Шырав: инке.
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
молодая вдова
кĕвелнĕ турăх сĕт пулмĕ, инке-арăм хĕр пулмĕ — фольк. простокваша не станет молоком, вдова не обернется девушкой
2.
хромой, волочащий ногу
Лакăшти инке шыва анать. (Кăвакал). — загадка Хромая тетка идет по воду. (Утка).
4.
чаще в названиях родства
младший, молодой
пĕчĕк инке — младшая сноха (жена младшего из старших братьев)
пĕчĕк кукка — младший брат матери, дядя
пĕчĕк ывăл — младший брат мужа, младший деверь
Пысăк тиек салатĕ, пĕчĕк тиек пуçтарĕ. (Хачăпа йĕп). — загадка Старший дьяк раскидает, младший — соберет. (Ножницы и иголка).
2.
рослый, высокий
статный, стройный
пӳллĕ каччă — рослый парень
пӳллĕ хĕр — статная девушка
Лутра инке сак çинче, пӳллĕ инке ту çинче. (Кăвакалпа чăхă). — загадка Низенькая сношенька на нарах, а стройная сношенька на горе. (Утка и курица).
◊
майра аппа — обращение к замужней русской женщине
майра инке — русская невестка
майра йĕппи — булавка
майра кайăк (кайăкĕ) — канарейка
майра кĕпçи (хуххи) — бот. свербига
майра кăмпи — сыроежка
майра пуç (пуçĕ) —
1) швейка (подушечка для ручного шитья)
2) бот. хвощ полевой
3) бабка (особая кладка снопов)
майра çухи — отложной воротник
майра хупĕ (хуппи)— гребень (для расчесывания кудели перед прядением)
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
син.: инкеçĕ
невестка, сноха
тетка
инке арăм, талăх арăм — вдова
инке арăм илекен, йепле ĕмĕри иртет-ши? — как проживет жизнь берущий вдову?
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
заклад (русск.). Пшкрт. N. † Пирĕн инке пулассин кĕпи-йĕмми саклатра. (Поют о невесте). Якейк. † Мари кĕпи, виç кĕпи Хветюкка панче саклатра. Султангул. † Ялти ватăсем, ай, хупахра, çийĕнчи тумтирĕ, ай, саклатра. || Панклеи. † Лаши нача; ан тийĕр, атти поян чохнехи саклат кĕсри тихисем, çавăнпа начар полнă вăл (вар. ăçтан лайăх пулмалла). Актай. Пирĕн лаша хамăрăн, саклат кĕсре тьыхийĕ; саклат кĕсре тьыхи мар, хуçа кĕсри тьыхийĕ.
(саксиы), скамейка, лавка. Хорачка. Сакси анче, под лавкой. Пшкрт. Сакси анча, под лавкой Собр. Шатра инке сакси айĕнче. (Татарк. р.). См. сак-çи.
улучшаться, поправляться, выправляться. Шибач. Начар çыннă пуйма пуçласан калаççĕ: самайланма пуçланă, тесе. N. Пирĕн каччисем самайлана пуçланă. Зап. ВНО. Авланиччен самайланĕ-ха! Сред. Юм. Ачасĕм самайлана пуçларĕç ĕнтĕ. Дети подрастают уже. Ib. Пĕчик ача пысăклана пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ. || Выздоравливать. Зап. ВНО. Врахланать (маленько ходит) = самайланать, хаманланать, поправляется (про больного). СПВВ. Сывмар çын пăртак самайланчĕ. Альш. Çерçипелен чӳк тусан, самайлана пуçланă. СТИК. Самайланать, поправляется. Хурамал. † Эй, мăнтарăн тăмани, начарланнă пек пулнă; çерçийĕпе тус пулсассăн, самайланнă пек пулнă. Ст. Яха-к. Пирĕн инке çаплах (все-таки, однако) самайланмаçт. N. Хытă чирпе выртакан çын (трук) сасартăк самайлансан, вилессе самайланать. Тогаево. † Кулюка пырса чуптусан, самайланма пуçларĕ. Сред. Юм. Çынна, чиртен сывăха пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ.
(сабы̆р), тихий, смирный, кроткий. Срв. тат. сабы̆р, терпение (араб.). Ст. Чек. И. С. Степ. Сапăр, миролюбивый. N. Чĕрĕ, ырă кăмăллă, сапăр, кирек кам сăмахĕнчен те иртмен кĕçĕн ывăлĕ. N. † Сапăр хĕр сухан çимест, тет, курсан, хуппине хăвармас, тет; сапăр хĕр вăйя тухмаст, тет, тухсан, кĕре пĕлмес, тет. || Задумчивый; задумчиво. Ст. Чек. † Пирĕн инке пит сапăр (задумчивая и кроткая). Ib. Вăл сапăр çӳрет (задумчиво). Ib. Вăл сапăр ача (задумчивый, кроткий). || Довольный; довольно. СПВВ. Х. Сапăр-сапăр пурăнатпăр халь пит (= аван пурăнатпăр, шĕкĕр).
(сэрдэ), назв. раст., снить, aegopodium podagraria. П. И. Орл., Д. С. Серг. Сертерен яшка пĕçереççĕ. Абыз. Серте — снить. Ст. Чек. Серте, ветреница (растенне, кладут в варево). Çуркунне пултăран вырăнне яшка çине (салма çине) ярса çиеççĕ. Якейк. Серте, растение с белыми цветами. Сред. Юм. Серте; вăрманта пулать: юр кайнă-кайманах тухакан аван мар шăршăллă курăк, çуркунне ăна яшкана яраççĕ. Орау. Серте яшки; ватăлсан (т. е. серте) пит аванах мар. Ăна пултăран яшки пекех пĕçереççĕ. ЧП. Атя аппа сертене. Бугульм. † Атя, инке, сертене. — Серте ӳсмен, пымастăп. С. Айб. † Улăх серт — сар серте, анчах яшки шывакрах. ТХКА 75. Ирех вăрмана кайса пĕрер хутаç серте татса килеп. Якейк. Серте кокли. N. Серте яшки. N. † Ма каяс мар вăрмана, серте татма, уçăлма? Рак., Кайсар. № 67. Серте. Яшка çине ярса пĕçерсе çиеççĕ çуркунне çамрăк чухне купăста вырăнне. N. Чăвашсем серте яшкине юратса çиеççĕ.
(сывы̆), здоровый. ТММ. Сывă пулăр! Прощайте, будьте здоровы! Сывă пулса тăрăр-ха! Досвиданья! Такмак. Эсĕр сывă тăратра? Чем люди живы. Сыв-и-ха? тет.— Сывă-ха, мĕн кирлĕ? теççĕ лешсем. Конст. чăв. Эпĕ ăна курсанах: инке, сывă çӳретни-ха? терĕм. Н. Карм. Сывă пурăнатăр-и эсир халĕ? Епле сирĕн пурăнăç. Çавна пĕлесчĕ пирĕн. Ib. Хăвăр сывă пурăнатăр-и? N. Киле сывă пырсан, калаçăпăр. Ала 87. Пурте сывă тухрĕç, тет. Изамб. Т. Сывă-и? Çӳретре-ха? — Çӳрекелетпĕр-ха. Хăр çӳретре? Ib. Епле сывă таврăнтăр-и? Н. Шинкусы. Ун чухне куккасен çемйисем, выльăх-чĕрĕлĕхĕсем сывах çӳреймен (не были здоровыми), курăнат. Регули 345. Эп корса она онта, вăл сывă. Ib. 129. Ĕçлеме сывă. ЧП. Ĕçме-çиме лайăх сывă чухне.
рассудительная? П. Федотов. Сутлă инке сут тăвать, ясар инке ял усрать. (Старая поговорка).
распутать, распустить. Якейк Хĕрсем çит тонисене сӳтнĕ (распустили, расплели косы). Кан. Тепĕр икĕ эрнерен клиникрен: çĕнĕ çиппине сӳтме вăхăт çитнĕ, терĕç. Сред. Юм. Тăла пôснă чôне пăртак посаççĕ те, чарăнса тепĕр хут майласа хôраççĕ, çапла хôнине сӳтсе хывни теççĕ. || Разобрать. О сохр. здор. Лекĕр вăл çынна пӳрт урайне сӳтсе, çиелти таса мар тăприне урăх çĕре турттарса тăкма хушнă. Ала 74°. Вăкăрне пусрĕç, алăкран кӳртеймерĕç, мачча сӳтсе кӳртрĕç. Шинар-п. Пирĕн пата ан килчĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Сĕт.-к. Пĕр йӳн карта сӳтмелле. Сред. Юм. Капана сӳтсе турăмăр. N. Çак çын карташне сӳте пуçланă, сӳтнĕ вуттине хута пуçланă. Синьял. Сапур сӳтсе кĕр. || Бить. Городище. Сӳтсе купаланă. Избил. Ст. Чек. Сӳтнĕ = хĕненĕ. Ib. Ăна кунтан сӳтсе янă (ушел прибитым). || Болтать. Ерк. Таçти çĕре те пырса перĕнеççĕ, темĕн те сӳтсе пуплеççĕ... || Отменять. Юрк. † Турри çырат пуçсене ырлăха, патши çырат чунсене хурлăха, хурлăха çырайнă чунсене çӳтсе çыраяс çук ырлăха. Ау 337. Инке-арăм хĕр пулмĕ; хĕртен арăм пулсассăн, сӳтсе пăрахма йăла пулман. || Расстраивать, мотать. Кан. Кулаксем çĕр йĕркелес ĕçе сӳтсе ярсан... N. У ĕнтĕ пурăнаçа сӳтет.
(сы̆j), угощение. Ск. и пред. чув. 84. Ан ӳпкелĕр, хăтасем, сăйăм питех нумай мар. Сала 165. † Манăн пичче мĕн тăвать? Креке лартать, сăй парать. Хурамал. † Пирĕн пиче-инке, ай, мĕн тăвать? Кĕреке лартать, сăй парать. Ib. † Çак тăвансем патне эп килсессĕн, пуç çĕклейми сайсем эп куртăм. Перев. Çапла мĕн пур пăттине çисе янă та, калать: ан ӳпкеле ĕнтĕ, кума, урăх сăй-мĕн пулмарĕ, тет. Калашн. 8. Ман тĕттĕм шухăшăм сăйпа чарăнмĕ. См. си, сий.
(сы̆рă), пиво. Хурамал. Тĕлĕкре сăра ĕçсен, йĕпе пулать, тет. Сред. Юм. Тĕлĕкре сăра кôрсан, çăмăр полать, тет; кĕмĕл окçа корсан — сиввĕ полать, тет; какай корсан — выльăх вилет, тет. Панклеи. Чӳклес омĕн пĕтĕм халăха çитеслĕх сăра туса хатĕрланă. N. Сăра сакки сарлака, тет. (Послов.). Трхбл. Сăра кучĕ сарлака. (Поговорка). Пазух. Тăванпала тăван калаçаççĕ, йӳçĕ сăрана тутлă тăвасшăн. Вишн. 75. Сăра çапах эрехрен авантарах, вăл çынна выçăхтармасть, ăна ĕçсен, сайра-хутра хытă ӳсĕрлетĕн. М. Васильев. Онта сăра лартаç, пашалу, хоплу пĕçереç. Аттик. Вĕсем çимĕке темĕскерле кĕтсе илнĕ пек, сăрасем лартса, эрехсем илсе хатĕрлесе, тĕрлĕ çимĕçсем пĕçерсе, савăнса кĕтсе илеççĕ. Ib. Чăвашсĕн авалхи йăла пур: сăра пички пуçламассейрен, малтан пĕр çын ĕçеччĕн, кĕлтăваççĕ. Орау. Качча кайнă хĕр туйĕнчен кайран ашшĕ-амăш патне сăрапа пырать. Сăрапа кайнă чухне тĕл пулакан çынна пичке анинчен (= çăварĕнчен) çĕрпе (цевкой) сăра ĕçтереççĕ. Ĕçекенни вара: тур пач сăрана, туртрăм лайăх, тит кайран. Альш. Вăл (она) вара, сăрапа кайсан, укçа пуçтарат вĕсен (у них). N. Туйсам патнелле сăра тумалла пуль те-ха... Халĕ пурнăпăр-ха пуккаль. Актай. Унтан кайран Бура-Бĕрхĕ авланчĕ, тет. Авлансан, кусем сăрапа кайрĕç, тет. Н. Карм. Урпа сăри, ячменное пиво. Сĕт-к. Квакал сăмси лапрара, пирĕн тота сăрара. N. Пĕр витре сăра ăсса тохам-ха. N. Вăл йĕтес сăрине ĕçимарăмăр. N. Сăри сăра иккенне пĕлнĕ пулсан, арăмма илсе килнĕ пулăттăм, тулккĕ арăмма илсе килмерĕм, пĕччен килтĕм. (Шутка). || Пирушка. Янтик. † Хĕрсем çырлара, эпир сăрара. N. † Сарă инке сăрара (в гостях), çырă инке çырлара, хура инке хуранта, лутра инке луткара. БАБ. Кĕркунне пĕрре, кĕрхи сăрара, пирĕн пата ăратнесемпе пĕрле çак тукатмăш-карчăк та пырса ларнă. Курм. Кантăр сăри, выльăх сăри, пирушка. Ib. Çĕн-çын каять сăрапа, поса сăрипа каять, кантăр татнă чохне кантăр сăрипа.
окружить, захватить. N. † Анкартине çывăхарнă хĕрсене çавăрса илсе пулмарĕ. Баран. 54. Хыçалтан хир енчен икĕ тĕлтен поляксем çавăрса илнĕ (крепость). N. Ку вилнĕ çын каптăрт! кайса ӳкет, тет. Хай старик патшана çавăрса илет те, калат: мĕнле, патша, эсĕ капла салтак çапса вĕлеретĕн? тет. N. Ибрахим, майпа анса, лашана мăйран çавăрса илчĕ, тет. N. Хулана çавăрса ил. ЧII. Хапхăр умĕнче хурăнлăх, çавăрса илĕрсем кашăклăх. Альш. Ку ухмах пĕр суйламасăр-тумасăр пĕр пĕчĕккĕ шапине çавăрса илет те, çарăк çине лартса каят. N. Карл I малтанах халăха юри кăна ирĕк ыйтнă ирĕксене панă та, хăй халăх хушшинчи матур çынсене çавăрса илсе пĕтерме пуçланă. Кратк. расск. 28. Сасартăк вăйлă çавра-çил тухрĕ те, çурта çавăрса илсе çĕмĕрчĕ-пăрахрĕ. Кан. Ют качакана хӳререн çавăрса илнĕ. Ib. Елен инке çĕрне те çавăрса илесшĕнччĕ кăсем. Çутт. 154. Хăш чух çунакан туратсем хуçăлса анаççĕ, вут çулăмĕ вĕсене çавăрса илет те, тăçта çитех çӳлелле уткăнса каять. N. Ăна пур çĕртен те инкек-синкер çавăрса илĕ. Орау. Вăл кунти халăха хăй аллине çавăрса илесшĕн тăрăшнă. М.-Яуши. Çурлипе тырă çавăрса илсен (когда захватим хлеб серпом), перекетне пар. (Моленье). || Охватить глубоко, осмыслить, понять. N. Вăл хăçан-та-пулин пуç тавра виçсе çавăрса илсе шухăшланă-ши (подумал-ли хоть когда-нибудь более или менее основательно?). Баран. 59. Япалана вăл (он) час ăнласа, çавăрса илнĕ (соображал, понимал). || Схватить за (что). Ст. Чек. Çухинчен çавăрса илнĕ (или: тытнă), схватил за шиворот. Баран. 58. Карап хӳрине хăй çавăрса илнĕ. || Отрезать путь. Сред. Юм. Кĕтӳ тыр çине кайнă та, кĕтӳçсем арран çавăрса илчĕç (отрезали путь). || Собирать в одно место. Ст. Чек. Кĕтĕве çавăрса ил, собери стадо в одно место. Сред. Юм. Выльăхсем пĕтĕмпе тыр çине кĕрсе кайнă та, кĕтӳç арран çавăрса илчĕ. || Переносно — охватить, овладеть (напр., искусством пения). Турх. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăттăм, ăшăмра мĕн пуррине калăттăм.
хапнуть. N. † Инке пачĕ тулă кулаç. Çавăрса хыпам, тенĕ чух, кĕл пашалу пула юлчĕ.
(с'ак), вот этот. Сĕт-к. † Ах-чах, ах анчах, ача вăййи çак анчах. М.-Чолл. Çак çулпа кайсан, лаши вилет, çак çулпа кайсан, этеми вилет. Регули 1468. Çак кĕнекепе çав кĕнекене иккĕшне те эп çыртăм. Ib. 627. Çак кĕнеке манăн. Орау. Ку лашана çтан илнĕ çак эсĕр? (если видеть в первый раз). Çак лашана çтан илнĕ çак эсĕр? (если давно видит лошадь). Пĕлесшĕнччĕ (давно хотел спросить), нимпе те ыйтимастăп çавна. СТИК. Çак çăраççие уç-ха. Алших. † Çак хăтан хапхи тăрринче аçа-тăрна кăшкăрат; çав хăтан хапхи тăрринче ама-тăрна сасси пур; çавсем иккĕш пĕрле пуласшăн кăшкăраç. N. Çакна çи те, çĕр çуна вут кас, теççĕ. (Послов.). || Он. Кн. для чт. I, 6. Эпĕ вулама та пĕлетĕп, тенĕ çак. || В этот самый (раз). Торп-к. Эпĕр юмах пĕлекен çынсем мар, çак килнĕ чухне çул çинче, пĕр вар пуçĕнче, пĕр арăм йытă çурине ĕмĕртет. Орау. Çак иртнĕ çĕрпе виçĕмкун каç эпĕ пĕр вăхăтрах икшер хут вăрантăм. Альш. † Нумайранпа çак касра хĕрсемпеле вылярăм. || N. Онта-и çак? Там что ли это? (раздолье). N. Инке, тетĕп, эсĕ çырăва вĕренни çак? тетĕп. Ачач 14. Анне! Иртри халь ыратни? тесе ыйтрĕ ача сасси. Амăшĕ вара çемçен кăна кулса кăтартрĕ: ах тур эсĕ, ывăлăм... Хăвăн аннӳне çамрăклах хĕрхенме пĕлетĕн çак, терĕ. Орау. Чуну пур-и çăк санăн? Ачу макăрнине илтместĕн (говорит муж, когда мать спит, а ребенок плачет). Н. Сунары. Пĕр ырхан кашкăр ял таврашĕнче çӳренĕ чухне, мăнтăр йытта курнă, тет.— Йытă тус! эсир апат ăçтан илетĕр çак? тесе ыйтать, тет. N. Мĕнле тĕлĕк курнă çак эсĕ, ачам?
то же, что çемçе. М. Тув. Пирĕн инке пит чипер, чĕлхи-çăвар пит çамçа. Якейк. Çамçа копăста (тивнĕ-тимен макракан ачана калаççĕ). N. Çамçа хотни, намачивание грубой пряжи в растворе из яиц. См. хоттăр, çип çамçа хотни.
(с'атрага), трущобник, кустарник. || Мелкие деревья с сучьями, сухие, без листьев. КС. || Хворост мелкий. Тюрл. Çатрака — холă таткисем. Кожар. Вăрмантан çатрака торттарса кил. Якейк. Çатрака = шанкă, хăрăкки, чĕрри — пор тĕсли те пор. Шибач. Çатрака — çапă тăрри. Микушк. Çатракаран кĕпер хывтартăм, карлăкне куршанакран тутартăм, мана курайман шатра (рябая) инке каçнă чух çăтăр-çатăр туса ишĕлинччĕ, тесе. || Ветвистый. Кан. Çатрака çăкамçăм, эс тата мĕн курăн? Сĕт-к. Оммоççи пит çатрака, оммоççи торачсене çатрака пиркн хуçма та кансăр. || Спутанный (о волосах). КС. Çатрака çӳç мулчара час уçăлмасть. || Густой, частый, дремучий? Кустарниковый, трущобный? КС. Çатрака вăрман виттĕр тухрăмăр. Прошли через чашу. Орау. Таçта çатрака çĕре исе кĕрсе карĕ ĕнтĕ (завел нас в трущобник, в лесу). || Вспыльчивый, горячий, сердитый. Орау. Пĕчĕк Хеветĕр пит çатрака япалаччĕ, ним туса та юрама çукчĕ. N. Çатрака çын — çатăркка. || Назв. накожной болезни. Яргуньк. Манăн çатрака тапса тохрĕ (крапивная лихорадка).
уменьшительная частица, употребляемая в песнях вм. слов: çеç, çех, кăна, только. Г. А. Отрыв. † Хĕр-çи лайăх теиса (= теейсе) пĕр хĕр çумĕнчех ларас мар. Илебар. † Пирĕн кин-çи пуласси. Кильд. † Ати улĕ сарă ул, эпир сар хĕр шыраса çак-çи яла килтĕмĕр. N. † Ку-çи туя кайиччен, ут çитарма каяс мĕн. Синьял. † Хам пĕчикĕ пулсан та, хам-çи куçран пăхтартăм. КС. Иксĕмĕр-çи пĕрле пурăннă чух мĕшĕн пирĕн савăнас мар? Ала 30°. † Шуç-çи йĕвен кăмăльне чĕн-çи хăмăт тăхăнтартрăм; чĕн-çи хăмăт кăмăльне хура пĕкĕ эп кӳлтĕм. Собр. † Ачам, сана мĕн парам-ши: пĕр-çи карта лашам пур, сана халал пултăр-и. N. † Пирĕк инке ăçта-çи.
вм. çийĕнчен — из. Çĕнтерчĕ З2. Кĕленче çинчен эмеле стаккан çине тăмлатать. Ала 16°. Атьăр часрах тухса тарар шыв çинчен, тенĕ (рыбаки). N. Эпĕ хам хаçат çинчен вуласа пĕлменччĕ, çынтан кăна илтнĕччĕ. Байгул. Эпĕ вăл кĕнеке çинчен пĕр сăмах хăвармасăр вуласа тухрăм. Альш. Ман ку сурăхсем çинчен хăшне пусмалла? ЧС. Вăл малтан кушилти çăмартасене сăват, ун çинчен кушил çĕклекене 25 çăмарта парат. || От. N. Вĕсемпе пĕрле киреметсене парне кӳме, е кĕлтума çӳремен; ку пурăнăç çинчен уйăрăлса çӳренĕ. || С, со. N. Сала-кайăксем анчах пĕр йăвăç çинчен тепĕр йăвăç çине вĕçсе çӳреççĕ. Моркар. Пăртак шăршласа пăхам ырнă çинчен (с устатку). || Через. ТХКА 91. Ваçли кӳме çине тăчĕ те, уй-хапхи çине урлă хунă кашта çинчен ялт сиксе каçса, çав кӳме çинех ларчĕ. Сам. 73. Чипер этем çинченех унăн чунĕ путланчĕ. N. Çурăм хыçне икĕ хул-пуççи çинчен туттăр çĕлесе çакаççĕ. Баран. 109. Çĕр ĕçлекен ĕнси çинчен темиçе тĕрлĕ вĕçен-кайăк тăранса пурăнать. N. Пор çӳллĕ çĕртрен сиктереççĕ, сапорсам çинчен, карлăк çинчен. || О, об. Сборн. по мед. Уйăрăм пичетлесе хăйсем çинчен тата уйăрăм кĕнекелле тунă. Регули 113. Ĕçлес çинчен онта поплерăм. Ib. 1095. Вăл ялан чăвашсам çинчен поплет. N. Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. Ст. Ганьк. Мĕшĕн шавлат çав халăх: чăн çинчен те шавларĕç, суя çинчен те шавларĕç. Кн. для чт. 56. Эпĕ сан çинчен пит усал тĕлĕк куртăм. || По (чему). N. Тинĕс çинчен утса пыр. Çутт. 54. Тин çунă юр çинчен киле кайрĕç. || По, за (сколько). N. Вăтăр тенкĕ çинчен. N. Тенкĕ çурă çинчен, по 1½ руб. N. Ку сĕлĕ пирĕн аллă тăххăр çинчен кăна кайрĕ. Мы продали этот овес всего по 50 коп. N. Çăнăхне хăй 1 Т. 80 пус. çинчен илнĕ пулнă, парасса 2 Т. çинчен пачĕ. N. Сысна аш 2 пус çинчен сотат. N. 600 тенкĕ çинчен. Кан. Улăмне торки туса 4 тенкĕ те 10 пус çинчен сутрĕç. Альш. Çитмĕл пилĕк пус çинчен килĕшрĕмĕр (сторговались за 75 коп.). Арзад. 1908, № 42. Кăтюк инке пасарта çăмартине 2 пус çинчен 10 çăмарта сутнă. || Над. N. Куç çинчен пульăсем вĕçеççĕ. Сюгал-Яуши. Сасартăк пирĕн ял çинчен хура тĕтĕм тухрĕ. || По случаю. Тогаево. Пĕр çĕре пыçтарăнса ĕç пĕтернĕ çинчен ĕçрĕç. Микушк. Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ. || При наличии. Чув. пр. о пог. 320. Аслати юр çинчен авăтсан, тырă пулмаст. Если гром гремит на снегу, урожая не будет. || Сверх, того, кроме того; сверх, в придачу. Чăв. й. пур. 25. Яккуне, çинчен укçа парсах, ратнике панă. Илебар. † Кĕштеклĕх те памасан, çинчен хамăр парăпăр. Регули 1529. Вăл пире ĕçтерчĕ, çитарчĕ, çинчен (çинчен тата) прер сом окçа пачĕ. Изванк. Тата çинчен ăштрав тутараççĕ, тата ăристанскине хупса лартаççĕ, N. Ĕçтерчĕ, çитерчĕ, çинчен (çийĕнчен) окçа пачĕ (сверх того). N. Пĕтĕм чун çĕкленсе каять. Ĕçлес мар çинчен ĕçлес килет. N. Пĕрре çапла тӳленĕ çинчен тата качака путекки парса янă. N. Тӳлев çинчен, сверх платы. || Поверх. Изамб. Т. Халат çинчен симĕс пиçикки çыхаççĕ. Утăм 20. Кĕпи çинчен жилеткă. ТХКА 50. Йĕвене атте сăхман çинчен пилĕке çыхрĕ. Альш. Çак хыçрисене пĕтĕмпе сукна çинчен кăларса яраççĕ (части украшения, висяшие на спине, выпускают поверх кафтана). || N. Эпир вăрçас çук çинчен мĕншĕн эсĕ çавăн чухлĕ халăха кăлăхах тертлентеретĕн? N. Ăна шанса пурăннă çинчен эпĕ аптăрамăп.
(-џ̌ы̆к’), тот, кто часто и быстро сердится, раздражается, гневается; раздражительный, вспыльчивый. Б. Олг. Çиленчĕк! Ман çине труках çиленсе карĕ, кĕтĕк торта! тет. || Сердитый. КС. Ун упăшки пит çиленчĕк. || Гнев. Коракыш. Пичи çиленчĕкки инке саппанĕ айĕнче; инке çиленчĕкки пичи хыçĕнче. См. çилленчĕк.
(с’ит, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.
понуд. ф. от гл. çитĕн, вырастить. N. Улма йывăççисем сыпса çитĕнтерме, пыл хурчĕсем пăхма, выльăх-чĕрлĕх пăхма вĕренетчĕç. Сĕт-к. † Эпĕр туя кайман-и, инке илсе килмен-и? Отмăл копа айĕнчен олталаса клартăмăр, çитмĕл копа айĕнчен çитĕнтерсе килтĕмĕр. Кумак-к. Аттепе анне мана пĕчĕккĕ чухне вăй çитнĕ таран аван ӳстерсе çитĕнтернĕ.
(с’ич’, с’иц’), семь. См. çичĕ, çиччĕ. Шарбаш. † Хĕрне хачча панă, тет., çич уй урлă панă, тет. Якейк. † Ати улĕ поличчен, апи хĕрĕ полас мĕн, çич ял орлă каяс мĕн, çак хорлăха корас мар мĕн. М. Васильев. Çич кас масарне асăнакан чук. (Моленье). Якейк. Çич сахат тĕлнелле килнĕ полсан, лайăхчĕ. Хорошо, если бы вы пришли часам к семи. В. С. Разум. КЧП. Çич-сакăр çула çитсессĕн, манăн шкула пит каяс килчĕ. N. † Ах пиче (ятне калаççĕ) пор, инке лайăх (ятне калаççĕ) пор, тор çырманна мĕн çырнă, çич çырма пуç çырнă пуль.
(с’улз’ы̆, с’ул’з’ы̆), лист (растительный). Ст. Чек. Пазух. Варманах та варринче, ай, ват юман, асапланать çулçă та сарасшăн. Ск. и пред. чув. 52. Каччă ташлать, кур ĕнтĕ: çулçă, тийĕн, вĕçкелет! Баран. 118. Хырапа чăрăшăн çулçă вырăнне йĕп çулçă ӳсет. N. † Вĕрене çулçă сарат-çке. ЧС. Кайран пурте хăрса кайрĕç вара, çулçă та кăлараймарĕç. Юрк. † Вăрман хĕрринче икĕ хурăн, çуллен çулçă ярат-ши? Пазух. Хурăн çулçи çурсассăн килет вăрман илемĕ: хуран çулçи тăкăнсан, каять вăрман илемĕ. Хурамал. Çуркунне йăвăç çулçă çурнă чух, йăвăçăн тăрăнчи çулçи шеп пулсан, малтан акнă тырă шеп пулать, тет; йăвăçăн тĕпĕнчи çулçи шеп пулсан, кайран акнă тырă шеп пулать, теççĕ ваттисем. Календ. 1906. Хăш йывăç çулталăкĕпе çулçăпа ешĕрсе ларать. Ачач 83. Ара, ывăлĕ лашине ма киле кӳртмест-ха? Урамра тăвармасăрах тăратать. Аль апла çулçăсем лартма аван-и мĕн? Бел. Гора † Çулçă пек çӳхе тутампа чуп-туса пăхайăтăм (девушек). Орау. Инке анкартне купăста çулçи татма карĕ те, темме нумай тăрать. N. † Шур Атăлăн тăршĕпе хăва çулçи çура-çке. ЧП. Çулçă çур (улма йывăç). О земл. Тулла юман çулçи çурăлмасăр акма юрамасть. К.-Кушки. Вуникĕ мулкаç çурисем иртиччен выртас иккен çульçăн та айĕнче.
(с’убы̆рла), нежно, ласково прихлопывать. Юрк. † Хĕрне илетсĕн, саррине ил, çумна выртсан, çупăрлĕ. Ib. † Çумне вырт та çупăрла, ытала та чап! чуп-ту. Сенчук. † Çумне (к хорошему мужу) выртса çупăрла, ытакласа чап! чуп-ту. Альш. Ку темĕн пек çупăрлат, тет, çаплах та чарăнмас, тет, ачи. Альш. Вара эсĕ: акă ман ачам, тесе, купарчаран çупăрла. Орау. Упăшки алăк панче çăпата туса ларать, арăмĕ тĕпелте ачи çуммăнче ачине çупăрласа выртать. Ст. Ганьк. † Сарă инке сана мĕн парать? Вырăн сарса вырттарать, çупăрла-çупăрла çывăрттарать. СПВВ. Х. † Вунçич çулхи ачана çупăрла-çупăрла ар турăм (лаская, вырастила мужчиной). Толст. Пĕрре çапла ларатпăр: Анна Трофимовна, ман йăмăка алли çинче çупăрласа, уткаласа çӳрет (йăмăкăн вăл каç варĕ ырататьчĕ).
, çорат, (с’урат, с’орат), родить. Г. А. Отрыв. Апай хĕрĕх çулта мана çуратнă (в возрасте 40 лет). Слакбаш. Çуратнă — тăратнă, çуламан, типĕтмен (о человеке неуклюжем, грубом, неотесанном). Буин. Виле çуратнă (родила мертвого). Ачи вилĕ пулнă. Ача пăрахнă. N. Инке ача çуратрĕ, ывăл турĕ, Митри ятлă пулчĕ. Б. Хирлепы. † Пирĕн апи пит лайăх, çупа çуса çуратать, тĕкпе шăлса тăратать. N. Матку ача çуратрĕ, ачи хĕр-ача, ячĕ Александра ятлă пулчĕ. N. Пит йывăр çуратрĕ. Ачач 2З. Сана та çак, ывăлăм, вăрмантах çуратса пăрахрăм. Ун чухне эпĕ куккусем патне çимĕке кайма тухнăччĕ. Регули 194. Хам çоратнă çĕре каям. Ib. 821. Вăл пырса мана çоратнă яла. ЧС. Эпĕ пĕчĕкçĕ чухне манăн анне ывăл-ача çуратса пачĕ. Юрк. Çул çинче, килне ларса тавăрăннă чухне, иккĕш калаçса пыраççĕ: ку начальник таврашне, калăн: этем çуратман, тесе. || Создавать, творить. С. Дув. † Çакă вăйя выляма пире анне çуратнă. Микушк. † Шурă-шурă çăмарта, тăварсăр çиме юрамасть. Чун çуратса, пӳ ӳстерсе (если родился человек и пришел в совершеннолетие), мăшăрсăр пурăнма юрамасть. К.-Кушки. Тырă-пулла çуратакан турă, назв. божества. || Родиться. Пшкрт. Эп конта çоратса. (Для чуваш др. местностей это звучит очень странно; они скажут: эп кунта çуралнă, или: эп конта çуралнă). Ib. Эс ста çоратсан (родился)? — Конта çоратсан. Ты где родился? — Я родился здесь.
(с’уды̆), свет. Самр. Хр. Çенĕхĕн урам енчи шăтăкран темле çутă курăнса кайнă. Кан. Каçпа, пĕлĕт çинче çутă сӳне пуçласан. Ал. цв. 29. Хĕвел ансан, каçхи çутă кăвакарсан. Орау. Кăраççин çуттинче çывраятни эсĕ? Можешь ли ты уснуть при свете? Ib. Кăраççин çутипе çывăраймастăп эпĕ. Ib. Пăх-ха йывăçсене, епле çинчен ӳссе кайнă, çутталах туртăнаççĕ (или: кармашаççĕ). Деревья тянутся к свету, растения в темноте тянутся к свету. Ib. Тĕттĕмре ӳсекен япала çутталах сулăнать çав вăл. Ib. Таçта çавăнта кăмакана вут хутса янă пек те, кăмакари вут çути тепĕр енчи пĕрене çумне ӳкнĕ пек. Ib. Эп пытăм та, вĕсен ун чухне çутă-мĕн курăнмарĕ. Баран 42. Пӳртсен мĕлки палăрать. Чӳречисем çине вут çути ӳкнĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохрăмăр, врене шульчи çуттипа; врене шульчи çуттипа мар, хамăр варлисен çуттипа. N. Пĕр çĕрхине уйăх çути çап-çутăччĕ. Юрк. Уйăх çутти çап-çутă. Ib. Чирлĕ çын, чӳрече витĕр çутта пăхса вырта пуçласан, вилет. Янтик. Эп краççын çутинче вулап (при свете лампы). Ib. Пĕр çурта çуттинче вулама канчăр. Ib. † Чиркӳ тăрри пит çутă, уйăх çути çутăран; кĕçĕр хĕрсем пит çутă, çын кĕмĕлне çакнăран. N. Эсĕ манăн çуттăм вырăнне çутăлтарса ярăн. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать. Альш. Çутă çутса çутăпа шыраса çӳреççĕ, тет, вăрманта. Пир. Ял. Такам çутă сӳнтерсе лартать (погасил). Сред. Юм. Краççин çутипе волать, çôрта çутипе волать. Пролей-Каши. Çутă енне(лле) кайичченех кукăларĕ (кукă). Н. Седяк. † Çуртăрсем çӳлĕ, çутти çутă, вĕт кайăксем вĕçсе çитес çук. N. Ир çинче куç-пуç çутипах. N. Тол çути киле поçларĕ. Икково. Тол çути палăрма поçларĕ. N. Пĕлĕте çутă ӳкнĕ. Пĕлĕт çине вут çути ӳкнĕ, пĕр-пĕр çĕрте вут тухнă пулмала. В. С. Разум. КЧП. Тулта хĕвел çути, пӳртре унăн çутти. || В перен. знач. N. Пирĕн чăваш халăхĕ çуттала тухма тапратнăран вара питех нумай вăхăт пулмаст. N. Çутăра çӳре, ходить в свете. См. Магн. М. 174. || Блеск, сияние. Ала 100. † Воник арман хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр; эс кĕпер çуттине ылтăм йопа лартрăмăр. Мусир. Вăрман витĕр тухрăмăр вĕрене çулçи çутипе. Дик. леб. ЗЗ. Унăн уйăрăм-уйăрăм çуттисем анчах, йывăç турачĕсем хушшинчен çĕре ӳксе, ешĕл курăк çинче ылттăн мулкачă пек йăлтăртатса, вырăнтан вырăна куçа-куçа тăнă. Чураль-к. Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çитти, ай, пултăр-и. || Отрада. Н. Карм. † Эпир атте-анне куç çутти. ЧП. Вуник пус нухрат куç çути, эпир атте-анненĕн кун çути (поддержка, отрада). Ib. Ялти савнă тусăм чун çути.. || Краса, украшенне. Микушк. † Кĕмĕл çĕрĕ шыв çутти, сарă инке кил çутти. Курм. † Çут тор лаша çол çутти, сарă арам пӳрт çутти, кĕмĕл çĕрĕ ал çутти. Актай. † Лашам хура — çул çутти, арăм сарă — çуна çутти. N. Карчăк çути ăстĕлте? Масар çине кайса ӳкнĕ. Шумат. † Севтел масмак пуç çути, пурçăн сурпан мый çути. || Цвет (не прав.?) В. Олг. Теминче çолтан каран çорконе хай омлаççин çути нумай çорăлнă. || Светлый; светло. Орау. Çутă çĕртен кĕтĕм те, куç пĕртте курмасть; çуркунне-кĕркунне, каçхине пӳртрен, çутă çĕртен, тула тухсан, хăнăхиччен, куç пĕртте курмасть. Ал. цв. 6. Тăнăçемĕн ун таврашĕнче çутăран çутă пулса пырать. N. Лашисене çитерсе тăнă чух, çав начар салтак темскер çутăскер курах карĕ, тет. N. Кăнтăрла çутă пулат, çĕрле тĕттĕм. Ачач З5. Çутă тимĕр-кăвак лашисем. || Яркий. Собр. Çутă кун юмах ярсан, çутă кашкăр çиет, тет. || Блестящий. Пазух. Кĕçĕр хĕрсем ма çутă? Çын тенкине çакнăран. Кĕвĕсем. Леш кас хĕрĕ çап-çутă, пирĕн кас хĕрне çитеймес (о красоте). || Веселый. Турх. Аннен сăлхавĕ пĕтетчĕ, ăна çутă сан кĕретчĕ (когда я выздоравливал). || Розовый. Эльбарус. Çутă кĕпе, розовая рубашка.
инструментальный пад. от çĕр (Ред.; употребл. в некоторых выраж. Собр. Пĕр паттăрăн ик алли тăват çĕрĕн çапăçмасть, теççĕ. (Послов.). Яжутк. † Манпа варли виçĕ инкеч (= инкеччĕ), виç инке те виç çĕрĕн, эпĕ анчах пĕр çĕрĕн. (Солд. п.). Хора-к. † Йăванăн пĕре (т. е. пĕр арăм) анчах; пирĕн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. (Свад. п.).
(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 11/2 руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.
то же, что терĕм, я сказал (очень старинная форма). Яндобы. † Тарăм, тарăм, мĕн, тарăм, инке, тарăм, мĕн, тарăм, сарай хыçна кай, тарăм та, чӳшек (= тӳшек) сарса хур, тарăм…
то же, что Тарье инке. Ст. Чек. Тарйинкепе иксĕмĕр те...
(тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.
неизвестно сколько. Кан. Тем чул пулать ку, те пĕр четвĕрт пулĕ. Пазух. Шурă, шурă, шур çăка, çăка çулçи çаврака; тем чул çаврака пулсан та, тенкĕ вырăнне çакас çук. Торп-к. † Пĕчченĕн-пĕччекĕн (по одному; вар. пулккăн-пулккăн) хĕр тăрать; тем чул пулккă (вар. пулккăн-пулккăн) тăрсан та (как бы много ни стояло), чун юратни çуна çинче. (Маслян. п.) Сорм-Вар. † Ай, инке Матрен пур, тем чул нумай ларсан та, майра хĕрĕ пулас çук. || Затруднительно сказать, насколько... КС. Тулĕк (только) ку япала тем чул сан кăмăлна килĕ (не знаю, понравится ли она тебе). Торп-к. Амăш калар, тет: тем чул илсе килиян-çке (не знаю, сможешь ли ты принести ее). Илсе килен пулсан, илсе кил. || Едва ли. Якейк. Он патне каясси кайăн та, тем чул килте вăл (едва ли он дома). Ib. Тем чол май килĕ сана араслана корма. Едва ли придется тебе увидеть льва.
повидимому, имя женщ. Янтик. Тетвит инке кĕсел антарать. (Ĕне сысни).
(тыт), держать; брать в руки. Якейк. Порçăн тоттăр йăмăкăм, пуçа çыхса каям-ши, алла тытса каям-ши? Регули 101. Вăл тытса тăчĕ вăлсене ӳкесрен (вăл тытса тăчĕ: ан ӳктер, тесе). Он держал их, чтобы они не упали. N. Онта çулла хорлăхан çырли питĕ нумай полать. Çавна вĕремсĕр татса çисан, алли ним те тытими полать, тенĕ. Ст. Шаймурз. † Пилĕке тытса ташлама çут пиçиххи пусанччĕ! Шурăм-п. Йăван салтак пăтине сулахай аллипе хуран (тамăка хурантан тунă) çумне тытса сылтăм аллинчи мулатакĕпе вăй çитнĕ таран çапрĕ. Ала 93. Ашшĕ утса пырса çӳçĕнчен ярса тытнă та, çӳлелле йăтса тăратнă; хуллен, сак çине çӳçĕнчен тытнипех, уттарса кайса лартнă. N. Вăл ăна (вăрра) аллинчен çатăртаттарса тытнă та, çавăтса пырать. Кан. Татăка аллийĕнчех тытса выртнă. N. Вăкăра пĕри мăйракаран (за рога) пăявпа тытса тăрать. || Поймать, ловить. N. Сат хуçи ман юлташсене пурне те тыта-тыта ватнă. Юрк. Çавăнтан вара ку пуçлăх тытăнат кăсене эрехпе тытма: монахсем шыв ăсма кайсан, калле килелле килнине кĕтсе тăра пуçлат. Баран. 119. Вăрманта темиçе тĕрлĕ кайăк-кĕшĕк пурăнать. Çынсем вĕсене тыта тăраççĕ. Альш. Мана Петĕр тытса ирĕксĕрлерĕ (изнасиловал). Регули 665. Эп тытнă полла исе карĕç. Ib. 440. Çӳресен, кайăкне тытинччĕ. Ib. 441. Кайăкне тытинччĕ; кайăкне полсан тата ярăтăмччĕ. Ib. 437. Эп тытăпин, мĕн тăвас санăн. Ib. Вăл кайсан кайăкне тытсанччĕ. Ib. З28. Вăл ялан онта тытакан. Ib. З27. Вăл онта пол тытакан. Ib. 237. Вăл она тытни лайăхчĕ. Ib. 230. Пол тытса килет. Пол тытса килчĕ. Ст. Шаймурз. † Курайман та çынсем питĕ нумай, тытсах çыхаймĕç-ха хĕрпеле. Ала 60. † Картишĕнче, аттеçĕм, сакăр сар ут, пĕрне ан тыт, атте те, пурне те тыт. ТХКА 49. Ытла тĕттĕм те, çапах кайса тытмалла пуль лашасене, терĕ атте. Ib. Атьăр, эппин, каяр. Шыраса тупар, тытса килес лашасене. Ib. 86. Шураç ачисем кĕтӳрен лашасем пыра-пыра тытаççĕ. || Хватать. Изамб. Т. Ачасем алăран алла тытнисем юпа пулнисен алли витĕр тухаççĕ. Тораево. Вĕсем кайран парнине пурте пырса тытнă. Альш. Авал салтака тытса (силою) панă. Ст. Чек. Аллăма ярса тытмарăм (не сделал, не было желанья, праздно?). Ib. Мана, тарçа тытнă пек: навуса тăк-ха, тет. Аллăма ярса тытмарăм. Орау. Темскер хăямач çине ларнă та, пырать... Теме те тытса кӳлĕç, тăрсан-тăрсан! Регули 700. Тытмала маррине кăтартрăм. Ib. Тытакан мар çынне кăтартрăм. || Переносно — держать (в руках). ЧП. Эпир илес хĕрсене ашшĕ-амăшĕ хытă тыттăр. || Удерживать. Кан. Сулăнса кайса ӳкме тăрсан, ăна тепĕр хăнана пынă çын ӳкесрен тытнă та... || Удержать (деньги). N. Çĕмĕрнĕ алтăршăн çитмĕл пус (20 к.) тытса юлтăм (или: тытрăм, или: катса юлтăм). Кан. Учрежденин кооператива памалли парăма тытса юлмала. || Производить расход, тратить деньги. Урож. год. Халех пин тенкĕ тытать. || Держать (в чем, что). Янтик. Урана ăшăра тытас пулать. О сохр. здор. Тир тумтир çынна пит ăшă тытать. Регули 691. Тытмалли утне кăтартрăм. || Держаться (за кого, за что), хвататься (за что). Орау. Ан юл, тыт ман аркăран. Кан. Йăвăç татăкĕнчен тытса, хумсем тăрăх 24 сехет хушши çӳрерĕм (плавала). Яндобы. Иван тус, хам çине утланса лар, хытă тыт, тесе калать, тет, кашкăрри. ТХКА 50. Атте малтан пырать, Пуртăсем пирĕн сылтăм алра. Сулахай алпа аттене эпĕ сăхман аркинчен тытса пыратăп. Шăллăм та мана çапла тытнă. N. Эсĕ манран (за меня) тыт (держись), эпĕ унтан тытăп. N. Эсĕ мĕшĕн сăмсăна тытса тăран? Юн каять. N. Килти шухăша тытсан, пĕтерес укçуна та пĕтерес килес çук. N. Манран тытатни? Камран тытан? За меня будешь держаться? За кого будешь держаться? (в собств. см.). N. Тытмаллине тытса пар малтанах. || Застигать, заставать на месте преступления. N. Вăрăпа тытнă. N. Çĕнĕ кутăрта кама эрехпе тытнă? Орау. Хĕрӳ çумăнче тыттăрним мана? Арăмупа тыттăрним мана? Ib. Эсĕ апла калама хĕрпе тыттăрним (= тытрăн-им) мана?... Ib. Эп сана, куçу шăтса юхтăр, парам ак, тытсан. Я тебе дам: пусть лопнут глаза, если поймаю. Регули 725. Эп онта кайсан, мана тытĕç. || Держать (экзамен). Курм. Ваçли! Кай Хусана иксамĕн (-н’) тытма. Ib. Е иксамĕн тытимасан (= тытаймасан), мĕн питпе киле каяс? || Городить. Кан. Шкул пахча картине 42 чалăш çĕтрен тытмалла. Юрк. Хапхипе хӳмисене те тытса çаврăнат (загораживает). N. Якур ав чее, вăл хай пайне карта тытса хучĕ. Чим-халĕ, акă эпĕ те тепĕр çул хам пая тытса хурам, теççĕ хăшĕ. Собр. † Çак ялăн укăлчине тытайăттăм шур хĕлĕхпе, уçăшăн мар, илемшĕн. Изамб. Т. Капан йĕри-тавра вĕрлĕк тытнă. Альш. Елшелĕн ун пек халăхран ыйтмасăр пыра-пыра тытнă пахчасем ăçта пăхнă унтах пур. Ib. Хăяр пахчисем нумайĕшĕ çереме туха-туха тытаççĕ те, çавăнта пахчи-пахчипе акса сыхлаççĕ. || Поражать болезнью (о покойниках). Им приносят жертву, состоящую в бросании кусков калача, меда и пр., напр., при возвращении с базара. При этом говорят: „умăнта пултăр!“ То же свойство приписывается и другим предметам. Ст. Чек. и др. Юрк. Вилнĕ çынна çимĕç таврашĕ е ĕçкĕ таврашĕ хывмасан, çав вилнĕ çын тытат пулат. НТЧ. Киремете пуççапаканнисем пĕри чирлесенех: ах! анчах кăçти киремет тытрĕ-ши куна? юмăçа кайса пăхасчĕ, теççĕ. N. Час-часах вилнĕ çын ялти çынсене кама та пулин тытса чирлеттерет. Ала 2. Апла пулсан та вилĕ тытать, вăл тытминччĕ (хорошо, если бы...), теççĕ. Магн. М. 104. Вилнĕ çын тытни. НЭ 118. Мунча вучĕ тытнă. Болезнь причинил банный огонь. Ст. Яха-к. Çук çав, кирик хăш çын та киремет тытмасăр чирлемеçт; тăвассине ăна çинченех тытса туса пăрахас пулат, юмăç мĕн тума хушнине, тесе калаççĕ вара хăйсем. Коракыш. Ати-апай, ан тытах! Çырлах! Килсе, икерчĕ, сăра çийăр-ĕçĕр. (Ваттисене хывнă чухне калаççĕ). Шинар-п. Халĕ те хăш-хăш çын е ӳслĕкпе пулсан: çав çăл тытрĕ, тесе, çăкăр татăксем кайса пăрахаççĕ, вара вĕсен ӳслĕк чарăнать пулать. Могонин. Киремет çывхăнчен пĕр йăвăç кассан, киремет çиленсе çынна тытать те, çимали-ĕçмели парсан, çураçать, теççĕ. || Покрывать (об инее). Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шап-шур пас тытса лартать. || Воспитывать, ростить. N. † Ай, инкеçĕм, Алти инке! Эсĕ тытнă ывăл-хĕре эпĕ те тытса пăхам-и? (Хĕр йĕрри). N. Ăна лайăх тыт. || Воспринимать (ребенка, о повитухе, о восприемниках). ГТТ. Эпĕ унăн ачисене тытнă. Я крестный его детям. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, тăла варрипа тытнăскер,— ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. N. Çак хăвăр тытнă ачана хăвăрăн тăван ачăра юратнă пек юратăр. || Приниматься (за дело). Ир. Сывл. З4. Тытаччен çех ĕç йывăр. Альш. Алă ĕçĕ тытат: пĕрне кĕпе çĕлет, пĕрне йĕм çĕлет; пĕринне саплат, тепринне аслатат. Якейк. † Инки сакки — шор сакки, шор шопăрсăр тытмарăм, итту инкия йоримарăм (даже, чтобы лавку мыть, надевала „шопăр“). || Пользоваться, употреблять. Нижар. † Хусан витри — шур витре, эп тытмассăн, кам тытĕ? Çав ял ачи — сар ача, эп каймассăн, кам кайтăр? N. Ку чашкăпа чĕресе вара урăх çĕре тытмаççĕ. Вĕсене ăрасна çĕрте тытаççĕ. || Задержать. Пазух. Ах хăтаçăм, хуçаçăм, виçĕ тавлăк тытакан, çичĕ тавлăк вăл тытрĕ. Истор. Эсĕ пирĕн патăртан кай ĕнтĕ, сана тек (больше) тытмастпăр, тенĕ. N. Шап çурта пек пĕвĕме ӳстертĕм, тем атте-анне тытас пек. N. Эсĕ манăн мĕн çамрăкранпах тытакан ĕмĕтĕм. || Содержать. СТИК. Кил-çурта тирпелесе, тирпей тытса тăракан хĕрарăм мар; ял тăрăх, кӳршĕ-арша яньккат. Ib. Тирпей тытса тăрас, быть распорядительным в доме по чистке и уборке. || Точить. Альш. Тимĕрçĕ пуртă, çĕçĕ тытнăшăн (= хăйранăшăн), кĕтӳçĕ „сăвапшăн“ (= ахальтен). КС. Тимĕрç лаççине кайса, пурт тытас-ха (наточить на вертящемся точиле). || Застрелить. N. Тепĕр çул кайăкçă çак мулкача тытнă (застрелил). || Прикладывать, приставлять. О сохр. здор. Сивĕ шывпа йĕпетнĕ туттăра тытсан та, вăл (укус ужа), тӳрленет. Ала 91. Икĕ аллине тути патне тытатьчĕ те, пуçне кăшт çĕрелле чнксе пĕр шарламасăр, пĕр хусканмасăр ларатьчĕ. N. Пӳрнине сăмси çумне тытнă. || Ст. Шаймурз. Çын панче кăвакал çисен, хурăвăн çуначĕнчен тытсах хур. (Послов.). || Загнать чужую скотину (напр., застав ее на озимях). Орау. См. вĕчче. || Направлять. N. Хăв ăсна хăв тыт, ман пек ан пул. || Насытить. О сохр. здор. Хăш-хăш хĕрарăмсем, яшка тутлă, тутă тытакан пултăр тесе, аша юри вăрах вĕретеççĕ. Виçĕ пус. 4. Тырă пĕрчипе хăярăн тути пĕр пек маррине, тата вĕсем пĕр пек тутă тытмаççĕ иккенне пурте пĕлеççĕ. || Кан. Инке çатма аврипе хăмсарнине хирĕç тытать. || Класть. Синерь. Марья хăранипе аллине пуç çине тытнă чух çав хĕçе тиврĕ, тет те, пурни татăлса кăрават айне кĕрсе карĕ, тет. || Обходиться, обращаться. Тайба-Т. † Йыснаçăмах çавă пур, тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç кунлăх. Ib. Илсе тытса пăхтăр-ха. Стюх. † Йыснаçăмах Иван! Тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç куна. || Брать в руки, употреблять (напр. книгу), заниматься. Юрк. Çырăва (чтение и письмо) тытас тесен те, пушă марччĕ, ялан ĕçпеле пулаттăм. В. Олг. Алă ĕç тытман эп нимĕскер те. Я не занимаюсь рукодельем. ТХКА 75. Йыснапа улмаш хам та суха-пуçĕ тытрăм. Халиччен суха-пуçĕ тытманччĕ эпĕ.— Вунулт çула çит-ха, вара сана суха-пуçĕ тыттаратăп, тетчĕ атте. Изамб. Т. Вуниккĕре чухнех суха-пуç тытнă. Вунтăваттăра авлантарнă. N. Парнисене пăхаççĕ, тет, пирри-аврисене пăхаççĕ, тет, пурте тĕлĕнеççĕ, тет, хĕрсен пирри авринчен, тытни-тунинчен N. Санюк кĕнекине питех тытмас (не очень-то берет в руки). Орау. Ман кĕнекене кам тытнă? Кто брал мою книгу? (напр., если на ней остались следы). В. С. Разум. КЧП. Ку япала алла тытмалла марскер пулнă. Этого предмета, оказывается, не следовало брать в руки. N. Тытса пĕр. || Браться. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ тытса ларать. N. Тытнă ĕçе тăвас килмест. Торп-к. † Çакă ялăн ачисем ир тăраç те, чĕлĕм тытаç, çавăнпа хĕрсем юратмаç. Ала 92°. Вăсен кĕписене никам та тытса çăвакан пулман, вăл хăех пĕр вунпилĕк çула çитеччен пичĕшийĕн кĕпине, тата хăйĕн кĕпине никама та çутарман. СТИК. Вăл тытнă-тунă-пăрахнă. || Править, управлять. N. † Чул-хулана тытмашкăн, мĕн авалтан пухнă мул кирлĕ. N. Вăл икĕ лапка тытнă. N. Семен ватăла пуçласан, хăш чухне ывăлĕ Иван (сын его Иван) ашшĕ лапкине те тытнă. N. Тыт (ашшĕ-амăш çуртне). || Хранить, беречь. N. Укçана лайăх тыт. N. Çын çинчен сăмах ан вылят, ху ăшунта тыт. || Тратить, расходовать. N. 15 тенкине çурта тыт (на дом? на хозяйство?). || Издерживать. N. Если панă пулсан (пособие), пӳртрех тытăп. || Поддерживать. Орау. Илем тытса, тĕс кӳртсе, хитрелетсе мухтанать. || Править (напр., лошадью). Янорс. Атте мана: тыт лашуна, манран ан юл, терĕ. Ст. Чек. Ялан амăш хыççăн кăна çӳренĕ, лаша тытса курман-ха. СТИК. Лашăна тыт, держи лошадь в сторону. Сред. Юм. Юрк. † Атăл урлă эпĕ каçрăм сулăпа, суллăн пуçне тытрăм хулăпа. || Держать путь. Собр. Анчах лаша тӳрĕ тытса пырать-пырать те, çавăрнкаласа пăхать, вăл: пирĕн хуçа лайăх ларса пырать-ши, тесе, пăхать. || Иметь в наличии (о деньгах). N. Ĕмĕрте окçа тытса корманнисем халĕ виççĕр тенкĕрен кая тытмаççĕ. N. Халех перекетре пин тенкĕ тытать. Регули 647. Он пак окçа номай тытакан лайăх порнма полтарать. || Уличать? N. Эпĕ вăсене пĕрерĕн тытап. N. Аппаратне (самог. аппарат) мĕншĕн тытмастăр? || Подавать (руку). Сĕт-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытат. (Алăк хăлăп). || Нанимать. Изамб. Т. Ул çул кĕлтене тытса кӳртертĕм. Конст. чăв. Кукка тинĕс хĕр(р)инчех пароход çине çитечченех кимĕ тытрĕ. К.-Кушки. Эпĕ вунтăватта тытрăм. Я нанял за 14 р. Чăвашсем 27. Вара çынна (умершего) çума тытăнаççĕ, ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Чăв. й. пур. 26. Сухине тытса сухалаттарать. N. Укçа парса тытма сан укçа çитмĕ. Орау. Пĕр-ик-виç ача тытсан, туххăмах леçсе парĕç (отнесут). || Принимать (в картах). Сред. Юм. || Пришивать, нашивать, оторачивать. Сред. Юм. Кĕпе аркине шараç тытрăм. К подолу рубашки я пришила тесьму. В. Олг. Сăхмана пир тытас (положить подкладку). Собр. † Хранцус кĕпене кам юратмĕ, аркисене лайăх тытсассăн. Н. Тим. † Шур тăваткăл кĕççе кĕтессине пурçăнпала тытса çавăрнă. Ходите во свете. Нихăш халăх тытман йӳнĕ тĕрĕсем. Альш. † Сирĕн çире камсулсем пит килĕшет, те аркине тикĕс те тытнăран. N. Çухана вара темĕн-темĕн, тутар хĕрĕсеннĕ пек, хутлă-хутлă тытса пĕтернĕ: унта хĕрлĕ, кăвак, сарă, симĕс. Аркине каллах ик-виç хутлă тутарла илемлетсе тытнă. Н. Якушк. † Хăранцуски кĕпи сирĕн пулĕ, тытас арки çанни пирĕн пулĕ. ЧП. Аркине пархат тытнă. ЧП. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук, хул айне хăмачă тытас çук, аркине харанцуски тытас çук. || Бить (о лихорадке). N. Ах, ачана сив чир тытать, эрĕм шывĕ ĕçтерес. [Шу тытнă ăна, ахаль полас çок. Хора тăван киремеч тытнă полĕ]. || Вести (войну). N. Тата ăна вăрçă тытма, вĕсене çĕнтерме панăччĕ. || Рвать. Б. Хирлепы. † Пирĕн патра юманлăх, тăрăнчен йĕкел тататпăр, кутĕнчен тукăн аватпăр. || В чувашизмах. N. Хăна ху çӳле ан тыт (не зазнавайся). Досаево. Тепĕр кĕркунне вĕренме каяс тесе, эпĕ те шут тытрăм (надумал?). N. Паянхи кун çиме пулмасан, епле вара пĕтĕм çулталăкшăн терт тытăп? N. Хан, çавна илтсен, Александр çине тытса çурас пек çиленсе çитнĕ (обозлился как зверь; был готов его разорвать). N. Мĕн тытас-тăвас пулсан та (при всяком предприятии), ху ĕçлессӳ çинчен аса ил. N. Ах, мĕн тăвас, мĕн тытас! Янтик. † Турта тулли турă утна епле тытса кӳлĕн-ши.
(тин’гэ̆лэ), толокно. Юрк. Тинкĕле пит тутлă япала, ăна пирĕн енче пит ăста пĕçереççĕ. Пăри кĕрпине, çуртарнине, тепĕр хут авăртса çăнăх пек тăваççĕ. Çав çăнăха вара хуранти вĕри шыв çине ярса, пит лайăх кăна пăтратаççĕ. Тинкĕлене çăра пĕçереççĕ, ăна вара, ĕлкĕрсен, сарă çупа çиеççĕ. Типĕрен уйранпа е сĕтпе çиеççĕ. Сред. Юм. Тинкĕлене ôрпаран, тôлăран, хора-тôлран, пăрирен, ырашран хотăштарса тăваççĕ. Малтан ăсĕне (= вĕсене) шӳтереççĕ, вара типĕтеççĕ те, шôлтра (крупно) авăртаççĕ. Ib. Тинкĕле йôрнă чохне малтан шывне вĕретеççĕ те, тинкĕле çăнăхне çав вĕренĕ шыв çине ярайса явăштараççĕ, вара çиеççĕ. СПВВ. Т. Тинкĕлене сĕлĕ çăнăхĕнчен тăваççĕ. N. Тинкĕле çăнăхĕ авăртса. ТХКА 111. Матюк аппу ăна тинкĕле юрса çитерет. Ib. Тинкĕлене уйранпа сыпа-сыпа çиет вара. Ib. 29. Тинкĕле юрма, яшка, пăтă, çăмах пĕçерме те пит ăста шăл. СПВВ. † Шыв çине арман лартман пулсан, çиеймĕттĕмĕр эпир тинкĕле. Сунч. † Анатра та арман пулман пулсан, çияймăттăм тинкĕле. („Тинкĕле = пăтă“). Шел. 21. Сĕлĕ çăнăх пĕçерсе тин тинкĕле тăватьчĕç. Сенчук. † Инке тинкĕле пăтратать, тинкĕлипе перкелет. Вомбу-к. Тинкĕлесем çук.
то же, что Турă, бог. Эпир çур. çĕршыв 51. Туртма пĕлсен — тур пулăн, пĕлмесессĕн — пĕт пулăн. N. Эпир паян той ачи, ыран эпир ĕç ачи; той ачине тор хошнă, киле пырсан, тор чарать,— тесе юрланă ĕлĕк. Сред. Юм. Тор хăй ал тортрĕ поль пире. (Гов., если случится несчастье). || В чувашизмах. Сред. Юм. Ха, тор корашшĕ, она та олталаса кайнă-и-ха? Качал. Йăванĕ: рас! рас! тесе çапать, тет. Хĕрĕ вара: тур пул, ан тив, тур пул, ан тив, тесе виçĕ хут каласан тин чарăнать, тет. Орау. Ах тур-тур-тур! Никам та килсе пулăшакан çук! Тур пулăр-ха, тархашшăн! Çăнăх кăрманне те пулсан кăларса парăр (просила одна женщина во время пожара). Сĕт-к. † Сакăр така пусакан — сар кĕрĕксĕр йолакан, сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Инке арăма тор пăхтăр (кортăр), осал та полин хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. Разум. Кăçта карĕ çав тор çапашшĕ хĕрĕ. Ib. Ах, ко тор çапашшĕне, йытă çиешшĕ ачине. Сред. Юм. Тор çаптăр-а мана (ах, дери тя горой), пасăр хам кайса хонăччĕ, халь шырап-шырап, арран топрăм. Цив. Тур таташши! КС. Тур таташшĕ. Орау. Ах тур таташшĕ! мĕн хăтланса çӳрет мур! Патак илсен, юнтарттарăп эп сана. Шорк. Ай тор хоплашшĕ! чут манса каяттăм. || Икона. N. Ялавлă турсемпе пуп таврашĕсем (тухнă).
тослă, имеющий друга(-зей); дружный. Бугульм. † Манăн ăшăм çунмасть-çке, кам туслисен çунать-çке. Регули 709. Кам пор пирĕн ялта тослă çын. Чураль-к. Автан, автан ури шатра, шатра инке сак çинче, туслă инке ту çинче. || Дружно, в дружеских отношениях. N. Кирек мĕнле тус та: эпĕ те унпа туслă тăратăп, теме пултарать; анчах тепĕр туç пур, тус ятне кăна илсе тăрать. Никит. Туслă пурăн (кампа та пулин), жить дружно (с кем-нибудь). Регули 1494. Эп она пĕлме мар, тослă порнатпăр омпа.
целовать. Разг. С. Мих. З5. † Мана, инке, тота пар (поцелуй). N. Сана йоратса тота парап. (Письмо). N. Атейпа макăрса ойăрăлтăмăр, тота парса. Атей хытă макăрчĕ (отец сильно поплакал).
(ты̆гы̆ш), мелочный, придирчивый. СТИК. Пит тăкăш çын, мелочиый, придирчивый человек. П. И. Орл. Тăкăш инке шыва анать, кĕмĕл тенки тăкăна пырать. (Кăвакал).
(ты̆лы̆х), сирота. N. Пĕр пӳрт тăлăх юлчĕ ĕнтĕ усен, инке хăй пĕр тĕреклĕ мар. Б. Олг. Эп аттирен йолтăм тăлăх, атти-апия астумастăп, пичепе иккĕн тăлăх çитĕнсе мочи панче. Орау. Вăл тăлăх. Он сирота. Т. Григорьева. Тăлăхăн хырăмĕ пысăк, теççĕ. (Послов.). N. Тăлăхăн алли вăрăм, теççĕ (т. е. все его считают виновным. (Послов.). N. † Аслă улăх витĕр эп çӳрерĕм, пĕр çул ӳснĕ хулла хуçмарăм; хура халăх витер эп çӳрерĕм, тăлăх ача çӳçне туртмарăм. || Сиротство. N. Халĕ ĕнтĕ тăлăхран çитĕннĕ çын сăпаççипе калать: тав-та-пуç ăна пире тасатса, пыйтă-шăркана пăхса янăшăн, тет. N. Анчах пирĕн те ача-пăчана çапла тăлăха прахса хăварас марччĕ. || Сиротливый. N. Тăлăх чунăмсем. N. Эпир тăлăх пурăнăçа хирĕç. || Орау. Тăлăх пушăт начар, урлă пушăт тума юрас çук.
то же, что тăрăла. Изамб. Т. Улăм пĕтерехпе хушăка тăрлаççĕ. Сред. Юм. Капан тăрламалли сейник, длинные вилы, достающие до верха стога. Шибач. Пĕри капан çинче, тепĕри аялтан парать. Капан тăрлаççĕ. || Подсмеиваться, подшучивать, подтрунивать. Коракыш. † Ах пичи та, ах инке, мĕн тăрласа ларатăр, хусамăрăн пек туйăнмаçт-и-мĕн, хусамăрăнах пулатăп. || Колотить, бить. Цив. Орау. Ачана пуç тӳпинчен пĕр-иккĕ тăрларăм та, кайран куçа та курăнми пулчĕ. Ib. Эрех тупса памасан, пуç тăрринчен тăрлаççĕ (= хĕнеççĕ). Сред. Юм. Пирĕн Ивана паян йолташĕсем хытă тăрланă (прибили).
любить, желать. ЧП. Хавас тăван ( = тăвакан), атьăрах. Алик. † Ай акисам, акисам, пире хавас тăвакан, пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинче вут çунать. Чураль-к. † Инке-арăм илмĕттĕм, кĕмĕле хавас тăватăп. Б. Илгыши. † Иăмра хулли йăмăксем, яшша хавас ан тăвар, салтак арăм ан пулăр. Пазух. † Ах, тантăшсем, шăллăмсем, сар хĕр нумай тиейсе, сар хĕре хавас ан тăвăр... Орбаш. Мĕн илен, мĕн хавас тăван? Что желаешь ты получить? || Выразить радость, обрадоваться. N. Сергей хăй юлташĕсене ун сăмахне итлеме хатĕрленме хушнă. Лешсем хавасах тунă.
молва, слух. Чăв. й. пур. 20°. Тепĕр кунах Кĕрккăна вĕлернĕ тесе хавха кайнă. N. Вăл ман çинчен халăха хавха янă. Череп. Хавха сарăлчĕ, прошел слух (о чем-либо). Ib. Ун çинчен ял çине хавха сарăлчĕ. || Радость. Байгул. † Пирĕн инке пуласси качча каяс хавхипе купăста шывĕ сапман, тет. || Тревожный. См. халхав. Ала 55°. Уяччен те пулмарĕ, хавха чан çапа пуçларĕ. || Слабо. Шорк. Пурана арпа пит хавха тултарнă.
я сам, себя. N. Çăмарта укçине ху илетĕн пулĕ вĕт, инке? тетĕп.— Хам илетĕп те, тет. N. Мĕн шыраса çӳретĕн, пуп? — тесе ыйтрĕ, тет, татах пупран.— Тарçă шыраса çӳретĕп, тесе каларĕ, тет пупĕ.— Тарçă хамах пулатăп, тесе каларĕ, тет, леш çынни. А.-п. й. 60. Тарçă-тĕрçĕ хам пулам? N. Ху килмесен, хамах кайса килес пулĕ, N. Эпĕ хам та хам мар, питĕ вăйсăрланса карăм. Кан. Хама качча илетĕп, терĕ те, илмерĕ. НР. † Ял-ял тăрăх хам карăм та сарă, хĕрсем шыраса. По деревням я ходил, искал русых девушек. А.-п. й. 4. Хам пĕчченех тытрăм та çĕклерĕм хутăм. Оп. ис. ч. II. Сана çиме кирлĕ пулсан, хам кӳрсе тăрăп. Если тебе будет нужна пища, я буду приносить (ее) сам. А.-п. й. 4. Хампа пĕрле пурăнма тус шырама,— тет лешĕ. Ib. 6. Мулкач ку сăмаха илтет те, хама та тытса ан çитĕрччĕ ку тесе, йăлт кăна курăнать. || Мой, свой. Сред. Юм. Эп хам сехете Хосантипе пăхса ятăм. Свои часы я проверил с казанскими часами. N. Ман хам ăс хама пурăнма çитет. N. Хам атă мар-ха. Не больно мои сапоги-то. N. Эп хам укçана çухатрăм.
(хапха), ворота. N. Хапха кутне килсе чарăнчĕç. N. Хапхана уç-ха, инке. Эпир çур. çĕршыв 15. Хапхисем хăшĕн чăвашла, хăшĕн вырăсла. Ib. 12. Хапхи таврашне шуçпа тата ăйăсемпе шăтăкласа тĕрлесе пĕтернĕ. Рак. † Питĕрпелен Мускав хушшинче хĕвел анмасăр хапха хупăнмасть. N. † Аттен хапхи чăвашла. Бижб. Халăх çăварĕ хапха теççĕ. (Пословица). Собр. Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). Синерь. Хапхара (в воротах?) вĕрсе выртас мĕн. ТХКА 71. Пирĕн хапха картишнелле уçăлать те вăл. Альш. Хапха урлă каçса кĕтĕм. Ib. Хапхаран кĕтĕм. Ib. Хапха витĕр кĕтĕм. КВИ. Юмах юпа тăрринче, халлап хапха тăрринче. ЧП. Хапхи тулне тухса пăхнă-тăр. ТХКА 52. Чӳ речене хупрĕ, хăй хапха уçма тухрĕ. N. Çăварне карать хапха пек. Артюшк. Ку ача хапха питĕрнине çурри таран хуçса илсе вунтăхăрăшне вĕлерсе пĕтернĕ. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. Вута-б. Хапха пайĕсем: ручкă, ручки; тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот в пятной их косяк, чтобы ворота ходили на одном уровне; тăпса, осен; тăпса тĕп, подпяток; ыра, паз; юпа, столб; çӳлти тăпса, верхний осен; тăпса юпи, пятной столб, это тот столб, на котором ходят ворота; янах юпи, притворный столб, к нему притворяются ворота; хапха айĕ, подворотня, доска, которая вкладывается в отверстие ниже ворот между двумя воротными столбами; питĕрчĕк, засов; пропой, пробой; тыткăч, скоба или ручка.
а — тăпса; l и т (железные) — тимĕр тăпса; тимĕр тăпса l упирается на железную плиту t, которая называется — хапха тĕпекĕ; тимĕр тăпса т вращается внутри р, которая называется — прапуй; прапуй делается из железа, в — янах, с — ручки; е — тăпса йĕппи. Если хапха состоит только из йăвăç тăпса (старая форма), то тăпса наверху бывает длиннее, и этот длинный конец вдевается в дыру b, а нижний конец упирается непосредственно на дно б. Углубление в столбе п, куда вставляется тăпса, и дыра b вместе называется — хапха юпи ыри.
сл. неизв. знач. N. † Хат-хат хат илет, пирĕн инке тутăр илет.
(хыбы̆н), зажечься, разгореться. N. Çуллахи типĕ вăхăтра вут час хыпăнса каять. || Задыхаться, запыхаться. Альш. Хытă килнипе хыпăнтăм (сперло дыхание). Ib. Анне вилнĕ тенине илтсен, пĕтĕмпех хыпăнса ӳкрĕм (не мог дышать). ГТТ. Тăвалла хытă утса улăхнипе хыпăнтăм (запыхался). Ib. Вут тухнинчен хăраса унталла-кунталла чупнипе хыпăнсах ӳкрĕм, нимĕн тăваймастăп. N. Ăна хăвала хăвала çĕр тенкĕлĕх лаши хыпăнса вилме пултарат, тет. N. Кашкăр хыпăннипе ӳкрĕ те вилчĕ. СТИК. Ăçта кайнă ку, чыст хыпăнса ӳкнĕ. Куда он ходил так, совсем запыхался. || Спешить озабоченно. N. Халăх утать хыпăнса. Народ спешит озабоченно. Срв. хыпалан. || Стараться. N. Унпала нумай калаçасшăн ан хыпăн. N. Вĕсем тем чухлĕ хыпăнса çуннă (старались). || Тосковать. Сет-к. Хыпăнать, тоскует. Тюрл. Хыпăнса çăтăнса карĕ (тужит, сердце горит). || Растеряться. Баран. 61. Пĕтĕмпех хыпăнса ӳкнĕ, сывлăшне çавăрса илеймест. Календ. I1911. Хăш чухне темĕн тĕрлĕ лайăх пăхса ӳстернĕ çĕртех выльăх чирлесен, нимĕн тума пĕлмесĕр хыпăнса укеççĕ. Сред. Юм. Хыпăна йолтăм. Говорят в том случае, если событие произошло неожиданно и посделетвия не хорошие. Конст. чăв. Эпĕ ăна курсанах: Инке, сывă çӳретни-ха, тесе чуп-турăм. Инке нимĕн те чĕнеймерĕ, хыпăна юлчĕ. Сноха моя не могла ничего промолвить, у нее перехватило дыхание (остолбенела). В. Олг. Хыпăнса каяс поли = хыпса каяс поли. ЧС. Унăн амăшĕ хăранипе хыпăннипе пĕтĕмпех халтан кайнă, калаçаймаст та. Хурамал. Çав сăмаха илтсессĕн пĕтĕмпех хыпăнса ӳкрĕм (нимĕскер тума пĕлмерĕм, хăраса кайрăм). КС. Хыпăнса укрĕ, может значить: заторопился, перепугался, пришел в возбуждение от ничтожной причины. А.-п. й. 29. Мĕн мĕнле майпи-качки, тухăпăр та тарăпăр вăрмана. Эпĕр çуккине курсан, вĕсем хăйсемех хыпăнса ӳкĕç,— тет кăна хирĕç качака таки.
беременная. Б. Олг. Инке (жена стар. брата) хырăмлăччĕ (пĕтĕччĕ). Кан. 4-мĕш уйăх хырăмлă çӳренĕ. Лшкрпг. Хырăмлă пол, забеременеть. || Чертаг. Хырăмлă ана, икĕ пуçĕ шĕвĕр, варри сарлака.
(х’ит’рэ), красивый. Ураскилт. Ах çав хĕр хитре-çке; вăл лайăх арăм пулмалла, хитре хĕр. N. Хитре — чипер = илемлĕ. N. Пурăнăç хитре, жизнь красна. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын. А.-п. й. бб. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухать. Ib. 60. Ай сан юрру хитре-çке. N. Хитре инке. N. Витĕр хитре. N. Чипер порăн. Хосанта тесе, он пек, кон пек ан шотла. Онта хитре яшсам нумай поль; хитре яша ытаримасăр, хувăн ĕмĕрна ан иртер. КВИ. Тӳрриперех каласан, хитрех те мар мухтама, начар та мар хурлама. СПВВ. ГЕ. Чип-чипер е пит хитре — тăпăлкки япалана калаççĕ. Ал. цв. 5. Ку чечекрен хитри çук. ГФФ. † Эп савнирен хитререх те, çавах савни йоратмасть. Я красивее своего милого, а все-таки он меня не любит. || Хороший. || Пышный. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. || Якейк. Кон чĕлхи-çăварĕ пит хитре (очень красноречив). || Худой (о человеке). Календ. 1904. || Красиво, мелодично. Шурăм-п. Туй ачисем ун хыççăн питĕ хитре юрлаççĕ. || Красавец (-ица). N. Халĕ те кĕтет пулĕ пĕр хитре. || Красота. Шетмĕ. Он хитринчен тĕллĕннĕ. || Хитрость. Ала 28°. Çавă Йевкене вăл хăй хитрея вĕрентнĕ (научил хитростям), тет.
хопах, назв. растения, лопух. Анненков. Хопах, от слова хопă, лубок, т. е. трава с большими листьями, похожими на лубок. N. † Ах, пиччеçĕм, мĕн тăвас? Пирĕн инке пуласси те купăста касма кайсассăн хупах хуçса килнĕ, тет. Тюрл. Хопах, лопух. Ib. Хопах аври, стебель его. Ib. Хопах çӳлчи, листья его. Пазух. † Хухă çулçи хупах пек. N. Çатан çумĕнчи вĕт хупах, вĕт хупахра вĕт пиçен. || Репейник. Рак., Кайсар. N. Хупах = куршанкă, Якейк. Хопах = коршанкă.
хопла, покрывать, N. Хупла, покрыть (çуртана савăтпа). N. Сараппанпе хупласа, покрыв сарафаном. N. Марук аслă ывăлĕпе упăшкине çурнă пĕренесемпе хупласа тунă тĕттĕм сарайне хăварчĕ. N. Тата ан хупла, асту. Альш. Тӳшек ăшне хупласа хучĕç (икерчисене). ЧС. Пит вĕрирен пичĕсене çĕтĕксемпе хупласа тăраççĕ. Якейк. Çаксене порне те хорана ярса вĕретеççĕ те, çĕпрепе четвĕрт кĕленчишне ( = кĕленчи ăшне) ярса хопласа лартаççĕ. || Закрывать. N. Унтан вара пĕтĕм хĕвеле хупларĕ, çирĕм хăлаçран çын курăнмасть. Сред. Юм. Кăмака çăварĕнчен ăшă трук ан тохса кайтăр тесе кăмака çăварне хоплакан листока питлĕх теççĕ. N. Шăтăк çăварне хупланă чул. N. Кăмака çăварне питлĕх хуплани. N. Хĕвел каланă: „Çук, эпĕ вăйлă мар, мана çумăр пĕлĕчĕсем хуплаççĕ“, тенĕ. Якейк. Çил-тăвăл чох хăйăр вĕçсе пĕтĕм пĕлĕтпе хĕвеле хопласа лартать (илет). Шор-к. Чĕпписене хĕрхенсе çунат айне хопласа ларĕ. Кан. Апат-çимĕçе ялан хупласа хурас пулать. N. Кимми ӳпĕнсе хăйне хупласа хунă. Баран. 89. Кӳме умне карнине антарса хупласа хутăм. Книга для чт. 158. Хура тĕкĕсенчен пирĕн кунта нимĕн те тумаççĕ, анчах Африкă çĕрĕнче хĕвел пит пĕçересрен хупламалли сулхăн тăваççĕ. N. Çуни хамăра хупласа хучĕ. || N. Çырмана пĕтĕмпе хăва хупласа илнĕ. КС. Кӳлле мăк хупласа илнĕ. (Илчĕ — если сами наблюдали процесс). N. Ăна кавăн хупласа хĕвел тивертмен вара. || Затемнять. Цив. Çыннăнне ан ăмсан тени ĕлĕкхи вăхăтра халăх куçне хуплама çеç кирлĕ пулнă. || Замести. Баран. 96. Аяккинчи çула юр хупласа кайсан, çав çулпа иртсе çӳреççĕ иккен. || Залить. Орау. Шыв сасартăк (трук) юхса килсе хупласа илчĕ те, çыннисем япалисене те кăларимарĕç. Вследствие быстро нахлынувщей воды люди не успели вынести вещей. || Складывать. Собр. Пĕр хур çунатне хупларĕ те, пĕтĕм тĕнче хупланчĕ. (Каç пулни). || Зажимать. N. Çăварна аллупа хупла (зажми). Капк. Хĕнекенсенчен пĕри ăна çăварĕнчен хупласа çапла каланă (Париж урамĕнче). Кан. Тутине хупласа лартать. Зажимает ей рот. || Заглушить. Кан. Пурте пĕрле хутшăнса хăлхана хупласа лартаççĕ. || Мешать, надоедать. Сĕт-к. Пирн лакăм час шăршăнмасăр хоплать. N. Ĕçĕ нуммайи темех марччĕ вăл,— урăх ĕçе чарни хупласа тăрать. Якейк. Сирн ялсам тырăшăн килсе хопларĕç (аптратрĕç) мана (просили взаем). N. Куç курманни мар-ха унта, пĕлменни хуплать. Курм. † Ай пичи Ярмола, ай инке Варвари, суя пичи Михал пор; нимĕн суя полас çокчĕ, арлаççине кайни хопларĕ. ЧП. Пултран кĕпçи тĕл пултăм, татам çием тенĕ чухне çава касрĕ хупларĕ. || Погубнть. Хурамал. Кирлĕ япала çухалсан çухатакана калаççĕ: хупларăн ĕнтĕ, çтан тупас ĕнтĕ ăна, теççĕ. Г. VII. Хупларăн, анне, мана, хупларăн, çук çĕре (в бедное место) кайнă пулсан (замуж), ырă курнă пулăттăм (мне лучше было бы). Книга для чт. 52. Хуçа тĕлĕк курать: ун çине вĕтĕ чулсем тăкăннă пек туйăнать, чулĕсем: хупласа хуратпăр, хупласа хуратпăр, чĕрĕллех хупласа хуратпăр, теççĕ пек. Баран. 92. Вăл (лавина) пĕтĕм ялне çынни-мĕнĕпе хупласа хурать. Ст. Чек. Хупла çав çурта, хупла, пĕтер, ырă кун ан курайтăр. ЧП. Курайман тăшмансем хупларĕç.
хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.
гусь. Собр. Вăрăм инке шыва каят. (Хурă).
хоç (хус’, хос’), ломать, изломать (вещи). Сет-к. Порт аврине темчол хăтлансан та авса хуçас çок. N. Суха-пуçне Хлимансем купăста йăрань сухалама илсе кайрĕç те, хуçса кӳрсе пачĕç. А.-п. й. 47. Тилли каялла çаврăнса пырать те, шĕшкĕ туя хуçса илсе, тытăнать кашкăра ăшалама. А лиса возвратилась обратно, отломила орешник, взяла волка за хвост и ну стегать его по спине. Ib. 103. Ирхине хĕр йĕке вĕçне хуçса илет те, ашшĕне парса çапла калать... А утром она отломила кончик своего веретена, подала его отцу и говорит... Ib. 69. Инке, аяк пĕрчи хуçатăн,— тесе кăшкăрать Пӳрнески кăвас чĕрес ашĕнчен. Аскульск. Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчеи çĕнĕ урата хурайĕç. N. Тăрăс! тарас! тапар-и? уратине хуçар-и? уратине хуçсассăн авăспалан саплăпăр. Сиктер. Шывăн леш аякки симĕс хулă, хуçаймарăм ывçăм туличчен. N. Хветĕр арăмĕнне канчалаççине хуçса пĕтерчĕ те, вара кăнчалине унича алăк çине ялав çакрĕ. || Сгибать. К.-Кушки. Алă хуç. Самар. Хăшĕ унта ура хуçса ташлат. Тогач. Пĕр карташ сурăх мый хуçса выртĕ. (Кукăльсем). || Складывать. ГФФ. † Хосан çони хоçмала, хоçсан иккĕн лармалла. Казанские сани складные, если их сложить, можно сесть вдвоем. || Заломить (шапку). ЧП. Хуçрăм лартрăм çĕлĕкме. Собр. Туртнă çыхнă пилĕкне, хуçнă лартнă çĕлĕкне, хĕнемен çынна хăвармасть. (Милĕк). || Колошматить. В. Олг. || Изуродовать. N. Микуçа хăй арăмне халăх кĕлечĕ патĕнче çапса хуçна тĕлте çапса хуçна. Кан. Арăмĕн аллине çапса хуçнă. Изамб. Т. Кăна çăварĕнчен, самсисенчен юн киличчен хĕнесе хуçнă. || Ранить. N. Улпут сыснине улт сыснана петĕм хуçрăм та, пĕр кĕлет какай турăм. А.-п. й. 61. Анчах пĕр пĕчĕк вĕçен кайăк, темле ăнсăртран çунатне хуçнăскер, вĕçсе каяйман та, пĕчченех тăрса юлнă. || Юрк. Яшки пиçнĕ, хуçнă, пырас та çиес. N. Çав такана кăçалхи çул çав пирĕн ачанăн туйĕшĕн тытса пуснă, пиçнĕ, хуçнă, çак туй халăхшĕн хатĕрлесе хунă. || Свернуть. Якейк. Йăвана пĕр конта хуçса прахрĕ, темле осал чир полч (свернуло). || Разорять. Изамб. Т. Юрлăскере тата ытларах хуçса каять ĕнтĕ (разорит). Жатва. Вĕсем ниме юрăхсăр пукра пек, кирлĕ мар йывăç пек, тасисенех усал тăвасшăн пурăнаççĕ, кăлăхах тасисен пурăнăçне хуçаççĕ. Ачач 77. Пĕтĕм пурнăçа хуçса хăварчĕ вăл. || Огорчать. Альш. Ашшĕ-амăшне хуçаççĕ (умирающие дети). || N. Хĕрарăмсем сăмах хуçса калаççĕ (или калаçмаççĕ?) || Сăмахпа çапса хуçаççĕ. || N. Шывăн урине хуç = сивĕ шыва лĕп ту. || Плести (лапти). ТХКА 27. Пысăк, йăвăр çăпата хуçса парса тарăхтартăн мана. НР. † Пĕлтĕр хуçнă çăпатине тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Лапоть, начатый (который начал плести) в прошлом году, в этом году доплел я.
хошпу, женское головное украшение. Б. Олг. Кисессĕн (в доме жениха), каччин амăшĕ орайне пăрахрĕ тенкĕлĕ хошпу: вот сана, кин, тет, çак çутти çине посса кĕр, тет. N. Хушпу представляет из себя полотно в 5 четвертей, сшитое по форме, надевают на голову, и по спине тянется почти до колен, а форма постепенно суживается книзу. Хушпу обвешан бусами, бусовидными кружочками овальной формы. Хушпу надевался на голову с заостренным концом кверху. Хушпу носят на свадьбе. Шорк. Хошпу делается из кожи, на нее сплошь пришиваются монеты в виде рыбьей чешуи, вверху бывают самые мелкие монеты, ниже идут монеты покрупнее, в самом нижнем ряду уже двугривенные. Спереди на самом лбу ниже кожи висят три монеты, одна в середине больше, по обеим сторонам поменьше. По краям хошпу пришивают по несколько рядов мелких бус (шăрçа). Юрк. Хушпу. Ăна маткасем тăхăнаççĕ, кăшкар пек. Тогаево. Пирĕн пĕкки пĕкĕлле, пуян çын хĕрсен хушпуйĕ пек. Альш. Пуçăм тулли хушпăвăм пур, умăм тулли сăркам пур. N. Сакăр шăллă хушпу. N. Условия такие: матери невесты сшить шубу, невесте хушпу из 400 нухрат и денег, 1 пуд меду и подарки разным родственникам невесты. Нюш-к. Хушпу çинчен тăхăнаканни. Ст. Чек. Хушпу çумне çамкана тенкĕ çакаççĕ, икĕ ĕрет укçа, пĕр ĕрет вуншар пус, пĕр ĕрет палттиникшар хушпу хĕррине çакаççĕ, ытти нухрат. Бугульм. Инке хушпу çакнă чух нумай укçа пухрăн-и? Арзад 1908, 52. Вăл (старуха) хăй вилес умĕн ачисене хушпу тенки валеçсе панă. Ib. Селиме хушшинче миçе тенкĕ? Арçури. Хырçă-марçă памашкăн хушпу саклат паратпăр. N. Унтан вара икĕ енчен икĕ хушпулă арăмсем пĕркенчĕк айне кĕрсе ăс парса лараççĕ (невесте). N. Çиччĕн-çиччĕн килтĕмĕр, çичĕ ĕрет хушпуне сакçи шăлли турăмăр. СПВВ. ЕХ. Хушпу, арăмсен пуçне тăхăнаканни, укçаран тунă ĕскер. СПВВ. МЕ. Хушпу, ăна арăмсем тăхăнаççĕ. N. Хушпу тăхăнаççĕ сурпан çинчен. Ăна тăваççĕ: çичĕ рет нухрат çакаççĕ, пилĕк рет укçа çакаççĕ, хĕррине шăрçа тиреççĕ, çамка тăррине шăрçа çакаççĕ, хĕррине укçапа ярапа яраççĕ. Çамка çине укçапа ярапа яраççĕ; тăрĕнне вершка çурă çӳлĕрех тăваççĕ. Ăна чĕн мерченпе тăваççĕ, чи тăррине шăтăк хăвараççĕ. Хыçала хӳре тăваççĕ, ăна пĕр аршăн ытларах тăршăне тăваççĕ. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. Хĕррине шăрçапа пăчăра тытаççĕ. Ăна польский укçапа çакса тухаççĕ. Хыçала тăватă манит, çӳле хушпу çине кĕмĕл тенкĕлĕхсем çакаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăммисен пуçĕсенче хушпу. N. Ун хушпи йăри-тавра ярапа та çут шăрçа анчах. ЙФН. † Пуçăм тулли хушпум пур, уйăх карти (scr. тарты) пултăр-и? Ăвăм тулли çут кĕмĕл, уйăх çутти пултăр-и!
(хӳрэ, х’ӳр’э), хвост. Оп. ис. ч. II. Тилĕ тус хӳри çине çиленет те, хӳрине çавăрăнса çыртма хытланса. Ку тилле анчăксем курах каяççĕ. Лисичка рассердилась на свой хвост и стала вертеться, стараясь его укусить. Вдруг лисицу увидали собаки. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). А.-п. й. 14. Ăçта каян, мулкач тус? — тесе ыйтать йытă кĕске хӳрелĕ мулкачран. Ib. 6. Кушак, кутăн тăрса, хурине чӳрече витĕр кăларать те кăшкăрать. ГФФ. † Торти толли тор лаши те, торти-çони çол майлă та, çилхи-хӳри çил майлă та. Гнедая лошадка сыта и красива, сани и оглобли по дорожке, грива и хвостик — по ветру. А.-п. й. 89. Çак сăмаха каласан, ĕне хӳрине илсе, утрĕ ерипен килне. Ачач 59. Ăна хăваласа та тытмалла мар. Анчах пĕр-пĕр хӳри тăрса юлать юлатех. Çав хӳререн ярса тытсан, таракан тĕлĕке тинех тытса чаратăн. N. Йытă пек хӳрисене пĕç хушшине чикрĕç. Орау. Пулли хурине вылянтарать. N. Пĕр шăшийăн ик хӳре. (Çăпата). КВИ. Çеçен хирте ыр утăм пĕр пĕчченех, йĕвенсĕр, сиксе çӳрет выляса, хăй хӳрине тустарса. Добрый конь в зеленом поле без узды, один, по воле скачет весел и игрив, хвост по ветру распустив. ЧП. Хĕрлĕ хӳре ăшĕнче симĕс хӳре илемлĕ. К.-Кушки. Хĕрлĕ ĕне хӳрине çаран çинчен тупрăмăр. Букв. 1904. Çитрĕ, тет те, хӳрене вакка чиксе ларать, тет. Сред. Юм. Хӳри кĕске тесе пит вĕлтĕрке çӳрекен çынна, шанăçсăр çынна калаççĕ. См. хивре. || Зады. Изамб. Т. Унти çуртсем пурте пĕр енелле, малти çуртсем хӳринелле пăхса лараççĕ. Ib. Çур урамĕ (половина улицы) хӳрипе (задами) урамалла ларать. || N. Тата ман хӳри мĕн пуплет ман çинчен. || Руль, корма на баржах, пароходах, лодках. Сред. Юм., Кашкар., Çутт. 154. Хӳре тытса ларакан старик. N. Çил-тăвăл вăхăтĕнче аптăракан хӳресĕр карап евĕрлĕ. || Хвост ветряной мельницы. N. Арман хӳри. Сюндюк. Хӳре тыт, направить мельницу. Изамб. Т. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрине пăраççĕ. Якейк. Хӳре пуçĕнчен канатăн пĕр вĕçне çыхаççĕ, тепĕр вĕçне йопа патне илсе кайса, ăна онкă пак туса хуçлатса, çав онка ăричак чиксе йопа тавра çавраççĕ, вара хӳре, çавăрнă майĕпе, йопа патнелле пырать. Вăл йопа патне çавăрса çитсен, каната тепĕр йопа патне илеççĕ. || Назв. наряда. Чутеево. Хӳре делается из шерсти или шелка, прикрепляется к косе. СПВВ. КМ. Хӳре, ăна хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. Хурамал. Чакак, чакак, чакаклать, симĕс хӳрине пăркалать, чипер инке, сарă инке, сарă хӳрине пăркалать. Цив. Çавра шапка хӳрине вуникĕ ярапа яртартăм. N. Хушпу çукки пурак тăхăвăр, хӳре вырăнне кăшман çакăр. (Такмак). Б. Олг. Тури ялта хĕр кортăм, илес терĕм, окçи çок, хӳри саккăр полчĕ. Торп-к. Вăрманта инкĕшĕ Пикенĕн хӳрине татса хурăн тăрне утрĕ, тет. Байгл. Хӳре пурри хӳре тăхăнăр, хӳре çукки кăшман çакăр. || N. Сĕреке хӳри. См. сĕреке. Изамб. Т. Лекнĕ пулăсем хӳринче пухăнса тăраççĕ. || О дожде. Череп. Хӳри кăна тиврĕ. Дождь задел (местность) только краем. || Юрк. Хӳри, кунçаланă çипе ĕçерсен, тытса тăрать. || Полоска хлеба на загоне, которую приходится жать отдельному жнецу. Якейк. Ай-ай Михалăн хӳре мĕн тăршшĕ чăсăлса йолнă. Ib. Он хӳри яланах валта пырать. Ib. Хӳре танаштарас тесе вырса алла касрăм. Ib. Вăл ик çын хӳрине (за двоих) вырса пырать. Ib. Йăван паян конĕпех хӳрере пыч. Ib. Вăл паян хӳререн тоха пĕлмерĕ.
(-δиы), куç çутти (-ττиы), зрение. Сред. Юм. Куç çути пĕтсен, çын начар корать. Сборн. по мед. Куç хăрпăххисем ялан тăрăна-тăрăна тăнипе куç тасамарланать, пĕр май хĕрелсе çӳрет: варă куç çути пĕтнĕçем пĕтет (зрение все слабеет и слабеет). КС. Куç çути пĕттĕрĕ. Пропало зрение. ТХКА 5. Куç çути çухалсан, лекĕре тин карăм. || Отрада для взора. Собр. † Пичет куçлă çĕррĕм пур, пичипа инке куç çути. Ib. † Вуник аршăн пархат куç çути, эпир аттен-аннен чун çути. С. Дув. † Вуникĕ пус нухрат куç çути.
(кӳл'эш), ревновать. N. Ют арăмпа кӳлешекен арăм, хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан усал арăм чĕре суранĕ вăл, хуйхă вăл. Янтик. Упăшки хăй маткине: кампа та пуса çӳрет, тесе шухăшласан, çапла çынсене каласан вара ăна: у маткине çавăнтан (Микуларан) кӳлешет, теççĕ. Ск. и пред. 86. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тюрл. Лайăх маткана корсассăн, каччăсем она олталама шотлаççĕ; опăшки çавăншăн кӳлешет и хĕнет. Юрк. Упăшки пит кӳлешет. Альш. Арăмĕ упăшкинчен кӳлешет (= упăшкине: арăмсемпе çӳреттĕр, тет). Изамб. Т. Пĕр-пĕр арăмăн упăшки çамрăк пулсан, хăй ватă пулсан, ул упăшкинчен кӳлешет. Полтава 53. Эсĕ мана кӳлешĕн? N. Вăл арăмне пит кӳлеше пуçлать. ЧП. Кӳлешекен çынсем тек кӳлешчĕр, кил иксĕмĕр тăрар юнашар! Пазух. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка, урам варринче тупрăмăр, кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. N. Унăн арăмĕ упăшки çынсен арăмĕсемпе вылянăшăн кӳлешет (кĕвĕçĕт). Ст. Чек. Вăл арăмне çынпа кӳлешет (ревнует). Янтик. Çавсем пек ухмах тек тĕнчере те çук пуль! тек кӳлешсе çӳреççĕ пĕр-пĕринчен: упăшки маткинчен Иванпа кӳлешет. Сред. Юм. Арăмĕ ôпăшкине: çын хĕрарăмпе (так!) çӳрен! тесе, вăрçса çӳресен, ôпăшки арăмне: çын арçыннипе çӳрет, тесе, вăрçсан: кӳлешет, теççĕ. СПВВ. КЕ. Арăмĕпе упăшки кӳлешет, теççĕ (пĕр-пĕрин айăпне тупса вăрçни). Каша. † И, авланман ачасем! инке-арăмшăн кӳлешет! N. Çак арăма, унăн ачине те сывлăхсăртан, вăйсăрлăхран, кӳлешекентен, курайман çынтан, усал куç ӳкесрен сыхла. N. Усал çынсенчен ан кӳлеш, вĕсемпе хутшăнма та ан тăрăш.
(?), неизв. сл. N. † Пирĕн атте-анне çурт пуçĕ, пичче-инке çурт кӳни. Юрк. † Аслă çулпа аслă апус килет, тимĕр-кăвак учĕ çул пуçĕ, йĕпкĕн хура учĕ çул кӳни (scr. кӳпи). Пирĕн атте-анне çурт пуçĕ, пиччепе инке çурт кӳни.
обладать голосом и уметь петь. Альших. Кăчăр çаврăнмас. Не может брать нот, не мастер петь. Кильд. † Çак тăвансенĕн килне килсессĕн, пуç хĕрмесĕр кăкăр çавăрăнмĕ. СТИК. Кăкăр çаврăнмĕ= кăмăл çемçелмĕ (едва ли правильное толкование) Средн. Алг. † Манăн кăкăрăм çавăрăнмас, кĕçĕнтен хуйхăлă ӳснĕрен. Юрк. Çамрăк кăкăр çавăрăнмасть (не умею говорить ладно? говорит «тӳрментерех çын»). Сенчук. † Ай-хай, пĕр аппаçăм-йыснаçăм! сирĕн пек ырă çын умĕнче пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнтăр. Альш. † Тăваткăл минтер, хăмаç пит: питĕ тăвăртан хăпармас; мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. (Хĕр йĕрри). Ib. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. Изамб. Т. Унăн кăкăрĕ çавăрăнмасть. У него не хватает способности (петь). Бюрг. † Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем! сирĕн пекех лайăх çынсен умĕнче манăн çамрăк кăкăрăм çаврăнмас. Байгул. † Куккапа инке умне тăрсан, авăнман пилĕке авăнгартăм, çаврăнман кăкăра çавăртăм. Собр. † Пирĕн пек çамрăк ачасен пуç хĕрмесĕр кăкăри çаврăнмаст. Пазух. Сирĕн йĕс пăралук та, ай, авăнтăр, пирĕн çамрăк кăкăр та çаврăнтăр. (Некоторые понимают это выраж. в см. душевного расположения, но неправильно).
(-дат), шуметь, возиться (не сильно). КС. Кăшăртат= кашăртат (но несколько слабее). Ib. Çемçе алпа пите шăлсассăн, кăшăртатать (так и в Сред. Юм.). Ib. Шăрпă йĕннине (спичечную коробку) урай тăрăх туртса пырсан, кăшăртатат (так и в Сред. Юм.). || Мешкать, возиться. Сет-к. Хăр. Паль. 28. Пахчара кăшăртатать. Ib. 7. Инке, мĕн кăшăртатса тăратăн, хăнана килмен вĕт кунта! КС. Кăшăртатса (кăшăртаттарса) çиттĕрĕç. Приехали благополучно.
(кы̆шты̆рдат), шуршать, шуметь, возиться. В. Олг. Мĕн кăштăртатса выртатăн, çурма (спать) пĕлместĕн. Хорачка. Кăштăртат, шуршать (напр. о мыши в соломе). КС. Вăрманта типнĕ çулçă, тата çӳхе тип турпас каштăртатать. Ib. Пурçăн тумтир каштăртатат. Шорк. Олăм ăшĕнче темскер кăштăртатать. В соломе что-то возится, производит шум. Икково. Орам тăрăх шулчăсам кăштăртатса вĕçеççĕ. 93 çул. 49. Шăп пулнă: вăрманта çулçă кăштăртатни те, улăхра курăк вĕлкĕшни те илтĕнмен. Ib. 18. Пĕр ик-виç минут хушши ĕнтĕ çӳлте, ун пуçĕ тĕлĕнче, çулçă кăштăртатнă пек çасă илтĕннĕ. || Делать или работать слегка или без заметных результатов. СПВВ. ИФ. «Кăштăртатас= ĕçлес, ĕçлесе ӳсĕнтерес мар». Ib. Тек кăштăртатса çӳрет, ни ĕçлени çук, теççĕ. Ердово. Çаплах кил хушшинче кăштăртатса ĕçлесе çӳреççĕ. N. Çуртури (так!) акса пĕтерсен, çимĕкчен ахалих кăштăртатса ĕçсĕрех пурăнаççĕ. КС. Унта-кунта вак-тĕвеке пирĕн ачасем кăштăртатаççĕ. Шурăм-п. № 14. Унта инке кăштăртатать — мунчана кайма хатĕрленет пулмалла. Сред. Юм. Мĕн кăштăртатса тăран? Почему ты вяло работаешь? || Плестись (о ходьбе). N. Ку кĕткелесе чылай ларнă; унтан, ларсан-ларсан, икĕ ватă старик кăштăртатса пыраççĕ (приплелись). ЧС. Пирĕн асатте килте çаплах кăштăртатса (тихонько) çӳретчĕ, вăрмана çаплах каятчĕ. Халапсем 31. Еррипенĕн кăна кăштăртатса, пӳрте кĕчĕ, тет. В. Олг. Ват çын çӳрет аран кăштăртатса. Шорк. Тек хуллен кăштăртатса пырать (идет очень медленно; говорят про старика).
(кэ̆вэ̆з'э̆), то же, что кĕвĕç, завистливый, ревнивый; завистник, ревнивец. Микушк. † Упăшкăр кĕв(ĕ)çĕ пулмин те, питĕр-куçăр кăн-кăвак. N. † Пирĕн пичче кĕвĕçĕ, кĕвентепе хуркалат. ЧП. † Ай мĕн-тарăн кĕвĕçи, шăлне çыртса тăратьĕçке! Тайба. Ай мăнтарăн кĕвĕçĕ (= кĕвĕçекен çын), шăлне çыртса ларат ул! Хурамал. † Пирĕн пичче çĕвĕçĕ, аршăнĕпе çапкалать; пирĕн инке кĕвĕçĕ, кĕвентипе чышкалать.
дно. N. Катка тĕпĕ, дно кадки. Утăм. Тĕпĕ (реки) курăнса выртать, çав тĕрлĕ тăрă. Образцы 51. † Шурă Атăл çинче шур кăвакал, чăмсассăн та тĕпне çитеймест. Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. ÇМ. Сип-симĕс улăх урлă тĕпсĕр сив çăлкуç уйсем çине сапать шывне. Торп-к. Пĕве тĕп (шу тĕп) хăпарсан йĕпе пулать, теççĕ. Сред. Юм. Пос тĕпĕнче хор вылять. (Отражение в колодце движения облаков). N. Пус тĕпне кĕмĕл çĕрĕ ятăм. (çăлтăр). ЧС. Тĕпнелле пăхсан, тĕпĕ те курăнмасть (у оврага). А.-п. й. 37. Шăтăк тĕпĕнче тилĕ вĕткеленнине йăвăç тăрринче ларакан ула-такка курчĕ. Изванк. Курка тĕпĕ курăничченех ĕçмесен, лайăх мар теççĕ. Собр. † Ĕçсем, кукка, куркуна: курка тĕпне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Шишкин. Инке стаккань çут стаккан, çивче сахăр çок, çампа тĕп ĕçместĕп. Шемшер. Йыснан черки çут черки, çутă тейиса ытла тĕпех ĕçес мар. || Подонки. ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти. || Остатки. ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. А.-п. й. 54. Кĕлете кай та ырçа тĕпĕнчи çăнăха пуçтарса килсе пĕр пĕчĕк йăва пĕçерсе пар-ха,— тет. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлать, пурне те тĕп тăваканни илет. N. Олăм тĕп, остатки початого стога. Изван. Кайин-кайин кайи-ке, улах апач çитермер, çитересси çитерч те, çатма тĕпне çитерч. || Огарок. М. Сунчел. Çав çуртасем çуна çуна пĕтсен, вĕсен тĕпĕсене икерчĕпе чĕркесе, таткаласа хывнă çĕре пăрахаççĕ. || Окурок. Капк. Кулачăран (из белого хлеба) пирус тĕпĕ тухнă. || Центральный, основной. N. Тĕп Комитет, Центральный Комитет. Кан. Хĕрарăмсене çутта кăларасси пирĕн тĕп ĕç пулса тăрать. Эпир çур. çĕршыв 17. Пирĕн ялти халăхăн тĕп ĕçĕ тырă акса тăвас ĕç. Сборн. по мед. Пырне касса шăтарнă хыççăн вилсен, вăл каснипе вилмест, хăйĕн тĕп чирĕ пит йăвăррипе вилет. || Основание. Изамб. Т. Тĕпĕнчен выраканнисен ытларах та ларать. N. Усал суранпа пĕçĕм тĕпĕсем ыратса вут пек çунса тăраççĕ. || Причина, основание. N. Апла выçлăх тĕп мĕнтен пулнине шухăшласа илеймеççĕ. || Корни. Кĕвĕсем. Лартрăм тĕрлĕ йăвăçсем, тĕпĕсене сапрăм таса шыв. Баран. 55. Йывăç тĕпне (у корня) вут чĕрте пуçланă. К.-Кушки. Ялан улăх тăрăх çӳрес мар, ухлĕм ути тĕпне çĕртес мар. N. Кашни тĕпĕнче 2—3 хунав анчах пулать. || Коренной. СПВВ. Сред. Юм. Халь она Маççи теççĕ, тĕп ячĕ он Ваççа ятлă. Чăв.-к. Хапхаран тухрăм тайăлтăм, тĕп тантăшсенчен уйăрлтăм. || Коренник. Т. IV. Вара ăна тĕпне кӳлеççĕ. (Запрягают в корень). || Отцовский дом. Юрк. Тĕпе аслă ывăлĕпе чи кĕçĕн ачи Çумаркки анчах юлать. Собр. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, эп килетĕп çак киле атте-анне тĕпне шыраса. Рак. Тĕпе карĕ. Пошел в дом, откуда выделился. Альш. Тĕпе Çтаппан ятли юлнă. Вил йăли. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ. Бугур. Пирĕн аппана илекен тĕпрен мулĕ тапранĕ. || Место прежнего жительства. N. Тĕпрен килнĕ. || Родина. N. Пирĕн тĕрĕк çыннисенĕн чăн тĕпĕ, çуралнă çĕрĕ-шывĕсем чи малтан авалхи саманасенче Çипирте Алтай тăвĕ таврашĕнче пулнă. || Род. Ст. Чек. Чăвашсемпе тутарсем пĕр тĕпрен тухнă. || Внутри. N. Тĕпре ларса пыр, ехать, сидя внутри экипажа (не на козлах). Якейк. Пынă чохне вăл ямшăкра ларчĕ, эпĕ тĕпĕнче лартăм (внутри экипажа). N. Хăй ларчĕ тĕпне, а начар салтакне ларчăк çине. С. Айб. Тирпеленсе çитсессĕн, патша ывăлĕпе арăмĕ тĕпе кĕрсе ларчĕç, тет, таркăнĕ кучăр вырăнне ларчĕ, тет. || Полтава. 117. Шухăш тĕпне Мазепа путса ларнă пĕтĕмпе. || Куст. Альш. Акă хайхисем пĕр пысăк шĕшкĕ тĕпĕ патне çитрĕç тет те, шĕшкĕ тĕпне çĕклесе çавăн айне кĕрех кайрĕç, тет. Собр. Карта-карта килет хуркайăк, каять хăмăш тĕпне шыраса. N. Хура та çĕлен ача пуçлă, çӳрет-çке хăмăш тĕпĕнче. Сала 123. Кĕтĕм вăрман ăшшĕне, лартăм курăк тĕп çинче. || N. Вунă тĕп юман N. Йывăç: пĕр çĕр тĕп хăмла çырли, крыжовник тавăраш аллă тĕп. Толст. Икĕçĕр тĕпрен тăххăр анчах юлчĕ (яблони). N. Вăтăр тĕп кавăн. Альш. Хурлăхансем вĕсем пĕчĕкçĕ тĕпре ӳсеççĕ. Чув. календ. Çамрăк тĕпсене йăрансем туса лартаççĕ. || Ствол, комель дерева. Пазух. 22. † Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? Лашм. Улма йывăç тĕпĕ ай сап-сарă. Юрк. Чăршăсем хĕрри хурлăханлăх, тăрринчен хурлăхан татар-и, тĕпĕнчен чăпăк тăвар-и? Пазух. 22. † Ту питĕнче чиелĕх, çинчен чие суйлар-и те, тĕпне çатан авар-и? Собр. Чӳрече кутне хурăн лартрăм, тĕпшĕн мар, çулçишĕн. Микушк. Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, лартăм кукăр хурăн тĕпĕ çине. Юрк. Çӳлĕ ту çинче виçĕ хурăн, тăррисене кассан тĕпĕ ӳсет. || Стебель. N. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелле пултăр, тĕпĕ хăмăш пек пултăр, тăрри чакан пек пултăр. К.-Кушки. Тĕпне хăмăш пек, тăррине чакан пек ту. Н. Байгул. Хумăш тĕпĕ шывлансан пирĕн макрасси çавăнтан паллă. Пазух. 22. † Парлак çинче çырлалăх, çинчен çырла суйлар-и те, тĕпне утă тăвар-и? || Пень. Кĕвĕсем. Лартăм хурăн тĕп çине хурăн çырли пиçиччен. Альш. Хура-хура кăткăсем хурама тĕпне сырса илнĕ. || Подошва. К.-Кушки. Ха, ачу çăпатине тĕпĕнчен сырасшăн (хочет надеть лапти вверх подошвами). Тим. Шурă рамановски кăçатă тăхăнас çук, тăхăнсан та тĕпне тивертес çук. || Панклеи. Шу орлă каçнă чох пуç çине ĕçлĕк тĕпне хорса каç (платок с навороженным). Сятра. Усал укçа илсе тухрĕ, тет те, ĕçлĕк ăшне ярчĕ, тет те, тĕпĕ те çĕтмерĕ, тет (тĕпне сарăлмарĕ). || Якейк. Пире коккăль памасан, кăмаки тĕп çыпăçтăр. || С. Алг. Юпа тĕпне (на кладбище) укçа яратчĕç тăванĕсем, пĕр пус параканĕ çĕр тенкĕ паратăп, тетчĕ. N. Юпи тĕпне пĕр пус укçа алтса хăвараççĕ. || Кильд. Хапхăр тĕпне шăлмастăр, курăк шăтса тухас пек (готова вырасти). К.-Кушки. Ан пыр, каччă, хапха тĕпне, хăма ӳкĕ пуç çине.
с узорами, с рисунками. ЧП. Инке курки тĕрлĕ курка, тек тĕрлеме юрамĕ. Çатра-Марка. † Тĕрлĕ питлĕ тӳшек çинче хĕрпе кĕрӳ вăйă выллять. N. Пӳрт çинче тĕрлĕ тутăр выртать. (Çăлтăрсем). Якейк. Хора тĕрлĕ кайăк. N. Тăваткăл çытар, тĕрлĕ пит, сарса ан хорăр, лармастăп. || Пестрый. СПВВ. ВА. Тĕрлĕ = чăпар, пестрый. Вотлан. Уйра тĕрлĕ чăхă ларĕ. (Çăпата йĕрĕ). N. Вăрманта тĕрлĕ чĕпĕ çӳрĕ. Якейк. Тĕрлĕ те тĕрлĕ шараварĕ (тĕрлĕ шалавар, пестрые). N. Тĕрлĕ кăçат.
понуд. ф. от гл. чакăртат. КС. Ача кипки çине чакăртаттарчĕ (слабое: чăкăртаттарчĕ). Сред. Юм. Инке, ача чакăртаттарса хочĕ онта, час кĕрсе тасат.
шатер, палатка, шалаш, беседка. Образцы 26. † Чатăр айĕнче ӳснĕ эпир. Ск. и пред. чув. 28. Çуркуннехи пĕлĕт кăн-кăвак пĕлĕт чатăр пек ăна (хĕвеле) витсе çеç тăрать. Ib. 98. Кăвак пĕлĕт чатăр пек. N. Кунта виçĕ чатăр карар. Устроим здесь три шатра. О сохр. здор. Тата хăш чухне чатăр тăваççĕ. Чатăра та хушă (шалаш) пекех тăвас пулать. Юрк. Чи аслă улпучĕ, хăй салтакĕсенчен пĕр энерех кайса, чатăр ăшне кĕрсе выртат. Трхбл. Çурăм пуçсем килет ай шуралса, шурă чатăр карса чарнас çук. Кильд. Чатăр картăм улăха, типтĕр терĕм хĕвелпе. Калашн. 26. Тĕве каçан хушшинче пырать чӳхенсе çӳремелли чатăрсен йăрăм аркисем. Мотаясь, висели меж твердых горбов узорные полы походных шатров. || Полог. Якейк. Чатăр вăл мăн шăналăк, онпа çулла тола вырăн (постель) тăваççĕ. || Н. Седяк. Чатăр, вĕçен кайăка тытмалли. || ЙФН. Пичи, лаша кӳлсе пар, инке, чатăр кӳртсе пар, атьăр каяр улкаша. || Белая Гора. Чатăр сурпан кӳтĕмĕр, пуçĕ тавра яврăмăр, укçалă хушпу кӳтĕмĕр, пуççи тăррине лартрăмăр.
знач. не дано. Карамыш. Чим чике, чим чике, чиме курăк пĕр курăк, сав, сав, сав, инке, салма яшки çимешкĕн.
полоскать, обмывать, промывать. N. Чӳхе= чӳке. N. Пирĕн инке эрнекун кĕпе-йĕм ухрĕ, шăматкун чӳхеме кайса килчĕ. Сноха наша в пятницу стирала белье, а в субботу сходила полоскать.
имя женщ. Тайба-Т. Хвелюк инке.
(шатра), оспа. Ходар. 1876 çулта пирĕн яла таçтан шатра пырса кĕчĕ. Ib. Вăл вара (т.е. оспа) пĕре яла пырса кĕрсен, кама шатра тухманнине пĕчĕкки-пысăккипех лайăх тĕрĕслет, унтан пĕрине те катăках хăвармасть. СВТ. Халĕх хушшинче шатрапа (чечекпе) чирлекен çын пит нумай. Лайăх касса кăларнă шатра вун çулччен сыхласа усрать. Кан. 1929, № 167. Ачасем пулсан, çийĕнчех шатра кастар. N. Сан шатра тухнĕччĕ-и? N. Эс шатрапа выртни? N. Анне пырса пăхрĕ те каларĕ: сана шатра тухать, курнать, терĕ. N. Мана шатра тухрĕ. N. Ачам, унăн шатра тапса тухнă, тит, пичĕ-куçĕ курăнмасть те, тит. Б. Олг. Хĕллехи (?) тохат этем е шатра, кĕçĕ пек. СВТ. Ачана аллипе шатрисене (оспенные болячки) чĕпĕтсе татасран сыхлах тăрас пулать. || Сыпь. О сохр. здор. Ун пек шатрасем хăш чухне тухмаççĕ. N. Ачасем пĕр май пурăнаççĕ-ха, шатрисем тасалчĕç. Сборн. по мед. 25. Хĕрарăмăн та аллисем çине ĕне çилли çинчи чечек пекех шывлă шатрасем тухаççĕ. Хăр. Палля 37. Шĕвĕн евĕрлĕ пысăк шатра хăпарса тухнине курать. Рак. Лаптак шатра, кăвак тĕплĕ шатра, капан шатра е шĕвĕр шатра — название разных сыпей: хаяр шатри, пасар шатри, вил шатри, кĕлĕ шатри, шăвала шатри, вутлă шатри (так!), хĕрлĕ йытă шатри.| Веснушки. || Особая болезнь у овец (пупырышки, могут и умирать), бывает и у коров. КС. Н. Лебеж. Кирлĕ мар, атте, кирлĕ мар, анне, шатра ертĕри ĕнӳне. || Брань. Н. Карм. Эй, шатра! Пшкрт. Шатра шăлса кайман! Тайба-Т. Шатра çаптăр каччине, эп ӳсиччен кĕтмерĕ. КС. Е, шатра! Так ругают овец. Ib. Чапа, шатра! Так гонят овец с бравью. Ib. Çта шатра патне каять-шин ку! (Говорят только об овцах). || Рябой. Сбор. по мед. Ун чухне шатра мар çын та сахал пулнă. ГФФ. Çампа шатра полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) рябым. N. Кикирик сар алтан, алтан пĕççи шатра, шатра инке сак çинче. Чураль-к. Автан, автан ури шатра, шатра инке сак çинче, туçлă инке ту çинче. Шорк. Кукку шатра. Абыз. Ишек çулĕ-шатра çул, çул шатрашан каймарăмăр, хĕр шатрашăн кайрăмăр. Ишаковская дорога — шиблястая (корявая); мы ездили туда не из-за шиблястой дороги, а ездили из-за корявой невесты. Тимирзь-к. Синер çулĕ — шатра çул, çул шатришĕн килмерĕмĕр, хĕр шатришĕн килтĕмĕр. Юрк. Атăл ир шăнмасан, пырĕ шатра пулсан, тырă аван пулат. || ЧП. Шатра (курка).
шопашка, долбленная кадка из цельного дерева. Шарбаш, Якейк., Б. Атмени, Моркаш. Б. Атмени. Шопашка, то же, что ырçа, а в других местах (Таутово) çӳпçе. Б. Кумарк. Шопашка, шупашка, то же, что в других местах çӳпçе, кадка для одежды вместо сундука. СПВВ. Т. Шупашка — çӳпçе тени пулать. СПВВ. МС. Шупашка, шур тумтир хумалли, çăкаран тăваççĕ, катка пекскер; вăл кашни качча каякан хĕрĕн пулать. НАК. Икĕ çӳпçе (шупашка) шурă тумтир, тет (у невесты). Моркаш. Çакă ялăн хĕрĕсем качча кайма тапратсан шопашка тавра коскалать, ик аллине шарт çапать. Никит. Ах, ака, Улюк аки, шупашки кутне пурсассăн ик аллине шарт çапать. Якейк. Ай, инке Мари пор, шопашки тавра çаварнать, ик аллине шарт çапать. ЙФН. Ай аки Кулина, шупашки тавра вăрт çавăрнать, ик аллине шарт çапать.
задумываться, погружаться в размышления. N. Инке кайрĕ шухăша. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каять.
бусы, бисер, ожерелье. НР. Олăхри корăк, ай, ока пек, ирхи сывлăм шăрçа пек. Луговые травы как позументы, утренняя роса как бисер. И. Тукт. Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. А.-п. й. 60. Пукане шупăрне те, мăйи-шӳлкемине те, шарçине те тилле хывса парать. N. Пирĕн тантăшсем (сверстники) шăрçапа, пирĕн варли çок, шăрçа çок. Шемшер. Çĕр-çырли шăрçа пек, пирĕн акка майра пек. Ядр. Улăх ути, ай, ука пек, çĕрти çырла, ай, шăрçа пек. N. Çĕрçи çырли шăрçа пек, пирĕн акка майра пек. Буин. Инке кĕчĕ, ай, юрларĕ, шăрçа пек кăмака чĕтрерĕ. N. Шăрçа пек тар юхать çулаканăн ӳт тăрăх. N. Лапăллă çĕртре çăра курăк, ирхи сывлăм шăрçа пек ларать. N. Пичĕ-куçĕнчен юн тăкăнса пырать, куçĕсем шăрçа пек — виттĕр курнаççĕ. Рак. Хĕрсем выраççĕ сарă сĕлĕ, сурачĕсене шăрçа пек хываççĕ (симметрично). СТИК. Шăрçа пек çырнă. Написано очень красиво, симметрично. Ала 99. Вилсен чонне шăрçа виттĕр кăлараççĕ, тит, çав, çампа салтса илтĕм. Ib. Вилнĕ çынна шăрçа парса ямаççĕ, парса ярсан та çĕмĕрсе парса яраççĕ. Т. Григорьева. Шăтăклă шăрçа çĕрте выртмас, теççĕ. Ходар. Çамрăк пăрусем чирлесен, вăлсен мăйĕсене пилеш шăрçасем çака-çака яраççĕ. ЧП. Сирĕн пӳртĕр шурă-мĕн, унăн кăмакисем шăрçа-мĕн. Янтик. Сирĕн кăмакăрсем шăрçа-мĕн (çутă сăнлă кăмака), кирлĕ марччĕ вĕсене сăрлама. Бюрг. Сирĕн кăмакăрсем шăрçа тĕви. ЧП. Шăрçа кăмакисем кисренчĕç. Байг. Сар кайăк, сар кайăк, ман йăмăка кортăн-и? — Корнăччĕ: шăрçа тавар пăхатчĕ. || Счеты (прибор), шарики счетов. N. Шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума, унтан тĕрлĕ кĕлĕсене чăвашла та, вырăсла та вулама-юрлама вĕрентнĕ.
возьми, на. Якейк. На сана, инке, çак хаяр корăка хăмлая, тет. Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 23. Анчах тăшман аллине хăйне: «на», тесех те памасть.
подарок вообще. Хора-Сирма. N. † Сан йыврупа мĕн тăвас, парне-сарне салатма. N. † Кикирик сар алтан, качака путекки картара, Праска инке шыв кӳретчĕ, парни-сарни арчара. Якейк. Парни-сарни халь çок тата. С. Айб. † Кинĕмĕр те чипер çавă пур, парни-сарни çитмесен, çӳпçи тавра кускалать, ик пĕççине шарт çапать. Пазух. Ай-хаях та, кинçĕм, Наçтук пур, парниех те сарни ситмесен, çӳпçи тавра виççĕ çаврăнат, икĕ пĕççисене шарт çапать. Янтик. † Хулăн (калым) тени вĕт-турпас, парни-сарни ут-кăшкар.
(паhа), дорогой, драгоценный; дорого, ценно. Н. Карм. Вĕсем (книги) пире темрен те паха. Сред. Юм. Пĕчик ачана пăртак çиç çырла парсан та пит паха. Çĕнтерчĕ 26. Сивĕнесси сивĕнмен те, анчах çак пуян ывăлĕ пахараххине манăн чĕре туятчĕ. Календ. 1910. Пуринчен ытла килĕштерни паха (дорого). Собр. Сутас сутта пахана тăрат, илес тавара йӳнеçтер. (Моленье). Сам. 13. Таптанă, çаратнă паха çĕршывна. Хорачка: вы̆л мана пет пађан тоjы̆нчы̆ (дорого, драгоценно). Ст. Яхак. Çамрăк ачасемшĕн çăварни тата пушшех паха. Икково. † Çăварниран пахи пор, теççĕ: чăнах пор-ши ĕнтĕ çав? Тим.-к. † Эпир каяс çул çинче йĕри-тавра паланлăх, паланĕ ларать хĕп-хĕрлĕ, пире палан мĕн паха? Пала-тăран (знакомый) питĕ паха. Кĕвĕсем. Пахча варринчи улма йăвăççи, пăхса тăма паха-çке (просто любо посмотреть). Цив. † Шурă чечек мĕн паха? пиччепе инке паха пире. N. † Икĕ аллăмра тăватă çĕрĕ, кĕмĕл çĕрĕрен пахи çук, ах ача; ялта сар ача пит нумай, ман Яккуртан пахи çук (лучше), ах, ача. N. Австрисен окопĕсем питĕ паха. N. Паха= илемлĕ? || Старательный, прилежный. Юрк. Ун вырăнне хамăр çынсенчен пĕрне-пĕрне, ĕçе пахарах çынна (трудолюбивого), куçарĕç. || Ст. Чек. Пахасăр, ку çынта паха çук, ăçта хурсан та вырнаçать (всюду уважаем). N. Пахине пĕлмесĕр ĕçлет, не жалея сил или себя (иначе: пахасăр). || Торжественный. Кан. Выстăвкă уçăлнă шутпа паха ларуллă каç пулса иртет || Зап. ВНО. Паха, мягкий, нежный.
вши и гниды, паразиты. Скотолеч. 17. Ака-суха тăвакан лашасем çинче хăш чухне пыйтă-шăрка пулать. Ала 92. Епле ӳркенмен вăл çавă тăлăх ачасен пыйти-шăркисене тасатма. Качал. Пирĕн те инке кăтăклă. (Пыйтипе шăрки).
(пигэн, пиг'эн'), энергично приняться, браться, начинать, приступить к чему-либо. Баран. 42. Харпăр хăй ĕçне пикенет. Ib. 150. Славянсем патне пырса кĕрсен, вĕсем ĕçе ĕçлеме пит пикенсе тытăннă. Ib. 54. Анчах пикенсе тарнă хутран Тарас чарăнать те, сасартăк кăшкăрса ярать. Истор. Халех пикенер: хамăра хамăр хĕрхенес мар. ЧС. Манăн йăмăк вилнĕ сурăхшĕн пикенсе йĕрет (настойчиво, горько плачет). ЧП. Чипер инке пикенсе вăрçат-çке (настойчиво бранится). N. Акă пикенер те, вун пус хурса кĕнеке илме ярар. Бюртли-Шигали. Кулача çиме пикенеттĕмĕр. Ib. Ларсан-ларсан, вара пикенетчĕ юмăç пăхма. N. Икел шӳсе çитĕннĕ, çурăлнă, çĕрелле тымар янă, çӳлелле ӳсме пикеннĕ. N. Праçник кун хĕрарăмсем ирех çимĕç пĕçерме пикенеççĕ. Истор. Кун каçиччен виç хут чарăнса, виç хут çĕнĕрен пикене-пикене вăрçнă. Ib. Çав тĕлтен вырăссем хулана çĕмĕрсе кĕме пикеннĕ, анчах патша кĕме хушман. Ib. Вăрра пикеннĕ. N. Вĕсен ашшĕ вилме пикеннĕ (собрался), тет. Ст. Чек. Пикенсе ĕçлес, старательно работать. N. Вара тата пикенсе хывма тытăнаççĕ. Изамб. Т. Унтан вара пикенсех вырма каяççĕ (принимаются как следует). См. хыв. Четпути. Сысна çитерме пикенсен, сысна витине епле те пулсан таса тытма тăрăшас пулать. Ст. Шаймурз. Çиленсе пикенсе каят ачасене илмешкĕн. Кан. Аха, эс пирĕн укçапа сутă тума пикеннĕ иккен-ха, теме пуçларĕç. Юрк. Пикенсех кайса курам. СПВВ. Пикенмешкĕн тесе, пĕр-пĕр ĕçе пĕтĕм вăйпа тума тытăнсан калаççĕ. N. Тепĕр кун ирех тăчĕç те, каллех канав алтма пикенчĕç. Ст. Чек. Каç пулсан, арçури лаша çинчен анма пикенчĕ. N. Ĕçĕм çырли пуçтарса çӳрекен çынсем хыçĕнчен, юлашкине пухса çӳренĕ пек, пуринчен кайран эпĕ пикенсе тăрăшрăм. Янш.-Норв. Вĕсем (родители парня) вара урăх хĕр çинчен пĕртте шухăшламаççĕ, пĕр çавăн çине анчах пикенеççĕ (устремляют свои мысли). N. Халĕ лаша çинче вăрçма пикенетпĕр. Баран 80. Карнă парăсĕ малалла шума пулăшмасан та, унăн ураписем пикенсе малалла кусаççĕ.
(пирэ̆н'), наш. Икково. Паян пирĕнне (у нас) чутах мăн тоттăр вăрласа каятчĕç. Сред. Юм. Пирĕн хушăра шевле вылять (очень разгорячены). Ib. Пирĕн тĕлтен тем те килсе тôхĕ. Ib. Пирĕнпе хире-хирĕççипе пит вăрçрĕç. Ругались с живущим против нас. N. Пирĕнчен тайăлмасть. Не уступает нашим. Тогаево. Вăл пирĕнтен çорçĕр енелле полнă, тет. Календ. 1910. Пирĕн патра пахчасене, уйсене тислĕкпе анчах çемçетеççĕ. В. С. Разум. КЧП. Ĕçлеме ӳркенместĕн пулсан, пирĕн çын пулатăн вара. Юрк. Пирĕннисем пулмасан, вăсене илес мар; кăшкăр, эпир хамăрăнĕсене илĕпĕр, тет арăмĕ, тепĕр пӳлĕмрен кăшкăрса. Ib. Пирĕнĕсем. Шигали. Пирĕн çын чăнах та Ахваниç пулнă. Яргуньк. † Инке маншăн макăрас çук, пултăр карĕ, тиес çук, пирĕн пĕтрĕ темеле. Регули 333. Ут (вм. утне) пирĕн патра тытнă полчĕ. Ib. 397. Вăл кисе пирĕн пата, эп он чох вăрманта полса. Ib. 600. Пирĕн поскил тимĕрçĕ (пирĕн тимĕрçĕ поскил) хола кайрĕ. Ib. 630. Пирĕн вăрманти превнисем (превнисем пирĕн вăрманти) лайăхчĕ, холари (холаран исе килни) осалчĕ. Ib. 643. Пирĕн пек томтир çок конта. Ib. 918. Вăл пирĕн ачапа килчĕ, вăл пирĕнпе килчĕ. Ib. 1550. Эп: пирĕн çынсам килеççĕ, тесе, кайран пăх (пăх та) — пирĕн çынсам полмарĕç. Урож. год. Пирĕн килес, вăй патăр (говорят вошедшие). N. Вăл пирĕн лаша вăрларĕ, вăл пирĕн лашана вăрларĕ, вăл пирĕнпе лашана вăрларĕ. [В первом примере — у нас он (лошадь может быть и не наша) украл].
(пицц'э, пич'ч'э), старший брат отца, дядя по отцу. Его жена назыв. «нинне». СТИК., Городище. МПП. Пичче — мой, наш старший брат; мой, наш дядя (младший брат отца). Н. Карм. Пичче — аттин шăллĕ. СЧЧ. Аттепе пĕр тăван Лукка пичче (дядя Лука). N. Çырла çеçкин тĕпĕ ылттăн, теççĕ, манăн пиччен пĕр сăмаххи пĕр ылттăн. (Из письма). СЧ. Ĕлĕк, эпĕ пĕчĕкçĕ чухне, атте-аннесем Мирон ятлă аслă пиччене çырăва вĕренме панă. || Старший брат. Вомбу-к. Пичче, пичей (старший брат), пичи тесе туралла калаççĕ. СПВВ. ГЕ. Пичче= т ете. Сред. Юм. Пиччунтан иртсе каяймăн (пĕчикрех ачасĕне пиччу хôшманине тăваймăн тессине калаççĕ). Ib. Асатте пиччĕшĕ те, шăлнĕ те пичче, ăсĕн арăмĕсĕм инке. Пĕчик ачасĕм, арçынни ватăрах полсан, папай теççĕ, хĕрарăмисĕне, патăрах полсан, эпи теççĕ. || Так обращаются к мужчинам старше себя. N. Хăйĕнчен ватă çынна курсан: эй пиччеçĕм-тăванăм (ятне калат), тет (невеста). Ст. Айб. Хăвăнтан ваттине: пичче, тесе кала, теççĕ. (Послов.). КАЯ. Анне мана лаша тăварнăшăн пиччене (не дядю, а постороннего) сăра ĕçтерме хушрĕ. Трхбл. Мишер пичче! В других случаях здесь слово пичче не употребляется.
пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.
(пулды̆р), общее название младших братьев и сестер жены (для мужа), а также младших братьев и сестер мужа (для жены), т. е. младшие шурья и младшие свояченицы, младшие деверья и младшие золовки. ПУ. Пултăр — 1) шурин, 2) свояченица, З) деверь, 4) золовка. Сред. Юм. † Йысна пултăрĕ пулаччин, сарă кĕрĕк пулас та; йысна çинче çӳрейрес. Инке пултăрĕ пулаччин, пурçăн тутăр пулас та, инке пуçĕнче çӳрейрес. Н. Карм. Пултăр — арăмăн шăллĕ; его жена — кин. Пултăр — арăмăн йăмăкĕ (муж её — пуçана). ЧП. Тус пултăрпе кайăттăм, тус вăрçасран хăратăп. N. Полтăр, младший шурин и младшая свояченица. Кан. Хунямăшĕ-карчăккипе ывăл пултăрĕ. Ее свекровь н деверь (моложе мужа). Альш. Пултăрĕ, «хĕрсемми», ертсе каят ăна пусă кутне. Торп-к. Пултăр — арăмин шăллĕпе йăмăкĕ. К.-Кушки. † Энтĕ пĕр аппаçăм, пĕр йыснаçăм, сирĕн савнă пултăрăр пулăттăм. (Ĕçкĕ юрри).
glorum, quae nyaTap appellantur. natu maxima, старшая из младших сестер мужа. Коракыш. † Аслă хĕрсем, тав сана! Кĕçен инке, тавах пул!
(аhу), interiectio abnuentis aut aliquid vehementius dissuadentis, междометие, выражающее решительный отказ или живое предостережение. Альш. Аху! каймастăп. О, нет, я не пойду! То же СПВВ., Череп. Конст. чăв. 2З. Кукка, инке, Усман пичче, мĕн канаш тăвăр эсир: чăнах Мухаммед тĕнне тухас-и манăн, çук-и? терĕм. Вĕсем пурте пĕрле: çук, çук, аху! ан та шухăшла, ан ухмахлан! терĕç. Я сказал: «Дядя, тетя и дядя Осман! как вы мне посоветуете: принять мне магометанство или нет?» Тогда все они разом сказали: «Нет, нет! Что ты говоришь?! И не думай, и не глупи!»
ватрушка. СПВВ. Т. Пӳремеçе праçниксенче тулă çăнăхĕнчен пĕçереççĕ. СПВВ. ИФ. Пӳремеç вĕтӳвех те, анчах ун çине улма е тăпăрчă сарса хураççĕ. Шурăм-п. Инке тăпăрч икерчисем (пӳремеçсем) пĕçернĕ. Изамб. Т. Çĕр-улми пӳремеçĕ, тăпăртсă пӳремеçĕ. Сред. Юм. Пӳремеç тесе малтан çӳхетсе, сарса, çине паранк тӳнисĕм, тăпăрçсĕм сарса тунă çимĕçе калаççĕ.
(пы̆jаhам), старший деверь. N. Санăн пăяхаму (старший деверь) эпĕ. Изамб. Т. Пăяхам, пăяхамму, пăяхаммăш(ĕ). СТИК. Пăяхам, санăн пăяху, унăн пăяхăшĕ. Ib. Ăстан килен çав, Ваççук те (= тете)? — Вырăсла пăяхамсем патне карăм-ха (в русскую деревню). Н. Карм. Пăяхам — упăшкийĕн пиччĕшĕ. Кин калать: «пăяхам», арăмне — инке. КС. Унăн пăяхăш. Сред. Юм. Пăяхам, старший брат мужа, 2) братья свекра, 3) вообще, все односельчане старше мужа, не родственные по женской линии.
(пы̆ды̆, пŏдŏ), каша. В. С. Разум. КЧП. Вăл вĕри пăтта вĕре-вĕре çиет. IЬ. Пăтта веçех çисе янă. Юрк. † Пирĕн йинке — вир пăтти, пурăнăç парас тенĕ чух пăтă пекех пăтратрĕ. IЬ. Пăтă чăвашсенĕн чи лайăх çими. Чӳк тунă чухне-и, хăна-мĕн килсен-и, е пысăк праçниксенче-и, уллахра-и — чăвашсем ялан çулă пăтăсем çиме юратаççĕ. Альш. Пăрçа — пăтти. Çĕнтерчĕ 5. Инке кăмака умĕнче хуранти пăттине пăтратса тăрать. КС. Вăл шывра пулă пăтă пек. Сред. Юм. Пĕвере вĕтĕ, кăçал çӳрленĕ полă çӳрисĕм пăтă пик нăмай (очень много). Якейк. Чуччу ярнаççĕ. Чуччу çинче тăракан: ачасам, мана пăтă çиса ярăр-ха, тет. Ачасенчен пĕри вара, ача тăракан чуччуя, ик каштинчен тытса пĕр енелле йăтса он айĕн тохать. Пăтă çинă ачи: халь ман ярнмалла, Йăвана эп пăтă çирăм, тет. N. Она чӳклеме пăтă, нимĕр пĕçерсе каяççĕ. || Моление (кашей). Золотн. 129. Кил-йыш пăтти. IЬ. Карта-йыш пăтти.
(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,
(авы̆ндар), ita facere, ut se flectat, заставить согнуться. ЧП. Куккапа инке умне тăрсан авăнман пилĕкме авăнтартăм. Когда я встал перед дядею (со стороны матери) и теткою (женою его), я (оказывая почтение) заставил согнуться свою спину („поясницу“). которая ни перед кем никогда не сгибалась. КС. Чуччу ярăнса, чуччу каштине авăнтарать. Качаясь на качелях, заставляет сгибаться их перекладину. || Trans. Percutere, ударить кого. Ст. Чек. Ак патакпа авăнтарса илĕп! Вот я свисну тебя палкой!
(Iеgе: Ал’ди). i. q. seq. v., Дуня, Череп.. Л. Кошк. Unde: Алтинке (Ал’д’иҥг’э?), i. q. (то же, что) Алти йинке, appellatio mulieris Eudoxiae nomine honorifica, тетя Дуня. Мусирма. Ай йинкеçĕм, Алтинке! Ах тетенька, тетя Дуня! [О значении инке см. это слово]. V. инке.
(аппа), i. q. акка. Soror germana aetate me praecurrens, моя сестра, родившаяся раньше меня, или одна из моих сестер, родившихся ранее, чем я. Hinc: аппа, аппам, soror mea etqs., твоя сестра и пр.; аппу, s. tua etqs., твоя сестра и. пр.; аппăшĕ, аппăш (аппыжэ̆, аппы̆ш), s. eius, eorum, earum, его, ее, их сестра и пр.; аппа, аппамăр (аппымы̆р), s. nostra etqs., наша сестра и пр.; аппăр (аппы̆р), s. vestra etqs., ваша сестра и пр. Мн. ч. образуется правильно: аппасем, аппамсем, sorores meae etqs... мои сестры и пр.; аппусем; аппăшĕсем, аппăшсем; аппасем (или аппамăрсем); аппăрсем. Кильд. Т. Йыснамăр улпут, аппамăр пике. Наша старшая сестра — барыня, а муж ее, наш зять — барин. Ал. цвет. З. Санăн ĕçӳ аппуннинчен йывăртарах. Твоя работа труднее сестриной (т. е. работы твоей старшей сестры). Ib. 4. Эсĕ мана аппусеннинчен йывăртарах ĕç тупса патăн. Ты дала мне работу более трудную, чем (работа) твоих старших сестер. || Eodem vocabulo, praeposito nonnumquam nomine, alias quoque cognatas appello aetate me antecedentes, in his patris matrisve sorores, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae discretions causa пысăк аппа aut пĕчĕк аппа appellantur. Eadem appeliatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meo-rum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-чăхлачă appellandi sunt. Так же называют сестру отца, родившуюся раньше его, а также и его сеетру, родившуюся после него, если она, по возрасту, старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство (если моложе или одних лет, то зовут только по имени). Муж ее называется „йысна“. Тем же самым словом обозначают и сестру матери, родившуюся после нее, и тоже в том случае, если эта сестра старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство., а также сестру отцовой матери, родившуюся раньше или после нее. В обоих случаях муж ее называется „йысна“. — Сред. Юм. Атте аппăшĕ — аппа, õн õпăшки — йысна. Атте йăмăкĕ, хăвăнтан аслă полсан — аппа, õн õпăшки — йысна; хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ, õн õпашкине кĕрӳ теççĕ. Сестра отца, родившаяся раньше его, называется „аппа“, а муж ее „йысна“. Сестра отца, родившаяся после него, называется, если она старше тебя, „аппа“, а муж ее — „йысна“; если же она моложе тебя, то ее называют по имени, а мужа ее зовут „кĕру“ Ib. Асанне аппăшĕ — епи (эби, пĕчик ачасем калаççĕ), õн õпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă пõлсан епи теççĕ, çамрăкрах пõлсан аппа теççĕ; õн õпăшкине ватăрах пõлсан папай теççĕ. Пысăккисĕм асанне аппăшне те, йăмăкне те хăйĕнчен аслине аппа теççĕ, ватă пõлсан та çамрăк пõлсан та. Маленькие дети называют сестру матери своего отца, родившуюся раньше ее, „епи“, а ее мужа „папай“. Если младшая сестра отцовой матери старуха, то ее зовут „епи“, а если помоложе, то „аппа“. Ее мужа, если он постарше, называют „папай“, а если помоложе, то „йысна“. Взрослые называют всех сестер своей бабушки со стороны отца, если они старше говорящего „аппа“, а мужей их „йысна“, не обращая внимания на то, стары они или молоды. Ib. Анне йăмăкĕ хăвăнтан аслă полсан аппа, хăвăнпа пĕр çõлта пõлсан, хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ. Младших сестер матери, если они старше тебя, ты называешь „аппа“, а если моложе или в одних годах, то зовешь по имени. — Л. Кошки. „Аппа — только родная сестра, остальные — с прибавлением имени или чего другого, напр. Натали аппа“. — Кубово. Аппа — сестра отца и матери или сестра кукамай (т. е. бабушки по матери). || Eodem nomine appeliat uxor materteras amitasque viri. „Сестер моего отца или моей матери моя жена назовет одинаково со мною „аппа“ (М. Данилов). || Itidem appellant parvuli puellas grandiores. Обращаясь к взрослым девицам, маленькие дети называют их „аппа“ (в Ст. Чек. акка); взрослые называют так всех замужних, которые, происходя из одной деревни с говорящим, старше его возрастом (если моложе, то он называет их йăмăк). Если же приходится обращаться к замужней женшине, взятой из другой деревни, а не из той, откуда происходит говорящий, или если обращаются к женщине совсем незнакомой, то называют последнюю „инке“, если муж ее старше говорящего, и кин, если муж ее моложе говорящего. || In vocat. casu puellam appello in vico, unde mater mea in matrimonium ducta est, natam, aetate maiorem; sin autem natu minor sit, nomine solo utor. Так обращаюсь к девушке из той деревни, откуда взята моя мать, если она старше меня (если моложе, то только по имени). Изамб. Т. || Saror mariti mei aetate ilium antecedens, quae me nubente nondum erat nupta, моя золовка, которая старше моего мужа и которая во время моей свадьбы была девицей. (Н. Карм. V. апай, акай.) || In carminibus iuvenum significat puellam. В песнях молодежи „аппа“ вообще. означает девушку. Череп. † Ай-хай, аппа çавă пур. Ай, есть (у нас) сестрица (такая-то).
(аппаj). Ita appellat uxor mariti sui sorores ante ilium natas. virgines pariter et nuptas, sine discrimine, patrisque eius consanguineas ante maritum ipsius natas. Matris quoque eiusdem consanguineas eodem appellat vocabulo, si modo natu maiores sint, quam ille. Sin autem mariti patrisve eius soror aetate minor sit, quam maritus, non аппай appellator, sed xĕрсем aliove significatur vocabulo, sicut in v. xĕрсем dicemus. — Socrus quoque sororem, si natu minor sit, quam eius, quae appellet, maritus, xĕрсем appellat. Praeterea alias quoque feminas in eodem, ubi maritus ipsius, vico natas, si aetate illo superiores sint, аппай appellat, sin minus хĕрсем, sive virgines sunt, sive nuptae, remoto omni discrimine. Eas autem, quae marito ipsius affinitate aliqua sint coniunctae, licet in eodem cum illo vico genitae sint, aut инке appellat aut кин, illo vocabulo eas significans, quarum mariti natu maiores sint, hoc vero eas, quorum viri natu minores sint, quam suus. Hanc eandem legem observare debet, si appellabit mulierem ex alieno vico oriundam, quae in eo, ubi maritus suus habitat, vico in matrimonium collocata sit, ceterasque mulieres e vicis alienis oriundas, quarum alias инке, alias vero кин nominare debet collatis viri sui illarumque virorum aetatibus. Ignota vero aetate viri vel инке dicit vel кин, coniiciens ex aetate mulieris de aetate mariti. (Puellas vero sibi ignotas in aliis vicis genitas viri mulieresque aut йăмăк appellant, aut, si ipsi iam aetate provectiores sint, хĕрĕм nomine utuntur). Excipiuntur autem ex ilia, quam superius ostendimus, lege avi aviaeque mariti, quos iisdem atque ipse maritus vocabulis, h. e. асатте, асанне; кукаçей, кукамай (v. has v. v.), appellare debet. (Изамб. Т. ). Так называет жена старших сестер своего мужа, а также и всех его кровных замужних родственниц со стороны отца, которые старше мужа. Родственниц со стороны матери мужа, старше последнего возрастом, она зовет тоже „аппай“. Ib. Аппай — старшая сестра мужа говорящей, замужняя и незамужняя, младшая же называется хĕрсем и пр. (см. это сл.). Сестра отца мужа — аппай, если старше мужа говорящей, а если моложе — хĕрсем. Сестра матери мужа — аппай, если старше мужа говорящей, а если моложе хĕрсем (замужняя и незамужняя). Всех чужих женщин, происходящих из одного селения с мужем говорящей, последняя называет аппай, если оне старше ея мужа, и хĕрсем, если оне моложе его (как девиц, так и замужних). Всех женщин, состоящих с мужем говорящей в свойстве, хотя бы они были из одного с ним селеная, она называет или кин, если мужья их моложе мужа говорящей, или инке, если их мужья старше мужа говорящей. Последнее правило применяется и к неодносельчанкам мужа говорящей, вышедшим замуж в селение последнего, а также и к замужним женщинам из других селений. Если возраст мужа женщины из другой деревни неизвестен, то она при встрече называет последнюю либо инке, либо кин, соображаясь с ее возрастом и по нему заключая и о возрасте ее мужа. Неизвестных девиц из других деревень взрослые зовут йăмăк или хĕрĕм (последнее употребляется людьми старыми). Бабушек и дедушек мужа жена называет так же, как и сам муж, т. е. асанне, асатте; кукаçей, кукамай (см. эти слова). (Изамб. Т. ). С суфф. притяж. имеем: (манăн) аппай, (санăн) аппаю, аппайă (аппаjу, аппаjы̆), (унăн) аппайĕшĕ или аппайĕш (аппаjэ̆жэ̆, аппаjэ̆ш), (пирĕн) анпайăмăр, (сирĕн) аппайăр. || Eodem nomine appellat uxor viri sororem aetate ilium antecedentem, quae se nubente iam erat nupta. V. акай. Альш. Акай тессе каччинчен аслă, качча кайман хĕрне калать. Ăна вара качча кайсан та çаплах калать. Качча кайнисене, упăшкинчен аслисене, аппай тет. (Сноха) называет именем „акай“ старшую сестру мужа, еще не вышедшую замуж. Так продолжает она называть ее и потом, когда последняя будет замужем. Тех же сестер мужа, которые, будучи старше его, вышли замуж (ранее ее самой), сноха называет „аппай“.
(ары̆мы̆н), adv., quod hoc modo dicitur: наречие, употребляемое в следующем выражении. Шиаки. Вăл арăмăн илнĕ, i. q. КС. Вăл инке-арăм илнĕ. Viduam uxorem duxit. Он женился на вдове.
(калбак), шапка. Аттик. Виççĕн, суллахай хул хушшине калпак хĕстерсе, виçĕ хуран умне тăрса, кĕл тăваççĕ. (Ӳчӳк). Синерь. Курăнман калпак, шапка — невидимка. N. Калпакна лайăх посса ларт; пĕр минутра теминче пин çохрăм йолч (= йолчĕ) калпакку! (Сказка). Арçури. Йăввăн ӳснĕ йăвăçсем; пăхсан, калпак ӳкмелле. Орл. II, 214. Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). СПВВ. Калпак — çĕлĕк. || Головной убор у женщин, из ситца и монет. МПП. † Калпакне тăхăнса, хĕр пулса, килейĕнчĕ (siс!) савнă тус пулса. Альш. † Ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ! Ст. Айб. † Шурă калпакран тумла юхать-ĕçке; пĕр сăмахран кăмăл юлат-çке. N. † Шурă пӳртĕр умне шăлса хурăр, мамăк калпаксемпе выляма. Ст. Чек. † Тусăм, эс калпакна, ай, çуса юл, ĕмĕр-ĕмĕр кирĕк, ай, лармасса! Пазух. Шур калпакăн ултă чӳк, улттăшĕ те ука чӳк. Ib. Ука кирлĕ калпак, ай, юсама; пурçăн кирлĕ çуха, ай, çавăрма. Собр. 108. Илсем, инке, калпакна, авалхи кĕмĕлне курăм-а! Ст. Шаймурз. † Шур калпак ярапи пурçăн мар. N. Калпак. При опрокидывании ведер и после, она бывает в шапке мужа, в знак того, что они с мужем будут жить в мире и согласии, как обычай давать при венчании «Теплоту». Мужнину шапку, ту самую, которую муж носил при свадьбе, она надевает тотчас после снятия пĕркенчĕк. СПВВ. N. Калпак — хĕрсем тухья çинчен тăхăнаççĕ. Ст. Чек. Калпак — носят только девушки на свадьбе (это не шапка). Пазух. Симĕс те пур калпак, шур пӳс те пур; выляс тесен, савнă, ай, тусăм пур. Юрк. † Хĕрсем, йĕкет маттур юрлапă чух, калпак чӳкне хыпса, йĕреççĕ. СТИЕ. Калпак — головной убор девушек. «Калпак» надевают только на свадьбах; он имеет вид длинного узкого мешка, спускающегося на спину и оканчивающегося кисточкой; на голову, под «калпак», вставаяется деревяшка. || Шапочка ребенка. Сятра, Ст. Сахча. Сред. Юм. Калпак тесе пĕчик ачасĕне валли чечеклесе тăвакан пĕчик шапкана калаççĕ. || Schafhaut, Helm. Cт. Чек. Ача калпакпа çуралат, кĕпелĕ те çуралат. Калпакĕ те, кĕпи те илнĕ. Сута кайсан, çав ача калпакне, кĕпине исе кайсан, сан сăмахă çиеле тухат, теççĕ. || Короткая доска, с вырезом посредине; в нее вставляются верхушки двух стоящих рядом столбов изгороди, чтобы они не расходилиcь. || Коронка горелки (у лампы). Пухтел. || Шапочка жолудя. Сятра.
(каптал), назв. свадебного наряда. Шибач. Каптал — из ситца, шопăр майлă, той арăмсам тăхăнаççĕ только. Пшкрт. Каптал — свад. наряд: сăкманла тунă хăмаçран, пасартан исе. Зап. ВНО. Каптал — женское свадебное украшение синего цвета, из шерсти. МПП. Каптал — женский свадебный халат из черной материи, при чем рукава — из красной ситцевой или другой материи, с вышивками или рисунками фабрично-заводского происхождения, напоминающими чувашские узоры, а на спине халата имеются нашивки из цветных лент в виде фигуры 8. Якейк. Квак каптал — пире кăвакартса тунă кĕске тонтир. Разг. С. Мих. 12. Симĕс каптал, мужской зеленый кафтан, на подобие русского. СПВВ. Х. Каптал — шерстяной, тонкий голубой кафтан (Ядр.). Собр. Хай хай каччăм, хай каччăм, хай каптална хыв-пăрах. (Пушăт сӳни). Хорачка. Хĕрлĕ каптал. Г. А. Отрыв. Алтаккин кукки каланă тăрăх, каптал хыçалта (ĕнсе хыçĕнче) икĕ хутăн ĕçленĕ тăваткал çухави пулнă. Вăл ĕнсе çинчен çулелле мар, аялалла (çурăм хыçнелле) аннă, ăна каптал çумне çĕлесех лартнă, уçса хупмалла пулман хальхи çухависем пек. Малта ывĕ капталăн (кăккăр, пĕсехе çинче) уçă пулнă, пĕр шит анлăшĕ, икĕ шит тăршшĕ (кăккăр анине çитиччен) пулнă. Кăккăр ывĕ уçă пулнă... Ib. Капталне арçынсем анчах тăхăннă. Ib. † Инке мана йĕп пар-ха: каптал тӳми татăлчĕ.
(кас), резать, рубить, пилить. Янтик. Кассан, юн тухмĕ унтан (так говорят про скупого человека). Сред. Юм. Кассан та, йон тохас çок (очень скупой). Чураль-к. Касман пир чăрки айĕнче çĕр утмăл мулкачă. (Купăста пуçĕ). N. Кĕсем, пошăт касассу-япалу!... тарнă, тет. N. Тыр вырнă чухне, касса-касса пынă майĕпе кашлинче кас-пăрах! (срезая хлеб вдруг...). Ала 56. Чăнах та ман мăй патне (до моей шеи) касса çите пуçларĕç (начали допиливать). ТММ. Вунă хут виç пĕрре кас. (Послов.). Изамб. Т. Сарнă чухне пур кĕлтесене те касаççĕ (во время аштарни). Богдашк. † Хĕреслĕ, хĕреслĕ касатпăр аслă урама илемшĕн. Упа 764. Икĕ çын вăрмана йывăç касма кайнă. Два человека пошли в лес рубить деревья. Т. Григорьева. Пуçа кассан, çĕлĕк тăхăн, алла кассан, алса тăхăн, теççĕ. (Послов.) N. † Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. N. Вăрманне касса илмелле сутнă (на сруб). N. † Шурă хăва каснă çукчĕ, ывăнтарчĕ хулсене. Рак. Хăйсен алăкне те таçтан каснă — ĕмĕрте те кайса кĕрес çук, тесе вăрçаççĕ арăмсем. Ала 87. Çав чула хĕçпе кас. КС. Вăрçăра темĕн чухлĕ салтак касса пăрахаççĕ. Вĕлле-хурчĕ. Кĕрĕкунне, пыл пуçтарас вăхăт çитсен, чиерех çынсем хăйсенне çеç мар, çынсенне, ют паллă пулсан та, вăрттăн пылсене каса каса илсе, хуçисене ахаль тăратса хăвара пуçланă. Орау. Кăçал тырă лайăх пулчĕ, касса та уçăлмасть (густой, и крупные колосья; хороший налив). Шел. 21. Урпасемпе пăрисем касса уçăлми пулатьчĕç. N. Малтан йĕри-тавăра çеремне касса тухатăн. N. Хĕрарăмсем ку вăхăтра хăшĕ йĕтем касаççĕ. Скотолеч. 28. Чĕрнесене касса якатас пулать (ногги). || О костюме. ЧП. Пурçăн пиçиххи пилĕке касать (режет, жмет поясницу). КС. Енчĕк кант(д)ри мăя касать. || О рези. Б. Олг. Ой, вар касса кайрĕ, чăрр! вар касса кайрĕ! Утăм № 1, 26. Нумай йĕтĕн чĕрӳне касса, тĕл пулмарăн сунан ĕмĕте, илтеймерĕн ирĕклĕ сасса, килĕшмерĕ сана ват тĕнче. || Клевать. Якейк. Корак касман пĕрчĕк çок (все ягоды у рябины исклеваны). || Грызть. N. Хутаççа шăши каснă (продырявили). N. † Пире укçа памасан, шăши кастăр енчĕкне. Сала 97. † Çав укçана памасан, шăрши кастăр енчĕкне. || Кроить. Шишкин. † Шор сăхман ăма осал? — Сак çине хорса каснăран. Чершаг. Ман ачанне сăхман касрăн-и? (скроил-ли?) || Стричь. Яргуньк. † Инке маншăн ма макăран? — Сурăх, тесе, касас çук, сăхман туса, тăхăнас çук. КС. Паян сурăхсене касса ятăм (остриг). N. Хăлха таврашне ытла кĕске касрăн-çке эсĕ? Ты уж слишком коротко остриг волосы около ушей! N. Ачасем çӳç(ĕ)сене эп яланах хам касап, çынна кастармастăп. || Рубнуть. Кан. Вăл тӳрех çывăракан старик патне пырса, ăна пуçĕнчен каснă (рубнул). || Оперировать. Юрк. Унта каснă хыççăн (после операции) вилет (умер). Кан. Пульнитсара пуринчен ытла касса тӳрлетмелле чирсемпе выртаççĕ. || Анатомировать, вскрывать. Чхĕйп. Вилнĕ çынна лекĕрсем каснă (вскрывали). || Легчить, castrare. В. Олг. Мăкăр кас. Вотлан. Нӳхрепре касман така çӳрĕ? (Шăрши). || Ударить передними ногами. Орау. Чуттах хăйне касатьчĕ. Лошадь чуть не ударила его передними ногами (встав на дыбы). || Проедать, промывать (о воде). Орау. Шыв çул хыттине касса кайнă та, çул хĕрринче шĕл-кĕшленсе (т. е. юрпа хутăш) тăракан шывсем юхса кайнă. || Ударить, бить. Орау. Çĕннисем (те, кто стоял за передел) ватса вĕлернĕ, теччĕр, тесе, Терентюкĕ лешĕ (т. е. Шăрши) вилсен, пĕкĕпе пырса каснă, тет. Ib. Ачана касрăмăр. Мы отдубасили, отколотили парня. N. Унтан касат, касат чăпăрккăпа, арăмĕ тăраймас. Тогач. Пĕр каска урлă икĕ алтан пахаççĕ, икĕш те пĕр-пĕрне касаймаççĕ. (Куç). Ала 6°. Сикнĕ чух, эсĕ манăн купарчаран кас. ТММ. Пĕр ута (лашана) касни пин ута çитет. || Убить. Юрк. Пăшал пенине леш енчисем илтсен, эпир ăçта тăнине пĕлсе, çĕрле çывăрсан, хамăра касса пĕтерсе кайĕç тесе, хăраса... || Губить. Сборн. по мед. Пирĕн хура-халăха, сывлăхлă пурăнас тесен те, çав пĕлменниех (невежество) касать. Чхĕйп. Сымар çынĕ чĕрĕлмесен, вилсен: çук, пирĕн çына хăш киремечĕ те пулсан касса карĕ, тенĕ (говорили). Юрк. Укçа çукки касат (безденежье донимает). Кан. Анчах лапка прикашчăкĕ путсĕр çын пулни касрĕ. || Сред. Юм. Касать, очень нужно. || Бойко говорить. КС. Вăсам вырăсла касаççĕ анчах! Они хорошо говорят по-русски. N. Чĕлхи çĕлен сăнни пек касать шуйттанăн. || Изьездить, исходить. Орау. Виттĕр каснăç эппин эс Хусана! Ты, значит, всю Казань изъездил (напр., переезжая с квартиры на квартиру). Ib. Хусан кĕпĕрнине виттĕр каснă ĕнтĕ вăл. Рак. Лутра вырăс ял касать. (Укçа). Бюрг. Тĕнчене касса çитнĕ (обошел, видел весь свет; нехороший отзыв). Утăм. Çавăнпа эп халь тĕнче касап. Альш. Хула касса çӳрерĕмĕр. Мы ходили по городу. Шел. 88. Тĕнче касса çӳресех пĕтеретĕн пурлăха. || Очень хотеть. Якейк. Ман йорра вĕренесшĕн касатьчĕç анчах хĕрсем (очень хотели). Кильд. Кам апла аскăншăн кассах çӳрекен пур. Кан. Пĕтĕ ĕне вăкăршăн касмаст. || О пронзительном ветре. Орау. Çил виттĕр каса пуçларĕ. Ветер, крепчает. N. Çурçĕр енчен, витĕр касса, сивĕ çил вĕрнĕ. Н. Лебеж. † Ман çийĕмре йĕтĕн пир кĕпи, мĕн касмин те, çил касать. || Полтава. Ак сасартăк çын сасси, вăйлă саспа кăшкăрни хаяр касса илтĕнчĕ («вдруг восклицанье раздалось»). || Тюрл. Сăкман лайăх çипçассăн: касса тăрать, теççĕ.
назв. свад. обряда. Хурамал. Хĕрпе качча кăмака умнĕ тăратса, кĕççе витеççĕ. Ун чухне пăртак кăна яшка пĕçереççĕ, вăл яшкана «касмăк яшки» теççĕ. Вăл яшкана виçĕ пысăк салма тăваççĕ, çав салмана, пĕр виçĕ юплĕ сенĕк туса, çавăн çине тăрăнтараççĕ (натыкают) те, каччин инкĕшĕ пулсан, çавăнпа пĕрер çамрăк качча ятлама хушаççĕ. Вĕсем ятланă чух сĕтел хушшинчен çав касмăк яшкипе качча сапаççĕ. Хуп-хуп кĕпер, хуп кĕпер, хуп кĕпер урлă каçма пар; ывăл та пар, хĕр те пар, тесе сапаççĕ хĕрпе каччăн питĕнчен. Ташлакан ача, çав салмаллă сенĕке тытса, çапла калать инке, салма çиятни? Пичче, шупăт (шупăт = кĕрпе пăтти) çиятни? Эсĕ çийăн та, эпĕ памăп! тесе, хĕрпе каччăн тутисене тĕрткелесе çӳрет. Çапла туса çӳренĕ чух, хĕрĕн пĕркенчĕкне туртса илсе каять те, кĕлете кайса пытарать. Ăна вара хĕрĕ хăй шыраса тупать. Хăй тупаймасан, пытаракан ачине çĕрĕ парать те, ачи тупса парать. Унтан вара хĕрпе качча хĕве хупаççĕ (кĕлете кайса хупаççĕ).]
(к’иг’ирик’), петушиный гребень. Персирл., Питушк. Зап. ВНО. Автан кикирикне тăм илнĕ. Яргуньк. Кикирик (твердое к), гребень птицы. Сред. Юм. Алтан кикирикĕ. || Петух (детск. сл.). Шибач., Нюш-к. || Кукуреку. Якейк. Атан: кикирик! тесе, авăтат. Шибач. Атан: кикирик! тесе, каларĕ (пропел). Зап. ВНО. Кикирик сар алтан, качака путекки картара, Праска инке шыв кӳрет, ларни-сарни арчара. Ib. Кикирик автан, качки выçса вилет, тет, хун арманне памасть, тет. Ib. Кикирик сар алтан, алтан пĕççи шатра, шатра инке сак çинче, ăçта каян сар пичче? — Инкӳ патне каятăп, уна чуп-тăвас тетĕп. || Перо птичье. N. Кикирик (или: кикирук). Питушк. Хор кикирикĕ, гусиное перо. СТИК. Кикирик, перо птицы (так говорят, показывая детям птичье перо).
(-ми), то же, что килемей. МПП. Килеми, жена моего старшего дяди; посторонняя старуха. Торп-к. † Эпĕр туя кайман-и? Инке илсе килмен-и? Тухса пăх-ха, килеми (обращаются к матери жениха), утмăл купа капань пек! Актай. Упа та хыççăн сиккĕр (= сикрĕ), тет те, юман хушшине хĕсĕнсе ларчĕ, тет. Кайăк каялла çаврăнчĕ, тет те, упине туяпа: упа килеми, мăшклатăп! упа килеми мăшклатăп! тесе, çаптара пуçларĕ.
понуд. ф. от гл. килен. Изамб. Т. Çерем пулсан, утти питех килентермест (на р. Буле). N. Санăн юррусем пĕтĕм тĕнчене килентерсе тăччăр. N. † Антар, инке, яшкана, йытă çитĕр куклĕме! Ах тăванçăм Минтикĕ (?), кĕмесĕр те юлмарăн, кĕрсе те килентермерĕн. (Ĕçкĕ юрри). N. Хĕрарăм юррине нуммайччен итлесе ан тăр, юррипе килентерсе, сана илĕртсе ан ятăр.
(-эj), жена старшего брата моего отца. Старак. Ирĕксĕр контан кинемей. «На безрыбьи и рак рыба» (Послов,). Вомбу-к. Кинемей, кинеми (вăталаххин ачисем мучин арăмне калаççĕ). Ст. Чек. Кинемей, 1) мăн асятте арăмĕ (жена деда отца), 2) асаттепе пĕр тăванин арăмĕ (жена брата «асатте»). Шорк. Кинемей — женщина, которая вышла замуж в данную деревню из чужой, но не землячка матери. Карсун. Кинемей — жена пысăк тете (пысăк тете (муччей). СПВВ. КМ. Кинемей = ват инке. || Почтительное обращение к старой женщине. СТИК . Кинемей, старая старуха, бедная. Ib. Эй, кинемей-карчăк = неряха. || N. «Кинемей (аскăн çын?)».
кокăль (кугы̆л’, когыл’), пирог. Вомбу-к. Кокăль — çĕр-улмирен, сухантан, йывăç улминчен, купăстаран, ашран тăваççĕ. Никит. † Инке кукăль пĕçернĕ чух кукăль вăтти татаймарăм, эп инкене юраймарăм. (Солд. п.). N. Çын аллинчи кукăль пысăккăн туйăннă. Толст. Анне кукăль тулĕ çăрчĕ. || Тюрл. Пăрçа çапнă чохне, çапсан-çапсан, кокăль туса çапаççĕ (собирают стебли в толстый ряд, чтобы кучка его была выше, иначе он «саланса каять»). Сред. Юм. Ясмăк, пăрçа çапнă чохне аяккалла сирпĕнсе кайнă авăрсĕне пуçтарса кокăль туса çапаççĕ. || Сunnus. Тюрл.
(кукка), мой дядя по матери, брат моей матери. К.-Кушки. Ст. Чек. Сыновья «кукка» то же назыв. «кукка», если они старше меня. Изамб. Т. Человек называет сына брата матери, если тот (сын) старше этого человека, — кукка, а если моложе — по имени. Ib. Мой родственник из деревнн, откуда взята моя мать или «асанне», если он старше меня, будет мне «кукка». Ib. Кавалăн (назв. деревни, откуда взята моя мать) йытти те кукка пулать. Н. Карм. Кукка — аннен пиччĕшĕ, шăллĕ. Альш. Кукка; жена его — инке. ЧС. Кăçал куккасем патне: сăхман çук, тесе, ларма каймасăр пурăнтăм. Ib. Куртăн-а мĕн тăвать кукку! Видишь каков я! В разл. лл.: кукка, куккам, куккамăр, кукку, куккăр, куккăшĕ (куккăш). См. нинне. || Орау. Ачана куккăшне пайтах кăтарткаларĕç (показали кузькину мать, задали перцу).
кокки (кукки, кокки Курм.: коккы), брат моей матери. Торх. См. кукка. || Сред. Юм. Асанне пичĕшĕ те, шăлнĕ те, хăвăнтан аслă полсан — кокки, ăсĕн арăмĕсĕм — инке. || Бгтр. † Айванушки, чумушки, пирĕн кукки сак айĕнче! || В. Олг. Сын старшей сестры человека зовет его и его сыновей «кокки», а тот его — «шăллăм». || Сын моего дяди по матери, родившийся раньше меня. Моргуши. Эпĕ коккии хамран аслă ывăлĕсене Михали кокки, Митри кокки тетĕп. || Почтительное обращение к старшему?
колаç (кулас’, колас’), калач. Альш. † Пасар кулаç — тул кулаç, варри пăшлак пулайрĕ. Сред. Юм. Кôлаç сотакантан çĕпре илеймĕн. (Послов.). Чăв. й. пур. 30°. Пасара-мĕне кайсан, тырă сутма мĕне кайсан, нихăçан та кулаç илсе çимен. N. Инке пачĕ тулă кулаç, çавăрса хыпам тенĕ чух, кĕл пашалу пула юлчĕ. || Янш.-Норв. Аш кулаç çитер, бить (вообше).
(кул’а), имя женщ. Ялюха М. Букв. 1908. Куля инке. || Имя мужч.?
(-дат), издавать шум, обозначаемый п. коптăр. Шемш. † Пирĕн инке — чей чашки, чăнкăртатса ларать; эпир хамăр шыв корки, коптăртатса ларатпăр. См. коптăр.
(ы̆ҥгар), смекать, понимать. А. Турх. Ăнкарас, смекнуть. Сир. 73. Паллă сăмахсенĕн тĕпне-йĕрне ăнкарасшăн шухăшлать вăл, юптару юмахăн тупсăмне тупма вĕренет. Конст. чăваш. Кукка чăвашла начар калаçать, инке аванах калаçать, инкен акăшĕ пĕртте калаçма пĕлмест, калаçнине анчах ăнкарать. Дядя плохо говорит по-чувашски; тетя совсем хорошо говорит; ст. сестра тети вовсе не умеет говорить, чуть только понимает. П.П.Т. Тата та нумай калать те, анчах пурне те ăнкармаллах мар. Хотя он и еще многое говорит, но всего нельзя понять. СПВВ. И.Ф. Ăнкар(м)ас — çын мĕн каланине уйăраймас. Вăл ăнкараймас халĕ, пăртак хуçкаланмалла, теççĕ. Ст. Чек. Ăнкарат = пĕрре каласассăн, ăнласа илет. Вăл ăнкарат = мĕн каланине пĕлет. Хăшĕ вăл каланине ăнласа пырат, ăна ăнкарат, теççĕ. Ăнкарса илет, юпласа хунине ăнласа илет, йывăр çавăрса каланине çавăрса илет. Череп. Ăнкар = тĕшмĕрт, понимать (не все). || Пшкрт. ы̆ҥгар — настроить?
тошнота. Чума. Вăл чирпе чирленĕ чух пирвай ăш-чик тулса çитет те, чĕре пит хытă тапакан пулать. Когда хвораешь этой болезнью, сначала появляется тошнота, потом начинает сильно биться сердце. || Злоба, ненависть. Беседы на м. г. Çавăн пек ĕлĕк Каин ăшĕ-чикки тулса çитнипе шăллĕне вĕлерсен, турă ăна канлĕ вырăн паман. Когда Каин убил брата из-за злобы к нему, бог не дал ему покою на земле. Изамб. Т. Ачана ĕрлеме калап-калап та, итлемест; ăш-чик тулса çитрĕ те, хĕнесе пăрахăрăм. Велел я мальчику, а он не слушается: я рассердился и побил. N. Пĕтĕм ăшĕ-чикки тулса çитнĕ унăн (от гнева). [Тюрл. Ăшна-чиккĕне мĕн толтарса çӳретĕн? Что ты злишься?] || Нервное расстройство, волнение. Конст. чăв. Эпĕ ăш-чик тулса çитнипеле нимĕн те калаймарăм; инке, сывă пул, тесе, чуп турăм та, куккапа пĕрле малалла утрăм. От волнения я ничего не мог сказать кроме: «Прощай, тетя!» — поцеловал ее и вместе с дядей двинулся вперед. Упа 742. Çав тĕрлĕ Аксеновăн ăшĕ-чикки тулса çитнĕ, хуть те халех хăна ху вĕлер. Аксенов так расстроился, что был готов убить себя.
неизв. выражен. в песнях. Качал. † Шăкăлчи, шăкăлчи (scr. шăкăльчи, шăкăльчи) тутăр, ян тутăр, сарап(п)ан сарри, сарă мули; инке вăрри Йăкăнат, лаша вăрри ухутник.
(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.
(jєҥги), сноха. Пшкрт. СПВВ. ТА. Енки — инке.
то же, что инке. Альш. Йинке — тете арăмĕ, аттепе пĕр тăванăн арăмĕ, ытти пур хамăр ратнери манран аслисем; кукка арăмĕ. Аттепе пĕр тăванăн арăмне, асаттепе пĕр тăванăн арăмне, ассаннепе пĕр тăванăн арăмне, кукаçейпе е кукамайпа пĕр тăванăн арăмне те аслă йинке е пысăк йинке, теççĕ. IЬ. Йинке — пăяхам арăмĕ. Сред. Юм. Йинке — жена старшего брата мужа. Чăв. й. пур. 29. Çав Павăлăн хăнчен пĕр йинкĕш юлнă, вăл, тет, ăслă карчăк пулнă. К.-Кушки. Йинке тесе, упăшкинчен аслă, упăшкипе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ. (Жена брата мужа, который старше мужа). IЬ. Йинке тесе, амăшпе пĕр тăванăн арăмне (куккăшин арăмне) калаççĕ, куккăш хăйĕнчен аслă пулсан. IЬ. Йинке тесе, кукашшĕпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата дедушки по матери). IЬ. Йинке тесе, аслашшĕпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата дедушки по отце). IЬ. Йинке тесе, упăшкипе пĕр тăванăн арăмне, вăл (арăмĕ) хăйĕнчен кĕçĕн пулсан та, калаççĕ, анчах упăшки тăванĕ хăйĕнчен аслă пулмалла (жена брата мужа, если даже она и моложе говорящей, но если брат мужа старше мужа). Юрк. † Эпир туя каймасан, йинке илсе килмесен, курмассерен куçран сур, пĕр иккĕ-виççĕ кутран тап. К.-Кушки. Йинке тесе, хăйĕнчен аслă, хăйпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата, который старше говорящего). IЬ Йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăван тетĕшĕн арăмне калаççĕ (жена старшего брата отца). IЬ. Йинке тесе, амăшпе пĕр тăванăн ачин арăмне, вăл ачи хăйĕнчен аслă пулсан калаççĕ (жена двоюродного брата по матери, который старше говорящего). IЬ. Йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăванăн ачин арăмне, вăл ачи хăйĕнчен аслă пулсан, калаççĕ (жена двоюродного брата по отце, который старше говорящего). IЬ. Йинке тесе, кӳрши е хирĕççин арăмне калаççĕ, вăл хăйĕнчен аслăрах пулсан (жена соседа или живущего напротив по другому порядку той же улицы, если та старше говорящего) IЬ. Йинке тесе, ялти хĕр-арăма (кирек кама та) унпа калаçна чухне, ăна сума-суса калаççĕ (хĕр-арăмĕ аслăрах пулсан). Назв. всякой женщины в селе, из уважения, если она старше (обращающегося к ней). IЬ. Йинке, тесе кирек хăш хĕр-арăма та, кирек ăçта пулсан та, унтан мĕн-те-пулсан ытмалла пулсан, калаççĕ; вăл хĕр-арăм хăйĕнчен аслăрах пулсан (обращаются ко всякой женщине, где бы то ни было, если она кажется старше обращающегося). || Молодая женщина (как по-русски тетка, тетенька). Юрк. † Чипер йинкесем хыççăн çӳре-çӳре (ухаживая) пĕр кĕсье сарă ылттăна пĕтертĕм.
йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).
остаток. НТЧ. Кайран, юлашки юлсан, хăйсен ăратнипе, юри кайса, чĕнсе çитереççĕ. Янш.-Норв. Юлашки юлнине (кушанье) ялти чухăн çынсене кайса параççĕ. Сир. 259. Лешĕ çинĕ, тăраннă та, юлашки те юлнă. Пропов. о блудн. сыне. Сысна юлашки икĕл хуппи. Шелуха желудей, оставшаяся от свиней. Изамб. Т. Капăртма юлашкинчен е çавăн йышшинчен пĕчĕк çăкăр пĕçереççĕ. Ун пеккине хăпарту теççĕ. Ядр. † Сар хĕр амăш каларĕ: 80 тенкĕ хулăм, терĕ. Ах тăхлачă, тăхлачă! сакăр ача йолашки (отставная любовница восьмерых) сакăр тенке кирлĕ мар! N. Чăваш юлашки, вырăс юлашки (негодный). Ч.П. Çак ирçе ялин хĕрĕсем пиртен кая юлашки. Бугульм. † Пирĕн инке пуласси теплĕ таса юлашки (последняя, случайно уцелевшая, virgo); эпир илнин юлашки шăль тăкăниччен ларин-ччĕ. || Остальной. Собр. 164. Юлашки ешкен тути çук, теççĕ. (Послов.). || Последний. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 7. Шутласан, юлашкисем мĕнпе-те-пулин вăйлăрах пулнă пулас. ЙОН. Çирĕм пĕр çула хам çитрĕм, юлашки хам юлтăм. Регули 907. Йолашки патне çитичченех лайăх-чĕ, йолашки при осал полчĕ. IЬ. 1030. Эп йолашки полтăм (килтĕм). Я оказался (пришел) последним. IЬ. 1031. Йолашкине вăлсам анчах йолчĕç (вăл анчах йолчĕ). Последними(-ним) остались они (он). Юрк. † Атте мана юратат, юратат та х(к)улянмас; юлашки унăн епле пулĕ, тет. || Поскребыш (последний ребенок). Орау. Юлашки мар-и вăл? Он у них не поскребышек ли?
бочка пива, которая держится под снегом. Собр. † Икĕ сарă инке кăмăлне юр-ай пички пуçларăмăр.
грузно падать, хлопнуться. Орау. Инке калинккерен тухнă чухне такăнса (запнувшись), лаплатса ӳкрĕ-çке! (на сухую землю). См. леплет. Ib. Паян пĕре лаплатса ӳкрĕм те, пĕтĕм ăш-чик тапранчĕ (на сухом месте). Ib. Лаплатса ӳкрĕ. Хлопнулся плашмя. Халапсем. 5. Турачĕпе пĕрле хăй те çĕре лаплатса ӳкет. Ст. Чек. Пычĕ-пычĕ те, лаплатса персе анчĕ (шибко упал). || Никит. Çавăнта кайса лаплатса çӳрерĕм-ха (прохлопал, прослонялся), йăлт ывăнтăм. || Хлопать крыльями. Сред. Юм. Пысăк кайăксĕм лаплатса вĕçеççĕ („показывает медленное движение крыльями“). || О лампе. Сред. Юм. Лаплатса тăчĕ те, лап! сӳнейчĕ.
(лы̆гы̆шт), подр. звуку при бросании связки лык на землю. Завражн. || С перевальчивой походкой; перевала. Т. II. Загадки. Лăкăшт инке шыва анать. (Кăвакал). См. лăкăшти. || Подр. походке хромого; см. лăкăштик. СТИК. Лăкăшт! лăкăшт! туса уксакласа пырат.
(-τиы), перевала, хромуша. Хурамал. Лăкăшти тесе, уксах çынна калаççĕ: хăй лайăх утаймасть, тек лăкăштатса çӳрет, теççĕ. Собр. Лăкăшти инке шыва анать. (Шыв вĕрени, в Рак. — кăвакал; только последнее толкование верно).
(-τиык’), то же, что лăкăшти. Собр. Лăкăштик инке шыва анать. (Кăвакал). || СТИК. Уксак çын лăкăштик! лăкăштик! туса пырат. Лăкăштик туса, питĕ хытă хăрах урипе уксакласа, хирĕнсе илсе пырат. Лăкăшт-лăкăшт туса пыракан вăл тĕрлех уксак мар, лăкăштик-лăкăштик туса пыракан пек. Вăл хирĕнсех чалăшса пусса пымаст.
подр. недовольному фырканью. Собр. † Чĕн тилкепе шарт! тăват, пирĕн инке март! тăват. Ib. † Март, март, март инке, Мартинь качакине илеччен, Макçим качакине илес мĕн. С. Тим. † Çав тукассăн хĕрĕсем, чуптумасан, март! тăват; чуптусассăн, йăл! кулат.
милый, ненаглядный; бедный, жалкий. N. † Ах, мăнтарăн уявĕ, нумай тăмĕ, час иртĕ. СТИК. Эй, мăнтарăн хĕвелĕ: ăшшине те парат, çуттине те парат. Якейк. Эй мăнтарăн апийĕ, пире нихçан та прахмасть-çке. N. † Эй мăнтарăн атте-апай, салтак парсах ватăлчĕç! Пирĕн аттен лашисем салтак турттарсах ватăлчĕç. N. Ай мăнтарăн — пиччей-инке. Ст. Чек. Эй мăнтарăн турри, мĕшĕн çак упăшкана пачĕ-ши! (Тарăхса калать арăм). N. Эй мăнтарăн аннем! Йӳç. такăнт. 17. Кашни кун вăрçаççĕ те çапăçаççĕ, мăнтарăн çылăхсăр чунсем. N. Эй мăнтарăн аннем! эсĕ мана, çак тĕрлĕ хыпса çунаканскерне, кам çине шанса хăвартăн-ши? (Гов. женщина). Пшкрт. Эх мăнтарăн варлийĕ, мана аплак пракăн-ши. N. Ай-хай мăнтарăнĕ, ай куккăшĕ! || Жалкий; заслуживающий сочувствия, жалости. Моркар. Мăнтарăн эсрелли, йăвăр ĕçпе сывмар çын пек полса йолнă. Шибач. Ах мăнтарăн, епле тӳсет-ши. Яжутк. Палумине çинă чух калать, тет: эй мăнтарăн аттийĕ, пĕр çынне те хĕрхенĕ-çке, тесе калать, тет. Орау. Мăнтарăн этемми, тем хĕн те курать. СПВВ. Ай мăнтарăн ачи (сожаление). Ib. Мăнтарăн, восклицание сожаления, любви. Ib. Ай мăнтарăн чиперри, хыптарать те çунтарать. Йӳç. такăнт. Тем çитмест ку ухмаха, ей-яй-яй, мăнтарăн ачи! СТИК. Эй мăнтарăн çынни! вилсе карĕ иккен! (Говорят, когда услышат весть о смерти). N. Амăшĕ ачине шеллесе: эй мăнтарăн ачи! ăçта кайса, ăçта çухалчĕ-ши? тет. Кан. Эх мăнтарăн тĕттĕм пирĕн чăваш хĕрарăмĕ! Сĕт-к. † Ати (scr. атте) кĕрĕк — сар кĕрĕк, хăвас килмеçт — хутараç; салтак шынил — квак шынил, тăхнас килмеçт, тăхăнтараç, ай мăнтарăн ĕмĕрĕ! Пазух. Ай-хай пĕр мăнтарăн, ай, телейĕ, çынна çити-çитми тăрать-çке. N. Эй мăнтарăн пурнăç çитейменни! Б. 13. Мăнтарăн çитмен пурăнăç: шăнать те çӳрет! См. ласко.
неизв. сл. в заумной песне. Собр. † Йĕкĕлттĕм йĕлме касрăм, йĕкĕлтĕм (так!) йĕлме касрăм, йĕлме касрăм йĕтĕр (т. е. йĕлтĕр) турăм, шурăм-кайрăм тӳрĕ (надо: тӳре?) пултăм; ай инке, Вахвар инке! Ан кай, инке, çĕр хута, пичче вăрçать çĕр хута.
то же, что йинке, инке. Хорачка.
(вады̆) или ват, старый, старинный, древний, ветхий. Ч. П. Ват, ват инке, ват пуçтарма тухсамăр. Яргуньк. Шăтан-юхан ерсен, йĕрĕх валли нимĕр пĕçерсе: ват аки (см. йĕрĕх), тытрăн-турăн пулсан, çырлах, тесе, хурама пĕрне-шне пĕр кашăк нимĕр янă. N. Çӳлте турă, çĕрте патша, сире кĕл-тăватпăр лайăх чĕлхе-çăварăмпа, таса чунăмпа, ырă кăмăлăмпа. Ырăлăх-сывлăх патăр, лайăх çынпа паллашма патăр; ватсене курсан, пичче темелле пултăр; çамрăксене курсан, шăллăм темелле пултăр; карчăка курсан, асанне темелле пултăр; çамрăк хĕрсене курсан, йăмăк темелле пултăр. Ача-пăчаллă пулччăр; ватăлса, шурă çуçлĕ пулаччен пурăнччăр. (Хĕве хупнă чух пиллени). Çăварни. Кам пĕрре усала вĕреннĕ, ват йăлапа çак сăмахсене итлесшĕн мар, вăл пĕлсе тăтăр... Ө. Никиф. Ват сăн çапнă (постарела лицом). Сред. Юм. Ват çăка е хорама котне «тôла тохсан», кота çăпан тохать, тет. (Народн. поверье). К.-Кушки. Эпир ăна илнĕ чухнех вăл ват лашаччĕ. Мы купили эту лошадь старою. N. † Ват тура пек какамай (т. е. кокамай), ыр кон-çолне халала (= халалла). Регули 715. Çав çын; ватăрах-хи, чăваш. Тот, постарше — чувашин. Сл. Кузьм. 63. Ватти — ватă мар, çамрăкки — çамрăк мар. Собр. Тăрсамăр, ачасем! амаш ватти килет, тет те, хыптарать те çунтарать. || Старость. Орау. Ваттăм çитрĕ-çке ĕнтĕ! Пришла моя старость! Ватту çитнĕ (твоя). Ватти çитнĕ (его). Бугулъм. † Выльсам-и, тантăш, ай, кулсам-и, çамрăк пуççу ватта юличчен. Альш. Ватта хирĕç кая пуçларăмăр ĕнтĕ (приближаемся к старости). Орау. Стариккин те ватти çитнĕ те, кушак пек кăмака тăрнчен (çинчен) анмаçть. Шурăм-п. № 25. Куккукĕ тĕрĕс каласа паманнине ватăрахпа (на старости лет) кураççĕ те, ăна ĕненми пулаççĕ. Г. Т. Тимоф. Ватă енне кайсан, çын ытларах калаçакан пулать çав. Senectus natura loquacior. Орау. Ватă енелле карăмăр ĕнтĕ (или: сулăнтăмăр). Ib. Ваттăм çитнĕ-çке ĕнтĕ манăн. Ядр. † Çавă Шăмат хĕрĕсене эпир илсе килмесен, ватта юлас сасси пур. || Старик, старуха, старики, старые люди. РЖС. Ватă ăна каланă. Старик сказал ему. Чăвашсем 4. Ватта курсан, чыслă тĕл пулса, чыслă иртсе кайтăр (по-желание ребенку в молитве). Альш. † Çакă килте пĕр ватă, ан калăрсам йывăр сăмахăра. П. И. Орл. Ватă хисепне кĕнĕ. Вступил в разряд пожилых (гов. о женатых, хотя и мододых). N. Ватта пăхан выçă çӳремен, утта (т. е. ута) пăхан çурран çӳремен, тет. Собр. † Ыраш шăркана ларнă чухне çара алпа ярса тытмарăм; яш пĕве кайнă чухне ватта ятран каламарăм. БВ. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. СПВВ. Ватăсем = стариксем. Альш. Авал ялти-йышри ĕçе ватă шухăшласа, ватă туса тăнă.
повидимому, личн. имя женщ. Собр. † Ай инке, Вахвар инке, ан кай, инке, чĕр хута.
вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.
(вы̆рт), подр. мгновенному и отрывистому движению. Пшкрт. Вăр-вăрт! хĕр отса каят (быстро). Ib. Ул п̚олдырн’а jӓплӓ jорас? — вы̆рт пы̆ҕас та, jы̆л ҕолас; иттак jорас, вот как jорас. Б. Олг. Çăмăл кайăк вăрт тăрса каят ăнчах. Орл. II. 206°. Вăрт Варвари, арки-вĕçлĕ шупăрлă. (Çил арманĕ). Н. Лебеж. Чипер инке вăрт-вăрт, арки вĕçĕ хăюлă. (Арман çулĕ). 93 çул, 55. Унтан аллисем çинче вăрт çĕкленсе илсе, пăшал пемелли чӳрече карнисĕ çине чăркуçланнă. N. Вăрт çавăрăнчĕ, Хорачка. Вăрт! — межд. бросания. Упа 589. Эпĕ вара лаша çинчен вăрт! ывтăнса юлтăм. || Момент. Хорачка. Мана пĕр вăрта (на один момент) портă парса яр.
желать добра, иметь добрые желания. И. П. Т. Мĕн вăй çитнĕ таран сана ырă сунса паратпăр, пирĕн çак панă парнене хапăл туса ил. (Уйчӳкĕ). СПВВ. ИФ. Япала парсан-тусан, ырă сунаççĕ. Ырă япала парсан, ырă сунаççĕ; усал япала парсан, хаяр сунаççĕ. Çĕнĕ инке илсен, илекеннисем: ах, Турă, тепле ĕнтĕ пулат, теççĕ. Хĕр паракансем: ырă сунсан, ырă пулĕ; хайăр сунсан хаяр пулĕ, теççĕ. N. Ырă сунса, çыру ятăм (о поздравительном письме). Юрк. Темĕн тĕрлĕ ырă сунат. Желает всяческого добра, т.-е. призывает (на него) благословение Божие и пр. Сĕт-к. Мана ыр сонакан при та çок. N. Ăна килти çемйисем анчах хываççĕ, хăш чух ырă сунан ăратнисем те пыркалаççĕ.
(искаженное слово?). А. Прокоп. 61°. Ырпи ылттăн, хушпăвĕ кĕмĕл — пирĕн инке пуçĕнче килĕшет.
повидимому, яз. имя мужч. Отсюда Илай юрри, песня Илая. Илай юрри. Атте, мана кӳлсе пар; пичче, пушă явса пар; анне, тилкепе хурса пар; асатте, урхалăх хурса пар; аппа, çуна çине ларт; инке, хапха уççа яр. Эпĕ каятăп çыруçа, ваттисене вăрçтарса.
инке-арăм.
назв. некоторых свойственниц. Жена моего брата, который старше меня. Жена моего дяди со стороны отца. Левит, ХVIII, 14. Хăвăн аçу тăванийĕн çарамасне ан уç, унăн арăмĕ çывăхне ан пыр: вăл санăн инкӳ. Н. Карм. Белеб. Инке — жена моего хунчăка, жена моего пăяхам (деверя старше мужа). || Почтительное название женщины (не девицы), которая старше меня возрастом. Иногда — и без особого почтения. Ильмово. Ватта курсан, ватă, тесе, хисеплĕр; арăма курсан, инке тейĕр; хĕре курсан, хĕрсем тесе чĕнĕр. (Из наставления новобрачным, когда их благословляют родители жениха). † Инкӳ те пур, хĕр те пур, выляссу килсен, кунта кил. || Молодушка. Название молодушки в свад. песнях молодежи. Байглыч. † Каяссине халех, ай, кайăпăр, инкесене илмесĕр каймастпăр. Пазух. † Хĕр хĕрĕх пус тенĕ чух пирĕн инке тин тăвас. Кильдиш. † Эпир туйя килмесен, пирĕн инке тухас çук. || Формы для других лиц: инкемĕр, инкӳ (инку), инкĕр, инкĕшĕ (инкĕш). В. Байгул. Сан инку асаймăç.
название свойственниц: 1) жены моего старшего брата или жен старших братьев, 2) назв. жены младшего брата(-ьев) отца (аттен шăллĕйĕн арăмĕ. Н. Карм.), 3) жены дяд(-ьёв) со стороны матери (аннен пиччĕшĕйĕн арăмĕ, аннен шăллĕйĕн арăмĕ, Н. Карм. Сред. Юм.), 4) назв. жены старшего брата мужа (Сред. Юм. Н. Карм.), 5) жена старшего брата жены (хунчăка). Ст. Чек. «Инке — жены братьев (моего) матери и (моего) отца, когда они (их мужья) старше меня». Н. Карм. Инке — в последнее время (записано в 1896 г.) употребл. (и) в значении килемей. См. нинии.
молодая вдова. Вдова, которая еще может ждать жениха. IЬ. Инке-арăм илчĕ вăл, хĕртен (у др.: хĕр) илеймерĕ. Он женился на вдове, а не на девице. N. Пĕр инке-арăм илсе ятăр. N. Вăл арăм инке-арам пулнă, унăн хăйĕн те икĕ ача пулнă. Хурамал. Упăшки вилнĕ арăма инке-арăм теççĕ.
то же, что инке. Б. Олг. И В. Олгаши, Якей. Вомбу-к. Инке, туралла (по-верховому говору) «инки». Якей. Инки — жёны братьев матери. Б. Олг. Леш яш ача хайхи хĕрпе вылят, инкĕшеле (т.-е. е чужой бабёнкой) вылят, — выляса кĕрешше каяччĕ.
назв. какой-то натайки (плети). Встреч. неоднократно в сказке о двенадцати братьях («12 пăрат»), сообщенной в рукописи Г. Т. Тимофеевым. Ау, 72, 73, 74, 75. Куртăм, инке, куртăм. Кĕре-çӳрен лашичĕ. Ука нухайкки аллинче, симĕс пиçиххи пилĕкĕнче, шурă перчекке (= перчетке) аллинче, тарай тутăр мăйĕнче.
обманывать, лгать. N. † Çак тăвансем патне эп килсессĕн, улталарĕç мана куркапа. Сĕт.-к., Чураль-к. † Эпĕр туя кайман-и, инке илсе килмен-и? Отмăл копа айĕнчен олталаса клартăмăр, çитмĕл копа айĕнчен çнтĕнтерсе килтĕмĕр. N. Улттăн çиччĕн пĕр пулса, улталарĕç аппана. N. † Улттăн-çиччĕн пĕр пулса, улталарĕç пултăра. || Stuprare. Якейк. Олтала.
количество масла, спахтанного за один раз. К.-Кушки. Ман ик услам сутлăх çу пур, çитес пасара (на будущем базаре) кайса сутас тетĕп. Курм. Инке килте полмасан, пĕр услам çу яратăмччĕ.
держать, содержать; воспитывать; охранять; водить что-либо у себя (напр., скот и т. д.); беречь. Ч. С. Становой луçа (лося) çапла, çулçăсем çитере-çитере, пĕр-ик-виç эрне усранă та, кайран Пăвана илсе кайнă. К. С. Усрама сысна çури илсе ярас-ха. Надо вот купить (взять) на илемя поросенка, Чăв. й. пур. 31°. Карчăкĕ ĕлĕк тунă укçисене анчах Микулай аллине паман, хăй, аллинче усранă. N. Хам пыриччен, анчăк çури пулсан та, усраччăр, тенĕ. N. Эпир ăна çавах качча памасăр усрас çук. О землед. Çиме нумай пулсан, выльăха та пайтахрах усрама вăй çитет. Чув. календ. 1911. Лайăх пăхса усрамасан, выльăх ырханланать. С. Дуан. Савса сар хĕр усракан инке-арăмсăр юлакан. Бгтр. Пупăн хырăм выçрĕ, тет те, çăкăрне çисе ячĕ, тет; тарçи усрать, тет, çăкăрне (бережет, не ест).
от, ходить, итти, шагать. Зап. ВНО. Алупа парта, урапа (так!) ут. Ходар. Утимиччен (= утаймиччен) ĕçтерсе ӳсĕртсе ячĕç. Напоили до того, что она не могла ходить. БАБ. Вăсем (дети) пурте çулталăк çурăра утакан пулчĕçĕ (стали ходить), икĕ çул тулса, виççĕмĕш çула кайсан, калаçа пуçларĕç. Орау. Мур тутарри! хытă утса çӳресе, мана вăратрĕ! N. Çапла каланă та, утнă (пошёл) малалла. Утасси пулаймасть манăн. Я не могу ходить. N. Атя киле, упăшкам; атти лаши ула пур, ути-отми çитерет (кое-как довезет). Кан. 28. № 199. Киле сайра хутра-çеç хăй урипе утса тавăрăнать. Редко возвращается он домой на своих ногах (о пьянице). N. Хăй хуланалла утнă. Кратк. расск. 9. Иккĕшĕ те вара утнă ту çинелле. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ (Послов.). Череп. Эпĕр паян аллă çухрăма яхăн утрăмăр (прошли пешком; кайрăмăр — на лошади или в экипаже). N. Куртăмăр çил çунатлă урхамах; унăн пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест; утни-юртни сисĕнмест; шыв пек, юхать, çил пек вĕçет. (Туй). Сред. Юм. Инке, ури утнă чух, утмăл витре сăра тунă. Хăр. Паль. 13. Лекĕр аллине сулларĕ те, ута пачĕ (и пошел). Регули 1525. Питĕ сумарччĕ (= сывмарччĕ), отма та полтаримасчĕ. Юрк. Юрĕ, калăп, тет те, ун патĕнчен хуçи патне утса каять. Хăр. Паль,. 24. Утарах парса, хăвса çитрĕ (нагнал). Янорс. Эпĕ, ик çола çитсен, отма та поплеме те пĕлнĕ, теççĕ. N. † Эпир утса тухнă вырăна (где мы прошли) ешĕл курăк шăтса юлмĕ-ши? Панклеи. Йăван патĕнче отса çӳрекен çок, опалянсах çӳреççĕ. Якейк. Çак эпĕр отса пыракан çĕрте (где мы идем) ĕлĕк çăва (кладбище) полнă. IЬ. † Пирн мочйиăн кил-хошши отмăл чалăш кил-хошши; отса çитсе тохсассăн, пирĕн çынах полăттăнч, пирн мочия йорăттăнч. Шибач. Отса каять. Шагом идет. К.-Кушки. Эсир утса каяр (шагом), ан чупăр. Юрк. Пĕре çапла, хулана лаша сутма кайсан, лашине сутсан, шăллĕпе иккĕш хула урамĕпе утса пыраççĕ. N. Отап-отап, тит, ниепле те вăрмантан тохимастăп, тит. Юрк. Ывăлĕ çапла каласан, киле кайма хушсан, амăшĕ те, пăрçа вырма пăрахса, килелле ута пуçлать. N. Мĕн пур çĕртек утан, çӳлтен вĕçен пурте пуçтарăннă, тет. Ал. цв. 5. Малалла утнăçемĕн ун умĕнчи çул аванланса пырать. Сред. Юм. Пит хăвăрт утнăçĕм, хама хыçалтан çын кăçкăрнине те илтмен.
(уды̆, оды̆), ход, шаг. Ходар. Утнă утă вырăнлă пултăр. Наше хождение да будет успешно. (Из молитвы в чӳклеме). Шибач. † Хамăр çолнă çаранне паккусĕнчен паллатпăр, хамăрна варлă хĕрсене оттинченех паллатпăр. М. А. 31. Йĕвен аврине хытăрах тытса, уттипе пыртарчĕ. Ч. П. Утмăл чалăш утти пур, пусми вĕçĕнче пусси пур. Хурамал. Хам уттăмпа-кăна каятăп, ху уттупа-кăна каятăн, хăй уттипе кăна каять, хамăр уттăмăрпа каятпăр (идем пешком). Микушк. Утмăл çухрăм сĕм вăрман, тав уттипе килтĕмĕр. КС. Мĕн хăвалан ăна, хăй уттипе кайĕ-ха. Что ты ее гонишь, она пойдет, на сколько может, своим шагом. Султан. † Утмăл çыннăн уттине утам-çитем, терĕн-им? Сред. Юм. Лашана пит чуптарса ан кай, ôттиперех кай. Шибач. Отăпа кай (шагом). Шел. ЗО. Урхамахпе, уттипе, каять, тухса сунара, ухатара çӳреме. Сунт. 26, № 7,3. Уттипе шыв юххи пек юхса пырать (лошадь). || Походка. Ч. Н. Утти-чуппи (ход и бег) епле-ши? IЬ. Утнă та уттăна юрататăп. Юрк. † Чипер инке уттине утса çитсе юлмас-çке. Ч. П. Утмăл тĕсле утти пур (хĕрĕн). Сĕт-к. Оттине пăх эс онне! Посмотри ты на его походку! || Побежка. N. † Улма-чăпар утсен уттине çичĕ çунатлă кайăк çитес çук.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
прил.
иккĕмĕш сыпăкри (тăван); двоюродный брат кукка (е мучи, пичче, аппа, инке) ывăлĕ; двоюродная сестра кукка (е мучи, пичче, аппа, инке) хĕрĕ
сущ.жен.
кин (ывăл е шăллăм арăмĕ); инке (пичче арăмĕ)
сущ.жен., множ. тёти
1. акка, аппа, инке
2. инке, хĕрарăм; приходила какая-то тётя темле хĕрарăм килсе кайрĕ
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
кин, инке.
кин, инке.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
ж. разг. 1. аннем; 2. (при обращении к пожилой женщине) инке, аппа.
ж. 1. уст. анне; 2. разг. (при обращении к пожилой женщине) инке, аппа; 3. разг. (жена священника) пуп майри.
ж. 1. анне; родная мать тăван анне; многодетная мать нумай ача амăшĕ; Мать-геройня Ача амăшĕ-героиня; 2. ама, амăшĕ (чĕпписемшĕн); 3. (при обращении к пожилой женщине) аппа, инке; ◇ в чём многодетная родила çаппа-çарамас.
ж. (жена сына или младшего брата) кин; (жена старшего брата) инке.
ж. 1. (старшая сестра отца или матери) мăнакка, аслă аппа; (младшая сестра отца или матери) кĕçĕн аппа, аппа; (жена старшего брата отца) кинемей; (жена младшего брата отца) инке; 2. прост. (обращение к женщине, старшей по возрасту) инке.
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
inke
инке
Çавăн пекех пăхăр:
инквизиторла инквизици инквизиция инке « инке. » инкек инкек-синкек инкек-синкеклĕ инкеклĕ инкекленинке.
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Яндекс: 41001106956150
WMR: R028110838271
PayPal: np@chuvash.org
