĕреклĕ тăнă. См. лашт.

левĕр

(лэвэ̆р), назв. посуды, ливер (насосик, для переливания пива из бочек, при чем воздух вытягивается ртом). Орау. СПВВ. Левĕр.

лекĕр

(лэгэ̆р), врач, доктор, фельдшер; оспопрививатель. Шибач. Лекĕр – чăваш, хол касать (прививает оспу). ЧС. Виçĕ кун иртсессĕн, пирĕн яла, çав хĕре касса пăхма (вскрывать) икĕ лекĕр пычĕç. Сред. Юм. Лекĕр, лекарь. Вишн. Лекĕрсем те чирлĕ çынсене ахаль шыв ĕçме хушмаççĕ, вĕретнĕ, сивĕннĕ шыва анчах ĕçме хушаççĕ. N. Ман пата пĕр лекĕр килчĕ. Сред. Юм. Лекĕре кайнă. Пошёл в больницу. || СПВВ. МС. Лекĕр — пустуй калаçакан çын.

ленкер

(лэҥгэр), ветреница. Карамыш. СПВВ. ЕА. † Утă капанĕ хывсассăн, ленкер яма ан манăр, эсир качча кайсассăн, пире те ан манăр. Ib. Ленкере капан тăррине çил илсе каясран яраççĕ. СПВВ. ПВ. Яркăч, ленкер, йывăрлăх — одно и то же. СПВВ. ФВ. Ленкер – йывăрлăх, улăм витнĕ хуралтсем çине улăма çил вĕçтерментен (у др. сказали бы: „вĕçтересрен“) йăвăç çакса янине ленкер теççĕ. СПВВ. ГЕ. Ленкер улăм витнĕ çурт çине урлă пушăтпа çыхса яраççĕ. СПВВ. МС. Ленкер — курăс хуп витнĕ пӳрт çине яраççĕ. КС. Ленкер — на строении, для удержания соломы. Тюрл. Ленкер = ортмах (на крыше). Зап. ВНО. „Пуçу çине ленкер çакмалла пулнă. Сан çине йăвăрлăх хумалла. (Последнее выражение применяется к непоседе)“. Ib. Ленкер = уртмах, притужины. Изамб. Т. Ленкер; хуралтă çине улăм витсен, ăна ленкерпе пусараççĕ (пригнетают). || Огниво на мельнице (на нем два „пăрăс“). Шундряши. || Переклад, связывающий вверху две сваи на плотине. Шундряши, Шумерля.

ленкес

(лэҥгэс), назв. долблёной деревянной посуды. КС. Ленкес меньше, чем чĕрес. Юрк. Ленкес = йывăç витре, чĕрес. Ст. Чек. Ленкес – чĕрес. Зап, ВНО. Ленкес, черяс меньшего размера (в Янгорч. и Орау.). Янш.-Норв. Çав вăхăтра ялта кашни килте сĕрен ачисем валли е пĕрер çăмарта, е икшер çăмарта пĕçереççĕ те, пӳрт умне ленкеспе çакса яраççĕ. Ib. Пĕр кашăк (т. е. каши) ăсса, çав ленкесе ярать. МПП. Ленкес – çăка чĕрес. Янтик. Ленкес тесе, пчик чресе, çырлана каймаллине, калаççĕ. СПВВ. ИФ. Ленкес — пĕчĕккĕ чĕрес. СПВВ. Ленкес ĕне сăвакан чĕрес (подойник). || Penis. СТИК. Ленкесне çакса çӳрет (лентяйничает?). Ib. Эх ленкес! ăçта кĕрсе кайнă вăл! (гов. мальчику, маленькому и неокрепшему). || Паховая грыжа. Ст. Чек. Ленкес = лĕкĕр çăмарта). || Шатун, бездельник. Ст. Чек. Лĕнкес = сулланса çӳрекен çын. Ib. Ленкес! çӳрет сулланса!

ленчешке

(лэн’џ̌эшкэ), слабый, вялый. Шорк. Ленчешке (говорят с пренебрежением). Кудемер. Вĕрене хытă кармасан: ленчешке карнă, теççĕ. Сред. Юм. Хăй шăм-шакне чипер тытайман çынна ленчешке тесе калаççĕ. Ib. Ĕçсĕр çӳрекен çынна: ленчешке, мĕн ленчĕртетсе çӳрен? теççĕ. СПВВ. ЕС. Ленчешке – шăм-шак çемçе çынна, тата ялан ташлакан çынна: калаççĕ. Юрк. † Пилĕк-çурăм ленчешки кĕвентине çĕклеймес, хунямшĕне (так!) юраймас. Орау. Ах, ленчешке! çав пĕр çăварлăх (une вochee) улмашĕн те макăрат! || Рваный. Кудемер. Ленчешке – çĕтĕлсе пĕтнĕ.

лепĕш

неизв. сл. СПВВ. Описка вм. лĕпĕш.

леçĕне

то же, что леш енне. СПВВ. ЧП. Атя, Петюк, леçĕне.

лешке

то же, что ешке, яшка; салма. Пшкрт. Лешке шӧрпи. СПВВ. ТА. Лешке = салма.

Лиска

(лиска), яз. имя мужч. Рекеев, Рысайк. || Кличка собаки. СПВВ. МО. Лиска — печĕк йытă. Завражн. Орау. Лиска йытă, маленькая порода собаки. Ib. Лиска йыттине ертнĕ, çӳрет.

лупăмчă

(лубы̆мџ̌ы̆), мокрый, крупный снег, идущий зимою. СПВВ. НЕ. Лупăмчă — хĕлле йĕпе шултăра юр çуни.

лупăнчă

лопăнчă (лубы̆нџ̌ы̆, лобы̆нџ̌ы̆), то же, что лупанцсă. Тюрл. Лопăнчă çăвас чуне çерçисем питĕ чĕвĕлтетеççĕ. Шорк. Лопăнчă çăват. Идет мокрый снег. СПВВ. ВА. Лупăнчĕ (так!) снег с дождем. || То же, что юпăнчă. Собр. Уяра курса лупăнчă ил, теççĕ. (Послов.).

лупăр

(лубы̆р), лопăр (лобы̆р), то же, что вупăр. СПВВ. N. Мана кĕçĕр лопăр поссăр. Магн. М. 101. Лопăр вон!

луста

мяч. СПВВ. Луста = пӳске, мяч.

лутакай

(лудагаj), человек низкого роста. Сред. Юм., СПВВ.

лутăрка

(луды̆рга, лоды̆рга), мять, разминать; ломать; мучить. Кан. Тăлаварине лутăрканă пекех лутăркарĕç. N. Ӳт-пӳне нӳрĕ тутăрсемпе лутăркаса шăлмалла, пуçĕ çине сив шыв ямалла. Бес. чув. 3. Эсир лашăра ĕçпе ытла лутăркатăр (мучите работой). Календ. 1903. Малтан тулта юрпа лутаркас пулать, унтан тăлапа сăтăрас пулать (замерзшего). См. лӳтĕрке. Скотолеч. 7. Тата икĕ енчен те хытă сĕркелесе, хырăмне лутăркас пулать. Ib. 13. Чирлĕ лашана лайăхрах лутăркаса шăлкалас пулать. Сред. Юм. Лôтăрканă (или: лôчăрканă) тесе, çĕн тотăра хутласа ватса пĕтернĕ пôлсан (весь измяли) калаççĕ. КС. Кушак çурине ма лутăркан (что ты мнешь, что мучишь), пăрах, ачам! Б. Олг. Яла кĕрсе, лотăркаса (насильственно) çăккăрсам исе кайса, пит харсăр (нахально) çӳресе тотарĕсем (лашманы). Хурамал. Кĕпене лутăркаса ух (стирать сильно растирая). Регули 1330. Çамрăклах латăркарăм (лошадь измучил). СПВВ. Х. Лутăркас, лучăркас, лӳчĕркес. СТИК. Мĕскер унпа çыхланан (связываешься), вăл сана лутăркасах пăрахат (он тебя изомнёт).

лутка

кадочка прибл. в 0,7 метра вышиною и 0,5 в диаметре. СТИК. Лутка — кадка, в которой носят на палке воду для лошадей. СПВВ. ТА. Лотка = катка. Якейк. Лоткая ăна çăка хăвăлĕнчен пуринчен ытла тăваççĕ; онпа шу, сăра тусан, ăсла, сăра йăтаççĕ (носят двое, за веревку, или за железное перевесло, на плечах, при помощи кĕвенте). Такмах. Витрепе ăсмалла, луткапа тултармалла, алтăрпа валеçмеллĕ, тет. С. Алг. Çак хăтанăн ултă луткапала кăмака çинче вуникĕ çĕлен пек чашкăрса йӳçет пыл. Вотлан. Тĕпсĕр лутка аш тулли. (Пӳрнескепе пӳрне). Пшкрт, В. Олг. Лотка, большая кадка с мукой Ст. Ганьк. † Лутки-лутки пыл лутки. Собр. Лутра çынна лутка çурă, теççĕ. (Послов.). Ib. Лутра çын луткă çур ĕçет, теççĕ. Панклеи. Холари халăх, çакăн халаппине илтсен, пĕтĕмпех шу кăларнă çĕре (ко времени добывания воды?) хатĕрленсе тоххĕрç, тет: хăшĕ црес (так!) йăтнă, хăшĕ лотка илнĕ, хашĕ пичке торттарнă. Орау. Луткапа кĕвентелесе шыв йăтаççĕ, сăра сĕрсен, пичисен сăра йăтаççĕ. N. Луткана иккĕн йăтаççĕ; унпа ăсла, сăра йăтаççĕ, тырă та ятаççĕ. Унăн хăлăпĕ пур. Лутка кĕвенти (палка, на которой носят л.) им. приблиз. 2 арш. в длину Л. делается из липы или из осины. См. крăмусла. || Ушат. Ст. Чек. || Купель. Пазух. Чакăсенĕн хĕрĕсем пĕр луткана кĕне пек. || Лодка. Макс. Чăв. К. I, 82. Лотка хăмисăр хăма, юхайрать-çке Енĕшпе. Сред. Юм. Лôтка, лодка. N. † Атăл хĕринчи симĕс лотки кулет тума (кататься) пит лайăх.

луш

попусту, напрасно. СПВВ. ФИ. Луш вăрçă шыракан çын. Изамб. Т. Лушах (-жах) кайса килтĕм (попусту). Фин. Луш çинченех (понапрасну) çынпа вăрçма, çапăçма тытăнать (пьяный финн). ЧП. Мĕн луш каяс юхма пасарне, кримски çĕлĕк илес çук! (вар. второй половины: кайăках та хăвисе, ай, çитмелле). СТИК. Мĕн луш çыркаласа аппаланса ларан, санран-и çырăва вĕренме? вăл ĕç пире килĕшмест (зачем тебе очень заниматься письмом). С. Алг. † Мĕн калаçатăр луш-напрасно, эпир савнă туспа саклаçнă. Ст. Шаймурз. † Мĕн кӳлес луш начар шур лашана? — çавăрса çапатăр пушăра; мĕн тăватăр луш начар тусăра? — яратăр ял çине ятăра (scr. йăттăра). Сенчук. † Хура вăрман хыçне хурт лартрăм: çӳресси инçе — луш лартрăм. От русск. ложь?

лӳк

(лӳк), глохтить. Изамб. Т. Апла-çке лӳксе ларăттăн. Ib. Чее лӳкĕрĕ. Глохтил чай. Ib. Час лӳксе тăранатна! Альш. Лӳкрĕм. Напился донельзя, „налокался“. СПВВ. Т. Лӳк тесе, пит нумай ĕçекене калаççĕ. См. лӳнк.

лӳнк

(лӳҥк), выпить жадно, большими глотками (воду, квас и пр.). Трхбл. Пирĕн Иван сĕте лӳнксе янă. Наш Иван молоко-то выглохтил. СПВВ. ФМ. Мĕн пурне (всё) пĕтĕмпе ĕçсе ярсан: лӳнксе ячĕ, теççĕ. См. лӳк, лӳнке, лӳнкке.

лӳп

теплый; см. лĕп. СПВВ. ПВ. Лӳп; лӳпех ăшăта пуçларĕ; лĕпех ăшăта пуçларĕ. Сред. Юм. Лӳп-ăшă. (Пӳртре пит ăшă пôлсан, пăчă пôлсан: лӳп-ăшă, тесе калаççĕ).

лӳпер

вялый, неподвижный (описка?). И. С. Cтеп. Лӳпер — тяжелый на подъем. СПВВ. МС. Лӳпер = чуман (чуман тесе, лашана калаççĕ, лӳпер тесе, çынна калаççĕ). См. лӳппер.

лӳперлен

стать тяжелым. СПВВ. ПВ. Лӳперлен = йывăрлан: лŏβŏшкӓн, вянуть. Пшкрт.

лӳппер

(лӳппэр), неподвижный, неповоротливый, напр. лошадь, человек (а „мĕшĕлкке“ — копотун). Ст. Чек. Сборн. по мед. Ӳсессе вĕсем лӳппер, имшер, вăйсăр пулса ӳсеççĕ. Этем йăх. еп. пуç. кай 42. Лемурсем çĕрле çӳреççĕ; вĕсем лӳппер, упăтесем пек çăмăл мар. Сред. Юм. Лӳппер — хăвăрт ôтса çӳремен çын. Хурамал, Городище. Лӳппер, вялый. Тюрл. Лӳппер, лентяй. Н. Седяк. Лӳппер = юлхав. N. Лӳппер утать. Шагает тяжело, неестественно, лениво. СПВВ. ФВ. Лӳппер — юлхав çын; чут пӳне йăтса çӳрекен çынна калаççĕ. Орау. Лӳппер (= кăнттам тыткалать), неловкий, неуклюжий; неповоротливый, крупного сложения. СПВВ. ЕС. Лӳппер — ури аллисене лап-лап пусса çӳрекен çын. СПВВ. ФИ. Лӳппер — йывăр çын, аран хăне хăй чух сĕтĕрсе çӳрекен (иначе: палван, кĕсмен). Н. Уз. Лӳппер [употребл. и в шутку, любя (юратса)].

лăйма

(лы̆jма), слизь. Городище. Сборн. по мед. Ун чухне çыннăн тула тухнинче (in ехсrementis) сарăлă-шурăлă лăйма анчах пулать. СПВВ. ТМ. Лăймака япалана лăйма теççĕ. || Тина,. ил. Шорк. Питушк. Шыв лăйми = çамçа çĕр, çăнăх пак, шыв пуçтарать самый мамине (нежную), вĕттине, ана пуçне. || Крахмал. СПВВ. Лăйма — улма лăйми тĕпне кайса ларат.

лăймалă

лăймаллă, слизистый, слизкий. СПВВ. † Чӳречĕрсем çийĕ лăймалă, кĕмĕл сулă (запястье) хутăм — тăмарĕ (не удержалось). Питушк. Лăймаллă çĕр, мягкая земля. СТИК. Лачака лăймаллă (мокро).

лăкăрти

(-δиы), человек, которому, при разговоре, постоянно мешает говорить мокрота. || Ворчливый (о собаке). Калашн. 11. Хаяртан хаяр лăкăрти йытти. || Пошлый зубоскал. СПВВ. ТМ. Лăкăрти — тек кулса, çын çынчен калаçса çӳрет. Зверев. Лăкăрти тесе кирлĕ-кирлĕ мар сăмаха калаçакан çынна калаççĕ.

лăм

(лы̆м), влага, влажность, сырость. Изамб. Т. Кăçал çĕрте лăм пур. Череп. Лăм тăрат (сырой воздух, по утрам, при тихой погоде, во время цветения ржи). Утăм 9. Сĕлĕ урпа çейăлккăпа лăм пĕтиччен акас, теççĕ. Сред. Юм. Çĕрте лăм та çôк. Земля без дождя совсем высохла. СТИК. Лăм ӳкнĕ. С вечера пала роса, утром все предметы отсырели. СПВВ. Лăм илсе юлнă. Сред. Юм. Çĕр лăм илсе юлнă. Ир. Сывл. 6. Лăм — нурĕк, сывлăм. Ib. Тăван чуна сыватма, сăвă тупса, лăм парар; пурăнăçа юсама çул шырама вăй парар! Шел. 122. Ту хыçĕнче айлăмра, нӳрлĕ вырăнта, лăмра, епле чăваш шкулĕ... витĕр курăнса ларать. Нурăс. † Шăпăр-шăпăр çăмар çăвать, ыраш кутне лăм парать. Якейк. Çын хытă ĕçес килнĕ чох тăраниччен ĕçмесен: лăм анчах полчĕ, тет (= лишь слегка утолил жажду).

лăмлă

влажный, сырой; мокрый, топкий. Ст. Чек. Питушк. СПВВ. ФВ. Лăм — нӳр; çĕр кăçал пит лăмлă, теççĕ.

лăнкă

(лы̆ҥгы̆), подр. болтанию, хождению. N. Вăл ĕç тăрăх сут таврашĕ килсе ыйта-ыйта лăнкă-лăнкă турĕç. || Ст. Чек. Лăнкă (довольно много) исе килнĕ. Ib. Тырă пирĕн лăнкă-ха. СПВВ. ФИ. Лăнкă — нумай та мар, сахал та мар пулсан. См. пайтах. О земл. Пурăна-пурăна, çапла çĕр ĕçĕ çинчен пĕлни лăнкă (пайтах) пуçтарăннă (накопилось). См. лăнк.

лăпа

(лы̆бы̆), глубокая корзина из прутьев. Орау. МПП. Лăпă, кошель, сплетенный из ивы. СПВВ. Лăпă, плетушка для сена. СПВВ. ТМ. Лăпă; пӳтексене утă пама хулăран авса шăтăклă тăваççĕ, çавă лăпă. Чертаг. Лăпă: 1) авра йăтаççĕ, ăна хулăран тăваççĕ; 2) каяс-килес чух утă чикеççĕ. Беседы на м. г. Шуйттансем унăн лăпă тума хатĕрлесе хунă хуллисене ывта-ывта салата пуçланă. СПВВ. НН. Лăпă — путексене утă пама, çĕре тăккаланасран пушăт хуппинчен авса тăваççĕ. Мункачи. Лăпă, корзинка из таловых прутьев для столовых ложек. СПВВ. Лăпă ăшне утă чиксе хатĕрленĕ. Ст. Чек. Лăпă (её верхний край — из деревянного обруча, а низ — из редкого веревочного плетенья, сквозь которое ягнята вытаскивают корм); путексене утă парсан, сая ярасран плетухха пек каркаласа тăваççĕ; ăна çӳлтен çакса яраççĕ (подвешивают). N. Лăпă — пушăтран путексене утă памалли кунтă (очень редкого плетенья); ăна çӳлтен çакса хураççĕ (ягнята вытаскивают сено сквозь её ячеи). || То же, что кĕпсĕ. Б. Байгул. Çип лăппи (лăпă) = кĕпсĕ.

лăпăрти

(лы̆бы̆рδиы), подр. болтанью мешалкой в квашне. Б. Олг. Арăм куас хорат, куас чĕрес калакĕпе пăтратат: лăпăрти! лăпăрти! лăпăрти! — куас хорнă чох. || Болтун(-нья). Сред. Юм. СПВВ. ТМ. Лăпăрти; сĕре кирлĕ мара калаçакан çынна лăпăрти теççĕ; пĕр-пĕр хĕрарăм ушкăнне тепĕр арăм пырать те, лешсене чарса: эпĕ паян çапла-капла тăвас тетĕп, ыран çавна тăвас тетĕп, тет. Лешсен сăмахне пăхмасăрах хăйĕссĕн калаçса каять. Çавна лăпăрти теççĕ. Сĕт-к. Лăпăрти çăвар, болтун.

лăпсăркка

(лы̆псы̆ркка), лохматый, косматый (животное). Тюрл., КС. СПВВ. ФИ. Лăпсăркка — вăрăм çăмлă выльăх (в Сред. Юм.— лăпсаркка). N. † Кай ен лăпсăркка юратать, эпĕр лăпсăркка пултăмăр: кай енелле юрарăмăр. Çутт. 96. Çăтăк-çатăк пек лăпсăркка хăлха. || Развесистый (береза, дерево вообще). Ст. Чек. N. † Пĕчĕккĕ çырма хĕрринче лăпсăркка хурăн. Альш. Çул кукăрĕнче мĕнте пĕр-пĕр лăпсăркка йывăç ларать сарăлса. N. Лăпсăркка кăна ешĕл йывăç. Дик. леб 34. Çырмине икĕ енчен те йывăç тĕмĕсем лăпсăркка çулçăлă турачĕсемпе хупласа тăнă.

лăр-лар

подр. урчанию дерущихся щенят. СТИК. Пĕчĕкçĕ анчăк çурисем, тулаша пуçласан, лăр-лар! тăваççĕ. То же сл. у СПВВ.

лĕкĕ

(лэ̃гэ̆, Пшкрт: лэ̆ҕэ̆), перхоть. Изамб. Т. Пуçра лĕкĕ нуммаййипе тура та кĕмес. О сохр. здор. Çав шатрасем (сыпь) пĕр виç-тăват кунтан пĕтеççĕ те, вĕсем вырăнне лĕкĕ ларса юлать. (Корь). СПВВ. ИА. Мур лĕкĕ пек йĕрсе (= ерсе) килет, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Лĕкĕ – пуçри çӳпĕ. Зап. ВНО. Пуçне лĕкĕ тулнă. || Белые волоконца, отделяющиеся от грубого холста при трении его, напр., о сукно и пр. Яргуньк. Якейк. Поставпа потклаткă хошшинче сĕркеленсе лĕкĕ тăкăннă. || Маленькие частицы различных предметов, примешавшиеся к воде. Якейк, Шура лĕкĕ нумай, ĕçме япăх. Янтик. Пит лекĕллĕ ку шыв, пăх халĕ мĕн чул ларнă стаккан тĕпне! Зап. ВНО. Кăвакал сăмси лĕкĕ ăшĕнче, карчăк кучĕ кĕл ăшĕнче. || Сор, пыль. Сред. Юм. Лĕкĕ ларнă = тусан ларнă.

лĕклен

покрыться перхотью. N. Лĕкленнĕ пек. СПВВ. Лĕкĕ, лĕкленес.

лĕпĕ

(лэ̆бэ̆, лӧ̆бӧ̆), бабочка. (Служит наживкой на удочку для чечони). Б. Аккоз. СПВВ. ТА. Лĕпĕ = лĕпĕш. В. Олг.: лӧ̆бӧ̆. Кубово. Упа лĕппи, сар лĕпĕ, кăвак лĕпĕ, шур лĕпĕ, хĕрлĕ лĕпĕ, ула лĕпĕ. В. Олг. Опа лĕппи, ночная бабочка. ||„Насекомое [т. е. особые паразиты] около легких больных животных (овец)“. Имен. Лĕпĕ — сурăх аш чирĕ („на легких и печени бывают водянистые шарики“). Орау. Лĕпĕ (сурăх чирĕ) йĕрсен, сурăхсен чĕрисем хуртланаççĕ (сердца червивеют). СПВВ. НН. Лĕпĕ — выльăх ӳпки пĕвер хушшинче таракан пек чунлă пулать. КС. Лĕпĕ — животное (паразит), появляющееся на легких; похоже на маленькую бабочку; пораженная овца чахнет и умирает.

лĕпĕркке

(гэ лэ̆бэ̆рккэ), мягкий, дряблый. N. Ĕç ĕçлемен çыннăн аллисем, тытсан, лĕп-лĕпĕркке туйăнаççĕ. N. Мăнтăр çыннăн ӳчĕ лĕп-лĕпĕркке. || Вялый. СПВВ. ФИ. Лĕперкке — пит çемçе çын, мăчавăр (вялый). || Грязный (пол, улица). || Болтун. Сред. Юм. || Праздно шатающийся. Сред. Юм.

лĕпке

(лэ̆пкэ), темя. Ст. Чек. СПВВ. ТМ. Лĕпке = пуç тӳпи. Хорачка. Лĕпке, висок? Образцы. Кĕримĕски çĕлĕк, кăтра хăрпу, тăхăнаймарăм лĕпкем ăшăниччен. Орау. Ярмушкие Ухтепийĕ лĕпкерен çапрĕ, тет те, лешĕ кӳпех персе анчĕ, тет. См. лӳпке. || В перен. см.— макушка, высшая точка. Хастарлăх З2. Татах та хастар малалла кайрĕ, çĕр лĕпки çине ялава лартрĕ.

лĕпкĕ

то, же, что лĕпке. СПВВ. ТМ. Лĕпкĕ — лĕпкĕ шыв.

лĕрке

(лэ̆ргэ), мокрота, харкотина; насморк. Б. Олг. Тем лĕрке ерчĕ мана, ĕсĕретĕп: сăмсаран-çуартан та лĕрке тохат. Шибач. Лĕркене ерсе кайрăм (харкаю). Хурамал. Сунас чирĕ пулсан, сăмсана манка тулать те: лĕркене ертĕм, теççĕ. || Сопливый. Сред. Юм. Манки юхса çӳрекен çынна: эй лĕрке сăмса! манкуна та тасатаймастăн, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Лĕрке тесе, сăмсине юхтарса çӳрекен çынна калаççĕ. || Брань: сопляк, плакса. Тюрл., Кудемер. || Кто не может сказать слова, infantissimus. Хурамал. Çăварне лайăх уçса калаçайман çын. Пĕр пуян çын патне çук çын пырса вăрçсассăн, пуянĕ калать: лĕрке! мĕн калаçса çӳрен, эп сана тивним? тет.

лĕшке

(лэ̆шкэ), слоняться, бродить. СПВВ. МС. Лĕшке. Тек ял тăрăх пĕр çын патĕнчен тепĕр çын патне лĕшкесе çӳрекен çынна калаççĕ.

лĕштĕркке

(лэ̆штэ̆рккэ), слабосильный (по-русски таких иногда зовут сухобздеями). Сред. Юм. Тепĕр çын лайăхрах ôтсан, иртсе каять, хăй çапах: чупса çӳреп, тет поль Ай, лĕштĕркке! („Так называют человека, который бежит бегом, и всё-таки не может нагнать другого, идущего быстрым шагом; насмешлиное название“). СПВВ. ЕС. Лĕштĕркке — çемçе çын; вăл йывăр япалана йăтаймасть те, хăй намăсне пытарасшăн, кула пуçлать.

ляпра

(лапра), грязь. Хорачка. СПВВ. ТА. Ляпра = пылчăк. См. лапра.

маяк

веха, вешка. N. Çол хĕрне (= хĕррине) маяк лартнă. Альш. Маяка тăвăр лартнă çула ансăртарах хăварса лартнă маяка. С. Алг. † Хăмăшне маяка çыхаççĕ, аслă çул хĕррине кăларса лартаççĕ. N. † Ай-ай-ай, маяяй, сӳсмен пăяв сулахай; маяк касма карăм та, пĕчик пуртăна тытса илчĕç, кукăр кутне кукăртрĕç. Буин. † Аслă çулăн маякĕ пурте хурăн маякĕ; çакă ялăн хĕрĕсем пурте хуçа хĕрĕсем. СПВВ. ЕХ. Маяк — çул палли. Бюрг. † Палан-йывăç ларат маякра, тайăла ӳкет çилпеле. Юрк. † Çилтăманта каç çӳреме çухаласран маяк пур. Абыз. † Сирĕн ялсене пирĕн ялсам аякран та маякран такăй (= так) парас тиç халĕ. (Свад. п.). Юрк. † Аслă çулăн маякĕсем пурте çĕмĕрт патакĕсем. || Фамильное прозвище. К.-Кушки. || Маяк.

майра

русская женщина. В соединении с названиями народностей может обозначать вообще женщину не чув. происхождения; однако в низовых говорах б. Симб. г. вм. тутар майри обыкнов. говорят: „тутар арăмĕ“. МПП. Майра — женщина в сарафане. Ib. Чĕнмен-майра, чĕннĕ вырăс. (Послов.). СПВВ. Вырăс майри, тутар майри. Чăваш матки çармăс матки (в Сред. Юм. то же: çармăс матки). Сорм-Вар. † Майра сăнĕ пек сăнăм пурччĕ. СТИК. Майра тĕртнĕ кĕпе. [Так назыв. раньше рубашку из ткани, изготовляемой в некоторых местностях русскими крестьянками из фабричных ниток. Продавалась эта ткань на сельских базарах. Особенно этим были известны крестьянки с. Астрадамовки и Куваи (б. Алатыр. у.). Отсюда назв. этой ткани: Сартумка хĕрли, Хăвай алли. ТММ.]. N. Хĕрлĕ майра шăтăк ăсти. (Кăвар). Шорк. Майрана окошка омĕнче ларма илетни? (Говорили прежде тому, кто хотел жениться на русской, в особенности, если она не из крестьянской трудовой семьи). Орау. Ун пекки майран та пулать. Это бывает со всяким. (Поговорка). Уф. Майра хăйне мухтать (Послов.). || Дама (в картах). Шибач., Сред. Юм. Цив, Пукăнь майри, бубновая дама. СТИК. Кирпĕч, курак, хĕрес, виннăй (черви) майра, дама.

майра чĕппи

булавка. СПВВ., Изамб. Т. и др.

майра кайăк

назв. птички. Тюрл. Майра кайăк; хĕлле çивĕ чоне çавсĕм сан омран ошкăнĕпе вĕçсе пыраççĕ; эс çитерехпе каллах тăрса каяççĕ (взлетают). Нумай пырсан, котăн вĕçсе йолаççĕ, орлă каçса. || СПВВ. ИА. Майра кайĕкĕсем пит аван юрлаççĕ.

майра кĕпçи

назв. раст., свербига, свербигуз. Ягудар, ЩС. Сред. Юм. Майра-кĕпçи çырмасĕнче, çôртыри анисĕм çинче пôлакан сарă чечеклĕ кôрăк. Çамрăк чôхне ôн тôнине çиеççĕ. Анненков. Майра-кĕпçи, bunias orientalis L. Дикая редька. Свербига. Свербигуз. Абыз. Майра-кĕпçи, дикарка; свербигуз. Шибач. Майра-кĕпçи, дикарка (цветы желтые; венчик из четырех лепестков). СПВВ. ФН. Майра кĕпçи пыра хĕртет. СПВВ. Майра-кĕпçи = майра-хуххи. См. вырăс-хуххи.

майра-пуç

, майра пуçĕ, то же, что калтенек. К.-Шемяк. Сред. Юм. Кĕпе çĕлеме авантарах пôлтăр, тесе, хăмаç таткисĕм чышса тôлтарса майра пуç патакки çôмне (к шестику швейки) çыхса хôраççĕ те, вара ôн çôмне çĕлекен япалана йĕппе чиксе лартса (приткнув, пришпилив) çĕлеççĕ. СПВВ. ФН. Майра пуç; унпала тутăр сурпансем пĕтереççĕ. См. тĕр-кăнчалаççи. || Турх. Майра пуç, пестушки (раст.). См. кăвакал патакки. || Особая кладка снопов в поле „баба“. Чертаг. Майра-пуç; кĕлтесене пĕрлештерсе тăратса лартаççĕ; тăррине пĕр кĕлте салатса ярса тăхăнтартаççĕ. Н. Седяк. Майра-пуç; кĕлтесене тăратса, усем çине çиелтен пĕр кĕлте витсе хунине çапла калаççĕ.

макаç

назв. нашивки полосой из красного кумача по внутренней стороне швов полотнища женской рубашки от груди через плечи до подола. В др. гов. мăкаç, хăмаç (макаç, мăкаç получилось путем перестановки из кумач). СПВВ. ФН. Макаçа кĕпе кӳнчĕкĕнчен (у др. кĕнтĕк) кăшт çӳлерех тытаççĕ.

макаçлан

жилиться. СПВВ. ТМ. Макаçланат — вăй çитеймен япалана мекеçленсе çĕклет. См. мекеçлен, мекĕрлен.

макаш

(магаш), назв. птицы, снегирь, снигирь. Сред. Юм, СПВВ. „Уйăп, макаш“. N. Эпир кăçал макăрнине макаш чĕппи макăрман пуль.

макăра

плакса. СПВВ. Макăра юрри = ирхи юрă ачасенĕн.

макăркала

(-гала), учащ. ф. от гл. макăр. СПВВ. Ачанăн çан çурăмĕ кăшт вĕриленет, ыратнипе ача йăнăшса макăркалать. Ядр. Вара çапла çав каçа макаркаласа иртерсе ятăм.

макра

то же, что макăра. СПВВ. Н. Седяк. Ятсăр ача макра пулать. (Не следует продавать товар, не договорившись о цене. Послов.).

максăма

(максы̆ма), слабое пиво, без хмеля и без дрожжей. Орау. Максама — хăмла ямасăр, çĕпре ямасăр тунă сăра. Çăра ăсла квас тĕппе (остатками теста в квашне) йӳçĕтеççĕ; тутлă, ӳсĕртет пăртак. СПВВ. Х. Максăма, макăсма, пиво без хмеля. || ОПВВ. ФВ. Максăма — ăшă йӳçсе çитнĕ-çитмен сăрана калаççĕ: максăма йӳçсе кая пуçланă, теççĕ.

мамăк

(мамы̆к), пух. Шибач. Хор мамăк (-к’). Пшкрт. Хор мамăк (-к), Шарбаш. Мамăк: 1) пух; 2) вата; 3) частицы, отстающие от пряжи во время тканья и падающие на пол. О сохр. здор. Тĕк-мамăк та çĕр мамăкпа тир тумтир майлах. Якейк. Мамăк пак çĕре ятăр? (Гов. об умершем). ЧП. Мамăк минтер. Ib. Мамăк тат. Кĕвĕсем. Тăваткăл та минтер, хăмаç пит, ялан шурă хурăн (гуся) мамăкĕ. С. Айб. † Мамăк калпак, ука ярапа, асăнать-ши туя каясшăн? Пазух. Хура сăрлă арча сакă çинче, мамăк калпакĕсем те, ай, тĕпĕнче. Н. Лебеж. † Чупа-чупа çырла пухрăм шур мамăк калпаксене туличчен. ЧП. Шур качака мамăксем. Ст. Шаймурз. † Тăваткăл та кĕççе, шурă кĕççе, пурте шурă качака мамăкĕ. АПП. † Машшинара мамăк тапаççĕ, пĕрчĕн-пĕрчĕн суйлаççĕ. N. Мамăкне çĕленĕ. Простегано. Кĕвĕсем. Шурă мамăк çиппи шур перчетке ялан сирĕн аллăрта куратăп. ЧП. Мамăк тӳшек, пуховая перина. || Деньги. СПВВ. МС. Мамăк — хур мамĕк = укçа; кун мамăкĕ пур-ши? теççĕ. || Кропило (церковное). Яргуньк. Мамăк шывĕ, „Святая вода“. || Вата. N. Мамăк хурса çĕленĕ (о стеганом одеяле). N. Мамăкне çĕленĕ (простегано), КС. Çĕр мамăк (–гэ̆, -к’), вата. Шибач. Çĕр мамăкĕ (-к’), вата. Череп. 'Чăн мамăк, вата. V. S. Çĕр мамăкĕ пирри, „бязь“. N. Хир мамăкĕ, чăн мамăк — вата. Туй. Эпир ларнă вырăна чăн мамăк шăтса тухтăр. (Мăн-кĕрӳ сăмахĕ, ăна вăл тухса кайнă чухне калат). Макка 19. † Сирĕн пӳртĕр пит шурă иккен, ăна чăн мамăкпа мăкланă. Н. Лебеж. Хир мамăкĕ', вата. Ib. † Çеçен хирĕнче хир мамăкĕ; пуçтарса илĕр, хĕрсем, мамăкне, авăрлаттарăр майорăн майрине, çыхтарăр Куртейĕн майрине.

мана

дат. и вин. п. п. от мест. эпĕ. Трхбл. Мана ку атă чух кăна 1) как раз впору; 2) как раз только впору, — если ударение на „чух“). СПВВ. ТА. Мана пурăнма йăкăрака = мана пурăнма скушнă. Сред. Юм. Мана тапратмаççĕ-и? Не говорят ли обо мне? Ib. Мана та мôталаса кӳртрĕç (заставили вмешаться, в какое-нибудь нехорошее дело). Регули 913. Вăл мана пĕр мăйăх çăнăх пачĕ. N. Мана хама тӳрре кăларакан ĕçсене манра пĕре те тупаймăн.

марата

(марда), назв. рыболовной снасти из прутьев; мереда. Ст. Сахча. СПВВ. ЕХ. Марата — пулă тытмашкăн мунчаларан пĕтĕрсе çыхаççĕ. Ăна пĕвене хываççĕ. Альш. Çуркуннесенче, кĕркуннесенче, пулла пăр айĕнчен тытнă чухне, марата (морда) лартаççĕ пăр айне, пăра касса шăтарса. Маратана та шак пекех тунă. Анчах вăл пĕчĕкрех те, унăн лешĕнни пек (как у того) пĕççисем çук; ăна та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан-çипрен мар. Ib. Маратана хăваран авса тăваççĕ. Ib. Марата лартас = морды ставить? (Вопрос оригинала).

марта

(марда), улей. [Срв. тат. умарта, улей]. А. Турх. Марта хурчĕ (вĕлле хурчĕ), пчела. Изамб. Т. Марта хурчĕсем çăка чечекĕнчен пыл илеççĕ. СПВВ. ВА. Марта, улей. Сред. Юм. Марта (или: вĕлле), улей; марта хôрчĕ, пчела. N. Марта тесе, хуртсем лартакан вырăна калаççĕ. || Рой пчел. Мункачи. || Племя. КС. Вĕсем мартипе çавнашкал. Их племя такое. || Пенал (ушкольников).

маса

(маза), decus; пригожество; красота; благоустройство (с перс.). Юрк. † Сакăрвунă пĕрме саланас пулсан, кĕрĕкĕм кайĕ масаран. СТИК. Сĕтел чист масаран кайнă (загрязнён и т. п.), мĕшĕн кăш та тирпейлеместĕр? (= сĕтел чист тирпейрен тухнă, чисран кайнă). Ib. Çĕлĕк чист масаран тухрĕ ĕнтĕ, çын çине (в люди) тăхăнса тухма та намăс. Ib. Масине курас килмес. Посмотришь — берёт отвращение какое-то! („вообще выражается отвращение при виде кого-нибудь. Если чувствуют отвращение к предмету, то говорят, например, о водке: „тĕсне курас килмес“, или: „тĕсне курсан, хăсас килет“). Ib. Унăн маси кайнă чист. Он потерял образ человека. N. Хăйсенĕн усаллăхĕпе ашшĕ ятне те çĕртнĕ, кил-çурт масине те янă. Ст. Чек. Масинчен тухнă. Потерял(-а) прежнюю красоту и прелесть (от пьянства, распутство, старости). СПВВ. Тути-маси çук ку апатăн; кил-çурт масине яратăн. СПВВ. ПВ. Маси — тути-маси; кил-çурт маси, доброе имя дома. N. Масу та çук ĕнтĕ! Нет у тебя нравственных принципов!

масасăр

(мазазы̆р), „бессовестный (скорее. безобразник“). МПП. Ст. Чек. Ку ĕçе кам тăвĕ санран пуçне, масасăр! (гов. распутнику, пьянице, вору). СПВВ. ЕС. Мĕслетсĕр = илемсĕр, ĕренкесĕр, масасăр.

масар

(мазар), кладбище. СПВВ. ЛП. Масар, çăва, куринке, вилĕ карти. Альш. Масара, масар хĕресне алăпа тĕллесе кăтартма юрамас, теççĕ; тĕллесе кăтартсан, кача пурнене юн тухаччен çыртас пулать, тет, хăвăнне; ахаллĕн вилет, тет. Кан. Масар çине карта тытман. Кладбище не огорожено. ГТТ. Пăсташ тасатнă çĕрте: масар пуçĕ, масар пуçĕ арăмĕ, масар есрейли, масар вупкăнĕ, масар кăлависем, камансăрсем, теççĕ иккен; пĕр 21 чина яхăн хисеплеççĕ. Н. Седяк. Масар çинче вут курсан, шуйтанлă тукатмăш вилнĕ çын, теççĕ. П. Лебеж. Аслă ялта автан авăтать. (Масар, çăва). || В бранных и т. п. выражениях. СТИК. Масар турттăр. (Ылханнă чухне). Мыслец. Масар (так!) кайтăр! Провались он в преисподнюю! (народное: в трисподни; брань). Пшкрт. Эй масар аччи (чит. ачи), ста маккарта çӧретĕн! Хорачка. Эй масар! апла марччă (-чы̆), капла тумаллаччă (-чы̆). || Придает оттенок досады, недовольства. Орау. Укçи çук-им масар (чит. мазар, мазар’), пуян титчĕç-çке ăна? Разве у него нет денег, ведь его считали богатым? Ib. Таçта масарта çӳрет ĕнтĕ паян кунĕпе! Я. Турх. Каясси масарĕ, каймасан та пырĕ-ха! СТИК. Кашкăр-упа масар = такшин („неопределенно чей или незнай чей“). Рекеев. Пӳлĕх турăран та аслă-им масар? Пшкрт. Эх масар, манса карăм! Ib. Эх масар аччи-пăччисем! Тюрл. Сыс (т. е. брось, оставь), мĕн масар тăватăн омпалан! В. Олг. Еккей масар, лайăх полмарĕ ман! (нехорошо, плохо сделал). Орау. Ку кам масар (чит. мазар’) тата? Это что еще за субъект? Юрк. Майру масарĕ, çĕр кăна çаттăр ĕнтĕ! КС. Ывăль-и масар-и çавăн. Сын ли его, кто ли... Ib. Мĕн масар çанпа çыхланан? К чему (зачем) ты связываешься с ним? Н. Сунар. Манăн куç-пуç та витĕрех мар (плохое зрение), темĕн, эпĕ кашкăр масар курмарăм (я что то незаметил никаких волков). Уравйш. Упнер çинчи Хапăссем, Санар пуçĕ масарсем. Конст. чăв. Унтан эпĕ: ах кукка, сывă пул! Пĕртен-пĕр куккамăр пур, ăна та пулин таçта масарта, ют патшалăхра, Турăк çĕрĕнче çухатса пурăнатпăр!.. терĕм. СТИК. Такшин масар ачи пек хăтланан! Скверно себя ведешь! (Гов. детям). Юрк. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: ачу масарĕ, ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши (в какого это он чорта уродился)? тет. Орау. Тура шăхличи масарĕ, эп ун çине алă сулăттăм уччиттĕле лайăх çĕре кайсан! N. Атте: сĕвес мар (шкуру с палой лошади)! Стараста сӳнине пĕлсен, темĕн укçана çитерĕç хамăра, стараста пĕлсен, сăранă масарă, çĕр тĕпне кайтăр (провались к чертям и кожа)! тет. ЧС. Эй вутту масару! уншăн çуртăма çĕмĕрсе пĕтерчĕç; çунса кайнă пулсан, луччă çĕнĕ çурт лартăттăмăр; N. Эпĕ халĕ те надсмотрщик пулса пурăнатăп, тем масар контрольôра куçармаççĕ. Моркар. Ак масар! (выражение досады). Орау. Илес-им масар? Купить что-ли? Ib. Мĕн вăл? — Тем масар (чит. масӓр) Букв. 1886. Аттесем калаççĕ: ытла пĕртте чĕнмест; кăна мĕнскер, пĕр-пĕр япала пулнă-им масар? теççĕ. N. Тăрас им масар (мазар)? Встать что-ли? Орау. Сирĕн кунта чăваш нумай-им масар (чит. мазар)? Разве здесь у вас много чуваш?

масмак

назв. головного украшения. Якейк. Арăмсен пуçра масмак, мăйра сорпан. Ягудар. Масмак — сорпан çыхмалли, холха тĕлĕнчен çыхаççĕ. СПВВ. ГЕ. Масмак — хĕрарăмсен пуç урлă хурса янах айĕнчен çыхмалли. ЙФН. † Сарă кайăк, сар кайăк, ман йăмăка куртăн-и? — Ай куртăм, ай куртăм, сентел масмак аллинче. Сĕт-к. † Апи масмак сотас, тит, калош илсе парас, тит. Тораево. Асламас кĕпери авăнчăк. (Масмак). ПВЧ 127. Аллапки пек масмакăм та,— кĕçĕр пире вĕлерĕç,— с(ă)рап-кĕперри пултйр-и та. N. Анатри чăвашсем масмака пĕлмеççĕ, масмака тури чăвашсем хушшинче енчах тĕл пулма пулат.

матка

жена. Сред. Юм. Икĕ матка вĕлернĕ ĕнтĕ эп. Я уже схоронил двух жен. СТИК. Матка, жена (шутливое выр). Ib. Ай-ай, санăн матка пымалла! („ничего!“) СПВВ. МА. Матка = арăм. ЧП. Ыра çын матки тенкĕлĕ. || Замужняя женщина. Сред. Юм. Хĕр пуçăн (в девицах) ôн пик ôсал ô; матка пôлсан, мĕнле çын пôлĕ-ши ô?

маттур

молодец. Н. Уз. Ылттăн сăпка, йĕс пĕкечĕ (-ζ’э̆), çавăнпа выртса ӳсет вăл, çавăнпа маттур пулат вăл. (Колыбельная п.). Кан. Маттур та çав эсĕ, Архип Никич! Образцы. Ăслă кирлĕ ĕçкĕ, ай, ĕçмешкĕн, маттур кирлĕ юрă, ай, юрлама. Альш. Кам маттурне еретсĕрне астуса (наблюдая, кто каков; говорится не только о красоте). КС. Маттур, молодец (но не означает красоты). Юрк. † Пулат иккен Питĕрпурăн маттурĕ — йĕнерлĕ ут çинчен анаймас; пулат иккен чăвашăн маттурĕ-çăварĕнчен сăмах кăлараймас. Альш. Ну, ку ача маттур (молодец)! Кан. Паян эпĕр савнатпăр маттур ĕрете тăнипе. || Тайба-Т. Маттур, красивый; здоровый; ловкий, ловкач; сильный. СПВВ. ИА. Маттур тесе, вăйлă, чĕрĕ çынна калаççĕ. Ядр. Маттур, бойкий, молодец. Ib. Питĕ маттур вăл. Ib. Питĕ маттур калаçать (= хорошо). Толст. Маттур йĕкĕт. Якейк. Маттор, славный, молодец. Ib. Ентри ачисем пит маттор; пăх-халĕ, ашшĕсĕр йолнăскерсем мĕн туса лартрĕç! Nп. Маттур-маттур ачасем удельныйĕнчен тухаймĕç. Альш. Маттур ачи атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă вырăнĕ тĕрĕлĕ. Кан. Враг. † Каччă маттур, юçне илмест чипер-чипер хĕр çинчен. Ст. Чек. † Маттур-маттур, хĕрсене ташлатаççĕ уллахра. [славных (красивых, хороших) девиц]. Пшкрт. Маттор лаша (красивая). А. Турх. Ăй, маттурăм (хороший мой)! Ăй маттурне! (Жалостливое обращ. к ребенку). Ib. Унăн хĕрĕ пит маттур (хороша всем). Юрк. Ил пит маттур чĕн чăпăрккă. Макс. Чăв. к. I, 52. Маттур ял çак Кушкă! Бес. чув. 14. Ку сăмаха вăл юри Керимулла çине пăхса каларĕ, мĕншĕн тесессĕн вăл Керимулла çавăн пек ĕçсем тăвас тĕлĕшĕнчен маттур пулнине пĕлсе тăнă. ТММ. Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çула тухсан, юлташ хăнтан маттур пултăр. (Послов.). Тим. † Хамăртан маттур пулсассăн, хамăр ума тăратăпăр; хамăртан начар пулсассăн, хамăр хыçа тăратăпăр (невесту). Юрк. Хĕр ĕçлеме маттур. Хăй паттăр, йăваш, сирĕн анĕртен йăваш. Питушк. Маттор порăнат. Живет справно. N. Маттур ĕçлеççĕ. ПВЧ. Савăр маттура, ан ярăр юта. (Припев).

мах

(мах), так кличут (манят) собаку. СПВВ. Х. Мах-мах! (или: мох-мох!) кличут собак. СТИК. Мах-мах! (манят собак). Изамб. Т. Йытсене: мах-мах! тесе йыхăраççĕ. (Звук х мало заметен).

маштак

сл. неизв. зн. СПВВ.

ме

(-мэ), то же, что ма, зачем. Чураль-к. СПВВ. ЛП. Ме = мĕшĕн. СПВВ. ТА. Ме апла калатăн мĕшĕн апла калатăн? Хора-к. Ме макран? ме колан? (ташлан) и т. д. Могонин. Ме (ты ошибаешься), эп сан ануна сухаламан, ман хамăн çав таран.

мекел

(мэгэл’), то же, что мехел. СПВВ. Мекел çитсен.

мекер

если бы. СПВВ. См. мехер.

мекеçлен

(мэгэслэн’), жилиться. СПВВ. ГЕ. Мекеçленес; йăвăр япалана йăтнă чух: вăл мекеçленет, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Йывăр йăтнă çын ахлатнине: мекеçленет, теççĕ). Стюх. Мекеçленет, пыхтит. КС. Мекеçленсе, сысса ларать. Ст. Чек. Ан мекеçлен; мекеçленсе вĕрет. См. макаçлан, мекĕрлен.

мекĕрлен

(мэгэ̆рлэн), жилиться, натужиться. КС. СПВВ. ВА. Мекĕрленес, кӳтĕрленес, мекеçленес, кутесленес (так напис.), кутăрланас. Скотолеч. 11. Час-часах шăрасшăн мекĕрленет. Изамб. Т. Эпĕ, лава тăратас (поднять опрокинутый воз) тесе, (чтобы поднять опрокинутый воз), мекĕрлентĕм, мекĕрлентем, лава ниепле те тăратаймарăм. Сред. Юм. Мекĕрленсе çôхрат. Кричит усиленно, не переводя духу. Буин. † Вăй пар, мекĕрлен! (понатужиться! Гов. родильнице). Капк. Чăпăрккапа хĕртнĕ чухне эсĕ пăртак мекĕрленсе тăр, вара питех ыратмасть. Кан. Ытлашши мекĕрленнипе çыннăн кутани (прямая кишка) тухма та пултарать. См. макаçлан, мекеçлен.

мекке

то же, что мемелкке? СПВВ.

мел

(мэл’), способ, сноровка. Кн. для чт. 158. Вĕсене çынсем илсе ан кайччар тесĕ, тĕрлĕ-тĕрлĕ мел тупать. Ib. 142. Пире пур ĕçре те мел кирлĕ. Ib. Курак, вăйпа ĕçеймесĕр, ăспа ĕçме мел тупать. Чăв. й. пур. 32. Тата хăй ăçта сутă тума хăтланса, ăçта çип пĕвеме, хăй пĕлмен ĕçе тытăнса, хăй меле пĕлмен пирки (не имея сноровки), юлашкине те салатса пĕтернĕ (расточил). Сред. Юм. Мел пĕлсен, кирек хăш ĕç те ансат. Кильд. (Тет.). Ах, тантăшçăм, теп, пĕрех чунçăм, пĕрле пуранмашкăн мел кирлĕ! Альш. Мел пĕлен пурне те тăват. Знающий сноровку всё сделает. Ib. Кĕрешме мел пĕлет. Рук. календ. Прокоп. Пĕр мелне вĕренсе çитсен (если раз...), хурт тытасси нимен те мар (очень легко). В. Шинкусы. Эпир ăна епле пăрахма (т. е. деньги, çул хĕрне) мелне те пĕлес çук. (Пăсташ). N. Кайран, ку мелпе улталайманнине кура, хăратма тытăнчĕ. Чăв. й. пур. Ăна вĕлерес тесе, шухăшласа çӳренĕ, анчах ниепле мел тупайман. || Приём. Альш. Йăкăп-йăкăл! шуса кăна пыраççĕ хĕрсем урайĕнче: аллисене капла, аллисене çапла тыта-тыта çаварăнаççĕ. Пур мелне те иккĕшĕ пĕр вăхăтра тăваççĕ. || Чăв. й. пур. 7. Ку ĕç сирĕн пĕртте меле килмес. Это ваше дело — негодное. СПВВ. Ĕç меле килмес (не ладится). || Возможность; удобство. Ст. Чек. † Тимĕр-кавак лаша, кăтра çилхе, мел килмерĕ (не было возможности) тытса утланма; çавă Аслаксу (= Аслă-Аксу) хĕрсене мел килмерĕ тытса чуптума. (Çамрăксен сăвви). Сред. Юм. Мел пôлсан, çавăн чôл çиленнипе мана тем туса пăрахĕччĕ те ô; мел çôк та, ним те тăваймас. Ib. Мел пôлсан, çĕр тепнех анса кайăттăм! (от стыда). Н. Шигали. † Хура вăрман урлă каçнă чух, мел килмерĕ çăка касмашкăн. С. Дув. † Тата кунтан ытла мĕн кирлĕ? Сарă çу пек ирĕлме мел кирлĕ. Юрк. Укçа тĕлĕнче тапратса калаçма мел килмерĕ. См. Paas. 85.

меллен

приспособляться. СПВВ. Мелленсе тăтăмăр (мел тупрăмăр), приспособились, приловчились.

мел

(мэл), узор на груди женской рубахи. СПВВ. ТА. Мел = кĕпе умĕ. Пшкрт. Кĕпе (чит. кэ̆βӓ) мелĕ.

Мемеле

назв. божества, „мать смерти“. СПВВ. См. мамеле, Рекеев 10.

мемелкке

(мэмэлккэ), намётка [шест с кругом из обруча, к которому привешена сетка; ею ловят только в маленьких речках. Атма здесь другого устройства: состоить из двух крестообразно соединенных палок, короткие концы которых, служащие для держания в руках, соединены поперечиной. К длинным концам привешен сачок (сетка). Ловят ею в Волге]. Б. Аккоз. СПВВ. Мемелкке, мекке. Сред. Юм. Мемелккепе пôлă сĕрсе тытаççĕ. Ib. Мемелкке, небольшая рыболовная снасть из сети с небольшими ячеями.

мемме

(мэммэ), хлеб, пища (детск. сл.). Альш., Завражн., Тюрл., Хурамал. СПВВ. ИА. Мемме; пĕчĕк ачасем çăкăра мемме теççĕ. Вомбу-к. Анат енчисем ирпе тăраççĕ: анне-е-е, анне-е-е! мемме пар-ха! тесе калаççĕ, тет; турисем тăраççĕ те: апа-а-ай! аш пар-ха! тесе кăлаççĕ, тет. Питушк. Мемме çиятни? (çăккăра калать). Сред. Юм. Мемме: пĕчик ачасĕм хура çăкăра çапла калаççĕ. N. Мемме, 1) так передразнивают более слабого в работе; 2) детское название хлеба. Нюш-к. Мемме — еда (детск. сл.). Н. Р. Роман. Мемме, „соски“. || Сласть.

мереке

(мэрэгэ), нечто забавное. Альш. † Мелке çинче мереке, пирĕн умра кĕреке. N. Емпӳ вăкăр тирĕпе тата лашапа куланай пухни халĕ пире мереке туйăнать. СПВВ. Ак мереке!

мерешке

(мэрэшкэ), назв. рыболовной снасти. Ирч-к. СПВВ. ФВ. Мерешке, атма, пускăç, пулă тытмашкăн çипрен çыхса тăваççĕ, аврине вăрăм тăваççĕ.

мерĕш

(мэрэ̆ш), лентяй. СПВВ. Т. Мерĕш тесе, наян, ĕçлемен çынна калаççĕ.

мерччен

то же, что мерчен? СПВВ. || АПП. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, антăм Мерччен хулине (здесь описка?).

месемлĕ

подобный, похожий. СПВВ. ТМ. Месем. Çын тĕслĕ çынна: ку çавăн тĕслĕ, тес вырăнне: çавăн месемлĕ, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Месемлĕ — çын тĕслĕ çын.

месерле

(мэзэрлэ), навзничь, вверх брюхом, (животом), на спину (-е). Хурамал. Месерле выртса çывăрнă. Юрк. Çын выртат месерле. СПВВ. БМ. Месерле = весерле, навзничь. Ст. Чек. Месерле выртнă. Лег на спину. Альш. Месерле яла кайнă (умер). Ядр. † Тĕвик-тĕвик текерле, текерле те месерле; тем тесен те месерлĕ. || К.-Кушки. Калпак месерле выртат. Шапка лежит верхом вниз. N. Мĕн пур çемье кашăкне (ложки) месерле (донышком вниз) хурса çаврăнаççĕ. || Отлого. N. Çĕн ойăх месерле полсан... Вопр. Смол. Уйăх месерле тухсан, йĕпе пулат. Чув. пр. о пог. 65. Уйăх месерле пулсан, йĕпе пулать (халăха йывăр пулать). Если месяц стоит вогнутостью кверху (вверх лицом), будет ненастье (вар. народу будет тяжело). || Плата монеты (пиччĕн — орёл её). Избеби.

месĕрле

то же, что месерле. СПВВ. Месерле, месĕрле = весерле.

меслет

(мэслэт), способ, средство. Сам. 10. Çынна пĕтермешкĕн меслет тупнипе... мухтанать. СТИК. Чиртен сывалма меслет пĕлсен, пире лекĕр те кирлĕ мар. Сборн. по мед. Çав майпа чечеке (оспу) пĕтерме меслет тупăннăшăн Дженнер пит савăннă. СПВВ. Меслетне пĕлет. С. Арабоси. Ашне илсе кайма меслет пулман. Сборн. по мед. Вара хура халăх, янавар, чирĕсенчен сыхланма е вĕсенчен сывалма меслетсем пĕлмен пирки, вĕсем çинчен вĕреннĕ ăслă çынсĕнчен мĕн тумаллине канаш ыйтса пĕлме хăранă пирки, темĕн чухлĕ вилет. || Сноровка. Стюх. Баран. 126. Меслет пĕлмесĕр, чăрсăр хăтланакан кайăкçă, упа хыççăн çӳресе, час-часах пуçне те çиет (погибает, сам себя губит). Çĕр ĕçлекен. Меслет, сноровка, умелое действие. || Власть, воля, склонность? || Дело; сподручность. Изамб. Т. Епле меслетпе килтĕн? По какому делу ты пришел? Ib. Хăçан та пулсан ху меслетӳпе пыр (когда будет сподручно). || Истор. 223. Федор вилчĕ, тепĕр патша кĕриччен, пĕр меслете (= вăхăта?) ĕçсене туса тăма аслă улпутсене хушăр: вĕсене итлесе тăрăпăр, тесе, причак çийĕр, тенĕ. См. Paas. 85, 86.

меçт

мечеть. СПВВ. КМ. Меçт — тутарсен кĕлĕ пӳрчĕ.

мехел

(мэhэл’), возможность. Хурамал. Хамăн мехел çитсен пырăп-ха (= ĕçрен пушансан). Ib. Хам мехелĕмпе (когда время будет) хамах пырăп-ха, эс кая тăр (ты пока ступай). Тюрл. Мехел полсассăн, хамах çавăрăнса çитĕп. Приду, если будет свободное время. Питушк. Манăн мехеле кĕт пăртак (подожди). || Шибач. Мехелпе каять. Тихонько идет. Ир. Сывл. 33. Ĕçне тума мехел çук. Орау. Мехел çитимаçть-ха унăн, теççĕ, ĕçе час тытăниман çынна („нет предприимчивости“). Ib. Ăйхран тăрса, урине час сыриман çынна: мехел çитимаçть, теççĕ. СПВВ. ПВ. Мехел — мехелли çитсессĕн. СПВВ. Х. Эпĕ тавăрăннă мехелте (во время). СПВВ. МА. Мехел çитмесĕр (= вăхăт çитмесĕр) ăçта каян? теççĕ. СПВВ. МА. Ним мехел çитмерĕ. СПВВ. Тем мехелтен, почему-нибудь. Орау. Пир(ĕн) ачасем этем пулас çынсем-и вăсем? Çынсен ачисем тахçан, кĕтӳ кайичченех, тăрса, унта-кунта кайса килеççĕ; пирĕн хăйсен мехел çитмесĕр нихçан та вырăн çинчен те тăмаççĕ. Юрк. (Масар). Тĕнченĕн мехелĕ çапла куран: пĕри пĕтнĕ çĕре тепĕри пулса тăрат (ко времени погибели одного возникает другое). Ib. Этем ывăлĕ-хĕрийĕн мехелĕ çапла, куран. Ib. Пурăна-пурăна çав тĕрĕк çыннисем пулăхар (так!) ячĕпе çӳренĕ вăхăтра, çыру мехелне те пĕлсе çитнĕ. Шор-к. Шăпăрçă шăпăрне калама пуçличчен, ачасене хĕрлĕ-çӳçе холли (вербу) хуçма яраççĕ. Çав холăсене хуçса килсен, шăпăрçă, хăвăту (= хăйĕн) мехелпе, шăпăрне калама пуçлать. Регули. 1278. Хва мехелпе килет. МПП. Мехел, сила, способность. || Милость (неправ. толкование). Альш. Туррăн мехелĕ пулсан, кăçал та алла тырă илĕпĕр-ха. ЧП. Пари халĕ турри, ел пами халь, кĕтер халĕ туррăн мехелне (здесь СПВВ. поним. в см. кăмăл). Кратк. расск. 7. Авраам, ĕмĕтне татмасăр, кĕтсе пурăннă турă мехелне. N. Эпĕ санран урăх çыру вăл-ку илме ĕмĕт тумасаттăмччĕ, анчах тепле масарла тата турă хăй мехелне çавăрчĕ. Альш. † Акрăмăр та тулă, парĕ-и ха турă? Кĕтер-ха туррăн мехелне. Юрк. † Ырă курам, тесе, пит ан васка, мехелĕ епле çаврăнат. См. Paas. 85.

мехелсĕр

не имеющий возможности. СПВВ. || Сред. Юм. Хам мехел çитсен, пырăп эп, мехелсĕр пыраймастăп, кирак (= кирек) мĕн пôлсан та.

мехер

(мэhэр), если, если бы. СПВВ., Стюх. Сир. 236. Мехер эпĕ капла тусан, аттене намăс пулĕ. Толст. I, II, 72. Çавăн пекех эпир те: е хамăр, е сывлăш (çил) хускалмасан, сывлăш пуррипе çуккине сисместпĕр: Мехер чупма тытăнсанах, сывлăш пуррине сисетпĕр. N. Мехер татах кĕрес пулсан, чăлана хупса лартăп. N. Мехер ман çурта та тивнĕ пулсан — яла тăрăшшĕпех хăваласа тухаччĕ (пожар прошел бы всю деревню до конца). СПВВ. ФИ. Мехер тăкăн ярăн та, теççĕ ак, пĕр-пĕр ача чашкăпа япалана вылякала йăтса пырсассăн. Сборн. по мед. Укнĕ лашасен тирĕсене сĕвес тесе, патне те ан пырăр; мехер сӳсен, вăл чир сĕвекене хăйне те, сӳнĕ тиртен ыттисене те час ерет. Пазух. Урампала маюр, ай, иртет-çке, кĕленчерен унăн кӳмисем; мехер пăхсан, ĕçĕм, ай, юлать-çке; пăхмасассăн, чунăм чăтмасть-çке. СПВВ. Мехер те, в см. „если бы“? (Вопр. зн.-в оригинале).

мыма

(мыма), тина. СПВВ. ПВ. Мыма, туйăн, юшкăнтина. (Цив.).

мыскал

(мыскал), золотник (с араб.). СПВВ. ФН. Пĕр мыскал пурçăн илтĕм, теççĕ. Сред. Юм. Мыскал, золотник. Тр же зн. и в Тюрл.

милке-пуç

растрёпа. СПВВ. ГЕ. Милке – пуç-çӳçне тураса çӳремен çынна калаççĕ; çавнах (его же) тылла-пуç теççĕ. Торп-к. † Çакă ялăн ачисем-милке пуçа юратаç (любят растрёп).

минĕре

(-н’э̆рэ), приходить в беспамятство Ст. Чек. СПВВ. Минĕре – антара; çапса минĕретнĕ.

минкет

понуд. ф. от минкен. N. Унăн урисене тимĕр тăлăпа минкетнĕ, унăн чунĕ тимĕр витĕр тухнă. Юрк. Ялан сĕркеленнинчен тĕк те тухма тытăнат; вĕсене кăлара-кăлара куçне те минкетсе пăрахаççĕ. || Мучить. СПВВ. N. Тарçусене минкетсе, вăйран кайиччен ĕçлеттермерĕн-и? Юрк. Ăна унта тытсан, хĕнеме мар, минкетме те пултараççĕ. N. Вăл сана хăна та, сана пулăшакан усал сывлăшсене те тамăк вутне пăрахса минкетĕ. Баран. 98. Вăл хăй лашине лайăх пăхса усрать; ăна йывăр ĕçпе минкетмест, хĕнемест, ачаш тытса усрать. || Мять (вещь).

минçе

то же, что миçе. СПВВ.

минтев

(мин’дэв), начавший худеть. СПВВ. Т. Минтев тесе, начарлана пуçланă çынна калаççĕ.

минтер кĕпчĕк

подушка вообще. (Кĕпчĕк, то же, что кӳпчĕк, подушка). СПВВ. ЛП.

мискалка

юла? СПВВ. ЕХ. Мискалка: ача-пăчасем юр çинче шутарса вылямашткăн (так!) чăп-чăмăркка шӳреке вĕçлĕ тăваççĕ. Срв. мар. мунчалтэм. В нек. гов. çăртан.

миçи

(? Вопрос ориг.), межа? СПВВ. † Алăк умĕнчен тухрăм, хире пăхрăм,— курăнаймĕ-ши хирĕн миçисем (межи?).

миçиххи

(миз’их’х’и), ожерелье из бус и монет (из мăй-çыххи). Шел. II. 62. Тухйипе миçиххисен çумĕнче шăрçисемпе нухрачĕсем анчах тăрса юлнă. СПВВ. ТМ. Хĕрарăмсен умма укçа çăрçапа (чит. шăрçапа?) илемлентерсе çакаççĕ, çавна миçиххи теççĕ. Микушк. Пĕр аллă-утмăл юналут пуçтарăнаççĕ. Варрине кĕрӳ качи утланса çӳрет. Ăна миçиххисем çактараççĕ, пӳрнеллĕ перчетке параççĕ.

митевлĕ

„похож“ (с араб.). СПВВ. Сборн. по мед. Этемĕн ӳчĕ-тирĕнчен те шав хупă пек кирĕк çăнăх митевлĕ тăкăнса тăрать. N. Çав кусатăрансен тĕсĕ, вĕсенĕн майĕ — топаз пек курăнать; тăватĕш те (= тăватăш те, т. е. тăватăшĕ те) пĕр митевлĕ (сăнарлă, евĕрлĕ), тунă сăлайĕнчен вĕсем кусатăран ăшĕнче кусатăран пек.

мичĕт

мечеть. СТИК, СПВВ. ЧП. Мичĕт тăрри. См. миçĕт.

мишер

(мижэр), мишарь. Юрк. СПВВ. ГЕ. Мишер — тутар (это, неверно). Т. Григорьева. Мишер ларнă вырăна саваламасăр ан лар, теççĕ. Ст. Шаймурз. Мишер ларнă сакка саваласа ларма хушнă. (Старые пословицы, характеризующие взаимоотношения народностей в прошлом). N. Хăш-пĕр çĕрте тутарсене мишертеççĕ. Ib. Мишер пек хăпарсах ларнă-çке эсĕ! Ib. Ай-ай эс çемçене (роскошь) юратан, мишер пек! Кубня. Начар мишер кĕтӳ хăвалать. (Шăна). Юрк. † Илĕр тухăр пасара, сутăр ярăр (еĕ) тутара; тутар илмин, мишере. || Назв. двух чув. селений в Чув. Респ.: Мишер — Мишары, в Татаркас. р.; Мишеркасси – Мижар касы, в Кр.-Чет. р. Возможно, что население этих селений раньше было мишарское. Необходимо обратить внимание на следующее: к названию мишарских селений часто прибавляегся определение „мишер“, при чем не перед названием, а за ним; напр.: Татарская Бездна — Паснапуç-Мишерĕ, Татарские Ишли – Ишлĕ-Мишерĕ, Татарские Сугуты — Сăкăт-Мишерĕ, Татарские Убеи – Упи-Мишерĕ, Каракитаны — Хура-ката-Мишерĕ. В названиях же русских, чувашскнх и мордовских селений такая конструкция не наблюдается. Так, употребительно: Чăваш-Ишли – Чувашские Ишли, Ирçе-Тĕкки — Мордовские Тюки, Чăваш Сăкăчĕ — Чувашские Сугуты. || Назв. речки. Чуратч. || Назв. урочища (оврага) около с. Чуратч. Ц., где по рассказам, был убит татарин.

мишук

(-жук), мешок. СПВВ., БАБ. Чуратч. Ц. Çаксен пĕр пуш мишук пур, тет. Ст. Чек. † Кĕске кĕпе парсассăн, мишук туса çӳрĕпĕр. Н. Колмаюр. Вĕсен мишукпа анчах тыррисем те (у австрийцев). Юрк. Ай-хай, сирĕн кăçал вирĕр нумай пулнă (уродилось) иккен; кăна тултарма мишукăрсем те çитес çук! тенĕ. Ib. Ялта пĕр çыннăн хушамачĕ Мишук (хутаç) ятлă пулнă, тепĕрин Кăркка.

мокритса

(мокрица), мокрица. В. Олг. См. йĕпе-таракан. СПВВ. ИА. Мукритсасем йĕпе çĕрте пит ĕрчеççĕ.

мулаххай

(-ххаj), малахай. КС. Мулаххай, шапка с ушами. СПВВ. Ах-хах-хай, мулаххай, мулаххай хулхи суллахай.

мулкачă

молкачă (-ζ’ы̆, -џ̌ы̆), заяц. Шибач. СПВВ. Мулкачă = куян. СЧУШ. Пӳртре путек пулсан, мулкача çинчен асăнтма (поминать про зайца) юрамасть. Ib. Мулкачă уттине куракан çын вилет. (Поверье). ТММ. Пуянăн кушакĕ те мулкачă тытат. (Поговорка). ЧП. Мулкачă чĕппи, зайчёнок.

моркко

(моркко, морко), морковь. В. Олг., Пшкрт, СПВВ. ТА.

морта

мурта (морда, мурда), морда (рыбол. снасть). Пшкрт, Хорачка, ЩС. Т. Николаев. Мурта. СПВВ. КЕ. Мурта, шак — çипрен çыхса тунă пулă тытмалли. Ирч-к. Морта, назв. рыболовной снасти из ивы. МПП. Мурта, верша, рыболовн. снасть. N. Тата Çарăмсем (= Çарăмсан) шывĕнче тетелпе, сĕрекепе, муртапа пулă тытма пачĕç.

муртаксăрлан

стать дряблым, непрочным (так!). СПВВ. ИФ.

муталан

моталан, замучиться. КС. Паян çав ачасампа муталанса пĕтрĕм (замучился), пĕртте канăçне (покою) памарĕç. Ивановка. Вара капла муталанса, пĕр хĕл çӳренĕ çĕре чăн лайăх вĕренкелерĕм. || Валандаться. Хорачка. СПВВ. Мутала; муталан: ан муталанса çӳре. См. чăпта. Сред. Юм. Ман таврашра ан мôталанса çӳре! Не вертись около меня, не мешай! Ib. Паян, ачасĕмпе мôталанса, ним ĕç те тăваймарăм (проваландалась). || Быть занятым пустяками, возиться над чем. Янтик. Тульккĕ вăхăта ирттересшĕн муталанса ларать, хăйĕн ним ĕç тунни (= туни) те çук. Н. Карм. Ан муталан! Не занимайся пустяками! Щибач. Мĕн ларатăн моталанса? (делаешь никому ненужное). СТИК. Муталанас, аппаланас — хăтланаспа пĕр, анчах пĕчĕкçĕ ачасем, е пысăк çын та, пĕлмен япалана тума хăтланат пулсан, калаççĕ. Ib. Ан муталан ĕнтĕ; мĕн луш (попусту) пĕлмен япалапа çыхланан? теççĕ. Ib. Тем муталанат ĕнтĕ çав! Не знаю, что ещё-он делает! (только портит работу). N. Ĕнер кунĕпе муталантăм, нимĕн те тăваймарăм.

муташтар

путать. Б. Аккоз., СПВВ.

муттик

(муττиык), мотыга. Ст. Сахча. СПВВ. ЕХ. Муттик — вăрман кăкламашткăн (так!) пуртă пек урлă май (с поперечным лезвеем) тăваççĕ. У др. урлă пуртă.

мучи

мочи (-џ̌и), брат моего отца, родившийся раньше последнего. СПВВ. Мучи = аслă пичче. СПВВ. КМ. Мучи = ватă пичче. || Тоганаш, Якейк. Мочи — муж старшей сестры моей матери. Вомбу-к. Мучи, мучей (вăталăххин ачисем ашшĕн пичĕшне калаççĕ). || Почетное, вежливое обращение к старикам, которые значительно старше возрастом говорящего, и их название. Шибач. Ачи тохса карĕ. Корчĕ пĕр старик она, ачине, çол çинче. Ста каятăн, ачам, тет.— Мĕн, тет, мочи, ста каясси, тет. Тохрăм, тет, оçăлмалла (разгуляться), тет.— Ста, тет, эсĕр порнаттăр? Тет — мочăш итать. Якейк. † Ай мочисам, килемисам! килеттĕр те тăраттăр, пирĕн куçран пăхаттăр,— чĕлĕм тортма мантăр-и? Абыз. Шур мучи куçне шур илчĕ. (Кантăк шăнни). В др. лл.: мучу (мочу), мучăшĕ, мучăш (мочăшĕ, мочăш).

мухмăр

мохмăр (-мур), похмелье. Кĕвĕсем. Кăçалхи çул ĕçкĕ ĕçесси — ирхине мухмăр пуласран хăратăп. ЧП. Ирхи мухмăр. Изамб. Т. Ĕнерхи сăра мухмăрĕ халĕ те иртмес-ха. Ib. Мухмăр уçасчĕ! Опохмелиться бы! Ib. Манăн халĕ мухмăр, мухмăрпа аптрарăм. В. Олг. Мохмăр чĕртес, пить с похмелья. Ib. Мохмăрла ĕçетĕп (пью с похмелья), мохмăрла (или: мохмăрпа) выртат (лежит с похмелья); мохмăрлă çын. Чем люди живы. Мухмăр та уçăлса каят (проходит), хăй те шăна (мерзнуть) пуçлать. Альш. Ĕçеççĕ, çиеççĕ: мухмăр тӳрлетеççĕ (опохмеляются). Ib. Пичĕсене çăваççĕ сивĕ шывпа: мухмăр уçăлтăр, тет. Ib. Аранçĕ паян мухмăр пур. СПВВ. Мухмăр = мăхмăр. Йӳç. такăнш. 12. Мухмăр чĕртесси пулмасан, тапранас çук та ĕнтĕ килтен. Мишша. Сан кашни кунах мухмăр! Юрк. Тепĕр кунĕ ирхĕне мухмăрпа (с похмелья) пуçĕ çурăлас пек ыратат, нимĕн тăва пĕлмес (не знает, что делать). Ib. Куллен-кун ĕçесси мĕнĕ, эпĕ мухмăр анчах тӳрлететĕп-çке! тесе каларĕ, тет, хуйхăрса. К.-Кушки. † Ĕçрĕм кăна ĕçрĕм, ӳсĕр пултăм, ĕçменнипе пулинччĕ мухмăри. N. Хăй те çав мухмăртан хăтăлаймарĕ, тет. Хĕвел ансан, вилчĕ, вилсе карĕ, теççĕ (не мог отрезвиться). Ялюха М. Мухмăра ĕçес, опохмеляться. || Прозвище мужч. Альш. Мухмăр Иван.

мохмăр-сохмăр

похмелье, хмельное состояние. Хора-Сирма. КС. Мухмăр-сухмăр, похмелье. Тюрл. Ĕçкелесен, мохмăр-сохмăр пуçран каймас (долго мучит похмелье). СПВВ. Мухмăр-сăхмăр.

мушĕт

(мужэ̆т’), то же, что мушĕпĕт. СПВВ. Х. Мушĕт сире те парĕç. В Сред. Юм. то же.

мăй-çыххи

род ожерелья. N. Эпĕ мăй-çыххи тирме ик ярăм шăрçа илтĕм. Хурамал. Мăй çыххине тенкĕпе тăваççĕ, виçĕ хутлă тăваççĕ,— пĕтĕм тенкĕсем. Бугульм. † Аппа мăй-çыххи тирнĕ чух нумай шăрçа пухрăн-и? Ст. Чек. Укçа-мăй-çыххи, назв. девичьего убора (ожерелья). N. Лапка-мăй-çыххи, лапка-мыçиххи, род ожерелья у девиц. СПВВ. ФН. Лапка-мыçиххие хĕрсем мăя çакаççĕ. Сред. Юм. Тенкĕлĕ мăй-çыххи, ожерелье у женщин. Ib. Тенкĕлĕ май-çыххине хĕрарăмсем мăя çакса çӳреççĕ. Ст. Чек. Шăрçа-мăй-çыххи, назв. убора (у замужних). || Галстук?

мăян

(мы̆jан), лебеда. Мыслец. Сред. Юм. Мăян — тырă анисем çинче пôлакан хора вĕтĕ вăрăллă кôрăк; ôна лашана сапакан пусăвкка çине те (в посыпку) яраççĕ. Сам. 72. Çĕрнĕ çуртсем çумĕнче çӳллĕ мăян хумханать. СПВВ. ИА. Тырă пулман çул акасене мăян пусса каят (глушит). Изамб. Т. Мăян куймак. || Шибач. Шопашкар(?) мăянь (= мăянĕ) или мăн-мăян, шултăра мăян, вырăс мăянĕ, назв. раст., chenopodium urbicum.

мăйăх-сухал

растительность на лице. СПВВ.

мăйăх

ошейнйк. СПВВ.

мăймака

слизистый (напр., о мокром мочале). СПВВ. ТМ. См. лăймала.

мăйçа

(-з’а), удавка. СПВВ. КЕ. Чăхсем çăмарта тунă çĕре е йыт иленсен, е кушак иленсен, шăтăк умне: çав шăтăкран кĕрсенех, çаклантăр, тесе, пăявран мăйçа туса хураççĕ. Мăйтăк-майтăк, подр. звукам, издаваемым живодрягущим (расхлябанным) предметом. Сред. Юм. Кив пôкăн çине ларсан, хôскансаннах, пôкан мăйтăк-майтăк! тăвать. Ib. Мăйтăк-майтăк çиç тăват! (Если дотронуться до старого предмета и он, от качки, издаст такие звуки, которые показывают его нетвердость, то говорят так; напр., про старую деревянную кровать). Ib. Мăйтăк-майтăк = нăйтăк-найтăк. См. лăчăр-лачăр.

мăка

(мŏга), тупой (витмест). См. мука. СПВВ. Мăка.

мăкăлтат

(мŏгŏлдат, мы̆гы̆лдат), двигаться (о бесформенном, как бы о круглом предмете, который иногда как бы катится). Панклеи. Çав халăх поххине чĕрĕп пыримасăр йолнă. Чĕн каран мăкăлтатса пырать чĕрĕп. Хорачка. Мăкăлтатса (с губными „ă“) çӳрени = аран çӳрени. Изамб. Т. Куçа çӳп кĕрсен, ул куçра мăкăлтатат (при этом получается ощущение достороннего тела, от чего приходится моргать). Сред. Юм. Хăй тĕллĕн пĕрехмай тем мăкăлтатса çӳрет, çăварне никçан та хупмас пуль. Янтик. Ах, пит хăрарăм! Пĕтĕм мăкăлтатса пырать темĕскер ман хыçран. Шуйттан пуль у. || Бормотать (неясно). Шурăм-п. Кĕлĕ вырăнне мăкăлтатат. Вместо молитвы, бормочет что-то. Пшкрт. Тем мăкăлтатса (мы̆ҕы̆л) çӧрет токко (брюзжит). Тюрл. Тем мăкăлтатса çӳрет ĕнтĕ хăй тĕллĕн. || ГТТ. Вут мăкăлтатать. „Огонь, погасая, глухо вспыхиваег, образуя какие-то газовые куполы (шарики“). || Искривлять. СПВВ. ФВ. См. кĕрмĕшнĕ.

мăкăльти

(мы̃гы̃лди), назв. раст. СПВВ. ФН. Мăкăльти; унпа çип хĕретеççĕ, ăна çĕр айĕнчен чавса кăлараççĕ.

мăкăр

(мы̆гы̆р, мŏгŏр, в Пшкрт: мы̆ҕы̆р), бык. СПВВ. ЛИ. Макăр-вăкăр. Абаш. Ĕнене мăкăр кăтартрăмăр (случили). Вомбу-к. Мăкăр ашĕ, бычатина. Якейк. Çĕр çич мăкăр çинче тăрат. Рус. Мăкарĕ хăш тĕлтре? — Кӳппе кайса вилнĕ-çке (= кӳпĕнсе). || См. мăкăрла.

мăкăр-макăр

(мŏгŏр, мы̆гы̆р), подр. брюзжанью. Тюрл. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. СПВВ. ИФ. Пĕртте уçă çӳремест. Акă пĕр-пĕр çын вăрçать те, чылай çиленсе çӳрет, тата хăш вăхтăрта (= вăхăтра) илтĕнмелле мар хăй тĕллĕн ăшĕнче каллах вăрçса çӳрет. Тек мăкăр-макăр туса çӳрет, теççĕ. Ib. Сăмах-мĕн ан пултăр, урлă-пирлĕ сăмах ан пултăр вара, теççĕ. Пĕр пĕр йăпала парсан, е сутсассăн: мĕшĕн сутрăм-ши-мĕн (здесь „мĕн“ = и т. п.), тесе, ӳкĕнсе, урлă-пирлĕ е мăкăр-макăр сăмах тăваççĕ, çавăн пек чухне çапла калаççĕ.

мăкльă

(мŏклŏ), нарост, шишка. Б. Олг. Çа йомана пысăк мăкльă тохнă (варост). СПВВ. ИА. Хăш-хăш ĕнесен мăйракисем вырăнне мăкльă пулать. Ун пек ĕнесене мăкла теççĕ.

мăкрăç

сл. неизв. знач. СПВВ.

мăнаçи

(-зи), мой дед. Употр. только стариками. Питиркина. Собр. Мăнаçи çатми мăн çатма, ниçтан тытса ӳпĕнтерме çук. (Йĕтем). || Гром. N. Мăнаçи авăтсан, йăвăçа сĕткем кĕрет, теççĕ. Шумш. Хĕлле мăнаçи авăтсан, çулла тырă лайăх полать, тиççĕ. Хорачка: мŏназ’и аз’адат. СПВВ. ЛП. Мăнаçи = аслати.

мăн-кĕрӳ

старший дружка жениха. Туй. Мăн-кĕрӳ пилĕкне пиçиххи çыхат; пиçиххи çинчен хыçалтан пуçласа кĕсе тĕлне çитиччен çыхса пырат, кĕсе тĕлне çитсен тутăрăн икĕ вĕçне аялалла уртса ярат. N. Мăн-кĕрӳ, церемонийместер, хлопотун, он же произносит все песни, такмаки. Должность эта очень хлопотливая, требующая большой опытности. Он должен быть знатоком церемоний, такмакçă, остроумный, находчивый. ОПВВ. ЕХ. Мăн-кĕрӳ туйра кĕвĕ каласа çӳрекен çын. СПВВ. ТМ. Мăн-кĕрӳ — туй пуçлăхĕ. Хорачка. 1) Мăн-кĕрӳ, 2) кеçĕн-кĕрӳ, 3) кĕрӳ-кĕрни.

мăн пуçлă патак

то же, что хивсе. СПВВ. ТА. Мăн пуçлă патак = ун витĕр пир кăларакан патак (так!)

мăн-хăяр

(хы̆jар), тыква. В. Олг., Пшкрт. Мăн-хăяр = тыква. СПВВ. ЛП. Мăн-хăяр = кавăнь. СПВВ. ТА. Мăн-хăяр = кавĕн. Вомбу-к. Мăн-хăяр, дыня. Абыз. Мăн-хăяр — дыня, а кавăн — тыква.

мăнарни

или мăнарни кон, пятница. В. Олг., Пшкрт. Б. Олг. Мăнарни кон, типĕ кон, акас мар, теччĕ. СПВВ. ТА. Мăнарни кун — эрне кун. Сятра. Мăнарни — хорт çунă кон, паранкă лартсан, хорт çет (= çиет).

мăнаçлан

быть взрослым, пожилым. Шарбаш. Паччи Михитти воççах мăнаçланма пĕлмеç. Шорк. Мăнаçланнă, стал пожилым. СПВВ. АС. Мăнаçланас = ватă енелле каяс, вăй пĕте пуçлать. || Подростать. СТИК. Чĕпĕсене — ытлаван (= ытла аван) мăнаçланса çитнĕччĕ — курак йăтрĕ пĕтерчĕ. Ib. Ачисем мăнаçланса пыраççĕ ĕнтĕ (подрастают). Юрк. Эпĕ мăнаçланнă пулсан, питех те йĕмĕчĕçĕ; эпĕ çамрăкран: ĕçе ĕçлеймĕ, епле суха-ака аккаласа тăрантарĕ, тесе, уншăн хăне ытла йĕреççĕ. || Гордиться. Хочехмат. N. Тем чухлĕ халăх тытса тăракансем, халăхсен умĕнче мăнаçланса кайнисем, тăнласа тăрăр. N. Мăнаçланса ахăрашса кайнисене пĕтер. Завражн. Мăнаçланса кайнă. Возгордился.

мăнат

возгордиться, возноситься. Юрк. Хăйне хăй мăнатма (гордиться). Чăвашсем 12. Вĕсене пит ĕненеççĕ çав, юмăçсем çавăнпа пуçĕсене мăнатса, хăйсене хăйсем аслăлаççĕ. СПВВ. Пуçна ан мăнат, не возносись. Юрк. Ял-йышĕсем умĕнче пуçне мăнатасшăн пулнă.

мăнтарăм

то же, что мăнтарăн. N. Ах, мăнтарăм хĕрĕсем. СПВВ. Х. Мăнтарăн, мăнтарăм. Ib. † Мăнтарăм самани йывăрĕ, маттур йĕкĕтсене сайратать.

мăнтарăн

милый, ненаглядный; бедный, жалкий. N. † Ах, мăнтарăн уявĕ, нумай тăмĕ, час иртĕ. СТИК. Эй, мăнтарăн хĕвелĕ: ăшшине те парат, çуттине те парат. Якейк. Эй мăнтарăн апийĕ, пире нихçан та прахмасть-çке. N. † Эй мăнтарăн атте-апай, салтак парсах ватăлчĕç! Пирĕн аттен лашисем салтак турттарсах ватăлчĕç. N. Ай мăнтарăн — пиччей-инке. Ст. Чек. Эй мăнтарăн турри, мĕшĕн çак упăшкана пачĕ-ши! (Тарăхса калать арăм). N. Эй мăнтарăн аннем! Йӳç. такăнт. 17. Кашни кун вăрçаççĕ те çапăçаççĕ, мăнтарăн çылăхсăр чунсем. N. Эй мăнтарăн аннем! эсĕ мана, çак тĕрлĕ хыпса çунаканскерне, кам çине шанса хăвартăн-ши? (Гов. женщина). Пшкрт. Эх мăнтарăн варлийĕ, мана аплак пракăн-ши. N. Ай-хай мăнтарăнĕ, ай куккăшĕ! || Жалкий; заслуживающий сочувствия, жалости. Моркар. Мăнтарăн эсрелли, йăвăр ĕçпе сывмар çын пек полса йолнă. Шибач. Ах мăнтарăн, епле тӳсет-ши. Яжутк. Палумине çинă чух калать, тет: эй мăнтарăн аттийĕ, пĕр çынне те хĕрхенĕ-çке, тесе калать, тет. Орау. Мăнтарăн этемми, тем хĕн те курать. СПВВ. Ай мăнтарăн ачи (сожаление). Ib. Мăнтарăн, восклицание сожаления, любви. Ib. Ай мăнтарăн чиперри, хыптарать те çунтарать. Йӳç. такăнт. Тем çитмест ку ухмаха, ей-яй-яй, мăнтарăн ачи! СТИК. Эй мăнтарăн çынни! вилсе карĕ иккен! (Говорят, когда услышат весть о смерти). N. Амăшĕ ачине шеллесе: эй мăнтарăн ачи! ăçта кайса, ăçта çухалчĕ-ши? тет. Кан. Эх мăнтарăн тĕттĕм пирĕн чăваш хĕрарăмĕ! Сĕт-к. † Ати (scr. атте) кĕрĕк — сар кĕрĕк, хăвас килмеçт — хутараç; салтак шынил — квак шынил, тăхнас килмеçт, тăхăнтараç, ай мăнтарăн ĕмĕрĕ! Пазух. Ай-хай пĕр мăнтарăн, ай, телейĕ, çынна çити-çитми тăрать-çке. N. Эй мăнтарăн пурнăç çитейменни! Б. 13. Мăнтарăн çитмен пурăнăç: шăнать те çӳрет! См. ласко.

мăрин

заяц. СПВВ. ИА. Мăрин хĕлле пахчасене кĕрсе улма йывăççине кышласа пăхать. См. морин, мăрен.

мăрья

дымовая труба. СПВВ. ИА. Шурă пӳрте мăрья тăвăççĕ.

мăртлат

фыркать, дуться. N. Хĕрсен тоти мăртлатать (от недовольства). СПВВ. Х. Мăртлатать — образное изображение йăлăнтарать, обижаться. Арçури. Хура вăрман хумханать, хура лаша хăртлатать [чĕн тилхепи шуртлатать, хĕрсен тути мăртлатать]. || Ссориться, вздорить. N. Мăртлатса илтĕмĕр, повздорили. N. Мăртлатса çӳрет-вăрçса и т. д.

мăртăх

(мы̆рды̆х), делаться хрупким. Зап. ВНО. Мăртăхать (говорят про дерево, когда оно постепенно, очень медленно гниет). || Чувствовать недомогание (гов. про стариков и старух). Шорк. Пирĕн ваттисем мăртахаççĕ-ха. || Сердиться. СТИК. Мăртăхса çӳрет, (дуется, сердится). СПВВ. ЕС. Мăртăхнă = çиленнĕ (çын).

мăтăк

(мы̆ды̆к, мŏдок), короткий, кургузый. Пшкрт. Зап. ВНО. Мăтăк хӳреллĕ йăтă, куцая собака, СПВВ. Вăл мăтăк = вăл кĕске. К.-Токшик. Пӳрчĕ мăтăк, тĕкки вăрăм. (Чакак). || Обида. Хорачка. Сана та мăтăк туас мар. Чтобы и тебе не было обидно. Ib. Мăтăк полтăм. Сам себя обидел. || N. Мăтăк çын, неуживчивый, кляузный, жильда.

мăч

(мы̆ч’), подр. мычанию. Ск. и пред. 16. Куçĕ мăч та хупăнмаçть. Шорк. Куçне мăч-мăч хупат. СПВВ. Х. Мăч-мăч тутарать куçне. Янтик. Мĕн куçна мăч-мăч тутарса тăран? Скотолеч. 24. Лаша хăрах куçне хĕстерсе мăч-мăч хупа пуçласанах... Сред. Юм. Куçне мăч-мăч хупать. || Сутт. 42. Урисене вылятса мăч-мăч тукаласа тăрать.

мăчавур

или мачавăр (мыζ’а-), повитуха, бабка. || Неподвижный (человек). Ст. Чек. Мăчавăр, нескоро делающий, Неповоротливый. Ib. Мăчавăр, человек мешкотный, неповоротливый. См. мĕшĕлке. СПВВ. ФИ. Пит еррипе хытланакана: пит мăчавăр, теççĕ. Ib. Мăчавăр вялый. См. лĕпĕркке.

мăшт

(мы̆шт), подр. умолканью. N. Йĕчĕ-йĕчĕ те, мăштах пулчĕ. Плакал довольно долго, а потом даже не слышно стало. N. Çав тĕрлĕ çĕмĕрлекен Новгород мăштах пулса тăнă. Сред. Юм. Манпа пĕрехмай лăкăртатма хытланать, пĕр-ик сăмах каларăм та, мăштах пулчĕ. Баран. 61. Левшин хуттăрĕнче мăштах пулнă. Ib. 8. Пурте мăштах тăраççĕ. N. Мана курсан пурте çĕлĕк илчĕç те, ман тума курса, пурте мăштах пулчĕç. СПВВ. Мăшт пулчĕ, замолчал недовольный. Тюрл. Мăшт туса çӳрет. Не говорит, сердится, дуется. || Подр. выражению недовольства, презрительно-пренебрежительного отношения. Тюрл. Пирĕн пекки патĕнчен мăшт анчах иртсе каят.

мăштлат

фыркать. СПВВ.

мĕкрĕччи

то же, что мăкрăччи, могарыч. СПВВ.

мĕл

подр. мельканию. Сред. Юм. Пăр айĕнче темскер пур, кас-кас мĕл! туса çавăрнса каять. || Подр. быстрому взгляду. Сред. Юм. Çын çиленсен хăй çиленнĕ çын еннелле мĕлл! çавăрнса пăхать (показывает сердитый взгляд). СПВВ. Х. Мĕл! çавăрăнса пăхать.

мĕн

(мэ̆н, мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆рмӓ сиβэ̆ полы̆;— мэ̆н сиппм? (или: мэ̆нӓшкӓл сирβэ?),— нимдӓ сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

мĕнĕкке

что-то, вещь, вещичка. СПВВ. ТА. Мĕнĕкке парăп = пĕр япала парăп. (У др. пĕрĕскер парăп).

мĕнлетлĕ

основательный, серьезный, солидный, твердый. СТИК. Ай-ай пит мĕнлетлĕ япала ку, пымалла (хорошая вещь, подходящая на вид, красивая). Ib. Пит мĕнлетлĕ лаша (красиво сложена и вообще красивая во всех отношениях). || В наречн. см. ЧС. Халĕ мĕнлетлĕ илсе ярăр пĕр сурăх. Ст. Чек. Мĕнлетлĕ çых, основательно, крепко свяжи. Ib. Мĕнлетлĕ шыра. Ищи как следует. Ib. Мĕнлетлĕ = шанчăклă. Ib. Мĕнлетлĕ ту (ĕçле, çых, крепко, надежно, как следует). СПВВ. Мĕнлетлĕ, твердо.

мĕрес

наследство; богатство, добро, состояние. СПВВ. МА. Аслашшĕсенчен авалхи пĕр-пĕр япала юлсассăн, ывлин ывлисем: асатте мĕресĕ, теççĕ. СПВВ. Мĕрес япала, пурлăх. Сред. Юм. Асатте мĕресĕпе порнатăп — асаттерен йолнă порлăхпа пôрнап тени.

мĕрет

наследство, достояние, богатство, добро, состояние. СПВВ. ПВ. Мĕрет; аму мĕречĕ, наследие, достояние. Сир. Аарон йăхне (в рукоп. мĕрете) юлса пынă. См. мĕрес.

мĕслетсĕр

безобразный. СПВВ. ЕС. Мĕслетсĕ = илемсĕр, ĕренкесĕр, масасăр.

мĕшĕл

(мэ̆жэ̆л’), подр. движениям. Кан. Икĕ çул хушшинче мĕшĕл те сикленмерĕ: пĕр пуху та тумасть, нимĕн те ĕçлемест. || Подр. медленному движению. Сред. Юм. Пăйтă мĕшĕл-мĕлĕл тăвать. СПВВ. Мĕшĕл-мĕшĕл тăвать; мĕшĕлтетет, мĕн мĕшĕлтететĕн. Ск. и пред. Ларать старик тĕпелте çăпатине сапласа, ват ал-ура йĕркипе мĕшĕл-мĕшĕл маташса.

юрлă

бедный, бедность. Орау. Питĕ юрлă (бедно) пурăнатпăр-çке эпĕр, ан та кала. Изамб. Т. Киле кĕрес тиекен çук-и? — Ман пата, юрлă çĕре, кам кĕтĕр? N. Эпир юрлă пурăнаттăмăр. Мы жили бедно. Изамб. Т. Юрлăран юрлă пулать. Ib. Çултан çул тырă пулманнипе пĕтĕм халăх юрлă пурăнат (живет бедно). СПВВ. ВА. Юрлă = чухăн, бедный. Сл. Кузьм. 95. Апла туни пуянсене аван та, юрлăсене йывăр. СПВВ. МС. Кусем пăртак юрлăрах пурăнаççĕ. Они живут бедновато. Чув. прим. о пог. 287. Юрлă çул, тяжелый год. || СПВВ. ТМ. Тĕксĕм, салху, юрлă-хуйхăлă. (Здесь юрлă, повид., значит «печальный»).

юртă

йортă, (jурды̆, jорды̆), рысь (бег лошади). Икково. Лаша илтĕм, йортти çок. Якейк. Лаша илтĕм йортти çок, ахаль пирĕн телей çок. N. Йортăпа каять ― рысью бежит (лошадь); рысью идет (человек). Альш. Килет (едет он), тет, вăл, пĕртте ытлашши хытă хăваламасăр, чуптарнă тĕлте юрттипе чуптарса, уттарнă тĕлте уттипе уттарса. Мижули. Пăртак так тăрсан, эпир, лашасене йорттипе чоптарса, пыльчăклă çол çинчен шапăлтаттарса килеле (sic!) карăмăр. СПВВ. «Юкур, Юкур юрттипе, каç пулттипе сиккипе».

юрттар

понуд. ф. от гл. юрт. Изамб. Т. Килтен тухсан, малтан лашана уттараççĕ, унтан вара юрттараççĕ. СТИК. Юрттарас = лашана хуллен чуптарас. Ib. † Атьăр, уттарар-и, юрттарар-и, çулсем çинче шур юр пур чухне? Атьăр ĕçер-çиер, выляр-кулар; çамрăк пуçра сывлăхсем пур чухне. СПВВ. КМ. Юрт(т)аран = чуптаран.

юстар

понуд. ф. от гл. юс.' Хурамал. Пĕр çын, чĕлхе юççĕн усал калаççа, айăплă пулсан: хама хам чараймасăр, турă юстарчĕ вĕт, теççĕ. СПВВ. ИФ. Юстарас = урăх майпа калаçтарас. Есĕ мана урăх çулпа пыртаран, теççĕ. С. Тим. † Çак Тимĕрçен хĕрĕсем ― юстарма çук пит чее. Сир. 55. Çыншăн хута кĕрсе, хăй çине шанчăк илни туллăх тăракан çынсенех пайтахăшне тĕп тунă, тинĕс хумĕ çапса ӳкернĕ пек, хытă юстарнă вĕсене. Юрк. † Тусă юсат, тесе, ан кала: юстарĕçĕ уллах çĕрсенче. (Вариант см. юс'). Тимер. † Çак Тимĕрçенсенĕн хĕрĕсене юстарса пулмарĕ çепĕç чĕлхепелен.

юсав

йосав, поправка. М. П. Петр. || Аккуратность. КС. || Наряд. СПВВ. † Улача кĕпе, сар пусма - арăмсенĕн юсавĕ. Янш.-Норв. Тусав. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай. Тухйине тата çĕклемелле мар: çамка çинче тенкĕлĕх тенки çакнă, антăрлăх çинче пĕр тенкĕлĕх каллах иккĕ. Унтан аялалла икшер пултинник тенки. Икĕ лапка сăрка; хĕрес çаккинче тенкĕлĕх тенки каллах виççĕ. (Расхваливают невесту). || Франтоватый, нарядный; франт; нарядно. А. Турх. † Юсав хĕрсе юсавви, пирĕн пеккисе чиперри. Якейк. † Йори кӳлтĕм йосаса, йосав хĕре ларташшăн (покатать франтоватую девушку). Ст. Айб. † Вăрăм сăрка юсавне: юсăр лайăх (искажение; см. юсалăх), тиеççĕ; хĕр чунехи (= чухнехи) пурнăçа: хăналăха, тиеççĕ. || Форс. Ст. Ганьк. † Арăмсенен юсавĕ ял чарсан та чарăнмĕ. || В порядке. Хыпар № 1, 1906. Çул таврашне (дороги) юсавтăратмалла (надо держать в п.). || Изванк. Назв. Божества. Юсав, юсав амăшĕ — божества в «чӳклеме кĕлли». Ib. Чӳклеме кĕлли. Чи малтан пăтă пĕçереççĕ. Пăтă пĕçерсен, ĕстел çине антарса лартаççĕ те, çу варне ярса, хĕр(р)исене кашăксем чиксе тултараççĕ. Тата тепĕр пуçламан çăкăр сĕтел çине хураççĕ те, пурте алăк патнелле тăрса, ак çапла кĕл-тăваçсĕ: ырă турă, ырă турă амăшĕ; пӳлĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ; хăрпан, хăрпан амăшĕ; хăт, хăт амăшĕ; юсав, юсав амăшĕ; ыр, уйăх-хĕвел, çĕр шыв, юман-йăвăç! пурте çырлахăр: вут-кавартан, шывран, пăртан, вăрăран-хурахран. Уйра (sic!) тырăн кучĕ хăмăш пек, тăрри пăрçа пек пултăр. Сире пăтă пĕçерсе чӳклетпĕр. Çырлахăр, пурте килĕр, тесе, алăк патнелле пуçĕсене сулаççĕ. Çапла вара вĕçĕ хутчен кĕл-тăваççĕ те, тин вара пăттине çиеççĕ.

юсу

йосо, йосу, (jузу), (jозо), (jозу) хороший, изящный, приличный. СПВВ. ТА. Эсĕ пит йосо = эсĕ пит аван. Сёт-к. Йосу, изящный. Ib. Йосу томланнă. Прилично одет (= акăш-макăш). Б. Олг. Ах, лаша йосу кон! Ах. какая хорошая у него лошадь! Пшкрт. Jозо, хороший.

юсăнтар

понуд. ф от гл. юсăн. СПВВ. Юсăнтар = пурлăхран начарлат. Сир. 55. Çыншăн хута кĕрсе, хăй çине шанчăк илни туллăх тăракан çынсенех пайтахăшне тĕп тунă, тинĕс хумĕ çапса ӳкернĕ пек хытă юстарнă, (в рукописа написано: юсăнтарнă) вĕсене (и пошатнуло их, как волна морская).

юсман

(jусман), очень тонкая лепешка, из которой нарезывается салма. А. Турх. М. П. Петр. Юсман ― жертвенные блины. N. Тутлă тулăран, пĕчĕкçеççĕ, çӳп-çӳхе, çатма çинче, пĕçереççĕ, ăна юсман теççĕ. Юрк. Юсмана чӳк тунă чухне пĕçереççĕ. Тутлă (пресное) чуста тăваççĕ, çуртăри çăнăхĕнчен. Ăна етерпе çӳп-çӳхе хут пек çӳхе тăваççĕ; икерчĕ пек çаврака пулат. Çупа çулаççĕ. Вут çинче икерчĕ пĕçернĕ пек пĕçереççĕ. К.-Кушки. Ырсемсене кашнине юсманна йăвачапа кĕл-тунă. Собр. 233. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Вомбу-к. Юсман. Юсман икерчсем. Юсманпа чӳкленĕ. Хпарту чустинчен тăваççĕ. СПВВ. Юсман — çăмах, пашалу пек. Етрух. Унтан вара юсман икерчпе те çавăн пек тепĕр шурă тутăр çине хурса çыхать. Ст. Чек. Киремете ― юсманпа, шерпетпе, пылпа. Турра пашалупа (сăмсалă, кăкапалă), пăтăпа. Юсман — чӳклекен çӳхе, сарлака икерчĕ; пылпа сĕреççĕ. Пашалупа пăтă турра параççĕ. Пашалу сăмсине, кăваписене пĕр кашăк пăтăпа аслăк çине ытаççĕ. СПВВ. Юсман ― çӳхе пашалу. См. Магн. М. 46. Альш. Чăвашсем унта юсман таврашĕ пыра-пыра чӳкленĕ (в «ăвăслăх»). Макка. 233. Турра паратпăр, тесе, пăтă-юсман пĕçереççĕ; юсман хурăн çулçи пек, ăна пĕр 200 е 100 пĕçереççĕ. СПВВ. ИФ. Юсман çӳп-çӳхе. Сарсан, çупа çатма çинче пĕçереççĕ. Йĕтĕрпе сараççĕ.

юста

йоста, (jуста), (jоста), езда (русск.). Сред. Юм. Ытла пит йӳн паратăн эсĕ, çавăн чол вăрăм çôла ô хак йостине чăтмас (не оплачивает езды, не стоит езды). Ib. Вăрăм çôла каяс пȏлсан, йости нăмай, лаша, чăтаймĕ, теççĕ. СПВВ. ОВ. Юста, характер лошади. Чĕрĕ, лайăх, чупакан лашана калаççĕ: ку лаша юстипе çавăнта кайса килме пулать, теççĕ. Тюрл. Ку лашан йости çок (бегу нет, йостасăр).

ютă

чужой. См. ют. СПВВ. Ютă, ютăхас, ютăшас. Стеф. Ютăран пынă çын. Сам., 27. Ютăри этем, иртсе çӳрен чух, сана хапсăнса кăмăллас та çук!

юхăн

плавно итти. Хыпар № 31-2, 1906. Аваннине те аван ĕнтĕ; сухара та, ахаль çӳреме те — калама та çук, юхăнса-çех пырать, тет. Шурам-п. № 7. Пĕвĕ пур çĕмĕрт пек, пичĕ пур чечек пек, утса пынă чухне юхăнать, хумханать (девица). || Итти торопливо. Якейк. Мархи Йăвансам панчен тохрĕ те, килелле йохăнса анчах пырать. || Обеднеть. Ст. Чек. Юхăннă, человек, обедневший от разных причин. Ib. Е, ман сурăха суттарса, укçине илчĕ, итту юхăннă. Ib. Юхăннă! Эх ты, голяк! СПВВ. Пурăнăç юхăнса кайнă (обеднел). Шел. П. 17. Саманисем йăвăр пулнипеле пурăнăçăм хытă юхăнчĕ. || Делать ненужные расходы. Хурамал. Укçана ахаль пĕтерсессĕн: ахалех юхăнатăн, теççĕ (напрасно тратишься). || Прийти в запущенное состояние. Шибач. Пӳрт йохăнса кайнă. Пшкрт. пöртђы̆нза к¬аjны̆. || Нищенство. Сборн. по мед. Пĕр-пĕр ĕçсе юхăна ернĕ çын хăйĕн çийĕнчи тумтирне хывса сутать.

йӳкем

то же, что ӳкем. СПВВ. Йӳкем(?); пĕр-ик йӳкем çип.

йӳллĕ

то же, что йӳнлĕ. СПВВ. Йӳллĕ пул, чипер лар. Будь умненьким, сиди приличнее.

йӳнчĕк

то же, что сиктĕрме. Ядр. Йӳнчĕк, шест у зыбки. СПВВ. МС. Йӳнчĕк ― кашта; пӳрте сăпка çакса сиктермелли. Качал. Вăл: кам тупакана, кĕмĕл сăпкара ылтăн йӳнчĕкпе сиктерĕтĕм-ччĕ, тесе калать, тет. Он говорит: «Того, кто найдет, я стал бы качать в серебряной зыбке с золотым очепом» || Зыбка. Яргуньк. Йӳнчĕк = сăпка; йӳнчĕк çинче сиктерет, качает в зыбке. || Penis? Торп-к.

йӳпле

поддакивать, одобрять. Сред. Юм. Пĕр ôнпа сăмах-ламапуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар вара (сиди и поддакивай), ху пĕрте ан сăмахла. Ib. Пĕр ô сăмахлама пуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар çав, ху пĕр сăмах та ан чĕн: алай! тесе-çиç лар. Пшкрт. Ку пӧрт лартса та, çалак (= çавах, в смысле çапах) йӳплемерĕм вăл лартнине. || Слушать. СПВВ. МА. Ай-ай, ку çын сăмахне пĕртте йӳплемес (итлемес). Ib. Каланине йӳпле. Сказанное слушай. Тюрл. Йӳплемен, не слушал. В. Олг. Арăм корат — качака йӳплемес («ему неймётся»), патак илчĕ те, çапса ярчĕ (ударила).

йӳрек

цевка для разматывания ниток. Щ. О. Йӳрек - цевка; употребл. при разматывании ниток. В записях из Ст. Чек. изображена так:\nЮрк. Йӳрек - çип алла ан кастăр, тесе, тунă шăтăклă япала. Ăна çипе тăхăнтараççĕ те, вара çип çăмхалаççĕ кăшкар çине. Зап. ВНО. Йӳрек б. Буин. у.), йӳрек б. Ядрин. уез.), вьюрок. Пшкрт. рӓк = нӳрек. СПВВ. ЕХ. Йӳрек — çип çăмхаланă чухне çиппе çавăн ăшне тиреççĕ. СПВВ. ТМ. Йӳрек; çип çăмхаланă чухне, йӳрек витĕр тирсе çăмхалаççĕ. Нюш-к. Йӳрек. Кăшкар çине çип çăмхаланă чух алла, çин татăласран, çиппе витĕрсе, тытаканни.

йӳрĕк

живой, быстрый, расторопный. СПВВ. ПВ. Йӳрĕк ― старательный, расторопный. (Козм.). Поуч. и речи сельск. жит. Эсĕ халĕ тулли ӳтлĕ, йӳрĕк (= шухă) чунлă; ватăлсан, санăн шăммусем пĕрмечĕклĕ тирпе анчах витĕнсе тăрĕç. СПВВ. ЛП. Йӳрĕк = ĕçчен. Полтава 6. Хăш чух йӳрĕк лань (надо: план) пек вăл утса çӳрет çăмăллăн («лани быстрые стремленья»). Б. Олг. Йӳрĕк çын — работящий, трудолюбивый. Б. Олг. «Йӳрĕк çын - ловкий, ĕçлет». || Имя героя в сказке, который выполнял трудные вещи, пользуясь словами: «Пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне (çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм)». Собр. 237. Ĕлĕк пĕр кахал йӳрĕк пурнать, тет. || «Растяпа, вялый; небрежный». М. П. Петр.

йӳç

(jӳс'), то же, что йывăç, йăвăç. Козм. Йӳç, дерево. СПВВ. ТА. Йуç = йăвăç.

йӳçенкĕ

(jӳз'эҥ'гэ̆), кисловатый. Букв. 1904,27. Тути йӳçенкĕ калать. « На вкус она (вишня) кисловата. || Квас. СПВВ. Йӳçĕ, йӳçенкĕ, квас.

йӳçĕ

(jӳз'э̆), кислый, горький. Зап. ВНО. Арăм-ути пек йӳçĕ. Горек как полынь. КС. Йӳçĕ — бывший в брожении: горький. Отсюда: йӳçĕ — болото (где вещества находятся в брожении). Чăв. й. пур. 38. Ху тунни тутлă пулĕ, янти йӳçĕ пулĕ (т. е. не зарься на чужое). N. † Йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçрăмăр, ялан çамрăк пуççене хуйхăртса. Ч. С. Айван ывăл-хĕре, пире, хапăл ту, ырă туррăм, ырă чӳклемем! Йӳççе (чит. йӳçĕ ĕççе) тутлă калаçмалла ту, ырă чӳклемем, çырлаха пар. Амин. Нюш-к. Йӳçĕ çăмах çине йӳçĕ яшка. (Послов.) N. Вара хăнасем пурте лараççĕ те, çиме-ĕçме тытăнаççĕ. Ак çапла каласа ĕççе-çиеççĕ: йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçмалла пултăр! теççĕ. Юрк. Йӳçĕ улма. Собр. † Йӳç пашалу, урпа çăнăх (sic!), тăвар ярса çирĕммĕр (sic!). || Горечь. Ала 71. † Турат куçĕ куркисем, эрĕм йӳççи сăрисем. Орау. Сăмса шăтăкĕ çăвар маччинче пырпа пĕтĕçнĕ çĕрте ман ир яланах темскер йӳççи тăрать. В. Олг. Куçа йӳçĕ кĕрет ― ест глаза (от дыма). || Шибач. Йӳçĕ (о бане: угарно). V.S. Мульчара йӳçĕ пулчĕ. || Яд. Посл. 7,8. Анчах чĕлхене чарма этемрен никам та пултараймасть: вăл чарма çук усал япала, вăл пĕтĕмпех вĕлерекен йӳçĕпе тулнă. || Огорчительный. Пазух. Чипер-чипер, аппине, эпир кула пуçласан, йӳçĕ пулчĕ сар ача (т. е. когда мы стали насмехаться над ее любовью, ей стало не по себе). || Квас. Ст. Чек. О сохр. зд. 75. Çавăнпа пирĕн пурте кăвас (йӳçĕ) ĕçме юратаççĕ. Юрк. Йӳçĕ = кăвас, квас. N. Кăна кура ачасен ашшĕсем ачисемпе йӳçĕ тума (для варки кваса) шкула салат парса яра пуçларĕç. Календ. 1910. Йӳçĕ кăрчанкă чирĕнчен пулăшма пултарать. О сохр. здор. 75. Çынсем нумайĕшĕ кăвас (йӳçĕ) ĕçеççĕ. Кăваса (йӳççе) тĕрлĕ тырăран тăваççĕ. Альш. Йӳçĕ ĕçсе пăсăлтăм. Испортился от того, что пил квас. СПВВ. Йӳçĕ, йӳçек.

йӳçĕ хăнтăрă

неизв. (искаж.?) сл. СПВВ. ИВ. Йуçĕ хăнтăрă? (Вопрос оригинала). См. хăнтăр йӳççи.

йӳç-кăшкар

щавель. Ст. Чек., Изамб. Т., Качал. СПВВ. ТМ. Йӳç-кăшкар — курăк; вăл курăк юр кайсанах тухат, ăна çиеççĕ, анчах вăл йӳçĕ тути калат. Ун тымарпе япаласем саратаççĕ.

йӳтĕм

(jӳд'э̆м), повод, причина, предлог. Якейк. Пĕр-пĕр йӳтĕм топса, он патне карĕ (нашел какой-нибудь предлог). Атай. Йӳтĕм (ӳтĕм), причина? СПВВ. «Йӳтĕм тупнă = айăп тупнă; повод, причина».

йăкăс

(jы̆гы̆c), франт; франтоватый. СПВВ. Йăкăс ― хитре çӳрекен çын. || Фамильное прозвище в д. Лапра-касах, б. Хочашевской вол. Ядр. у. Якейк.

йăла

петля. См. йăлă. СПВВ.

йăлăм

луговая сторона реки. Нюш-к. Халăх хăвалама йалăма кайнă. N. Йăлăм, пойма. Б. Атăл йăлăмĕ. СПВВ. „Йăлăм — черемисское слово" Ядр. Йăлăм, долина (по словам В. Н. Орлова). В Тет. у. Йăлăм ― низменность. Левая сторона Волги. Сред. Юм. Чебокс. Йăлăм — луговой берег Волги, где луга и леса. М. Олг. Йăлăм енче, за Волгою. Шорк. Йалăм енĕ, луговая сторона Волги. . Атăл орлă каççа, йăлăма кĕрсен... Когда въедешь в хвойный лес за Волгою. Рекеев. «Йăлăм или Атăл йăлăме. Левая, низменная сторона Волги почему-то называется Атăл йăлăмĕ. О переселившихся за Волгу говорят: «Вĕсем Атăл йăлăмне куçнă». Около нас есть два селения с одинавовым названием: одно из них, находящееся на низменном месте, вблизи реки, называется Йăлăм Патăрьелĕ (Пайтар ялĕ sic!), а другое — Тури-Патăрьелĕ». Истор. Пуринчен ытла йăлăмри çармăссем усал пулнă. || Заволжский лес. Панклеи. Пĕре йăлăм хоралçи патне кашкăрсам опана хăваласа пырчĕç, тет. Ягудар. „Йăлăм ― сосновый лес на той (левой) стороне Волги. IЬ. Ку курăксене йăлăмран татса килеççĕ". Моштауш. Хăшĕ-хăшĕ йăлăма пӳртлĕх, мулчалăх, хампарлăх, сарайлăх и вителĕх кăларма каяççĕ. Шарбаш. Йăлăм — хвойный лес. Зап. ВНО. Йăлăм, йăнăм, заволжский лес (Козмод. у.). Янза-к. Йăлăм, хвойный лес (вообще, не только за Волгой). Ягудар. Йăлăм; йăлăмра хыр вăрманĕ, хырлăх. Сказки и пред. чув. 102. Хĕлле пусан, Йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. Ч.С. Йăлăм хытă çуннăран ял çине çап-çутă ӳкнĕ. || Назв. долины около сел. Илебар, б. Чебокс. у. || Назв. поля около села Елаура, Сенг. у. Макка 49°. || Назв. Сел.: 1) Мочеи, б. Аликов. вол. (Макка 108); 2) Мало-Батырево, б. Батыревской вол. См. Йăлăм-Патĕрьел. || Назв. околотка с. Чуратчиков, б. Цив. у. (на левом берегу реки Тĕрер). См. Золотн. 178. Отн. «Сăр йăлми». См. Ашапатман.

йăлăктармăш

капризник; обидчивый. СПВВ. БМ. Йăлăнтармăш = йунтармăш, капризный (говор. о детях).

йăлкăм

ничтожное количество, hilum. СПВВ. ФИ. Пĕтĕмпех мĕне-те-пулсан пĕтерсен: йăлкăме те юлмарĕ, теççĕ. Сред. Юм. Çăва (масло) таçта кайса чикнĕ, йăлкăмĕ-çиç йȏлнă; тин-çиç нăмай пик кȏрнă-чĕ эп, халь труках пĕтне. . Ĕлĕк ȏнта, тȏхса çитмелле мар вăрман-чĕ, халь йăлкăмĕ те çȏк, пĕтĕмпе касса пĕтернĕ.

йăлкăш

ярко гореть, блестеть. Сказки и пред. чув. 34. Пурçăн тутăр, сарă тутăр, пуçĕ çинче йăлкăшать. Урож. год. Шетмĕ шывĕ хĕрринче хăмăш вăрăм çитĕнет, çил вĕрнипе хумханать; хĕвел йăлтăр пăхнă чух, хитреленсе, йăлкăшать. N. Йăлкăшакан кăвар. Полтава 6О. Тулли уйăх пĕлт çинчен ним шухăшсăр йăлкăшать. . 34. Йăлкăшакан ылттăнсем тыткалама кирлĕ пуль (нужны на расходы). . 7. Хитре куçсем йăлкăшса, çăлтăрсем пек курнаççĕ (у нее). . 34. Унăн вичкĕн хурăçĕ (булат) çут тӳкĕр (sic!) пек йăлкăшать (как стекло). Шел. 8. Халĕ Атăл çийĕнче йăл-ял вылять хĕвелĕ, таçта пин-пин çухрăмра йăлкăшакан хĕлхемĕ! Сир. 97. Шыв хĕрринче ялкăшса (в рукописи: йăлкăшса) ларакан лилиа чечекĕ пек, çулахи кун ешерсе ларакан ливан турачĕ пек пулнă вăл. В. Олг. Йăлкăшша йор çуат (светло). Пшкрт. вос', тӓт, инџӓтрӓ тӓмэ̆н jы̆лђышса вырдат. || Улыбаться. Чем люди живы. Йăлкăшса кулса янă (улыбнулся). СПВВ. ВВ. Йăлкăшат ― сасăпа кулман çынна калаççĕ. КС. А-ай, йăлкăшма çăвар! мĕнне курса йăлкăшан?

йăлмак

петля. СПВВ. Х. Йăлмак=кантăр тĕвви. СПВВ. ПВ. Йăлмак ― ? (вопрос оригинала). Сред. Юм. Тӳме йăлмакĕ, петля из ремня, для пуговицы.

йăлпăрка

неизв. сл. СПВВ. Х. Йăлпăркать.

йăлтăрка

(jы̆лды̆рга), блестка. Образцы 3. Йăлтăр, йăлтăр йăлтăрка урам варринче тупрăмăр; кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. Юрк. † Çурăм-пуçĕпе çунă шурă йăлтăрка, хĕртсе хĕвел пăхсан та, ирĕлес çук. Бугульм. † Шур юр çине çунă шур йăлтăрка, хĕртсе хĕвел пăхсан та, ирĕлес çук. Ч.П. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка лапка витĕр курăнать. || Блеск. Якейк. Порçăн тоттăр йăлтăрки (блеск) пуçа çихсан (= çыхсан) килĕшет. || Длинные стеклянные трубкообразные бусы. Чураш. Начерт. 210. Йăлтăрка, хрусталь. Янш.-Норв. Йăлтăрка — длинная граненая бусина из стекла янтарного цвета. СПВВ. Йăлтăрка ― шăрçа. Тюрл. Название бус: йăлтăрка шăрша (шы̆ржа), бусина, светлая как лед; хĕрлĕ шăрша; шор шăрша etc. Блестящий. С. Тим. † Сирĕн те куçăр пит йăлтăрка. Форс. Сала 260. † Арăмсенĕн йăлтăрки, ар чармасан, кам чарас? Сред. Юм. Йăлтăрка хĕр, «симпатичная девица».

йăлттам

(jы̆лттам), легкий, быстрый, проворный, поворотливый. СПВВ. Йăлттам — шустрый, бойкий. Орау. Пулать те кам (бывает же) йăлттам çын ― чăрăш тăрне пĕр самантра(-нтра) пакша пек кăчăр-качăр хăпарах карĕ! Ib. Пулать те кам йăлттам çын — ташлать, ваçка, ури-алли çĕре пернмеçт! Изамб. Т. Йăлттам лаша ― бойкая лошадь. Хурамал. Йăлттам — çăмăл çӳрекен выльăх: йăлттам лаша, теççĕ. Кан. 1927, № 241. Йăлттам хĕвел чупать. || Ст. Чек. Йăлттам = чуман (лаша), ленивый (сомн.?) || Ст. Чек. Йăлттам — уяв çын, пурне те илтекен, куракан (проныра).

йăлттан

СПВВ. ТМ. Йăлттан. Пит пуйккă ача-пăчана е çамрăк тихана, пуйккине, йăлттам теççĕ. СПВВ. ЕС. Йăлттан(с «н») - ĕç хушсан, час итлекен правур çын.

йăлха

топкий. Муч. Вăрман варрине йăлха шур çĕре ертсе кĕнĕ. Ib. Çак йăлха шур варринчех вилĕр. Календ. 1908. Мĕн пур пек çаранĕ те Никольскисен çара лачака, йăлха. || Ил? СПВВ. ЛИ. Йăлха ― шыв тĕпĕнче пулать.

йăлхав

то же, что юлхав. СПВВ. ТМ. Йăлхав ― ӳркенекен çынна калаççĕ: йăлхавăн турри çывăхра, теççĕ.

йăм

пропасть. N. Ах, ку çынна! Ытла чуна тарăхтарат-ĕçке! Хăçан сасси йăмĕ-ши! (когда он лишится голоса!). N. Сассу йăмтăр! (= ан кăшкăр! «не кричи!»). СПВВ. АС. Йăмрĕ = пĕтсех ларчĕ.

йăмахла

говорить, рассказывать. См. __юмахла. В. Байг. Нюш-к. Мана пĕрре ватă çын ак çапла йăмахласа кăтартрĕ (рассказывал). Сред. Юм. Онти халăхпа мĕн йăмахлан вара! (Это означает, что тамошние жители живут хорошо, так что нечего о них и говорить). Ib. Кăçта йăмахлан! Куда с ним говорить! (он держит себя высоко). Нюш-к. Куна те чăн калать вăл. Çынни (человек-то) питĕ йăмахлаканскер. СПВВ. ОН. Йăмахлас тени калаç(ас) тенĕ сăмах пулат.

йăмăх-сӳрен

светло-рыжей масти. СПВВ. ЕХ. Йăмăх-çурен = çутă-çӳрен.

йăмăх-хĕрлĕ

ярко-красный, ослепительно-красный. СПВВ. Х. Йăмăх-хĕрлĕ. Сред. Юм. Йăмăх-хĕрлĕ, очень красный. Шибач. Йăмăх хĕрлĕ = çара хĕрлĕ. КС. Йăмăх-хĕрлĕ, густо-красный. || Ярко-малиновый. Сир. 87. Йăмăх-хĕрлĕ тумтирпе тумлантарнă ăна. Ib. 280. Вара Иуда вĕсем тăнă вырăна пынă та, Израил çыннисем темĕн чухлĕ ылттăн-кĕмĕл илнĕ, гиацинтлă тумтирсем, йăмăх-хĕрлĕ тумтирсем, тата темĕн чухлĕ мул пухса илнĕ.

йăнăш

(jы̆ны̆ш), ошибиться. Ч. С. Кильд. † Сирĕн умма юрлама тăрсассăн, чĕлхе-çăвар йăнăшмин, лайăхчĕ. А. П. Прокоп. † Çак киле килтĕм, хăна пултăм, тухаймарăм урам тайлаччен, каяймарăм чĕлхем йăнăшаччен. Ошибка. N. Пăхăсăн, пуçлăхĕ хăйсен салтакне йăнăшпа (по ошибке): ют çынтăр, тесе, палламасăр, персе вĕлернине кураççĕ. N. Сан п¬атн'а jы̆ны̆ш кэ̆рдэ̆м. Ст. Шаймурз. Йăнăш пулнă пулĕ. Неправильный, ошибочный; неправильно, ошибочно. Орау. Эй, йăнăш чиксе ятăм тата! урăх шăтăка кĕрсе карĕ (о перчатке). Шурăм-п. № 22. Хăш çĕрте «шутлас» вырăнне «хисеплес», тесе калаççĕ пулсан та, йăнăшпа (sic!) калаççĕ (говорят ошибочно). N. Эсрелĕ, йăнăшпа, чирлĕ çын патне пырас вырăнне ун кӳршине пынă, тет. Ч. П. Йăнăш сăмах тухмин, лайăхчĕ. СПВВ. Йăнăш = юмăш. Ч. П. Йăнăш пултăм чĕлхерен. У меня стал отниматься язык (т. е. не ворочается, от опьянения). Карсун. † Ӳссĕр-кăна пултăм хăмларан, йăнăшкина (с «и»; это верно!) пултăм чĕлхерен (язык не ворочается).

йăнкăл

(jы̆ҥгы̆л), заводский колокол (под дугою). Сатра. В. Олг. Хорачка. Йăнкăл, (ҥгŏл), пĕкке çакни (колокол) СПВВ. ТА. Йăнкăл = çаврака мар шăнкăрав.

йăнкăртат

(jы̆ҥгы̆рдат), звенеть (про лёд). N. Кĕр-кунне яка пар çине патак пăрахсан, йăнкăртатса (звук) шуççа каять. || Канючить (выражать недовольство). Альш. Уншăн-куншăн пуриншĕн те, ан йăнкăртат (не выражай недовольства). Ib. Ачам, мĕн ман хыçран тек йăнкăртатса çӳретĕн (вяньгаешь)? N. Йăнкăртатать ― неоднократно просит. СПВВ. Тек йăнкăртатать. Просит плаксиво (ребенок). Тюрл. Тек йăнкăртатать (надоедает); парсам çавна. СПВВ. МА. Вăт ача ашшĕне: атă илсе пар, тесе,. тек калат; çав ачана вара: йăнкăртатат, теççĕ. || Сплетничать. СПВВ. ИФ. Йăнкăртатас = çын çинчен, çисе, усал сăмахсем калаççа çӳрес. Сред. Юм. Мана çавна пар, тесе, тек йăнкăртатать (просит жалобно) çав; те парас çавна?.. Çутталла 46. Санюк, амăшĕ каланине итлесе, хăнана каяс тесе, йăнкăртатма чарăнчĕ. || О звуках молотилки. Кан. 1929. Хăлхана йăнкăртатнă сасă пырса кĕчĕ. || См. еще йăнкăркка.

йăнкăрчăк

(jы̆ҥгы̆рџы̆к, -ζ'ы̆к), старый(-ая) ворчун(-нья). СПВВ. ЕС. Йăнкăрчăк = çук сăмахшăн çиленсе çӳрекен çын. Альш. Вĕçен карчăкĕ ытла пит йăнкăрчăк япала (или: йăнкăрчăкла япала): нимĕн туса юрамалла мар (то-и-дело брюзжит).

йăпав

утеха? СПВВ.

йăпан

(jы̆бан), утешаться, забавляться, развлекаться. СТИК. Йăпанас ― разгуляться; стряхнуть скуку, однообразие. Ib. Çавăнта кайcа, кăшт йăпанас пуль-ха. Альш. Ĕлĕк пĕр старикпе пĕр карчăк пурăннă: вĕсен пĕр ача, та пулман. Старикĕ арăмне калат: карчăк, тăмран кĕлетке тăвар та, çавăнпа йăпанаппăр, тет. Н. Карм. † Пире турă чĕлхе мĕншĕн панă? ― Пĕр-пĕринпе калаçса йăпанма. Баран. 163. Кăркăс халăхĕ тискер кайăксем, вĕçен-кайăксем тытма çӳресе йăпанма юратать. Толст. Е алă ĕç туса йăпанса ларнă. Юрк. Çапла эпĕ хĕле (зиму) епле-те-пулин (кое-как) йăпанса ирттертĕм. Кĕвĕсем. Эсир йăпатнипе йăпанас çук, манăн шухăш кайрĕ аяккалла. СПВВ. ВА. Йăпанас ― киле кӳрсе йăпаччен. Букв. 1904. Хăнисем ĕçсе-çисе, выляса-кулса, йăпанса лараççĕ. Орау. Йăпанса ларать. Развлекает себя от скуки. Мешкать. Альш. Курсан, чĕнмесен, аван мар; чĕнсен, тек йăпанасси, тет.

йăпар

выхухоль, хохуля, назв. животного. Зап. ВНО. «Йăпар (пăрăс) ― барсук». (Это неверно). СПВВ. Йăпар = ăтăр. Начерт. 209. Йăпар, выхухоль. В. Олг. Йăпар кӳлте порнат, полă çиет (= çиет); он тирне кӳе ( =кĕве) çиесрен лафкая çакаччĕ. СПВВ МА. Пит чийине (про очень хитрого): йăпар пек, теççĕ. Б. Олг. Йăпар шура порăнат (хора), шăшлă (= шăршăлă). ―Фу, йăпар-шăрши пек кĕрет! теççĕ. В перен. см. Сред. Юм. Йăпар тесе çамрăк, ырхан тихасĕне калаççĕ (т. е. так называют молодых и тощих жеребят). N. Йăпарă (sic!) — неосновательный, вертлявый.

йăпат

(jы̆бат), понуд. ф. от гл. йăпан, утешать, успокаивать, уговаривать, развлекать, ласкать, обманывать. ЧС. Мана хай йăпата-йăпата чарчĕç (от плача) те, анне патнерех пырса пăхрăм. Ib. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах. Çынсем пире йăпатаччĕç (утешали). Собр. Йалан çын йăпатнипе пурăнаймăн, теççĕ. (Послов.). Чăв. й. пур. 32°. Çынна йăпатма-илĕртме пит ăста пулнă, епле-те пулин çынна йăпатса, унтан эрех эçнĕ. N. † Хăйсем чĕлхисемпе йăпатăççĕ: ăсататпăр, тесе, каламаççĕ. Бюрг. † Ах, йăмăкçăм (ячĕ)! çынсемех йăпатĕç: ют çынна кайрĕ, тесе; йăпатса ыйтсан та, ан кала: юта кайрĕ, тиесе: манăн çамрăк пуçаях хĕн килĕ. Б. Бур. † Мĕшĕн вăйя тухмастăр, чунăрсене йăпатма. Альш. Аранçĕ кĕтме хушать-и, япала çук, тет-и, е мĕнпе-те-пулсан йăпатса ярать-и. Б. Акса. Выç хырăма йăпатма эпĕ пĕр çарăк çирĕм. Чтобы успокоить голодное брюхо, я съел одну репу. Альш. † Ĕнтĕ ăсататăр, йăпататăр, каяс та çулсем вăрăм, кун кĕске. Янтик. Йăпат ачана, Марье! Успокой (утешь), Марья, ребенка! Улещать. N. † Кĕримĕски çĕлĕкне чалăш лартса, кама ăсатрăн çурăн çĕрĕнче? (в весеннюю ночь; вероятно, здесь ошибка вм. çĕрĕн çурринче, т. е. в полночь?). Кăмăлăр савса, пил туртса, йăпатас мар çемçе чĕлхепе. Кого это ты проводил в весеннюю ночь, надев набекрень свою крымскую шапку? Если ты действительно любишь и у тебя лежит ко мне сердце, то не надо бы тебе утешать меня своим нежным языком. СПВВ. Йăпатма — илĕртме. || Отвлекать (от дела). Ст. Чек. Çак вара килсен, тек сăмахĕпе йăпатса тăрат (отвлекает от работы). См. Золотн. 213. Обманом заставлять терять дорогое время. || Гладить (лаская). КС. Хĕн-хур. Улпут вара, Ануша пуçĕнчен йăпатса (погладив по голове), каланă. || Удерживать. Хурамал. † Каяс çулсем вăрăм, кунсем кĕске, ан йăпатăр (не удерживайте) çемçе чĕлхĕрпе.

йăпăлкка

(jы̆бы̆лкка), льстец; льстивый. Ст. Чек. СПВВ. ФИ. Çынна юракан çынна: йăпăлкка, теççĕ.

йăпăшт

отрывисто, скоро и незаметно. Кильд. Ах, шельмă, шалккă-çке, Йăпăшт шăлать куç-шуве! (См. хора постав). || СПВВ. ТА. Йăпăшттăр! = тӳрĕ тăр! Стой смирно!

йăппăрла

назв. игры (в жгуты). СПВВ. X. Йăппăрла, ямпарла, вашла, еренкелле, ярла, яшла, йăкăрла, юртла, йăр-йăрла, шăпкăлла ― игра в жгуты (в разных диалектах).

йăптăх

(jы̆пты̆х), линяющая шерсть у животных. N. Кĕркунне йăптăхне тăкса, çап-çутă, яп-яка, илемлĕ пулса килчĕ (жеребенок). Городище. Йăптăх тăкнă. Облинял (о животных). Н. Карм. Çур-кунне тиха йăптăхне тăкать. См. çорххи тĕк. СПВВ. БМ. Йăп-тăх = йĕп-тĕк, старая, отжившая шерсть на животном, преимущественно на лошади; лошадь линяет. Бес. о землед. Выльăх епле, çуллен, йăптăхне тăкса, çĕнĕрен ӳстерет. Пазух. Ут йăванать йăптăх, ай, тăкасшăн; куç тимсĕлет савнине, ай, курасшăн. Плохой, рваный. А. Турх. Йăптăх тумтир тăхăнса çӳрет. Ib. Йăптăх çын, оборвыш. Сред. Юм. «Пит йăптăх çӳрет. Ходит изодранный» (т. е. оборванцем). || Линяющие перья птиц. М. П. Петр.

йăттăх-яптăх

оборванец. СПВВ. МА. Сред. Юм. Хăйне тăхăнмалăх тôмтир те çок, йăптăх-яптăх çӳрет (ходит оборванцем).

йăпшăн

(jы̆пшы̆н), притаиться; быть вкрадчивым. Полтава. Çĕрле вăрттăн, йăпшăнса, тăшман енне кайс' çӳрет («прокрасться в ночь ко вражью стану») Çутталла 71. Вĕтлĕх-чăтлăх айне кĕрсе ларчĕ. Çуна енелле йăпшăнса пăхать. Ст. Чек. Йăпшăн çӳре, йăпшăнса çӳре. Ходи тихо, не подавая повода сердиться на себя. КС. Йăпшăнчĕ. Приняла такую позу, чтобы можно было подкрасться. Сказки и пред. чув. 21. Вăйăра Чĕкеç енелле вăл йăпшăнать, сулăнать. СПВВ. МС. Ачам, вăл тухрĕ те, йăпшăнчĕ. N. Хăва тĕминчен йăпшăнса пăхса пырать. РЖСЗ. Вăл çемçе чĕлхепе йăпшăнса ыйтнă: халĕ ĕнтĕ эсир пирĕн туррăмăрсене, пĕтĕм халăх пуççапакан турăсене хисеплетĕр-е?... тенĕ. Шибач. Йăпшăнса каять (тихонько), никам кориччен. Янш.-Норв. Унччен те пулмарĕ, тепĕр аяккинчен курăк хушшисемпеле кашкăр йăпшăнса пыра парать. Сир. 23. Вăл сан умăнта йăпшăнса çӳрĕ (лебезит, «как подчиненный перед начальством»). (У КС. = незаметно, но будет выделяться). Янтик. Ха, кушак хӳмме çуммипе йăншăнса пырать! СПВВ. ФИ. Вăрттăн пĕшкĕнсе пынине: йăпшăнса пырат, теççĕ. СТИК. Хайхи Ванькка пирĕн уччиттĕл умĕнче тилĕ пек йăпшăнса çӳрет (подлизывается). Ст. Чек. Йăпшăнса çӳрет — ерипе-кăна, почти то же, что шăлăнса çӳрет. Б. Нигыши. Хай кашкăр йăншăнса пынă та, ачана (ребенка) йăтса тарнă (унĕс). || Сред. Юм. Йăпшăнса йăмахлать (хăймасăр, вăтанкаласа сăмахлакан çынна калаççĕ).

йăр

юркий. N. Пит йăр-çке ку. Он очень юрок. СПВВ. ФН. Йăр, тесе, пит чарса чарăнмасăр чупакан çынна калаççĕ.

йăр япăш

(jы̆р-jабы̆ш), очень юркий; вертушка СПВВ. ЕС. Йăр-япăш — ларнă вырăнĕнче тĕк лара пĕлмен çын. Вăл пĕр пӳрте кĕрет, пĕр тула тухат. || К.-Кушки. Йăр-япăш — ловкий, разузнает все; вертлявый, бойкий.

йăрмак

(jы̆рмак), овраг, иногда с водою, который соединяется своим устьем с другим более значительным оврагом. Н. Уз. || Поляна. Тюрл. Çав йăрмакра çӳрет ман лаша. || Узенький-преузенький овраг. СПВВ. ЕС. Йăрмак ― ана йăран пек çинçе çырма (узенький, как межа).

йăртăк

лохмотья. СПВВ. ТМ. Йăртăк = çĕтĕк-çатăк тумтир. || Человек, не сдержанный на язык, т. е. разглашающий то, чего не следует. Плакса. СПВВ. ЕС. Йăртăк тесĕ, тумтир çĕтĕкне калаççĕ; сăмах тытман çынна, тата час макракан ачана калаççĕ.

йăртăк-яртăк

подр. приятному качанию (зыблению) экипажа Сред. Юм. Тарантас çинче ларса пыма пит лайăх: ôн каштисĕм йăртăк-яртăк-çиç ярнса пыраççĕ те, ôнпа пĕрле çын та ярнса-çиç пырать. || Лохмотья. СПВВ. ЕХ. Йăртăк-яртăк = çĕтĕк-çатăк (стат.?).

йăрхах

(jы̆рhах), крюк, вешалка. СПВВ. † Пурçăн пушша (кнут) çакмашкăн ылттăн йăрхах кирлĕ ăна. Ч. П. Йăрхах, крюк (напр., для того, чтобы вешать кнут). Тюрл. Йăрхах ― крюк (йăвăçран, якатма). N. Йăрхах ― вешалка. Зап. ВНО. Йăрхах ― крюк для шлифовки веревок. Ib. Пĕчик пиччен пурни куккăр. (Йăрхах е кантра туртмалли пăта; в б. Козмод. у.). Ib. Йăрхах вăл туратлă йăвăç. ― Лашасене йăрхахран кăкар (привяжи), теççĕ. Синьял. † Çăпатине йăрхаха, хĕрĕсене чăлана, майра ташши ташлама. N. «Йăрхах, а у нас пăта». СПВВ. ОВ. Йăрхах ― çекĕл, кукăр пăта, пӳрт алăк патне стена çăмне (так!) тунтирсем çакма тăваççĕ. Разум. «Йăрхах ― кантра якатмалли». Етрух. Çав йăрхахран уснать (= усăнать) пулать унăн чунĕ (арçын чунĕ). Çынна пытарни; см. вил). Янтик. Йăрхах ― деревянный крючок для вешания в избе. Так, напр., говорят: «Йăрхаха çак».

йăс-пăс

дурной запах. СПВВ. МС. Йăс-пăс ― усал шăрш. Сред. Юм. Мĕн пĕçерсе, пӳрте йăс-пăс тôлтарнă эсир? || Очень мелкий сырой снежок (в виде пыли). Череп. Йăс-пăс çăвать. || Ни к чему непригодный человек («ни туда, ни сюда»).

йăс

(jы̆с), то же, что йĕс. Завражн. Йăс ― желтая медь. Цив. † Хут кӳмепе карăмăр, йăс кӳмепе килтĕмĕр. Сред. Юм. † Пичче пӳрчĕ пысăк пӳрт, йĕри-тавра йăс пăта. Эпир килсе кĕнĕ чух, йăс пăтасем çуталчĕç; эпир тухса кайнă чух, йăс пăтасем тутăхаç. Якейк. † Йăс, йăс такан, йăс такан. К.-Кушки. † Йăс кĕлелĕ пушмакçăм, йĕрĕ юлтăр çак киле. Цив. † Йăсран кĕпер хыврăмăр. Шемшер. † Шемшер орам йăс орам; эпĕ тохса кайсассăн, йăс орам те тотăхĕ. || Латунная бляха на сбруе. Сред. Юм. Йăс тесе, ютлăхсем çумне çĕлесе яракан йăсран тунă тӳмесĕне калаççĕ. СПВВ. ИА. Лаша таврашне йăспа илемлентереççĕ.

йăслаш

гомозиться, возиться. СПВВ. КС. Эй, тек йăслашатăр (то выходите на двор, то входите в избу)! Ан йăслашăр, тек ан çӳрĕр! (Гов. детям). || Шуметь сообща. Сред. Юм. Мĕн йăслашса çӳретĕр эсир, сирĕн сасса-çиç илтелесе лармал ла-и-мĕн: кôнта?

вăта юпа

двойной столб в загороди, называемой «хирмече карта». Яргуньк. Сред. Юм. Вăта юпа — карта тытнă чухне чиклемсĕм хушшине лартакан мăшăр патак. СПВВ. МА. Вăта юпа лартса, çатан кăрта тытаççĕ. N. Виç çулхи вăкăрне вăта юпа çумне какарма хушрĕ. || Часть ткацкого станка. Нюш-к. Вăта юпаран кумнине çаклатаççĕ. || Penis. Ст. Чек. Эп Çипире карăм та, вăта юпана та аран исе килтĕм (вернулся ни с чем).

вăтам

(вы̆дам), средний; умеренный. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 42. Пирĕн Раççейре вăтам çĕртипе çур-çĕр енчи кĕпĕрнесем валли пилĕк пусăллă акас йĕрке лайăх пулмалла. СПВВ. Вăтам çын, человек среднего роста. (Сред. Юм. id.). Альш. Пирĕн чăваш вăл вăтам çын темелле: ытла çӳлĕ çын мар, сарлака мар. Орау. Пирĕн пата паян Хапăссем, пĕр вăтам çын, кĕрсе тухса карĕ (заходил человек среднего роста). Календ. 1904. Праçниксем аслисем, вăтаммисем, кĕçĕннисем пур. Н. Шинкус. Хăй ку (она) вăтамрах, лутрарах, хурарах арăм; çийĕ-пуçне яка тытаканскер ку (она). КАХ. Юлашки чустинчен тепĕр вăтам пашалу тăваççĕ. См. лапрашки. Н. Карм. Вăтам çын, средний человек, пысăк та мар, пĕчĕккĕ те мар. Ал. цв. 22. Вăтам çулти пулсассăн, импиччем пул. Истор. Тутарсем вăтамрах, сарлака çан-çурăмлă çынсем пулнă. Кан. 1927, № 234. Вăтамран илсен (если взять в среднем) перес тĕлĕшпе (в отношении стрельбы) питĕ начаррисемех курăнмарĕç. Ib. Çунасси вăтамран (в среднем) сакăр-вунă (сакăр-вун) минута пырать. || Мыслец. Вăтамĕ — средняя часть льна. Пшкрт: Вы̆дам — второй сорт конопли. См. кантăр. Алгазино. Сорта волокна (льна и конопли): 1) лапрашки, 2) вăтам, 3) палчас (с л'), 4) вар. || Неолог. Эпир çур. çĕр.-шыв. 23. Вăтам шкул çук-халĕ. Средней школы пока нет.

вăтăр

(вŏдŏр), назв. животного («поменьше крысы, с коротким хвостом»). Чутеево. СПВВ. КМ. Вăтăр — шывăра (siс!) пурăнать. См. ăтăр.

вăчăлтан

свербеть, зудеть. СПВВ. МС. Пиççе кайнă алă манăн пит халĕ вăчăлтанат: те ӳт илет, те мĕскер.

вăхсем

описка? СПВВ. ТМ. Вăхсем = хурăнташ. См. вăртах.

вăхăт

(вы̆hы̆т), время; срок; пора; обстоятельства. Шел. 27. Ак, пĕр вăхăт (некоторое время) кайсассăн. Шел. П. Унтан пĕр вахăт (некоторое время) Кавала тухса çӳрерĕм (ходил по селу Ковалям). Эльбарус. Он чохне каç поласси вăхăт нăмай-ччĕ (до вечера было далеко), çавăнпа эпир: киле халех каяс мар, тесе, каçчен çитертĕмĕр (кормили лошадей). Сред. Юм. Санăн кайма вăхăт çитнĕ ĕнтĕ. Сана кайма та вăхăт. Тебе время итти. Юрк. Вăхăт иртнĕ-çемĕн иртет. Время все идет да идет. N. Эсĕ этемсен вăхăтпа (время от времени) пулакан аскăн шухăшĕсенĕн çулăмне сӳнтеретĕн. Орау. Ачине вăхăт çитечченех пĕр уйăх малтан туса пăрахнă (родила, не доносив месяца). Ст. Письм. Пайтах вăхăт иртсен, çур-çĕр вăхăтнелле (около полуночи) чан çапаççĕ. Орау. Вăхăт нумай иртнĕ ĕнтĕ. Времени уже много (о времени дня). Такмак. Утсем ырхан пулчĕç (вар. утсем ырхан, без пулчĕç), çулсем хура пулчĕç (вар. без пулчĕç), çитеймерĕмĕр вăхăта (не добрались к сроку). Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Беседа чув. 16. Вăл пĕр вăхăта каллех итлесе тăчĕ, анчах юрăри сăмахсем ун шухăшне каллех Керимуллапа калаçнă сăмахсем енелле пăрса янă. Ib. 3. Хай чăнах та хăй шухăшланă вăхăта çитрĕ (подошел к предположенному им сроку). СПВВ. X. «Вăхăт, вăхчи = каннĕ вăхчи». Регули 1178. Сивĕ вăхăт çитиман-халь. С. Çыврас вăхăт çитет. Б. Яныши. Пăр кайнă вăхăталла (около времени ледохода) олăхра симĕс корăксем шăтса тохаççĕ. Хурамал. Ывăлĕ вун-сакăр çула çитсен, старик ывăлне каланă: ачам, эпĕ сана вăхăта-кăна (на время) ыйтса илтĕм, халĕ сана парнене кӳмелле, кӳнетĕн-и? тенĕ. N. Вăл хулара эпир пĕр вăхăтчен пурăнтăмăр. Шаймурз. Пирĕ вĕренме кайма вăхăт çитрĕ. Артюшк. Качча кайма вăхăт иртнĕ санăн, тенĕ. Сборн. по мед. Вăхăт сиктерсе тытакан (перемежающаяся) е шуртан ерекен (болотная) сивĕ-чир çинчен. В. Олг. Самый вăхăт çын, человек в самую пору (т. е. в цветущих летах. || О часах. Кан. 1929, № 136. Вăхăт тăваттăран-кăна иртнĕ-ха. Еще только пробило 4 часа.

вĕлтĕрке

(-г'э), легкая вещичка. СПВВ. ФИ. Вĕлтĕрке ― пит çăмăл япала. М. П. Петр. Вĕлтĕрке ― маленький блестящий предмет, мелкие серебряные монеты. || Мелкие серебр. монеты или жетоны, висящие на запястье из проволоки. Паас.

вĕрлĕх

то же, что вĕрлĕк. Юрк. Вĕрлĕх = çил хапха. Ib. Вĕрлĕхсемпе тĕкмесем туса, пӳлсе хунă (загораживали). Елаш. Пӳртсем пурте кил-картиллĕ, вырăсла алăксем те, вĕрлĕх алăксем те пур. СПВВ. В.А. Вĕрлĕх.

вĕрчĕк

то же, что вĕркĕç. СПВВ. † Вĕрчĕк вĕççе пырат-çке, çуначĕ çĕре тивет-çке.

вĕсхе

итти (о еле заметном меленьком дождичке). СПВВ. Т. Вĕт тĕтре çунине: шăши çумри (= çумăрĕ) вĕсхесе çăвать, теççĕ.

вĕç

(вэ̆с'), летать. Орау. Çунтарнă хут татăк(ĕ)сем, тăрпаран тухса, сала кайăк ушкăнĕ (или: пуххи) пек вĕçе-вĕçе анаççĕ (летят). СПВВ. ПВ. Вĕçес кайăк турат вĕçне пырса ларнă, тет. (Послов.). Альш. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк мар-ччĕ вăл. Турх. Çӳçе тавра çулçă вĕл вĕçет (развеваются). N. Çул çинче тусан анчах вĕççе тăрать. На дороге только пыль столбом. Сред. Юм. Ыран-паян вĕçес пик тăрать. (Говорят про человека, который собрался ехать куда-нибудь в дальнюю дорогу). Чув. прим. о пог. Уяр çӳлелле вĕçсен, уяр пулать; аялалла ― йĕпе пулать. Если божья коровка (с ладони поднимется на палец, а потом) полетит кверху ― к ведру; книзу ― к ненастью. Артюшк. Еруплан вĕççе пынă чуне (или: чух) ун сине лармалла мар (нельзя сесть). || О сне. Сир. Ыйăхăм та вĕçрĕ ĕнтĕ. Я лишился сна. Орау. Ăйăх вĕçрĕ ман(ăн) кĕçĕр, нимле те çывăраймастăп. У меня нынче бессонница, не могу уснуть. || 0 мысли. Утăм. № 1, 24. Аса илтĕм эп тăван киле, тĕрлĕ шухăш вĕçрĕ (пролетели) пуçăмра. || О настроенни. Толст. Ăшĕ вĕçнипе (с тоски). || Хвалиться, хвастать. Орау. Ытла вĕçет вăл Шулай Якуþ; эсĕ вăл мĕн каланине пурне те чăн тусан, вĕçне-хĕрне тухас çук. Ib. Пăхне пĕлет-и вăл? ― вĕççе çӳрет çав. Унăн çĕр сăмахĕнче те вуннăш тĕрĕсси çук пуль. || Быстро итти (ехать). НАК. Уйя (в поле) туххăрăм та, вĕççе пыратăп; йытă умран чупса пырать (бежит впереди). Сказки и пред. чув. 34. Акă, сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. N. Шуйттан ачи те унăн хыççăн вĕçе пачĕ, тет (помчался). Коракыш. Кусем патнелле пĕрскер (некто) лашапа вĕççе килнĕ. Ир. Сывл. 35. Вĕçе-вĕçех ывтăнчĕç улăх тăрăх хресченсем. Орау. Ха, вĕçет, ури алли çĕре тимеçт! || Исчезнуть. Орау. Пуртă анчах çакăнта выртаччĕ, таçта вĕçнĕ те (и след простыл)! Ах, ку ачапчапа! япалана туххăм таçта исе каяççĕ! || Тим. † Кĕмĕл юпа тăрринче куккук вĕççе ларат-çке. См. вĕççе лар.

вĕçкĕн

хвальбишка, хвастун; вертушка. М. В. Шевле. Вĕçкĕн (или: вĕçкĕнчĕк)! Тем вĕçкĕнесси пур! Альш. † Эпир, вăйя тухсассăн, вĕçкĕн хĕрсем хутшăнмаç. Ст. Чек. Кă (sic!) чухлех вĕçкĕн юрăсем (столь малосодержательные; хвастливые песни). Ч.П. Каша ачи вĕçкĕн мар, вăй выляма пит аван. Изамб. Т. Усем пурте пуян, пурте вĕçкĕн (хвальбишки). Якейк. Вĕçкĕн, вертушка, человек не серьезный и малонадежный. Собр. Амĕшĕ тӳр, ашшĕ кукăр, ывăлă вĕçкĕн. (Хăмла). Сала 99. † Нумай, нумай, çĕре эп çӳрерĕм, сирĕн пек вĕçкĕнсем курмарăм. СПВВ. МА. Эсĕ пит вĕçкĕн, теççĕ мухтанакан çынна. Алешк. † Хăнтан вĕçкĕн хĕре тус ан ту; вылянă-выляман ят ярат. N. Вĕçкĕн пек вĕççе çӳрет. || Франтовской. Кан. 1927, № 212. Çанталăк (мир) çулахи вĕçкĕн тумтирне пăрахрĕ. || Хвастовство. Альш. † Киштексенĕн вĕçкĕнĕ ― пуç маччана тивет-çке. Сред. Юм. Вĕçкĕнĕпе хытланса çӳремес-и вара, ôлă? Хăйĕн килте çиме çăкăр çитмес, çапах томтир çине пирн пикки пăхмалла та мар. || Назв. растения, метлика. Шибач. † Ойра вĕçкĕн сап-сарă, вĕçкĕн варри хоп-хора. N. Ыраш начар: вĕçкĕн тапса тухнă (взошла). || Мякина. Б. Олг. Сурсан, ыраш арпи вĕçкĕн полат. Хорачка. Кы̆жы̆л сурзан, арба вэ̆з'эт, она вэ̆c'кэ̆н т¬э̆ччэ̆. || Какая-то нашивка на масмак (не называется ли она же вĕлтĕр-вĕçен?). Чертаг.

вĕçкĕнчĕк

то же, что вĕçкĕн. КС. || Мякина. СТИК. Вĕçкĕнчĕк = арпа, сĕлĕ арпи. Сред. Юм. Сĕлĕ сурнă чȏхне вĕçкĕнчĕкне пуçтарас пôлать, чăхсĕм пăтратма кирлĕ. Тюрл. Сĕллĕн полать вĕçкĕнчĕк (овсяная мякина). Пухтел. Вĕçкĕнчĕк ― легкая, летучая часть, напр. овса (кипекки). || СПВВ. ВА. Вĕçкĕнчĕк = пыль.

вĕçлеке

(вэ̆с'л'эг'э), острый. Тюрл. КС. «Вĕçлеке = вĕшлеке»? См. вĕшлеке. Сред. Юм. Вĕçлеке, заостренный к концу. СПВВ. Т. Вĕçлеке (пример см. ум çакки).

вĕççĕн

(вэ̆с'с'э̆н'), употребл. в см. послелога. N. Укçа вĕççĕн пурăнат. Живет покупая все на одни деньги. СТИК. Чăлха вĕççĕнех (в одних чулках) тухса карăм. Ib. Хӳме урлă чĕрне вĕççĕн тăрса пăхат. Встал на цыпочки и смотрит через забор. СПВВ. Кĕпе вĕççĕн (в одной рубашке); сăхман вĕççĕн (в одном кафтане). Ч.С. Кил-йышсем калаччĕç: кĕтĕве хăвалама та ĕнтĕ пĕр ĕне вĕççĕн анчах тăрса юлтăмăр (остались с одной только коровой, во время мора). В. Тим. Пĕчĕкçĕ тихам пур, вĕрен вĕççĕн (на веревке) тăранать. (Йĕке). Яргейк. Хăй аяккалла килкепе вĕççĕн кайса выртрĕ, тет (он). С. Мокш. Чĕлпĕр вĕççĕн лаша мăнтăрланать. (Йĕке тулни). Т. II. Загадки. Пĕчĕкçеççĕ тур лаша вĕрен вĕççĕн тăранать. (Йĕке). Ч.П. Вĕрен вĕççĕн вăл вылять (лаша). КС. Вăл ĕнине ал вĕççĕн (из рук) тăрантарса усрать (кормит хорошо, хлебом и пр.). Бес. о земл. Курăксене, тырăсене е алă вĕççĕн (руками), е тĕрлĕ машшинасемпе пухаççĕ. НАК. Вĕсем (большие парни) пĕчĕк ачасем пек алă вĕççĕн илсе çисе çӳремеççĕ (не кусочничают), сĕтел хушшине ларсах çиеççĕ. (Сурăх ури). N. Сăмах вĕççĕн çырни, диктовка. СПВВ. Хăйсем вĕççĕн (или: ĕççĕн), сами по себе, самостоятельно. Ч.С. Аттерен анне вĕççĕн (с одною только матерью) пилĕк çулта юлтăм. Ст. Чек. Ун вĕççĕн (с его помощью, т. е. пользуясь его милостью) çăккăр çимелле ан пултăр!

вĕтеш

вероятно, описка, вм. вĕчеш. СПВВ. ИА. Хура çĕр пирки вĕтешсех, пирĕн аттесем вилчĕç-ĕçке. Ib. Вĕтĕшес (sic.) = тавлашас.

вĕтӳ

(вэ̆д'ӳ, вэ~д'ӳ,), назв. печенья. М. П. Петр. Вĕтӳ ― лепешки из ржаного теста. Ib. Халĕ ĕнтĕ вĕтӳсене çусăр çиетпĕр. СПВВ. ИФ. Вĕтӳве йĕтĕрпе сарса тăваççĕ. Кушанье. Янтик. Вĕтӳ ― çăкăр чустинчен çăкăр пĕçереччин тăваççĕ («в роде блинов; пекут прямо без масла, посолив, без сковороды»). Срв. кӳптĕрме.

вĕт-мăйăр

кедровые орехи. СПВВ.

вĕткĕн

неизв. сл. СПВВ.

вĕтрен

то же, что вĕлтĕрен, крапива. Шибач. Вĕтрен сăхать (жжется). Чуральк. † Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те пулсан, вĕтрен пек. Çыпăçсассăн, сухăр пек; çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ. Ib. † Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. (Из наговора). Хочехмат. Ун çинчен кĕпине хуса илчĕ те, вĕтрен татса илчĕ те, кочĕнчен вĕтренпе хĕне пуçларĕ. СПВВ. ЛП. Вĕтрен = вĕлтрен; вăл çĕр çинче ӳсет.

вĕчесĕр

страдающий болями в области подвздошной кости или между ребрами и этой костью. СПВВ. Вĕчесĕр çын.

вĕчеш

(вэ̆џ̌эш), спорить, вздорить; держать пари. Сред. Юм. Ытла пит пор çынпа та вĕчешме хытланса çӳрет-ха ô; пĕрер лекет халь, те ôна ôн пирки. Ib. Мĕнле пĕр май çынпа вĕчешес-çиç килсе çӳрет пȏль ȏлă. Ib. СПВВ МА. Айта, мĕн çинчен вĕчешен? Мĕн япала памалла тавлашан? Хорачка. Мĕн вĕчешес (чит. (вэ̆чэжэс)! теччĕ (спорить на словах). Ib. Топăшша тăрат, вĕчешше. Тюрл. Вĕчешше нимĕскер тума хошман. Не велено ничего делать на спор.

вĕчĕкĕн

то же, что вичĕкĕн. СПВВ. ТМ Вĕчĕкĕн = çивĕчĕ. N. † Аслă-ял (часть деревни) каччи вĕчĕкĕн Вăта-кас хĕрне илмешкĕн.

вĕчĕлĕ

вĕчĕллĕ, злобный, питающий злобу. СПВВ. «Вĕчĕлĕ ― ненавистно, не в мире». Ст. Чек. Вĕчĕлĕ = çилĕлĕ. Ib. Вĕчĕлĕ çӳрет. Ищет случая отомстить. Истор. Ĕлĕкрен вĕчĕлĕ пурăннăскерсенĕн вĕлермесĕр чунĕсем канас çук. Питушк. Вĕчĕллĕ çын: сана мĕн те полин тăвап, тет, тарăхтаратăп(н)? тет.

вĕчĕркен

(вэ̆ζэ̆ргэн), раздражаться, злобиться. Хурамал. Эпĕр ĕçленине кураймасăр, вĕчĕркенсе тăрать (= çиленсе тăрать, ненавидит). N. Яланах чунĕ вĕчĕркенсе тăнă. СПВВ. Чун вĕчĕркенет. Ст. Чек. Ăш вĕчĕркенет. Злится. Ib. Вĕчĕркенет (çилĕ килни, чунтан савманни). СТИК. Чĕре вĕчĕркенет. Питĕ хытă çыннăн (у скупца) чĕри вĕчĕркенет: унăн япалине илсен, япалине пăссан (или если ее испортишь). Ib. Ах, чун вĕчĕркенет-çке, хăçан килĕ-ши! (scr. хăçан килĕ-ши часрах, но «часрах» здесь неуместно).

вĕчĕрхентер

понуд. ф. от вĕчĕрхен. Тюрл. Чона вĕчĕрхентерет. Производит неприятное впечатление, неприятно раздражает (напр., неаккуратное выполнение дела). Ib. Тырра темĕскерле этем пек ывçăн-ывçăн касса илеймес: пĕтĕм чуна вĕчĕрхентерет. СПВВ. МС. Çиленнĕ çын вара: чуна ан вĕчĕрхентерсем, тет тепĕр çынна. Посл. Моисей каланă: эпĕ сирĕ халăх мар халăха ăмсанакан тăвăп, ăнсăр халăхпа вĕчĕрхентерĕп, тенĕ. И. С. Степ. «Вĕчĕрхенес (сана ан вĕчĕрхентерем) ― злая зависть».

вĕш

то же, что вăш. К. П. Прокоп. † Пыйти (у него) вĕш-вĕш тăват-çке (копошатся). || СПВВ. ФИ. Пĕчĕкçĕ ачасем ак пӳртре пĕр-пĕринпе вылянă чухне, пысăккисем вăрççан та, çапах выляççĕ; çавăн пек чух: вĕш пуртăр (напала зуда) ахаль те кусенĕн, теççĕ.

вĕшĕлти

елоза, ерзун(-нья). СПВВ. ФИ. Çывăрнă чухне хуть тĕк выртмасан: вĕшĕлти, теççĕ.

йăтăрла

(jы̆ды̆рла), нести, поднимать тяжесть. СПВВ. Аран йăтăрласа пырат. Едва несет тяжесть. Сред. Юм. Õлтă пăтлă мих йăтăрланă та, тăрать (поднял шестипуловый мешок и стоит); амма çĕре лартмас-ши ôна? Йывăр мар тем кôна (должно быть, ему не тяжело).

йăх

назв. болезни. Б. Олг. Ачая полат йăх; йăх полсассăн, типсе каят. Лечут наговором: „Хăнча коршанкă тымаррине йăх ерет, çан чуне тин йăх ертĕр çак ачая; хăнча тал-пиçен тымаррине йăх ерет, çан чуне тин йăх йĕртĕр çак ачая; хăнча вĕтрен тымаррине йăх ерет, çан чуне тин çак ачая йăх ертĕр!“ || По одному объяснсиию, гноящийся чирей. Так же обзывают чирьястого человека, или тощую скотину, либо тощего цыпленка. СПВВ. ТМ. Йăх-çĕрнĕ çăпан (гноящийся чирей). Çăпанлă-кĕсенлĕ çынна та, таса мартан йăх, теççĕ. Тата, начар выльăх чĕпĕ тавраша çиленсен: ех йăх! теççĕ. || Болезнь лошади (сплееек?). Тюрл. Йăх лашана хол-тăрне полать; йăвăр ларсассăн, полать; вара пӳр йохат, çавна тӳрлетме хĕн. А. Турх. „Йăх пулнă лашана — что то случилось, но что — неизвестно“.

йăхлă

больной болезнью йăх; гниляк. СПВВ. ЕС. Йăхла = çăпанлă-кĕсенлĕ, юханлă-шăтанлă çын. СПВВ. ГЕ. Йăхла тесе, шăтан-юхан çынна калаççĕ. || А. Турх. „Йăхлăскер, негодный“.

йăшалан

(jы̆жалан), возиться, копошиться, ежиться; медленна двигаться. СПВВ. МС. Аран йăшаланса çӳрекен çын. Человек, который чуть-чуть двигается. Якейк. Йăван кĕçĕр ман çомра çĕрĕпĕх йăшаланса выртрĕ (провозился). Ib. Пытьă çыртнипе Йăван йăшаланса ларать (ёжится). Орау. Кĕç хĕр лешин çуммĕнче аçам айĕнче йăшаланса илет (вдруг как завозится). Ст. Чек. Çĕлене кăткă тĕми çине хурсан, йăшаланат. Если бросить змею в муравьиную кучу, то она ёжится. Н. Чукалы. Ача çуралсан, йăшаланса çӳрет; пăртак утакан пулат; ватăлсан, туйипе виçĕ ура пулат. См. йăш.

йăшăк

(jы̆жы̆к), рыхлый, непрочный (о волокне, перележавшем в воде). Н. Уз. То же, что йăштăркка. Сятра. Йăшăк чол саххăр (сахар). СПВВ. Йăшăк, рыхлый. СПВВ. ЕС. Йăшак — муртак, начар, çĕрĕк япала. СПВВ. ИФ. Йăшăк — тĕрексĕр; кăшăт туртсанах, тухса, татăлса каят. Сӳс йăшăк пулат; тир йăшăк пулат, теççĕ. Çĕрсех кайман, муртаксăрлана пуçланине çапла калаççĕ. СТИК. Йăшăк мягкий, не имеющий к себе ничего твердого и надежного; размякший под действием какой-то силы; близкий к разрушению. Весенний снег — йăшăк; разлагающейся семейство — йăшăк. Изамб. Т. Сӳс (пусма, çип) йăшăк пулат (непрочная). КС. Йăшăк юр, тесе, çурхи (вешний) юра калаççĕ. Нюш-к. Йăшăк çăм, шерсть, легко вылезающая из шкуры. Ib. Йăшăк тир, кожа со скоро выдергивающеюся шерстью. „Невеселый“, т. е. не совсем здоровый. Скотолеч. 25. Кĕтӳре пĕр-пĕр выльăх йăшăк (салху) çӳрет пулсан... См. йăш.

йăшăх

то же, что йăш? СПВВ. Йăшăхас.

йăштăрка

(jы̆шты̆рга), рассыпчатый (напр., картофель); Шашкар. В. Олг. Йăштăрка, крупная (мука). СПВВ. АС. Йăштăрка, зернистый.

йăштра

то же, что йăштăра. СПВВ. ВА. Йăштра,— йăштра паранкă.

йĕк

(jэ̆к), ругань (в роде „собака“!) Альш. Хурамал. Йĕк кăтарт, надоедать. См. йĕксĕк. М. П. Петр. „Йĕк — гад, гадина; несчастье; отрыжка; лава“. Ib. Çĕр çурăлать, йĕк тухать. См. йĕп. || Повод к придирке. Ст. Чек. Йĕк шырат. Ищет повода к придирке. Ib. Йĕк шыракан çын, скандалист. СПВВ. Йĕк тупатан. СПВВ. ФИ. Вăрçасшăн тек йĕк шыраса çӳрет, теççĕ (сăлтав). Тата пит хытă ылханнă чухне: çĕр çурăлса, йĕк тухтăр! теççĕ.

йĕкерлен

поправиться силами. СПВВ. X. Йĕкер; йĕкерленчĕ, «силу взял через чье-нибудь добро». N. Йĕкерленнĕ, поправился силами.

йĕкерлĕ

(jэ̆гэрл’э̆, jэ̆г’эрл’э̆), бодрый, крепкий, сильный. СПВВ. X. Йĕкерлĕ, бодрый. Ib. Ку çын йĕкерлĕ-халь ватă пулин те. То же знач. и в Сред. Юм. СТИК. Йĕкерлĕ çӳрет-ха ку старик (еще ходит бодро). Тюрл., КС. Йĕкерлĕ çын, здоровый, сильный. || Как наречие. СТИК. Ха, вăл вилесле çынччи? Ха вăл пиртен те пĕкерлĕ çӳреччĕ (= çуретчĕ).

йĕкĕлте

(jэ̆гэ̆л’д’э), дразнить, насмехатьея. Нюш-к. Хайхи çын çăмăр çăвакан енелле кайне (свой зад) уçса, аслатие йĕккĕлтесе (так!), аллипе кайне çăт-çăт-çăт çапса ларать (хлопает). Сред. Юм. Йĕкĕлтет. Насмехается над другим с целью унизить его. Тораево. Вĕсем, вăрмана пырсан, пĕр упа шăтăкне курнă, унта упи пулнă. Вĕсем упине йĕкĕлтесе кăларнă та, упи, шăтăкран тухсассăн, пĕр 4 йăвăçа ыталаса илнĕ, тет. Янтик.,,Йĕкĕлтесзначит дразнить человека его же характерными жестикуляциями“. Пшкрт. мэ̆н jэ̆ҕэ̆лдӓзӓ т̚ы̆рады̆н мана? мана? Что ты меня дразнишь? Хорачка лӳл, лӳл, лӳл, jэ̆ҕэ̆лдэзэ ты̆рат (çынна мăшкăлакан çын). N. Ачасам вăрçнă чохне, Йăван вăлсене пĕр сепех йĕкĕлтесе тăрать (подзуживал, поддразнивал, побуждая к драке). СПВВ. Пулă вăлтава хыпмасть, ахаль анчах йĕкĕлтет (только дразнит рыболова). Янтик. Ачасене йĕкĕлтесе вăрçтаракан çынна ман корас килмеçт. Я не могу видеть человека, который любит раздразнивать, наушничать и подговаривать детей. N. Чĕлĕм туртман чухне темскер (= темĕскер) çитмен пек йĕкĕлтесе тăрать: ĕçес килет, тесен, ĕçес килмест; çиес килет, тесен, çиес килмеçть — тем çитмеçт. Чĕлĕм туртсан, вăл-ку лăштах пулать. Изамб. Т. Йĕкĕлте, дразнить человека, насмехаться, раздражать. Ib. Мĕн йĕкĕлтетĕн? эп ача мар вĕтĕ (= вĕт). Что ты дразнишь меня? Я, ведь не дитя. Ст. Чек. Йĕкĕлтеççĕ шăппăрпа. Н. Ч. Мана сăнасшăн пит хытă йĕкĕлтеççĕ. Капк. № 6, 1929. Йĕкĕлтеççĕ те, вăрçаççĕ. Тюрл. Пĕчĕк ача мар вĕть эс мана йĕкĕлтемĕ. Ты не ребенок, чтобы дразнить меня. СПВВ. ЕХ. Йĕкĕлтеме = çилентерме. Хыпар № 41, 1906. Земство укçипе школасем, больницасем, библиотекасем (кĕнекесем тытакан вырăн) тунине, агрономсем усранине те вĕсем: харам ĕç, халăха кирлĕ мар ĕç, тесе, йĕкĕлтенĕ. || Наущать, подстрекать. 10 горьк. грозд. Шуйттан йĕкĕлтенĕ тăрах, унăн пĕр намăссăр арăмпа калаçмалла пулнă. || Ябедничать. Якейк. Йĕкĕлте = елекле. Ib. Йĕкĕлтесе ваттарса вĕлерет ĕнтĕ. Шибач. Йĕкĕлтесе çӳрет = елек парать.

йĕкĕр-ывăç

пригоршни. М. П. Петр. СПВВ. Йĕкĕр-ывăç — йĕкерлесе илес. Сред. Юм. Икĕ алла пĕр çĕре туса, татса (чит. тытса), япала хôрсан, пĕр йĕкĕр-ывăç пôльчĕ, теççĕ.

йĕкĕтлĕх

молодечество, удаль. СПВВ. † Хуллен те ан ут, хыттăн та ан ут, йĕкĕтлĕхне çынна ан палăрт.

йĕксĕк

(jэ̆ксэ̆к), гад (брань). См. йĕк. N. Йĕксĕк — ничтожныЙ, плохой человек (презр. выражение); говарится о вещах. Когда человек привязывается к кому-нибудь, то ему говорят: „Ан çыхлан, йĕксĕк! (Это выр. не указывает на нравственную сторону человека). М. П. Петр. «Йĕксĕк (йĕк — гадина, сĕк — бодать, вонзить), жалящий гад». Хурамал. Йĕксĕк = йĕк кăтартакан, ĕçлеме паман çын. Ib. Кай кунтан, йĕксĕк! теççĕ, ĕçлеме памастăн. Чукалы. Йĕксĕк — ничего не стоящий человек. СПВВ. ЕС. Йĕксĕк — çынна çиленсе е мăшкăлласа, кулса калани. Ст. Шаймурз. Çав йĕксĕксем çынна хăратат. Янтик. Килтен-мĕнтен выльăх-чĕрлĕх тухса кайсан, ăна нумай хваласа çӳресен те кӳртеймесен, вара çиллипе: эй, йĕксĕк! теççĕ. (Особого значения не имеет). Орау. Йĕксĕк — гадость. Ib. Тьфу, йĕксĕк! аран иртсе карăм (сказал чел., увидев труп свиньи, разложившийся и воняющий). Ib. Çыхлан унпалан, йĕксĕкпелен! Ib. Иногда говорится jӧ̆к’сӧ̆к’. Ib. Йĕксĕк! Çима çăккăр çитмест! Дрянь этакая! У самого хлеба не хватает! (презрительная брань). Завражн. Эй, йĕксĕк! ларас тенĕ чухнех тапранса карĕ! (вагон). N. Йĕксĕке мĕн юсаттармалла ана? В. Олг. Кирек мĕн ӳксен алăран: йĕксĕк! тесе каларĕ. Ib. Ах йĕксĕк, итлемерĕ! Юрк. Мĕн кирлине çителĕклĕ калаçрăмăр, анчах йĕксĕкĕн усси сахал пулмалла. Тюрл. Эй, йĕксĕк! О çынпалан мĕн сăмахлас! КС. Эй, йĕксĕкӳне, пĕрле! Ах ты пакостник! (гов. мать ребенку, если он обмарается, или если кто что плохо сделает). Орау. Хĕрсем: кай, йĕксĕк (jӧ̆к’сӧ̆к’)! тесен: юрĕ, jĕk sĕkеm, тиççĕ яшшисем (т. е. sine me intruder mentlam). Янших. Йĕксĕке тухрăм (обеднел) = çука юлтăм. Кильд. † Ялти йĕксĕк сăмахне куллен кунах еп илтрĕм. Тайба. † Çăвар тути пит кайнă — епле йĕксĕк чуп тунă?

йĕлĕ

(jэ̆л’э̆), дождевой червяк. Пшкрт. СПВВ. ТА. Йĕлĕ = ăман. СПВВ. Т. Йĕлле вăлтана тăхăнтараççĕ те, пулă тытаççĕ. || Слеза. См. куç-çулĕ, куç-çӳл, куç-çулли. Собр. † Пирĕн юхна куç йĕлли хĕвел анăçне кӳл пулĕ.

йĕлтĕр

(jэ̆л’дэ̆р, jэ̆л’д’э̆р), лыжи; коньки. Ст. Чек. Изамб. Т. Йĕлтĕрпе ярăнас, кататься на коньках. СПВВ. X. Йĕлтĕр — коньки. См. шумалли. СПВВ. МС. Йĕлтĕр — лыжи. СПВВ. ИА. Йĕлтĕрпе хĕлле мулкакчсене хăвалаççĕ. На лыжах охотятся зимой на зайцев. Н. Карм. † Анкарти пĕр хыçĕнче, шур юр çинче йĕлтĕрпеле шаван пĕрте çук. Курм. † Йĕлме касрăм, йĕлтĕр (лыжи) турăм туран тăва çӳреме. Савса илтĕм сарă хĕр туйран тува çӳреме. Ч. П. Йĕс йĕлтĕрне шуса кĕтĕмĕр. Яргуньк. Йĕттĕр, коньки.

йĕлтĕрчĕ

неизв. сл. СПВВ. X.

йĕнер

(Пшкрт. jэ̆нӓр Тюрл. jэ̆н’эр), седло. СПВВ. Ч. П. Йĕнер пуçĕ (передняя лука) кĕмĕл пултăр. II Подшипник. Качал. Осен йĕнер çинче выртать; йĕнере чултан та чукунтан та тăваççĕ; йĕнер çытар çинче выртать? (их два).

йĕпленчĕ

„жабрей“ (раст.). Мыслец, Чертаг. Йĕпленчĕ «жаберь», из сем. губоцветных; цветы сиреневого цвета, стебель четырехгранный. СПВВ. МС. Пирĕн ыраш çинче йĕпленчĕ нумай. Питушк. Йĕпленчĕ — курăк; чĕчĕллĕ (пыллă), сарă; алла чикет, начар тырă çинче пулать («жабры»). || Назв. кустарника. Ибряйкино. См. йĕпленчĕк.

йĕп-тăх

(jэ̆п-тŏх, jэ̆пты̆х), то же, что йăптăх. СПВВ. ПВ. Йĕп-тăхне тăкрĕ тьыхи. КС. Йĕп-тăх(-тŏх), старая шерсть. Ĕне (лаша) йĕп-тăхне тăкать. Ут йăванат йĕптăхне тăкасшăн. КАХ. Ăна (т. е. карта пăтти) вьльăхсем йĕп-тăх тăка пуçласан тăваççĕ. (Карта пăтти). ЧП. Ут йăванат йĕп-тăх тăкасшăн.

йĕпкĕн

(jэ̆пкэ̆н’, jэ̆пк’э̆н’), слово, точное значение которого не извеетно. Альш. † Хура шăрçа хушшине йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. СПВВ. † Атăл хĕрĕнчи хура хĕрсем пурĕ те хура, йĕпкĕн куçлă (черноглазыз). Питушк. Йĕпкĕн пек хура, пречерный. Юрк. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, антăм йĕпкĕн хулана. Йĕпкĕн хулара мĕн хаклă? Йĕпкĕн хура (вороная) лаша, çав хаклă. СПВВ. Йĕпкĕн хулă (знач. неизв.) Ч. П. Йĕпкĕн Антри хули. Ib. Йĕпкĕн хура лаша. || Назв. черного узора, вышитого по белову полю. Якейк. Халь йĕпкĕнне туса тохрăм, ханăслама пуçлап ĕнтĕ. Йĕпкĕн тесе, шор сорпан, шор пир çине хора порçăнпа тунине калаççĕ; кĕпе тĕррине те валтан йĕпкĕнне тăваççĕ, онтан ханăслăççĕ. Б. Олг. Сорпан йĕпкĕн туас (предварительный узор черными нитками, после которых шьют шелком). Хорачка. Йĕпкĕн кап (-ҕап) хора, пречерный.

йĕпкĕн-хура

блестящий и очень черный. Ч. П. Йĕпкĕн-хура, ут. Лошадь вороной масти. Якейк. Йĕпкĕн-хора — пит хора. СПВВ. ЕХ. Йĕпкĕн-хура — питĕ çутă-хура. Сред. Юм. Йĕпкĕн-хора, очень черный. Тиханьк. Йĕпкĕн-хора, черный как смоль. Вотлан. Пасара хура хĕр нумай тухать, йĕпкĕн-хури сайрарах. Пшкрт: jэ̆пкэ̆н-хора — пєт-хора. Тайба. † Пилĕкĕрти пиçиххи йĕпкĕн-хура пурçăн мар.

йĕпсе

(jэ̆псэ), вязальная игла; кривая игла для сшивания кулей; род вертела. Изамб. Т. Йепсепелен чăлха çыхаççĕ. Сред. Юм. Чôлха çыхма сысна шăмминчен пысăк йĕп тăваççĕ, çавна йĕпсе теççĕ. Ib. Пансхи (= пански) чôлхасĕм çыхнă чôх пилĕк правăк йĕпсепе çыхаççĕ. Ib. Чăпта çĕленĕ чôхне тимĕр. кôкăр йĕпсепе çĕлеççĕ. Ib. Ачапчасĕм, лаша çитерме кайсан, паранк пĕçернĕ чохне, паранка аякран чиксе илме вăрăм патак шӳретсе тăваççĕ, çавна та йĕпсе теççĕ. СПВВ. ФВ. Йĕпсе — алса йĕппи, уна шăмăран, йĕп пек шĕвĕртсе, куçлă тăваççĕ: алшиш-чулха çыхаççĕ. Тюрл. Чăлха, алшиш çыхма йĕпсе (хытă йăвăçран, тăхлантан тăваççĕ); çăмах çиекен шăрпăк пек. || Маточник старой формы. Торх. Бугульм. † Хура вăрман çине эп хурт лартрăм, камăн йĕпсе пурри хурт тытĕ. Образцы 105. Анкарти пĕр хыçне хурсем (чит. хуртсем) ятăм, камăн ылттăн йĕпсе те çав тытать. Лашман. † Хура вăрман çине эп хурт ятăм, кам йĕпсе пурри çав тытĕ. Ст. Чек. Йĕпсе — ама лартакан арча. СПВВ. Йĕпсе — маточник; йĕпселе — йĕпсепе тир. Мыслец. Йĕпсе, маточник. Хурамал. Йĕпсе, колодка, куда сажают матку. Ходар. Йĕпсе, деревянный маточник. || Иглица, шпона. М. П. Петр. „Йĕпсе — шпона, которой скрепляются доски или брусья при их сплачивании“. В. Олг. Алăк йĕпси, стел йĕпси. Шел. 75. Хăшĕ чупа çунаççĕ, хăшĕ йĕпсе шăтарать. Ib. 96. Юпасене картласа, йĕпсе тăхăнтараççĕ (у моста). Рус. Йĕпсесем — шканты. || Паас. Йĕпсе — стропила. || Стержень для надевания цевок. Зап. ВНО. Йĕпсе — сăса йĕппи.

йĕпесле

(-л’э), тыкать иглою, называемою йĕпсе. См. йĕпсе. СПВВ.

йĕпсу

ситник (дождик). СПВВ. Т. Çăмăр пек виттĕн (sic!) çăвать, çавна йĕпсу (так написано) теççĕ. Cм. йĕпхӳ.

йĕпсĕк

поганая вещь. СПВВ. ГЕ. Йĕпсĕк = ирсĕр япала (в рукописи написано совершенно яcно). См. йĕксĕк.

йĕпхĕр

то же, что йăлăх. Сред. Юм. Пĕр-май пĕр тĕслĕ апат çисе, чистиех йĕпхĕртĕм (одна пища приелась). Зап. ВНО. Йĕпхĕриччен пыл çитĕм (= çирĕм?). Наелся меду до отвращения. Ib. Йĕпхĕрнĕ — надоело. Çутталла 23. Ачасем çуйăхнипе хăлха йĕпхĕрет. СПВВ. МА. Ку пулла çисе йĕпхĕрнĕ ĕнтĕ, теççĕ (çиес килми пулнипе). СПВВ. «Йĕпхĕрес, навыкать». Тюрл. Ку какайпалан йĕпхĕртĕм ĕнтĕ.

йĕрĕ

след. См. йĕр. А. Турх., СПВВ.

йĕрĕ

(jэ̆рэ̆), смышленый, бойкий. Шурут-Нурăс. Йĕрĕ ача, бойкий мальчик. Ib. Пĕрре вĕреннĕ. Стал смышленым, бойким. (К взрослым этот эпитет применяется редко). N. Вăл пит йĕрĕ çын. Он очень живого темперамента. КС. Йĕрĕ (jӧ̆рӧ̆) çын, бойкий. || СПВВ. «Йĕрĕ = хитрый(?)».

йĕрĕче

пряслень. Шевле. Йĕрĕтче — подобие кольца, слитое из олова или свинца и надеваемое на веретено, для тяжести. (Пир-авăр тавраш). СПВВ. ФВ. Йĕрĕлче — çĕрĕ пек шăтăклă япала, кĕнчеле авăрланă чух йĕке çăмăл пулсан: йĕке селмеклĕ (тяжелее) пултăр, тесе, тăхăнтараççĕ. Изамб. Т. ......исем йĕрĕлче пек, тет (de cunno perangusto); мана пулсан, мăйăр хуппи пек пулсан та, кирлĕ мар. М. П. Петр. Пăлан майракинчен туна йĕрĕлчесене кăкăр çинче çакса çӳреççĕ. Вара пуçа ыраттарма чарать, теççĕ. || Сunnus. СТИК. Йĕрĕлче = валашка = шăтăк. Наес tria unum significant. (В. Б. Ямашеве, Кр.-Чет. р., есть произношение ирĕлче).

йĕрĕнчĕк

отвратительный. Ст. Чек. Йĕрĕнчĕк, отвратительный, позволяющий себе в присутствии других непристойности. КС. Йĕрĕнчĕк. 1) пакостный, поганый: çав йĕрĕнчĕк япалана ма тытан? 2) противный (о человеке): эй йĕрĕнчĕк ачупа! ах, противный ребенок! Ст. Чек. Йĕрĕнчĕк, скверный, противный для глаз. Ib. И, йĕрĕнчĕк! — говорят ребенку, берущему погань, или человеку, который говорит неприличное. Полтава 68. Тискер чура! йĕрĕнчĕк! Хăççан часрах тĕпчесе хĕн кăтартса пĕтерем. Пшкрт: эj jэ̆рэ̆нџэ̆к! Сы̆мзуна т̚а шы̆λимӓстэн! || Лежебок, любящий чужими руками жар загребать. || Надоедник (брань). СПВВ. ГЕ. Йĕрĕнчĕк, тесе, пĕр япалана илешшĕн тек аптаратакан çынна калаççĕ; тата чĕчĕ ачине калаççĕ.

йĕрĕх

(jэ̆рэ̆х’), первоначально — посвящение (предмет, посвященный духу), потом — название духа, впоследствии — злого. Среди предметов, находящихся в Русском Государственном Музее, имеется несколько йĕрĕх’ов, „покровителей рода“, напр., женское изображение — кукла, сделанная из тряпок, с красной головой, в чувашском костюме («кинемей», № 1416—1); кукла «мăнакка», № 146—8); лубяной короб («ват акай йĕрĕх(ĕ)»; это название дано йĕрĕх’у потому, что он «первоначально произошел от старой девы», № 1239—180); мужское изображение — кукла из тряпочек, с длинными седыми волосами на голове и подбородке («ĕмпичче», № 1416—3); подобная ей («ĕмпичче»), № 1416—10; два грубых изображения ребенка, в виде тряпочки, свернутой в трубку и перевязанной — в одном случае синей ниткой, в- другом — ниткой и тесемкой (№ 1416—5,6), несколько безграмотно описанных йĕрĕх’ов («идолов»), под № 967 — 1, 2, 3, 4, 5. Там же есть чувашское женское поясное украшение — енчĕк (№ 968—24), род кошелька, в котором «женщины носят жертвенные деньги, когда идут на поклонение йĕрĕх’у». Искаженные чуваш. названия я исправил. Начерт. 211. Йĕрĕх — литой идол, домашний бог. Магн. М. 75, 76, 78, 80, 81, 247 и др. Т. VI. Ильух(х)а йĕрĕхĕ, Малакай йĕрĕхĕ, Ятмăрса йĕрĕх, Силевер йĕрĕхĕ, Силевер тӳрри, Кукша йĕрĕхĕ, Кукша тӳрри, Çтаппан (scr. Стапан) йĕрĕхĕ, Уçка Терентей йĕрĕхĕ! Сире юсманпала, хурпала, ăшă xĕлхепеле асăнатпăр-витĕнетпĕр; айван-ашана каçар пире. Охотн. Начнем с „ириха“. Он невидим; местопребывание имеет в лукошке, сделанном из вязовой коры и помещающемся в клети, где-нибудь в углу, на дверью, как у нас (это было) в клети. Лукошко это, впрочем, может висеть и на другом месте, напр., на стене амбара, конюшни и другого какого-нибудь строения снаружи. Ирих посылает чувашам, относящимся к нему без достаточного уважния, как я сказал, наружные болезни. Если у чувашина начинают болеть глаза или на его теле появляются нарывы, сыпь, то он — или ио своему сознанию, или по совету „юмзи“ — варит из пшеничной муки кушанье, в роде киселя, так навываемое „мимĕр“. Затем, расплавив одну свинцовую ружейную дробинку, отливает маленькую блестящую монетку. Сделав в ней маленькое отверстие, продевает через него нитку, концы которой завязываются вместе в один узел. „Мимĕр“ и монетку он несет в тот дом, где находится наказывающий его „ирих“. Кто-нибудь из семейства этого дома, по просьбе принесшего „мимĕр“ и монетку, отправляется в клеть к „ириху“, захватив с собою и „мимĕр“ и монетку. „Ириху“ он молится, чтобы тот снял болезнь с принесшего „мимĕр“. Потом делает несколько земных поклонов, часть „мимира“, со столовую ложку, кладет он в лукошко, а свивцовую монетку вешает на гвоздь, на котором висит лукошко. Остальной «мимĕр» приносится в избу и съедается членами семейства этого дома. После такого моленья чувашин в полном убеждении, что болезнь его снимается «ирихом». Все семейные в той комнате, где ирих, имели серьёзный вид и гояворили только о деле и о вещах, не касающихся нравственности и религии (siс!). Хурамал. Йĕрĕхе, çăнăхпа чуста сарса, пĕчĕк-кăна чашăк тăваççĕ, унтан кĕрпепелен пăтă тăваççĕ; ăна пĕçереççĕ вара. Унтан вара хĕрлĕ çиппеле тăхлан шăратса çакаççĕ. Унтан вара ăна кайса çакаççĕ йĕрĕх çта пур, çта асăнсан: йывăçра пулсан, йывăç турачĕ çине кайса çакаççĕ; çуртра пулсан, çурт патне кайса пăрахаççĕ, хуçисене пĕлтерсе тиекенĕ кĕлетнех кĕрсе çакат. Шаймурз. Пирĕн кивĕ кĕлетре, алăк хыçĕнче, пĕр ленкес çакăнса тăрат. Çав ленкесре йĕрĕх пур, теççĕ. Çав йĕрĕх нумаййĕшне кĕсен-çăпан кăларат, суккăр, тăват, шыçă парат, теççĕ. Çавăнпа вара ăна çулă мимĕрпе пырса чуклеççĕ е тăхлан, пырса, шаратаççĕ. Çапла тусан вара, ыратни чарăнат, теççĕ. Тата çĕнĕ кĕрӳсем, пырса, салам параççĕ. Тата салам панă чух кулсан, килĕшмест, теççĕ. Çĕнĕ кĕрӳсем салам памасан, вăсене йĕрĕх тытат, теççĕ. Тата çав ленкесе пырса тĕртĕнсен те, хĕн-хупăр парат, теççĕ. (Тут же сказано, что от йĕрĕх’а происходят и глазные болезни при чем приведены случаи заболевания). N. Якор арĕм (= арăмĕ) варĕ йĕрĕхне ак çапла çырлахтараççĕ. Онта ĕлĕк Якор арĕм вилнĕ. Çавăн вырăнче халĕ йĕрĕх пор. Вăл, онта лаша ярсан, лашана ниста та ямаç, лашана çав коккăра илсе кĕрсе вĕлерет. Ст. Чек. Йĕрĕх кĕсен-çăпан ярат. Ib. Йĕрĕхе хушпу пек тунă, нухратпа (кузов); нухрат пăрахаççĕ. В. Олг. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Она параччĕ такасам; ялти çын шăпах килет те, парат. Первей çăнăх хорат, икĕ пус окçа хорат, кĕрпе хорат, асăнса она: мана отнаккă ту, тесе, хаман ту; эп сана така паратăп, тет; халчах парăп, тет. Пасара каят, илет така, пĕр полтинник парса илет. Каран пусаччĕ, пасартан кисен. Пуссан, йĕрĕхе поççанчĕ: çăпан ан кăлар мана, суат (= сыват) çăпантан, тет. Поççапат та, ашне çиет пӳрт-ăш халăхпа; шăннине çонтарат. Вара çырлахрĕ, çăпан тохмарĕ. Лаçра хиç-кил полнă, хиç-киле тăрăхла пĕрне çакнă; пусса çисессĕн, аш татăкки яраччĕ. — Йĕрĕхе çĕмĕртĕм, пĕрĕшне туеккине исе тохрăм, виç хут çавăрса çапрăм та, икĕ пуслăх окçасам тохса карĕç, çĕр полĕ; мана ним те полмарĕ, йĕрĕх ним те туимерĕ. Ч. С. Минчет тутарса килекенсем итем-карти патне çарăнаççĕ те, пĕри ху? вун-виçĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те, упăшкипе матки йĕри-тавра çав укçана çавăрса, аяккалла ывăтса ярат. Ăна вăл: пур маткипе упăшкине çакланнă тăшмансем, матки килĕн-и йĕрĕхсем, упăшки килĕн-и йĕрĕхсем çав укçапа килĕшĕр (пусть умиротворятся), тесе, пăрахат. Собр. Йĕрĕхе чӳклес пулсан, тута хĕрне кĕсен тухать, теççĕ. Чертаг. Йĕрĕх йоманĕ; унта кăр-кунне саксам туса, вот хораччĕç ташлчĕç, ĕçсе çиса. Орбаш. Икĕрчĕк, кокăрчăк ехветер вати (чит. ватти) кокăрчăк. (Йĕрĕх). N. Е тата эсĕ — çавăнта çырмара çавă йăвăç кутĕнçе йĕрĕх пур, эсĕ, çавăнта ларса, шăнă та, çавăнти йĕрĕх тытнă сана, тет. Ст. Чек. Кутна йĕрĕх тыттăр! (Брань. Еi dicitur convicii loco, qui coram aliis pedere consueverit). СТИК. Мĕн пулнă кăна, тек йĕрет? — Тем йĕрĕх тытнă-ха ăна, ан тив! (Говорят об упрямом капризнике). Eлаур. Пирĕя ялта (Йалавăрта) чӳк тунă вырăнсем икĕ тĕлте: пĕри ту çинче, тепри ял варринче. Малтанхине киремет теççĕ. Çав вырăнсенче хурамасем лараççĕ. Вăл хурамасене никам та касмаççĕ; вĕсене кассан, çын вилет, теççĕ, йĕрĕх пусат, теççĕ. СПВВ. X. Ырутаман — название (местное? — в Тетюш. у.) одного на йăрăх (йĕрĕх). Жертва. Убеи (б. Буин. у.). Хĕрт-сурта йĕрĕх патăмăр. Макка 234°. Унтан тата, çак эпĕ çырнисене пурне те туса пĕтерсессĕн, тата йĕрĕх тăваççĕ. Ăна ак мĕншĕн тăваççĕ: е куç пăсăлнăшăн, е çăпан-кĕсен тухнăран, е тата юхана ерсессĕн,тăваççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: пĕçереççĕ икерчĕ пăр(т)а(к)кă тăхлан шăратаççĕ те, вăсене çав йĕрĕх вырăнне кайса тăкаççĕ; ăна вара: икерчĕ лартрăмăр, теççĕ. Хăш-хăш чухне, пит хĕн-асапа кайсассăн, така та пусаççĕ. Ib. 222°. Йĕрĕх çукки кĕрсен, ăна пĕрпысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. (Вирĕм). Хурамал. Йĕрĕх лартни. || Болезнь. Яргуньк. Авалхи çынсен йĕрĕх ятлă чир пулнă. Вăл чире ак епле чире каланă (siс!): е çăпан, е кĕç(= кĕçĕ), е шăтан-юхан ерсен: йĕрĕх тытрĕ, тесе, йĕрĕхе, чӳкленĕ, тенĕ. См. Рекеев. II, 3, III, 6; Золотн. 150; Мильк. 22, Мészáros 24—27, 113, 118, 149.

йĕс

(jэ̆с), желтая медь, латунь. Янтик. † Хăта сĕтел йĕс сĕтел; йĕс сĕтелĕн пăхăр ура; йĕс сĕтелне аврăмăр, пăхăр урине тайрăмăр. У свата стол из желтой меди, а ножки стола из красной меди. Стол мы погнули, а ножки скосили. N. † Йĕсрен кĕпер айĕнче вуник пăчăр тытрăмăр. Орл. II, 248°. Чӳрече виттĕр икĕ кĕвенте утăп. (Уйăх çутти). М. Т. † Йĕс кĕлĕлĕ аттине илсе тăхăнма, пулмарĕ. Завражн. Йĕс хоран, медный котёл. N. † Йĕс таканлă аттăр пур, такăрлатăр урама. N. † Йĕс тупанлă çуни пур, çути юлтăр çул çине. Образцы 88. Йĕвенĕсем йĕс-чĕн-мĕн. Никит. † Çич çил арман, хушшине çи-ç йĕс кĕпер хыврăмăр. Образцы 81. Шăрçа çапнă кăмакине йĕс вут хутса йăрăпăр; йĕс вут хĕрсе çуннă чух хĕрне илсе тухăпăр. СПВВ. ЛП. Йĕс = туйă.

йĕс пыр

так называют человека, разборчивого в еде. Ст. Чек. Эй йĕс пыр! çиме тиркет! Ib. Йĕс пыр иккен ку, çиме тиркет. СПВВ. ФВ. Йĕс пыр тесе, пит тутла юратакан çынна (сластёну) калаççĕ. Т. М. Матв. Тутлă çиме юратакана е тиркекене «йĕс пыр», теççĕ. СТИК. Йĕс пыр, разборчивый в еде.

йĕтĕм

жадный. Хучахмат. СПВВ. „Йĕтĕм çын, йĕтĕм турĕ — скрытность, коварство“ (sic!). СПВВ. ПВ. Йĕтĕм = чее, хитрый.

йĕтĕр

(jэ̆д’э̆р, jэ̆дэ̆р), скалка. Яжутк. Сирĕн акусем кунтăк пек, пирĕн аккайсем йĕтĕр пек. СПВВ. ЕХ. Йĕтĕр — пашалусем пĕçернĕ чух якатакан чăмăр патак. Изамб. Т. Йĕтĕр çăтни-мĕн, пĕрре те авăнаймастăн? Собр. Йĕтĕр, йĕтĕр йĕтĕрме, йĕтĕрме тăрринче шерепе. (Сĕлĕ). С. Айб. Йĕтĕр-йĕтĕр йĕтĕрпи, йĕтĕр тăрри шерепи. (Сĕлĕ). Т. II. Загадки. Йĕтĕр-йĕтĕр йĕтĕрпи, йĕтĕр тăрăх шерепи. (Сĕлĕ). || Вута-б. Йĕтĕр, скалка (у шерстобитов). || СПВВ. Йĕтĕр — сӳс силемели (sic!), т. е. трепало, палка для выбивания кудели?

йĕхев

подпилок. СПВВ. ВА. См. йĕкев.

ваен-шеен

то же, что ваян-шаян. СПВВ. ЕС. Ваен-шеен — ĕçре аран сĕтĕрĕнсе çӳрекен çын. Ун пек çын вăл: ĕç пултăр, тесе, çӳремест, епле-те-пулин кун ирттĕр те çĕр ирттĕр, тет.

вайăкла

(ваjы̆кла), «насиловать (из —), растлевать». Уганд. Devirginare? || Ловить момент. СТИК. Тек вайăклашшăн çӳрет (ун-кун пăхса, япалана çаклаташшăн çӳрет). Череп. Вайăкласа çӳрет. Ждет удобного случая (чтобы что-то сделать). СПВВ. X. Вайăкласа çӳрет.

вайăн-шайăн

то же, что ваян-шаян. М. П. Петр. Вайăн-шайăн çӳрет, кое-как ходит; ӳркенсе калаçат, ĕçлет и т. д. („неопределенное положение“). То же сл. у СПВВ и Ярмушка-к. (ваjы̆н-шаjы̆н).

вайĕн-шейĕн

(-э̆н’), тоже, что вайăн-шайăн. Н. И. П. СПВВ. ИФ. Ĕçлеме тытăнсан, пурте тăрăшша ĕçлеççĕ; пĕри тек пĕр тула тухма каят, пĕр тепĕр тĕле каят, тек ĕçе пит хĕреле (?) ĕçлемес. Пĕрре-те пусрăнса ĕçлемес, тек вайĕн-шейĕн çӳрет, теççĕ. || В беспорядке. N. Çавăнтах тата вайĕн те шейĕн тенкелсем, сĕтелсем йăваланаççĕ Ib. Пӳртре вайĕн те шейĕн ĕçкĕ-çикĕ тытăнать.

вайкăнтар

понуд. ф, от вайкăн. СПВВ. Ст. Чек. Сĕте вайкăнтăрса янă [чашка хупласа (опрокинув) тăкса яни].

валак

жолоб, СПВВ. Собр. 173°. † Юхăм шыв юхат валакран, сасси илтĕнет аякран. Сред. Юм. Валак е валашка тесе, çăл кôтне лартакан пысăк таканана калаççĕ. V. S. Валак — жолоб (йываçран шыв юхма чавса туни). СПВВ. ЕХ. Валак — пĕр-пĕр япала юхтарма лупашкалă йывăçран таваççĕ. М. 11. Петр. Валак, вулак — корыто; колода; жодоб. См. арман.

валем

(вал’эм), беремя сена. Ст. Чек. Валем; утă валемĕ, пĕр çĕклем утă. Нюш-к. Утă типсен, купа тăваччен, утта валемĕн-валемĕн купаласа хураççĕ. Ч. П. Пирĕн çави вырăсла; ярарах-ярарах туртсассăн, валемĕн-валемĕн ут тухать. М. П. Петр. Валем — доля; мелкие копны, из которых складывается целый воз или целая копна. Н. Седяк. Валем = пухнă пĕчĕк-пĕчĕк купаланă утă. Шел. 76. Валем-валем выртаççĕ пăяв-шывсем (веревки), чăрканса. СПВВ. ПВ. Валем; козм. валям. ЧП. Валем-валем ут тухат.

валинкке

дудка из стебля ржи и других злаков. Ст. Чек. || СПВВ. ФИ. Валинкке — качака тирĕнчен тунă сăрнай (т. е. волынка). || СТИК. Валинкке особого рода дудка из растения, с клапанами более совершенного устройства, чем шăхлинчĕ. || СПВВ. Валинкке — туй чухне купăс калакан çын (т. е. скрипач на свадьбе).

валĕм

то же, что валли, для. СПВВ.

валям

то же, что. валем. СПВВ. В. Олг. Валям (вал’ям) пласт сена. Б. Олг. Валям ту (делать). Ib. Çара-çилпе валямсам тусаччĕ пер (= эпир), нумай валямсамччĕ; çара-çил килчĕ те, вĕçтерсе карĕ.

вар

(вар), обдернелый овраг с пологими краями, лог, дол. Орау. Шемей варĕ (назв. оврага). К.-Кушки. Варсем: Тарăн вар. Вăл вар питĕ тарăн. Унта ĕлĕк шыв питĕ нумай пулнă; халĕ ĕнтĕ анлах мар та, çапах пур-ха. Шибач. Вар — пĕтĕмпех корăклă, тĕпĕ-япалипех; çырма — тăпра йохсах тăрать çӳлтен. Ib. Вар — в лесу, çырма — в поле. СПВВ. ЕС. Вар — типĕ çырма. Шарбаш. „Вар — начало çырма (без воды)“. Чертаг. Вар = васан (безводная ложбина). КС. Вар — глубокий и длинный овраг, с крутыми, обрывистыми берегами и сухой. Емелък. Вар — глубокий овраг без воды. А. Турх. Вар, 1) овраг; 2) глубокое сухое русло ручья. Ib. Вар уçăлса анчĕ. По оврагу (весной) пробила дорогу (потекла) вода. Ст. Чек. Вар юманĕ. Кума-к. Пĕр вар хушшинче пĕр пӳрт курнă (увидал). N. Эпир тăтăмăр та, вар хушшннелле (в овраг) чупса кайрăмăр. Пус. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапĕ. (Сăмса юхни). Сред. Юм. Вырçарни-кôн Пăва варне вăйя каймалла. Коракыш. Пĕчĕк варара (sic!) юр çăвĕ? (Çăнăх алани). N. † И, тарăн вар, тарăн вар; тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварат. Чуралъ-к. † Вар-вар урлă каçрăм, вар ути тăтрăм. См. кар. Пизип. † Вар хушшинчи, ай, сар курăкĕ, тăри (= тăрри) çурлать, ай, вар тулать; эпĕр килсен, ай пӳрт тулать. В Моркар это сл. встреч. только в назв. урочищ.

вар

(вар), зарывать. Ч. С. Аçа çапса вĕлернĕ çынна çĕре варса (зарывая в землю), пăртак сывлăш тухмалăх шăтăк хăварсан, чĕрĕлет, тет. М. Д. Хумăш тĕпне кайса вар (зарой). Изамб. Т. Çĕр айне укçа вараççĕ. Зарывают в землю деньги. Вĕлле хурчĕ. 10. Çак çӳп-çапсене, хурт виллисене çĕр айне варас (пытарас) пулать. НТЧ. Пыршисене (овечьи) çĕре чавса вараççĕ. (Моленье киремети). Орау. Хурт тытакансам малтанхи хурт çăвăрне яланах пылчăка вараççĕ, тит. Альш. Унта-кунта çынсем ушкăн-ушкăн çӳреççĕ сӳнтерсе: ăçта тăпра сапаççĕ, ăçта тăпра ăшне вараççĕ (на пожаре). Хыпар. № 21, 1906. Илнĕ кунах, тĕклĕ-хурлăхан вăрлăхĕсене нӳрĕ çĕрне тултарнă ешчĕк ăшне акрăм та, ешчĕкне юр ăшне варса хутăм. Сиктер. † Тăван аппа пухрĕ, шур тутăрпа çыхрĕ, варăш тĕпне варчĕ. Байгул. Амăшĕ çисе ярсан, ку мĕн пур пек шăмăсене пурне те пуçтарчĕ, тет те, шурă тутăрпа чӳркесе, хăмăш варрине кайса варчĕ, тет. Сир. 116. Эпĕ юр шывĕпе çăвăнса тасалса алăсене шап-шурă туса хурсан та, çапах эсĕ мана пылчăк çине вăрса (в рукоп. варса) кӳртĕн, хам çийĕмри тумтирĕме хамран чĕрĕнмелле тăвăн. || В перен. см. N. Чаплăлăхăма çĕре вартăр. || Смешивать? СПВВ. НК. Ăслапа çĕпрене варса йӳçĕтеççĕ те...

варлă

приветливый, добрый, сердечный; тароватый. Кратк. расск. Авраам вăл пит варлă çын пулнă. Çав çынсем патне пынă та, ӳксе пуççапнă вĕсене. СПВВ. ПВ. Варлă çын — добрый. Фи. Финн çынни тата питĕ чăтăмлă, варлă çын. Çын хăйпе кăмăл калаçсан, вăл унпа кăмăллă, йăвашшăн калаçат. Бур. † Кил йышĕ варлă пулсассăн, сĕтел умĕнчи çын эпир. N. Çакăра-тăвара та пит варлă çынсем. В отношении хлеба-соли они тоже очень тароваты. Юрк. Ăшă кăмăллă, варлă çынсем, amabiles, соmеs, lrpidi). || N. Варлă тус. || Состоящий в дружеских отношениях. ЧС. Сителĕклĕ пурăнакан çынсем хăйсен хурăнташĕсем, варлă çыннисем патне хăнана çӳреççĕ. || Дружно, любовно. X. Çăкăр-тăвар пĕрле ĕççе çимелле пултăр, пĕр варлă пурăнмалла пултăр. СПВВ. Вар, варлă пурăнас, варланас. Яргуньк. Хĕрĕ пĕр ĕмпӳ ачипа варлă пурăннă, тет те, çавăнпа çав çĕвĕç хуçана каяшшăн (замуж) мар, тет. Сĕт-к. Олянпа Микула пит варлă порнаççĕ. Ядр. Тата вĕсене варлă пурăннă хĕрсем ашăли(-ал-шăлли) туса параççĕ. || Состоящий в любовных отношеииях. А. П. Прокоп. || Укçинепе варлă ача варне тытса макрать, тет. Юрк. † Пирĕнпе варлă çичĕ хĕр, çичĕ хут чаршав карсамăр, мана илсе юлсамăр (Солдат. п.). N. † Пирĕнпе варлă хĕрсем çук, çавăнпа пирĕн тутăр çук. N. † Хамăрпа варлă хĕрсене хамăр чĕрçине лартрăмăр. Яргунък. Çав улпутăн арăмĕ пуппа варлă пулнă, тет. Сред. Юм. Арçынна варлă (любимая мужчинами), хĕр-арăма варлă (любимый женщинами); арçынна варлă, тесе, арçын пит килĕштерекен хĕрарăма калаççĕ; хĕр-арăма варлă тесе, хĕр-арăм пит килĕштерекен арçынна калаççĕ. Сред. Юм. Арçын (арз’ын) варлă — с мужской физиономией. || Пĕр варлă, единоутробный. Изамб. Т. Пĕр варлă çынсем, дети одной матери. У КС. — пĕр варти çынсем.

варахи кун

неизв. выраж. СПВВ. X. Калас варахи кун.

варави

воробей. СПВВ. ТА. Варави = çерçи. Пшкрт. Вараβи, воробей.

варак

(варак), дупло дерева. СПВВ. Варак —? (Вопрос оригинала). || Промоина, овражек. N. Ана тăрăх варак анать. Сред. Юм. Варак — 1) маленький овражек, 2) продольное углубление. Ib. Пит тарăн сохаланă эс, вырăнĕсам вараках выртаççĕ. Имен. Варак = васан (тĕпĕнче курăк ӳсет, çырман тĕпĕнче курăк ӳсмес. Сплошь до дна покрыт травой; воды в нем нет). Повиднмому, отсюда русск. овраг, враг.

вараклă

дерево, поврежденное и потом заросшее, заплывшее, однако так, что в нем осталось большое углубление, в котором иногда даже можно спрятаться. Орау. См. шăрлă, путаклă. СПВВ. ТМ. Вараклă — çĕрĕк ăшлă, варлă йăвăç пулат.

варăшчи

(вары̆шч’и), стожар (в стогу). См. вар шăччи. Чертаг. СПВВ. МС. Варăшчи (sсr. варщи); утă капан варне лартаççĕ, капан турĕ ларма.

варта

(варда), тесать. Хорачка, Пшкрт. Варта = чотла. СПВВ. Варта — обтесать. СПВВ. ЕХ. Вартас — пĕр-пĕр япалана çунни (т. е. тесанье).

васка

торопиться, спешить. Юрк. Васкакан арăмĕнчен савăнман. Хăвăрт авлансан, теплескер пулат, тетĕп. Сред. Юм. Васканă-çĕм мăя тôтăр çыхма та астуман. СПВВ. ПВ. «Васканни çитермен, пӳрни çитернĕ». (Послов.). Беседа. чув. 2. «Васкарах парас! Ну!» терĕ пĕр Микулай ятлă çын; лашине нушăпа çапрĕ те, хытăрах юрттара пуçларĕ. Цив. Урайне шăлма та васкаççĕ, ачисене чарма та васкаççĕ (женщины). Регули 1445. Эпĕр васкатпăр, ыран пирĕн пĕтересчĕ кона.

ваçăк кăнтăрли

паужин. СПВВ. Т. Хĕвел юго-запад тĕлĕнче чухне, çынсем Ваçăк кăнтăрли çиеççĕ.

ватă

(вады̆) или ват, старый, старинный, древний, ветхий. Ч. П. Ват, ват инке, ват пуçтарма тухсамăр. Яргуньк. Шăтан-юхан ерсен, йĕрĕх валли нимĕр пĕçерсе: ват аки (см. йĕрĕх), тытрăн-турăн пулсан, çырлах, тесе, хурама пĕрне-шне пĕр кашăк нимĕр янă. N. Çӳлте турă, çĕрте патша, сире кĕл-тăватпăр лайăх чĕлхе-çăварăмпа, таса чунăмпа, ырă кăмăлăмпа. Ырăлăх-сывлăх патăр, лайăх çынпа паллашма патăр; ватсене курсан, пичче темелле пултăр; çамрăксене курсан, шăллăм темелле пултăр; карчăка курсан, асанне темелле пултăр; çамрăк хĕрсене курсан, йăмăк темелле пултăр. Ача-пăчаллă пулччăр; ватăлса, шурă çуçлĕ пулаччен пурăнччăр. (Хĕве хупнă чух пиллени). Çăварни. Кам пĕрре усала вĕреннĕ, ват йăлапа çак сăмахсене итлесшĕн мар, вăл пĕлсе тăтăр... Ө. Никиф. Ват сăн çапнă (постарела лицом). Сред. Юм. Ват çăка е хорама котне «тôла тохсан», кота çăпан тохать, тет. (Народн. поверье). К.-Кушки. Эпир ăна илнĕ чухнех вăл ват лашаччĕ. Мы купили эту лошадь старою. N. † Ват тура пек какамай (т. е. кокамай), ыр кон-çолне халала (= халалла). Регули 715. Çав çын; ватăрах-хи, чăваш. Тот, постарше — чувашин. Сл. Кузьм. 63. Ватти — ватă мар, çамрăкки — çамрăк мар. Собр. Тăрсамăр, ачасем! амаш ватти килет, тет те, хыптарать те çунтарать. || Старость. Орау. Ваттăм çитрĕ-çке ĕнтĕ! Пришла моя старость! Ватту çитнĕ (твоя). Ватти çитнĕ (его). Бугулъм. † Выльсам-и, тантăш, ай, кулсам-и, çамрăк пуççу ватта юличчен. Альш. Ватта хирĕç кая пуçларăмăр ĕнтĕ (приближаемся к старости). Орау. Стариккин те ватти çитнĕ те, кушак пек кăмака тăрнчен (çинчен) анмаçть. Шурăм-п. № 25. Куккукĕ тĕрĕс каласа паманнине ватăрахпа (на старости лет) кураççĕ те, ăна ĕненми пулаççĕ. Г. Т. Тимоф. Ватă енне кайсан, çын ытларах калаçакан пулать çав. Senectus natura loquacior. Орау. Ватă енелле карăмăр ĕнтĕ (или: сулăнтăмăр). Ib. Ваттăм çитнĕ-çке ĕнтĕ манăн. Ядр. † Çавă Шăмат хĕрĕсене эпир илсе килмесен, ватта юлас сасси пур. || Старик, старуха, старики, старые люди. РЖС. Ватă ăна каланă. Старик сказал ему. Чăвашсем 4. Ватта курсан, чыслă тĕл пулса, чыслă иртсе кайтăр (по-желание ребенку в молитве). Альш. † Çакă килте пĕр ватă, ан калăрсам йывăр сăмахăра. П. И. Орл. Ватă хисепне кĕнĕ. Вступил в разряд пожилых (гов. о женатых, хотя и мододых). N. Ватта пăхан выçă çӳремен, утта (т. е. ута) пăхан çурран çӳремен, тет. Собр. † Ыраш шăркана ларнă чухне çара алпа ярса тытмарăм; яш пĕве кайнă чухне ватта ятран каламарăм. БВ. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. СПВВ. Ватăсем = стариксем. Альш. Авал ялти-йышри ĕçе ватă шухăшласа, ватă туса тăнă.

ватти-хытти

старичьё. СПВВ. X. Ватти-хытти, ачи-пăчи.

вашават

(важават), гостеприимный, приветливый. СПВВ. МС. Вашават. Çав çын пит аван: ĕçкере сăрипе чут ĕçтерсе вĕлереччĕ. Орау. Вашават; ĕне пăрушне пит вашават-çке. Ib. Çав Ухлек Яккувĕ çапла; хăй патне пырсан, пит вашават-çке. Пырса кĕрсен вара, ниçта кайса кĕрессе пĕлмеçт. Ун-кун чупса çӳрет; уна хатĕрлет, куна хатĕрлет. Хăй кулат, калаçать, ури çĕре перĕнмеçт. Çынна пит вашават вĕсем, хытă пăхаççĕ. Сĕт-к. Вашават карчĕкĕ те (хлебосольная, очею, радушно принимает гостей). Шумш. Чăххăн валтан тунă çăмартине вашават (scr. важат) çынна çитерсен, чăхă хытă (усиленно) çăмарта тăвать, теççĕ. || Радушие.

вашмăк

(вашмы̆к), то же, что вашăк, пологий. В. Олг. О сохр. здор. 82. Шыва тулалла юхса тухмашкăн пĕр енелле вашмăкрах (сĕвекрех) тăвас пулать. Альш. † Урам варри вашмăк çул; ан ӳк, ачам, чипер ут. Ст. Чек. Вашмăх туран хăпарса кай. СПВВ. ПВ. Вашмăк, вашăк — отлого. Б. Олг. Ах вашмăк, конта хăпарма лайăк! Зап. ВНО. Вашмăк, отлогий. Якейк. Пĕр-пĕр япалайăн варри потăкрах, ик хĕрри çӳлĕрех полсассăн: вашмăкрах, теççĕ (напр. такана, тиркĕ, лопашка).

вашт

(вашт), живо, быстро. Ст. Айб. Ăна (зайца) вĕсем ваштах çисе ячĕç, тет. СПВВ. Ваштах кайса килес. Никит. Ав мăнтарăн яш ĕмĕр, яштах-ваштах ирттĕрĕ!

верхĕ

неизв. сл. СПВВ. ВА.

веç

(вэс’), все, дочиста. Ч. К. Хĕвел çавăрăнĕшĕсене веç татса пĕтернĕ (сорвали). N. Ну тата пуçпа сухал та веç шуралса пĕтрĕç (совсем поседели). СПВВ. ПВ. Веç; мĕн пурне веç ту.

выйкăт

клад. СПВВ.

вырăс-тутар

русские и татары. СПВВ. Синьял. † Мăн çул тăрăх утмашкăн вырăс-тутар мар эпир.

выç

или выçă, голодный; голод. Хыпар № 37, 1906. Тырри пулнă çул та, йӳнĕпе сутса пĕтерсе, халăх выççа юла пуçларĕ. Сред. Юм. Мĕн выç кашкăр пик уллан? Что ты воешь, как голодный волк? (говорят плачущему). Юрк. Вăл лашине, çиме памасăр, выçă вĕлерчĕ. Кан. 1929, 165,4. Выçă йăтта тутти çуллать, теççĕ вĕт юмахра. Истор. Нумайĕшĕ, выçă кавсăлса, ниăçтан йӳнеçтереймесĕр, вăрра пикеннĕ. Шумш. Выççа-тотта корнă çын. Человек, испытавший и голод и сытость. (Послов.). Бгтр. Пуп, хырăм выçăпа (от голода), çĕрĕпех çывăрмарĕ, тет. Ала 93°. Выçă усра, держать голодным. БАБ. Темĕн чухлĕ çын выçă вилчĕ (перемерло с голода), тет. Çĕнтерчĕ 6. Выçăпа вар-хырăм пит чăрлатать (урчит). Кан. 1927, № 241. Выçăпа аптăранă çынсене кивçен пачĕ. Сир. 294. Çавăнпа вара таса вырăна сыхлама çынсем нумай та юлман, выçă аптăраса, харпăр хăй çĕрне саланса пĕтнĕ. || О злаках — тощий. Чув. календ. 1911. Ыраш выçă пулчĕ пулин те, теçеттинерен 45 пăт тухрĕ. Ч. С. Уяр пулать те (бывает), тырă пулă выçă пулать (родится). || Жадный. СПВВ. N. Иуда пек выçă чунлă пуласран сыхлан, тенĕ.

выçă куç

жадюга. СПВВ. МА. Выçă куç, хапсăнатăн! (Хăй япалипе тăранман çынна калаççĕ).

выçлăх кахатлăх

голод. СПВВ. АС.

вил

умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.

вилĕ-карти

кладбище. Сятра. Ч. С. Пĕр вунă çынна пулĕ, атте вилĕ-карти çине шăтăк алтма ячĕ. Пшкрт. вил’э̆-ҕарδиы, кдадбище. СПВВ. ТА. Вилĕ-карти = масар.

вилĕм-çĕтĕм

погибель; смертные случаи. СПВВ. АС. Вилĕм-çĕтĕм (scr. çĕтем), погибель. (Очень древнее словосочетание!). Сред. Юм. Вилĕм-çĕтĕм (с’э̃д’э̃м) пôлмасан, пôрпăпăр-ха çын пикех. Ib. Вилĕм-çĕтĕм пôлмасан, кăçал сôрăх нăмай (= нумай).

вил-шыв

(вил’ ш̚ыв), вил-шывĕ, вилĕ-шывĕ, роса. Тюрл. Кĕçĕр вил-шыв вăйлă ӳкнĕ. Сред. Юм. Вил-шыв (шыв; смягчение мало заметно) — роса. Никит. Вил-шыв ӳкменни темиçе эрне те çитет пулĕ ĕнтĕ. Макс. Чăв. к. I, 72. Лапра (а)втакан ч(ă)пар куккук вил-шывĕпе (= ирхи сывлампа) пит çăвать. Н. Шинкус. Тырă-пулсем çине чипер ырă сывлăм (вил-шывĕ) яр. (Моленье). СПВВ. Вилĕ-шывĕ, роса. См. сывлăм. || Мертвая вода (в сказке). Качал. Çав çĕлен пычĕ, тит, Йăван патне, ӳтне пуçтарчĕ, тит, вилĕ шывпа (так!) вилĕ кĕлетке турĕ, тит, чĕр шывпа чĕртрĕ, тит (Ивана). КС. Вил шыв — вода, обращающая разложившееся тело в прежний вид (из сказки). || Старое русло речки. Чертаг. Вилĕ шыв (ш̚ыв).

вир

(вир), „очень“. СПВВ. † Вир тĕпрен çулнă утăсем аякран курăнать капанĕсем.

вир-витса

(вир-вицца), божья коровка. СПВВ. ИА. Вирвитса аялтан вĕççе çӳресен, çăмăр çăвать, теççĕ. Тюрл. Вирвитса — божья коровка. Ib. Вир-витса, вир-витса! уяр пулсан, çӳлелле кай, çăмăр пулсан, çĕрелле кай! (Уяр пулас пулсассăн, пăрр! çӳлелле вĕççе каять).

вирӳллĕ

красноречиво? СПВВ. (Вопрос — его). М. б. = вирлĕ?

вирĕк

палы. С. Тим. † Хура вăрман ăшне вирĕк ятăм, хурамине марччĕ — хуппинччĕ. Сала 77. † Хура вăрман ăшне вирĕк ятăм, хурăнне мар-ĕçке, çулçине (вар. хуппине). СПВВ. † Хура вăрмансене вирĕк ятăм, ай-хай, хурăнне мар, хуппине (в др. варианте: вирт). Тим. † Хура вăрман ăшне вирĕк ятăм: хурамисем çунчĕр, кĕлĕсем вĕçчĕр.

вирлĕ

efficax, острый, бойкий, стремительный, крепкий, сильный, смелый, приятный, чувствительный. Употр. и в наречном см. Хăр. Паль. 31. Çăмăр, вĕтĕ етресем пек, вирлĕн анать. КАЯ. Эпĕ çак ачана чĕлхе вĕрсе тӳрлетме килнĕ; ман чĕлхе вирлĕ пултăр, чăваш чĕлхи çармăс чĕлхи пек вирлĕ пултăр. (Из наговора). Сред. Юм. Тилхепене пит вирлĕ явнă та, саççим хутланмас та. Ib. Вирлĕ утрăм. Кинул изо всей силы. Пшкрт. Вирлĕ сомак каларă мана (приятное слово). Шибач. Вирлĕ йăтать (смело). Н. Курм. Кантăра вĕçне чул çыхса утсассăн, пит вирлĕ каять. N. Куç пăсăлса ларчĕ, халь те вирлĕ пăхмалла мар. Ст. Чек. Мăшкăласа тăр-ха тата, паçăрхинчен вирлĕрех парăп (еще чувствительнее ударю). Шурам-п. № 22. Вирлĕн çупса пырать. Быстро подбегает. Альш. Тутар япали, тутар сăмахĕ пит вирлĕ (имеет ситу, влияние) чăвашра. Орау. Вирлĕ калатăн, теççĕ çынна (побеждаешь словами, прошибаешь насквозь). Ib. Лашана пушăпа хытă тиверсен: питĕ вирлĕ (чувствительно) тиврĕ, теççĕ. СПВВ. ФИ. Вирлĕ = пит хăватлă, вăйлă. Тюрл. Вирлĕ лекнĕ она (тяжело захворал). Ч. С. Ватă-вĕтĕсене ыраттармаллах çапмаççĕ, çамрăк çынсене хăш чухне темĕн тĕрлĕ вирлĕ тивертеççĕ. (Вирми). В. Олг. Вирлĕрех çап. Ударь почувствительнее. N. Он халапă вирлĕ, çитет (исполнится). Регули 1406. Утсене вирлĕрех тивер. Ib. 1407. Ку пушă вирлĕ çыпăçмала. Ib. 1408. Пăснине вирлĕрех сорса парас (о наговоре). Ходар. Тĕтĕрессе куç чĕлхине вĕрессе сĕре çынна тутармаççĕ; ăна пĕр-пĕр вирлĕ чĕлхеллĕ, сиплĕ çынна анчах тутараççĕ. N. Анаталла аннă чух аннăçем вирлĕ анатăн (скатываешься все сильнее и сильнее). Сир. 120. Вирлĕ чĕлхеллисен (остроумных) чĕлхине çĕттерет, ватă çынсене тăнран çухатать. Пшкрт. Ах, вирлĕ турăм! Ах, хорошо я сделал!

вирт

(вирт), палы. Хурамал. Вирт кайрĕ. Загорелась степь. Изамб. Т. Вирт каят (пожар в поле). || СПВВ. ИА. Чăвашсем мун-кун кунĕ вилесене ăшăнма хапха патне вут хураççĕ. Çав вута вирт теççĕ.

вирт яр

пускать парлы, палить; сжигать „çапă“ (хворост) в лесу. Пшкрт. Ч. П. Хура вăрмана вирт ятăм, хурăнне мар-çке хуппине-çке, Хурамал. † Çеçен хире вирт ятăм, кăлканĕсем çунса тĕпĕ юлма. Тюрл. Вирт ярас, палить. Чăв-к. † Хура вăрмана вирт ятăм, хурамишĕн мар, хуппишĕн. СПВВ. ГЕ. Вирт ярас = сасартăк çунтарса ярас. Г. Т. Тимоф. Çавна, вут чупнине (при сжигании жнива): вирт янă, теççĕ; вирт ярас, теççĕ; вирт чупать, тиекенсем те пур.

висте

(вист’э), драть, отдирать. Кан. 1928, № 234. Пӳрт алăк çаклатмалли тимĕрсене вистесе пытарнă. Якейк. † Ати кайнă вăрмана çирĕк хоппи вистеме. Шурăм-п. № 3. Пĕкĕрен хутне вистесе пăхрĕ (он). В. Олг. Туат ĕмпӳн ырине тотар ĕмпӳн ыри, тирне вистесе, вĕлерсе пăрахнă. СПВВ. ИА. Çынна вистесе ырринех кураймăн (теребить). Коракыш. Шта каян или(?) тус? — Çарăк хуппи вистеме. — Çарăк хуппи вистесе, мĕн тăван? — Хура шыв тума юрĕ. Яргуньк. Вăрманта çара вырăс кăçкăрĕ. (Пушăт вистени).

виççĕччен

до трех раз. СПВВ. Иккĕччен, виççĕччен.

витĕр

(видэ̆р), сквозь, насквось; через. Употребл. и как наречие. Вишн. 72. Çăмăр шывĕ, юр шывĕ çĕре аннă чухне, пĕр-пĕр витĕр каларман çĕр сийĕне(= сине), е чуллă çĕре, е çара тăмлă çĕре çитсен, чарăнать. Сред. Юм. Пĕр пилĕк çухрăма яхăн чухне çôмăр килсе пусрĕ те, иртсе каймарĕ, так çăмăр витĕрех килтĕмĕр. Янтик. † И, утар-и, утар-и, тутăр витĕр пăхар-и? Макка 53. Вăл вăрманта вăрă-хурахсем питĕ нумай пулнă, теччĕç. Витĕр тухнă тух, çыннисене вĕлерсе, лашисене вăрласа кайнă. Юрк. † Пирĕн савнă туссем мĕшĕн салху-ши? те çын витĕр сăмах илтнĕрен? Янтик. † Çакă Тимеш (Янтиковский) хĕрĕсем витĕр курнан шăрçа пек. Альш. Витĕр касса кĕрет çил. Пронизывает насквозь ветер. СПВВ. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухасе пек калаçнă. Он говорил так, как будто. Сред. Юм. Пит вастра мар-и ô? витĕр тохса каять вит ô (ловкий человек). Ст. Ганък. † Ула лаша, сарă лаша, пасар урамĕ витĕр (через весь базар) курăнать. Б. Нигыши. Ун хыçĕнчн кăркка аçи сикнĕ-тухнă та, кашкăра витрех (= витĕрех) хăваласа кайнă. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витĕр витерет. N. Пире çăмăр витĕрех йĕпетрĕ (насквозь промочил). Юрк. † Сарă çарăксенĕн хупписене сарайсем (навес) витĕр ывăтрăм. Стюх. † Чĕршĕ (?) кĕлет алăкне витĕр çурса касăпăр. Сред. Юм. Чôхăн пôрнать, тессине: ôнта витĕрех кôрнать-çке вара, теççĕ. С.-Устье. Касамачĕ витĕр кĕме сакăр алăк пулнă, тет. Урмай. Тепĕртак пурăнсан, (кăмака çине акнă пăрçа) пӳрт тăрринчи улăмне те шăтарса тухрĕ, тет, те, çӳлелле витрех (= витĕрех) çитĕнсе карĕ, тет (высоко, в высь). Яргунък. Йăван ули тенĕскер, Палламанăн хуçи сенкĕ йăтса пынине курсан: чăнах чиксе пăрахмах килет ку, тесе, тӳрех капан тăрринчен çĕре сикнĕ те, киле витĕрех (не останавливаясь) тарнă. Торп-к. Ывăлĕсем çĕнĕ çĕре витрех (витĕрех) тарнă, тет. Тип-Сир. Вăрманалла витрех (витĕрех) кайнă. Удалились далеко в глубь леса (в погоне за зайцем). Т. М. Матв. Вырнă чухне пĕрер выраканпа унăн каçалăкĕ хушшинчен тухсан: алă витĕр тухрĕ, теççĕ. Алă витĕр тухсан, каçалăк выракан аллине çурлапа касать, тет; çавăнпа алă витĕр тухма хушмаççĕ. Стюх. † Кантур тӳри витĕр (чрез посредство...) çыру килет, пирĕн куç-çульсене çав тăкать. || Совсем, определенно, окончательно. Норус. † Йăлтăр курнан хĕрсеме (= хĕрсене) витрех (витĕрех) парса ятăмăр. (Туй юрри). || Ясно. О сохр. здор. 91. Тăра-киле вара куç час ывăнакан пулса, таса, витĕр курми пулать. СТИК. Витĕр таса куçлă, с чистыми, ясными глазами. Ib. Унăн куçĕ витĕр курать (видят отчетливо). Собр. Куç-пуç витĕр мар çын турра курнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Витĕр курăнать. 1) Очень чист, прозрачен; 2) живет бедно. Арçури. Куçĕ витĕр мар пирки, пыран лаша курмасăр, йыт вилĕмпе вилнĕ, тет. Хыпар № 16, 1906. Тĕрĕс сăмахĕсене те вăр-вар çавăрса, витĕр татса (определенно) калаймаççĕ. Трахома. Вара вăл куç умĕнчи япаласене, пӳртсене, урампа иртсе пыракан çынна та витĕр курми пулать. Ч. С. Витĕртерех пĕлесшĕн, чтобы знать точнее, наверно. С. Коçăм пит витĕрех мар та (не зорки), ойăримарăм (не различил). || О сохр. здор. 53. Тутлă тулă чустинчен тунă апатсем витĕр пĕçернĕ пулсан (пропечены), часах çĕреççĕ (перевариваются). || Бойкий, дошлый. Хыпар № 42, 1906. Витĕртерех чиновниксем. Ib. № 7, 1906. Витерех мар хресçенсем те стражниксем кирлĕ мар; вĕсемшĕн ытлашши укçа пĕтермелле мар, теççĕ. Ib. № 36, 1906. Тата витĕртерех пулмĕ-ши? || Очень. СПВВ. Витĕр чипер. Ч. П. Хăшĕ витĕр чипер, вăл пире. || Очень громко. Альш. † Вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || На далекое расстояние. Коракыш. Хăй пысăк та мар, сасси таçта витрех (= витĕрех) илтĕнет. (Парапан). || Подробно, точно. Ч. С. Çимĕк хăçан çитнине, çимĕкре мĕн тунине (что делают) чăвашсем ачи-пăчи-мĕннипе витĕр пĕлсе тăраççĕ.

вулăс

(вулы̆с), волость; волостное правление. СПВВ. Альш. Вулăс та пур вăл ялта. В той деревне есть и волостное правление.

вуншар

свилеватый. СПВВ. ТМ. Вуншар — питĕ, çурăлман йăвăç. Описка вм. вушар?

вупăр

вопăр, назв. злого духа. Срв. тат. убы̆р, русск. упырь. Н. Седяк. Вупăр — вутлă усал сывлăш. Янш.-Норв. Чăвашсем тата: çынсем хушинче вупăр пурăнать, тесе ĕненеççĕ. Вупăра пуласса пĕтĕмпех сӳл ли кайнă карчăк пулать, теççĕ. Старуха, желающая стать вуцăр’ом, входила голая в баню, оставив крест наруже (тул енне хывса хăварса). Там не заранее заготовляет для нее воду, в двенадцатнведерной кадке, на которую он плюет 12 раз («сурса») и 12 раз купается в ней. Потом он велит старухе 12 раз погрузиться («кĕрсе тухма») в эту воду со словами: «Вырăс йăс туррине пăрахатăп, вĕсене пăхăнмастăп». Затем он велит ей «мунча лапки çине (выртса) çывăрма» (заснуть). Во время сна иесемучат ее, между прочим, çынна епле пусмаллине (давить) etc. Ib. Вăл (старуха, ставшая вупăр’ом), хăйне кам çилентерет, ăна часах ерсе пусма тапратать, тет. Тата вăл уйăх çуттинче хăй тарса хăтăлаймасан, уйăха çисе ярать, тет те, тĕттĕм çĕрте çичас куçран çухалать, тет. Вăл, уйăха çисе ярсан, çынна питĕ çыпăçать, тет, пĕр-те-пĕр вăл çаклансассăн, çын вара урăлаймасть, тет; ăна çаплах пусса начарлатса вĕлерет, тет. Çынна пусни ăна хăй упăшкипе пурăннă пекех туйăнать, тет. Собр. Вупăр ватă карчăках пулат, тет. Çавă ватă карчăк, вупăр пулсан, уйăха çисе ярат, тет те, вара çынна пусма каят, тет. Çав вупăр уйăха çинине çын курсан, чӳрече çине кĕл сапсанах, уйăха çиме пăрахат, тет. Вупăр çынна пуснă чухне çын чисти вилнĕ пекех пулат, тет; вăхăт çитмесĕр темĕн чухлĕ тăратсан та, тăмас, тет. Вупăр çынна пусма кайнă чухнĕ, çын çывăрсан, кушак пулса, малти чӳречерен кĕрет, тет. Пĕрре çав вупăра, çын çывăрсан, малти чӳречене уçса, сыхланă, тет. Сыхласан-сыхласан, хай вупăр, кушак пулса, пӳрте кĕрех кайрĕ, тет. Хай вупăра, кĕрсенех, чӳречене хупрĕç, тет те, хăй(хăйă) çутса, шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану (= давно) пукан пулса выртнă, тет. Пукана çапрĕç, тет те, минтер пулса выртрĕ, тет; минтере хĕнесен, калах кушак пулчĕ тет; кушака хĕнесен, ватă карчăк пулчĕ, тет; вара питне ниепле те кăтармас, тет. Ăна вара тула кăларса ярсан, хайхине — ну, йытă пĕсĕрлентере пуçларĕ, тет! Хай вупăр кушак пулчĕ, тет те, куçран прех çухалчĕ, тет. СПВВ. ИА. Вупăр пусмасăр çын иртмес, теççĕ. Питушк. Вопăр — çынна пăсакан. Тюрл. Вопăр посрĕ (кошмар). Ч. С. Виçĕм-кун каç уйăха вупăр çирĕ (было лунное затмение). Чуратч. Чăвашсем вупăра: сысна пек, теççĕ, пӳрнисем çыннăн пек. Вăл, каç пулсан, çынсем çывăрма выртсан, пĕр-пĕр çын патне пырса, унăн çине улăхса выртать. Çапла вунăр выртнине чăвашсем «вупăр пусни» теççĕ. Вупăр, пуснă чух, пӳрнисене çын çăварне чиксе ярат, вара çав çыннăн ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар пулать. М. П. Петр. Вупăр — чудовище, которому приписываются враждебные действия против солнца. Изамб. Т. Çĕрле вупăр пусат. Вупăр пуссан, качи-пӳрнене сиккелеттермелле, ул вара каят. Вупăр хĕвеле, уйăха çиет, теççĕ; ун чухне сеник (= сенĕк) юппине çурмалла, вупăр вара каят. Нюш-к. Уйăх кĕш уяртса пăхнă чухнех çĕтсен, уйăха вупăр çиет пулать вара. Макка 228. Вупăр вăл ак мĕнле: унăн хулайĕ пĕтĕмпех витрех шăтăк; чăвашсем унтан пит хăраççĕ, особенно пĕчĕк(к)ĕрех ачасем; вăл вупăр тата уйăха çиме пултарать, теççĕ чăвашсем. Çав вупăр, уйăха çиме улăхнă чухне, шур пуç юççи (на лутошку) утланса: ну-ну-ну-ну-ну-ну! тесе, вăл улăхать, теççĕ; вăхăтĕнче уйăха çиять, теççĕ. Микушк. Чăвашсем, хĕлле пулсан, çĕрле нумай лараççĕ. Хĕр-арăмсем кĕнчеле авăрласа лараççĕ, арçынсем тĕрлĕ ĕç тăваççĕ: е çăпата, е çĕвĕ çĕлеççĕ. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрат, тет. Ларсан, ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шарта сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — Ара мĕн пулчĕ сана? тесе ыйтрĕç, тет, ларакансем. — Пĕр мăнтăр, пысăк арăм, пычĕ пек, ман çия упаленсе выртрĕ пек, тесе каларĕ, тет. Пĕри вара лараканнисенчен: шăтăк шăхăрччăр, тесе каларĕ, тет. Апла каласан, вупăр тухаймаст, тет. Çавăнпа пурте шыра пуçларĕç, тет. Шырасан-шырасан, пĕри курах карĕ, тет: кăмакара, кушак пулнă, тет те, кĕтесре ларат, тет. Кушака тытрĕç, тет те, çĕçĕ илсе: пусатпăр, тесе, камне калама хушнă, тет. Кушак каламаст, тет. Вара, пусма тăрсан тин каланă, тет. Кӳршĕ арăмĕ пулчĕ, тет те: ан пусăр, тесе йăлăна пуçларĕ, тет. Вара вăл арăма шăрса ярассен хĕнерĕç, тет. Темĕн чухлĕ укçа илчĕç, тет. Çавăнтан кайран, тин пăрахрĕ, тет, кӳршĕ арăмĕ вупăр пулса çӳреме (siс!). Чертаг. Вупăр çынă (о деревьях; иначе: паталлă) — поврежденное дерево. Антик. Вупăр çинĕ. (Так говорят, если на тесте в продолжение ночи остаются какие-нибудь следы). Юç. такăнт. 10. Чарăн çак мăкăртатма. Мĕн, вупăр пек, пĕрмай янаххуна вылятан? (т. е. бормочешь). См. Рекеев II, 4.

вупкăн

вопкăн (вупкы̆н, вопкы̆н), назв. божества (7 разр.). М. Васильев. Аслă вупкăн выльăхсене пăхса тăнă. Хорачка. Вопкăн (чит. вофкăн) пĕтерчи-мĕн (çисе кари-мĕн) санăньня (= санăнне)? теччĕ, çиленсен. Чертаг. Вопкăн пак пĕтерсе порнан! (Брань). Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! (Свад. п. ). Б. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса ячĕ! Аттик. Çĕнĕ Макçăм халăхран юлат (в конце моленья), тата унпа пĕрле пĕр пилĕк-улт ватăрах çынсем юлаççĕ. Вĕсĕм хай (т. е. тех) виçĕ сурăха пусса, пĕçерсе, чӳклесе çиеççĕ. Ăна епле чӳкленине, мĕншĕн чӳкленине пĕлместĕп; анчах ватă çынсенчен: вупкăна параççĕ, тенине илтнĕччĕ. В. Олг. Вопкăн ерсессĕн, поян çын начарланат. Ст. Чек. Вупкăн — страшилище? Г. Т. Тимоф. «Масар вупкăнĕ» упоминается при обряде „пăсташ тасатни“. || Назв. печенья? Цив. Çын чирлесен, вупкăнсем туса тăкни... Мăлтан вĕтĕ салма пек вупкăнсем тăваççĕ... || Обжора. СПВВ. ГЕ. Вупкăн тесе, çăккăр та нуммай çиекен, шыв та нумай ĕçекен çынна калаççĕ. || Назв. болезни. Моркар. Вар ыратсан: вопкăн полна, вопкăнтан вĕрсе памалла, теççĕ. || Назв. прожорливого сказочного существа (горе-злосчастие). Б. Олг. Вопкăн — обжора. О нем легенда: он живет у человека и разоряет его. Пшкрт. Вопкы̆н-Ҕап хыбады̆н! (жрешь). Питушк. Вопкăн пак çиять (обжора). Ст. Чек. Вупкăн куçлă çын — çыннăнне ăмсанакан çын. || Прожорливый. Сир. 142. Вĕсем тĕлне тискер (в рукописи — вупкăн) вĕçен-кайăк пĕлмест. || Брань. Питушк. Вопкăн! Хопларăн, пĕтермĕш! («брань, а не существо»). N. Эй вупкăн путене! пуçсăр (= кутăн, куштан, нахальный) ача тунăшăн пуçна çапса пăрахăп! Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! (проклятущая любовница)! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! В. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса яр! См. Золотн. 27, Магн. М. 134, 247.

вупкăн-тымарĕ

вупкăн тымар, назв. корня растения. См. вупкăн курăкĕ. СПВВ. ИА. Вупкăн тымара (так!) вар ыратсан çиеççĕ. Вăл вăрманта уçланкă çĕрсенче пулать. Тюрл. Вопкăн-тымарĕ; вар ыратс, ан, кăларса çиеççĕ, ахаль те çиеççĕ. СПВВ. Т. Вупкăн тымарĕ çерем айĕнче ӳсет. СПВВ. ӨН. Вупкăн тымарĕ; ăна çĕр тĕпĕнчен кăларса çиеççĕ.

вус

(вус), осина. См. ăвăс. Пшкрт. СПВВ. ТА. Вус = ăвăс-йăвăççи.

вут-касси

кочерга. Мусир. † Аллинчи ĕçне тăваймасан, вĕри вут-касси тыттарапăр. П. Пинер. Вут-касси вăрăм пулсан, алла пĕçермест. (Послов. ). СПВВ. КМ. Вут-касси — турчăка. См. вăткасси.

вутлăх

вотлăх, материал для добывания огня. СПВВ. Ни вутлăхĕ, ни вутти çук. Курм. Санн, тет, вотлăх пор-и? тет, чĕлĕм тортас килет.

вут-пуççи

вот-поççи, горящая головня. Сĕт-к. и др. Сказки и пред. чув. 99. Çур-çĕр енчи, инçетрен, пĕлĕте çурса, вут-пуççи вĕçсе килет, çиçтерсе, Лапсар ятлă ял çине. Образцы 46. Чунне хĕнесе мул хывакан — вут-пуççитĕр унăн чĕрисем. См. ут-пуçĕ. Ст. Чек. Асли вут-пуççи пек, чĕп-чĕрĕ (бойкий, как огонь). Шашкар. Çанта вот-поççисене ĕçеркеле-ха (подвинь в середину огня). || Черные зерна в хлебе (не спорынья, а особые, напр. у „вир“). Б. Олг. Вот-поççи, головня, головешка (в хлебе). Яргунък. Вут-пуççи — бывает на овсе (черноватое утолщение шелухи семени). || СПВВ. ТА. Вăл елек вут-пуççи = вăл елекçĕ.

вутă

(вуды̆), сено. Пшкрт., В. Олг, СПВВ. ТА. Вутă = утă. || Трава. Актай. Вутă çи — есть траву. || Сенокос. В. Олг.

вутă

или вут, вотă или вот, дрова. См. вут. Юрк. Кивĕ пӳртне, улăшша илнине, вутта (на дрова) хутса пĕтерет. N. Ăна вут чĕртсен. БАБ. Унта вутте (вм. вутти те) кирлĕ, тумтрĕ те кирлĕ, ăçтан илес? Хора-к. † Ялăм-йышăм ял тулли, килĕм-вутăм кил тулли. Моштауш. Вотăсам поçтарса килтĕмĕр те, воттине чĕртсе ятăмăр. СПВВ. ТА. Вотă = вутă. Ст. Шептах. Пĕрре эпĕ аттепе çĕрле вăрмана вутта карăм, (за дровами).

вушар

вошар (вужар, вожар), медлительный, флегматичныи. Шорк. Вошар — неторопливый, непослушный. Городище. Вушар, неподвижный человек, флегматик. СПВВ. МС. Вушар, тесе, пĕре-иккĕ каласа итлемен ачана вушар (теççĕ; объяснение, видимо, не кончено). || Бойкий. СПВВ. ФИ. Вушар — питĕ çивчĕ ача. || Скупой. Ядр. Вушар çын, крепкий, скупой. || Свилеватый. СПВВ. Т. Вушар тесе, çурăлман йăвăçа калаççĕ. СПВВ. ЕХ. Вушар — çурлман (= çурăлман) пит пиçĕ йывăç. Пшкрт. Вожар — свилеватое (дерево). Хорачка. Вошар-çурăлман йӳç. СПВВ. ИА. Хурăн вушар (не колется). Последнее значение, может быть, является основным.

вăй килни

тягота, убыток. СПВВ. Вăй килнĕ = йывăр килнĕ, убыток. В. Буян. † Кӳлнĕ лашăрсем нумай тăрсассăн, хăмăт пăяв(ĕ)сене вăй килет (приходится тяжело). Образцы 9. Кунĕн-çĕрĕн вылясан, çамрăк пуçа вăй килет. Янтик. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пирĕн тетене вăй килет (тяжесть падает на старшего брата). Ib. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? Собр. Çамăрăка чармасан, ватта вăй килет (приходится трудно, будет тяжело. Послов.). || Возбуждение энергии. N. † Урлă-пирлĕ çул килет, пĕр урамĕпе хĕр килет; хĕрне, тытса, чуп-тусан, çамрăксене вăй килет.

вăй-питти

полная сила; в полной силе. КС. Халь эп вăй-питти, ĕçрен юлас çук. Кан. 1927, № 219. Чăваш ĕç халăхне пĕчĕкренех пусмăрласа илсе, вăй-питтине çитсен, пĕтерсе хураççĕ. N. Пĕри вилет тăп вăй-питтинче (в расцвете сил). Сред. Юм. Вăй питтипе çĕклет. Подымает изо всей силы. N. Вăй питтипе тӳсĕмлĕх. Сĕт-к. Вăй-питти пор чохне касак çаррине каяс поль, тиччĕ. Ib. Вăй питти, сила, мощь. СПВВ. Вăй-питтипе — изо всей мочи, всеми силами. Сред. Юм. Вăй-питтипе ĕçлет (изо всех сил). Проп. о блудн. сыне. Вăй-питти çулти пуян ывăлĕ. СПВВ. ГЕ. Вăй-питти, тесе, çирĕм пилĕк çулхи çына (= çынна) калаççĕ. Стф. 37. Чи вăй питти вăхăтне унта ирттернĕ. Чем люди живы. Пырать патне, пăхат лайăхрах: çамрăк çын, вăй-питти вăхăчĕ...

вăйăрхан

гневаться; печалиться, скучать. Сред. Юм. Чипер валеçĕр, никама та: сахал лекрĕ, тесе, вăйăрханмалла ан пôлтăр. Ib. Вăйăрханса ларать = куйланса ларать. Н. Седяк. Вăйăрханас = хуйхăрас. Стюх. Вăйăрханат, скучает по какой-либо вещи. || СПВВ. Вăйăрхан, прогневаться.

вăкăр хӳри

назв. раст. Ст. Чек., Н. Якушк. СПВВ. N. Вăкăр-хӳри анкарĕнче пулат, ăна çиеççĕ. СТИК. Вăкăр хӳри, подорожник (растет на жестких местах). || Назв. урочища в поле с. Кошек-Ново-Тимбаева, б. Буинского у. К.-Кушки.

вăлак

(вы̆лак, вŏлак), корыто, колода, жолоб. См. валак, вулак, арман. В. Олг. Вăлак — жолоб, по которому вода течет из колодца в валашка. Шорк. Влак (так!) — жолоб для стока воды. Мочеи. Вăлак = çăнăх юхакан валак. Хирле-Сир. Он тăрăх орапа çине шу йохат. Якейк. † Эпĕр арман тытиччен, вăлак орлă шу каяччĕ; эпĕр арман тытсассăн, вăлак умне шу пыми польч. СПВВ. X. Вăлак лартса, арман авăртас.

вăлă

дудка с клапанами (у духов. инстр.). СПВВ. КЕ. Вăлли сăрнайпа шăпăрăнах, пӳрне пусаканисем (siс!).

вăлт

(вы̆лт, вы̆лт, вŏлт), выражаться аллегорически, иносказательно; выпытывать обманом; провести (decipere). Нюш-к. Амăшĕ çинчен те çавăн пек (надо: пик?) вăлтса каланă. Она сказала о своей матери тоже аллегорически. Шел. 54. Улталасси, вăлтасси кунĕпеле ĕçĕсем. Разг. С. Мих. З9. Ыраш вăлтать (scr. вулдать) çорт(ă)ринчен. „По урожаю ярового заключают и об урожай ржи“. (Послов.?). Альш. Епле вăлтса ыйтат! (искусно выпытывает). Ib. Унтан япалине вăлтса илнĕ (искусно выманил). А. Турх. Вăлтайса калать (образно говорит). Орау. Муççи (n. viri) ялан вăлтса (намеками) калать; вăл мĕн çинчен каланине часах шăхăрса илме çук. Тюрл. Вăлтса сăмахлать = йоптарса сăмахлать, добивается намеками. V. S. Вăлтса, тĕпчесе ыйтас (допытываться). А. Турх. Вăлтас, обмануть. Якейк. Йĕтес тортсассăн, вăлтаççĕ (вручают вещь, чтобы другой взял, и при этом говорят: «йĕтессĕм!») Ст. Чек. Вăлтас — сăмах улталаса ытас. Йĕтес туртсассăн, вăлтас, теççĕ, вăлтаççĕ. Орау. Авăн яшки çынă чухне Крахвинепе итес туртрăмăр та, эп ăна халь вăлтрăм. Сред. Юм. Хăй-ха эпĕ мĕн тунине пĕлмес, çапах, пĕлнĕ пик полса, манран вăлтса ыйтать. СПВВ. ТМ. Вăлтас — çынна юмахпа каласа улталани. N. Вăлтса ыйтат. Выпытывает.

вăлтăрка

присловье к сл. ялтăркаИзамб. Т. это сл. означ. ветреную девицу). СПВВ. Актай. Йăлтăрки та вăлтăрки йысну патне ларма пыр, пултăр тутри выллятма. (Туй юрри).

вăпăр

то же, что вупăр. Магн. М. 146, 147. Н. Карм. Хăш çынна чирлетет: вăпăр çулăхнă, теççĕ; хаш çынпа, выльăха та, чĕкĕртет. Вăпăр çулăхсан, пилеш йывăçне, куç пăсăлсассăн, куçа сĕреççĕ, вар-витти пулсассăн, вĕретсе ĕçеççĕ. Ходар. Тырра вăпăр ан çитĕр, тесе, ăна (рябину-пилеш) кĕлете, тырă пури çине, кӳртсе хураççĕ. СПВВ. ВА. «Вăпăрлă çын — человек чующий». Бгтр. Вăпăр пусни — кошмар. Ст. Ганьк. Çил вăп(ă)ри, хĕвел вăп(ă)ри, шыв вăп(ă)ри, вил-кил-кайăк вăп(ă)ри, укçа вăпри, вутлă вăпăр. Пшкрт. Вăпăр (вŏβŏл) çиет. Происходит затмение солнца. Ядр. Вăпăр — упырь.

вăр-вар

подр. более или менее резким неодинаковым движениям струй воздуха. || Подр. проворному движению. Чăв. юм. 1919, 22. Хай карчăк вăр-вар алăкне, кантăксене уçса пăрахрĕ. СПВВ. X. Вăр-вар пуçтарăпăр (быстро соберем). Б. Олг. Тыткаласам вăр-вар (скорее), манă пак (т. е. ăман пек, как червяк) сӳрекелетĕн! Пшкрт. Вы̆р-вардарак каjза-ҕил (скорее)! Сред. Юм. Ĕçе пит хăвăрт тусан: вăр-вар туса пăрахать, теççĕ; тата елем çакăнса тăрсан çил вĕçтерсен, вăр-вар тăвать, теççĕ. Истор. Ар, шыв хĕррине çитсен, вăр-вар тумтирне хывса пăрахнă та (быстро разделся), ишсе каçма тытăннă. Ой-к. Вăр-вар пĕр ук(ç)а. (Йăтă). || Проворный. Истор. Вăл пит хастарлă, вăр-вар ача пулнă.

вăр

устье (употр. с афф. 3 л.). См. Золотн. 28. СПВВ. Х. Вăрри, вурри-устье реки: Сĕнтĕр вурри, Сĕве вурри. См. ворри.

вăрах

(вы̆рад’ин), тихо, медленно, долго. Шибач. Вăрах ĕçлет. Тихо работает. Самар. † Килес вăхăтсене инçе ан хур, вăрах пулĕ пире кĕтесси (нам будет казаться, что время идет медленно). О сохр. здор. Хăш-хăш хĕр-арăмсем: яшка тутлă, тутă тытакан пултăр, тесе, аша юрри вăрах вĕретеççĕ (кипятят долго). N. Кĕтекене вăрах. Для ожидающего время идет медленно. N. Кай та, вăрах ан тăр. Иди, но не будь там долго. Сир. 7. Пилсĕр кăмăла («упорное сердце») вăрахах (потихоньку) хурлăх пусса антарĕ. Ау 110. Эпир вăрахах тăмăпăр (пробудем не долго), тет, эсир, хатĕрленерех тăрăр, тет, туй тума, тет. Баран. 63. Тăшмансене кĕтесси вăраха пымаст. Враги не заставили себя долго ждать. Уфим. Вăрах тытрăм (задержал), ямарăм (не посылал), каçарăр мана. Мĕншĕн эпĕ вăрах тытрăм? — мĕншĕн тесен питĕ хĕн пулчĕ, чĕрĕс пĕлсе çитесси (разузнать). Регули 1299. Вăрах сире (вас) кĕтесси польчĕ (sic!). Вăрахрах кай. Ib. 1300. Вăрах полчĕ, не тохимарăм. СПВВ. Вăрах пулмас-халь, не особенно давно. Ib. Пит вăрах асапланнă. Мучился очень долго. N. Вăрах-тӳсĕмлĕ, нумай-ырăлахлă. N. Ку ĕçе тăвасса вăраха ан хăвар (не откладывай). N. Сирĕн çĕр çине вăхăтĕнче ирхи çумăр та, вăрах çумăр (тихий дождь) та çăвать. Ст. Шаймурз. Çав ылттăн çеçкене хăçан куç ӳксе, вăрах хаяр, хĕн хаяр ӳксе тăкăнĕ... (Из наговора). Ib. Мĕшĕн кăсем пит вăрах (долго) çиеççе? тет (он). Ib. Мĕшĕн вăрах тăратăр? Часрах школа вĕренме пырăр, тет. Что вы медлите? Скорее идите учиться в школу. Т. М. Матв. Ĕçкĕре, ватă çынна пысăк черккепе эрех е пысăк куркапа сăра парсан, хăйĕн ĕçсе яма хал çуккине е, ĕçсен, ытла ӳсĕрĕлессине пĕлтерсе, ĕçтерекене çак сăмаха калать: ватă лаша вăраха пыраймаст (долго не протерпит) тет; ĕçтерекенни, тавăрса: ватă лашана шанса кӳлеççĕ, тет.

вăраха кай

замедлить, затянуться, задержаться. СПВВ. Вăраха кайма (замедлиться). О сохр. здор. 132. Çавăнпа та тӳрленмесен, вăл чир тата вăраха кайсан (если болезнь ватянется). вара лекĕр патне кайса, вăл панă эмелсемпе тӳрленес пулать. N. Вăраха кайнă чире эмелçĕ тӳрлетме пăрахать. Врач отказывается лечить затяжную болезнь. Календ. 1907. Ир тытăннă çил каçченех вĕрсен, вăл вăраха каякан çăмăра, тăмана е юра пĕлтерет.

вăрăмкка

длинная телега; розвальни. СПВВ. X.

вăрăм тăрăх

долгое время. СПВВ. X. Вăрăм тăрăхха уяртса тарать. Долгое время стоит вёдро. || Назв. поля (уй). Урмаева. Вăрам-Тăрăх.

вăрам-хӳре

назв. птици. СПВВ. ТА. Пăлтăрччан = вăрăм-хӳре. || Золатн. Вăрăм хӳре = волк.

вăртах

(вы̆рдах), так зовут друг друга хăйматлăхи родня жениха. Н. Карм. || И. С. Степ. «Вăртах — тесть посаженного отца». Н. Седяк. «Вăртах — назван. родственных отношений» СПВВ. ТМ. Вăртах = хурăнташ. Вăртах тесе, кирек епле хурăнташа та калаççĕ.

эйхи-хайхи

слово неизв. значения. СПВВ. «Эйхи-хайхи кĕпер (?)», Вопрос принадлежит записывателю.

Эверкке

(Эвэрккэ), личн. хр. имя мужч. Альш. у СПВВ. записано какое-то слово: «Еверке».

екки

то же, что аппа. СПВВ. ТА. Çатра-Экки моя старшая сестра. В друг. лл.: эккӳ, тв. с. с., эккӧ̆ш, его, их с. с.

екремĕш

(описка вм. енкĕремĕш?) СПВВ. ТА. «Екремĕш — ерешмен», т. е. паук. См. енкĕремĕш.

элек

(эл’эк, эл’эк'), беда, горе; клевета, ябеда, жалоба, шпионство, сплетня (араб.). Ст. Чек. Унпа çыхланса, елек пултăмăр. Связавшись с ним, мы нажили себе беду. IЬ. Вăл пире элек турĕ. Он наделал нам беды. IЬ. Элек пултăмăр = пысăк хуйхăлă пултăмăр. СПВВ. Элек — сплетня. Чур.-к. Эпир каяс çул çине йĕтĕн акоа тултарнă; эпĕр илес сар хĕрсене элек парса пĕтернĕ. БАБ. Хăйĕн (тукатмăшăн) тăван ывăлĕ те старастасене темиçе хутчен элек панă: çемйисене вăл (т.-е. умершиЙ колдун) хăрата-хăрата ăнтан янă, тет.

елем

(эл'эм), флаг. СПВВ. || Флаг, хоругвь. Изамб. Тет. П. Пинер. Эпĕ пыраттăм иртсе çулпала, вĕл-вĕл вĕççе юлчĕ хура елем. Хып. 1906. № 30. Унтан пăлханакансем хĕрлĕ елем çĕкленĕ те тупăна пĕрре пенĕ. О Япон. Урамсенче елемсем çака-çака хураççĕ. Янтик. Тем праçникĕ паян, пĕтĕм урамсене елемсем çакса тултарнă (развешены флаги).

елем-селем

(эл’эм-с̚ эл’эм), неимоверно. СПВВ. Х. Елем-селем пуян çын. То-же слово и у И. С. Степ. Елем-селем. Эй эсĕ! елем-селем тумланса тухнă! Нарядился франтом!

елле

(эл'л'э), неизвестно; или; может быть; разве. Н. Седяк. Н. Карм. Чăнах та эпĕ çав псалома кунне виçĕ хут мар, елле аллă хут вула пуçларăм. Кан., 26, № 200. Мĕн чарать-ша ку ĕçе? Елле хучĕсене шăши çисе янă-и? Альш. Сан ачу ман кăмăла пит каят: елле улăштарар-и? тет. Альш. Сарă кĕпе пит килĕшет, елле санăн пилĕкĕ çинçерен. СПВВ. Елле = или. N. Елле кăмака пулать-и? Протопилась, что-ли, уж печка-то? (если дрова уже догорают совсем). Пазух. Купаста-хăяр акмашкăн та елле пахча çук-миккен? Çур штух ерех ĕçмешкĕн те елле укçа çук-миккен? N. Çав çĕрне, елле тепле, енĕ, питĕрнĕ алăксене уçса, çарранах çарамас киле тухах чупнă, хăй ирĕхне пăхатăн — килте вырта парать. Н. Карам. † Кайăк хурсем кăçкăрать, кăçкăрать, елле ӳкес çĕрĕсем шурă-ши? Кăçалхи çул эпĕ питĕ юрларăм, елле (что-ли) тăрас кунсем сахал-ши? || Когда (обьясняет причину несовершения говорящим какого-либо действия, которое ему было поручено или приказано выполнить. Повидимому, более свойственно языку детей). Ст. Чек. Мĕн турăн эс? лаша çитерме кай, терĕм вĕт сана. — Елле унта лаши çине утлантаракан çук та... IЬ. Эс мĕшĕн лаша çитернĕ çĕртен пăрахса килтĕн? — Елле унта Иванĕ хĕнерĕ те... По мненню некоторых, этот последний оборот ошибочен. Ст. Чек. Елле ес, Иван, лашăна сутатна? Разве ты, Иван, продаешь лошадь.

эмел

(эмэл'), средство, лекарство. Бюрг. Ку хăмăта тăхăнтарса парать. Лешсем: ак эмел! тесе тăраççĕ. IЬ. Мĕн эмел пĕлен? тесе ыйтать, тет. Чăвашсем, 13. Юмăçсем тутаракан эмелсем. Елш. Эмел пĕлмесĕрех пуймантăр (не спроста; какое-то указание на воздействие темной силы). † Ай-хай, тăванçăм, çунăтăмçăм, илсех килĕттĕм — эмел çук. Н. Карач. † Пĕр Турăçăм паман ăрăскала туртса-кăна илме эмел çук. Микуш. Атте-анне хĕвĕнче пиллĕх пур; хăй савса, хăй памасан, ыйтса илме эмел çук (= нет средства). СПВВ. ФИ. Эмел — им-çам: эмел пулсан, çисе ярăччĕ, теççĕ. Май пулсан, т.-е. если бы можно было. Бес. чув. 5. Вăл пит хытă чирленĕ те, нумайччен выртнă, час чĕрĕлме эмелĕ те пулман; ашшĕ пӳрчĕ тĕттĕм, сивĕ, нӳрлĕ пулнă. Çиме те çăкăрпа тăвар анчах пулнă. Хып. 06, № 8. Ун ăшне пĕр-пĕр вĕлермелле эмел хурса, шăшисем çӳрекен вырăнсене хураççĕ.

енек шăрши

ошибка вм. ĕнĕк щ.? СПВВ.

ениç

«анис». СПВВ.

енсетрен

неизв. слово. СПВВ.

енчен

плохой, бессильный (начар, вăйсăр). СПВВ.

епей

межд. удивления. СПВВ. Епей (без обьяснения). N. Епей! Пăх-халĕ, шукĕлленмен те! (и не нарядилась). У других «апай».

еремес

слово неизв. значення. СПВВ.

ерешелен

(эрэжэл’эн’), то же, что ерешлен. Вм. печатного «патша тумирĕ тăхăнса» (Сир. 301). в рук. написано: «патша тумтирĕпе ерешеленсе». СПВВ. «Ерешеленсе — принарядиться».

ерешлӳ

изукрашивание? Это слово записано без обьяснения. СПВВ.

эрĕм

(эрэ̆м), полынь. Сред. Юм. Эрĕм или арăм-утă, полынь. Зап. ВНО. Буин. Ачана сивĕ (чир) тытать, эрĕм шывĕ ĕстерес. С ребенком лихорадка, его надо напоить полынной водой. V. сапарши. Хып. О7, № 12. Тавра ялсен тыр ӳсĕ, пирĕн ялсен ер(ĕ)м ӳсĕ. Именево. Эрĕм (шуррн) хаяртан аван; ахаль çиеççĕ е вĕретсе ĕçеççĕ. Ача çуралсан, пӳсĕр çулахасран çухе çĕре çулçине çыхса хураççĕ. Собр. П. И. Орл. Хура эрĕм. Вăрмаита, çаран çинче, тата ана çинче те ӳсет. Собр. Н. И. Орл. Шур эрĕм. Ана çинче те, çаран çинче те ӳсет. Сив чиртен вĕретсе ĕçеççĕ. Вар ыратсан, чăмласа хăсаççĕ; унтан вара ăш ыратни иртет, теççĕ. Изамб. Т. 1) Хĕрлĕ эрĕм, 2) шур эрĕм, полынь. Хĕрлĕ эрĕме вĕретсе ĕçеççĕ. То же слово у А. Турх., СПВВ., Н. Седяк. У Юрк напис.: эрем (siс!): хури, шурри.

эрне

(эрн’э), хорошо бы, но... Конечно. Правда. (Каз.-тат. äрiнä). Вара çавă тăлăха юлнă хуçа ачи ялтах хуйха ӳкнĕ; эрне (правда) вăлă вăл-ку çитменшăн хуйхăрман, анчах вăлă пĕччен юлнă, çавăншăн анчах хуйхăрнă вăл. Кильдиш. Епле апла эсĕ çавă чипер арăмна, ытарса, ирĕке (scr. йркĕ) пăрахса каян; эрне (конечно), каясси кайăн, анчах санăн арăмна пĕри-пĕри ерсессĕн, эсĕ вара мĕн тăва пĕлĕн? тенĕ. СТИК. Эрне пырăттăм, пыраймап: хурăн вутти хучĕç те, хурçунатма çунтарчĕç; вĕрене вутти хучĕç те, вĕр çунатма çунтарчĕç. (Говорит дикий гусь. Этот гусь был обращен в женщину и отдан замуж за сына одного человека. Вот эта молодушка приходит к ручыо за водой. Ее подруги зовут ее с собой, говоря: «Атя, Алтьук, киле, аçу килчĕ пасартан, кулачă илсе», а она говорит эти слова): к СПВВ. ПВ. Эрне, çапла та, анчах... Эрнеччĕ те çав, анчах... Конечно, это так, но... (так-то так, но...). N. Эрне шурă пӳрт хура пӳртрен хакла ларать (правда). Зап. ВНО. Эрнеччĕ те (=мало-ли что), эрне кун мар çав паян. (Изречение, указывающее на неисполнимость желаемого). То же и в Сред. Юм. Орау. Ай-ай, кăçал пĕр кĕлетлĕх явăç кăлараяс-чĕ! (срубить и вывезти из леса). — Эрнеччĕ те, ачам, те вăй çитĕ, тем-çке. Н. Лебеж. † Хĕсĕк, хĕсĕк куçлисем шăтăк виттĕр пăхаççĕ; чармак, чармак куçлисем чаршав урлă пăхаççĕ: ĕнтĕ пырам, тийеççĕ; эрне пырăр пырасса. К. С. Эрнеччĕ, çапла тăвасчĕ те, вăй çитмест. ld. Эрне апла пулĕ те вăл (может быть, и так...). Ч. С. Эрне турă мĕншĕн пире капла тунине пĕлме çук та, ваттисем юрăннă пек пурăнмалла çав, терĕ карчăк. Образцы, 43. Эрне те каймăп Нарышкина, сăрлă çунам ӳречи хуçăлчĕ. N. Эрне, çапли çапла... Правда, оно так-то так... Изванк.? Эрне çакăн пек усал ĕçсене пурте тумаççĕ те, çавах пирĕн енче ун йышши çынсем нумай çав.

ертнĕ

то же, что арăм-йăвăççи. СПВВ. ТА.

ерхемет

слово неизв. значения. СПВВ.

Ерхерей

(Эрh’эрэj), архирей. СПВВ.

эсрел

(эсрэл), дух смерти. КАХ. Эсрел, çын патне пыма тапратсан, çынна катаранах (ещё издали) темĕнле хăратса пăрахать, теççĕ (наводит ужас). Н. Шинкус. Т. Çак çĕр çинчи эсреле çичĕ çăралă тимĕр тупăха хупса, кăвак тинĕс тĕпне янă; хăçан çав эсрелĕ тупăхĕнчен тухса килĕ, çавăн чухне тин çак çурт вырăнче, вĕлтĕрен пусса, çĕлен кăшкăртăр. (Из заклинания). Слепой. Сана Эсрел шыраса çӳрет полĕ. — Эсрел хăççан пусать-ши сана! тет. — Сана Эсрел пуçтăр! (Брань). Никит. Ах, Эсрел ĕнсерен те кăна! тесе шукăшларĕç. || Бранное обзывание (наименование). Хĕвел № 1. Пĕрне телей лексессĕн, каллах ырă сунмасть: ах эсрел... пĕтмешкĕнччĕ ăна! тет. Сĕт-к. Есрел — ругань. То же и в Тороп-к. Ядр. † Ах эсрел карчăксем! Шăтарас пек пăхаççĕ вилнĕ шапа куçĕпе! Ах эти Азранловы (чортовы) старухи! как они смотрят — точно хотят пронзить своими глазами, подобными глазам дохлой лягушки! || СПВВ МС. написано: Эсрел, çăхан — ворон. См. еще Магн. М. 112. || Эсрел арăмĕ см. Магн. М. 141.

эсрелĕ

(эсрэл’э̆), то же, что эсрел. Макуш. Тата Эсрелĕ пур, теççĕ. Вăл, çыннăн вилĕм çитсен, пусма пырать, тет. Пшкрт. Эсрелĕ çынна пусат (режет), теччĕ. Тюрл. Эсрелĕ касмасăр, çын вилмес. IЬ. Ох! тет, мана касса карĕ, тет, вилетĕп! тет. (Слова умнрающего). Пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет; шăмă-кăна, тет, хăй; аллинче çава, тет. Макка, 229. Эсрелĕ вăл çывăн чунне илет теççĕ. Эсрелĕн ĕнси çинче куçĕ, теççĕ; ăна çын чуннĕ илме килнине нумайĕшĕ кураççĕ. Н. Седяк. Чăвашсем: эсрелĕ, канавал пек, çын чунне илсе çӳрет, теççĕ. Вăл ептĕрипе мулатуксемпе чирлĕ çын патне килсе кĕрет, тет, те, сак айĕнчен атпăрипе çын ӳтне шăтарса, унăн чунне илет, теççĕ. Вăл çапла молотокпа, атпăрипе çӳренĕрен канавал пек, теççĕ. N. Пӳртри япаласене: тумтирсене, савăтсене, пур çуртра тыткалакан япаласене тула кăлараççĕ. Япаласене ак мĕншĕн тула кăлараççĕ: эсрелĕ чирлĕ çын шăмми сыпăкĕсене каснă чухне, ун юнĕ япаласем çине сирпĕнсе ан юлтăр, теççĕ. СПВВ. ИЯ. Эсрелĕ пуянпа чухăна пăхмасть, пурне те тикĕс вĕлерсе пырать. Пшкрт. Эсрелĕ пусса кайман! (брань). Питуш. Эсрелĕ çияш! (брань). Якей. Эсрелĕ çынни! (не сильная брань), Актай. Икĕ эсрелĕ хире-хирĕç пăхĕç. (Карăнтăк янаххи). IЬ. Уй варринче икĕ эсрелĕ ташлĕ. (Кĕне кĕвенти). Существует сказка о том, как Эскемер, а по другой версии — старик, запрятал Эсреля в гроб. || В. Олг. Эсрелĕ — первый похороненный на кладбище. СТИК. Эсрелĕ, эсрел — пăхма тискер çын; çынран ютăхса пурăнакан, çиленсе çитнĕ çынна калаççĕ. «Эсрелленсе çитрĕ».

эсремет

(эсрэмэт'), бранное обзывание, произведенное по мнению П. М. Михайлова, от слова «Эсрелĕ». Завражная. Ах, эсремет! Копăстана пĕтĕмпех çисе янă! (о козе). То же слово у СПВВ.

эсрехун

бранное выражение, точн. смысл которого не выяснен. СПВВ. МА. Эсрехун ачăна! киле тавранмасăр çӳрет паян, теççĕ.

этем шавкăнĕ

выражение неясного значения. СПВВ. Х. «Этем шавканĕ час тӳрленмес, Турă шавкăнĕ час тӳрленет» — поговорка про погоду, ненастье» См. шавкăн.

етти

то же, что атти (отец). СПВВ. Т. А. Козм. етти; Çатра, эт’т’и, Пшкрт äт’т’и — отец.

еччĕ

(эц’ц’э̆, эч'ч'э̆), да, так (нареч. подтверждения). Н. Седяк,. Стюх., Н. Карм., СПВВ. КМ.

эхер

(эh’эр) или экер, если. Мĕск. Ант. 24. Эхер тата икĕ кунтан кантура куланай илсе килмесен, эсĕ арăмлă нккенне те пăхмăп. СПВВ. «Эхер, мехер, ĕнчен (так написано), если, ежели».

Ехмер

может быть, яз. имя? Каз.-тат. Äхмäр. СПВВ.

Ехмет

иеизв. слово. У СПВВ написано: «Ехмет (нечайно |siс!|).» Может быть, это тоже, что ехмет, и произноситея в случаях поразительной неожиданности, как русск. ах, мать!...., с которым оно могло связаться по созвучию, при чем слово получило от русского оригинала новое значение.

ешкер

(эшкэр), многолюдство. СПВВ. Т. Ешкер тени нумай çын тени пулать. IЬ. Урамра ешкер куçать! На улице огромная толпа. Н. Карм. Пĕтĕм ешкер килсе тăкăнчĕ (говорят, когда сразу придет много народа, толпой). Н. И. Т. Пиллеччĕр, çырлахччăр, акă, асăнса, хисеплесе, ешкер пухăнса, хыватпăр; тек хывмастăр, тесе, тытса ан аптăратăр.(Моленье в «Калăм кунĕ»). Тюрл. Ешкер куçать — халăх нумай.

ыймалли

(ыjмаλλиы), украшение из бус, висящее на спине. Юрк. Ыймалли — çурăм хыçне шăрçасенчен туса çакнă. СПВВ. Ыймали — хĕрсем шăрçаран туса çурăм хыçне çакаççĕ.

ывăл-çури

то же, что ывăл-çурри. СПВВ.

ывăçла

(ывы̆с'ла), сбивать, пахтать масло. СПВВ. Уйран ывăçлас.

ылмат

(ылмат), вперемешку. Зап. ВНО. Иначе ылмаш, улмапт. У СПВВ. Написано: «Ытмат — ? ылмат калаççĕ». Объяснения нет, зн. вонроса принадлежит записывателю.

ылмаш

вперемежку, поочередно. Зап. ВНО. Ылмаш —вперемежку. Н. Карл. Ылмаш ĕçлеççĕ = пĕри каннă чух, тепĕри ĕçлет. IЬ. 7 тавлăка ылмаш çапса тăма салтак нумай хатĕрле, пĕрте чарăнас çук, тенĕ. Тюрл. Ылмаш пăхать. Одним глазом глядит, другой морщит. СПВВ. «Ылмаш = улмаш?» Вопрос принадлежит записывателю. || Не тот, который нужен. Сред. Юм. Салтаксенчен пĕри ылмаш ôрапа ôтса пырать. Один солдат идет не в ногу с другими. || Ылмаш куç, косой глаз. Т. VI, 24. (Из «кӳç -чĕлхи»)? Сред. Юм. Ылмаш куçлă, косоглазый.

ал ылмашĕнче

между делом, на досуге. СПВВ. Ал ылмашĕнче туса илтĕм (сделал).

ыппай

вот почему. СПВВ. «Ыппай начар çӳрет = вот почему, не даром же (догадка)».

ыр

(ыр), уставать. Тюрл. Сред. Юм., А. Турх. и др. СПВВ. Ыртăм е ывăнтăм. Ст. Шайм. Ырă ут кӳлекен ырман, тет. Хып. №. 43. Вара ĕлĕк хăй ĕçленĕ млатукпах ĕлĕкхи пек нумай ĕçлейми пулать, часах ырать. О сохр. зд. 112. Унăн алли-урисем ыванаççĕ ыраççĕ те, вара çын малтанхи пек хытă ĕçлеймест. Шурăм, № 26. Ку килсе ырнă пулĕ. Сказки и пред. 9. Ырса çитсен, тăтăмăр. IЬ. 25. Юманккапа юлташсем кунĕн-çĕрĕн утаççĕ, çапах алли-урисем пирĕнни пек ырмаççĕ. N. Хай Ной, куллен кая-кая, ырми-канми (без устали) ĕçле пуçларĕ, тет. Жит. св., янв. Ырми-канми Турра кĕл-тунă, типпе те пит хытă тытнă. Хăй. 07, № 15. Унта-кунта кайсанах, час ыраççĕ.

ырала

(ырала), долбить, делая паз. Орау. А. Турх. и др. СПВВ. Хăмасене ыраласа çыпăçтараççĕ.

ырă

(ыры̆), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. ЗЗ9. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сĕт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет. † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (= халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ, ырă хулă пек ямăксем пурччĕ, — тăрса юлчĕç, ай, курăнать! Полт. 56. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. З82°. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну, ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Чăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр юлаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam jffendamus hôram, h. e., ut ôppôrtunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. † Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345°). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туянать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т., VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳккелĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. IЬ. Туйеккинче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташшенчен уйăрăлтăмăр. (Из солд. песни). † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймаçть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья). СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Альш.? ЬIрă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ырă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10°. Вăрçă хушшине ырă кĕмес. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕле». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи; здесь — сговариваются убить). || Хорошо, по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çиес. Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çияс. Полт. 49. Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе, Собр. 137°. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). IЬ. 137. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), эй, ут, тур(ă), эй, ут»? Ч. К. † Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анат-касси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

ырă сун

желать добра, иметь добрые желания. И. П. Т. Мĕн вăй çитнĕ таран сана ырă сунса паратпăр, пирĕн çак панă парнене хапăл туса ил. (Уйчӳкĕ). СПВВ. ИФ. Япала парсан-тусан, ырă сунаççĕ. Ырă япала парсан, ырă сунаççĕ; усал япала парсан, хаяр сунаççĕ. Çĕнĕ инке илсен, илекеннисем: ах, Турă, тепле ĕнтĕ пулат, теççĕ. Хĕр паракансем: ырă сунсан, ырă пулĕ; хайăр сунсан хаяр пулĕ, теççĕ. N. Ырă сунса, çыру ятăм (о поздравительном письме). Юрк. Темĕн тĕрлĕ ырă сунат. Желает всяческого добра, т.-е. призывает (на него) благословение Божие и пр. Сĕт-к. Мана ыр сонакан при та çок. N. Ăна килти çемйисем анчах хываççĕ, хăш чух ырă сунан ăратнисем те пыркалаççĕ.

ырçа

(ырз’а), род короба. Альш. Ырçана хупран тырă хумашкăн тăваççĕ. Сарлака, хулан хупа икĕ вĕçне пĕр çĕре туса çĕлеççĕ те пушăтпа, тĕпне те хупранах туса хураççĕ; ăна та пушăтпа çĕлеççĕ кăшкарĕ çумне. IЬ. Пĕр ырçа пула йăтнă, тет те, килет, тет. И. С. Степ. Ырçа. Орл. П, 239. Сенки малта, ырçи варĕнче, шăпăрĕ кайра. (Ĕне). Богдашк. Ача нуммаййи ырçана хупса хавар. СПВВ. Ырçа — тырă-çăнăх хумалли. Н. Леб. Ырçи шыв ĕçĕ, кăвак кăвакарчăн вăй-вылĕ. (Ĕне шыв ĕçни). || «Ырçа — сарлака катка». Щ. С.

ытмалла

(ытмалла), «женский наряд из бисера» СПВВ. IЬ. Ытмаллăрсем пилĕкрен, усламçăсем янăтăр. См. ытмалли.

ытах

(ыдах, от ыт+ах), уж очень; слишком, чересчур; совсем. КС. Ун ачисем ытах усал (слишком злы, дурны). Кильд. † Сар пурçынтан тӳме тӳлерĕм, ытах кĕçĕн, тесе ан калăр. Сĕт-к. Ытах та номай. Слишком много, чрезмерно много. N. Ытах (совсея) выçă вилесрен, кошак вилли парса хăвартăм. Шемшер. Ах атте, ах анне! Ытах корас килсессĕн, хорăн тăрне хăпарса пăх (если уж очень захочется увидать, то влезь на березу и посмотри. Из сояд п.). СТИК. Ытах курассу килсен, пĕрер килсе кай. Если уж очень захочется повидаться, то побывай разок. Рег. 1413. Ытах (если уж) кирлĕ полсан, эп парам сана. Атмал-к. Ытах (если уж или: если уж очень) пырас тесессĕн, урапа хыçне тăрса пыр. БАБ. Хăвăр та хĕр-сут çапла çӳренине курнă пуль. Ытах (если уж) курман пулсан, вăл акă çапла тусан курăнат. Тогаево. † Ытах (если уж) тĕлне пĕлмесен, — Анаткасра, кĕтесре, улма-йывăç айĕнче. † Унтан тăван ача ытах та шел (особенно жалко). † Ай-хай, аттеçĕм, ай, аннеçĕм! Ытах (в случае, если; если уж): чиччас (=часто) килет тесессĕн, ĕнтĕ (тогда) ир килĕп те, каç каяп. † Серте яшки яшка-и? — ытах (совсем) типĕ çиесрен; пирĕн ял ачисем ача-и? — ытах (совсем) пĕччен ларасран. Алик. Мана ним те кирлĕ мар; ытах ахаль каясран (чтобы не уйти с совсем пустыми руками) ху аллунти (scr. алунту, как, кажется, и говорят) çĕрӳне (= çĕррĕне) пар. СПВВ. Ытах апла пулсан.... Если уж это действительно так...

ытар

(ыдар), найти в себе достаточно сил и решимости, чтобы отказаться от увлечения, обладания или наслаждения предметом. Ольга. Вара вăл, ăна ытараймасăр, хăй валли качча илнĕ. N. Хĕри-пăраç çине (на девиц) ытараймасăр пăхса ан тăр. Хурачка. Ытармалла мар чипер, обворожительно красивый. N. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хура халăх кӳртетĕп (надо: кӳртетне), картишне тултаратна? Хĕрме, ытарăпин, ытарăн, кăна ытараймăн, терĕн пуль. Тур урхамах кӳртетне, картишне тултаратна? Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хĕрме, ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăн, терĕн пуль. (Из «хĕр йĕрри»). N. Çавăрма çук сылтăм аллăма, ытарма çук савнă тусăма. (Из «хĕр йĕрри»). Буинск. Улăхранта улпут, аЙ, тухаймасть, улăх улмисене ытара (надо: ытарса). Ч. Й. Çак тăвансем кунта килсен, ытарса яраймасăрах, каç турăм. Собр. 31. Çын кăмăлне ытараймасан, хăйне явăр пулнă, теççĕ. N. † Ылттăн укçа памасан, ытармастпăр аппана. Альш. Иç килмĕттĕм çак киле, хамăр тăван йыхăрать, ытараймăн (надо: ытараймăп?) тăван кăмăлне. Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Хура халăх кӳртетни, карту ăшне тултаратни? Хĕрне: ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăп, терĕн пуль. (Хĕр йĕрри). Шемшер. † Порохотпа порохот хирĕç полсан, ытарими-ытарими кăçкăраççĕ; тӳр хĕрĕпе тӳр ачи хирĕç полсан, ытарими-ытарими поплеççĕ. Дик. леб. 48. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ (siс!) çĕр пӳрте кайса хупнă. Юрк. Кăмăлне килнисене, ытараймасăр, пĕр-ик хут та вуласа пăхнă. † Ытарайми тăвансенчен епле ытарса каям-ши? Ст. Дув † Тăванăм, тăванăм, тав сана, епле ытарам эп сана? Кубня. † Ик аллăмра икĕ кĕмĕл çерĕ, кăшне кăна ытарса кăшне хывам-ши? Ялта-кăна икĕ савнă тантăш пур, кăшне ытарса, кăшне каям-ши? Чур.-к. Ах, вăрман, сĕм вăрман! ытармалла мар сана, пытармалла сан мана. Сред. Юм. Ытла пит ытарайми (обворожительная) хĕр те мар-çке çав — аптратнă çавна илесшĕн! Юрк. Вĕсене курсан, хам та, алăри ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, ытараймасăр, тăраниччен калаçаттăм. Ст. Чек. Ытарма çук аван! «До беспредельности хорошо!». Сир. 82. Эпир турă ĕçĕсене вут хĕлхемне курнă пек анчах куратпăр, çапах вĕсене пăхса ытарма çук. СПВВ. Х. «Ытарас, ытараймас». Срв. ыт, ытă. Т. М. Матв. Тав сана! — Ытармалла мар сана!

ытă

(ыды̆), нечет. Ст. Чек. «Ытă = хăрахшарăн» СПВВ. ЕХ. «Ытă — мăшăрсăр' СПВВ. ТМ. «Ытă = мăшăрлă» (Это, конечно, неверно). Вил. йăл. Хăймалуне ытă пĕçереççĕ: ăна ак мĕшĕн ытă пĕçереççĕ: тĕкел пĕçерсен, çулталăк иртиччен çуртран тата вилĕ тухать, теççĕ.

ытти-маса

даже. СПВВ. «Иçмаса, ытти-маса = даже».

ыттăмарса

(ытты̆марза), хоть бы по крайней мере. СПВВ. Ыттă марса, ыттă маса, ыттă марлин.

ыхра килли

(к̚илли, к̚илл), ступка для толчения чеснока. СПВВ. МС. Ыхра килли. Начерт. «Ыхра килли — иготь».

и

(и), долото. В. Олг. Хун (= свое, твое) ина исе кай. IЬ. Çак ия (ие) исе кай. То же слово в Щ. С., Хорачка, Пшкрт. Где-то есть ф. тв. п. ипеле. СПВВ. ТА. И=пĕчĕкçĕ пăра.

Ие

(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’илҕи пэ̆дэ̆рэ̆нцэ̆к ползасы̆н иа пэ̆лäтäзä (заплёл), тэччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.

ийĕ

(иjэ̆), долото. Б. Олг., Изамб. Т. и др. СПВВ. Ийĕ = ăйă. См. ăйă.

иксӳ

(ик’сӳ, иксӳ) икота. СПВВ. ЕС. Иксӳ = çын пырĕ темĕскерле якăртса кайнине калаççĕ. Иксӳ юлсан, ăна е тăванĕ, е юлташĕ асăнат имĕш. В. Олг. Иксӳ килет = икота. Хурамал. Çина (siс!) иксӳ килсен, килте аçăнни пулат, теççĕ. Чертаг. и Якей. Иксӳ кĕрет — тăванĕсем асăнаççĕ. Ст. Чек. Иксӳ ерчĕ. Явилась икота.

ил

(ил'), неизв. слово. Встреч. в выражении ил пек. СПВВ. МА. Вăт сĕтел мĕн талкĕшиех йĕпенсессĕн, ил пек теççĕ. Если стол и т. п. будет вымочен (мокр) по всей его поверхности, то говорят: ил пек. См. илпек, илпĕк, илпет. И. И. Орлов (Орау). Унăн çĕрĕ ил пек выртать. У него земля много (значение «ил» неизв.).

илемлĕ

(ил'эмл’э), красивый. Сред. Юм. и др. СПВВ. ЛП. Илемлĕ = чипер. Альш. Кунта сат пек: илемлĕ, кăмăла каймалла, пăхма куçа илемлĕ. Юрк. Çынсенĕн (пӳрчĕсем) авă епле пуринĕн те аван, вĕрçĕнĕ, пăхса тăма илемлĕ.

илен

(ил’эн'), назв. костюма. . Чек. Илен — короткий халать с рукавами у девушек и старух, из синей матери носят на праздниках. На свадьбе хĕр-çуммисем надеваютт, «илен», перевязываются «симĕс пиçиххи», надевают «тухья», сверх тухья «калпак» (особый головн. убор). СПВВ. Вăрăм илен тăхăнса, вăрăм пулăп, терĕнем? СПВВ. «Илев = пустав сăхман, шупăр». И. С. Степ. «Илен — одежда». † Илен тăхăн. СПВВ. Илен — хĕрарăмсем тăхăнаççĕ. СПВВ. ПВ. «Илен, кăтат, хыс, шупăр — одно и то же почти». N. Атте аппана илен илсе янă.

иленкĕ

(ил’эн’г’э̆), привлекательность, красота. Сред. Юм. Ним иленки те çук = илем çук. СПВВ. Х. «Иленкĕ = илем? (вопрос — его). Нимĕн иленки çук». СПВВ. «Иленкĕ: нимĕн пленки çук = илем? (вопрос — его). В значении этого слова сомненнй быть не может. Стюх. Çăв (лета) иленки манăн çавсемчĕ (березы).

илес-милес

(ил'эс-мил'эс), сам не в cебе, страшный, словно из другого мира. Альш. Вилме выртнă çын та илес-милес пăхкалать. Тюрл. Илес-милес полса карĕ: куçнç-пуçне чаркаласа пачĕ, таларса, хĕрелсе карĕ, кăвакарса карĕ. Сред. Юм. Кампа вăрçма тӳпелешсе çӳрерĕн-ха? ытла пит илес-милес полса килтĕн-çке. Юрк. † Çамрăк чухне пултăм илее-милее, хампа пĕр тăвансене сивĕтрĕм. Изамб. Т. Илес-милес çын — «страшный человек». IЬ. Илес-милсс (страшно) çиленсе килчĕ. || Стюх. «Илес-милес — причудливо». Сообщ. Н. М. Кедров. N. Ах Турă, Иван илес-милес тумланса çӳрет! — Çеркей илес-милес ĕçсе çӳрет. — Арăмсем илес-милес ташлаççĕ. СПВВ. Илес-милес урийĕсене. || Очень нарядно. Янтик. «Илес-милес тумланнă ку = оделся очень нарядно».

илĕм-тилĕм

первые слабые лучи рассвета. СПВВ. КЕ. Илĕм-тилĕм — ирхине шурăм-пуç килеччен кĕлт тул çутти палăрни. См. иллĕм-тиллĕм.

илĕртмĕш

(-мэ̆ш), соблазнительный. † Чун илĕртмĕш хĕрсем, соблазнительные (прелестные) девушки. СПВВ. Чун илĕртмĕш хĕрсем лараççĕ. || Клеветник.

илĕх

(ил'э̆х’), пополнеть, поправиться. КС. Аннан ачи илĕхрĕ хитреленчĕ, туллиланчĕ, ӳт хыврĕ. СПВВ. Х. Илĕхес. || Начать смеяться, возиться, барахтаться (о маленьком ребенке, развивающемся телесно и духовно). Ст. Чек. Ача илĕхекен пулчĕ; ача кулакан, çапкаланакан пусассăн, калаççĕ. IЬ. Çамрăк ар кулкалат, кашкăркалат, çавна калаççĕ: илĕхет, тесе.

илкĕрт

(Ил'г’э̆рт'), то же, что илĕрт. СПВВ. «Илкĕртеччĕ — вместо илĕртеччĕ».

Илпек

(Ил'бэк), изобилие, спорынья. СПВВ. «Илпек, илпеклĕ пултăр, изобилие, спорынья» (т.-е. abundantia). Срв. Золотн. 12, Начерт. 89. СПВВ. МС. Илпек: ку çаран санăн илпекрех, теççĕ.

им

(им), исцеленне. Букв. 1904. Им пултăр, сип пултăр. || М. П. Петров. «Им — лекарство; лечебное средство в виде напитка». СПВВ. «Им парăр, имлес». Сирах. VIII. Турă çĕршыва имлĕх-сиплĕх панă, анлă-пуçлă çын çĕршыв имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Турă хăй хăватне кăтартасшăн йывăç имĕпе йӳçĕ шыва тутă кӳртмен-и? Эмелçĕ хăй пĕлнипе этеме имлет, чир-чĕр инкекенчен хăтарать. Эмелçĕ, тĕрлĕ им-çам хутăштарса, эмел тăвать. СТИК. Лекĕрсем панă име илме хăрама кирлĕ мар. N. Иванăн хĕрĕх кăшăллă пичĕке пур, тет. Пĕр пăккинчен пыл юхать, пĕр пăккинчен им юхать, тет. (Такмак). См. сим.

им-юм

(имjум), жидкое лекарство. Альш. Им-юм илсе килтĕмĕр. IЬ. Им-юм ĕçет. || Лекарство. Н. Карамалы. Им-юм = эмел. СПВВ. ИА. Вырăсăн им-юм, чăвашăн вĕрӳçĕ чĕртет, теççĕ. У русских вылечивают лекарства, а у чуваш — знахари. Н. Изамб. Вăл имне-юмне çĕрĕк çăнатапа туртса килнĕ (Ашаматман-карчăк). Паас. Им-юм — заклинания, при помощи которых лечат болезни. || М. И. Петров. «Им-юм — тары-бары». || «Нечисть вообще» (т.-е. злые Духи). Кудемер. Им-юм — лăп(лôп)-лан. См. лăп-лап. Стеф. 18. Темĕн тĕрлĕ им-юм çулăхĕ. || Дрянь, т.-е. человек, не имеющий значения. Сред. Юм. Им-йôм = дрянь. IЬ. Çавăн йыш им-йôм та полса çынна канçĕрлесе çӳрет те, кули ытти канçĕрлемĕ. Если уж такая дрянь не дает (человеку) покоя, то что говорить о других! См. юм. || Порядок. Употребл.. в выражении: имĕ-йôмĕ те çôк, в беспорядке. Сред. Юм.

им-çам

(-с̚ ам), лечебное средство, лекарство. Изамб. Т. Шибач. и др. Хып. 1906, № 28. Апат-çимĕç ытлашши çиессипе ĕçмене ытлашши ĕçессинчен чарăнни этеме вăрăм ĕмĕрлĕ тăвакан им-çам пек. СПВВ. Х. «Им-çам = лекарство, общ. обозн.». Чума. Çавăнтан ытла урăх аван ниепле им-çам та çук. Чăвйп. 35°. Лекĕрсем чĕртеççĕ çынна имçампа, хăватпа мар. Кн. для чт. 124. Пăлан юнне им-çам (амаль,) вырăнне ĕçеççĕ. СТИК. Им-çам. (Это слово) употребляется, когда приходится обходить настоящее название предметов: мышьяк, водка, снадобья, употребляемые для предосудительных целей. || Мазь. Альш. Çанне-çурăмне им-çам сĕрет. Натирается мазью. || Проклятие (гибель?). СПВВ. МС. Им-çам = ылханнн. Имĕ-çамĕ тупăнас(с)кер! Питушкина. Им-çам топăнашшĕ! Чтобы сгинуть! (Брань). || Всякая дрянь. Икково. Им-çам = тĕслĕрен-тĕслĕ пор япăх япала. IЬ. Пор им-çама похса, мĕн тăван-ка?

имен

(имэн'), стесняться. А. Турх. Ст. Чек. СПВВ. «Именес = вăтанас». СПВВ. Х. «Именес — ĕмĕтĕнтен имексе анчах юлаççĕ». N. Ан именсе тăр ĕнтĕ, лар, пĕрер курка та пусан ĕç ĕнтĕ. Зап. ВНО. Чупса кĕтĕм карташне, пӳртне кĕме иментĕм (не осмелился). N. Турăран хăраман, çыннăран именмен çын тĕнчере ырă курмас. Хорачка. Именсе тăрат. Стесняется (напр., не говорит). КС. Ун патне кĕме иментĕм. Я постеснился, «не посмел» (в народн. знач. последнего слова) войти (зайти) к нему. Не суди бедн. Çын пирĕн çине çавăрăнеа пăхрĕ те, пит именчĕ. Зап. ВНО. Иментĕм, не посмел, постеснился. Ан именсе тăр ĕнтĕ, лар, пĕрер курка та пулсан ĕç ĕнтĕ. IЬ. Иментĕм, аят-çиме лармарăм. || Чувствовать некоторый страх, опасаться. Тюрл. Именсе выртрăм кĕçĕр (к’ӧ̆з’ӧ̆р). Эту ночь я провел (пролежал) в страхе. Альш. Çĕрле тĕттĕм çĕрте çӳреме хăратăп, темĕскертен чун именет (жутко бывает). Сред. Юм. Пĕрте именмесĕрех, шывва кĕрсе кайрăм. Без всякой боязни в воду вошел. Сирах, ХLI. Тӳрепе пуçлăх умĕнче суя суйма именĕр. || П. С. Степ. «Именес — побаиваться, с большим почетом относиться». || Не решаться. Сред. Юм. Хаклă япалана ôкçа нăмай кирлĕ те ôна, пĕччен илме иментĕм çав. || СПВВ. «Именме = повиноваться». || Брезговать. СПВВ. Имен; именсе çирĕм = с брезгливостью. || Воздерживаться. Стюх. «Именет, воздерживается».

имĕш

(имэ̆ш), будто бы; говорят, что. Юрк. Сирĕн Курмăшри (чит.: Кăрмăшри) фотографăн чăваш кĕлеткисем (снимки) пур имĕш. Бюрганский. Ĕлĕк авал имĕш чӳк тунă чухне çын пусма хунă, тет, унтан вара турă, этеме хĕрхенсе, ун вырăнне така пусма хушнă, тет. Юрк. Петр Петрович, эсĕ имĕш татах вырăнсăр тăрса юлтăн, теççĕ; вăл хыпар тĕрĕс-и? IЬ. Эсĕ утилни вăрманне каснă имеш; вăл ĕç тĕрĕс-я, тĕрĕс мар-и? СТИК. Ваттисем каланипе, сăвăр пуян аччинчен пулса кайнă имĕш. О Японии. Таса вырăнсене çынсем юри аякри çĕрсенчен кĕлтума. пуççапма çӳреççĕ. Аякка кайса кĕл туни Японсен шухăшĕпе пит сăвап. Çапла аякка кайса çӳреме пĕр таса (святой) çын хушнă имĕш. Ст. Чек. Вăл имĕш вара (или: вара имĕш) ăна хĕненĕ. Он его будто-бы прибил. || Догадка, слух. СПВВ. «Имеш: вăл имĕшпе-кăна калать = будто; но догадке». IЬ. «Имĕш = будто: вăл имĕшпе çӳрет; вăл пирĕн пата килнĕ имĕш те каланă имĕш». Альш. Чиркăва куçарма саккун çук, тет, имĕш.

имчет

(имζ'эт), разминать (напр. картофель). || Спльно поколотить (кого). Имчетсе пăрахнă. Избили. М. Яльч. Т.; СПВВ. Имчетес = лучăркас.

имшер

(имжэр), слабосильный, тощий, хилый. И. С. Степ. Имшер — слабосильный, тощий. Ядр. Имшер — плохой, тощий (о ягненке и пр.). Сред. Юм. «Имшер ача — 1) худой, 2) бледный, З) плакса». Около Ракова. Имшер (типшĕм) — хыткан (типшĕм) çынна калаççĕ; ача-пăча начар çуралсан та: ех, ачи типшĕм-çке! теççĕ. Н. Карм. Имшер выльăх теççĕ начар выльăха. Янтик. Ачи пит имшер (слабый) ун, апат та çиес çук. СПВВ. Т. Имшер тесе çинçе, начар çынна калаççĕ. СПВВ. ЕС. Имшер = типнĕ, хытнă шăм-шакăлă, начар çын е выльăх, Калашн. † Ман имшер урамсем хуçăлчĕç-анчĕç. || Вялый; растяпа, висляй. К. С. Е-е (долгое э), имшер! Эх, растяпа (висляй)! || Н. Узеево. Имшертерех пурăнаççĕ. Живут плоховато.

имши

слово. значение которого мне неизв. СПВВ. «Имши».

имшĕр

Зап. ВНО. Имшĕр, худосочный. СПВВ. Т. Имшĕр тесе начар çынна калаççĕ. Эта форма, с гласным «ĕ», сомнительна.

инкек

(ин’г’эк’, ин’гэк), бедствие, беда, несчастье. Сред. Юм. СПВВ. «Инкек — в смысле неожиданной беды главным образом». Инкекпе çын пусăрнать, теççĕ. Несчастье придавливает человека. Алекс. Нев. Новгородра инкек çине инкек тухса пынă. N. Акă инкек! Ку ачу аллине ăçтан ӳксе капла сиктернĕ, кин? N. Çиме çитменни пĕр инкек. || Материальный вред. Шорк. Лаша вилсе пĕр инкек кортăм. Шибач. Инкек полчĕ. Стряслась беда (напр., пропали деньги — окçа çохалать). КАЯ. Инкекĕ тупăнĕ вăл, ырри çук! До беды не долго; чего хорошего, а это как раз! Кратк. расск. 20. Вара эсир: пирĕн тата кĕçĕн шăллăмăр пур, тесе, мĕшĕн каларăр вăл пуçлăха? Эх, ачамсем, манăн инкекĕме (на мою беду) каланă эсир! Жит. свят. Февр. Св. Агафия тĕрме сыхлакансене инкеке кӳртес мар тесе, Христосшăн та аеап курасшăн пулса, тĕрмерен тухса кайман, çавăнтах турра кĕл-туса тăнă. || Бранное обзывание человека или предмета. «Инкек — усал сăмах пулать». М. Шевле. Çын вилесрен хăраса пĕртен-пĕр лашине пусса парать çак инкеке (т.-е. киремети). Юрк. Пĕр чыкан ачи кĕлете вăрлама кĕнĕ. Ăна хуçисем тытнă та, кăна, инкеке, мĕн тăвар-иш? теççĕ. Альш. Эй инкексем! тесе калать, тет; вăл хăех илсе кайнă, тесе калат, тет. Инкек — слабый, ничтожный человек. Турх. Çын лашине çиленсе каланă: инкек! шуйттан пуçĕ! мур хирменĕ! Чарăнса тăрать тата, пăх çиен! М. В. Шевле. Кил хуçи ĕнтĕ тем пекех ӳкĕнет ко инкеке (т.-е. киреметь) çăмăрпа торăран хăтăлтарнăшĕн. N. Мĕн теççĕ-ши ăна, инкеке?!.. Как же это оно называется, шут бы его побрал! (говорит о растении, названия которого не знает). || Инкек — назв. божества. Хурамал. Магн. 113. || Назв. злого духа. Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне-çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр (инкек — хуртпа перекен усал). Самар.? 77 тинĕс уттинчче сарă ту, сарă ту айĕнче сарă чул, сарă чул айĕнче сарă каччă. Сарă каччăн шăлне-çăварне хăçан та хăçан хур çирĕ (scr.: сирĕ), инкек çирĕ (scr.: сирĕ), çавăн чуне инкек çитĕр, хурт çитĕр (инкек — хуртпа перекен усал). (Из шăл-суран чĕлхи).

инкеклен

потерпеть нужду, горе. КС. Ача-пăча таврашпе (= таврашĕпе) нумай инкекленсе пĕтрĕ вăл. Дети доставили ему много горя. То же слово и у СПВВ. IЬ. Эй çав выльăхпа нумай инкекленсе пĕтрĕм. Много, я беды видел от этой скотины (т.-е. скота).

инкек-синкек

беда (какая-либо). Зап. ВНО. СПВВ. Инкек-синкек — пĕр-пĕр айăп пулни.

иплеш

сладиться, обьединиться. СПВВ. КЕ. Иплешес (почему-то с ударением на и). Лаша кĕтӳ кĕтес умĕн çынсем, пĕр çĕре пухăнса, кĕтӳре çĕр лаша пулсан, вунă ная уйăраççĕ те, пĕр кунне вун лаша, тепĕр кунне тата вунă лаша хуçисем кĕтме каяççĕ. Çав вуна лаша йышĕсем пĕрлешни иплешес пулат.

ир

(ир), утро; утром. Быт. I. Каç пулнă, ир пулнă: пĕр кун пулнă. Ир пулчĕ. Наступило утро. N. Карĕ-карĕ, тет, хай старик, ир тăрса, каçчен çаплах карĕ, тет. Пухтел. Кăçал çуркунне ир килчĕ. Нынче весна наступила рано. IЬ. Кăçал çуркунне ир килмерĕ (н. поздно). IЬ. Ир тухса, каçчен çаплах туптарнă (ехал на лошади). тет. Рег. 1477. Ир килет те, каç килет. Коракыш. Тепĕр ир çинче, на другое утро. М. Яуши. Ир пусан, по наступлении утра. IЬ. Тепĕр ирне, на другое утро. СТИК. Вăл паян ирех сыпрĕ, кĕлĕрен тухасса та кĕтмерĕ. Он выпил сегодня очень рано — не дождался конца церковной службы (т.-е. обедни). Трехбалт. Ир авăтакан куккук кукша пулать (ĕçне тумасăр малтан ан мухтан). Сред. Юм. Эпĕ паян кĕлле иртерехех (совсем рано) кайрăм та, ирхинех çитрĕм (успед к заутрене). N. Пĕр такăнсан (если споткнешься), ирччен, теççĕ. Уж оно если не везёт, так не везёт. (Послов.: за одной неудачей — другая). Сред. Юм. Ир тăракан тулă пĕрчи тупнă, тет. (Послов.). Ист. Ире хирĕç (к утру) Мстислав пиччĕшне çĕнтернĕ (разбил). Актай. Ку арăм тепĕр ирне тăчĕ, тет те, васкаса каять, тет. И. Седяк. Ир авăтакан куккук кукша пулнă, тет. Рег. 1475. Ир вăл тăчĕ, ора сырчĕ, апат çирĕ, томланчĕ, вăрмана кайрĕ. Рег. 308, Якей. Эп кортăм она ир. Рег. 635. Чан çапнине ир илтрĕм; ир чан çапнине (ирхи чан çапнине) илтрĕм. Орау. Çывăрма выртма ир халь; выртман пуль-ха, каям. Лечь сейчас еще рано; вероятно, еще не лёг — пойду. 1-ая кн. для чт. 1912, 21. Пиччесем иккĕшĕ те ирех вăрмана вутта кайсаччĕç. Мана ирек пулчĕ. † Иртен ĕçе каç тухать (бессмыслица?). N. Эпир пĕре çулахи ир ирех хамăн юлташпа Çавал (р. Цывиль) хĕрне пулă тытма карăмăр. Сюгал-Яуши. Çулла пĕр лайăх ир эпĕ ирех тăтăм та, пусма илсе, пулă тытма карăм. † Порçăн тоттăр çавраки каç полттипе вĕлкĕшет, ир еннипе (к утру) лăпчăнать. Актай. Ир çинчен (на утро) хуçи анчĕ лапка патне, итлекелесе тăрать. Тим.-к., Якей. Тепĕр кунне ир çинче кĕтӳне хăваласа уя тухрĕ. IЬ. Ир çинчен сĕчĕсене суса хăварчĕç, тет те, вугă çиме кайрĕç, тет. СПВВ. «Ир çинче вм. ирхине». Тим.-к. Ир çинче хуçа ыйăрне пăхнă, анчах çук пулнă (его не было). Б. Хирлепы. Вара кукша, ир çине тăрсан, йытă çурине çав ихерче пачĕ, тет. Яргуньк. Ир çине яван пăхать те, çырмара пĕр вар хушшинче выртать, тет. N. Пĕр праçник ир çинче эпĕ çытармаран тавăрăвтăм. Бес. чув. 14. Тата çавăнтах пĕчĕкçĕ кӳлĕ те пурччĕ; унта эпир, ачасем, ир пуçласа каçчен, аппаланаттăмăрччĕ. N. Ир çинчен тăртăмăр та, пирĕн кăнтăрла çитнĕ. Рег. 1374. Халь иртерех (еще рано, рановато) полать, эп каймастăп. Юрк. Атăл кĕркунне ир (рано) шăнсан. Никитин. Арăмĕ: ир пуйрăмăр-ши, каç пуйрăмăр-ши? тесе, хĕпĕртенĕ. Хуйхă. Мĕншĕн иртерех çитмерĕн? Почему ты не приехал раньше? Якей. Иртен илсе, каçчен, с утра до вечера. Шибач. Тепĕр конне тăрчĕç (встали) ир çинчен. С. Ирех сиксе тăчĕ (вскочил). Ир. Сывл. 27. Хĕвел иртен ир тухать.

ирлесе

(ирл'эзэ), утреннею порою (т.-е. в пределах утра). СПВВ. ВА. «Ирлесе — по утру». Ч. С. Çав кунне çăмăр ирлесе çума пуçларĕ те, кăнтăрлаччен çаплах çурĕ. СТИК. Эпĕ çывăрса тăтăм та, ирлесе пекех туянчĕ («мне показалось, как будто утро»). СТИК. Ирлесе килте-çуртра ĕç ниçта çитме çук пулать. IЬ. Ыран ирлесе вăрмана, тăрса, каясчĕ-ха! N. Те автан авăтнă вăхăтра, те ирлесе килĕ вăл. СТИК. Вăл паян ирлесех сыпнă пулас, çавăнпа питех ӳссĕр мар. Он, кажется, выпил еще утром, поэтому и не очень пьян. Здесь А. С. Курушин сделал примечание: «В этом примере также можно употребить «ирех», но тогда смысл изменится. Смысл этого выражения отличается от смысла другого тем, что тут говорящий хочет выразить, что он выпил не сейчас, а давно, еще утром, а во втором выражении (ирлесе?) говорящий выражает то, что N. выпил сегодня очень рано, не указывая отдаленности этого времени от настоящего момента». Шорк. Вăл паян ирпе ирлесех таçта тохса карĕ. Часосл. Эй туррăм, туррăм, ирлесе сана кĕлтăватăп.

ирĕм-вирĕм

«плохое, негодное слово». СПВВ. ГЕ. Ирĕм-вирĕм сăмах = усал (,) кирлĕ мар сăмах — виревсĕр (киревсĕр?) сăмах (,) теççĕ.

ирĕш

(ирэ̆ш), отруби, ржаные и пшеничные. Чертаг. Шибач. Пшкрт. Тол ирĕшĕ, пшеничн. отруби. || Пшен. отруби. | Гороховые отруби. СПВВ. Т. Пăрçа çăнăхне алласассăн, хупписем юлаççĕ, çавна ирĕш теççĕ. || N. Ирĕш — шелуха гречи.

иртӳçĕн

Ч. П. Кайран иртӳçĕн шик! шăхăртăм. Проходя последний раз, я свиснул. СПВВ. † Сирĕн урамăртан виççĕ иртрĕм, виçĕ иртӳçĕн те каç иртрĕм. Сунчел. Сирĕн ăрамăрпа виççĕ иртрĕм, виççĕ иртӳçен каç иртрĕм.

ирт

(ирт', ирт, єрт), очищать от сучьев, от лишних листьев. Виçĕ йывăç касрăм, турачĕсене иртрĕм. Пшкрт. Коβы̆ста (капусту) єрдäс. СПВВ. Х. «Иртес — обстричь, напр. сучья дерева; пăрçа иртес — вычистить (горох) от сору». Чебокс. Халь сапакисемпех татар, кайран иртĕпĕр. Шибач. Чăпта ирт, очищать сотканный куль от мохров. || Выдергивать, КС. Сысна шăхчи хуртлансан, хурчĕсене иртеççĕ (червей). IЬ. Лаша çилхине-хӳрине иртеççĕ (чистят), куршанăк ерсен. IЬ. Пăрçана пĕçерес уммĕн иртеççĕ (очищают от посторонних примесей: ненужных зерен и пр.). IЬ. Айттара! (ударение на первом слоге; второе и третье «а» лабмализованы) ачин пуçне иртсе янă! Ах, как оболванили (обкатали) его мальчишку! (т.-е. остригли, м. б. очень гладко, а может быть — неровно). В. Олг. Ирт — чистить, напр., капусту, отрезая стебель, — веревку, ощипывая мохры (тĕкне). Так и в Тюрл. Юрк. Калăн: манăн аллăм-урамсене пуçăма иртсе янă, тесе (отсекли). Собран. † Туратлă явăç касас терĕм, иртессинчен хăрарăм.

исетле

(изэтл’э), нежить. СПВВ. «Исетлеме = нежить».

искĕлет

неизв. слово; м. б. то же, что иксĕлет «убывает». СПВВ. «Искĕлет».

искĕрт

(иск’э̆рт', искэ̆рт), держать ребенка, чтобы он мог удобно испражниться и выпустить мочу. И. С. Степ. Искĕртес. КС. Искĕр = ача сыстарас, шăртарас. СТИК. Искĕртес = сыстарас, шăртарас ачана. СПВВ. КЕ. Искĕртни — пĕчик ачасене амăшĕсем, икĕ пĕççинчен тытса, искĕртсе лартаççĕ; какка тутарни. Городище Буинск. к. Ачана искĕрт. Держи ребенка в положении, удобном для испражнения, и заставь испражняться. Ст. Чек. Искĕрт ачăна = тытса сыстар ачăна, шăрт. N. Çав çӳпĕ çинех тата ачасене искĕртеççĕ, унтан вара вăл та çĕрсе шăршланать. О сохр. зд. Ачасене искĕртмелли пĕр-пĕр савăт тытас пулать. То же слово, и в том же значении, есть в Шибач., Хорачка, Изамб. Т. и др.

иçмаса

(ис'маза), даже. СПВВ. «Иçмаса, ыттимаса = даже». А. Турх. Иçмаса Иван та мана хирĕç. Даже Иван, и тот против меня. || Хотя бы, по крайней мере. Сиктерма. Иçмаса амăшĕ килинччĕ. Хоть бы ее мать пришла. IЬ. Каччăн пурлăхĕ пумасан та, иçмаса сăнĕ пултăр (пусть хоть будет не дурён собой). Ашшĕ-амăшне. Ăна кичем пек пулнă. Вăл каланă: пуçанамсем килсе каймарĕç иçмаса паян, пĕрте пĕччен ларас килмест, тенĕ (хоть бы они пришли, и того нет). Сред. Юм. Кĕршессе кĕршнĕ юне, иçмаса апатне те пôлса çитермес (хоть бы кормил, и того нет). Изамб. Т. 40°. Иçмаса çапла ĕçтерсен парăсăн. || По крайней мере хоть... Изамб. Т. 40°. Ул иçмаса çынна панă, тет. Тюрл! Иçмаса пăртак парать-и?

итем

(ид'эм), гумно. См. анкарти. Сред. Юм. То же слово в Аттик. СПВВ. КМ. «Итем = анкарти». Сред. Юм. Итем тесе кил-çôртран ăрасна ял хыçĕнче кĕр-кôнне авăн çапма тыр кӳртекен çĕре калаççĕ. Онта паранксĕм лартаççĕ, тăта утă та çăлаççĕ. Пôс хĕрнелле хӳреллĕ çынсĕн итемĕ те пахчи те пĕр çĕртех пôлать; ял варĕнче ларакан çынсĕн çôрт вырнĕлĕх çĕр З60 квадр. саж.-çиç пôлать те, тепĕр З60 квадр. саж. çав итем илеççĕ. Сред. Юм. Халăхпа пăхса çӳренĕ тôхне итем йышăнса йôлсан: итем илсе йôлтăм, теççĕ. Четыре Пути. Ирхине тăрсанах, пурте пĕрле ирхи кĕлĕ тăваччĕç. Унтан хăшĕ хире каяччĕ, хăшĕ итеме. || СПВВ. «Итем = йĕтем = ток».

ихĕрешхе

то же, что ихрешке. СПВВ. Ихĕрешке.

ишĕк

(ижэ̆к, ижээк'), развалившийся. Обвал, развалина. КС. Çурчĕ-йĕрĕ ишĕк (в развалинах). СПВВ. Х. «Ишĕк — обвал, развалина».

ишкĕм

гребля? СПВВ. «Ишес, ишкĕм. Шур Атăлсем урлă каçнă чух, эпĕ юрларăм ишкĕме ишнĕ чух».

уй

(уj), ой (оj), поле. Чув. Сбор. 1. 54°. Уй аксан, уй перекетне пар. Якейк. Уй-уй орлă уй корнать. С Янгильдино, Козм. у. Уйра шур сурпан выртать. (Йĕлтĕр йĕрри). N. Ойра пĕр çын сорпан сарĕ. (Йĕлтĕр йĕрри). Рег. 624. Çынсам ойра (ойри çыпсам) портс йĕпенчĕç. IЬ. 1103. Ойпа (ойсампа) çӳрерĕм. СПВВ. Т. А. Оя каяс, уя каяс. Серг. Рад. Йывăçсене касса, уй тунă. П. Шигали. Кăвак ут утлантăм, эпĕ хир каçрăм, хир каçаймасăрах уй каçрăм. Чураль-к. Ыраш уйĕн килтĕмĕр, шыра-шыра килтĕмĕр. См. Упа юрри. Якейк. Уй-уй орлă акисам, салам ярса та, салам çитмеçт. Ямбулатово. Ойра ойран çупçи ларать. (Тырă хăмăль). N. † Уй пуçĕнчи улмаççи. Орбаш. Çак ача пăшал ящй те, уяла тухса каярĕ. Чертаг. Уялла — у жителой степи, не у лесных жителей. Альш. И уй тулли, уй тулли, кăвак чечек хир тулли. Сред. Юм. Уй, куçлă, вăрман холхаллă. В. Н. Орл. Уй куçлă, вăрман хулхаллă. || Поляна в лесу. СТИК, Сред. Юм. || Прозвище. Сказки и пред. чув. 53. Ав, Уй Петĕр ывăлĕ.

уйла

(уjла), думать, намереваться. СПВВ. ПВ. Уйлас, уляс, намереваться. Сказ. и пред. чув. 14. Ăна арăм тăвасшăн нумай качча уйланă. М. Вас. № 3, 43. А хăй каллах хоскалмас, хоскалма та уйламас. Сред. Юм. Киле кайма уйлать тем, каяс пик калать хăй. Сказ. и пред. чув. 19. Тăрас тесе уйлаççĕ, анчах пĕри те тăмарĕç, пурте шыва каяççĕ. Шел. II, 41. Пурте хăй тырпуллине тасатмашкăн уйлĕçĕ. || Почитать, отличать. Посл. 57, зз. Турă уйласа илнисене кам айăпламалла?

уяв

соблюдение. Празднование. Праздник. Изамб. Т. Ыран праçник, пире уяв. || Назв. Чувашского праздника. К. В. Лаврский. (Труды статитич, экспед., снаряжен. в 1883 г. казан. губерн. земством. Казань. 1884. О хозяйственн. Условиях Егоркинской и Максимкинской волостей Чист. у.) Одним из препятствий к распространению троекратной вспашки является также обычай чуваш (крещеных и некрещеных) праздновать уяв, — какой-то языческий праздник, в роде наших «святок», — который продолжается недели две, совпадая с междупарьем. Во время уява считается грехом тревожить землю, так что даже не позволяется полоть в огородах, а тем более ковырять землю сабаном, сохой или лопатой. Обычай еще очень крепко держится, хотя в некоторых селениях, где чуваши более обрусели, и начинают от него отступать. Но я сам был свидетелем, что в Биляр-Озере, напр., русские с большим удивлением смотрели на чувашина, который в уяв поехал пахать: «В прежние годы доеталось-бы ему, говорили мужики — изломали бы у него сошники-то». Во время уява чуваши вообще предаются ничего-неделанью и выпивают огромное количество пива, а при начале праздника бывает общее пиршество в поле, ночью, причем приносятся в жертву быки и коровы. Крещеные участвуют наравне с язычниками и даже иногда председательствуют на молебствия, т. е. заменяет жреца крещеный чувашин. С хозяйственной точки зрения, можно видеть некоторую пользу уява в том, что за это время крестьяне и скот набирают силы для предстоящих им (с Петрова дня, приблизительно) усиленных трудов: пашни, сенокоса и, наконец, страды. СПВВ. ЕС. Уяв = çинçе = çимĕкпе утă çи хушши, ĕçсĕр вăхăт. Макка, 235. Учук кунĕ вĕсен уяв пуçланать. Макка, 235°. Уява иртерме хире кай енелле каяççĕ, унтан вара, çырма хĕрне анса, пите çăваççĕ те киле таврăнаççĕ; киле таврăннă чухне хыçалалла çаврăнса пăхма юрамаç, теççĕ; как хыçалалла çаврăнса пăхсан, вилен теççĕ. Бугульм. † Хĕрсем уява тухсассăн, килет уяв илемĕ. Альш. Уяв тăвас. а) Белые рубашки, б) днем игры и песни. Обыкновенно по пятницам (теперь по воскрес.). В пятницу тутар вăййи. N. † Çак уяври ачасем пуçне ухса юрлаççĕ. † Сарă пурçăнтан, сарă турăм, уяв кунĕ çыхмашкăн. Макка., 222. Уяв калах вырсарни кун пулать. М. Сунчел. Çав уяв çимĕк иртсен пр-ик эрнерен пуçланса каять. Уяв тени уяс тени пулать; уяв, тесе, ахаль ирттернĕ вăхăта калаççĕ. Уяв вăхăтĕнче ним ĕç те ĕçлемеççĕ. Уява виç эрнерен ытла тумаççĕ; виç эрне тусан, хыт сухана тухаççĕ. N. Мăн чӳл тăваççĕ, ун чухне тăватă ял çынни пур те пухăнаççĕ, ваттисем кăна, çамрăккисем хăйсем урăх çĕрте, таса çерем çинче юяв (siс!) выляççĕ, ваттисем патне пымасçĕ. Альш. Хĕрне уяв кĕпи, шурă кĕпе, тăхăнтараççĕ. N. Петрав кунĕ çитерехпе, çамрăк ачасем уяв калама чарăнаççĕ. N. Уяв тесе калакан праçнике уяма тытăнаççĕ.

ояк

(оjы̆к), месяц. Пшкрт. См. Уйăх, ойăх. СПВВ. ГА. Ояк = уйăх. Пшкрт. Ояк катăлат (оjы̆к кадылат), луна на ущербе.

уял

оял, (уjы̆л, оjы̆д), подбрюшник. В. Олг., Пшкрт. Ойăл — подпруга. СПВВ. Т. Йĕнерчĕке лаша турчĕ çумне çыхаканнине уял теççĕ.

уйăп

ойăп (уjы̆п, оjы̆п), снегирь. СПВВ. АС, Сохрон-ял. См. хĕрлĕ-кăккăр. Т. Й. Хĕрлĕ уйăп (здесь хĕрлĕ — еpitheton ornans?). Нюш-к. Уна хĕлле лупас тăрне шалча лартса, шалчча тăрне серепеллĕ шăпкан кĕлти лартса тытаççĕ. Уйăп алтанĕ (самец) хĕрлĕрех. Шибач. Уйăп. Кăт-кат сивĕ пола пуçлать, вăл макăрать, лык-лык! тутарать. Микуш. Уйăпăн çăмартине илсен, айхă пит килет, тет.

укăлча

(угы̆л'ζ'а), околица. К.-Кушки. СПВВ. Укăлча — униче-ял тавра хире выльăхсем тухса каймантан карта тытнине калаççĕ. Собр. 327. Укăлчана тăрăх тилĕ юртат, тара (= тарай) тутăрне витĕнсе. Изамб. 34 Ачисем ăна укăлча патĕнче кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Ушкăн-ушкăн чавка килет, хăш укăлча çине ларĕç-ши? Чув. песни 21. † Укăлча-çатан тӳрĕ пулсан, ял илемне çав кӳрет. Юрк. 15. Ял ятне çитсен, укăлча вĕрлĕкĕ урлă каçнă чухне, амăшийĕн çăварĕнчен хай пăрçи ăнсăртрăн тухрĕ-ӳкрĕ, тет..

укрук

укрюк. СПВВ. Кĕтӳре тыттарман лашана тытма шалча вĕçне пăяв çыхса тăваççĕ.

укрăк

«аркан». См. укрук. СПВВ. Укрăк = аркан: лашана укрăкпа аран тытрăм.

уксах

(уксах), хромой, безногий. СПВВ. П. В. В д. Кубне (Çармăс). Буин. у., употребл. обе формы: уксах и уксак. Рак. Пĕр уксах çын ыйткалама çӳрет.

ул ача

мальчик. См. ывăл ача. СПВВ. ТА., СПВВ. ЛИ.

ула

ола, пегий, пестрый. Шурăм-п., № 26. Улах ула кутлă (т. е. от посиденок добра не бывает). Рак. Улаях та лаша, ай, эп кӳлтĕм кĕр-куннехи ула çулсене çӳреме. СПВВ. «Мĕн шыратăн? — Ула лаша. — Ули çине ху утланнă вĕт!»

ула-кайăк

, ола-кайăк, пестрый дятел. М. И. Петров, Мыслец и мн. др. Чертаг. Ола-каяк — дятел. Пшкрт. Ола ҕаjы̆к. Коракыш (Чув. тексты № 2, 467°). Сик, сик кутлă, сик кутлă, чалтра куçлă, чалк сухаллă, кĕс кĕрĕклĕ, пурçăн йĕмлĕ, ука тухялă. (Ула-каяк). Правописание не совсем прав. Нюш-к. Ула каяк вăрманта йăвăçа сăмсипе таккаса шĕкĕ çисе çӳрет. Шĕкĕ — йăвăçа çиекен хурт. Шибач. Ола кайăк — дятел. СПВВ. Т. А. Ула кайăк = ула-катка. Шибач. Ола каяк: йывăçа таккать.

ула

лысина. СПВВ.

Улай

(Улаj), личн. яз. имя мужч. Иревли. СПВВ. Улай. Золотн. 173. Олай. | | Назв. пегой собаки. Н. Карм.

Олайкка

ласкательное имя Владимира. Сред. Юм. || Шорк. Олайкка, кличка собаки (всякой, а не только пегой). СПВВ. Х. Ула. Улайкка — кличка собаки. Сам. 77. Ырхан лаша: улайкка (пегашка), лавне пăртак сĕтĕрчĕ, айра выртан карчăка пушшех хĕссе пĕтĕрчĕ.

улече хапхи

полевые ворота? М. П. Петров. «Улече хапхи — ворота». Пшкрт. Оλиы̆чä, улица. СПВВ. ТА. Оличче = урам.

улича

околица. СПВВ. Т. Улича укăлçа тени пулать. N. Эпĕ вара лашана уличаран тытса килтĕм те, кĕтӳве кайма тытăнтăм. Шарбаш. Улича = овраги за гумнами.

улăш

изменяться в ошибочную сторону; поменяться; переменяться; сбиться (в счете); ошибиться. Юрк. Мĕшĕн ташланă чухне чуптумасăр вырăнăртан улăшрăр? Вырăнтан улшăннă чухне пĕрне-пĕри чуптуса илмесĕр улшăнса ташлама хĕтленсен, купăççисем сасартăк купăсĕсене калама чарăнаççĕ. N. Çĕр çинче пурăнмалли йĕрке начальниксем урлă улăшса тăрать. || Сбиться с истинного пути. Вм. печатного «усал çынсем» (Сир. 307), мы читаем в рук.: «ырă йĕркерен улăшнă çынсем». || Перемешаться, попасть вместо другой вещи. Орау. Хăрах алса таçта улăшнă ман. N. Утланнă утçăм та ула иккен, улăшăнниккен улпутăн лашине; улăшниккен улпутăн лашипе, паллашниккен ырă çын ачипе. || Меняться (т. е. делать обмен). Шел. 91. Эп кунта сирĕн лашăра улăшма кĕтĕм, юлташсем! Орау. Иксĕмĕр лаша улăшар-и (поменяемся)? Сред. Юм. Лаша ôлăшасчĕ ман, хамăн пăртак ватăрах, пăртак çамрăкраххине тôпасчĕ. N. Ку пырать, тет те: ача улăшар (поменяемся), тесе калать, тет. СПВВ. Улăшас, улăшуç. || Затмеваться. Хыпар. № 34. 1906. Халĕ самана улăша пуçларĕ ĕнтĕ.

улăшу

мена, перемена; ошибка. См. олшу. СПВВ. Х. Улăшу пулнă çул, ошибочная дорога. N. Çĕр ĕçлесе пурăнакан çынсен пăртак улăшу пулсан, вĕсем пит хыт айăпласа асаплантараççĕ.

улаш

(улы̆ш), перемена, СПВВ. Улаш пулмĕ-ши? Не будет-ли иначе (перемены)?

улмачă

неизв. слово. СПВВ.

улмаш

вперемежку; смежно. И. С. Степ. Улмаш. СПВВ. Улмаш, улмашас || Передвигающийся? N. Илчĕ, килчĕ парне пачĕ, улмаш кĕрӳ ташша пачĕ. (Ĕретнелле пир тĕртни). || Различно, не одинаково. Аттик. Çапла тутарсен ураси кашни çул улмаш килнĕрен чăвашсен çураçми те пĕр вăхăтра килмест. || Наискосок (от...). Ст. Чек. Улмаш, хирĕç ĕретре, хирĕçех мар, хирĕççин çумĕнче е пĕр кил урлă. N. Вăл ана пирĕн анана пуçлă-вĕçлĕ мар, улмаш. N. Вăсен çурчĕ пире хирĕç мар, улмаш. || Неправильно. N. Ылмаш (улмаш) курăнать. Глаза видят неверно.

улмус

олмуç, яблоня. СПВВ. Улмуç. Пшкрт. Олмуç.

ултавла

то же, что ултала. СПВВ. Ултавлаччĕç.

Ульпучи

очевидно, то же, что улчупи. СПВВ. Кăмака çумне картлашкаллă таваççĕ вак-тĕвек япаласем хума.

ум

ом перед. Пшкрт. Ом — перед. Ч. П. Хапхи умĕ пылчăклă. || Место, на котором жнет жнец. Сред. Юм. Õм, тесе, тыр вырнă чухне хăй выракан тĕлтине калаççĕ. || Назв. частей, на которые делят загон для удобства засевання. Янтик. Айта, Иван, ту часрах ум, акса пĕтерер! (Тырă акнă чухне, акма лайăхрах пултăр, тесе, тата вăрлăх пĕр пек ӳктĕр тесе, анана темиçе пая пайлаççĕ, çав пая ум теççĕ. В. Михайлов (рукопись). Вара анапа ум чар та (= чĕр те) кашни ум валли пĕр пай вăрлăх хатĕрле. || Употр. в качестве послелога. Ман ума, ман умăма, ман умма (= каз.-тат. алды̆ма), передо мною. Регули, 1127. Ман омра тăчĕ. N. Кай кунтан, ман умран. СПВВ. Хам пур умра ан хăра. Альш. Ăйхăнтан вăрансан, ан хара, эпĕ пулăп санăн умăнта. Альш. Умăнти сăрку. Ст. Ганьк. Хура хур умĕнче хура пыльчăк, хаçан тинсе çитĕ-ши? М. Сунчаеево. Ч. Пăртак тăрсан-тăрсан, хăйсем умне (= перед избу) тухса, вут хучĕç, унта сăра, эрех, икерчĕсем илсе тухрĕç те, хыва пуçларĕç. Альш. Сӳнтĕк (назв. деревни) умнеллех кăять вăл çаранлăх. Б. Янгильд. Тогаш. Вăл (она) стариккине (мужу), умне тухас тесе, чатрах лашине хăвалама хушнă. . Çăва патне çитнĕ чух карчăкки тепĕр çулпа çуна вăлсем умнелле тухнине курах каннă, анках старикки çакна курман. Сборн. Ах, аннеçĕм, анне! хĕреслĕ тенкĕ пулам та, кăккăр умне çакса юл! Юрк. Пирĕн умран (мимо) навус тăкма кайнине те вилнĕ çынсене масар çине пытарма илсе кайнине анчах курса тăратпăр, урăх нимĕн те курмастăнăр, тет. N. Киле пырсан, пĕр çĕре пухăнтăмăр та, пурте йĕмсене хуса хĕвел. Умне (на солнышко) типĕтме çакрăмăр. N. Хамăр пурсăмăр та аписам умне кайма хăратпăр. Синьял. Пире анне çуратрĕ, ыр çын умне тăмашкăн; ыр çын умне тăраймарăмăр, тăшман умне тăтăмăр. N. Шуйтанăн сăмси умне тĕлех пулать. Юрк. Сан ачу мар, ачу мар (т.-е. я), аннеçăм, шурă патша умĕнче тăраканĕ, ури айне пукан лартакан, кучĕ айне минтер саракан, икĕ хулĕнчен тытса лартакан. Ала 15°. Патша, халăх умне тăрса, акă çапла каланă, тет. Стюхино. Атьăр каяр хĕр илме икĕ савни умĕнчен. Жит. св. февр. Сăваилă Мелетий вилес умĕнтереххĕн патшана Аслă Феодосий кĕнĕ. Альш. Пирĕи умма ӳкрĕç те, пуçĕсене чикнĕ хăйсем, нимĕн те чĕнмеç, пыраççĕ хуллен уттарса. . Умĕнчен пӳл, умĕнчен пӳл, ан яр! (лови их!). Ала 29°. † Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, эс апие юрăн-ха. Утмăл çулхи атти пур, олтă шăл витĕр хĕм тухать. Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, пирĕн аттене юрас çук. Хора-к., Покр. в. Ĕçе лайăх ту, ху умнах тăрĕ (тебе же будет на пользу. Послов.). Юрк. Асамат кĕперĕ çумăр умĕнчен (перед) карăнсан, çумăр чарăнать; хыçĕнчен курăнсан, тата çăвать. Формы: «уммĕн, умĕн, омăнь, омĕн, омăн» см. под уммĕн.

умсăр-сумсăр

пустоболт. СПВВ. М. А. «Умсăр-сумсăр — нимĕскерне пĕлмесĕр сăмахлакан çын. Балда».

ум-çакки

нагрудное украшение (цепь). «Носится около Тябердина». СПВВ. Т. Ум-çакки тесе, тенкĕсем çакса, инсе çинчен çакса, кăкăр тĕлне çинчен вĕçлеке тăрать. Чутеево. Ум çакки — лента с привешенными к ней серебр. Монетами.

унта-кунта

туда и сюда, здесь и там. Юрк. Унта-кунта пăхкалать, кушил çук. N. Унта-кунта чанисем чăнкăл-чанкăл тăваççĕ. Альш. Уччилние çӳренĕ чухне унта-кунта тухса çӳресех кайман. Сред. Юм. Об отправившихся на заработки в дальнее место говорят: «Õнта-конта кайнă». Г. Тимофеев. Манăн кăçал унта-кунта куçасси-тăвасси-мĕн пулмарĕ. Ч. С. Анне аттесе: капла юрамĕ, унта-кунта çӳресе пăхас пулĕ, пăлан пек ĕнене вĕлерсе ярас пулĕ, терĕ. СПВВ. Х. Унта-кунта; ун-кун уткаласа çӳретпĕр.

уна

она, валять (тесто). Пшкрт. Шибач. и др. Онарăм, замесил. СПВВ. ИФ. Чуста унас, е çăкăр унас, теççĕ. Сред. Юм. Çăкăр пĕçернĕ чôхне кăвас чôстине ôнаççĕ. Чув. календ. 1910. Çак чустаран кайран 8—10 татăка уярса çăкăр унама та пуçлаççĕ вара. Н. Леб. Тул чусти пек çăрăпăр, пашалу пек унăпăр. Трхбл. Эп сире унăп! Я вас изомну как тесто! (брань, угроза).

унече

неизв. сл. СПВВ.

ункайлă

удобный, удачный. П. И. Т. Анчах укçаран çăмарта ункайлăрах, мĕншĕн тесен хай хăшĕ ашшĕ-амăшă паман ачасем çăмартана йăва çинчине, урăх пулмасан, майине те пулин хĕстерсе-тухса параççĕ. СПВВ. ИФ. Канçăр çĕрти япалана лайăх илсен: ĕнтĕ ытла ункайлă лекрĕ, теççĕ.

упа-лĕпĕшĕ

назв. ночной бабочки. СПВВ. Упа-лепĕш.

упа-çамки

бляха на узде. См. тăха. СПВВ.

упате

опăте, обезьяна. Чертаг. Упăте çынна кăтăкласа вĕлерет. (катти пар та катти пар, тесе, шăла каларса илесшĕн). Сунч. Упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук. Орау. Пичĕ-куçĕсем упăте манерлĕрех пулаççĕ вăсен (у татарок). IЬ. Ах упăте! (Брань еtс.). СПВВ. ИА. Упăтесем ăшă çĕрте пурăнаççĕ. К. С. Упăте шăлшăн каççа каять, çыннăн шăлĕсене кăларса илет те, ачисенĕн мăйне çакать; çынна кăтăкласа вĕлерет, лаши çине утланса чупма юратать. IЬ. Икĕ çын упăтене тĕл пулнă, тет те, унтан хăраса хăвăл юман каски ăшне пытаннă, пуçĕсене чиксе выртнă, тет. Пĕри пĕр вĕçĕнчен, тепĕри тепĕр вĕçĕнчен. Упăте пычĕ, тет те, иккĕшне те пăххăрĕ, тет. Унтан тĕлĕнсе каларĕ, тет: ай туру, ай туру! ку мĕлле çын пуччĕ? — пĕр енчен пăхап — кутакки, тепĕр енчен пăхап — кутакки! тесе каларĕ, тет. IЬ. Е, упăте! Темĕскер курăнасса пĕлмест (может решиться на все, и на бессовестное и на неприличное). IЬ. Çав туй халăхĕ упăте пек сиккĕрĕ. . Упăте пек — неряшливый. Календарь рукоп. Прокоп. Ачисен (их) пичĕсем упăтенĕ пек (грязны). СТИК. Упăте çап-çутă пуçлă, пушă пӳртсенче, ахаль, пурăнакан пӳртсене те ерсе аптăратса пурăнать. Пĕрре çапла пĕр çыннăн икĕ пӳрт пулнă, тет; пĕр пӳртне упăте ернĕ, тет. Пĕрре ку çын патне упа ташлатакан кĕрсе выртнă. Упине çак пӳрте вырттарчĕç, тет. Каçпа упăте пырать та, упана чис, кăтăкласа ăнтан ярать. Упа сиксе тарать та, кăна çĕклесе çапать. Çакăнтан вара упăте пымарĕ, тет. || Ст. Чек. Один чувашин, ходивший утром в воскресенье в лес, воровать лыки, видел в овраге совершенно голую женщину, сидевшую и расчесывавшую свои длинные (до колен) волосы гребяем. Это была упăте. IЬ. Женщин растрепанных, грязных, нерях называют упăте. Сурпанĕ хап-хура, пуçĕ туснă, упăте пек ларса пырать. Шел. 137. Акă икĕ çын, вăрмана кайсан, упăте курса... пытанса выртнă.

упĕте

то же, что упăте. Шорк. Упĕте — потешный дух, доволыю миролюбивый; очень любит играть и ездить верхом на лошади. СПВВ. Упĕте.

упян

неизв. сл. СПВВ. Т. М. Тĕнчере пĕр пуян унянсем халĕ çук, вĕсем авалхи вăхăтра пулнă, тет. Описка?

упра

опра, беречь, защищать. Баранов 119. Çавăнпа лайăх хуçа вăрмана упрама тăрăшать. IЬ. Çапла вăл шыва упраса, типĕтмесĕр тăрать. СТИК. Эпĕ ку япалана упрас терĕм-ха: хăнасем килсен, тыткалама нимĕн те çук. Я эту вещь берегу, очень бывает иногда нужна. Сунч. Эсĕ сыхлăсăнччĕ, упрăсăнччĕ, Эй турă! Арçури. Ах, турă çырлах, турă ан пăрах, ху этемне ху упрах! Сборн. по мед. Сывлăхне упрамаççĕ, епле килчĕ, çапла пурăнаççĕ. Календарь. Çимĕçсене çил силлесе тăкасран упрать. Ст. Ганьк. Эй турă! сыхла, упра, усала сир, турă! Чув. календ. 1911. Апла юта кайса ĕçлени килĕнчи тыррине упрани пулать-и. Чет. пут. Ун пек çын хăй япалине упраса тăрайманнине, çыннăнне упрае çук. Хыпар № 19, 1906. Ялан вĕсен хӳтлĕх пур. Вĕсене халăхĕ те хӳтĕлĕх благочинный та тĕреклĕх, архиерей те упраса тăрать. Фин. Хăй аллинче тытса тăракан япаласем пек сыхласа, упраса тăрать. Серг. Радон. Мĕн кирлине парса, сыхласа, упраса тăрăп. Изамб. Эсĕ ку япалуна упра ĕнтĕ (берети). СПВВ. ТМ. Упрас сыхлас. N. Ыр кун пар, ыр çул пар, сыхла, упра, усала сир. (Наговор). О сохр. здор. 93. Иккĕмĕш алăкĕ пит хулăм пулмасан та, пӳртри ăшша пит упрать вăл... См. Чек. Пур тмрра-пулла, выльăха-чĕрлĕх эс сыхла, упра, турăçăм, турă. Кн. для. чт. 11. Кам ĕнтĕ ăна, мĕскĕне, усалтан упрĕ, ăса-тăна вĕрентĕ? Сунч. Килес инкекрен эсĕ сыхла, эсĕ упра. Трхбл. Хăна ху ху упрас пулать. Хурамал. И, 5. Вăррăнтăн-хурахăнтан, йыттăнтан-качăкăнтан, усалăнтан-тĕселĕнтен сыхла, уппра пулин пар.

Упраççи

назв. духа. Т. VI. 3. Адам упраççи амăшĕ, адам упраççи ..... чун упраси (упрам?) ыра амăшĕ, чун упраси (упрам?) ырă.... СПВВ. Упраç? Адам упраççи амăше. (Вопрос в ориг.).

упшур

опшор, обжора. К.-Кушки., Шибич. Альш. Тулли витре çĕклесен, упшур пулчĕ, тийĕçĕ. СПВВ. МА. Эсĕ упшур пек çиетĕн, теççĕ, курман пек çиекен çынна. Сред. Юм. Õпшôр тесе, япаларан тăрана пĕлмен çынна калаççĕ.

ура-яки

(ги), коньки. Индырчи, Цив. у. СПВВ. Х. N. Акă анать вĕçтерсе пĕри ура-якипе. См. шумалли.

ура пусси

стремя. N. † Лаши полтар — кăвак полтăр, ора посси йăс полтăр. || Дощечки, посредством нажимания которых во время тканья «кĕрĕ» то подымается, то опускается (подножки). Шевле. Щ. С. Ура юсси, подпожкн. Юрк. Ура-пусси — пир тĕртекен япала тавраш. Изамб. Т. Ура пусси иккĕ юлать. Пĕрне пĕр кĕрĕ çумне çыхнă, тепĕрне тепер кĕрĕ çумне çыхнă. Сылтăм ура пуссине пусан та, пĕр кĕрĕ анат та, вара ăсана пĕрре каçараççĕ. Унтан сулахай урана пусан, вара тепĕр кĕрĕ анать, малтанхи çĕкленет. Вара тепĕрре ăсине каçараççĕ. Çапла, тек ура пуссине ылмаштарса, ăсине пĕр енчен тепĕр енне каçараççĕ. Питушк. Икĕ ура пусси, (у ткацкого станка). || Подножка у телеги и тарантаса. Щ. С. || Коньки? СПВВ. ИА. Ачасем хĕлле ура пуссипе ярнаççĕ. || Шаг. Саратов. г.

ура-çуни

коньки. СПВВ. Х. См. шумалли.

урам

улица. Завражн. Окошкаран орама персе анчĕ (сверзился). Альш. Урам енче ултă чӳрече (на улицу). Юрк. Тĕл пулнă çынсенчен: судья камĕрне хăш урамрине, хăш çуртрине пĕлетре? тесе, ыйтса пĕлеççĕ. СПВВ. Урам — рам. Н. Сунар. Пĕре патша, урамсемпе çӳренĕ чухне, пĕр чул çинче хитре ача ларнине курнă. Янш.-Норв. Урамĕ-урамĕ хурăнлăх, хурăнлăхсем хушшшнче кăвак чечек. Сред. Юм. Пĕччен орам толли пырать. (Говорят про человека, который идет не по прямой дороге, а то сходит с дороги, то опять входит на нее). N. Орамра çерем тохнă (показались проталинки, лужайки). Регули 669. Орамалла тохнă алăк панче тăрать. || Ряд, образуемый на базаре подводами или торговцами. Б. Олг. Сĕлĕ орамне пыртăм, сĕлĕ вăтăр олтă пус кĕлеччĕ; иткелерĕм те, илмерĕм, тарăнтăм ахалях.

урас

неизв. сл. СПВВ

ураса тыт

ораса тыт (Шибач.), говеть. У ядр. чув. ураса тыт — говсть, а поститься — типĕ тыт (Ф. П. Никифоров). СПВВ. Ураса тыт, говеть. || В перен. см. В. Ом. Ку тĕлте ураса тытрĕ-ха вăл! (голодал).

ураççи

ораççи (Шибач.), уток, поперечные нити при тканье. Шибач. и др. Н. Седяк. Ураççи — урлă тĕртекен çип. СТИК. Кумма кумрăмăр та, ураççине те çитерейрĕпĕр темĕн: ураççи пит нуммай каять. Бугульм. † Ураççисем ука, куммн пурçăн — виçмесĕрех кĕпе ан касăр. Альш. Ураççи-куммипе чăпар тутăр, çыхмасăр та юличчен çыхса юл. || Поперечина, которая кладется для таго, чтобы крыша не наваливалась на трубу. К.-Кушки. М. П. Петров. «Ураççи — забоина». СПВВ. И. А. «Ураççи. Шурă пӳрте мăрье тăваççĕ.» См. çорт-çийĕ. || В неизв. знач. СПВВ. ИА. Ураççине тăрăх хурса пыраççĕ. || Поперечник. Пшкрт. Ку оλиычä орос'иjэ̆ мэ̆нцо оржы̆н? Велика ли ширина этой улицы? || Б. Олг. Ораççи — переводина, в которую упираются пятками стропилины.

урата

балка, на которой лежит пол. Сред. Юм. Õрата — пӳрт орай хăvи айне орлă хоракан пĕренесене калаççĕ. СПВВ. Т. М. Урата — урай кашти. СПВВ. И. А. «Урата — перекладина. Ырата». Аскульск. в. Сызр. у. Тапарах та сикерех, уратине хуçарах! Эпир тепĕре киличчен, çĕн урата хурайĕç. Зап. ВНО. Тарс-тарс тапмашкăн урати юман пулинччĕ; йăкăш-йăкăш шумашкăн ура яка пулинччĕ. IЬ. Тăрс-тăрс тапмашкăн урати юман пулинччĕ... Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен, çĕнĕ урата хурайĕç. || Брус для укрепления нар. Зап. ВНО. В Ст. Чек. Сделан след. рисунок: Ст. Айб. Урата çинче сăран пушмак. Тăхăн, тăхăн! тиеччĕç, эп: тăхăнаймăп, тийеттĕм. К.-Кушки. Урата çинче пушмака епле тытса тăхăнам-ши. Вомбу-к. Урата — аялтан кашта пек тоса хонă, хăмине тăратса ыраласа касса лартнă; хăмине виç кĕтеслĕ шăтăк каснă. || Нижний брус нар, лежащий на полу; в него упираются нижними концами стойки (балясины), на которых лежит крайний (верхний) брус нар. || Порог. ЖМЕ. Чиркӳ алăкин урати çине ярса пусма тытанайсăттăм, сасартăках куçа курăнми темле хăват мана алăкран каялла ывăтса ячĕ. Юрк. Урата — порог. Юрк. Вилнĕ çынна пӳртрен йăтса тухнă чухне алăк урати çинче виçĕ тапхăр: ан хăра! тесе, суллаççĕ. (Там же вместо алăк урати встреч. и просто урата). || Стул, положенный под углы здания. N. Пӳрт кĕтессине авăлтса хураççĕ или ампар кĕтессине. Урата потса анса кайнă. ||| Чурбан, подставка, подкладываемая при перевозке бревен; подложка. СПВВ. Урата — подставка. Н. Карм. Урата — çунапа пĕрене турттарнă чух пĕрене айне хунă каска (в Орау это назыв. пĕрене каски). Шибач. Ората — бревешко, которое кладется поперек саней при возке бревен, чтобы не потревожить вязков (хорамине); длиною в 1 арш., шириною в 4 вершка. (то же и в Пшкрт). || Йоплĕ патаксам; их ставят на телегу, когда возят солому, чтобы солома не садилась на колеса. (Иначе назыв. йоплешке или йоплешкĕ). Шибач. || Подставка. Персирл. Ората — йывăр япала айне хоракан йывăç (чтобы не перекосилось к земле и не гнило). Корита айне ората хотăмăр. В К.-Кушки такие подставки назыв. пукан.

урăм-сурăм

, орăм-сорăм, состояние невменяемости. Шорк. Эпĕ ĕнер хытă ĕçнĕччĕ те, орăм-сорăмпа темскер тунă, астумастăп. || Неприятный человек. Сред. Юм. Урăм-сôрăм тесе кăмăла килмен кирлĕ мар çынна калаççĕ. . Ун пик урăм-сôрăмсем çӳреççĕ-çке осĕм! (напр., о незваных гостях). || Часто указывает на силу стихийного явления. Юрк. Сайра пĕре урăм-сурăм тăвăлсем те пулкаларĕç. IЬ. Сасартăк урăм-сурăм сивĕ тăман пулчĕ. IЬ. Вĕсем кайнă чухне темĕн тĕрлĕ урăм-сурăм тăман пулчĕ. || Бурно, бешено. Сказки и пред. чув. 33. Урăх тĕслĕ пурнăç мар, урăх майлă йĕрке мар: хĕвел ансан тапранать, лăпах çур-çĕрччен пырать. Виле çинчи хуйхă мар, çурла-çава сасси мар, ял варринче янтратать, урăм-сурăм çуй тăвать. IЬ. 74. Хăйĕн савнă хĕрĕшĕн урăм-сурăм туй пуçлать. || Для усиления. СПВВ. Х. «Урăм-сурăм — тоже для усиления» Срв. акăш-макăш. Юрк. Урăм-сурăм чăнкă — весьма крутой. || Нечистый дух. Тюрл. Орăм-сорăм (с̚оры̆м)! мана таптаса вĕлерсе чут каяччĕ, тамаша, тет. || Эй, орăм-сорăм! (брань).

уркан

неизв. слово. Ч. И. Улăх хĕрри урканĕ ирхи тампа саралнă. СПВВ. «Уркан—? Улăх хĕрри урканĕ ирхи тăмпа сарăхнă».

урпанла

находить способ. СПВВ. Урпанланă — май, ăс тупни.

урппалаштар

неизв. сл. СПВВ. Х. «Урппалаштарса ларать — в роде советующ.» (siс!).

урçа

орçа, вдовый, вдовец. Шибач. Орçа, вдовец. Орау. Унăн хĕрĕ урçана кайнă (вышла за вдовца). СПВВ. НН. Урçа — арăмĕ вилнĕ çын. . Урçа тесе, арăмĕ вилсе, тепĕр хут авланакана калаççĕ. Якейк. Орçая кайнă, тесе, пĕрре арăмне вĕлерсе, тепре аланакан çынна кайнине калаççĕ. Слепой. Орçана кайрĕ качча. N. † Урçа каччăн сӳс пушă; сӳс пушăран çу тумлат, çу тумлин те, чун савмасть. N. Хусан çулĕ такăртăр, тупнă урçăр самăртăр; пире пăрахса урăхне савса, святой мартăр, усалтар. (Хороводная песня?) Юрк. Пĕр çын çич сакăр ачапа урçа арçын пулса юлать. IЬ. † Урçа качча каяканăн ĕмĕрĕ епле иртет-юи?

уртăш-йывăççи

можжевельннк. N. † Уртăш-йывăççи пĕкечи, хурама хуппи шăнарши (зыбка). СПВВ. МА. Уртăш-йывăççи — йывăç.

урттăш

«павлин». СПВВ. ИВ.

урхамах

орхамах, отличная лошадь. СПВВ. КЕ. Урхамах питĕ лайăх лаша. СПВВ. ТМ. Урхамах — пит хитре, вăйлă, пысăк лашана урхамах теççĕ. Начар тихасене çитернĕ чух: ку пĕр, тĕнчере çук урхамах пулĕ-ха, теççĕ. . Урхамах. Пит лайăх лашана урхамах теççĕ. СПВВ. ЕС. Урхамах — пит лайăх, пысăк станлă лаша; тата кулса начар лашана та калаççĕ. Ст. Чек. Урхамах-лайăх пысăк лаша. Чертак. Э (носовое э̆), орхамах! выльăх çине çиленсен, калаççĕ (лошади). N. Урхамах — ырă ут. Сред. Юм. Ах тôр, он лаши ыр ôрхамах пик чупать. Ч. С. Хăй урхамах пек илемлĕ çӳретчĕ (лошадь). Ч. П. Икĕ тур урхамах. . Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă каçнă чух, тĕл пултăмăр урхамах: ури çĕре тивмест, пуçĕ пĕлте тивмест. (Такмак). Такмак. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чуж, куртăмăр эпир çил-çунатлă урхамах: унăн пуçĕ пĕлĕте тимест, ури çĕре тимест, утни-юртни сисĕнмест: шыв пек юхат, çиль пек вĕçет. Сред. Юм. Ман туй килет шавласа ыр орхамах хĕрипе (чит. йĕррипе), ман туй килет шевлесе атте-анне ячĕпе. Байгул. Юмах юпа тăрăнче, хам урхăмах тăрăнче. (Написано по окончании сказки). N. Вăл тăвар юпана урхамах килсе çулать, тет. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша, ĕçсе çисен, урхамах çине утланать, тет те, тухса каять, тет. Панклеи. Тилĕ утланчĕ орхамах çине. — Тилĕ тос, ку лашана стан топпăрнах эс? тет (медведь). Альш. † Улпутсем урхамах кӳлеççĕ, ямшăкĕсем пăхса тăраççĕ. N. Урхамахесм урпа çийеççĕ, шăлĕсем шана (вар. шанасса) пĕлмеççĕ. Шел. 13. Урхамахсем хĕлĕпех утă-сĕлĕ çиеччĕç. || Паас. Урхамах — неприрученная горячая лошадь. См. Магн. 253. || Питушк. Урхамах — лотра лаша. || Юрк. Урхамах (особое животное). || Фигурки животных, сделаниые из теста и приносимые в жертву духам. Шибач. Орхамах — колач çăнăхĕнчен тăваççĕ, киреметсене мĕн тумашкăн. || IIряничный конек, бросаемый бедными в киреметь взамен лошади. Начерт. 126. См. Хорачка, 36 стр. || Орхамах — «безобразный». Шашкар. || «Болезнь лошади» (!). Çармăс (Буин. у.). Урхамах пулнă.

орша

(оржа), грива. Пшкрт. Ут орши; оршалă. || Загривок. СПВВ. «Урша. Çӳлĕ уршалă лаша, уриш анса кайнă — шея, агривок». См. Орçа.

ускăн

шатающийся, шляющийся без дела; шатун, шатуга. И. С. Степ. Ускăн. Бугульм. † Ускăн йыттăн усси çук; вĕрме тăрсан, вĕрни çук. N. † Лайăх хĕрсен ĕмĕрне ускăн каччă ирттерет. || «Человек, который ходит медленно». СПВВ. ТМ. Ĕçлемесĕр сĕтрĕнсе çӳрекен çынна ускăн теççĕ; хуллен çӳрскен çынна та ускăн тесе калаççĕ. || Лентяй. Сред. Юм. Õскăн — лентяй. Изамб. Т. Ускăн, мĕн тăсăлса çӳретĕн? Орау. Ускăн çып уяв кун чĕрĕлет. Куланайпа акцис çинчен. Вĕсем эрех нумай ĕçнипе хăйсем наянран (ускăнран) начар пурăнаççĕ, теççĕ. || Гов. о животных С.-Устье. Киле таврăнсан, упăшки арамн(е): ускăн тиха кирли, акар ятти кирли? тесе калать, тет (предлагает выбрать казнь).

уса

(уза), кружок, крышка (доска); Пшкрт, Хорачка. СПВВ. М. А. Уса япаласем çине витмели хăма.

уса

челнок. СПВВ. ТА. Уса — пир тĕртмелли ăса. См. ăса.

усал-тĕсел

нечистая сила. Все дурное (КС.). Сказки и пред. чув. 8. Кĕçĕр усал-тĕселсем шыв урапи хушшине çакланнă та, тытăнчĕç, урапана çилĕпе çухăрттарса çавăрса, арман чухне шăхăртма. Ч. С. Усал-тĕселе ан парах. Не отдай в руки нечистой силы. (из Моленья). Часосл. Турă сана тĕрлĕ усал-тĕселтен сыхласа тăрĕ. СПВВ. Усал; усал-тĕсел; усал-тĕсер. Етрух. Эпир чир-чĕре, усал-тĕселе тасатас тесе калаппăр-çке-ха! Сир. ХХХVI. Усал-тĕселе тĕп-туса ларт. || В значении прилагательного. Т. VI. 37. Çил-тăвăлтан та пулин эсĕ упраса, эсĕ сир; усал-тĕсел çумăртан та эсĕ упраса эсĕ сир. (Чӳклеме кĕлли).

усапка

сад при самой избе. СПВВ. Т. Усанка тесе, пӳрт çумĕнчи пахчана калаççĕ.

усар

то же, что усал; СПВВ. Х. «Усар (Чист.)= усал?». † Усар çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Думаю, что здесь описка первоначального записывателя.

усламçă

то же, что усламăç. СПВВ. Т. Усламçă пасар тарăх вак-тĕвек япала сутса çӳрет. Шурăм-п. № 14. Чиркӳ карти çумĕнчех усламçăсем пĕремĕк сутса лараççĕ. Альш. Утран йĕнер антармас, усламçăтăр çав ача. Тюрл. Осламçа — торговец. Осламçа сопăн сотса çӳрет. Килĕрен кидле çӳрет, осламăçă! (брань). Из дома в дом шатается, шатун! Ст. Айб. Икĕ усламçă килеççĕ те, тарăн вара çитеççĕ; çитĕçин-çитмĕçин, мĕн тăвас? Яхат-ошкăнь. Усламçă — торговец.

арча усламçи

разносчик, коробейник. (так объяснено у СПВВ. Х.). СПВВ. Х. Леш аяккияче арча усламçи, ешĕл супăн сутса çӳрет. Микушк. Пирĕн тавансем хир урла, арча усламçи пулса килинччĕ!

услап

оспап, лентяй, бездедник; неподвижный. Услап хресченсем каçалăк кутĕнче выри-вырми тăраççĕ те: кăçал йывăр алăлă çын çурла кăларнă пулмалла; кам кăларнă-нш? пĕлесчĕ, теççĕ. Рак. Услап — неповоротливый человек. Услап = лӳппер. То же я в Ст. Чек. СПВВ. Услап = наян çын. И. С. Степ. Услап, умственный недоросль. СТИК. Эс ман çиран мĕн поплян, ослап! IЬ. Эй ослап! çапла чакараççи (= чакараççĕ-и) ута? Эх ты, бездельник! Разве так пятят лошадь? Хĕн-хур. Наян, услап! ĕçлес килмест санăн, çавăнпа пуçна чире хывса выртатăн (притворяешься больным). Янтик. Эй, услап! (говорят здоровому, крепкому лентяю).

уссăрман

лентя(?). СПВВ. Вопрос — подлинника.

уçланкă

(ос'лангы̆, ус'лангы̆, ус'лангы̆), полянка, поляна. СПВВ. МА. Уçланка, пыллах, ĕшне. N. Вăрмана çитсенех, пĕр уçланкăна урăх ял вăрманне кĕрсе карăмăр. Сред. Юм. Уçланкă тесе, вăрмансенче йывăç хушшисенчен уçă курнакан вырăна калаççĕ. Шабач. Сĕм (сӧ̆м), сĕм, сĕм вăрман, сĕм вăрманта оçланкă; оçланкăра текерлĕ, текерлĕ çури хĕп-хĕрлĕ. Сказки и пред. Чув. 22. Тавлă çĕр уййи вăрманта уçланкă пек курăнать. || Прогалина в лесу, где деревья очень редки (поляна здесь наз. çарата). Старак. || Свободное место среди деревни, где посредине стоит церковь. Альш. || Уçланкăрах çĕрте, на более или менее откытом месте (в лесу). Альш.

ут

лошадь (у низовых обыкн. только в поазии). Букв. Курнă ута ан хапсăн. Не зарься на ту лошадь, которую ты увидишь. (Посл.). Пшкрт. Ут, лошадь. Альш. Ут мар. Регули 1125. Ут омĕ сарлака. Альш. Çеçен хирĕн варринче çич-çунатлă ут пур, тет. Йĕвен илсе кайса, тыт. (Хĕр йĕрри). К.-Кушки. Кушкă ялĕ аслă ял, пĕчĕкçĕ пĕвĕм шăнăçмарĕ, Таяпа ялĕ кĕçĕн ял, ут пек пĕвĕм шăнăçрĕ. Б. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен, теççĕ ваттисем. Ст. Айб. Кĕçĕн-кăна çырма кĕмĕл кĕпер, тилхепине ан та турт, ут сиктер. Б. Хирлепы. Çакă туя киличчен, утсам натне каяс-мĕн, пĕр хĕр чĕччи тытас-мĕн. Регули. 303. Утсам оя ярса килтĕм. . Утсам яма каятăп; ярсан, килеп. Якейк. Йори калаçрăм хора хĕрне утсам панче (на ночевом) çăвăрма. Сĕт-к. Утсам панчи ачасам. IЬ. Утсам панче эп çĕрĕ-çĕрĕпех çурмасттăмччĕ (не спал). IЬ. Утсампа кай — ездить на кормежку лошадей. IЬ. Пĕчĕкрех чохне эп утсампа кайма пит юрататтăмччĕ. N. † Хура вăрман хыçне капкăн хутăм, хура утшăн марччĕ, тилĕшĕн. Никат. Утне çĕниман туртине. (Пословица). Обыкновенно формулируется: утне çитмен — туртине. N. Ыр ут полас тьыхаран паллă, ыр çын полас ачаран паллă. СПВВ. ЛИ. Ут — лаша. Регули 1322. Утра та пор, этемре те пор лайăх. IЬ. Авал ут аш (конину) çиса. Б. Олг. Кĕртĕмĕр, ута тăратрăмар; ут туартăмăр, кĕртĕмĕр Хӳетĕр патне. Б. 13. Ут тăвать те, вăкăр çийет. (Послов.). СТИК. Утсем валли çăлма каяп-ха (траву для лошадей).

ут-кăркарĕ

описка вм. ут-кăшкарĕ. СПВВ. Ут-кăркарĕ вăл хуратул пек пулать.

ут-кăшкарĕ

конский щавель. Череп. Нюш-к., СПВВ, Ст. Чек. Ч. Н. Ут-кăшкарни курăкĕ.

утма çул

отма çол, трошшка. СПВВ. ТА. Утма-çул = сукмак. Вомбу-к. Отма-çол (сукмак). Бгтр. Пĕр отма çол вăрманалла кĕрсе каять, тет. IЬ. † Эпир каяс çул çинче яри-тавра кăвак çеçке, вăта çĕрипе утма çул. О заступл. 11. Макăрсан-макăрсан, пĕр утма-çул çине тухнă. Ун пек çула хăш çĕрте сукмак теççĕ.

утар

отар (удар, одар), пасека, пчельник. Беседа чув. 15. Çунман пулсан, унăн халĕ ĕнтĕ, вăл шухăшланипе, пĕр утар пыл хурчĕ пулмаллаччĕ. Сред. Юм. Õтар, тесе, хôрт лартса осракан пĕчик вăрмана калаççĕ. Отартан пыл илсе тавăрннă чôхне, хирĕç пôлакансене пôрне те пыл параççĕ; хирĕç пôлакана пыл памасан, хорт ăнмас, теççĕ. Бугульм. † Тури урам касси утар пек, кассинчи ваттисем тутар пек. Хыпар № 28, 1906. Ку çырма çинче утар пулнă пулĕ, çавăнпа ăна «Хурт çырми» тесе каланă пулĕ, терĕм. СПВВ. ПМ. Утар — хурт пахчи. Ч. П. Пушăт çукки вăрманта, вăрман çукки утарта. || Хутор. Хурамал. Пĕр çын, çуртне хире куçарса, çавăнта пурăнсан, ăна: утарпа пурăнать, теççĕ. Ягудары. Отар — вырăн йышăннă тени пулать. || Табун. Начерт. 122. Утар — Отары, назв. дер. Тойсинской в. Ядр. у. (там прежде был пчельник; Хир-Пуçĕнчен куçнă вĕсем). || Отар — назв. дер. Чебокс. у.

отвот

(отвот), отвод. СПВВ. ТА. Отвот — çимĕç пĕтсен, выльăхсене ямалли çĕр. Пшкрт. Отвода рäс вол'ы̆ксан'а.

Утлуй

(Утулуj), назв. леса (мăк кăлараççĕ унта). Питушк. СПВВ. МС. Утkуй — вăрман ячĕ; юрăра юрлаççĕ.

утмăл-турат

назв. раст., василек. Нюш-к. Утмăл-турат, centaurea cyanus. Анненков. Отмăл-торат — василек. Рах., Кайсар. № . Утмăл-турат. Çаран çинче те ана çинче ӳсет. Альш. Хире утмăл-турат пит пуссассăн, ăпа ют хире ăсатаççĕ, теççĕ, тет Емен старик. СПВВ. ИА. Утмăл-турат пулнă çул тырă аван пулать, теççĕ. Шумерля. Отмăл торат, василек. Юрк. † Сĕлĕ çинче утмăл-турат, пусаттăр вăл сĕллине. || В. Ом. Отмăл-торат, растение. Ст. Чек. Утмăл-турат — растение (не василек). || Паникадило. Сред. Юм. Отмăл-торат = 1) паникадило, 2) васияек, 3) украшение из соломы. Сред. Юм. Утмăл-турат — çур-тырри çинче питĕ туратлă, кăвак чечеклĕ пулакан курăк.

утюк

(уд'ук), утюг. Шибач., Карм., Н. Седяк., СПВВ. ИФ. Утюк (scr. утӳк). Çĕвĕççен тумтире якатаканни. Пустав тумтирсе якатаççĕ.

учча

холостой. Орау. Çук, урçана кайман, уччанах кайнă. Халиччен авланман çын. ЙОН. Учча укçи уçăпа, уçăпа та ĕмĕрлĕх. (Свад. песня). См. урта. СПВВ. Т. Учча пĕртте авланман çынна калаççĕ. IЬ. Учча — хальччен авланман ар-ывăл. Хурамал. Урçа мар, учча (холостой). Якейк. Уччая каяс тесе, аланман ачая кайнине калаççĕ.

уччикке

(учикä), качель. Пшкрт. СПВВ. ТА. Учикке (здесь описка) = ярăнчăк.

ух

ох стирать (белье), мыть, полоскать. КС. Кĕнене ухаççĕ. Чув. календ. 1910. Пире шывран кăлараççĕ те, таса шывна ухса, типĕтеççĕ. Альш. † Ухат-кăна, чӳкет — кĕпе çăвать, унăн алли епле шăнмас-ши? Сĕт-к. Паян праçнăк полин та (т̚а), кĕпе охса илсе терĕмĕр (вздумали постирать). Регули 572. Охса, охса, охса та шоралмарĕ. СПВВ. «Ухать = çăвать (нежно)». Изамб. Т. Мынчана кĕрсен, малтан пуçне ухаççĕ. В бане сначала моют голову. || Натирать (чем-нибудь). КС. Ч.С. Унтан вара алла супăнпа ухрĕ те (натер), турта пуçларĕ. IЬ. Алла, шăнасран (чтобы не озябли), хăшĕ ерекепе ухать.

ух

ох (ух, ох), подниматься, осм. аҕ. См. Улăх. Тюрл. Ох — подниматься. СПВВ. К.М. Ухас = хăпарас. Ильмень-к. Шывран тухсан, эпир кайăк çонаттине шăлса типĕтрĕмĕр те, вармана охса ятăмăр. Сред. Юм. Хĕвел йывăç çӳллĕш охнă. Так выражаются, если в двухстах шагах находится дерево и солнце поднимаетса на высоту этого дерева. N. Пĕлĕт çине, р çӳле ухрăм шухăпша (поднялся в мечтах). Цив. † Ухрăм çӳлĕ ту çине, хура çĕлен тĕл пултăм. Собр. † Хăта тытми шуç тытма, пĕр тытмасăр ухрăмăр. Шурăм-п. № 26. Путмар çине ухса выртса. Сред. Юм. Охăрах хăвăр, мансăр пуçнех. Влезайте сами, без меня. Абыз. Çак стаккан тулса ухсан (наполнится до верха), эс вара тихана кăларса яр.

ух

кивать, мотать. Шел. 42. Кĕлетсене кĕрсенех, пӳлмисене пăхаççĕ: сахалланать вĕт! тесе, пуçĕсене ухаççĕ. Ст. Чек. Лаша паян тек пуçне ухса тăрать. IЬ. Ку çын епле пуçне ухса çӳрет (= сулласа: пĕре аяла антарать, пĕре çӳлелле хăпартать). Шел. П. 39. Кăкрисене ăваççĕ, пуçĕсене ухаççĕ. Микушк. † Укăлча тулашне тухсан, утсем пуçне уха пуçларĕç. Ст. Дув. † Ылттăн юпа тăрринче ылттăн кăвакал; пуçĕ кĕмĕл, çуначĕ ылгтăн; пуçне ухать, çуначĕпе çапать. Н. И. П. Пуçне ухса çӳрет. Ходит (гордо), кивая головою. IЬ. Лашисем пуçĕсене ухса пыраççĕ. Хурамал. † Ырă утсем юртать, пуçне ухать, инçе çула çывăх тăвасшăн. N. † Пирĕн атте-аннен кăвак лаша çук; пулсассăн та, пуçне ухас çук. Собр. † Чипер-кăна хăнамсем пуçне ухса лараççĕ. || О ветре и пр. СПВВ. † Сар чечекĕн пуçне çил ухать, пирĕн çамрăк пуçа çичĕ ютă ухать.

ухăн

(уhы̆н), качаться. СПВВ. ОВ. Ухăнса, ярăнса — çиç тăрать, теççĕ. См. ух.

ухват

(ухват), ухват. КС., Юрк. Вомбу-к. Ухват — чукун тытмалли. СПВВ. Ухват. Сред. Юм. Охват. || Часть ветряной мельницы. Уресметов. Ухват — двухконечное жедезо на нижнем конце вертикального вала (стояка). Якейк. Охват — часть ветряной мельницы. IЬ. Охват тĕпеке çаврать. || Кривой (о ногах, которые похожи на ухват; в каз.-тат. kамыт аjак). Орау. Ухват урисене уткăнтарса пырать. Идет, откидывая свои кривые ноги. || Фамилия в с. Альменеве, Асакас. в.

ухтар

охтар, шарить, перерывать, перебуторивать. СТИК. Ухтарас, шевырять. СПВВ. Ухтарас, перешевырять. Орау. Мĕн ухтарач унта? Что ты там щаришь? || Обыскивать, производить обыск. Панклеи. Çапла каласанах, вăсам (они) пӳрте охтарма тапраттĕрç. Орау. Мĕн ухтаран, мĕн пур ман çумра, мĕн вăрларăм эп? IЬ. Ун таврашне (одежду или в избе) пĕтĕмпех ухтарчĕç. IЬ. Пĕтĕмпех ухтарчĕç те, çапах нимĕн те тупмарĕç. N. Ухтарнă чух сасартăках исправник михĕрен юнлă çĕçĕ кăларнă.

уша юпи

, оша юпи, Н. Карм. Уша юпи-столб около печи. Тюрл. Уша юпи — доска у печи. Шел. 22. Уша юпи çумĕнче çуначчĕçĕ çуртисем. И. С. Степ. Уша пуççи, уша юпи. N. Тата сентĕре юпи çумне ăрасна пĕр çурта çутаççĕ, вăл çуртана «кил çурти» теççĕ, ăна: килĕм-çуртăм, вутăм-кăварăм, выльăхăм-чĕрлĕхĕм лайăх тăтăр; çула тухсан, çула савăнтар, киле килсен киле савăнтар, тесе, лартаççĕ, ăна: кил пуçне лартатпăр, тесе, лартаççĕ («кил-пуç» нечто в роде «хĕрт-сурт», в роде ангела дома), сентĕре юпине «уша юпа» теççĕ. БАБ. Вăлсем (колдуньи) вара, мана вĕрентес тесе (колдовству), мунчана илсе кайрĕç. Мана хĕресе (крест) пăрахтарса, уша юпи çине лартăрăç. СПВВ. ТМ. Уша юпи — кăма(ка) айĕкĕнчи (ita scr.) юпа, ун çине сентре хураççĕ. Вил. ял. Сентĕре юпине уша юпи теççĕ. Сред. Юм. Оша йôпи тесе, кăмака çомне тăратакан йôпасене калаççĕ; ôлă йôпасем çине оша-пуççи хăми хôраççĕ.

уша-пуççи

(ужа-п̚ус'с'и), лавка при печке. М. П. Петров. Уша пуççи — полочка в старой чувашской избе вдоль печки, под печурками. СПВВ. Т. Уша-пуççи — кăмака сакки пулать. Изамб. Т. Уша-пуççи — кăмака çумĕнче алăк енче пулать (хăма), унта витрепе шыв лартаççĕ, тиркĕсем ӳплентерсе хураççĕ. Сред. Юм. Õша-пуççи тесе, кăмака çумне япаласем хума хунă хăмана калаççĕ. П. П. Т. Анне хывнине тăкма пĕр савăт уша-пуççи çине лартса хураччĕ. (Çăпата çунтарни).

ушах

(ужах), мочажина, болотистое место (вообще). Орау. Скотолеч ПВ. Сурăх пӳрлĕ вырăнта (ушахра) çӳренĕ чух: СПВВ. ПВ. Ушах болото (Цив.). Ир. Сывл. Ушах тесе, лачакана калаççĕ. Мучел. Хĕвел чилай хĕртсе пăхнипе вăрманри ушахсенче шыв тулса çите пуçланă. || Пропасть, гибельное место. М. П. Петров. || Ошах — лес и овраг около д. Завражной (Туçи-касси), Чеб. у.

ушăн

(ужы̆н) добиваться во чтобы то ни стали, стараться. Якейк. Эп коккия корасшăн (повидать) ушăнса анчах çӳрерĕм, çапах коримарăм. N. Ялĕ-йышĕ, юнăхса, улах вырăн шыраеа, хыт хĕнесшĕн ушăнса май килнине кĕтеççĕ. || Завидовать. СПВВ. АС. Ушăнас. Пĕр-пĕр ланăх япалана илеймесессĕн, ушăнаççĕ. Сĕт.-к. Халăх çимĕке кайнине пăхса, ушăнса ларатпăр (сидим, завидуя).

ушăн

то же, что ăшăн. СПВВ. Ушăн = ăшăн.

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Калиме

яз. и. ж. СПВВ, П.-Байбахт., Т.-И.-Шем., М. Рус., Иревли (Ашм. Сл. VI, 35); тат. Хәлимә, узб. Ҳалима араб. ж. и. Ҳалима < араб. м. и. Ҳалим "мягкий, добрый" (Дан. ДТП, 1980. С. 131).

Сĕверук

яз. и. ж. САСС, Т.-И.-Шем., СПВВ, Иревли (Ашм. Сл. XI, 294), ср. узб. ж. и. Зевар, кр.-тат. ж. и. Зевара, тадж. ж. и. Зевар < перс. ж. и. Зивар "украшения"; перс. ж. и. Зивар "украшения" (Дан. ДТП, 1980. С. 139; Гаф. ИИ, 148).

Сĕверкке

яз. и. ж. САСС, Т.-И.-Шем., СПВВ, Иревли (Ашм. Сл. XI, 294), ср. узб. ж. и. Зевар, кр.-тат. ж. и. Зевара, тадж. ж. и. Зевар < перс. ж. и. Зивар "украшения"; перс. ж. и. Зивар "украшения" (Дан. ДТП, 1980. С. 139; Гаф. ИИ, 148).

Сĕверне

яз. и. ж. САСС, Т.-И.-Шем., СПВВ, Иревли (Ашм. Сл. XI, 294), ср. узб. ж. и. Зевар, кр.-тат. ж. и. Зевара, тадж. ж. и. Зевар < перс. ж. и. Зивар "украшения"; перс. ж. и. Зивар "украшения" (Дан. ДТП, 1980. С. 139; Гаф. ИИ, 148).

Сĕверпи

яз. и. ж. САСС, Т.-И.-Шем., СПВВ, Иревли (Ашм. Сл. XI, 294), ср. узб. ж. и. Зевар, кр.-тат. ж. и. Зевара, тадж. ж. и. Зевар < перс. ж. и. Зивар "украшения"; перс. ж. и. Зивар "украшения" (Дан. ДТП, 1980. С. 139; Гаф. ИИ, 148).

Сĕверчен

яз. и. ж. САСС, Т.-И.-Шем., СПВВ, Иревли (Ашм. Сл. XI, 294), ср. узб. ж. и. Зевар, кр.-тат. ж. и. Зевара, тадж. ж. и. Зевар < перс. ж. и. Зивар "украшения"; перс. ж. и. Зивар "украшения" (Дан. ДТП, 1980. С. 139; Гаф. ИИ, 148).

Сĕверхине

яз. и. ж. САСС, Т.-И.-Шем., СПВВ, Иревли (Ашм. Сл. XI, 294), ср. узб. ж. и. Зевар, кр.-тат. ж. и. Зевара, тадж. ж. и. Зевар < перс. ж. и. Зивар "украшения"; перс. ж. и. Зивар "украшения" (Дан. ДТП, 1980. С. 139; Гаф. ИИ, 148).

Тăхтаман

яз. и. м. Рысайк., Ялюха М., Рекеев, Патраклă, Сред. Юм., Иревли, Менча Ч., СПВВ, ИА. Тăхтаман — çуралнă ачасем вилсех пырсан улăштаракан ят, улăштарса хуракан ят... Пĕр çыннăн аслă ывăлĕсем вилсе пĕтсен, пĕр кĕçĕн ывăлĕ анчах юлсан, ăна Тăхтаман тенĕ (Ашм. Сл. XV, 10-11). См. Тохтаман.

Улай

яз. и. Иревли, СПВВ. Улай. Золотн. 173. Олай// Назв. пегой собаки. Н. Карм. (Ашм. Сл. III, 206): ула (< тюрк. Ала "пегий; пестрый; полосатый") + -ай; мар. м. и. Олай/ Олей/ Оляй (Черн. СМЛИ, 309).

Эхмер

яз. и. ? Каз.-тат. Äхмäр. СПВВ (Ашм. Сл. III, 42); тат. м. и. Әхмәр, по-русски Ахмер (СЛИ, 150; Сат. ТИС, 239)< араб. м. и. Ахмар "красный" (Гаф. ИИ. 129).

улече хапхи

Улеће хапхи
полевые ворота? М.П. Петров. «Улече хапхи — ворота».
Пшктр. Оλиычä, улица. СПВВ. ТА. Оличче=урам.

Çавăн пекех пăхăр:

спастись спасть спать спаться « СПВВ. » спеваться спевка спектаккăль спектакль спектр

СПВВ.
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Яндекс: 41001106956150

WMR: R028110838271

PayPal: np@chuvash.org