Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вăльтьăр

то же, что вĕлтĕр
йĕке вăльтьăр çаврăнать — веретено кружится с жужжанием

вĕлтĕр

1. подр. —
о вращении, круговых движениях

вĕлтĕр

2. подр. —
о порхании, неровном полете
çулçăсем вĕлтĕр вĕçсе анаççĕ — кружась, падают листья

вĕлтĕр

3. подр. —
о неярких вспышках, о слабом сверкании
таçта çиçĕм вĕлтĕр çиçсе илчĕ — где-то сверкнула молния

вĕлтĕр-вĕлтĕр —
1) усил. от вĕлтĕр
сывлăшра типĕ çулçăсем вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçеççĕ — в воздухе кружатся сухие листья
2) мелкий, некрупный
вĕлтĕр хумсем — мелкие волны, зыбь
3) слабый, хилый, чахлый
вĕлтĕр курăк — чахлая травка

вĕлтĕрт

то же, что вĕлтĕр
ура айĕнченех кайăк вĕлтĕрт вĕçсе тухрĕ — прямо из-под ног вспорхнула птичка

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çӳл

(с’ӳл’), высь, высота, вышина. употребляется обыкновенно в косвенных падежах. С.-Устье. † Ăста кайса кĕрем-ши, пирĕн телей çанашкал: çĕре каяс — çĕр хытă, çӳле каяс — çӳл инче. Янш.-Норв. Vн чухне хĕвел чылай çӳле кайнăччĕ вара. Алик. Çакăнтан çӳле кайма инче-и? тесе итрĕ. тет; леш калат, тет: инче мар пулмалла, шаккани илтĕнет. Якейк. Хĕвел контан кон çӳле (выше и выше) хăпара пуçларĕ. Лашм. † Юрт-юрт, утçăм, юрт, утçăм, çурхи çулсем çӳле юличчен; çурхи çулсем çӳле, ай, юлсан, вĕрене тупан каять сулăнка. N. † Кушак çӳле ларсан, сивĕ-тет, теççĕ. ТХКА 20. Кирек мĕн калăр, пĕри те ман пек çӳле сикес çук эсĕр. Орау. Çималли пĕтсен çӳлелле пăхса ларăн. ТММ. Турă çӳлте, патша аякра, тетчĕç. N. Çӳлте кайăксем вĕçсе çӳреççĕ. N. Хĕвел çӳлте пулсан — уяр, аялта пулсан — çăмăр пулать, тет. N. Çӳлте ларап, кам çинчине каламастăп. (Калпак). N. Çӳлте турă, çĕрте патша, тенĕ. Кан. Сарлакăшĕ: çулте 25—30 сантиметр, тĕпĕнче 35—40 сантиметр. ГТТ. Алă çӳлте. N. Ĕлĕк çӳлтен кисе питĕ айăплатьчĕç. N. Чăркуççиран çӳлтен татнă. Отрезали повыше колен. Альш. Улача чаршав ан карăр, çӳлтен туртса ан çыхăр. Собр. Кĕркунне тăрна çӳлтен (высоко) вĕçсен, кĕр вăрăм килет, теççĕ. N. Уххи йывăçран çӳлтен (?) кайрĕ. Стрела полетела выше деревьев? || В перен. смысле. ГТТ. Шкулта лайăх отметкă илекенсем питĕ çӳлтен çӳреççĕ. Кĕвĕсем. Питех çӳлтен-çӳлтен çӳрес мар: куштан чĕрисене çурас мар. Альш. † Питех çӳлтен-çӳлтен калаçас мар: атте-анне ятне çĕртес мар. Юрк. † Ыттах çӳлтен-çӳлтен калаçма ыттах çитĕ (питĕ?) пуян ачи мар эпир. N. Çӳлтен! Так кричат лошади во время пашни. См. хĕрипе. Бур. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçмешкĕн вĕрене çулçи мар эпир, çӳлтен-çӳлтен калаçма эпир пуян ывăлĕ-хĕрĕ мар. Сред. Юм. Çӳлтен çӳрет, тесе, хăйне хăй пысăка хоракан çынна калаççĕ. || Высокий. Этем йăх. еп. пуç. кай. 79. Ĕлĕксенче çырма шывĕ ку шăтăкран çӳлерех пулнă, çавăнпа та çырма шывĕ унта юшкăн лартса хăварнă. Альш. Хусан хулинчен çӳлерех, теççĕ ăна (о Свияге). Ст. Чек. Алă тымарĕнчен çӳлерех, чавса патнелле. N. Çӳлерех хака хурса сутасчĕ. Хотелось бы продать по более высокой цене. Изванк. Çăлтан çӳлерехре пĕр пысăк ват юман пур. N. Çӳлерехрен. Якейк. Пĕри çӳлтерехре (повыше), тепри аялтарахра тăрать. Орау. Пăр купи йăтăнса аннă та, хулне чавсаран çӳлерехрен хуçса пăрахнă, тит. Говорят, что груда льда упала на нее и переломила ей руку выше локтя. См. çӳлĕ. Якейк. Çӳл-çӳл йоман, çӳл йоман. Изванк. Çӳл-çӳл юман, çӳл юман, çӳл юманта пин куку, пин кукуран çӳл куку. N. Çӳл енчен юхса анакан шыв. N. Верхний. N. Лупашка урлă, хăма хурса, кĕпер тăваççĕ, кĕперин çӳл енне вут хураççĕ. Изамб. Т. Ул çав урамра çӳл енче пурăнат.

таппа-тан

совсем вровень. N. Йăвăçпа таппа-тан, уйăха-хĕвеле курăнмасть. (Йăвăç варри). Тим. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕлтĕрен, çатанпалан таппа-тан; кинĕмçĕмех кинĕмçĕм, сыснапалан таппа-тан.

тарай тутри

то же, что тарай çитти; „красный, каемчатый платок (с белыми полосками по краям)“ Микушк. Собр. † Тарай тутри çине сар чашăкпа сим лартар. Юрк. Аннеçăм (так!), ир тăр та питне çу, шурă тарай тутрине пусса шăл (утрись). Бугульм. † Çеçен хир урлă тилĕ юртать, шурă тарай тутрисем витĕнсе. Шел. 20. Çулте тарай тутрисем вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçетчĕç (при пляске). Якейк. † Ылтăн сăпка, йĕс пĕкечи, тарай тотри сарсамăр. Сенчук. Кĕçĕн инкенĕн тӳшекки — тарай тутри татăкĕ. Мусир. † Урлă кĕлет тӳпи çине урлă-марлă кашта хур. Урлă-марлă кашта çине тарай тутри илсе сар, чăпар куккук илсе ларт.

туттăр

тоттăр (тутты̆р, тотты̆р), платок. КС. Ман çумран иртсе пынă чухне туттăрĕ мана питрен тиврĕ. Шорк. Тоттăр, тоттăрăм, тотру или тоттăрă, тотруна или тоттăрна, тотрине или тоттăрне, тоттăрĕ или тотри. Все другие формы образуются от тотру и тоттăрă. Якейк. Тоттăрĕ и тотри, тоттăрне и тотрине, тоттăрна и тотруна, тоттăрăнтан и тотрунтан. Атмал-к. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕç тутри, вĕçсе каяс сасси пур. || Тряпка. КАХ. Часрах тăпра хурса, е ыраш çăнăхĕ хурса, таса шурă туттăр татăкĕпе пит хытă туртса çыхаççĕ (рану).

лентĕ-хăю

лента. Ядр. † Лентĕ-хăю варличчĕ, вĕлтĕр вĕçсе тухинччĕ, çуна çине ӳкинччĕ.

вĕлтĕр

подр. сложному, мелкому и частому волнообразному колебанию. Шел. 20. Çӳлте тарай тутрисем вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçеччĕç. Ядр. † Лен(т)тĕ хăю варли-ччĕ; вĕлтĕр вĕçсе тухин-ччĕ, çуна çине ӳкин-ччĕ! Турх. Ун умĕнчен (перед ним) шăрчăк вĕлтĕр тăвать: утă айне кĕрет те, çухалать. Хыпар № 25, 1906. Пĕр эпĕ анчах чавса (у др. чавси) çĕтĕк кĕпепе, çĕтĕк-çатăк сăхманпа вĕлтĕр-вĕлтĕр çӳретĕп. Тĕлĕнмелле! Юрк. † Улăхмăттăм çӳлĕ ту çине, вĕлтĕр вĕçен укçи пур. Альш. Ыраш пусси хĕррипе татăк кутлă кĕсрипе (на куцой кобыле) вĕлтĕр-вĕлтĕр чуптарать. (Маленькая лошаденка бежит мелкими, но быстрыми шажками). Ст. Айб. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр пӳркенчĕк, вĕççе ӳкессĕн туйăнать (в Янш.-Норв. «вĕççе ӳкмин лайăх-чĕ»). Синьял. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçмешкĕн вĕрене çулçи мар эпир. М. П. Петр. Вĕлтĕр-вĕлтĕр, подр. колеблющемуся полету древесного листка. Альш. Тухса пĕтеççĕ пурте (выходят из круга через «ворота»), каллах çавра, пĕр хутлă-кăна карта пулать хай вăйă (хоровод). Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕлтĕртетсе-кăна тăрать вăйă. СТИК. Хăш чухне юр лапкăн-лапкăн (хлопьями) çăват. Хĕвеллĕ кун вара, çӳлелле пăхсан, хурт ушкăнĕ пек вĕлтĕр-вĕлтĕр веççе анакан юрсене куратăн. См. МКП. 58.

вĕльтĕр-валтĕр

подр. неодинаковым колебаниям. См. сл. вĕлтĕр. N. Вĕлтĕр-вальтĕр ((scr. велтер-валтер) шор тотри; тотри хĕрсен полсан та, окçи пирĕн хамăрнах. (Свад. п.).

вĕлтĕр-велтĕр

(-_вэл'д'э̆_р), то же, что вĕльтĕр-валтĕр. Сред. Юм. Пĕчик ырхан ачасĕм чупсан: вĕлтĕр-велтĕр чупать (встелеляхивает), теççĕ. Ib. Вĕлтĕр-велтĕр, скоро-на-скоро. Артюшк. Ту çинче хăвăрт çил вĕрнипе шăна-курăксем (чăпăрка-курăксем), çĕртен хăпса (оторвавшись), вĕлтĕр-велтĕр туса вĕççе каяççĕ.

вĕлтĕрр

то же, что вĕлтĕр, если указ. на длительность процесса. Шорк. Шыв вĕлтĕрр! шатраланса карĕ. По воде так и пошла рябь. N. Шыв вĕлтĕрр! хумханса карĕ (зарябилась). N. Çĕмрен вĕлтĕрр! туса улăхса карĕ. Срв. шыв вĕлтĕртетсе хумханать (рябит).

вĕлтĕрти-вĕлтĕр

подр. колебаниям (встр. в стихах). Ир. Сывл. 38. Шапшурă юрĕ кунĕн те çĕрĕн вĕлтĕрти-вĕлтĕр вĕлтĕртетрĕ.

вĕçкĕн

хвальбишка, хвастун; вертушка. М. В. Шевле. Вĕçкĕн (или: вĕçкĕнчĕк)! Тем вĕçкĕнесси пур! Альш. † Эпир, вăйя тухсассăн, вĕçкĕн хĕрсем хутшăнмаç. Ст. Чек. Кă (sic!) чухлех вĕçкĕн юрăсем (столь малосодержательные; хвастливые песни). Ч.П. Каша ачи вĕçкĕн мар, вăй выляма пит аван. Изамб. Т. Усем пурте пуян, пурте вĕçкĕн (хвальбишки). Якейк. Вĕçкĕн, вертушка, человек не серьезный и малонадежный. Собр. Амĕшĕ тӳр, ашшĕ кукăр, ывăлă вĕçкĕн. (Хăмла). Сала 99. † Нумай, нумай, çĕре эп çӳрерĕм, сирĕн пек вĕçкĕнсем курмарăм. СПВВ. МА. Эсĕ пит вĕçкĕн, теççĕ мухтанакан çынна. Алешк. † Хăнтан вĕçкĕн хĕре тус ан ту; вылянă-выляман ят ярат. N. Вĕçкĕн пек вĕççе çӳрет. || Франтовской. Кан. 1927, № 212. Çанталăк (мир) çулахи вĕçкĕн тумтирне пăрахрĕ. || Хвастовство. Альш. † Киштексенĕн вĕçкĕнĕ ― пуç маччана тивет-çке. Сред. Юм. Вĕçкĕнĕпе хытланса çӳремес-и вара, ôлă? Хăйĕн килте çиме çăкăр çитмес, çапах томтир çине пирн пикки пăхмалла та мар. || Назв. растения, метлика. Шибач. † Ойра вĕçкĕн сап-сарă, вĕçкĕн варри хоп-хора. N. Ыраш начар: вĕçкĕн тапса тухнă (взошла). || Мякина. Б. Олг. Сурсан, ыраш арпи вĕçкĕн полат. Хорачка. Кы̆жы̆л сурзан, арба _вэ̆з'э_т, она _вэ̆c'кэ̆_{н т}^¬э̆_ччэ̆. || Какая-то нашивка на масмак (не называется ли она же вĕлтĕр-вĕçен?). Чертаг.

вăльтăр

(вы̆л’ды̆р), то же, что вĕлтĕр. Б. Олг. Çил вĕрсессĕн, шу вăльтăр, вăльтăр, вăльтăр шатра полса каят (рябит). Курм. † Вальтăр, вăльтăр пуç тотри, вĕççе каяс сасси пор; çакă ялăн хĕрĕсен тохса каяс сасси пор. Чураль-к. † Уй варинчи умлуççи, шульчи вăльтăр-вăльтăр çавăрнать. || МКП. 134. Вăльтăр-çавра, совершенно круглый.

Çавăн пекех пăхăр: