Шырав: загадка
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
I.
1.
веять, провеивать (с помощью корытца)
вир авăс — провеять просо
Тăваттăн тĕвеççĕ, пĕри авăсать. (Лаша чупни). — загадка Четверо толкут, а один веет. (Бег лошади).
скрученный
перевитый
Авра-çавра пурçăн тутăр. (Асамат кĕперĕ). — загадка Шелковый платок весь перевит. (Радуга).
петушиный, петуший
кĕрхи автан — петушок позднего выводка
çăвăр автан —
1) молодой петушок, петух-сеголетка
2) перен. драчун, забияка, петух разг.
автан алки — сережки петуха
автан качи — петушьи шпоры
автан кикирикки — петуший гребень
автан кикирикĕ — петуший гребень
автан яшки — суп с курятиной
Суккăр автан сиксе авăтать. (Пуртă). — загадка Слепой петух поет подскакивая. (Топор).
3. в роли служ. имени:
айăккине, айккине — на край чего-л., к чему-л.
çул айăккине ан пыр! — не подходи к обочине!
айăккипе, айккипе — вдоль чего.-л
вăрман айккипе çул иртет — вдоль опушки леса проходит дорога
айăккинче, айккинче —
при чем-л.; около, подле, возле, на краю чего-л.
çул айккинче капан ларать — у дороги стоит стог
Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрать. (Çивĕт). — загадка На стене избы висит ременный кнут. (Женская коса).
айăккинчен, айккинчен — с, с края чего-л.
вăрман айккинчен — с края леса
не имеющий подставки
сооруженный без основания
айсăр капан — стог, сметанный на земле (без подставки)
Айсăр капан айĕнчен утă туртăп. (Кĕнчеле арлани). — загадка Буду дергать сено из-под стога, поставленного на земле. (Прядение).
I.
1.
сеять, засевать
çуртри ак — сеять яровые
тăваткал тĕмĕн ак — сеять квадратно-гнездовым способом
акмалли лаптăксем — посевные площади
акмалли норма — норма высева
акнă курăксем — сеяные травы
акса ту — сеять, выращивать, возделывать
çерем çĕрсем çинче ытларах тулă акса тăваççĕ — на целинных землях возделывают преимущественно пшеницу
акса хăвар — засеять, обсеменить (землю)
ыраша пилĕк кунта акса хăварчĕç — рожь посеяли за пять дней
Мĕн акнă, вăл (çавă) шатать. — посл. Что посеешь, то и взойдет. (соотв. Что посеешь, то и пожнешь).
Пăр çине пăрçа акрам. (Çăлтăрсем). — загадка Я высеял на лед горох. (Звезды).
1.
пахать (сабаном)
ака акала — пахать
Акаламан ана çинче çуралман кайăк чупать. (Суя). — загадка По невспаханному полю бежит неродившийся зверь. (Ложь, выдумка).
1.
подруга, сверстница
Акамăн тути пĕрĕнчĕк. (Укçа енчĕкĕ). — загадка У подружки моей поджаты губы. (Кошелек).
акар йытти — уст. борзая
Акар йытти ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). — загадка Борзая бежит рысью, сквозь ее бока светит солнце. (Дровни).
II. диал.
пахать новь
çерем ал — поднять целину
Алман ана çинче шăтман хурăн. (Суя). — загадка На невспаханном поле стоит невыросшая береза. (Ложь, выдумка).
1.
решето, сито
вĕт ала — мелкое сито
хĕлĕх ала — мелкое сито
сĕт али — ситечко для молока
çăнăх али — сито для муки
тырă али, шултра (мăн) ала — грохот, большое решето (для зерна)
ала айĕ — мелкие высевки (сор, падающий на землю)
ала çийĕ — крупные высевки (сор, остающийся в решете)
ала çых — плести сито
Алăпа туман ала. (Эрешмен карти). — загадка Нерукотворное сито. (Паутина).
(алсăр-урасăр)
безрукий и безногий
без рук и без ног
алăсăр-урасăр ту — искалечить
Алăсăр-урасăр кĕпе тăхăнать. (Тӳшек). — загадка Без рук и без ног, а рубашку надевает. (Перина).
бедный, несчастный, жалкий
апăрша, епле пĕтсе кайнă! — как она, бедняжка, похудела!
ку апăршана мĕнле пулăшас-ши? — как же помочь этому бедняге?
Пуян çын путек усрать, апăрша сын ача усрать. — посл. У богача много ягнят, у бедняка — детей.
Хĕрлĕ туна апăрша. (Кăвакарчăн). — загадка У босого бедняжки ноги красные. (Голубь).
сестрин
аппăшĕ — его (ее) старшая сестра
аппу — твоя (старшая) сестра
юратнă аппам — моя любимая сестра
аппа япалисем — вещи моей сестры, сестрины вещи
аппунтан канаш ыйт — попроси совета у своей сестры
пирĕн аппа пике, йысна улпут — фольк. наша сестра — что княжна, зять — что князь (из свадебной песни)
Пĕчĕк аппа куçран пăхсах макăртать. (Сухан). — загадка Сестричка-невеличка только в глаза глянет, как слезы выступают. (Лук).
неуклюже
несуразно
ку кусла ытла армак-чармак — эти козлы очень громоздки
Армак-чармак пӳрте кĕмест. (Урапа). — загадка Вещь такая громоздкая, что в избу не затащишь. (Телега).
сундучный
шкатулочный
кĕпе-йĕм арчи — сундук для белья
пĕчĕк арча — сундучок
укçа арчи — шкатулка для денег
хĕр арчи — сундук с приданым
Уçман арчара пуçламан шăрттан выртать. (Пуç мими). — загадка В нераскрытом сундуке лежит непочатый шыртан. (Головной мозг).
2.
дедушка — обращение к старому человеку
Эп килтен тухиччен асатте Чĕмпĕре çитĕ. (Тĕтĕм).— загадка Пока я выйду из дома, дедушка уж будет в Симбирске. (Дым).
сеновал, сенник
поветь обл.
аслăк айĕ — сарай
аслăк çине утă купаланă — сено сложено на поветь
Аслăк çинче çур çăкăр выртать. (Уйăх). — загадка На повети лежит полкаравая хлеба. (Луна).
II. глаг.
1.
кричать, шуметь
галдеть, гомонить прост.
Анкартинче апăрша ача пек ахăрать. (Тăмана). — загадка На гумне какой-то бедняжка кричит как ребенок. (Сова).
мясной
ăшаланă аш — жареное мясо
ĕне ашĕ — говядина
кăвакал ашĕ — утятина
лаша ашĕ — конина
мулкач ашĕ — зайчатина
пăлан ашĕ — оленина
пăру ашĕ — телятина
сурăх ашĕ — баранина
сысна ашĕ — свинина
çуллă аш — жирное мясо
çусăр аш — постное мясо
тăварланă аш — солонина
хур ашĕ — гусятина
чăх ашĕ — курятина
аш апачĕ — мясная пища, мясное
аш консервĕ — мясные консервы
аш кукли — пирог с мясом
аш лĕкки — пенка (на мясном бульоне)
аш яшки — мясной суп
аш шӳрпи — мясной суп
аша пар — сдавать на мясо (скотину)
Тĕпсĕр катка аш тулли. (Пӳрнеске). — загадка В бездонной кадке полно мяса. (Наперсток).
1.
лес, леса, лесистое место
ял вăрманлăха вырнаçнă — деревня расположена в лесистой местности
Пĕр енĕ вăрманлăх, тепĕр енĕ уйлăх. (Кĕрĕк). — загадка Одна сторона — лес, другая—поле. (Шуба).
I.
1.
кипеть
вĕреме кĕр — закипать
вĕреме кĕрт — довести до кипения
вĕресе пĕт — выкипеть
вĕресе тăкăн — убегать, литься через край при кипении
Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). — загадка В дремучем лесу кипит молоко. (Муравейник).
прил. и сущ.
русский
вырăс халăхĕ — русский народ
вырăс хĕрарăмĕ — русская (женщина)
Пӳрте вăрăм вырăс кĕрет. (Хĕвел пайăрки). — загадка В избу входит долговязый русский. (Солнечный луч).
2.
сторона, поверхность чего-л.
пит ен — лицевая сторона
тулаш ен — наружная поверхность
шал ен — внутренняя поверхность
медалĕн тӳнтер енĕ — перен. оборотная сторона медали
Пĕр енĕ хир, тепĕр енĕ вăрман. (Кĕрĕк). — загадка Одна сторона — поле, другая сторона. (Шуба).
I.
кисет
мешочек (напр. для ниток)
пурçăн енчĕк — шелковый кисет
тапак енчĕкĕ — кисет
Инкек инçетре мар, çумри енчĕкрех. — посл. Беда не за горами, а при себе, в кисете.
Ик енчĕкре ик шăрçа, пин тенкĕпе сутмастăп. (Куç). — загадка В двух мешочках две бусинки, не продам и за тысячу рублей. (Глаза).
извилистый, изогнутый, искривленный
Икĕрчĕк, кукăрчăк, утмăл икĕ кукăрчăк. (Сатан). — загадка Весь кривой, изогнутый в шестьдесят две извилины. (Плетень).
II. подр. —
о мгновенном действии
йăлт сиксе тăр — мигом вскочить
Йăлт пăхрăм та юман хыçне пытантăм. (Çиçĕм). — загадка Мелькну и спрячусь за дуб. (Молния).
йăлт-йăлт —
1) усил. от йăлт II.
2) подр. — о мигании, мерцании
лампа йăлт-йăлт çутатса илет — лампа мигает
блестящий, сверкающий, сияющий
ахах йăлтăркки — блеск жемчуга
йăлтăркка хут — блестящая бумага
Тăватă кăлтăркка, икĕ йăлтăркка, пĕр мăрăлкка. (Автомобиль). — загадка Четыре катка, два огонька, один ревун. (Автомобиль).
межевой
йăран юпи — межевой столб
йăрана курăк пуснă — межа заросла травой
Автанпа ака турам, йăран хĕррине ларса кантăм. (Çырни). — загадка На петухе пашню пахал, на меже сидя отдыхал. (Писание).
заставлять плакать, доводить до слез
ан йĕрт ăна — не доводи ее до слез
Çĕтĕк майра çынна йĕртет. (Сухан). — загадка От оборванной барышни люди плачут. (Лук).
1.
головной убор облегающего типа,
перевод зависит от контекста:
колпак, капор, чепец, шапочка, шапка т. ыт.
ача калпакĕ — (детский) чепчик
çыхнă калпак — вязаная шапочка (женская)
хĕр калпакĕ — старинный свадебный головной убор девушек в виде длинного мешочка
шерепеллĕ калпак — колпак с кисточкой
ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ — фольк. если бы белая шапочка на мне была еще более пушистой
Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). — загадка Под одной шапкой — семьсот казаков. (Головка мака).
I.
копна, стог
утă капанĕ — стог сена
ыраш капанĕ — копна ржи
капан вырăнĕ — стоговище
капан тĕпĕ — остожье, подстожье
капан шăччи— стожар
капан хыв — копнить, стоговать, метать стог
Пĕр капана пилĕк ĕне туртать. (Çăм арлани). — загадка Пять коров тянут сено из одной копны (Прядение шерсти).
укăлчаран тухрăм, утă çултан, улт ураллă капан ларттартăм — фольк. вышел за околицу и накосил столько сена, что сметали стог на шести настилах
6.
раскидывать, расставлять (сеть, тенета и т. п.)
Урам урлă таната карăп. (Ура сырни). — загадка Через улицу протянуты тенёта. (Оборы лаптей).
2.
копать, вскапывать
çерем кас — 1) резать дерн 2) поднимать новь, целину
Суккăр сысна хир касать. (Каюра). — загадка Слепая свинья вскапывает поле. (Крот).
10.
бить копытами, клювом
лягаться
клеваться
лаша касать — лошадь бьет копытами
Пĕр каска урлă икĕ автан пăхаççĕ, пĕр-пĕрне касаймаççĕ. (Куç). — загадка Два петуха смотрят друг на друга через колоду, да клюнуть не могут. (Глаза).
1.
шест
перекладина
брус
акапуç кашти — брус плуга
чăх кашти — насест
урлă кĕлет умĕнче йĕтĕн кашти, ан уртăнăр, йĕкĕтсем, аваймăр — фольк. перед амбаром — перекладина для сушки льна, не старайтесь, парни, вы не согнете ее
Икĕ кашта шур чăххăм пур. (Шăл). — загадка Белых кур у меня полных два насеста. (Зубы).
1.
синий, голубой
чакăр кăвак — васильковый
кăвак ката — синяя даль
кăвак кĕпе — синяя рубашка
кăвак куç — голубые глаза
кăвак пĕлĕт — 1) голубое небо 2) темно-синяя туча
кĕпене кăвакт пĕвет — окрасить рубашку в синий цвет
аслă çул хĕррисем кăвак чечек, çулаймарăм кăвакки тăкăниччен — фольк. вдоль дороги трава с голубыми цветочками, не удалбсь мне скосить ее, пока не осыпался голубой цвет
Кăвак хирте кĕмĕл выртать. (Çăлтăрсем). — загадка По голубому полю рассыпано серебро. (Звезды).
3.
пест (для толчения белья)
Уй варринче кĕвенте выртать. (Ана йăранĕ). — загадка Посреди поля лежит пест. (Межа).
амбарный
лабазный
ай кĕлет — нижний этаж двухэтажного амбара
колхоз кĕлечĕсем — колхозные амбары
çăнăх кĕлечĕ — мучнбй лабаз
тырă кĕлетĕ — хлебный амбар, зернохранилище
кĕлет айĕ — подполье (под амбаром)
кĕлет умĕ — площадка перед амбаром
тырра кĕлете кĕрт — засыпать хлеб в амбар
Кĕлеттĕнчен тĕкки вăрăм. (Чакак). — загадка Подпорка длиннее самой клети. (Сорока).
Сӳс кĕлет, мунчала çăраççи. (Михĕ).— загадка Пеньковый сарай, мочаловый ключ. (Мешок).
2.
прицениваться
Виçĕ пуслăх япалана çĕр çын пырса кĕлешет. (Алшăлли). — загадка Цена вещи — три копейки, а всяк к ней подойдет прицениваться. (Полотенце).
сноп
сĕлĕ кĕлти — овсяной сноп
ыраш кĕлти — ржаной сноп
кĕлте кучĕ — комель снопа
кĕлте сенĕке — вилы для подачи снопов
кĕлте çыххи — свясло
кĕлте урапи — рыдван, сноповозка
кĕлтепе вит — крыть снопами (напр. сарай)
кĕлте кӳр — возить снопы
кĕлте çых — вязать снопы
Кĕлти кĕрет — тырри юлать, арпи вĕçет — улăмĕ юлать. — загадка Снопы вбирает — зерна остаются, полова улетает — солома остается. (Молотилка).
сорочечный, рубашечный
ача кĕпи — распашонка
аялти кĕпе — нижняя рубашка
пир кĕпе — полотняная сорочка
çитсă кĕпе — ситцевая рубашка
кĕпе умĕ — перед рубахи
Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта. (Çурта). — загадка Тело на виду, а рубаха внутри. (Свеча).
Пĕчĕкçеççĕ кинĕм пур, пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). — загадка Маленькая сношенька одевается в тысячу рубах. (Капуста).
1.
лопата
тимĕр кĕреçе — железная лопата, заступ
йывăç кĕреçе — деревянная лопата
çăкăр кĕреçи — лопата для сажания хлебов в печь
унран хĕлле пĕр кĕреçе юр ыйтса илеймĕн — у него зимой лопаты снега не выпросишь (о скупом человеке)
Кĕреçи малта, ырçи кайра. (Кăвакал). — загадка Лопата впереди, кузов позади. (Утка) .
осенью
иртнĕ кĕркунне — прошлой осенью
йĕпе-сапаллă кĕркунне — дождливая осень
типĕ кĕркунне — сухая осень
ылтăн кĕркунне — золотая осень
кĕркунне енне — к осени
кĕркунне çитет — приближается осень
кĕркуннене хăвар — отложить до осени, оставить на осень
Кĕркунне курак та пуян. — погов. Осенью и грач — богач.
Кĕркунне кĕрĕкпе, çуркунне çурхахпа. (Авăн). — загадка Осенью в шубе, а весной нагишом. (Овин).
крупяной
вир кĕрпи — пшено
манна кĕрпи — манная крупа, манка разг.
пăри кĕрпи — полбенная крупа, полба
сĕлĕ кĕрпи — овсяная крупа, овсянка
хуратул кĕрпи — гречневая крупа, греча, гречка
кĕрпе арманĕ — крупорушка
кĕрпе кипекки — шелуха, высевки (после очистки крупы)
кĕрпе перчи — зернышко, крупинка
кĕрпе яшки — крупяной суп
кĕрпе культурисем — крупяные культуры
кĕрпе çур — обдирать крупу
Пĕчĕкçеççĕ куркам пур, куркам тулли кĕрпем пур. (Хурлăхан çырли). — загадка Мой маленький ковшик наполнен крупой. (Смородина).
I. сущ.
сугроб
нанос
хăйăр кĕрчĕ — песчаный нанос
юр кĕрчĕсем — снежные сугробы
кĕрт хывса тултарнă — нанесло много сугробов
Сатан витĕр кĕрт хывать. (Çăнăх аллани). — загадка Сквозь плетень снег метет. (Просеивание муки).
1.
зять (муж дочери или родственницы моложе говорящего)
(сан) кĕрĕвӳ — твой зять
(ун) кĕрӳшĕ — его зять
кĕрӳ кĕрт — принять зятя в дом
Кĕрӳшĕ кĕрĕк тăхăниччен хунĕ Хусана çитнĕ. (Тĕтĕм). — загадка Пока зять надел шубу, тесть добрался до Казани. (Дым).
кисельный
пăрçа кĕселĕ — гороховый кисель
сĕлĕ кĕселĕ — овсяный кисель
кĕсел пĕçер — варить кисель
Сĕм вăрманта кĕсел тирки ларать. (Тунката). — загадка В глухом лесу стоит блюдо с киселем. (Пень).
1.
ржать
тиха кĕçенсе ячĕ — жеребенок заржал
Сак айĕнче сар лаша кĕçенет. (Пичкери сăра). — загадка Под нарами ржет саврасая лошадь. (Пиво в бочке).
войлочный
хăмăт кĕççи — подхомутник
кĕççе пушмак — войлочные туфли
кĕççе шлепке — войлочная шляпа
Кăмака çинче хуртлă кĕççе выртать. (Салат). — загадка На печи лежит червивый войлок. (Солод).
2.
пастушеский, пастуший
кĕтӳ апачĕ — пища для пастуха
кĕтӳ ачи — подпасок, пчстушонок
кĕтӳ йытти — пастушья собака, овчарка
Пин сурах шыва сикре, кĕтӳ ачи вĕсем хыççăн чăмрĕ. (Салмапа кашăк). — загадка Тысяча овец в воду кинулась, пастушонок за нгми нырнул. (Клецки и ложка).
I.
гребень, гребешок (петуха)
автан кикенекĕ — петуший гребень
Лап-лап çăпаталлă, çинçе пилĕклĕ, тăватă сăмсаллă, хĕрлĕ киккириклĕ. (Хăйă чикки). — загадка В больших лаптях, с узкой талией, с четырьмя клювами, с красным гребнем. (Светец для лучины).
домашний, семейный
тăван кил — родной дом
кил адресе — домашний адрес
кил ăшчикки — интерьер, внутренность дома
кил пуçĕ — глава семьи
кил хуçи — хозяин дома
кил хуçи хĕрарăм — домохозяйка
килте ĕçлекен — домработница
килĕ-килĕпе — целыми домами, целыми семьями
киле вĕрент — приваживать к дому
килте лар — сидеть дома, домоседничать
килтен сивĕн — отбиться от дома
килшен тунсăхла — скучать по дому
киле кĕр — 1) войти в дом 2) быть принятым в дом зятем (мужем), войти зятем (мужем)
киле кĕрт — 1) впустить в дом 2) принять в дом зятем (мужем)
килте пур-и? — есть кто-нибудь дома?
килтен çыру илменни нумай пулать — из дома давно не было писем
Хăнара лайăх, килте тата лайăхрах. — посл. В гостях хорошо, а дома лучше.
Вĕрмест-тумасть, киле çын кĕртмест. (Çăра). — загадка Не брешет, не лает, а в дом никого не пускает. (Замок).
пест
йĕс кисĕп — медный пест
юман кисĕп — дубовый пест
кисĕппе тӳ — толочь пестом
Кисĕпĕн икĕ вĕçĕ те шĕвĕр. — посл. У песта оба конца заострены. (соотв. Палка о двух концах).
Чӳречерен йĕс кисĕп кĕрет. (Хĕвел пайăрки). — загадка В окно влезает медный пест. (Луч солнца).
пирог
кулебяка
аш кукăлĕ — пирог с мясом
пĕчĕк кукăль — пирожок
хуран кукăлĕ — 1) пельмени 2) вареники
кукăль ашĕ — фарш
кукăль ăшĕ — начинка пирога
кукăль сăмси — горбушка пирога
кукăль чусти — тесто для пирогов
кукăль пичĕ хĕреле пуçланă — пирог начал румяниться
кукăль ăшне аш хур — начинять пироги мясом
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă. — посл. В чужих руках пирог кажется большим.
Пÿрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).
извилистый
шыв кукăрăлчăкĕ — изгиб реки
Йĕкĕрĕлчĕк, кукăрăлчăк, ик айăкки авăнчăк. (Йĕнерчĕк). — загадка Сдвоенный, изогнутый, обе стороны вогнуты. (Седелка).
криво, косо, вкривь и вкось
кукăр-макăр йĕр — ломаная линия, зигзаг
кукăр-макăр йывăç — искривленное дерево
кукăр-макăр çул — извилистая дорога
шыв кукăр-макăр юхать — речка течет, делая множество извилин
Кукăр-макăр турат пур, турат çинче кукăль пур, кукăль ăшĕнче çăмарта пур. (Пăрçа). — загадка Весь изогнутый сучок, на сучке пирожок, в пирожке яички. (Горох).
кривой
согнутый
скрюченный прост.
Чипер пиччен пӳрни куклек. (Çекĕл). — загадка У милого братца палец кривой. (Крюк).
плешивый, лысый
безволосый
кукша çын — лысый человек
кукша пуçлă — лысый, с лысиной
Кукша пуç, тăватă куç. (Тӳме). — загадка Плешивая голова, четыре глаза. (Пуговица).
1.
складывать, сваливать (в кучу)
громоздить
вутă купала — складывать дрова (в штабель)
кĕнекесене купаласа хур — сложить книги в стопку
купаласа тултар — нагромоздить
Чу кайăп, лап анăп, мăнтăр купи купалатăп. (Тырă сăвăрни). — загадка Высоко взлечу, вниз упаду, в толстую кучу уложусь. (Веяние зерна).
1.
видеть, обладать зрением
лайăх кур — видеть хорошо, иметь хорошее зрение
эпĕ лайăх куратăп — я вижу хорошо
аякрине куракан — дальнозоркий
çывăхрине çеç — куракан близорукий
сулахай куç курмасть — левый глаз не видит
курми пул — лишиться зрения, ослепнуть
Хăй курмасть, ыттисене кăтартать. (Çухрăм юпи). — загадка Сам не видит, а другим указывает. (Верстовой столб).
1.
виднеться, становиться видным, показываться
обрисовываться
лайăх курăнакан заголовок — броский заголовок
курăнакан тавралăх — обозримое пространство
куçа курăнакан йăнăш — заметная ошибка
витĕр курăнакан — прозрачный, ажурный
курăнман енĕ — 1) невидимая сторона чего-л. 2) перен. изнанка, подоплека
иккĕллĕн курăн — двоиться в глазах
хĕрлĕн курăн — алеть
хуран курăн — чернеть
шуррăн курăн — белеть
ылтăнăн курăн — золотиться
курăнса кай — показаться
курăнса лар — виднеться
курăнса тăр — выситься, возвышаться
курăнмалла мар ту — маскировать, прятать
курăнмасăр тăр — прятаться, не показываться
курăнии пул — скрыться за горизонтом
сĕм тĕттĕм, куçран чиксен те курăнмасть — темно, хоть глаз выколи
вăл хăй çулĕнчен кĕçĕнрех курăнать — он выглядит моложе своих лет
суйи уççăнах курăнать — его ложь очевидна
ир тăрсан курăнĕ — утром видно будет, утро вечера мудренее
кайран курăнать — там видно будет
Инкек куçа курăнса килмест. — погов. Беда приходит неожиданно.
Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). — загадка С одной стороны посмотришь — видно, а с другой — нет. (Ноготь).
разг.
корыто
курити çемçе, ăшĕ хытă. (Калăп).— загадка Корыто мягкое, а сено в нем жесткое. (Обувная колодка).
горбатый
сутулый, сгорбленный
тĕве курпунĕ — верблюжий горб
курпун старик — горбатый старик
курпун çурăм —сутулая спина
курпун кăлар — горбиться, горбить спину
Хăй курпун, чунсăр, çĕр чавать. (Катмак). — загадка Сам невзрачный, горбатый, роет землю. (Мотыга).
1.
задом
спиной
задом наперед, наоборот
шыворот-навыворот разг.
урама кутăн пӳрт — изба окнами во двор
çĕлĕке кутăн тăхăн — надеть шапку задом наперед
кутăн лар — сесть спиной к кому-чему-л.
Пĕр така кутăн та, пуçăн та сĕкет. (Кисĕп). — загадка Один баран бодается и задом и передом. (Пест).
упрямо, капризно, строптиво
вăл йĕркесĕр кутăн — он донельзя упрям
кутăна пер —
1) упрямиться
кутăна персе ан лар! — не упрямься!
2) симулировать, притворяться
прикидываться (напр. больным) разг.
Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янаххи айĕ маччана тивет. (Кăмака).
— загадка Упрямый зятек надел белую рубашку с воротником до потолка. (Печка).
повозочный, экипажный
ача кӳми — детская коляска
туй кӳмисем — свадебный кортеж
Пĕкĕсĕр кӳме кӳлеймĕн. — посл. Без дуги не запряжешь лошадь в повозку.
Ахмат кӳмине ултă лаша туртаймасть. (Кăмака). — загадка Повозку Ахмата не может свезти шестерка лошадей. (Печь).
1.
разбухать, раздуваться, вздуваться
пучить
кӳпĕнсе кай — вздуться, вспучить
хырăм кӳпĕнет — живот пучит
Пӳрт хыçĕнче кӳпĕннĕ сурăх выртать. (Кĕрт). — загадка За избой лежит овца с раздувшимся животом. (Сугроб).
IV. подр. —
о неожиданном резком ударе, падении
шлеп, трах, плюх
лак ту — шлепнуться, трахнуться, плюхнуться
Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, ланкашкана лак! сикет. (Кăвар туртни). — загадка С шумом двигался свадебный поезд и вдруг провалился в яму. (Выгребание жара из печи).
2.
хромой, волочащий ногу
Лакăшти инке шыва анать. (Кăвакал). — загадка Хромая тетка идет по воду. (Утка).
1.
яма, ямка
рытвина, колдобина
промоина
çул çинче ланкашка нумай — на дороге много рытвин
Карта урлă ялт! сикет, ланкашкана ланк! анать. (Апат çини). — загадка Через прясло резво скачет, вмиг в яму проваливается. (Поглощение пищи).
плоский, ровный
приплюснутый
широкий
лаптак курăк — трава с широкими листьями
лаптак сăмса — приплюснутый нос
лаптак тăрăллă çурт — дом с плоской кровлей
лаптак чул — плитняк
Тулта чăмăр, пӳртре лаптак. (Пӳрт пĕрени). — загадка Снаружи круглый, а внутри плоский. (Бревна избы).
кудрявый, развесистый, густолиственный
Ашшĕ тӳрĕ, амăшĕ кукăр, хĕрĕ ластак, ывăлĕ пуçтах. (Хăмла: шалчи, аври, çулçи, пуçĕ). — загадка отец прямой, мать кривая, дочь кудрявая, а сын отчаянный. (Хмель: шест, стебель, листья, шишки).
лошадиный, конский, конный
ĕç лаши — рабочая, тягловая лошадь
кастарнă лаша — мерин
сăхăм лаша — кляча, одер
çăрха лаша — иноходец
çӳрен лаша — рыжая лошадь, лошадь рыжей масти
тĕпри лаша — коренник
турă лаша — гнедой конь
хушка лаша — лошадь со звездочкой на лбу
чăхăмçă лаша — норовистая, строптивая лошадь
чуман лаша — ленивая лошадь
шухă лаша — 1) резвый конь 2) пугливая лошадь
юланут лаша — верховой конь
лаша арманĕ — конная мельница
лаша вити — конюшня
лаша жатки — конная жатка
лаша завочӗ — конный завод
лаша какайĕ — конина
лаша ашĕ — конина
лаша касăвĕ — табун
лаша кĕтĕвĕ — табун
лаша молотилки — конная молотилка
лаша таврашĕ — сбруя
лаша тăлли — конские путы
лаша чуппи — аллюр
лаша ĕрчет — разводить лошадей, заниматься коневодством
лаша ĕрчетни — коневодство
лаша йĕнерле — оседлать лошадь
лаша кӳл — запрячь лошадь
лаша çăварлăхла — взнуздать лошадь
лаша тăвар — распрячь лошадь
лашасене юрттарса ăмăртни — рысистые испытания лошадей
лашапа ăмăртса чупни — скачки
лашапа ĕçлемелли хатĕрсем — конный инвентарь
лаша ĕрĕхсе кайнă — лошадь понесла, помчалась (в испуге)
лаша кĕлернĕ — лошадь завалилась (на спину)
лаша кукалет — лошадь бьет копытом
лаша тапать — лошадь бьет (задними ногами)
лаша шăмарать — лошадь скалится и прижимает уши (пытаясь укусить)
лаша чĕвен тăчĕ — лошадь вскинулась на дыбы
Лаша пуласси тихаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. — посл. Каков будет конь — видно по жеребенку, каков будет человек — видно по ребенку
Ыр лашана пĕр пушă, ыр çынна пĕр сăмах. — посл. Доброму коню достаточно одного удара кнутом, доброму человеку достаточно одного слова.
Лашаран çӳллĕ, автанран лутра. (Йĕнерчĕк). — загадка Выше коня, ниже петуха. (Седелка).
III. подр. —
о неравномерных ударах, хлопках, о неритмичных движениях
пальтона лăп-лап шакка — выбивать пальто (от пыли)
Хай пăр-пăр, хӳри лăп-лап. (Пăрчкан). — загадка Сама вся трепещет, а хвостик дергается. (Трясогузка).
2.
лохматый, косматый
лăпсăр-лапсăр сурăх — косматая овца
Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçать. (Утă лавĕ). — загадка Через Волгу перебирается косматый медведь. (Воз с сеном).
неопрятно, неряшливо
лăпсăр-лапсăр тумлан — одеваться неряшливо; одеваться безвкусно
Лăпсăр-лапсăр кинем пур, килен-каян чуптăвать. (Алшăлли).
— загадка Хоть и растрепа сношенька, всяк приходящий ее целует. (Полотенце)
2.
прятаться, таиться
Шик-шик шикленет, шĕшкĕ кутне лăпчăнать. (Мулкач). — загадка Всего он боится, за орешниковым кустом таится. (Заяц).
уст.
гряда, полоса
леха обл.
лекке çур — разбить участок на полосы (для сева, уборки)
Пахчара вуникĕ лекке, леккинче тăватă йăран, йăранĕнче çичĕ купăста. (Çулталăк). — загадка В огороде двенадцать полосок, в каждой по четыре грядки, в грядке по семь вилков капусты. (Год).
2.
подражание тявканью, ленивому лаю
Йытти ленк-ленк, хӳри шак-шак. (Сӳс тыллани). — загадка Собака полаивает, а хвост постукивает. (Трепание кудели на мялке).
1.
сарай
арпа лупасси — мякинник
анкарти лупасси — мякинник
лупас арки — застреха сарая
лупас хăлхасĕ — застреха сарая
лупас тăрри — крыша сарая
Лупас хыçĕнче кӳпĕннĕ сурăх выртать. (Юр кĕрчĕ). — загадка За сараем лежит толстая (букв. вздувшаяся) овца. (Сугроб).
I.
кадка, кадушка (преимущественно долбленая)
бадья, бадейка
ушат
хăлăплă лутка — кадушка с дужкой
Тĕпсĕр лутка аш тулли. (Пӳрнескепе пӳрне). — загадка Бездонная кадушка полна мяса. (Наперсток и палец).
низкий, невысокий
лутра кăна йывăç — низкорослое дерево
лутра çын — приземистый человек
Вăрмантан вăрăм, курăкран лутра. (Çул). — загадка Выше (длинее) леса, ниже травы. (Дорога).
понуд. от макăр 1.
ачуна ан макăрт — не давай ребенку плакать
Куçран пăхса макăртать. (Сухан). — загадка Глядя в глаза, заставляет плакать. (Лук).
полнеть, толстеть, жиреть, тучнеть
прибавлять в весе
поправляться
сыснасем мăнтăрлана пуçланă — свиньи начали прибавлять в весе
мăнтăрланнă хурсем — откормленные гуси
мăнтăрланса кай — располнеть, растолстеть; раздобреть разг.
Хĕлле мăнтăрланать, çулла начарланать. (Арпалăх). — загадка К зиме полнеет, а летом худеет. (Мякинница).
Пĕчĕкçĕ утăм пур, вĕрен вĕççĕн мăнтăрланать. (Йĕке). — загадка Моя маленькая лошадка на привязи жиреет. (Веретено).
1.
тень
йывăç мĕлки — тень от дерева
Хăй пӳрт пек, мĕлки çук. (Нӳхреп). — загадка Большой как дом, но тени от него не бывает. (Погреб).
2.
худеть, тощать
вăл палăрмаллах начарланнă — он заметно похудел
ĕне начарлансах кайнă — корова совсем истощала
начарланса çит — исхудать
Хĕлле мăнтăрланать, çулла начарланать. (Арпалăх). — загадка Зимой тучнеет, летом тощает. (Сарай для мякины).
5.
в форме исх. п. нимрен в сочет. с прил. или нареч.
всего
нимрен ытла — больше всего
нимрен малтан — раньше всего
нимрен хаклăрах — дороже всего
Нимрен нумай мĕн пур? (Çăлтăрсем). — загадка Чего больше всего? (Звезды).
кисельный
пăрçа нимĕрĕ — гороховый кисель
нимĕр лака — замешать кисель
Тулашĕ нимĕр, шалашĕ тимĕр. (Çĕмĕрт). — загадка Снаружи — кисель, внутри — железо. (Черемуха).
2.
желудок
Пĕр шăшин икĕ пакарта. (Пăри). — загадка У одной мыши два желудка. (Полбяное зерно).
çара пакарта — голышом, нагишом разг.
Кĕпи хĕвĕнче, хăй çара пакартан. (Çурта). — загадка Рубашка за пазухой, сам нагишом. (Свеча).
беличий
пакша çури — бельчонок
пакша тирĕ — беличья шкурка
Пĕр пакшăн икĕ хӳре. (Çăпата). — загадка У одной белки два хвоста. (Лапоть).
залежный
паровой
парлак çĕр — залежная земля
парлака хăвар — оставить участок под пар
Пăрçа хуçи парлакра, мăйăр хуçи вăрманта. (Каюра). — загадка Хозяин гороха на залежи, хозяин орехов в лесу. (Крот).
I.
иней, изморозь
пас пĕрчисем — крупинки инея
Палан йывăçне пас тытнă. (Ĕне мăйраки). — загадка Ветки калины покрылись инеем. (Рога коровы).
лепешка (из пресного теста)
пăрçа пашалăвĕ — гороховая лепешка
тулă пашалăвĕ — пшеничная лепешка
Вуттине хутмасăр пашалу ан пĕçер. — посл. Не истопив печь, не пеки лепешек.
Кăмака айĕнче хытă пашалу выртать. (Çатма). — загадка В подпечье лежит твердая лепешка. (Сковорода).
ледяной
ледовый
пăр катăкĕ — льдина
пăр çулĕ — ледовая дорога
пăр ту — ледяная горка
пăр кайни — ледоход
пăр ларни — ледостав
Çăрттанĕ чăмсах пырать, пăрĕ шансах пырать. (Пир тĕртни). — загадка Щука все ныряет, а лед все намерзает. (Тканье холста).
Чĕлхи çинче пыл, чĕринче пăр. — погов. На языке мед, а на сердце — лед.
II. глаг.
1.
повертывать, поворачивать
выключателе пăр — повернуть выключатель
пуçа пăр — повернуть голову
шуруп пăрса кăлар — вывинтить шуруп
лампочка пăрса кĕрт — ввернуть, ввинтить лампочку
машинăна сылтăмалла пăр — повернуть машину вправо
пăрса уç — открыть, отомкнуть (поворачивая ключ)
шыва урăх çĕрелле пăрса яр — отвести воду в сторону, пустить воду по новому руслу
сăмаха урăххи çине пăрса яр — перевести разговор на другую тему
Кĕлет уççи пăрмасăр уçăлмасть. — посл. Замок амбара не откроется, если не повернуть ключ.
Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăльсем). — загадка Целый загон овец, и все лежат, повернув головы. (Пироги в печке).
гороховый
пăрçа йышши культурăсем — бобовые культуры
пăрçа нимĕрĕ — гороховый кисель
пăрçа пĕрчи — горошина
пăрçа пусси — гороховое поле
пăрçа хутаççи — стручок гороха
пăрçа яшки — гороховый суп
пăрçа акса ту — возделывать горох
Çеçенхирте пĕр пăрçа. (Кăвапа). — загадка В чистом поле лежит горошина. (Пупок).
Йĕтем çине пăрçа сапрăм, Ахмат тухрĕ, пуçтарчĕ. (Çăлтăрсем). — загадка Разбросал я горох на гумне, Ахмат вышел и собрал его. (Звезды).
телячий
пушмак пăру — телка по второму году
чĕчĕ пăрăвĕ — теленок-сосун, теленок по первому году
пăру ашĕ — телятина
пăру вити — телятник (помещение)
пăру пăхакан — телятница
ĕне виçĕ пăру амăшĕ пулнă — корова телилась трижды
Шурă картара хĕрлĕ пăру. (Чĕлхе). — загадка За белой оградой красный теленок. (Язык).
каша
вир пăтти — пшенная каша
пăри пăтти — полбенная каша
сĕтлĕ пăтă — молочная каша
урпа пăтти — ячменная каша
пăтă пăта мар, хырăма шăтармасть. — погов. Каша не гвоздь, брюха не дерет.
Пĕчĕк хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). — загадка Мал котел, да каша вкусна. (Орех).
II.
1.
смотреть, глядеть
ăшшăн пăх — приветливо смотреть на кого-л.
тинкерсе пăх — пристально смотреть
пăхса çаврăн — осмотреться
пăхмасăр кала — рассказать, прочитать наизусть
куçа чарса пăх — вытаращить глаза, смотреть большими глазами
ĕне пăхма аван — корова с виду хорошая
Хирелле кайнă чух ялалла пăхать, яла кĕнĕ чух хирелле пăхать. (Кутамкка). — загадка Идет в поле — смотрит на деревню, идет в деревню — смотрит в поле. (Котомка).
рябчиковый
пĕр пуслăх пăчăр — выводок рябчиков
Килĕрен пăчăр. (Мунчала). — загадка В каждом доме рябчик. (Мочало).
ружейный
сунарçă пăшалĕ — охотничье ружье
пăшал аври — ложа ружья
пăшал кĕпçи — ствол ружья
пăшал пер — стрелять из ружья
Кашкăрпа каварла та пăшална авăрла. — посл. С волком уговаривайся, но ружье заряжай. (соотв. С медведем дружись, а за топор держись).
Ватă кайăкçă пăшалне пӳртре те тăратса çӳрет. (Кушак). — загадка Старый охотник и в избе ходит с поднятым ружьем. (Кошка).
1.
дужка
алка пĕкечи — дужка сережки
атма пĕкечи — поперечная дужка наметки
сăпка пĕкечи — дужка люльки (подвесной)
Хура такан пĕр пĕкече. (Хуран). — загадка У черного барана одна дужка. (Котел).
одинаково
равно книжн.
пĕр евĕрлĕ —
1) однообразный, подобный, похожий, сходный
пĕр евĕрлĕ тавралăх — однообразный рельеф
пĕр евĕрлĕ тӳркĕтеслĕхсем — мат. подобные прямоугольники
2) однообразно, похоже, сходно
пĕр евĕрлĕ курăн — выглядеть одинаково
пĕр йышши — однородный
предложении пĕр йышши членĕсем — грам. однородные члены предложения
пĕр пек —
1) одинаковый
ку костюмсем пĕр пекех — эти костюмы совершенно одинаковы
2) одинаково
пĕр пек пайла — делить поровну
пĕр чухлĕ — в одинаковом количестве
çулпа çул пĕр мар — год на год не приходится
Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Пӳрнесем). — загадка У меня есть дом, а углы у него неодинаковые. (Пальцы).
4.
некий, один, какой-то
какой-нибудь
пĕр çын — некто, один, какой-то человек
кун çинчен мана пĕр палланă çын каларĕ — об этом мне сообщил один знакомый
Пĕр япала пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Вут-кăвар). — загадка Некая вещь не разбирает ничего, только воду не разбирает. (Огонь)
9.
в знач. разд. союза
то..., то...
çанталăк пĕр уяртать, пĕр пăсăлать — погода то проясняется, то портится
Сӳс хӳреллĕ тимĕр йытă пĕр кĕрет те пĕр тухать. (Йĕппе çип). — загадка Железная собака с кудельным хвостом снует то туда, то сюда. (Иголка с ниткой).
4.
загибать, защипывать (пирог)
Пӳрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).
1.
покрывало
кравате пĕркенчĕкпе вит — накрыть кровать покрывалом
Пĕр пĕркенчĕк пĕтĕм çĕре хупласа илнĕ. (Юр). — загадка Вся земля покрыта одним покрывалом. (Снег).
со складками, в складку, со сборками, в сборку
пĕрмеллĕ атă — сапоги гармошкой
пĕрмеллĕ кĕрĕк — шуба со сборками
Çеçен хирте пĕрмеллĕ сăхман выртать. (Сухаланă ана). — загадка В чистом поле лежит кафтан со сборками. (Вспаханное поле).
1.
плетенка, корзина, корзинка
кузов, кузовок
кашăк пĕрни — плетенка для ложек
кăмпа пĕрни — кузов для грибов
Пĕр пĕрнере ик кулач. (Пăри). — загадка В одном кузовке два калача. (Полбенное зернышко).
2.
отдельная частица чего-л.
— перевод зависит от принятых в русском языке для каждой вещи названий:
ахах пĕрчи — жемчужина, жемчужное зерно
улăм пĕрчи — соломинка
шăрçа пĕрчи — бусина
юр пĕрчисем — снежинки
спичка пĕрчи — спичка
çумăр пĕрчисем — капли дождя
çуç пĕрчи — волосок
Икĕ пĕрчĕ вирĕме пĕтĕм тĕнчене салатрăм. (Куç). — загадка Два просяных зернышка я рассеял по всему миру. (Глаза).
бран.
губитель, разоритель
Тух, тухатмăш, тулалла, кĕр, пĕтермĕш, шалалла. (Шăпăр). — загадка Выметайтесь, все колдуны, на двор, оставайся в избе, их губитель. (Метла).
I. уст.
1.
кожаный мешок, кожаная сумка (для муки)
Пĕтре çинче пĕр кăмпа. (Кăвапа). — загадка На кожаном мешке гриб. (Пупок).
4.
чаще в названиях родства
младший, молодой
пĕчĕк инке — младшая сноха (жена младшего из старших братьев)
пĕчĕк кукка — младший брат матери, дядя
пĕчĕк ывăл — младший брат мужа, младший деверь
Пысăк тиек салатĕ, пĕчĕк тиек пуçтарĕ. (Хачăпа йĕп). — загадка Старший дьяк раскидает, младший — соберет. (Ножницы и иголка).
маленький, небольшой
пĕчĕкçĕ карчăк — маленькая старушка
пĕчĕкçĕ пит-куç — личико
пĕчĕкçĕ пӳрт — (маленькая) избушка
Пĕчĕкçĕскер, чиперскер, çĕр шăтарса тухнăскер, пурçăн тутăр çыхнăскер. (Мăкăнь). — загадка Малюсенький, прелестный, сквозь землю прошел, повязался шелковым платком. (Мак).
2.
девочка, малютка (в загадках и песнях)
Пĕчĕкçеç пикемпи пин çынна та тăрантарать. — загадка Маленькая девочка накормит тысячу людей. (Кăвас чĕресĕ). (Квашня).
ист.
тысяцкий (военачальник)
Пинпӳ майрин пин саплăк. (Купăста). — загадка У жены тысяцкого — тысяча заплаток. (Капуста).
холщевый, холстинный
полотняный
тканевый
йĕтĕн пир — льняное полотно
саккăр пирĕ — холст с основой из восьми пасм
çăлкăш пирĕ — грубый холст
ула пир — пестрядь, пестрядина
чĕрĕ пир — суровое полотно, суровье
шултра пир — мешковина
шуратнă пир — беленый холст
пир алшăлли — холщовое полотенце
пир вырăнĕ — ткацкий станок (кустарный)
пир кĕпе — холстинная рубашка
пир сӳри — сновальня
пир тăрăхĕ — кусок холста (цельный)
пир ураççи — уток
пир хĕççи — бердо
пир хыси — пришва
пир кăнтар — натягивать основу на станок
пир кум — сновать, натягивать нитки на сновальню
пир тĕрт — ткать холст
пир тĕртекен фабрика — ткацкая фабрика
Касман пир тĕрки айĕнче çĕр утмăл мулкач. (Купăста). — загадка В свернутом куске холста сидят сто шестьдесят зайцев. (Капуста).
1.
вариться, печься
çăкăр пиçрĕ — хлеб испекся
яшка пиçмен-ха — суп еще не сварился
пиçнĕ çĕрулми — вареный картофель
Пиçмен, касман, сĕтел çине хуман, ăна çимен çын та çук. (Кăкăр сĕчĕ). — загадка Не пекут, ножом не режут, на стол не ставят, но все его едят. (Материнское молоко).
Пиçнĕ-пиçмен иккĕ тăрантарать. — погов. Свежесваренное вдвое сытнее.
поясной
пурçăн пиçиххи — шелковый пояс
шăрçаллă пиçиххи — пояс, украшенный бисером
ярапаллă пиçиххи — пояс с кистями
пиçиххи тăхи — поясная пряжка
пиçиххи шерепи — кисточка на поясе
пиçиххине хытар — затянуть пояс
яуртта пиçиххи хушшине хĕстер — заткнуть топор за пояс
Икĕ пиччен пĕр пиçиххи. (Карта юписем). — загадка Два братца одним поясом подпоясаны. (Столбы ограды).
1.
запор, задвижка, засов
алăк питĕркĕчĕ — дверной засов
чӳрече питĕркĕчĕ — оконный шпингалет
Кĕлетĕнчен питĕркĕчĕ вăрăм. (Чакак). — загадка Задвижка длиннее клети. (Сорока).
бочечный, бочковый
бензин пички — бочка из-под бензина
пушар пички — пожарная бочка
тимĕр пичке — железная бочка
юман пичке — дубовая бочка
пичке пăкки — затычка для бочки
пичке сăри — бочковое пиво
пичке тĕпĕ — днище бочки
пичке тăвакан — бонаррь
пичке хăми — бочечная клепка
Пĕчĕк майра пичке ăсти. (Чăхă). — загадка Маленькая барынька — бочки делает. (Курица).
Шур пичкере икĕ тĕслĕ сăра. (Çăмарта). — загадка В белой бочке два сорта пива. (Яйцо).
1.
стул, табурет, табуретка
хыçлă пукан — стул
хыçсăр пукан — табурет
Урай варринче йĕс пукан ларать. (Кăкăр шăмми). — загадка Посреди пола стоит медный стул. (Грудная клетка).
кукольный
йывăç пукане — деревянная кукла
пластмасса пукане — пластмассовая куколка
пукане театрĕ — кукольный театр
Пĕчĕкçеç пукане пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). — загадка Малюсенькая кукла надевает тысячу рубах. (Капуста).
2.
яма
овощехранилище
çĕрулми пусси — яма для закладки картофеля
Уксах салтак пусă чавать. (Тумлам). — загадка Одноногий солдат яму роет. (Капель).
головной
кăтра пуç — кудрявая голова
кукша пуç — 1) голова с лысиной 2) лысый
пуç купташки — череп
пуç мими — головной мозг
пуç тӳпи — макушка
çара пуçăн — с непокрытой головой
пуçа тиврĕ — я угорел
пуçа ус — повесить, понурить голову
пуçа чик — опустить, потупить голову
пуçа чиксе ĕçле — работать не поднимая головы
пуç ыратни — головные боли
пуç çурăлса тухать — голова разламывается (от боли)
пуç çаврăнни — головокружение
ку ман пуçа килмерĕ — это не пришло мне в голову
Энтри шалта, пуçĕ тулта. (Мачча кашти). — загадка Эндри в избе, а голова наружу. (Матица).
Тунката çинче çутă пуç. (Лампа). — загадка На пне высится лысая голова. (Лампа).
9.
конец, оконечность, край
вăрман пуçĕ — конец леса
пĕрене пуçĕ — конец бревна
ял пуçĕ — край деревни
Пĕр пуçĕ çăка, тепĕр пуçĕ юман, варринче вăкăр. (Тăпачă). — загадка На одном конце липа, на другом — дуб, а посредине — бычок. (Цеп).
I.
1.
головой, концом (в какую-л. сторону)
шалчана шĕвĕр пуçăн çĕре тăрăнтар — вбить кол в землю острым концом
Пĕр така кутан та, пуçăн та сĕкет. (Кисĕп). — загадка Баран бодает и задом и передом. (Пест).
2.
начинать
починать прост.
кĕленче пуçла — раскупорить бутылку
çăкăр пуçла — разрезать хлеб (целый), почать каравай
Пичке пуçласан ĕçес пулать. — погов. Раз бочка почата, надо пить.
Уçман арчара пуçламан шăрттан выртать. (Пуç мими). — загадка В закрытом сундуке лежит непочатый шыртан. (Головной мозг).
перепелиный
путене ами — перепелка
путене ашĕ — перепелиное мясо, перепелка
путене йăви — перепелиное гнездо
путене авăтни — перепелиный бой
Пĕчĕкçеç путене пур халăха пуçтарать. (Шăпăр). — загадка Маленькая перепелка собирает весь народ. (Шыбыр, волынка)
лутошко (липовая палка со снятым лубом)
Пучушшинчен пушăчĕ вăрăм. (Йĕлтĕр). — загадка Лыко длиннее лутошка. (Лыжи).
I.
кнут, плеть, нагайка
кĕтӳç пушши — пастуший кнут
вăрăм пушă — пастуший кнут
кĕске пушă — плеть
чĕн пушă — ременная нагайка
пушă аври — кнутовищ
пушăпа çап — стегнуть кнутом
пушша виççĕлле явнă — кнут свит в три пучка
Атăл урлă вăрăм пушă выртать. (Пăр çурăлни). — загадка Через Волгу протянулся пастуший кнут. (Трещина во льду).
пустынный
чуллă пушхир — каменистая пустыня
шывсăр пушхир — безводная пустыня
пушхире шăвар — орошать пустыни
Пушхирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (Уйăх). — загадка В пустыне гуляет красна девица. (Месяц).
2.
рослый, высокий
статный, стройный
пӳллĕ каччă — рослый парень
пӳллĕ хĕр — статная девушка
Лутра инке сак çинче, пӳллĕ инке ту çинче. (Кăвакалпа чăхă). — загадка Низенькая сношенька на нарах, а стройная сношенька на горе. (Утка и курица).
пальцевой
пуç пӳрне — большой палец
шĕвĕр пӳрне — указательный палец
вата пӳрне — средний пăлец
ятсăр пӳрне — безымянный пăлец
кача пӳрне — мизинец
алă пӳрнисем — пальцы рук
ура пӳрнисем — пальцы ног
пӳрне вĕçĕсем — кончики пальцев
пӳрне пакарти — подушечка пальца
пӳрнепе юна — погрозить пальцем
пӳрнери çĕрĕ — кольцо на пальце
пӳрне хуçса шутла — считать, загибая пальцы
Патӳк пиччен пӳрни кукăр. — загадка У дяди Падюка палец кривой. (Шĕшлĕ). (Кочедык, лапотное шило).
изба, дом
пĕчĕк пӳрт — избушка
ултă кĕтеслĕ пӳрт — пятистенный дом
сивĕ пӳрт — нетопленная, холодная изба
çĕнĕ пӳрт — новый дом
хура пӳрт — курная изба, изба по-черному
шурă пӳрт — изба по-белому
пӳрт ăшчикки — внутреннее убранство дома
пӳрт вырăнĕ —
1) участок для дома
2) избище, место, где была изба
пӳрт кашти — матица
пӳрт маччи — потолок избы, подволока
пӳрт никĕсĕ — фундамент избы
пӳрт пури — сруб для избы
пӳрт пуçĕ — фронтон
пӳрт таврашĕнче тыткаламалли япаласем — предметы домашнего обихода
пӳрт тăрри — крыша избы
пӳрт тӳпи — 1) крыша избы 2) потолок избы, подволока
пӳрте кĕр — войти в дом
пӳртре лар — сидеть дома, домоседничать
пӳрт ларт — ставить дом
пӳрт хăпарт — ставить сруб избы на мох
унăн пӳртчĕ çĕнĕ-ха — у него дом еще новый
пӳрт тулли халăх — народу полон дом
вĕсем ашшĕн пӳртĕнче пурăнаççĕ — они живут в отцовском доме
Пӳрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).
медовый
çăка пылĕ — липовый мед
çулçă пылĕ — падевый мед
çунă пыл — падевый мед
чечек пылĕ — цветочный мĕд
хурт пылĕ — пчелиный мед
пыл (карас) куçĕ — ячейка (в сотах)
пыл наркăмăшĕ — пчелиный яд
пыл хурчĕ — пчела
пыл шывĕ — медовый сироп
пыл ларнă мед — засахарился, кристаллизовался
пыл пухнă вăхăт — медосбор
пыл юхтармалли машина — медогонка
пыл ил — снимать мед
пыл пух — снимать мед
пыл юхтар — гнать мед
Чĕлхе çинче пыл, чĕрере пăр. — посл. На языке мед, а на сердце лед.
Пуç вĕçĕнче пыл калакĕ. (Ыйхă). — загадка У изголовья лопатка с медом. (Сон).
собир. мед и масло (как лакомства)
пыл-ҫуран тутли мĕн пур? загадка что слаще меда и масла? ^йхă сон)
1.
перехват, перемычка
сужение
кӳлĕ варринче пымак пур — посередине озеро сужено
Пĕр вĕçĕ пымак, тепĕр вĕçĕ шĕвĕр. (Йĕке). — загадка Один конец с перемычкой, а другой — острый. (Веретено).
7.
просторный, свободный, обширный
пысăк пӳлĕм — просторная комната
пысăк хир — обширное поле
Пысăк уйра чипер хĕр çӳрет. (Хĕвел). — загадка В просторном поле ходит красавица. (Солнце).
1.
прятаться, таиться, скрываться
йывăç хыçне пытан — спрятаться за дерево
ăçта кайса пытанчĕ вăл? — где же он спрятался?
унран нимĕн те пытанса юлмĕ — от него ничего не укроется
пытанмалла выля — играть в прятки
Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та тарса пытанаççĕ. (Çумăр пĕлĕчĕ). — загадка Меня ждут, а когда показываюсь — все прячутся. ((Дождевая) туча).
2.
подполье
подпол прост.
сакай алăкĕ — вход в подполье, люк
сакай урати — перекладина пола
Сакайĕнче сарă такмак çакăнса тăрать. (Чĕре). — загадка В подполье висит желтая сумка. (Сердце).
уступчатый
Сак, сак, сакăлта, сакăрвунă сакăлта. (Пусма). — загадка Уступы да уступы — восемьдесят уступов. (Лестница).
I.
нагайка, плетка, кнут (ременный)
чĕн саламат — ременный кнут
кĕрӳ саламачĕ — уст. нагайка жениха (принадлежность свадебного ритуала)
Пӳрт хыçĕнче икĕ вĕçлĕ саламат çакăнса тăрать. (Çивĕт).
— загадка За домом висит нагайка о двух концах. (Волосы, заплетенные в косы).
1.
сарай
сарай тăрри — крыша сарая
сарай тулли вутă — полный сарай дров
сарай çунатти — застреха
Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç). — загадка Из-под застрехи выглядывают два орла. (Глаза).
сарафанный
вырăсла сараппан — сарафан русского типа
сараппанлăх çитсă туян — купить ситца на сарафан
Пĕр майран хĕрĕх сараппан. (Купăста). — загадка На барыне сорок сарафанов. (Капуста).
свайный
бетон сăвай — бетонная свая
йывăç сăвай — деревянная свая
сăвай çап — забивать сваи
сăвай çапакан — сваебоец
сăвай тукмакки — баба (для забивания свай)
Пуртăсăр, савăлсăр, сăвайсăр кĕпер хывать. (Пăр шăнни). — загадка Без топора и клина, без свай наводится мост. (Ледостав).
колыбельный
çатан сăпка — плетеная люлька
сăпка пĕкечи — дужка люльки
сăпка çитти — полог над люлькой
сăпка сиктерми — оцеп, шест у зыбки
сăпка йӳнчĕкĕ — оцеп, шест у зыбки
сăпка ачи — грудной младенец
сăпкари ача — грудной младенец
сăпка юрри — колыбельная (песня)
Хăрах ури сăпкара, хăрах ури акара. — погов. Одна нога в люльке, а другая — на пашне (о раннем приобщении к труду).
Пĕр сăпкара икĕ ача. (Пăри). — загадка В одной колыбели два ребенка. (Полба).
1.
краска и краски
акварель сăрă — акварельные краски
çуллă сăрă — масляные краски
урай сăрри — краска для пола
пер банка сăрă — банка красок
сăрăă шĕвет — разводить краску
çуллă сăрăпа ӳкернĕ — картина картина, написанная маслом
сăрă кайнă — краска сошла
Хĕлле те çулла та пĕр сăрă. (Хырпа чăрăш). — загадка Зимой и летом — одним цветом. (Ель и сосна).
III.
серый
çутă сăрă — светлосерый
хура сăрă — темно-серый
сăрă костюм — серый костюм
сăрă лаша — лошадь серой мăсти
Хĕлле шурă, çулла сăрă. (Мулкач). — загадка Зимой белый, а летом серый. (Заяц).
2.
цветной
сăрлă кăранташсем — цветные карандаши
сăрлă ӳкерчĕк — цветной рисунок
сăрлă-сăрлă — разноцветный, пестрый; разукрашенный
Кăмака айĕнче сăрлă-сăрлă патак выртать. (Кушак хӳри). — загадка Под печкой лежит пестрая палка. (Кошачий хвост).
холмистый, гористый, возвышенный
Атăл сăрчĕ — возвышенный берег Волги
сĕвек сăрт — пологая возвышенность
чăнкă сăрт —крутая гора
чул сăрт — скала, утес
сăрт аякки — косогор
сăрт тӳпи — вершина горы
сăрт хушши — седловина
сăрт айĕнче çул выртать — под горой проходит дорога
вăрманлă сăрт — лесистая сопка
сăрт тăрри — вершина сопки
Пулли шывра, хӳри сăртра. (Курка). — загадка Рыба в воде, а хвост на горе. (Ковш).
кафтан
пилĕксĕр сăхман — кафтан прямого покроя
тăла сăхман — кафтан из домотканого сукнă
сăхман арки — полы кафтана
Çеçенхирте пĕрмеллĕ сăхман выртать. (Сухаланă ана). — загадка В степи лежит кафтан с оборками. (Вспаханное поле).
взаимн.
бодаться
пăрусем сĕкĕшеççĕ — телята бодаются
Икĕ такам пур, пуçа-пуçăн сĕкĕшеççĕ. (Чӳрече хупписем). — загадка Есть у меня два барана, все бодаются лбами. (Оконные створки).
сумрачный
тенистый
дремучий
сĕм вăрман — дремучий лес
Сĕм вăманта сĕт вĕрет. (Кăткă теми). — загадка В дремучем лесу кипит молоко. (Муравейник).
1.
прыгать, скакать
çӳллĕшне сик — прыгать в высоту
тăршшĕне сик — прыгать в длину
шалчапа сикни — прыжок с шестом
хăрах уран сик — прыгать на одной ножке
сиксе ан — спрыгнуть
сиксе ил — подпрыгнуть, подскочить
сиксе каç —перепрыгнуть
сиксе хăпар — вскочить, вспрыгнуть (на что-л. высокое)
Хура хирте шурă мулкач сикет. (Хăмапа пурă). — загадка В черном поле скачет заяц-беляк. (Доска и мел).
Туй тесен, тукмак та сикне. — погов. Услышав о свадьбе, и чурбан подскочил с места.
5.
быстро двигаться, бегать
куçĕ сиккелет — у него глаза так и бегают
Вунă пӳрне сиккелет, чăрăш йывăç чĕтренет, ăшри ӳте макăртать. (Кĕсле калани). — загадка Десять пальцев проворно бегают, сотрясая еловое дерево и заставляя плакать его нутро. (Игра да гуслях).
5. диал.
страшилище
Пӳртре пĕр синкер сикет. (Шăпăр). — загадка В избе прыгает страшилище. (Метелка).
2.
разлетаться, рассыпаться
кантăк чăлпар сирпĕнчĕ — стекло разлетелось вдребезги
тавралла хĕлхем сирпĕнет — искры сыплются во все стороны
Вăрман касаççĕ, турпасĕ сирпĕнмест. (Çăм касни). — загадка Лес рубят, а щепки не разлетаются. (Стрижка шерсти).
овечий
ăратлă сурăх — породистая овца
вĕтĕ çăмлă сурăх — тонкорунная овца
сурăх ашĕ — баранина
сурăх карти — овчарня, кошара
сурăх кĕтĕвĕ — стадо овец, отара
сурăх путекки — ягненок
сурăх çăмĕ — овечья шерсть
сурăх тирĕ — овчина
сурăх ферми — овцеводческая ферма
сурăх ĕрчетекен совхоз — овцеводческий совхоз
Сурăх ылханĕ кашкăра çитмест, теççĕ. — посл. Овечье проклятие на волка не действует.
Суккăр сурăх тĕкме витĕр тĕкет. (Ăса).— загадка Слепая овца бодается сквозь изгородь. (Ткацкий челнок).
I.
сурбан — женская головная повязка в форме узкого полотенца с вышитыми концами
сурпан анĕ — узкий холст (в ширину сурбана)
сурпан пире — холст на сурбан
сурпан пуçă — вышитый конец сурбана
сурпан вĕçĕ — вышитый конец сурбана
сурпан хĕрри — цветная кайма по краю сурбана
Уйра шурă сурпан выртать. (Сурбан).
— загадка В поле лежит болый сурбан. (Тропка).
больной, нездоровый, раненый
сусăррисене ĕçрен хăтарнă — больных освободили от работы (отпустили домой)
сусăр пул — 1) заболеть 2) получить травму, рану
Сусăр мар, хăй çавах йынăшать. (Сысна). — загадка Не больной, а стонет. (Свинья).
III.
1.
продавать, сбывать
йӳнĕ хакпа сут — продавать дешево
сутса пĕтер —распродать
сутмалли хак — продажная цена
сутмалли япала — вещь на продажу
билет ăçта сутаççĕ? — где продают билеты?
Икĕ енчĕкре икĕ шăрçа, пин тенкĕпе сутмастăп. (Куç). — загадка В двух кошельках по бусинке, не продам их и за тысячу рублей. (Глаза).
Упине тытмасăр тирне ан сут. — посл. Не поймавши медведя, не продавай его шкуру. (соотв. Делить шкуру неубитого медведя).
3.
загадывать загадки
сутмалли юмах — загадка
пахотный
кĕр сухи, шăн суха — зяблевая вспашка
çемçе суха — мягкая пахота
çĕртме сухи — вспашка зяби
суаха агрегачĕ — пахотный агрегат
суха çийĕ — пахота, время пахоты
сухана тух — приступать к пахоте
суха ту — пахать, вести пахоту
сухала — пахать, вести пахоту
Суха тăвать, утă çимест. (Трактăр). — загадка Пахать пашет, а сена не ест. (Трактор).
1.
борода, бородка
кăвак сухал — седая борода
кăтра сухал — курчавая борода
кĕреçе сухал — борода лопатой
шĕвĕр сухал — острая бородка, бородка клинышком
сухал хыр — бриться
сухал шăтнă — проступила борода
сухал ӳстерсе яр — отпустить бороду
сухал айĕн кул — смеяться в бороду
Мучи шалта, сухалĕ тулта. (Кăшман). — загадка Дед внутри, а борода снаружи. (Свекла).
пеньковый
йĕтĕн сӳсĕ — льняное волокно, льноволокно
кантăр сӳсĕ — пенька
капрон сӳсĕ — капроновое волокно
хайлав сӳс — синтетическое волокно
сӳс варĕ, вар сӳсĕ — хороший сорт кудели, отборная кудель
сӳс вĕрен — пеньковая веревка
сӳс çурăмĕ — связка кудели
сӳс тылли — мялка для кудели
сӳс хăлхи — кострика
сӳс хухи — кострика
сӳс арла — прясть кудель
сӳспе мăкла — конопатить паклей
сӳс тылла — мять кудель мялкой
сӳс шăртла — расчесывать кудель
Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Йĕппе çип). — загадка У железной собаки пенькбвый хвост. (Иголка с ниткой).
2.
рассеченный на части, состоящий из кусков, частей, колен
Урпа ани сыпăксăр, пăри ани сыпăклă. (Урайпа мачча). — загадка Ячменное поле цельное, а полбенное состоит из многих загонов. (Пол и потолок).
свиной
ăратлă сысна — породистая свинья
кастарнă сысна — холощеный боров
хир сысни — кабан, дикая свинья
сысна ами свиноматка
сысна аçи — хряк, боров
сысна çури — поросенок
сысна ашĕ — свинина
сысна вити — свинарник
сысна пăхакан свинарь
сысна сали — свиное сало
сысна çăвĕ — 1) свиной жир (топленый) 2) свиное сало
сысна ферми — свиноферма
сысна самăртакан комплекс — свинооткормочный комплекс
сысна вĕт — палить тушу свиньи
Хура сысна тӳрчĕ шăтăк. (Лаç). — загадка У черной свиньи спина дырявая. (Летняя кухня).
2.
охранять, стеречь, сторожить, караулить
пахча сыхла — сторожить сад
сыхлакан объект — охраняемый объект
Тимĕр йытă кил сыхлать. (Çăра). — загадка Железная собака дом сторожит. (Замок).
3. уст.
ткань фабричной выделки
мануфактура
ситец
хĕрлĕ тавар — красный товар (тонкая мануфактура)
Симĕс арчара хĕрлĕ тавар. (Арпус). — загадка. В зеленом сундучке красный товар. (Арбуз).
бараний
барашковый
така ашĕ — баранье мясо, баранина
така какайĕ — баранье мясо, баранина
така мăйраки — бараний рог
така тирĕ — баранья шкура, овчина
така шӳрпи — похлебка со свежим бараньим ливером
Хура така шыва анать. (Кăкшăм). — загадка Черный баран спускается на водопой. (Кувшин).
суточный
виççĕмĕш талăк иртнĕ çĕре — к исходу третьих суток
пилĕк талăк кĕт — ждать пятеро суток
талăк çурă хушшинче — на протяжении полутора суток
талăкри тухăçлăх — суточная производительность
талăкри чĕпĕ — цыпленок суточного возраста
талăкĕпех çумăр çурĕ — целые сутки шел дождь
Тăлăх автан талăкра тăхăрвунă хут авăтать. (Кĕвĕллĕ сехет). — загадка Одинокий петух поет девяносто раз в сутки. (Часы с боем).
1.
склон горы, косогор
чăнкă тăвайкки — крутой склон горы
тăвайкки ярăн — кататься с горы
хĕвел тăвайкки хыçне анса ларчĕ — солнце скрылось за горой
Пĕр тăвайккинче икĕ шăтăк алтăр ларать. (Хăлха). — загадка На склонах одной горы два худых ковша. (Уши).
земляной, почвенный, грунтовой
йӳçек тăпра — кислая почва
йӳçĕ тăпра — кислая почва
кăпăшка тăпра — рыхлая почва, мягкий грунт
кĕллĕ тăпра, кĕл тăпри — подзол
кĕлленчĕк тăпрасем — подзолистые почвы
нӳрлĕ тăпра — влажная почва
пулăхлă тăпра — плодородная почва
çĕрĕк тăпри — перегной, гумус
тăмлă тăпра — глинистая почва, суглинок
хăйăрлă тăпра — песчаная почва, супесь
хура тăпра — чернозем
тăпра айĕнчи си — подпочвенный слой, подпочва
тăпра картти — с.-х. почвенная карта
тăпра тытăмĕ — структура почвы
тăпрари нӳрĕке тытса хăвар — задержать почвенную влагу
Типĕ тăпра урана çыпăçмасть. — посл. Сухая земля к ногам не пристает (т. е. к честному человеку клевета не пристанет).
Хуньăшĕпе кĕрӳшĕ— пĕр тăпра. — погов. Тесть с зятем заодно (букв. тесть и зять — одна почва).
Хут арчара хура тăпра. (Чей). — загадка В бумажном сундучке хранится чернозем. (Чай).
4.
вставать, просыпаться
кăвак çутлах тăр — вставать с рассветом
сиваша тăр — встать, проснуться
ир тăрсан — после подъема (утреннего)
Выçсан выртать, тăрантсан тăрать. (Михĕ). — загадка Проголодается — ляжет, накормишь — встанет. (Мешок).
1.
мир, вселенная
мироздание книжн.
тĕнче пулса кайни — происхождение вселенной
тĕнче уçлăхĕ — космос, космическое пространство
Пĕр тĕнче пĕтет — тепĕр тĕнче тухать. (Кунпа çĕр ылмашни). — загадка Один мир кончается, другой — начинается. (Смена дня и ночи).
2.
узор, орнамент, рисунок
тĕрĕ ӳкерсе ил — снять, скопировать узор
Аалăсăр, урасăр тĕрĕ тĕрлет. (Сивĕ кантăка пăрлантарни). — загадка Без рук, без ног, а узоры рисует. (Замерзание окон).
3.
чиновник
Пĕчĕк тиек йĕс пиçиххи çыхнă. (Çĕрĕллĕ пӳрне). — загадка Маленький чиновник подвязался медным поясом. (Палец с кольцом).
лисий
ватă тилĕ — прям. и перен. старая лиса
хура тилĕ — чернобурая лиса
тилĕ йĕрĕ — лисий след
тилĕ шăтăкĕ — лисья нора
Йытăран тилĕ тăвас çук, шуйттан ырă пулас çук. — посл. Из лисы собаки не сделать, черту добрым не быть.
Хĕрлĕ тилĕ йăваланнă вырăнта çичĕ çулсăр курăк шăтмĕ. (Кăвайт вырăнĕ). — загадка Там, где повалялась рыжая лиса, семь лет трава не взойдет. (Кострище).
вожжа и вожжи
ахаль тилхепе — простые вожжи (веревочные)
тăхаллă тилхепе — вожжи с бляхами (разукрашенные)
чĕн тилхепе — ременные вожжи
тилхепе салт — отстегнуть, отвязать вожжи
тилхепе тыт — править (упряжкой), держать вожжи
тилхепене вĕçертсе яр — 1) отстегнуть вожжи 2) перен. ослабить вожжи, распустить
тилхепене пушат — ослабить, отпустить вожжи
тилхепене хытар — натянуть вожжи
Атăл урлă пурçăн тилхепе картам. (Асамат кĕперĕ). — загадка Шелковые вожжи через Волгу натянуты. (Радуга).
железный
пӳрт витмелли тимĕр — кровельное железо
хĕртнĕ тимĕр — каленое железо
тимĕр кăшăл — железный обруч
тимĕр листи — железный лист, лист железа
тимĕр тăпри — железная руда
çурта тимĕр вит — крыть дом железом
Ыратман пуçа тимĕр тукмак. — погов. По здоровой голове — железной колотушкой. (соотв. С больной головы на здоровую).
Тимĕр йытă кил сыхлать. (Çара). — загадка Железная собачка дом стережет. (Замок)
морской
тăвăллă тинĕс — штормовое море
тинĕс кукăрĕ — морской залив, бухта
тинĕс çынни — помор
тинĕс çӳревçи — мореплаватель
тинĕс чарланĕ — морская чайка
тинĕс лешенчи — заморский уст.
тинĕс çывăхĕнчи — приморский
тинĕсри чĕрчунсем — морские животные, морская фауна
Тинĕс варринче авăн çунать. (Сăмавар). — загадка Посреди моря топится овин. (Самовар).
1.
колотушка, деревянный молоток
лапчăк тукмак — плоская колотушка
çаврака тукмак — круглая колотушка
тукмакпа пир çапни — отбивание холста колотушками (для придания мягкости)
Туй тесен тукмак та тăрса сикнĕ. — погов. Услыхав о свадьбе, даже колотушка пустилась в пляс.
Çеçенхирте йĕс тукмак выртать. (Тилĕ). — загадка В степи лежит медная колотушка. (Лисица).
4.
корка, корочка
кукăль тулĕ — корочка пирогă
Тулĕ нимĕр, ăшĕ тимĕр. (Палан). — загадка Корка кисельная, начинка железная. (Калина).
1.
фыркать
Лашасем тулхăраççĕ — лошади фыркают
пăхăр вите, пăхăр витере тимĕр вите, тимĕр витере хĕрлĕ вăкăр мĕкĕрет, тулхăрать, хӳрине тăратать. (Сăмавар). — загадка Медный хлев, а в нем железный хлев, в железном хлеву красный бык, он ревет, фыркает и хвост торчком поднимает. (Самовăр).
1.
одеваться, наряжаться
ăшă тумлан — одеваться тепло
васкавлăн тумлан — одеваться поспешно
вырăсла тумлан уст. — одеваться по-европейски (букв. по-русски)
капăр тумлан — разрядиться, одеться нарядно
ятуллă тумлан — одеваться со вкусом
Çулла тумланать, хĕлле пăрахать. (Вăрман). — загадка Летом одевается, зимой раздевается. (Лес).
1.
пень
мăклă тунката — пень, обросший мхом
çĕрнĕ тунката — гнилой пень
хурама тункати — вязовый пень
тунката кăкла — корчевать пни
тунката кăлар — корчевать пни
Йĕри-тавра шерепе, чăн варринче тунката. (Сĕлĕ). — загадка Кругом бусы кисточкой, а посредине — пень. (Овес).
2.
загадка
тупăм хуш — загадать загадку
1.
щепка и щепки, щепа
сухăрлă турпас — смолистые щепки
чĕрĕ турпас — свежие щепки
турпаспа витнĕ пӳрт — дом, крытый щепой
Турат çинче шур турпас. (Пас). — загадка На ветке белая шепă. (Иней).
платочный
сам тутăр — шерстяной платок
пысăк тутăр — шаль
сăмса тутăрри — носовой платок
çыхнă тутăр — вязаный платок
тĕрленĕ тутăрăр вышитый платок
тутăр вĕçĕ — уголок платка
тутăр кĕтесси — уголок платка
тутăр салт — снять, развязать платок
тутăр çых — повязать платок
Çын çăварне тутăрăр карса чараймăн. — погов. На чужой роток не накинешь платок.
Пĕр майра пуçне пилĕк пурçăн тутăр çыхнă. (Чечек). — загадка Барыня повязала пять шелковых платков. (Цветок).
II.
1.
палка, трость, посох, клюка, клюшка
вĕрене туя — кленовый посох
тĕрĕллĕ туя — расписная трость
тимĕр туя — железная трость
туяллă ватă — старик с посохом
туяпа шакка — стучать палкой
Вăрмантан туясăр килнĕ. — погов. Из лесу вернулся без палки. (о беспомощном или ленивом человеке)
Кăмака айĕнче тимĕр туя выртать. (Çĕлен). — загадка Под печкой лежит железная трость. (Змея).
1.
толочь, дробить, крошить
вир тӳ — толочь просо
тăвар тӳ — дробить соль
тӳсе хур — натолочь впрок
Тăваттăн тĕвеççĕ, пĕри авăсать. (Лаша). — загадка Четверо толкут, один веет. (Лошадь: ноги и хвост).
хлебный, зерновой
кĕрхи тырă — озимые (хлеба)
пучахлă тырăсем — колосовые культуры
тырă кĕлечĕсем — хлебные амбары, зернохранилища
тырă пусси — хлебное поле, хлеба
тырă тухăçлăхĕ — урожай хлеба
тырă авăрт — молоть хлеб
авăртман тырă — немолотое зерно
тырă выр — жать, убирать хлеб
тырă вырма тух — начать жатву, начать уборку хлеба
Ани шурă, тырăри хура. (Çыру). — загадка Поле белое, хлеба черные. (Письмо).
открытая, безлесная местность
Пĕр енĕ вăрманлăх, тепĕр енĕ уйлăх. (Кĕрĕк). — загадка С одной стороны лес, а с другой — поля. (Шуба).
удобно
подходяще разг.
сподручно прост.
ку мана ункайлă мар — мне это не с руки
Улт ураллă, ункайлă, мамăк тӳшек манерлĕ. (Вырăн). — загадка Шестиногий, удобный, что мягкая перина. (Кровать).
тележный, подводный, повозочный
ал урапи — ручная тележка, тачка
пĕчĕк урапа — детская коляска
çатан урапа — тарантас
урапа ещĕкĕ — кузов, ящик телеги
урапа пăти — чека (на конце оси)
урапа çулĕ — проезжая дорога
урапа тĕнĕлĕ — тележная ось
урапа ӳречи — грядки телеги
урапа кӳл — запрягать в телегу
Урапа планах пĕр йĕрпе чупмасть. — посл. Телега не всегда катится по одной колее
Уйра утсăр урапа чупать. (Мото). — загадка По полю катит телега без коня. (Мотоцикл).
трезвый
урă пуçăн — на трезвую голову, в трезвом состоянии
урă пуçпа — на трезвую голову, в трезвом состоянии
урă пуçлă çын —
1) трезвый человек
2) перен. человек со здравым умом, трезво мыслящий человек
тартар урă — совершенно трезвый
Çурри урă, çурри ӳсĕр. (Пичке пăкки). — загадка Одна половина пьяная, другая — трезвая. (Затычка у бочки).
1.
садиться верхом
ут утланса кай — поехать верхом на лошади
Ут утланса вутă кĕрет. (Чӳлмек). — загадка Верхом на коне лезет в огонь. (Горшок).
дорого, ценно, важно
хаклă сĕнӳ — ценное предложение
ку кĕнеке маншăн темрен те хаклăрах — эта книга для меня дороже всего
хаклă йышши чулсем — драгоценные камни
Мĕн кирлĕ, çавă хаклă. — погов. То дорого, что нужно.
Парни мар, юратни хаклă. — погов. Не дорог подарок, а дорога любовь.
Ырă кӳршĕ хурăнташран хаклăрах. — погов. Добрый сосед дороже родни.
Тырринчен улăмĕ хаклăрах. (Пыл карасĕ). — загадка Солома дороже зерна. (Соты).
1.
ворота
вырăсла хапха — тесовые ворота с крышей
вĕрлĕк хапха — ворота из жердей
кĕçĕн хапха — калитка (на улицу)
малти хапха — ворота на улицу
касса тĕрленĕ хапха — резные ворота
тимĕр хапха — железные ворота
хапха айĕ — подворотня
хапха йĕки — ось ворот
хапха кашти — перекладина у ворот
хапха хуралçи — уст. привратник
хапха уç — отворять, отпирать ворота
хапхаран тух — выезжать, выходить из ворот
Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). — загадка Железные ворота отворились. (Рассвет).
взаимн.
1.
рычать друг на друга
грызться
йытăсем харкашаççĕ — собаки грызутся
Тĕкме витĕр йытă харкашать. (Сӳс шăрчĕ). — загадка Сквозь тын рычит собака. (Чесалка для пеньки).
ножничный
маникюр хаччи — маникюрные ножницы
пĕчĕк хачă — ножнички
çĕвĕç хаччи — портновские ножницы
шăвăç хаччи — ножницы жестянщика
хачăпа кас — резать ножницами
Ăстаçă мар, çĕвĕçĕ мар — çăварĕнче шăрт, аллинче хачă. (Рак). — загадка Не мастер, не портной, а во рту щетина, в руке ножницы. (Рак).
1.
гнать
выльăх хăвалакан — погонщик, гуртовщик
кирлĕ мар шухăша хăвала — отгонять ненужные мысли
хăваласа кай — угнать
выльăх хăваласа кайни — угон скота
хăваласа кăлар — выгнать
хăваласа кĕрт — загнать куда-л.
сурăхсене картишне хăваласа кĕрт — загнать овец во двор
хăваласа кил — пригонять, гнать сюда
хăваласа салат — разогнать
çил пĕлĕтсене хăваласа салатрĕ — ветер разогнал тучи
хăваласа яр — отогнать, прогнать
тăшмана хăваласа яр — изгнать врага
Вĕт халăх кĕтӳ хăвалать. (Шăпăр). — загадка Маленькие люди стадо гонят. (Метлă).
2.
преследовать, гнаться
кашкăра хăвала — преследовать волка
кайăк хыççăн хăвала — гнаться за зверем
хăваласа çит — догнать
хăваласа çӳре — гоняться
Икĕ мулкача хăвалакан пĕрне те тытайман. — посл. За двумя зайцами погонишься — ни одного не поймаешь.
Пĕчĕкçĕ тăванне пысăк тăванĕ хăваласа пырать. (Урапан малтипе кайри кустăрмисем). — загадка За маленьким братцем большой брат гонится. (Передние и задние колеса телеги).
дуплистый
çăка хăвăлĕ — дупло липы
хăвăл йывăç — дуплистое дерево
Сарă хырăн варри хăвăл. (Улăм). — загадка У ядреной сосны нутро дуплистое.(Солома).
Ватă хурама хăвăл пулать. — посл. Старый вяз бывает дуплистым.
2.
махать крыльями
хурчăка хăлаçланса вĕçсе анчĕ — ястреб приземлился с широко распростертыми крыльями
Çуначĕсемпе хăлаçланать, вĕçсе каяймасть. (Çил арманĕ). — загадка Крыльями машет, а улететь не может. (Ветряная мельница).
камышовые заросли
Пĕр енĕ хăмăшлăх, тепĕр енĕ çеçенхир. (Кĕрĕк). — загадка С одной стороны камышовые заросли, с другой — степь. (Шуба).
2.
лезть, взбираться, залезать
взлезать разг.
йывăç çине хăпар — залезть на дерево
карта çине хăпар — вскарабкаться на забор
утă лавĕ çине хăпарса лар — вскарабкаться на воз с сеном
Алăсăр, урасăр йывăç тăрне хăпарать. (Хăмла). — загадка Без рук, без ног, а залезает на дерево. (Хмель).
1.
боком
хăяккăн вырт — 1) лежать на боку 2) перен. бездельничать
хăяккăн тăр — встать боком
Хелĕпех ĕçлет, çулла хăяккăн выртать. (Çуна). — загадка Всю зиму трудится, а летом на боку лежит. (Сани).
1.
пазуха
хĕве пытар — спрятать за пазуху
алла хĕве чиксе тăр — держать руку за пазухой
хĕвĕнчен тутăр туртса кăларчĕ — он вытащил из-за пазухи платок
Хĕвне ӳркев йăва çавăрнă. — погов. У него лень за пазухой гнездо свила.
Кĕпи хĕвĕнче, хăй çаппа-çарамас. (Çурта). — загадка Платье за пазухой, а сама нагишом. (Свеча).
солнечный свет
Пĕр енĕ тĕттĕмлĕх, тепĕр енĕ хĕвеллĕх. (Куçкĕски). — загадка С одной стороны — темень, с другой — яркое солнце. (Зеркало).
зимой, зимою
сивĕ хĕлле — холодная зима
хĕлле пулчĕ — зима настала
хĕллене хатĕрлен — готовиться к зиме
иртнĕ хĕлле — 1) прошлая зима 2) прошлой зимой, (в) прошлую зиму
Хĕлле тутă, çулла выçă. — загадка Зимой сытый, летом голодный. (Йĕтем). (Гумно).
Хĕлле — çулла, çулла — хĕлле. (Нӳхреп). — загадка Зимой здесь — лето, летом — зима. (Погреб).
невестин
хĕр йĕрри — причитания невесты
хĕр çумĕ — девушки, подруги невесты
хĕр туйĕ — 1) свадьба в доме невесты 2) диал. девичник
хĕр япали — приданое невесты
хĕр вăрла — выкрасть невесту, похитить невесту
хĕр пăх — высматривать, искать невесту
хĕр çураç — сватать невесту
çураçнă хĕр — сосватанная невеста
Пĕр пĕркенчĕк айĕнче тăватă хĕр хĕр йĕрри йĕрет. (Сĕтел). — загадка Под одной фатой причитают четыре невесты. (Стол).
1.
с крестом, с изображением креста
хĕрлĕ хĕреслĕ хутаç — сумка с красным крестом
Уй варринче хĕреслĕ тенкĕ выртать. (Çул тăваткалĕ). — загадка Посреди поля лежит монета с крестом. (Перекресток дорог).
1.
окрашивать в красный цвет, покрывать красной краской
тута хĕрет — красить губы
тутăр хĕрет — окрасить платок в красный цвет
Пĕчĕк пичче пите хĕретет. (Эрех). — загадка Маленький братец румянит щеки. (Вино).
числ.
1.
при конкр. счете, в качестве опр.
сорок
сорока-
хĕрĕх витреллĕ пичке — сорокаведерная бочка
хĕрĕх минут иртрĕ — прошло сорок минут
Пĕр юпа тăрринче хĕрĕх кĕлте ларать. (Куршанак). — загадка На одном столбе сорок снопов. (Репейник).
румяный
хĕрлĕ питçăмарти — румяные щеки
пите хĕрлĕ çапрĕ — на его лице появился румянец
Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). — загадка Румяная девушка по небу гуляет. (Солнце).
взаимно
хире-хирĕç пулăшу — взаимная помощь, взаимная поддержка
хире-хирĕç туслăх — взаимная дружба
Çăкăр-тăвар хире-хирĕç. — посл. Хлеб и соль взаимны.
Тарьепе Марье хире-хирĕç чуптăваççĕ. (Маччапа урай). — загадка Дарья с Марьей целуются. (Потолок и пол)
1.
валиться, падать
Хĕçĕ касса пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çулни). — загадка Меч все сечет, а войско падает. (Сенокошение).
мелодично, благозвучно
хитре сасă — мелодичный голос
Хура йăмăкăн юрри хитре. (Шăнкăрч). — загадка У смуглой сестрички, чудная песня. (Скворец).
1.
толстый
хулăн каска — толстое бревно
хулăн кĕнеке — толстая книга
хулăн тута — 1) толстые губы 2) толстогубый человек
хулăн юр — толстый слой снега
хулăн тĕплĕ атă — сапоги на толстой подошве
Амăшĕ хулăн, хĕрĕ хĕрлĕ, ывăлĕ çӳле каять. (Кăмака, çулăм, тĕтĕм). — загадка Мать толста, дочь красна, сын ушел под небеса. (Печь, огонь, дым).
ханский
Крым хунĕсем — Крымские ханы
хан гвардийĕ — ханская гвардия
Хун хĕрĕ хăрах ура çинче тăрать. (Хур ами). — загадка Ханская дочь на одной ножке стоит. (Гусыня).
лубяной, лубочный
курăс хупĕ — лубок
çăка хупĕ — липовая кора
хуп кĕпер — гать, устроенная из корья
хуп лаç — лубяная хижина
хуп сăпка — лубяная колыбель, лубяная зыбка прост.
хуп çуна — лубочные сани
Хуп пахча, хуп пахча, хуп пахчара шăмă пахча, шăмă пахчара хĕрлĕ автан. (Чĕлхе). — загадка Лубяная ограда, в ней костяная ограда, а внутри красный петух. (Язык).
Хут пек çӳхе, хуп пек хытă. (Параппан). — загадка Тонкий как бумага, упругий как луб. (Барабан).
II.
1.
накрывать, покрывать, прикрывать чем-л.
каткана хăмапа хупла — накрыть кадку доской
Шурă пĕркенчĕк пĕтĕм çĕре хупласа илнĕ. (Юр). — загадка Белая скатерть всю землю одела. (Снег).
хуплу — пирог с мясом
чăх хуплăвĕ — пирог с курицей
Хуплăва çинĕ чух, лашана чупна чух пĕлеççĕ. — посл. Вкус хуплу познается во время еды, а качество коня — во время езды.
Пусма вĕçĕнче пиçмен хуплу. (Йытă). — загадка У крыльца лежит невыпеченный хуплу. (Собака). (загадка на игре слов, см. пиç )
грязный
хура кĕпе-йĕм — грязное белье
ачан пичĕ хура — лицо у ребенка грязное
çусан та хури кайман — грязь не отстиралась
чĕрне хури — грязь под ногтями
чĕрне хури чухлĕ те — ни капельки, нисколько
Ÿксе пĕве кайаймарăм, питĕмрен хура каймарĕ. (Çатма). — загадка Лежа я не выросла, и с лица грязь не сходит. (Сковорода).
1.
сторож
караульщик, охранник разг.
вăрман хуралçи — лесник
чикĕ хуралçи — пограничник
хуралçă салтак — часовой
Тулта хуралçă, пӳртре улпут. (Йытă). — загадка Во дворе— сторож, а в избе — барин. (Собака).
котельный
пĕчĕк хуран — небольшой котел, казанок
сăра хуранĕ — пивной котел, большой котел для варки пива
така хуранĕ — большой котел (для варки артельной пищи)
туй хуран — латунный котел
хуран айĕ — круг для установки котла, подставка для котла
хуран кашти — перекладина для подвешивания котла
хуран çакки — крюк для подвешивания котла
хуран хăлăпĕ — дужка котла
хуран ывси — деревянная крышка котла
хуран витти — деревянная крышка котла
Пушă хурана вут çине ан çак. — погов. Пустой котел на огонь не ставь.
Пĕчĕк хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). — загадка Каша в маленьком котле вкусна. (Орех).
березовый
ама хурăн — береза с сережками
хурăн вăрманĕ — березняк
хурăн качки — сережки березы
хурăн хуппи — береста
хурăн шывĕ — березовый сок
хурăн сĕткенĕ — березовый сок
Хурăн хулли хумханать, хура хурт пуçтарăнать. (Шăпăрпа шăлни). — загадка Березовые ветки колышутся, черные жучки собираются. (Подметание метлой).
стальной
хурçă рельс — стальной рельс
хурçă çĕçĕ — стальной нож
инструмент хурçи — инструментальная сталь
хурçă пек çирĕп — прочный как сталь
хурçă шăратакан цех — сталелитейный цех
Сӳс хӳреллĕ хурçă йытă пĕр кĕрет те пер тухать. (Йĕппе сип). — загадка Пес стальной с хвостом пеньковым проворно снует туда и обратно. (Иголка с ниткой).
Тимĕр çул тăрăх хурçă ут чупать. (Пăравус). — загадка По железному пути бежит стальной конь. (Паровоз).
червивый
хуртлă улма — червивое яблоко
Кăмака çинче хуртлă кĕççе выртать. (Салат). — загадка На печи лежит червивый войлок. (Солод).
1.
трогаться, двигаться (с места)
вырăнтан хускал — тронуться с места
поезд хускалчĕ — поезд тронулся с места
Кушкă кĕрӳ хускалать, Лăпата кĕрӳ лап ларать. (Икерчĕ пĕçерни). — загадка Зятек Кушкă двигается, а зятек Лăпата на месте сидит. (Блины и сковорода).
1.
гнуться, изгибаться
извиваться
Алăкран кĕтĕм, хуçкалантăм, урай сыппиие çитрĕм, хуçкалантăм. (Сивĕ сывлăш). — загадка В дверь вошел изгибаясь, до стыка половиц дошел — все извиваясь. (Морозный воздух).
мешочный
кĕнеке хутаççи — холщовая сумка для книг
пир хутаç — мешочек из холста
çурăм хутаççи — заплечный мешбк, рюкзак
тапак хутаççи — кисет
хутаçа яр — ссыпать в мешок
Пĕр хутаçра икĕ мăйăр. (Пăри). — загадка В одной сумочке два ореха. (Полба).
вперемешку
бетон хутăшĕ — бетонная смесь
викăпа сĕлĕ хутăшĕ — смесь вики с овсом
минераллă имçамсем хутăшĕ — смесь минеральных удобрений
тăмпа хăйăр хутăшĕ — глина с примесью песка
хутăш акиă тырăсем — смешанные посевы
хутăш вăрман — смешанный лес
хутăш хор — смешанный хор
Хĕрпе арăм хутăш. (Пусаллă кантăр). — загадка Девушки и женщины вперемешку. (Конопля с посконью).
хвостовой
кайăкăн хӳре тĕкĕсем — хвостовые перья птицы
лаша хӳри — хвост лошади
хӳре вĕçĕ — кончик хвоста
хӳре чикки — репица
хӳре тĕпĕ — репица
хӳре шăнăрĕ — хвостовой хрящ
хӳрене хĕстер — прям. и перен. поджать хвост
Пурнăç хӳрен пăрăнăç. — погов. У жизни хвост кривой.
Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Йĕппе çип). — загадка У железной собаки пеньковый хвост. (Иголка с ниткой).
красиво, прекрасно, прелестно
очень славно
хорошо
хӳхĕм каччă — красивый парень
хӳхĕм кун — прекрасный день
хӳхĕм чечексем — прелестные цветы
хĕр питĕ хӳхĕм тумланать — девушка одевается очень красиво
Хӳхĕм хăю сехетлĕх. (Асамат кĕперĕ). — загадка Этой прелестной ленты хватает всего на час. (Радуга).
4.
складывать, метать
капан хыв — метать стог
Сăрт çинчи çаранне уйăхра пĕр çулаççĕ — сурăхсем çимеççе, капана хывмаççĕ. (Çӳç). — загадка Траву на горе ежемесячно косят, но и овцы ее не едят, и в стога не кладут. (Волосы).
желудочный
брюшной
хырăм çурхахĕ — брюшина
хырăм хăвăлĕ — брюшная полость
хырăм выçрĕ — я проголодался
манăн хырăм тăранчĕ — я наелся
Уй урлă каçсан хырăм выçать. — погов. Поле пройдешь — почувствуешь голод.
Алăсăр, урасăр, хырăмпа шăвать. (Кимĕ). — загадка Без рук без ног, на брюхе ползет. (Лодка).
уст.
хыс — кафтан — свадебная одежда длиною до пят
Çулла симĕс хыс тăхăнать, кĕркунне сарă кĕрĕк тăхăнать. (Вĕрене). — загадка Летом в зеленом кафтане, а осенью — в желтой шубе. (Клен).
чуланный
чăлан алăкĕ — дверь, ведущая в чулан; чуланная дверь
Тăваттăн пӳрте кĕреççĕ, пĕри чăлана кĕрсе юлать. (Алса). — загадка Четверо входят в избу, а один остается в чулане. (Варежки).
округлый, круглый
чăмăр йĕкев — круглый напильник
чăмăр пит-куç — округлое лицо
чăмăр тута — сжатые губы
чăмăр питлĕ ача — круглолицый ребенок
Тулта чăмăр, пӳртре лаптак. (Пӳрт пĕрени). — загадка Снаружи кругляк, а в избе плитняк. (Бревно в стене).
чиряс (ведерко, кадушка, выдолбленные из дерева)
кăвас чĕрес — квашня, опарник
кăвас чĕресĕ — квашня, опарник
пăт чĕрес — пудовка (мера сыпучих тел)
пыл чĕресĕ — кадушка для меда
сĕт чĕресĕ — чиряс для молока
çумăр чĕресрен тăкнă пек çăвать — дождь льет как из ведра
Çăка чĕресе кăшăл çапнă. (Çĕрĕ). — загадка На липовую кадушку набит обруч. (Кольцо).
подр. —
о быстром взлете кого-чего-л.
Чу! кайăп, ылтăн та кĕмĕл пулса анăп. (Тырă сăвăрни). — загадка Взлечу высоко-высоко и упаду в виде золота и серебра. (Веяние зерна).
I.
внутренность, нутро, внутренняя часть
внутренняя сторона
Тулашĕ хĕрлĕ, шалашĕ шурă. (Хăмла çырли). — загадка Наружная часть — красная, а внутренняя — белая. (Малина).
2.
жердь, шест
капан шалчи — стожар
хăмла шалчи — жердь, тычина для хмеля
шалча çăтнă пек ларать — сидит, словно аршин (букв. жердь) проглотил
Шалчасăр карта тытаймăн — погов. Без жердей изгороди не поставишь.
Шалча çинче хĕрлĕ кайăк явăнать. (Ялав). — загадка Над шестом вьется красная птица. (Флаг).
1.
намек, загадка, иносказание
ун шахвăртăвне ăнланса илеймерĕм — я не понял его намека
2.
сплошь, густо
подряд, целыми рядами
Пĕр кашта çинче шăкăрттин шур чăх ларать. (Шăл). — загадка На шесте целый ряд белых кур. (Зубы).
подражание постукиванию, тиканью
стук-стук, тик-так
Килĕрен шăкки-шакки. (Сехет). — загадка Что ни дом — тик-так. (Часы).
зубной
асав шăл — 1) клык 2) бивень
слонăн асав шăлĕсем — бивни слона
кайри шăл — 1) коренной зуб 2) зуб мудрости
катăк шăл — 1) щербатые зубы 2) щербатый (о человеке)
малти шăл — передний зуб, резец
сĕт шăлĕсем — молочные зубы
урлă шăл — уродливый зуб
шăл сыватмăшĕ — зуболечебница, стоматологическая больница
шăл враче — зубной врач
шăл кăкĕ — корень зуба
шăл пасти — зубная паста
шăл мыми — зубной порошок
шăл протезĕ — зубной протез
шăл туни — десна
шăл шăтăкĕ — щербина (на месте выпавшего зуба)
шăл щетки — зубная щетка
шăл витмест — зубы не берут (жесткую пищу)
шăл кăлар — удалить, вырвать больной зуб
шăл кăларттар — удалить, вырвать больной зуб
шăл лăканать — зуб шатается
шăл пломбăла — пломбировать зуб
шăл сипле — лечить зубы
шăл сиплекен кабинет — зубоврачебный кабинет
шăл сурать — зуб болит, ноет
шăл хушшине чакала — ковырять в зубах
ачан шăлĕ шăтнă — у ребенка прорезались зубы
шăла шатăртаттар — скрипеть зубами
Курăк çиетĕп — шăлăм мăкалать,
хăйăр çиетĕп — каллех çивĕчленет. (Çава). —
— загадка Травы поем — зубы тупятся,
песку хвачу — снова наточу. (Коса).
Куç курать те шăл витмест. — погов. Видит око, зуб неймет.
костный
костяной
вĕче шăмми — анат. подвздошная кость
йĕтес шăмми — 1) ключица 2) дужка (в скелете птиц)
кăкăр шăмми — 1) грудина, грудная клетка 2) киль (у птиц)
купарча шăммисем — тазовые кости
куç харши шăмми — надбровные дуги
лĕпке шăмми — теменная кость
пакăлчак шăмми — анат. лодыжка
пит шăмми — скула
пулă шăмми — рыбья косточка
пуç шăмми — череп
çурăм шăмми — позвоночник, становой хребет
çурăм шăммиллĕ чĕрчунсем — позвоночные животные
çурăм шăммисĕр чĕрчунсем — беспозвоночные животные
тăнлав шăмми — височная кость
хул шăмми — лучевая кость
чавса шăмми — локтевая кость
ыйхă шăмми — копчик
янах шăмми — челюстная кость, челюсть
шăмă йăшни — костоеда
шăмă сикни — вывих
шăмă сăсăлĕ — костный мозг
шăмă çăнăхĕ — костная мука
шăмă туберкулезĕ — мед. костный туберкулез
шăмă тукмакки — головка бедренной кости
шăмă тура — костяной гребешок
шăмă хупă — костяной покров, панцирь
шăмă витĕм — костяной покров, панцирь
шăмă хуçăлни — перелом кости
пыра шăмă ларт — подавиться костью
Шăлсăр карчăк шăмă кăшлать. (Тылла). — загадка Беззубая старуха кости грызет. (Трепание конопли мялкой).
2.
занавес
Кăвак шăналăк çинче пин нухрат. (Çăлтăрсем). — загадка На синем занавесе тысячи серебряных монет. (Звезды).
спичечный
шăрпăк арчи — спичечный коробок
шăрпăк харпăкĕ — спичечная фабрика
шăрпăк çут — зажечь спичку
шăрпăк чĕрт — зажечь спичку
шăрпăк арчи — спичечный коробок
шăрпăк йĕнни — спичечный коробок
шăрпăк перчи— спичка
Пĕр карчăк çăварне хĕрĕх шăрпăк кĕрет. (Кăмака). — загадка У старушки во рту сорок спнчек. (Печь).
1.
бусина, бусинка и бусы
ожерелье
вĕт шăрçа — бисер
кĕленче шăрçа — стеклянные бусы
мерчен шăрçа — коралловое ожерелье
тăрăхла шăрçа — стеклярус
шăрçа пĕрчи — бусинка, бисеринка
шăрçа ярăмĕ — нитка бус
шăрçа пек тикĕс çыр — писать бисерным почерком
Турат çинче арча, арчара шăрçа. (Пăрçа). — загадка На ветке шкатулка, а в шкатулке бусинки. (Горох).
шыртан — рубец, начиненный рубленым мясом и зажаренный
типĕтнĕ шăрттан — сушеный шыртан
шăрттан тирĕ — рубец, оболочка шыртана
Кăмака çинче пуçламан шăрттан выртать. (Кушак). — загадка На печке лежит непочатый шыртан. (Кошка).
шест, тонкая жердь
капан шăччи — стожар
хăмла шăччи — тычинка для хмеля
шăчă тăрăх хăпарни — спорт. лазание по шесту
Шăчă тăрринче пӳрт ларать. (Шăнкăрч йăви). — загадка На жерди дом стоит. (Скворечник).
мышиный
уй шăшийĕ — полевка, полевая мышь
шăши çури — мышонок
шăши таппи — мышеловка
шăши тĕслĕ — мышастый (о масти лошади)
шăши хӳри —
1) мышиный хвост
2) перен. косички (маленькие и жиденькие)
улăма шăшисем кишĕкленĕ — мыши изъели, посекли всю солому
Пĕр шăшин икĕ хӳре. (Çăпата). — загадка У одной мыши два хвостика. (Лапти).
как черт, чертом, чертовски
шуйттанла тумлан — одеться, напялиться чертом
Улпутла ларать, шуйттанла кăшкăрать. (Çăл тараси). — загадка Высится барином, визжит чертом. (Колодезный журавль).
белый, светлый
белое
шăл шурри — белизна зубов
шăл шурри те уçмарĕ — он и рта не раскрыл
шурă акăш — белый лебедь
шурă калкан — белый ковыль
шурă кĕленче — матовое, молочное стекло
шурă кирпĕч — белый, силикатный кирпич
шурă мăк — белый мох, сфагнум
шурă мулкач — заяц-беляк
шурă пĕлĕтсем — белые облака
шурă сăрă — белила
шурă çăнăх — белая мука
шурă упа — белый медведь
шурă чарлан — белая цапля
шурă чуста — тесто из крупчатки
Тарăн варта шурă хăйăр анчах, çунă шурă юр пек. — фольк. В глубоком овраге светлый песок — что свеже-выпавший белый снег.
Шурă аппан шăлĕсем хура. (Хуртпуççи). — загадка У белолицей девушки зубы черные. (Раковина-ужовка с черными краями).
без счета, очень много
Пĕр вакра шутсăр çĕрçи сикет. (Хуранта вĕрени). — загадка В одной полынье прыгает бессчетное множество воробьев. (Кипящая в котле вода).
1.
большой короб, кузов (из луба)
Сенĕкĕ малта, ырçи варринче, шăпăрĕ кайра. (Ĕне). — загадка Вилы спереди, кузов в середине, а метелка сзади. (Корова).
1.
сказка
асамлă юмахсем — волшебные сказки
кулăшла юмах — смешная сказка
сутмалли (тупмалли) юмах — загадка
хăвăрт каламалли юмах — скороговорка
юмахри паттăр — сказочный богатырь
юмах тупсăмĕ — отгадка
юмах ăсти мастер — рассказывать сказки, сказочник
юмах яр — рассказывать сказки
юмах ярăп, юптарăп, йăнăш çулпа чуптарăп — фольк. я вам сказку расскажу, ложной тропкой поведу (зачин сказки)
шывĕ юхать лапалла, юмах пырать малалла — фольк. бежит речка, извивается, сказка наша продолжается (присказка в середине сказки)
юмах ятăм, юптартăм, пĕр сăмах та суймарăм — фольк. рассказал я сказку вам, нет ни слова фальши там (концовка сказки)
кровяной
кровавый
артери юнĕ — артериальная кровь
вена юнĕ — венозная кровь
хĕрлĕ юн çаврашкисем — красные кровяные тельца
юн группи — группа крови
юн кĕвелĕкĕ — сгусток крови
юн пусăмĕ — кровяное давление
юн çаврăнăшĕ — кровообращение
юн таппи — пульс
юн тултармăшĕ — кровяная колбаса (домашнего изготовления)
юн тымарĕсем — кровеносные сосуды
юн шывĕ — сукровица
юн ил — 1) взять кровь на анализ 2) взять кровь заколотого животного
юн кайни — кровоизлияние
юн кĕвелнĕ — кровь свернулась
юн пар — сдавать кровь (о донорах)
юн сур — харкать кровью
юн тăк — перен. 1) лить кровь (врага) 2) проливать (свою) кровь
юнпа пĕвен — окраситься кровью
юн яр — сделать вливание крови
пичĕ-куçĕ чĕп-чĕрĕ юн — у него все лицо в крови
сăмсаран юн кайрĕ — из носа пошла кровь
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
Юнĕ пур та чуне çук. (Палан). — загадка Кровь есть, а души нет. (Калина).
2. перен.
двусмысленный, нескромный
юплĕ такмаксем — двусмысленные, вольные частушки
юплĕ сăмах — 1) загадка 2) фривольность, фривольное слово, выражение
1.
течь, литься
пичĕ тăрăх тар юхать — по его лицу струится пот
сурантан юн пĕрĕхсе юхать — из раны хлещет кровь
юхман кӳлĕ — непроточное озеро
юхса тул — натечь, наполниться
юхса тух — вытечь
пӳрт тăрринчен тумла юхать — с крыши падает капель
пурнăç пĕр пек юхса пырать — перен. жизнь течет потихоньку
Пĕр кӳлле тăватă çăл юхса кĕрет. (Ĕне суни). — загадка Четыре ключа втекают в одно озеро. (Доение коровы).
5.
кружиться
реять
тӳпере кайăксем явăнаççĕ — в вышине кружатся птицы
Шалча çинче хĕрлĕ кайăк явăнать. (Ялав). — загадка Над шестом реет красная птица. (Флаг).
1.
падать, сваливаться
пуç хĕрлĕ ӳк — упасть вниз головой
çĕре ӳк — упасть на землю
тăнсăр пулса ӳк — упасть в обморок
шăтăка ӳк — свалиться в яму
йывăç ӳкрĕ — дерево повалилось
Ан тĕкĕнех, ӳкетĕп. (Тумлам). — загадка Не тронь меня, а то я упаду. (Капля, капель).
4.
рисовать
писать (картину)
çын ӳкер — рисовать человека
çуллă сăрăпа ӳкер — писать маслом
Алăсăр, урасăр, кĕлеткесем ӳкерет. (Сивĕ). — загадка Без рук, без ног, а фигуры рисует. (Мороз).
2.
опрокидывать, перевертывать
ставить вверх дном
ӳпĕнтернĕ кимĕ — перевернутая лодка
ӳпĕнтерсе хунă чашăк — опрокинутая тарелка
Асанне çатми мăн çатма, ниçтак тытса ӳпĕнтерме çук. (Йĕтем). — загадка Бабушкина сковорода большая-пребольшая, ее никак не опрокинешь. (Молотильный ток).
1.
грядка, грядиль (телеги)
аялти ӳрече — дрожина (часть телеги, связывающая переднюю ось с задней)
çиелти ӳрече — верхние грядки телеги
ӳречесĕр урапа, ларкăч пур та турти çук. (Вело). — загадка Что за телега без грядилей: с облучком, но без оглобель. (Велосипед).
4.
обходить, объезжать
пĕтĕм таврана çаврăнтăм — я исходил всю округу
Ула ĕне пĕтĕм хире мĕкĕрсе çаврăнать. (Тĕкĕлтура). — загадка Пегая корова с ревом обходит все поле. (Шмель).
1.
висеть
çакăнса тăр — висеть, свисать
маччаран лампа çакăнса тăрать — с потолка свисает лампа
Пӳрт айккинче хура çĕлен çакăнса тăрать. (Çивĕт). — загадка За домом висит черная змея. (Женская коса).
лобный
ансăр çамка — узкий лоб
çут çамка — лоб с залысинами
хушка çамка — лоб со звездочкой (у животных)
çамка çилхи — челка (у лошади)
çамка хăвăлĕ — лобные пазухи, полость лба
çамка шăмми — лобная кость
Çамки хура, чĕлхи хĕрлĕ. (Кăмака). — загадка Лоб черный, а язык красный. (Печь).
3.
фронтон
чело
алăк çамки — притолока двери
пӳрт çамки — фронтон дома
чӳрече çамки — наличник окна (верхний)
Кăмака çамкинче кăвак тенкĕ пур. (Тĕтĕм). — загадка На челе печи — голубые мониста. (Дым).
рукавный
нарукавный
пиншак çанни — рукав пиджака
çанă çыххи — нарукавная повязка
кĕске çанăллă кĕпе — платье с короткими рукавами
Тăлăпĕ пӳртре, çанни тулта. (Мăръе). — загадка Тулуп в избе, а рукав на дворе. (Печная труба).
3. уст.
мир
страна, край
çанталăк хĕрри — горизонт
Саркаласан çанталăк пек, пăчăртасан пăчăр пек. (Шăналăк). — загадка Растянешь — весь мир закроет, свернешь— не больше рябчика. (Полог).
3.
швырять, бросать, ударять о землю
çĕлĕкне çĕре çапрĕ — он хлопнул шапкой оземь
çĕклесе çап — бросить оземь
çавăрса çап — опрокинуть, положить на лопатки
Асатте çатмине çавăрса çапаймăн. (Йĕтем). — загадка Дедушкину сковороду не опрокинешь. (Молотильный ток).
11.
набивать, наколачивать
натягивать
кăшăл çап — набивать обручи (на бочку)
шина çап — натягивать шины (на колеса)
Çăка чĕресе кăшăл çапнă. (Çĕрĕ). — загадка На липовое ведерко набит обруч. (Перстень).
набивной
узорчатый
Пӳрт тăрринче çаптаркка кĕпе выртать. (Çăлтăрлă тӳпе). — загадка На крыше дома лежит узорчатая рубаха. (Звездное небо).
армейский, военный, воинский, войсковой
çарпа авиаци тата флот — армия, авиация и флот
инженери çарĕсем — инженерные войска
ракетăллă çарсем — ракетные войска
совет çарĕ — ист. советская армия
сывлăш десант çарĕсем — воздушно-десантные войска, ВДВ
çуран çар — пехота
утлă çар — конница
xĕрлĕ çар — ист. красная армия
чикĕри çарсем — пограничные войска
яланхи çар — регулярная армия
çар академийĕ — военная академия
çар атташи — военный атташе
çар ăсталăхĕ — военное искусство
çар бази — военная база
çар дисциплини — воинская дисциплина
çар званийĕ — воинское звание
çар ĕçĕ — военное дело
çар комиссариачĕ — уст. военный комиссариат
çар округĕ — военный округ
çар хĕсмечĕ — военная служба
çар соединенийĕ — войсковое соединение
çар çынни — военный, военнослужащий
çар техники — военная техника
çар хатĕрĕсем —боеприпасы, военное снаряжение
çар часĕ — вбинская часть
çар тивĕçне пурнăçла —выполнить свой воинский долг
çара ил — призвать в армию
çара кай — идти в армию
çара ăсатни — проводы в армию
çартан таврăн — возвращаться из армии, демобилизоваться
Хĕçĕ касса пырать, çарĕ ӳксе пырать. (Утă çулни). — загадка Меч все рубит, а войско все падает. (Косьба).
3.
оголять, обнажать, лишать покрбва
Пĕчĕкçеççĕ пĕкĕрĕлчен пĕтĕм хире çаратать. (Çурла). — загадка Маленький горбун все поле очищает. (Серп).
репа
выльăх çарăкĕ — кормовая репа, турнепс
çарăк йăранĕ — грядка под репу
çарăк ак — сеять репу
Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Алă арманĕ). — загадка Репа без ботвы, глухарь без хвоста. (Ручная мельница).
босиком, разутым
на босу ногу
çарран ачасем — босоногие ребята
çарран чуп — бегать босиком
пушмака çарран тăхăн — надеть ботинки на босу ногу
Атăпа пулин те çарран çӳретĕп. (Атă пăти). — загадка Хоть я и в сапогах, но хожу босиком. (Сапожный гвоздь).
1.
плетень
çатан карта — плетень
çатан шалçи — колья плетня
çатан ав — плести плетень
çатан тытса çаврăн — огородить плетнем
Çатан витĕр кĕрт хывать. (Çăнăх аллани). — загадка Сквозь плетень наметает сугроб. (Просеивание муки сквозь сито).
2.
пасть (зверя, рыбы)
йытă çăварĕ — пасть собаки
Шăлĕ пур, çăварĕ çук. (Пăчкă). — загадка Зубы есть, а пасти нет. (Пила).
2.
хлеб (штука), каравай
пуçламан çăкăр — целый, непочатый каравай
çавра çăкăр — каравай, круглый хлеб
тачка çăкăр — непропеченный хлеб
тăрхала çăкăр — батон
çăкăр кĕреçи — лопата для хлеба (которой сажают его в печь)
çăкăр пичĕ — верхняя корка каравая
çăкăр сăмси — горбушка
çăкăр çемçи — мякиш
çăкăр татăкĕ — кусок хлеба
çăкăр хытти — корка хлеба
çăкăр чĕлли — ломоть хлеба
çăкăр икĕ питлĕ — у хлеба отстала верхняя корка
çăкăр хыв — сажать хлебы в печь
Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать. (Уйăх). — загадка Над избушкой висит хлеба краюшка. (Луна).
1.
то же, что çăлкуç 1.
çăл валакĕ — желоб у родника
кунта çăл тухать — в этом месте пробивается ключ
Пĕр кӳлле тăватă çăл юхса кĕрет. (Доение коровы). — загадка В одно озеро впадает четыре ключа. (Ĕне суни).
звездный
çăлтăр ушкăнĕ — созвездие
хӳреллĕ çăлтăр — комета
Ала çăлтăр — Плеяды
Алтăр çăлтăр — Большая Медведица
Кĕвенте çăлтăр — Орион
Çурçĕр çăлтăрĕ — Полярная звезда
Шурăмпуç çăлтăрĕ — Венера
çăлтăр картти — звездная карта
çăлтăр тĕнчи — звездный мир
çăлтăр уçлăхĕ — межзвездное пространство
çăлтăр ӳкрĕ — звезда упала
çăлтăрсем сӳнчĕç — звезды погасли
çăлтăрсем чăлтăртатаççĕ — звезды мерцают
çăлтăр витĕр çул курăнать, эпир каяс çул мар-ши? — фольк. под звездами пролегла дорога, не наш ли это путь?
Пӳртре çутă çăлтăр пур. (Электро лампа). — загадка В избе светит яркая звезда (Электролампочка).
симах — национальное блюдо типа клецек, галушек или лепешек, сваренных в бульоне
çăмах шăрпăкĕ — вилочка для симаха
çăмах яшки — суп с симахом
çăмах юр — замешать тесто для симаха
Пĕр хуран салма, варринче çăмах. (Уйăхпа çăлтăрсем). — загадка Полон котел лапши, а в середине — симах. (Луна и звезды).
Сăмах çăмах мар, хыпса çăтса яраймăн. — посл. Cлово не симах, губами не поймаешь и не проглотишь. (соотв. Слово — не воробей, вылетит — не поймаешь).
II.
1.
легкий, легковесный
çăмăл çуна — легкие санки
çăмăл çĕклем — легкая ноша
çăмăл виçе — спорт. легкий вес
чи çăмăл виçери спортсмен — спортсмен наилегчайшей весовой категории
йывăç шывран çăмăлрах — дерево легче воды
Пăхма çăмăл та пӳрт урлă ывăтаймăн. (Хут). — загадка На вид — вещь легкая, а через избу не перекинешь. (Бумага).
1.
клубок, моток
пурçăн çăмхи — клубок шелковой пряжи
çăмха сӳт — распускать клубок
çăмха пек кусса кай — покатиться клубком
çăмха пек чăмăртан — свернуться клубком
Пĕр çăмхана пин йĕп чикнĕ. (Чĕрĕп). — загадка В один клубочек воткнута тысяча иголок. (Еж).
1.
месить, замешивать
чуста çăр — месить тесто
чустана сĕтпе çăр — замесить тесто на молоке
тăм çăр — месить глину
раствор çăрса хатĕрле — замесить раствор
бетон çăратмăш — бетономешалка
пылчăкпа хутăш çăр — перен. смешать с грязью, втоптать в грязь
Явман кантра, çăрман чуста, çупман кукăль. (Пăрçа). — загадка Не витая веревка, не замешанное тесто, не слепленый пирок. (Горох).
замочный
акăлчан çăри — английский замок
алăк çăри — дверной замок
йывăç çăра — деревянный замок (на дверях амбара)
кĕлет çăри, мăн çăра — амбарный замок
шалти çăра — внутренний замок
çăра пĕкки — дужка замка
çăра шăтăкĕ — замочная скважина
çăрапа питĕрсе ил — закрыть на замок
Сӳс кĕлетĕн курăс çăра. (Михĕпе çыххи). — загадка У пенькового амбара мочальный замок. (Мешок с завязкой).
щучий
çăрттан вăлчи — щучья икра
çăрттан чĕппи — щуренок
Çăрттанĕ чăмсах пырĕ, пăрĕ шансах пырĕ. (Пир тĕртни). — загадка Щука все ныряет, а лед все затягивается. (Тканье).
1.
иноходец
çăрха лаша — иноходец
Икĕ турти тĕк тăрать, хура çăрхи çăрхалать. (Юханшыв). — загадка Две оглобли неподвижны, а черный иноходец между ними все бежит. (Река).
воробьиный
хир çерçийĕ — полевой воробей
ял çерçийĕ — домовый воробей
çерçи йăви — воробьиное гнездо
çерçи ушкăнĕ — стайка воробьев
çерçи чĕппи — воробушек, воробышек
çерçисем чĕвĕлтетеççĕ — воробьи чирикают
çерçи пуçĕ пек юр çăвать — снег падает крупными хлопьями (букв. как воробьиные головы)
Ватă çерçие хывăхпа улталаймăн. — посл. Старого воробья на мякине не проведешь.
Пĕр вакка хĕрĕх çерçи тăкăнать. (Салма). — загадка В одну прорубь нырнули сорок воробьев. (Клецки).
степной
вăрманлă çеçенхир — лесостепь
типĕ çеçенхир — засушливая степь
çеçенхир çынни — степняк
çеçенхир ӳсентăранĕсем — степная растительность
çеçенхирти совхозсем — степные совхозы
Çеçенхирте туман урапа кусать. (Çавраçил). — загадка По степи катится нерукотворное колесо. (Вихрь).
1.
шов, стежка, строчка
шултра çĕвĕ — крупная стежка
çĕвĕ сӳтĕлнĕ (кайнă) — шов распустился
çĕвĕрен сӳтĕл — лопнуть по шву
çĕввине яр — распустить шов
çĕвви тăрăх сӳт — пороть по шву
Саплăкĕ пур та çĕвви çук. (Ула ĕне). — загадка Заплатки есть, а швов нет. (Пестрая корова).
7.
выносить, выдерживать
çĕклейми хуйхă — невыносимое горе
улмуççи турачĕсем улмисене çĕклесе лараймаççĕ — ветки не выдерживают тяжести яблок
Шыв çĕклеймест, çĕр çĕклет. (Чул). — загадка Вода не выдерживает, а земля выдерживает. (Камень).
шапочный
каракуль çĕлĕк — каракулевая шапка
çăмламас çĕлĕк — мохнатая шапка
юс тир çĕлĕк — горностаевая шапка
çыхнă çĕлĕк — вязаная шапка
хăлхаллă çĕлĕк — шапка-ушанка
ача çĕлĕкĕ — детская шапочка
салтак çĕлĕкĕ — 1) солдатская шапка, шапка военного образца 2) папаха
çĕлĕк çĕлекен — шапочник
çĕлĕке пусса ларт — надвинуть шапку
çĕлĕксĕр çӳре — ходить без шапки
пăхсан çĕлĕк ӳкмелле — посмотришь — шапка слетит (о чем-л. высоком)
çĕлĕк ил — 1) купить шапку 2) снять шапку
Ватта курсан çĕлĕк ил. — погов. Увидишь старого человека — сними шапку.
Пĕр пӳртре аллăн пурăнаççĕ, тула тухсан, пурте çĕлĕкĕсене хываççĕ. (Шăрпăк). — загадка В одном доме пятьдесят жильцов, выйдя из дома, каждый снимает шапку. (Спички) .
черемуховый
çĕмĕрт йывăçĕ — черемуха (дерево)
çĕмĕрт çеçки — цветы черемухи
çĕмĕрт пек хура — черный, как черемуха, черный-пречерный
çĕмĕрт куçлă хĕр — девушка с глазами черными, как черемуха
çĕмĕрт çеçки çурăлчĕ — черемуха расцвела
Хырăмĕ — юман, кăвапи — çăка, пиçиххийĕ — çĕмĕрт. (Пичке). — загадка Живот дубовый, пуп липовый, а пояс черемуховый. (Бочка).
земляной, почвенный, грунтовой
йӳçек çĕр — кислая почва
йӳçек çĕрсене извеçлени — известкование кислых почв
кăрачă çĕр — неплодородная земля
пулăхлă çĕр — плодородная почва
тăмлă çĕр — суглинок
хăйăрлă çĕр — супесь
хура çĕр — чернозем
çĕр айĕнчи пуянлăхсем — ископаемые богатства
çĕр айĕнчи шывсем — почвенные воды
çĕр дамба — земляная дамба
çĕр кĕпер — насыпь, дамба (через болото)
çĕр мунча — баня, вырытая в земле
çĕр сийĕ — пласт земли
çĕр тĕслĕ — землистого цвета
çĕр урай — земляной пол
çĕр ӳпле — землянка
çĕр хăвăлĕ — пещера, подземелье
çĕре сыхламалли ĕçсем — почвозащитные мероприятия
çĕре çемçет — 1) разрыхлять почву 2) удобрять землю
çĕр чавакан — землекоп
çĕр чавакан техника — землеройная техника
çĕр чĕтренни — землетрясение
çĕр чĕтреннĕ — произошло землетрясение
Хирте тимĕр чĕрнеллĕ асамçă çĕр чавать. (Акапуç). — загадка В поле роет землю волшебник с железными когтями. (Плуг).
(çĕр)
1.
кольцо, колечко
перстень
алмас çĕрĕ —алмазный перстень
венчет çĕрри — обручальное кольцо
куçлă çĕрĕ — перстень, кольцо с камнем
ылтăн çĕрĕ — золотое кольцо
ик аллăма сулкăлама кĕмĕл çĕрĕ кирлĕ — фольк. чтобы поводить в танце руками, нужно серебряное колечко
Пусă тĕпне кĕмĕл çĕрĕ ятăм. (Çăлтăрсем). — загадка Я опустила на дно колодца серебряные кольца. (Звезды).
оборванный
Çĕтĕк майра çынна йĕртет. (Сухан). — загадка Оборванная барыня заставляет плакать людей. (Лук).
1.
изнашиваться, рваться
истрепаться, прохудиться
алсиш çĕтĕлнĕ — рукавицы износились
кĕпе çĕтĕлнĕ — рубаха порвалась
пӳрт тăрри çĕтĕлнĕ — крыша дома прохудилась
çĕтĕлсе кай — прорваться, прохудиться
çĕтĕлсе пĕт — износиться, истрепаться
Хĕлле хулăн тум-тирпе выртать, çулла çĕтĕлсе пĕтет. (Пăр кайни). — загадка Зимняя толстая одежда к лету вся изнашивается. (Ледоход).
II. глаг.
1.
есть, кушать
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çисе тух — выйти из-за стола (после еды)
вилкăпа çи — есть вилкой
ĕçсе çи — пить и есть, угощаться
ирхи апат çи — завтракать
каçхи апат çи — ужинать
кăшт çикеле — перекусить
пирĕнпе çиме лар! — садись с нами кушать!
çиме ларт — посадить за стол, накормить
çиме тутлă — хороший на вкус
çиме юрăхсăр — несъедобный
çисе кур — попробовать, отведать уст.
çакна çисе пах-ха — попробуй-ка вот это
çисе тăран — наесться, насытиться
çисе тултар — разг. объесться
çисе яр — съесть, поесть (все)
каюра хурт-кăпшанкă çисе пурăнать — крот питается насекомыми
ача чĕчĕ çиет — ребенок сосет грудь
йытă çимен! — бран. пес бы его съел!
йытă çиесшĕ! — бран. пес бы его съел!
Çиекен лаша çултан юлман, тет. — погов. Хорошо питающийся конь в пути не отстанет.
Çулла çу çиет, хĕлле типĕ тытать. (Кустăрма). — загадка Летом ест масло, а зимой постится. (Колесо (телеги)).
1.
становиться острым, заостряться, затачиваться
çĕçĕ çивĕчленчĕ — нож стал острым
Курăк çиетĕп — шăлăм мăкалать, хăйăр çиетĕп — каллех çивĕчленет. (Çава). — загадка Ем траву — зубы тупятся, ем песок — снова становятся острыми. (Коса).
II.
невод
çилĕмпе пулă тыт — ловить рыбу неводом
Пĕр çилĕмĕн икĕ тетел. (Йĕм). — загадка У одного невода две мотни. (Брюки).
грива
арăслан çилхи — львиная грмва
ут çилхи — конская грива
çилхе çийĕ — загривок
çилхене çивĕтле — заплести гриву
хум çилхи — перен. гребешки волн, гривы волн
вăрăм çилхесем — ирон. попы (букв. долгогривые)
Уй-уй урлă хура çилхеллĕ ут кĕçенсе чупать. (Пуйăс). — загадка Через поля мчится со ржанием черногривый конь. (Поезд).
3.
догонять, нагонять
приближаться к кому-чему-л.
çитсе иртсе кай — догнать и перегнать
Иккĕн чупаççĕ, иккĕн хăвалаççĕ, пĕр-пĕрне çитеймеççĕ. (Урапа кустăрмисем). — загадка Двое бегут, двое за ними гонятся, да никак не догонят. (Передние и задние колеса телеги).
IV. глаг.
1.
мыть
алă çу — мыть руки
пит çу — умываться
сурана çуса çых — промыть и перевязать рану
супăньпе çу — мыть с мылом
урай çуса тух — вымыть пол
Çуса та яраймăп, шăлса та яраймăп. (Ĕмĕлке). — загадка Ее и не смоешь, ее и не сметешь. (Тень).
Алла алă çăвать. — посл. Рука руку моет.
I.
1.
гореть, сгорать в огне
вут çунать — огонь горит
кăвайт çунать — костер горит
çуннă пĕрене — обгорелое бревно
çунса кăмрăклан — обуглиться
çунса пĕт — догореть, прогореть (о дровах)
Вутра та çунмасть, шывра та путмасть. — погов. В огне не горит и в воде не тонет.
Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). — загадка Горит без огня, летит без крыльев, двигается без ног. (Солнце).
Инкек килсен чул та çунать. — посл. Случится беда — и камень будет гореть.
санный, саночный
ача çуни, пĕчĕк çуна — санки, салазки
кӳмеллĕ çуна — крытый возок, кибитка
çара çуна — дровни
вутă çуни — дровни
çăмăл çуна — легкие санки
трактăр çуни — тракторные сани
хыçлă çуна — санки с задком
çуна пуçă — передок саней
çуна çулĕ — санный путь
çуна тупанĕ — полозья саней
çуна ӳречи — нахлестка, грядка саней
çуна хыçĕ — задок, спинки саней
çуна шăлĕ копыл
çунапа кай — поехать на санях (запряженных лошадью)
çунапа ярăн — кататься на санках
Лаши туртать, çуни шумасть. (Юханшывпа çырансем). — загадка Лошадь тянет, а сани не движутся. (Река и берега).
Кам çуни çине лартăн, унăн юррине юрла. — погов. На чьем возу сижу, того и песню пою.
2.
бить, ударять
питрен çуп — ударить по лицу
çупсе яр — закатить пощечину
Хура аппа икĕ енчен çупать. (Лапатка). — загадка Чернявая тетка дает пощечины с обеих сторон. (Брусок для косы).
12.
звучать громко, греметь
оглушать
сасси хăлхана çурать — его голос звучит оглушительно громко
Лутра вырăс ял çурĕ. (Шăнкăрав). — загадка Невысокий русский на всю деревню орет. (Колокольчик).
2. перен.
зарождаться, появляться, возникать
ăмăртура çĕнĕ ĕç меслечĕсем çуралаççĕ — в соревновании зарождаются новые методы труда
манăн кăсăклă шухăш çуралчĕ — у меня возникла интересная мысль
Шывра çуралать, шывран хăрать. (Тăвар). — загадка В воде рождается, а воды боится. (Соль).
разбитый, расколотый
надтреснутый, с трещиной
пĕрене çурăкĕ — трещина в бревне
çурăк валашка — разбитое корыто
çурăк стакан — лопнувший стакан
çурăк хăма — треснувшая доска
мĕн эсĕ çурăк чан пек çăрăлтататăн? — что ты дребезжишь (т. е. брюзжишь), как разбитый колокол?
Чипер кайăкăн хырăмĕ çурăк. (Тулă пĕрчи). — загадка У хорошенькой птички живот с трещиной. (Пшеничное зернышко).
спинной
курпун çурăм — горбатая спина
çурăм лупашки — ложбинка на спине
çурăм çинчи çунат — спинной плавник (у рыб)
çурăмпа лар — сидеть спиной к кому-чему-л.
алла çурăм хыçне тыт — заложить руки за спину
кутамккана çурăм хыçне çак — повесить рюкзак за спину
çурăмран чыш — стукнуть по спине
Хырăм çурăм çумне çыпçăнса ларчĕ. — погов. шутл. Живот присох к спине (от голода).
Çурăмĕ пур, хырăмĕ çук. (Такана). — загадка Спина есть, а живота нет. (Корытце).
I.
пригорок
скат, склон
чăнкă çут — крутой пригорок
çут пуçĕ — взгорок, пригорок
Çут пуçĕнче пукане тайкаланса тăрать. (Çырла). — загадка На взгорке стоит и кланяется куколка. (Ягодка).
2.
горячие угли
жар разг.
Пĕр енĕ хутлăх, тепĕр енĕ çутлăх. (Шӳлкеме). — загадка На одной стороне пусто, а на другой стороне жар горит. (Шюлькеме, украшение с монетами).
1.
наверху
высоко
хĕвел çӳлте-ха — солнце еще высоко
çӳлте асăнни — вышеупомянутое
çӳлте тăр —
1) стоять наверху
2) перен. стоять выше, иметь преимущество
çӳлте уйăх çутатать хĕвел панă çутипе — фольк. в вышине светит луна светом, дарованным ей солнцем
Çӳлте ларатăп, кам çинчине каламастăп. (Çĕлĕк). — загадка Сижу наверху, а на ком— не скажу. (Шапка).
1. глагол движения,
обозначает неоднократное, продолжительное движение
— перевод зависит от способа передвижения:
двигаться, ходить, ездить, путешествовать и т. д.
ĕçе автобуспа çӳре — ездить на работу автобусом
ĕçсĕр çӳре — шататься без дела
кăмпана çӳре — ходить по грибы
çулçÿреве çӳре — ходить в походы
çарамас çӳре — ходить раздетым
çул çӳре — путешествовать
ма шкула çӳреместĕн? — почему ты не ходишь в школу?
Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. — посл. Что находится в движении — обтирается, что лежит на месте— покрывается мохом.
Сарă тинĕсре карап çӳрет. (Комбайн). — загадка По желтому морю движется корабль (Комбайн) .
1.
волос и волосы
кăтра çӳç — кудрявые волосы
сайра çӳç — редкие волосы
хулăн çӳç — густые волосы
шурă çӳç — седые волосы
çӳç кăтри — кудри, локоны
çӳç пайăрки — прядь волос
çӳç пĕрчи — волос, волосок
çӳç пĕрчи çинче тытăнса тăр — перен. висеть на волоске
çӳç çулĕ — пробор
çӳç туни — диал. коса
çӳç арпашнă — волосы спутались
çӳç кастар — постричься
çӳç илтер — постричься
çӳç кăтралат — завиваться
çӳç тура — причесываться
çӳç уç — расчесать волосы
çӳç шуралнă — волосы поседели
çӳçрен лăска — драть за волосы
Улпут майрин ылтăн çӳç. (Хĕвел çаврăнăш). — загадка У госпожи золотые волосы. (Подсолнух).
тонко
çӳхе кĕпе — тонкая рубашка
çӳхе пăр — тонкий лед
çӳхе си — тонкий слой
çӳхе стакан — тонкостенный стакан
çӳхе хут — тонкая, папиросная бумага
çăкăра çӳхе кас — тонко резать хлеб
Хут пек çӳхе, хуп пек хытă. (Параппан). — загадка Тоньше бумаги, тверже луба. (Барабан).
блин и блины
тонкие лепешки
çӳхӳ пĕçер — печь блины
Пĕр такмакра икĕ çӳхӳ. (Ясмак). — загадка В одной сумке две лепешки. (Чечевица).
1.
вязать, завязывать, связывать
привязывать
катрапа çых — завязать веревочкой
кĕлте çых — вязать снопы
михĕ аиине çых завязать мешок
тĕвелесе çых — завязать узлом
çыхса пăрах — связать (человека)
çыхса хур — привязать
салтса çых — перевязать (заново)
туртса çых — туго затянуть
Урай варринче пĕтĕрсе çыхнăскер ташлать. (Шăпăр). — загадка Посреди пола пляшет туго перетянутый человечек. (Метла).
осинник, осиновая роща
вĕтĕ ăвăслăх — мелкий осинник
Ăвăслăх витĕр юр çăвать. (Çăнăх аллани). — загадка Сквозь осинник падает снег. (Просеивание муки).
жеребец
ăратлă ăйăр — племенной жеребец
кастарнă ăйăр — мерин
ăйăр тиха — жеребенок, молодой жеребец
Вĕрен тăрăх ăйăр самăртăп. (Йĕке).— загадка Водя на привязи, раскормлю я жеребца. (Веретено).
орлиный
ăмăрткайăк ами — орлица
ăмăрткайăк йăви — орлиное гнездо
ăмăрткайăк чĕппи — орленок
Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç).— загадка Из-под застрехи сарая выглядывают два орла. (Глаза).
2.
жечь, обжигать
Вут та мар, кăвар та мар, тытсан алла ăшалать. (Вĕлтĕрен). — загадка Не жар — и не огонь, а возьмешь в руки — опалит. (Крапива). (соотв. Не огонь, а жжется).
коровий
ăратлă ĕне — породистая корова
мăкла ĕне — комолая корова
пĕтĕ ĕне — стельная корова
сăвакан ĕне — дойная корова
сĕтлĕ ĕне — молочная корова
хĕсĕр ĕне — яловая корова
ĕне ашĕ — говядина
ĕне вити — коровник
ĕне выльăх — крупный рогатый скот
ĕне кĕтĕвĕ — стадо коров
ĕне сĕчĕ — коровье молоко
ĕне ферми — молочно-товарная ферма
ĕне су — доить корову
ĕне сăвакан — доярка, дояр
ĕне усра — держать корову
ĕне тыт — держать корову
Ĕнен сĕчĕ чĕлхе вĕçĕнче. — погов. У коровы молоко на кончике языка (удой зависит от кормления).
Ури çине ĕне пусайман-ха. — погов. Ему на ногу еще корова не наступала (он еще не успел испытать невзгод).
Карта çумĕнче шур ĕне выртать. (Юр кĕрчĕ). — загадка У забора лежит белая корова. (Сугроб).
жемчужный
ĕнчĕ куçăн çĕрĕ — перстень с жемчугом
ĕнчĕ мая — жемчужное ожерелье
ĕнчĕ пĕрчи — жемчужина
Мамăк тӳнтек çинче ĕнчĕ пĕрчи выртать. (Юр пĕрчи). — загадка На пуховой перине лежит жемчужина. (Снежинка).
Тăван енче чул та — ĕнчĕ. — погов. В родной краю и простой камешек — жемчужина.
углами, углом
виç кĕтеслĕ — треугольный
тӳрĕ кĕтеслĕ виçкĕтеслĕх — прямоугольный треугольник
ултă кĕтеслĕ çурт — пятистенный (букв. шестиугольный) дом
кĕтеслĕ стакан — граненый стакан
Тултан сакăр кĕтсслĕ, шалтан тăват кĕтеслĕ. (Пӳрт). — загадка Снаружи восемь углов, внутри — четыре. (Изба).
кошка, кот
кошачий
вăрман кушакĕ — дикая кошка
Сиам кушакĕ — сиамская кошка
Çĕпĕр кушакĕ — сибирская кошка
ула кушак — пестрая кошка
кушак ами — кошка
кушак аçи — кот
кушак çури — котенок
кушак тирĕ — кошачий мех
кушак шăтăкĕ — лазейка для кошки (в нижней части амбарной двери)
кушак пек йăпшăн — красться как кошка
Кушак тĕк майлă шăлнине юратать. — посл. Кошке нравится, когда ее гладят по шерстке.
Аллă кушак пĕр пӳртре выртаççĕ. (Шăрпăк). — загадка Пятьдесят кошек в одной избушке. (Спички).
сноха, невестка
кĕçĕн кин — младшая сноха (жена младшего сына)
кин кĕрт — женить сына
Хĕрĕме каланине кинĕм илттĕр. — посл. Что сказано дочери, пусть услышит сноха.
Пĕчĕкçеççĕ кинĕм пур, алăкăн-тĕпелĕн кускалать. (Шăпăр). — загадка Маленькая сношенька суетится в избе. (Метла).
веревочный, канатный
пушат вĕрен — веревка из лыка
мунчала вĕрен — веревка из лыка
вĕрен вĕççĕн — на привязи
вĕрен шалçи — колышек для привязи
вĕрен пусма — веревочная лестница
вĕренпе çых — обвязать веревкой
Вăрăм вĕренĕн вĕçĕ çук. (Çул). — загадка Длинная веревка конца не имеет. (Дорога).
1.
вилы
вăрăм сенĕк — вилы с длинным череном
кĕлте сенĕкĕ — вилы для снопов
тимĕр сенĕк — железные вилы
сенĕк аври — черен вил
пĕр сенĕк утă — беремя сена (один захват вилами)
Сĕм вăрманта сенĕклĕх тупаймăн. (Лаша хӳри). — загадка В дремучем лесу не найдешь развилистого дерева. (Лошадиный хвост).
лунный
кивĕ уйăх — старый месяц
çĕнĕ уйăх — новый месяц
çурла уйăх — серп луны
уйăх карталанни — образование ореола вокруг луны
уйăх каçăхни — нахождение луны в фазе уменьшения, на ущербе
уйăх катăлни — нахождение луны в фазе уменьшения, на ущербе
уйăх çаврашки — диск луны
уйăх çаврăнни — нарождение нового месяца
уйăх çурални — нарождение нового месяца
уйăх çапни — 1) лунатизм 2) лунатик
уйăх çути — лунный свет
уйăх тăххăри — фаза луны
уйăх тăхри — фаза луны
тулли уйăх — полнолуние
уйăх тулни — прибавление луны
Уйăх пур та çути çук. (Мачча чӳречи). — загадка Луна, но не светит. (Слуховое окно).
подушка
пĕчĕк çытар — подушечка
çытар пичĕ — наволочка
Пĕр çытар çинче çĕр салтак выртать. (Мачча хăмисем) — загадка На одной подушке лежат сто солдат. (Доски потолка).
1.
круглый, округлый
çавра карта — круг, хоровод
çавра кӳлĕ — круглое озеро
çавра мачча — сводчаттый потолок
çавра питлĕ ача — круглолицый мальчик
çавра çăкăр — круглый хлеб, каравай
çавра хăйра — круглое точило, точильный круг
çавра чĕлĕ — круглый ломоть хлеба (во весь каравай)
çавра оборона тыт — держать круговую оборону
Анкартинче çавра çатма ларать. (Йĕтем). — загадка На гумне стоит круглая сковорода). (Молотильный ток).
10.
обойте все, побывать (везде)
хулипе çавăрса тух — обойти весь город
Пĕчĕкçеççĕ пикече пĕтĕм хире çавăрать. (Çурла). — загадка Маленькая девушка все поле обходит. (Серп).
рыбный, рыбий
рыбо-
ăшаланă пулă — жареная рыба
пĕçернĕ пулă — вареная рыба
типĕтнĕ пулă — сушеная рыба
чĕрĕ пулă — свежая рыба
пĕвесенче ӳстерекен пулă — разводимая в прудах рыба
пулă вăййи — нерест, икромет
пулă завочĕ — рыбозавод
пулă промысли — рыбный промысел
пулă промышленоçĕ — рыбная промышленность
пулă сыхлав инспекторĕ — инспектор рыбнадзора
пулă çăвĕ — рыбий жир
пулă хуппи — рыбья чешуя
пулă шӳрпи — уха
пулă ĕрчет — разводить рыбу
пулă ĕрчетес ĕç — рыбоводство
пулă тыт — рыбачить
пулă тытмалли хатĕрсем — рыболовные снасти
пулассила çӳре — ходить на рыбалку
пулă вăлча сапать — рыба нерестится, мечет икру
пулă лайăх туртать — рыба клюет хорошо
Кӳлĕре пулă тăвăннă — рыба в озере задохнулась, в озере произошел замор рыбы
Пулă шывра, хури сăртра. (Курка). — загадка Рыба в воде, а хвост на горе. (Ковш). (соотв. Утка в море, а хвост на заборе).
ханский
Крым хунĕсем — Крымские ханы
хан гвардийĕ — ханская гвардия
Хун хĕрĕ хăрах ура çинче тăрать. (Хур ами). — загадка Ханская дочь на одной ножке стоит. (Гусыня).
собир.
мед и масло (как лакомства)
Пыл-çуран тутли мĕн пур? (Ыйхă). — загадка Что слаще меда и масла? (Сон).
11.
старший (по возрасту)
пысăк пичче — 1) старший брат 2) дядя (старший брат отца)
Пĕчĕкçĕ тăванне пысăк гаване хăваласа пырать. (Урапа). — загадка Младшего брата подгоняет старший. (Телега — передняя и задняя оси).
латка, заплата, заплатка
саплăк сапла, саплăк ларт — 1) поставить заплату, заплатку 2) заделать отверстие (напр. в посуде и т. п.)
Саплăкĕ пур, çĕвви çук. (Ула ĕне). — загадка Заплаток много, да все без швов. (Пестрая корова).
2.
торба, переметная сумка
Кăмакара хытă такмак çакăнса тăрать. (Чĕре). — загадка В печи висит упругая торба. (Сердце).
◊
тупмалли юмах — загадка
пурăнмалăх ĕçлесе туп — зарабатывать (себе) на жизнь
II. диал.
то же, что алт
Алăсар-урасăр алтăр авăтăп. (Тумла юхни). — загадка Без рук, без ног выдолблю ковшик. (Капель).
7.
горбушка, краюха, краюшка
кукăль сăмси — горбушка пирога
çăкăр сăмси — краюха хлеба
Пĕр çăкăр сăмси, икĕ икерчĕ, пĕр хуран кукли, икĕ йăвача, икĕ кĕлентĕр. (Çын пуçĕ). — загадка Краюха хлеба, да два блина, да вареник, да пара колобков, да два кренделя — что это? (Голова человека: нос, щеки, губы, глаза, уши).
3.
низкорослый, приземистый
лапка йывăç — низкорослое дерево
Пĕр лапка карчăка тăваттăн хурал тăраççĕ. (Тенкел). — загадка Одну низенькую старушку стерегут четверо. (Скамья)
I.
1.
вить, крутить, свивать
вĕрен пĕтĕр — вить веревку
çип пĕтĕр — сучить нитки
Урай варринче пĕтĕрсе çыхнăскер ташлать. (Шăпăр). — загадка Посреди пола пляшет некто скрученный и подпоясанный. (Метла).
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
II.
лаять
йытă вĕрет, çил илсе кайать — собака лает, ветер носит
вĕрни – лай
Хура йытти çакăнса тăрать, хĕрлĕ йытти ăнах вĕрет. — Черная собака висит, а рыжая на нее же лает. (загадка Кипение котла над жаром).
мокрый; сырой; ненастье; йĕпе-сапа – ненастье; йĕп-йĕпе – совершенно мокрый; типпĕн чикĕп, йĕпен кăларăп – воткну сухим, а выну мокрым (загадка: çӳç хутни – мочка кудели).
74 стр.
скаска, повесть, загадка
кукша йумахĕ — скаска о плешивом
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
неизв. слово. Сборн. (Козм.). Ивиккĕм тувиккĕм, çавна тупмасăр шанчăксăр. (Загадка: кусар, т.-е. косарь),
неизв. слово. Вотлан. Ик чак — пĕр чăмăртак. (Йăва, загадка о гнезде). В. Чураль-к. та же загадка относится к замку или ключу («çăраçи», т.-е. çăраççи), а в Байгулове — к банной каменке: ик-чак чăмăрк(к)а=мунча чулĕ. Икково. Ик чак чăмăртак, иккĕн (вдвоём) тытса çимелле (Загадка о брюкве: кушшăм).
назв. игры. Альш. Унтан выляççĕ сутмалла. Сутмалла выляс тесе ак мĕне калаççĕ. Хăшĕ те пулин пĕри калат тупмалли юмах (загадка). Ăна ыттисем „тупаççĕ“, мĕне пĕлтернине йĕркипе ыйтаççĕ вара: мĕн вăл? тесе. Леш, пĕлменни, калат; вăл та пулин çавă, тет. Унта хăшĕ пĕлмес, ăна вара „сутаççĕ“: арçынна пĕр килмен-кайман карчăк таврашĕ арăм параççĕ: сана çавă, тесе; хĕрсене те çапла каччă е арçын параççĕ: сана çавă, тесе. Унта вара кулаççĕ. Çавна калаç сутас тесе. См. сут.
(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.
то же, что сур, ломить, болеть. Яргуньк. Чăмăртак пак чунăм пур, чулпа персен вилес çук, виличчен сăрма пăрахас çук. (Ĕçкĕ юрри. Не загадка?).
масло, жир. Календ. 1903. Çу уçлама хура алăпах (с грязными руками) пикенеççĕ. В. Олг. Орен (орэн) уçласан, çу ӳкет (сбивается масло). N. Ăна кашни кунах вулатăп та, чун пĕтĕмпех савăнса каять, пĕтĕм ăшчик çу пик ирĕлсе каят. N. Пĕре сехрине хăпартрĕç те (пугнули), пирĕн улпут кайран çу пек пулчĕ (стал как масляный, т. е. ласковый, мягкий). Бел. Гора. † Çу пек çемçе аллăмпа тытса пăхайăттăм (девушек). Сред. Юм. Пирĕн ĕç халь çу çинчи пик пырать. Наше дело на мази („как по-маслу“). Ib. Тунă ĕç çу пик. Кильд. Чĕлхи-çăварĕ — çу тути. Ее речи приятны как масло. Чураль-к. † Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тохать. Собр. Нумай калаçса çу тухмаст, теççĕ. В многословии пользы нет. (Послов.) Юрк. Нуммай калаçсан та, çу тухмас-тăр çав. Собр. Хĕре чи первей венчет туса кил-хушши алăкĕ патне çитсессĕн чăкăтпа çу çитерсессĕн, хĕрĕ çу пек пулат, теççĕ. С. Алг. † Сĕтел лартса çу хуракан, ут куçĕ-тĕр (надо: вут-пуççи-тĕр) унăн чĕрисем. Пазух. Улатăртан илтĕм ула ĕне, нумай та тăмарăм, çу турăм. Янорс. Ураписене çу сĕрсе (подмазав) хатĕрлесе лартрĕ. Альш. † Эпир усала кайсассăн, тăшман çĕççи çу çинче (т. е. враги будут очень рады). || Сало, жир N. Çу нумай хывнă чĕрисене. Бюрганский. Манăн чĕре эсĕ çу хывнă пекех пулчĕ. Ты влил отраду в мое сердце. Юрк. Ăшăмра пĕр пĕрчĕ çу юлмарĕ-тĕр. Я совсем истосковался, высох от горя. ЧП. Çак тăвансем аса килсессĕн, ирĕлмĕ-шин чĕренĕн çăвĕсем (не растает ли жир сердца, т. е. не буду ли я томиться тоской). Альш. † Йĕрсе, хуйхăрса ан тăрăр, хуйхăран чĕресенче çу пулмĕ. Собр. † Ушкăн пыран кайăк-хур, çуначисем вĕçĕнчен çу юхат. N. Пирĕн чĕре çумĕнче пĕр чĕрĕк те çу çук-тăр. || Скоромное. В. Олг. Эс паян çу çиетĕн-и? Ешь ли ты сегодня скоромное. (То же у КС). Тораево. Çула çупа пурăнать, хĕлле типĕ. (Какая-то загадка).
(с’у), мыть. Ядр. † Хура-курак тăриччен хуран çуса çаксассăн, пирн атине эс юрăн. N. Пите çăл вăлашки çинче çурăм. Я умылся над колодой у колодца. Орау. Алла юрпа çурăм. Я руки вымыл снегом. Ib. Çума карĕç! Cunnos lavatum profectae sunt. (De mulieribus dictum est, quae lavandi causa ad flumen descenderant). Якейк. Кăмакаран каларсан, çип çума каяççĕ. Ib. Эп ăна çума кайма чĕнтĕм. Ib. Мĕн час эсĕр çип çуса килтĕр-ке? Янтик. Ку хурине (черные пятна) çуса ярас Ib. Çак тĕл-тĕл хурисене çуса ярас. Эти пятна надо смыть. Тораево. Çуса та яримăп, шăлса та яримăп. (Какая-то загадка). N. Чăнах та эсĕ кунĕпех çуман питĕпе (неумытым) çӳресшĕн-и? N. Ĕнтĕ виçĕ уйăх ырăн (= ырран) пит çуса та корман, икĕ уйăх çут-çанталăка тохса çӳремен. || В перен. смысле. N. Кĕпӳ арки вараланнă, çуса ярсам. Альш. † Ман çылăха кам çăвĕ? Кам тупакан çав çăвĕ. (Хĕр йĕрри). || Умываться. О сохр. здор. Куçĕ пăсăлнă çыннăн ытти çынсем çăвакан пит çумаллинчен (из умывальника) çума юрамасть. || О слезах. N. † Эх мăнтарăн самани, мĕшĕн куççулĕпе пите çумалла пулчĕ-ши! || Подмазать, дать взятку. N. Эпĕ ăна çурăм (устроил дело).
рвань. N. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăнниччен ытла илеме ярать. Шел. II. 60. Ачисен çийĕсем çĕтĕк-çатăк. N. Часрах, хыпаланса, çĕтĕк-çатăк сăхман тăхăнтăм та, тула тухса карăм, Чураль-к. Çĕтĕк-çатăк тумтирпе, крымский ĕçлĕкпе, московский пиççипе. (Загадка). || Оборванец. Беседа. Ĕçекен çын çĕтĕк-çатăк тăрса юлать (превращается в оборванца). || Оборванный, рваный, драный. В. Олг. † Çĕтĕк-çатăк тимĕрççи сиксе çапат тимĕрне.
(тыры̆), хлеб в поле. N. Çĕр ĕçлесе тырă тума. Виçĕ пус. ЗЗ. Ун пек курăксем начарланнă çĕре çĕнетсе тырă аван пулакан тăваççĕ. N. Тырă сахал акаççĕ вăл енче. Тырăран (в отношении хлеба) аптăрасах каймаççĕ. Орау. Тырсам вырса пĕтерсен (после жнитва). Юрк. Тырăçем кăтăрса (отлично) пулнăччĕ. Тăв. 46. Вĕсен тыррисем те çук. N. Тырă татса пулмас. Не всегда бывает хороший урожай. N. Хăш чухне тырă татса пулмас. Якейк. Ĕлĕк тырă вырса Хорашаш праçнĕк (8 сентября) иртсен тин пĕтернĕ. Пĕр арăм Хорашаш праçнĕкĕнче çапла йорланă: „Виç ана тырра вырмашкăн, ача-пăчая хăвартăм, хамăр ĕçкĕре çӳретпĕр“. Он чохне çу та, кĕр те пит йĕпе полнă. Çăмăр нумай çунипа вырнă тырăсене кĕрконне шăн çинче торттарнă. Çораки тума Якори тĕлĕнче (2З апреля по ст. ст.) тохнă, çĕртме тума Петровски (29-го июня ст. ст.) тĕлĕнче тохнă, ыраш аки çине первайхи спас иртсен тохнă. Сборн. по мед. Ачалă арăмсем, мĕскĕнсем, тырă çинче (во время страды) ачисемпе нумай асап курса пĕтетчĕç. N. Тырă сутма иртет-и, иртмест-и? N. Петĕр тырă пĕтсен (по окончании страды) кайрĕ. N. Тырăсам лайăх пулчĕç. N. Тата тырă хамăрăн çĕнĕ тыр(р)а çитри çиме? Хватило ли у нас до нового хлеба? N. Тырă вырма пĕр тенкĕ полчĕ (жиитво стоило 1 рубль). N. Тырăсем мĕн хакра çӳреççĕ? Каковы цены на хлеб? N. Тырă акнă йолашки З8 пăт тохрĕ. После сева осталось З8 пулов. Изамб. Т. Тырă пĕрчилĕ улăм. Ib. Эпĕ хăранипе тырă тăрăх тартăм (убежал по хлебу, по загону). Ib. Тырă пит лайăх пулнă, тет. Ыраш пуссинче лашан пĕкки курăнми ыраш вăйлă пулнă, тет. Альш. Этемре Пукрава укçа нумай ĕнтĕ: тырă сутти укçи, хăяр сутти укçи. N. Çак ялсен кăçал тырă пĕрттех те çук (прямо совсем нет). N. Тырă патне çитрĕмĕр. Ере эрнерен кайса похах троппор (= пăхах тăратпăр). Чхĕйп. Каçхи сылăм ӳкмесен, тырă тĕшши выçă пулат. Юрк. „Тырă вырнă вăхăтра пулат: ывçă, кĕлте, тĕм, карта, çĕмел, сурат, майра-пуçĕ, йăран, ана, ака варри, утрат, пăрусна, ана палли, хăмăл“. || Хлебное зерно, жито. Вишн. 75. Тырра йĕпетсе ăшă çĕре хураççĕ те, вĕсене шӳтерсе шăттараççĕ; вара çавăнтан салат тăваççĕ. N. Ака тырри исе акаймарăм. Не сумел посеять яровых хлебов. N. Тырă акма кайнă чух, çул çинче тырă пĕрчĕкĕ выртнине курсан, тырă аван пулать, теççĕ. Ib. Çула, уя тырă кăлармасăр, кил-хушши е урам шăлсан, теллей пулмаст, тырă пулмаст, тетчĕç. Ib. Уя тырă кăларнă чух çул çинче ырă мар çынна е кушака, йăтта курсан, телей мар, теççĕ (тĕшмĕш). N. Тырринчен улăмĕ хаклă. (Загадка: соты и мед). ЧС. Çынсем çуннă тырăсене пуçтарса сăвăраççĕ. Регули 108. Эп онтан ут илтĕм, тырăпа çӳресшĕн (чтобы возить хлеб). || Полевые работы (хлебопашество). Альш. Тырра вĕсем ялĕ-ялĕпе пĕрле ĕçленĕ.
неизв. сл. в загадке. Алик. Тикĕр, тикĕр, тикĕртен, тикĕртен алăк тимĕртен. (Загадка; отгадки нет).
(тискэр, т’иск’эр), дикий, хищный. Пшкрт. Тискер çын. N. Тискер чуллă, этем çӳрейми вырăнта. || Мрачный (-но). N. Вăл кӳл пит тарăн, хура, тискер выртать. || Неприветливый, неопрятный, противный. Хорачка. Тискер çын — хытă халаплă (коштан). N. Пăхма та тискер. || Безобразный. Альш. Çуртсем вăл касра никамăн та начарах мар, тискер мар. || Страшный, ужасный. Полтава 62. Тискер вилĕм вăхăтсăр ыталаса илнĕ чух. Каша. † Тантăшсене курман кун, çавă пулĕ тискер кун. Изамб. Т. Эп çĕрле тискер япала (страшную вещь) куртăм. N. Тискер вăрçă (ужасная война). || Неприятный. N. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, тискер киле хĕр патăр (в неприятный дом)! || Опасный. N. Тискер вырăнсене, лачакасене, шăтăксене иле-иле кайнă. N. Тискер çумăр, пăр çапса каймасан, тырри кăçал лайăх пулать. Н. Шинкусы. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çумăрсенчен хăратпăр мар-и. || Ужасно, страшно. Сборн. по мед. Унта вăл чир тискертерипе тискер (прямо ужасно) çӳрет. Полтава 72. Вичкĕн пуртă ыран ир тискер ӳкĕ пуç çине. || Дико. Букв. 1904. Пӳртре пĕччен ларма тискер пек туйăнчĕ. Ашшĕ-амăшне. Çав вăхăтра Кĕркури, куçĕсене уçса ярса, йĕри-тавра тискер кăна (дико?) çавăрăнса пăхнă (оглянудся вокруг). || В см. им. существ. Нюш-к. Пĕр уратак çинче хĕрĕх тискер ларать? (Загадка, отгадка которой неизв.).
токмак (тукмак, токмак), колотушка. Янш.-Норв. Лапка айĕнче йĕпе тукмак. (Загадка: реnis). Ст. Чек. Алли тукмак пек шыçса кайнă. Ск. и пред. чув. 8. Симĕс тукмак аллинче. В. Олг. Атьăр тоя, атьăр тоя ватти-яшшипе, атьăр, арăмсам, ачи порĕ ачине илĕр, ачи çокĕ токмак илĕр. N. Йĕкĕрешсем тукмак пак ӳсеççĕ, тет Кулине. Пазух. Раккассисем туй халăхĕ — пăрахăç сăвай тукмакĕ. Якейк. 1) Вот токмакки, колотушка для забивания клина или топора; 2) чăмăр тôкмак — пир токмакки, тата кĕпесене, типсен, çапмалли токмак. VS. Юрк. Хĕрлĕ хĕвелпе типĕтĕпĕр, çăка тукмакĕпе çапăпăр (платок). || Валек для белья. Якейк. Кĕпе çума карăм та, хорăн токмак çорăлчĕ, хорăн кĕвенте хуçăлчĕ. СПВВ. МС. Тукмак — кĕпесем çапмалли, вутă çурмалли; тукмак — кашкăр: кашкăр тесен, кашăк пек çăмăлланать, теççĕ, тукмак тесен, тукмак пек йăвăрланать, теççĕ. || Язык колокола. КС. Чан токмакĕ, язык колокола. Т. II. Загадки. Чан токмакки, язык? || Гири у часов. Шибач. Часси токмакĕ, гирька. || Палка, которой бьют в барабан. Сорм-Вар. † Мучи кăркки шур кăркка, çапрăмăр та пăрахрăмăр, параппан тукмак турăмăр. || Нагайка. Бел. Гора. Ача кăмăлне килмесен’ вуниккĕпе явнă тукмакпа çурăм çинче вылятĕ (невесте). || Бедро, ляжка (птиц). Ау 188°. Автанăнне тукмакне касса илтĕм те, çисе ятăм. Орау. Чăх тукмакки. Ib. Чăххăн е алтанăн урисене, ашлă пулсан: ачана тукмакне парас, теççĕ. Сунт. Ĕлĕк чух унпала иксĕмĕр ĕçкĕ ĕçсе, алтан тукмакки çисе, итес уйăрса тавлашса пĕтнĕ. Сред. Юм. Алтан токмакки, верхняя часть ноги петуха. Бел. Гора. Астăвăр-ха йыснана, хур тукмакне сĕтĕрет. КС. Тукмак-пĕçернĕ кайăк пĕççине калаççĕ (ачана тукмакне парас, тиççĕ). N. Асатте пусрĕ ват лаша, мана пачĕ тукмакне. || Волк. Орау. Тукмак тесе кашкăра, йăвăрланса выльăха ан тытайтăр тесе, калаççĕ. Тогаево. Ялта токмаксем хăш çынăнне тыйха тытнă, хăшшăнне пру, хăшшăнне ĕне тытнă. N. Сорăх ывханĕ (= ылханĕ) токмака çитмест. (Послов.). Орбаш. Тукмак-кашкăр. || Тупой (о человеке). Юрк. Арăмĕ ухмах пулинччĕ, ачи тукмак пулинччĕ. N. Тиечукĕ те, тукмакĕ, пупăн ĕçне пĕлсессĕн, хăранипе хурланса вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен. || Прозвище человека. Ск. и пред. чув. 34. Акă сирсе халăха вĕçсе ухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. || Яз. имя мужч. Именд.
загадка. В Пшкрт: топмалли йомак.
загадка. К.-Кушки.
ива. Чуральк. Кайăк каять кушланса, хăви юлать хурланса. N. Хăва, верба. Собр. Хăваран пулăшши пулмĕ, теççĕ. (Посдовица). || Тальник. Рак. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳллĕ ту, çӳллĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка). ГФФ. † Олăх тăрăх тил йортать, хăва тĕми çывхарать. По лугам рысит лиса, скоро уж конец таловым кустам. || Куст. М. Етмен. Хăва, куст (то же и в других говорах б. Курмышск. у.) Ст. Шаймурз. Хуран-хуран курнакан хура хурлăханăн хăвисем. N. Шаннă хăвара кайăк çук теççĕ.
корите (-риыд'э), корыто. Тораево. Курите арпинчен çамçа, арпийĕ куритинчен хытă. (Загадка: куритийĕ — çăпата, арпийĕ — калăп). Ib. Куритинчен вутти хытă. (çăпата калăпĕ). СПВВ. ГЕ. Курите- пыл юхтаракан савăт; тата лашасене пăтратса параканнине курите теççĕ. СПВВ. ЕХ. Курите — пыл юхтаракан савăт. N. Куритинчен ути хытă. (Калăп). Paas. Курите — продолговатое (стирное) корыто.
описка, вм. кĕвенте? Ст. Шаймурз. Чӳречерен йĕс кĕнтепе чышаççĕ, — туп! — Вăл (та) пулĕн (чит. пулин) чӳречерен уйăх çути ӳкни. (Загадка).
загадка. Сред. Юм. Собр. Кĕске йăмахсем, загадки.
крымски, кримиски, крымский. Якейк. Крымск калпака шап-шор пытяк тирĕнчен тăваççĕ. Байгул. † Крымски калпак йыснам пур, алла тытса каям-ши, пуçа тăхăнса каям-ши? Г. А. Отрыв. Крымиски сурăхĕсене, такисене ушкăньпех пасара сутма илсе тухатьчĕç, килетчĕç. Чураль-к. Ертишки уртмахпа, крымски ĕçлĕкпе. (Загадка). Абыэ. † Ыр çын тăхăнать сар кĕрĕк, крымски хăнтăр тытмасăр, ĕçлетсе сая ярас çук.
междометне топота. Собр. Тĕпелте тĕпĕрчĕк, алăк панче алтăрчăк. (Кăвас хуни.– Çӳп тăкни). В передней части избы топотня, а около двери стукотня. (Загадка: 1) мешение теста, 1) выкидывание сора).
подр. стуку. А.-п. й. 89. Пĕрене виçнĕ пек пулса, пуртипеле шак! шаккать. Орау. Хура туйипе хăй уммĕнчи шалчана шак шаккать. Юç. такăнт. З9. Кĕркури пуçĕпе урайне шак! тутарать (ударяется). Сред. Юм. Чолпа чола çапсан, шак тăвать. С. Айб. Атте мана пуçран шĕшлĕпе шак тутарчĕ (стукнул). А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать — тепĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те — теприне касса ярать. НАК. Ачасем çиме килĕр, çиме килĕр! тесе кашăкĕпе чашки хĕррине шак-шак тутарать. А.-п. й. 42. Ула-такка тилле хапха çумне лартрĕ, хăй, хапха тăррине ларса, шаккама тытăнчĕ. Шак-шак! тутарать, шак-шак! тутарать. N. Шак-шак шаккать. СТИК. Шăннă çын шăлне шаккат (или: шак, шак, шак тутарат). Кан. Сӳнме пуçланă чĕлĕмĕпе урапа кăшăлне шак-шак-шак! шаккаса илчĕ. Выçăхакансем 27. Сысна ашне туртар-ха,— терĕ хĕрарăм, кашăкпа чашăк хĕрринчен шак шакканине илтех кайрам. Янгильд. Тукмак çавăрнчĕ те, шăла шак-шак-шак шаккаса кăтартрĕ. Буин. Хура вăрман хыçĕнче шак-шак вутă касаççĕ, çакă ялăн хĕрĕсем пĕремĕк çисе ӳсеççĕ. Актай. Автан çине пĕр йĕкел шак ӳкрĕ, тет. Бес. чув. 15. Çав вăхăтра пĕр çын ăрам енчен чӳречене шак шаккарĕ те: Микулай тете, пухăва! тесе кăшкăрса ячĕ. Синерь. Шак-шак шакăлти мине шак-шак, туп-туп тупарти (тупарти?) мине туп-туп. (Сăра юхни). Коракыш. Шак-шак юман, шак юман, шак юманта шак турат, шак туратра шак йĕкел. (Куршанкă). Янбулат. Шак, шак моклашка дерев опух тепер пошолă мăкăльт тора (торог?). (Загадка. Çона çолăнни). || Подр. оцепенению, отвердению. Баран. 58. Хăранипе шак хытса кайнă (они). N. Тĕлĕнсе шак хытса кайнă (изумился). О земл. Ун пек çĕр çумăр хыççăн шак хытса ларать. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса чул пек пулать. Ib. 128. Вĕçĕ (языка) шăллă-шăллă шак хытă. || Совсем, совершенно. Тюрл. Шак типсе карĕ. Кан. Каçхине çывăрма выртаççĕ те, ирхине шак тусан пулса тăраççĕ (на утро встают, после сна, все в пыли). || Исключительно. Собр. Хĕветле салам янă, тет, янă тет, шак шерепе янă, тет, янă, тет; çемен салам янă, тет, янă, тет, шак канфет янă, тет, янă, тет. || Сплошь. Букв. Ани пулчĕ çула тăрăх, шак та тулă акрăмăр. ЧП. Шак та тулă авăрать. Байгул. Сăрт хĕрĕнче тумкати шак та сарă тулă явăнайрать. Сред. Юм. Шак сиккипе кайрĕ ô, корăнми пôличчен çапах. Пока из виду не пропал, он все вскачь несся (на лошади). N. Утмăл та çухрăм сĕм вăрман, шак уттипе тухрамăр. Тюрл. Çак Тĕрлемес вăрманĕнчен тухнă чух, шак чуптарса килтĕмĕр, утмăл çухрăм вăрманне шак уттарса килтĕмĕр, çитмĕл çухрăм вăрманне шак сиктерсе килтĕмĕр. (Хĕр йĕрри). || Всегда, постоянно. Сред. Юм. Шак та çапла хытланать. Всегда так делает. СПВВ. Шак та çапла. Все так, всегда так. Тюрл. Шак волтса итать (= ыйтать). Постоянно хочет узнать тихонько. || Встреч. в заумных песнях. Кĕвĕсем. Шак та çук, шак та çук, шак та çук та пире çук. Байгул. Шак, шак, шак каюк, шак каюк та пире йӳк. Ib. Шак-шак кайăк, шак кайăкран пире йӳк, чалма-чалма чалтирек, калик (калих?) салам пĕр салам. Юрк. Шак-шак, шак кайăк, шак кайăкне пире пар. Ала 104°. Шак-шак, шакка-иикки, Чорикасси Макаркки, вортты-вортты — ворворихха — Тяма-лохха — Ляплахха.
(шал+аш) внутренность, внутренняя сторона. Срв. тулаш, малаш. Ашай. И, милай Аттай яль; тулашĕпе тул акнă, шалашĕпе сар ача. Г. А. Отрыв. Тулашĕ нимĕр, шалашĕ тимĕр. (Çĕмĕрт çырли). Актай. Тулаш нимĕр, шалаш тимĕр. (Загадка). Собр. Тулашĕ хĕрлĕ, шалашĕ шурă. (Хăла çырли). ПТТ. Çăпатасене хапха шалашне хураттăм.
назв. рыбы, налим. Абыз., ЩС., Сареево, Карамыш., Кр.-Чет., Якейк., Вомбу-к., Антоновка (Стерл). || Головастик. Сред. Юм. Шампа или котан пôлă, пĕчик çырмасенче пôлакан вĕтĕ чăмăр пôлă. || Переносно — брюхо. Йӳç. такăнт. 62. Уç теççĕ, атту шампуна çурап. В Брюхан, обжора. СПВВ. ФИ. Пысăк хырăмлă çынна шампа теççĕ. СПВВ. ФИ. Шампа тесе пит выçă, тăрана пĕлмен çынна калаççĕ (= жадный человек). СПВВ. ФИ. Çисе-ĕçсе тăрана пĕлмен çынна шампа теççĕ. Орау. Çак шампа упа кĕрсенех качака путеккисене иккĕшне тытрĕ-çирĕ, тет. N. Типпине шампи çийĕ. (Загадка: сала-кайăк кантăр вăрри çини). Сред. Юм. Пĕчик ачасем пăртак ӳтленсен, ачашласа шампа теççĕ. || Прозвище. N. Шампа Петĕр. (Такое прозвище получил за толстое брюхо). КС. Шампа Петĕрĕ (толстый). || Хвастун, пустомеля.
назв. города Чебоксары. Якейк. ЙФН. Шапашкарта тăвар хаклă. Тиньгеши. Шапашкар хуçи — сарă хуçа, ӳлен выртса астарат. (Загадка: орех).
подр. треску. Шел. 126. Харăк-харăксем шарт-шарт! ванаççĕ, кĕленче пекех пăр саланаççĕ. С треском ломается сушняк и, как стекло, рассыпается в прах. Çутт. 17. Шарт-шарт! туса вут çунĕ, арăм кулаç пĕçерĕ. Будет с сильным треском гореть огонь, и жена будет печь белый хлеб. || Подр. удару хвостом, кнутом, прутом. Сунт. Хӳрисемпе шарт-шарт тукаларĕ те, тапратрĕ курăк çиме. Лошадь похлестала хвостом и принялась есть траву. Сенг. Унтан мана: ан ӳк, терĕ те, лашана пушăпа шарт! тутарчĕ. А.-п. й. 111. Юрланă май хăй кĕсрине пушшипе шарт! çапать. Ib. 113. Шарт! тутарать Кĕркури кĕсрине тепĕр хут. Шорк. Пĕчик кĕске пушăпа шарт та шарт çапать. Çутт. 71. Тилкепе вĕçĕпе кĕсрене шарт! тутарчĕ. Эльбарус. Ак сире çавăншăн, терĕ те, шĕшкĕ холли хуçса илчĕ те. Хĕре шарт анчах тутарса çапрĕ. Альш. Шарт тутарат та ашшĕне тыттарат, тет. Теприне амăшне тыттарат, тет. || Подр. удару грома. Малт. шк. вĕр. фиç. 113. Пĕр вĕçĕмсĕр шарт та шарт çапса, йĕри-тавра саланса кайса, хăлтăртаттарса тăрса, пĕтĕм сывлăша хумхатса ярать те, унтан каллах вăхăтлăха лăпланать. || Подр. внезапному испугу. Якейк. Мăнаçи (гром) çаппăр те, шартах сикрĕм. Б. Хирлепы. Йытти: хăр-хам! тере, тет, çынни шартах сикрĕ, тет. Сред. Юм. Эсĕ пит тарук çохăрса ятăн та, эпĕ шартах сикрĕм. Орау. Темскер эпĕ хăраса шартах сикекен пултăм (напр., при стуке внезапном и пр). ТХКА. 20. Пыйтă сăмахне илтсен, шăрка шартах сикрĕ. Чем люди живы. Симун шартах сикнĕ. Юрк. Карчăк хăраса шартах сикет. Истор. Адашев Крыма çитсе вăрçа пуçласан, тутарсем, пĕтетпĕр тесе, шартах сикнĕ. Разск. Пурин хутаççинчен те кĕмĕлсем сике-сике тухнине курсан, Яккăв шартах сикнĕ. Орау. Лаша сывмарланчĕ те, шартах сикрĕмĕр лаша вилесрен. Сред. Юм. Шарт сиктер. Сунт. Шартах сикет ун чĕри, хăйне темĕн пулнă пек, у него так и ёкнуло сердце, как будто с ним случилось что-то необыкновенное. N. Шартах сиксе вăран. N. Çывăрна çĕртен шарт сиксе вăран. Ачач. 14. Сасартăк шарт-шарт сиксе вăрана-вăрана каять. || Подр. неожиданному удивлению. Юрк. Пăхасăн, аллине кĕлĕ кĕнеки вырăнне хай шӳтсем кĕнеки çакланнине курсан, хăй те шарт тĕлĕнет. Ib. Вĕсем те вара шарт! тĕлĕнчĕçĕ. Ку кĕнекене ăçтан илтĕн, шартах хамăр чĕлхепе çырнă, теççĕ. Ib. Хайхисем, ку çак сăмаха тĕрĕс каласа парасса кĕтменскерсем, кулас вырăнне шарт тĕлĕнеççĕ. БАБ. Пирĕн ялти çынсем, çав тĕрлĕ асап курнине курсан, шарт тĕлĕнсе кайрĕçĕ, тет. N. Унтан пурте шарт тĕлĕнетчĕçĕ. || Подр. резкому удару в ладоши, удару ладонью по бедру, крыльями. С. Устье. Кайран çав охотник кулянса икĕ аллине шарт çапса тăрса пăхса юлчĕ, тет. N. Тĕлĕнсе аллисене шарт! çапаççĕ. Пазух. 91. Ай-хай-ах та, кинçем, ай, Наçтук пур, парниех те сарни çитмесен, çӳпçи тавра виççĕ çаврăнать, икĕ пĕççисене шарт çапать. Букв. 1886. Аттесем пĕççисене шарт çапрĕç. Ст. Айб. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх кускалать, шулап хĕрне çитсессĕн, икĕ-çунатне шарт çапать. Пазух. 91. Кăвикех те кăвик кăвакарчăн шулапах та тăрăх кускалать. Шулапах та вĕçне, ай, çитсессĕн, икĕ çунаттине шарт çапать. N. Кулик-кулик кăвакарчăн, шуçлăх тăрăх кускалать, шуçлăх тĕлне çитсессĕн ик çонатне шарт çапать. N. Пĕççине шарт та шарт çапрĕ. Сред. Юм. Çавăн чол полатна, старав çынна лаша тапса вĕлернĕ тенине илтрĕм те тĕлĕнсе вĕççĕ шарт çапа тăран вит. Цив. Пĕчĕккисене хĕвеле сăхманпа чăркаса лартнă, хăйсен аллисене шарт-шарт çупаççĕ. Янш.-Норв. Шарт-шарт çупмашкĕн Чĕмпĕр алси пирте çук. Абыз. Çынсем манран юр ыйтаççĕ, манăн та юрă арчара, арча ушши арăмра! Арăм кайнă улаха, шарт çупать те сĕм ярать, йăлтăр-р-р курнан пир тăвать! Собр. Шарт! çупать те сĕм ярать (арăм), çиппи пулать ут хĕлĕх пек. || Подр. пощечине. Орау. Шарт тутарам (пощечина). Ib. Питĕнчен шарт! тутарчĕ (рукою или книгой). Шорк. Çав çын, ниме юрăхсăрскер, урама тухсассăн кама кирлĕ ăна шарт та шарт çопатчĕ. || А.-п. й. 30. Шарт! шарт! тутарса çапаççĕ (качакасем), кашни çапмассерен мăйракисенчен хĕлхем сирпĕнет. || Подр. щелканию зубами. Ачач. 69. Шăлсем шарт-шарт-шарт шартлатаççĕ (зуб на зуб не попадает). Баран. 41. Шăлне шарт-шарт шаккать (волк). || Подр. ломанию кости, дерева. Сред. Юм. Ори шартах турĕ, теççĕ, (Так говорят, когда преламывается кость голени). Ib. Пысăк патакпа та çапмарăм: ори шартах хуçăлнă. N. Шарт — перелом нетолстой вещи. Якейк. Торта шарт хуçăлса карĕ. Изамб. Т. Патак шарт! туса хуçăлат. || Ск. и пред. чув. 108. Ванать, шăтать чул тăпри, шарт та шартах çурăлса. N. Шартах (сломал так, что предмет раскололся вдоль — чĕрпекленсе). || Подр. удару волн. Шорк. Хом çыран çомне шарт пырса çапăнать. || Подр. закрыванию. Утăм. Алăка шарт! хупрĕ. Капк. Сасартăк капкăнăм шарт! туса хупăнчĕ. || Буин. Эпĕ тараккан çине пусрăм та, вăл шарт турĕ. N. Пĕр хĕрарăм кĕпесем çапать, шарт-шарт-шарт тутарать. Кан. Чăнах та урт мусăк каласа пырать: шарт! шарт! тăвать. Сала З65. Упăте тилле тытат та хӳринчен, юпа çумне шарт тутарса, çĕклесе çапать. || N. Шарт! — звук пистона. || Подр. чирканью спичкой о стену. || Абыз. Шарт-шарт çиппи, сентел çиппи шартлатать. Рак. Урлă шарт, пирлĕ шарт, каспичне (так!) тимĕр шарт. (Загадка. Чӳрече хушахи). || Очень, весьма, совсем, сильно. Альш. Хĕрсем сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Пазух. 10. Леш айккине юр çунă та, леш айккине юр çунă, и юр çунă, ку аяккине мĕн пулнă. Хĕрсем сире мĕн пулнă та, хĕрсем сире мĕн пулнă, и мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Янтик. Б. Кĕçĕр хĕрсене мĕн пулнă, шăлĕсене шарт çыртнă. Синьял. Тантăш, сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Альш. Патшасем, сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. N. Шарт вилмелли çĕрте мар. (Из письма с фронта). СТИК. Шарт тухаймасăр пĕтет вара. Ну уж не может скоро выйти. Алших. Шăнкăр уяр, шарт сивĕ, Хусан хули янăрат. N. Ялта ырă çын нуммай тесе, шарт тăванăра юта ан кăларăр. || Как раз. Демидов. Пăхаççĕ, тет, чăнахах уха вĕçĕ çерçие шарт куç шăрçинченех ленкнĕ, тет.
подр. свисту (о протяжном свисте). Якейк. Ши! шăпчăк, ши! шăпчăк, шăпчăк йорри арчара. Коракыш. Ши! шăнкăрч, ши! шăнкăрч, шăнкăрч чĕппи чĕкеçре. СТИК. Тула тухат та ши! шăхăрат. (Выражает пронзительность, чистоту свиста). Коракыш. Арăмĕ тула тухнă та ши! шăхăрнă. Шорк. Ши-и! шăхăрать те, таçта çитех илтĕнет. Панклеи. Ши-и шăхăртать. Сред. Юм. Ши-и! шăхăрчĕ. (Отсюда: шилаттарчĕ. КС.). Сред. Юм. Холара полицейскисем ши-и! шăхăртаççĕ. || Подр. росту растения. Трхбл. Ши-ши — подр. слово; употр., когда говорят о траве и вообще о растениях, которые пошли в рост тонко. Ib. Ши карăм, пи карăм (вар. ви карăм), çӳле карăм, маття турăм. (Загадка о хмеле на тычине). Т. II. Загадки. Ши кайрĕ, пи кайрĕ, çӳле кайрĕ, çăмарта турĕ. (Хăмла). Ст. Чек. Ши кайăп, пи кайăп, çуле кайăп, çăмарта тăвăп. (Хăмла). Собр. Ши каять, пи каять, çӳле каять, çăмарта тăвать. (Хăмла). И. С. Степ. Ши кăйнă. N. Вирĕ çом айĕнче ши (тонкий) юлат = вирĕ çум айĕнче çинçелсе юлат. СТИК. Ку хăвана пĕлтĕр кăна лартнăччĕ, епле ши кайнă. (Выражает впечатление при виде тонкого длинного растения).
неизв. сл., обозначающее образ действия от шик. Собр. Шиккĕн-шиккĕн шикинет (может быть, шикленет?), шĕшкĕ кутне пĕшкĕнет. (Загадка. Мулкач пăхĕ).
щель, отверстие, дыра; нора, берлога. Капк. Алăка питĕрнĕ. Ăçтан кĕме пултарĕ-ха? — Шăтакран.— Мăн чĕрчун кĕмелĕх шăтăк пулсассăн, пирĕн хваттер сивĕ пулĕччĕ. Сивĕ мар-çке! А.-п. й. 68. Кĕлет алăк айĕнчи кушак шăтăкĕнчен шăвăнса кĕчĕ, тет те, шалалла, çăвăх ырçи ăшне кĕрсе ларчĕ, тет. N. Ман кутăм çап-çутă. (Кĕмĕл шăтăкĕ). N. Кăмака шăтăкĕ, печурка. Орау. Манăн халь те пыр шăтăкĕ тулчĕ ĕнтĕ, урăх анмасть. Мне уж в глотку не лезет. N. Çанă шăтăкĕ, пройма. N. Вал шăтăкĕ, вĕрен шăтăкĕсем, вĕт кĕрпе шăтăкĕ, кĕрпе сăмсипе хывăх шăтăкĕ, кĕрпе çăнăхĕ шăтăкĕ, кĕрпе шăтăкĕсем, çил шăтăкĕ, çу ямалли шăтăк, вăта çĕрти чул шăтăкĕ, хывăх шăтăк, шултăра кĕрпе шăтăк — кашта шăтăкĕ, шăрт шăтăкĕ. Якейк. Çĕлен шăтăка çимен конче кĕрет. Оп. ис. ч. 1. Ку шăтăк çĕлен пурăнаканскерех-ха. Это, смотри, змеиная нора. А.-п. й. 61. Çĕлен-калтасем, ниçта кайса кĕреймесĕр, ăçта шăтăк пур, çавăнта кĕре-кĕре пытанаççĕ. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. Ib. 19. Ула йытă малтанах хăйĕн çĕвĕ тусне упа шăтăкĕ патне ертсе кайрĕ. Лап-к. Çитсен кашкăр шăтăк турĕ, тет, сат картине. А.-п. й. 34. Аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. Пăхаççĕ: сăвăр шăтăкĕ. Пуçлаççĕ хайхисем чавалама çак шăтăка. 93 çул 80. Ăна хăма çине хунă, пуçне мăй таран шăтăк ăшне чикнĕ. Могонин. Çырмасене, шывсене, шăтăксене, тăвайккисене усал илнĕ. N. Витĕр-витĕр темиçе шатăк пулса пĕтрĕ. Янтик. Шăтăк аяла аннăçеммĕн тăвăрланать, çӳлелле ухнăçеммĕн (= улăхнă çемĕн) аслăланать. П.-Пинерь. Шухăшламасăр: тарăн шăтăка тухăп, тесе, ан сик. Н. Лебеж. Шалçине лартрăм, шăтăкне туртса илтĕм. (Загадка). N. Çӳлте те шăтăк, тĕпĕнче те шăтăк, варринче вут. (Сăмавар). Орау. Ку шăтăка тултарса тӳрлетĕр. Заровняйте яму. Ib. 37. Пырать пĕр хăмăр тилĕ йăпăртатса вăрманпа. Ун çулĕ çине сунарçă шăтăк алтса хунă пулнă. А.-п. и. 77. Пĕр йăвăç тĕмĕ айне пысăк шăтăк алтрĕ те, арчана тĕртсе йăвантарса ячĕ. Выкопал яму под одним деревом и скатил в нее сундук с нуждой. Орау. Нушникĕн шăтăкĕ питĕрĕннĕ те, çӳлтен юхса анакан шыв аялти хутри хăваттирсене тухса пĕтĕмпе шыва янă. || Могила. ТХКА 73. Анне мана: ачам, эпĕ вилеп, ман шăтăк çинчи тăпрана пырса тӳрлет вара эсĕ, тет. КВИ. Вилнисене пуçтарчĕç. Шăтăк чавма тытăнчĕç. В. Олг. Шăтăк алтма каятăп. ЧС. Çутăлсан вара хăшне шăтăк алтма ячĕç, хăшĕ тупăк тума тытăнчĕç. || „Преисподняя“. Кан. Шăтăк тĕпне анса каях хăвăн кавалериюпа. В. Олг. Таста шăтăкра порăнат вăл. N. Укçасăр манăн çта шăтăка каяс-и? Ск. и пред. чув. 46. Ăçта шăтăка тарчĕ Микита. Юрк. Пĕчĕкçĕ кăна пуркăм пурччĕ, илсе кĕрсен акă çакăнта хурсаттăм, таçта шăтăка çухалчĕ. || N. Малти шăтăк. || Ямочки при игре в шар. СТИК. || СТИК. Ку укçа шăтăксене саплама та сахал, эсĕ пуйрăн тесе тăратăн. Шăтăка саплас тени парăма тӳлес тени пулать. || Дырявый. Каша. Шăтăк-шăтăк шăналăк, шăна кĕмин — лайăхчĕ. ЧП. Шăтăк кимĕ килет. Юрк. Çĕнĕ сăмавара шăтăк сăмавар тетĕн, ак кунтан тултар. Ск. и пред. чув. 77. Каларĕ вăл еррипе карчăк енне çаврăнса: çамки шăтăк — хупăнмĕ, чĕри татăк — сыпăнмĕ. || Переносно — с изъяном, глуповат. N. Он тăрри шăтăк. Капк. Шăтăк тӳпеллисем пирĕн ĕмĕре çитеççĕ-ха. N. Унăн хăлхи шăтăк (глуховат). Ала 30. Çакă ял çулĕ шăтăклă, çул шăтăкне пĕлмерĕмĕр, хĕрĕ шăтăкне пĕлтĕмĕр. || Кружева. Начерт. 203., Шибач., Икково. КС. Шăтăк илтĕм. См. шăтăкла.
(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.
(арбукл’и?), i. q. арпалăх. Торай. Хĕле мăнтăрланать, çула начарланать. (Арпукли). Зимою жиреет, летом худеет. (Загадка: мякинница). Ib. † Икĕ хĕр пухха кайнă, тет; каяла таврăнăçла арпуклине кĕнĕ, тет. Первай арпа çинă, тет, каран (scr. каран) пренĕк çинă, тет. Пĕр хĕр-арăм курнă, тет, хăраса сăкă-сăкнă (т. е. сăх-сăхнă), тет. Тим.-к. † Тĕклĕ-тура (чит. тĕклĕ ура?) тăмана арпуклинче чăх сыхлать; чăххи чее, тыттармасть. Мохноногая (?) сова подкарауливает в мякиннице кур; но куры хитры, и не дают себя поймать. То же слово в Зап. ВНО.
(арбӳк’л’и), i. q. арпалăх. Актай. Хĕлле тутă, çулла выçă. Зимою сыто, летом голодно. (Загадка: арпӳкли, мякиннипа). То же слово в Зап. ВНО.
(арбы̆кл’и, Пшкрт. арβы̆кл’и), i. q. арпукли. С. Юваново, Собр., Яргейк., Хорачка. Собр. Арпăклинче кĕмĕл шăрçа. В мякиннице серебряная бусинка. (Загадка) Ч. П. Тĕклĕ ура тăмани арпăклинче чĕп сыхлать. Мохноногая сова подкаркуливает в мякиннице цыплят.
v. ign., неизв. слово. Тим.-к. (Алик. вол. Ядр. у.). Артакан капан айăнче утă туртан. (Кăнчала арлани). Под стогом... тереблю сено. (Загадка: прядение).
(азаjмы̆с’), magus, волшебник, кудесник. Турх., С. Айб., Тюрл. V. асамăç. Собр. Хирте тимĕр чĕрнеллĕ асаймăç çĕр чавать. (Суха-пуçĕ). В поле копает землю волшебник с железными когтями. (Загадка: соха). С. Айб. Патша ывăлин амăшĕ асаймăç пулнă, тет. Мать царевича была волшебница. Ib. Каç пулсассăн, таркăнĕ асаймăç пулса, карчăк çуртĕнчен кĕленче çурт туса хучĕ, тет. Вечером беглый обратился в волшебника (т. е. стал волшетвствовать) и сделал из старухина домишка стеклянный дом.
(Череп.), асамат-кĕперри (-кэ̆бэрэ̆,-к’э̆бэрри), arcus caelestis, радуга. (Повидимому есть и произн. а.-кĕпери). Çутталла 17. Пăх, асамат кĕперри! мĕн пур ун пек чиперри? Шурăм-п. № 21. Турă ăна çĕре анма симĕсĕн-кăвакăн курăнакан кĕпер хывса пачĕ. Чтобы ему спускаться на землю бог сделал ему (Илье пророку) мост (т. е. радугу). Ib. Асамат (сĕвек)-кĕпери витĕр тухсан, хĕр арçын пулма, арçын хĕр пулма пултарать, тет. Говорят, что, прошедши под радугою, девушка может сделаться мужчиною, а мужчина девушкою. Хорновар, Буин. Аçамат кĕперри витĕр чупса тухсан, хĕр-арăмран арçын, арçынтан хĕр-арăм пулать, теççĕ. (Вариант предыдущего: девушка заменена здесь женщиною). Т. П. Загадки. Атăл урлă вĕрен ывăтса каçартăм. (Асамат-кĕперри). Я перекинул через Волгу веревку. (Загадка: радуга). Вопр. Смол. Асамат кĕпери çӳлелле (чăнкă) карăнсан, хыççăнах çăмăр пулат. Если радуга крутая, то тут же будет дождь. Сир. 83. Пăх-ха асамат кĕпери çине, ăна пултаракана мухта, мĕн тĕрлĕ илемлĕ çуталса тăрать вăл! Пĕлĕт çинче авăнса, карăнса тăрать вăл; çӳлти турă алли карса хунă ăна.
v. ign. (nom. viri?), личн. имя мужч.? N. Асар куçне шур илнĕ. У Азара сделалось на глазу бельмо. (Загадка о замерзшем окне?).
(азаттэ, азат’т’э), avus meus (patris mei pater), мой дед (отец м. отца). С притяж. афф. изменяется по лицам след. обр.: (манăн) асатте или асаттем (азаттэм), (санăн) аслаçу (аслаз’у), (унăн) аслашшĕ (аслашшэ̆), (пирĕн) асатте или асаттемĕр (азаттэмэ̆р), (сирĕн) аслаçăр (аслаз’ы̆р), (вĕсен) аслашшĕ. Ст. Чек. Асанне пĕç-хушшинче асатте выртат. (Загадка: пустараси, колодезный оцеп). N. Сирĕн аслаçăра (scr. аслă аçăра) вĕлертĕм, тет, халĕ ан хăрăр нимĕнтен те. Я, говорит, убил вашего старика, теперь, говорит, ничего не бойтесь. || Avus mariti, h. e. patris eius pater. Также отец свекра (ати ашшĕ). Ст. Чек. Асатте ати хыçĕнчен, пилĕк çултан, вилчĕ. Ib. Асатте — атийĕн ашшĕ.
(мŏн-азат’т’э), i. q. praec. v., то же, что ват-асатте. Т. П. Загадка: Мăн-асаттенĕн хуранне çĕр аллă, çын йăтаймасть. (Нӳхреп) Ст. Чек. Мăн-асатте — мой прадед (дед моего отца).
(Асламас), nom vici Tschuv. in praef. Iadri-nensi, назв. чув. деревни Ядр. у. Магн. Асламас — аслă кот; сысма ларса, валям пак; шăрма (= шăма) тăрсан, Штранкă (река) пак. Актай. Асламас тăвайккинче виçĕ пус укçа выртĕ. (Кăвапа). На Асламасской горе лежат три копейки на ассигнации. (Загадка: пуп).
(аслад’и), i. q. маçак, мой дед (отец моего отца). В прочих лицах: (санăн, сирĕн) аслаçу (аслаЗу), (унăн, вăлсен) аслашшĕ. Чертаг., Торхапы (около с Туван Курм. у.); Мыслец (ubi scr. est аслă ати). Юç. такăнт. 5З. Аран ахлатакан аслатия кăмака çине йăтса хутăмăр. Алик. Пирĕн аслатисам. Ой-к. Аслати çатмине çавăрса çапимĕн. (Йĕтем). Дедушкину сковороду не перевернешь и не бросишь. (Загадка; ток). || Tonitruum deus, бог-грома (аслаби, аслад’и). В этом зн. употребляется почти повсеместно, тогда как в первоначальном — лишь местами. Ст. Чек., Нюш-к., К.-Кушки, Бюрг. и мн. др. Аслати авăтать (авăтат). Гремит гром. Нюш-к. Аслати авăтнă чухне хура тумпа пулсан, аçа çапать, теççĕ. Говорят, что если во время грома будешь одет в черное, то тебя поразит громом. Ib. Аслати те йăвашланчĕ ĕнтĕ, ĕлĕк пĕтĕм çĕр чĕтретчĕ, чӳречесем чанкăртатса-çиç тăратьчĕç. Халĕ çиçĕм те питĕ сайра çиçет. Ĕлĕк хальхи йышши-çиç марччĕ. Уж и гром то притих, а прежде бывало вся земля дрожит, окна так и звенят. Теперь и молния совсем редко бывает. Прежде не так было, как нынче. Шурăм-п., № 27. Çур-кунне аслати сассине чăн малтан илтсен, чăвашсем, пиçиххисене салтса, силленеççĕ: чир-чĕр вĕçсе кайтăр! теççĕ. Услышав первый весенний гром, чуваши распоясываются, встряхиваются и говорят: «Пусть слетит с меня всякая болезнь!» Ч.С. Çумăр пит хăрушă аслати авăтса, çиçĕм çиççе пирĕн çинелле киле пуçларĕ. На нас стал надвигаться дождь с страшным громом и молниею, т. е. гроза. Собр. † Аслă Пăла çийĕнче аслати вылят, тиеççĕ; Кĕçĕн Пăла çийĕнче çиçĕм вылят, тиеççĕ. Говорят, над Большою Булою (река) гром играет, а над Малою Булою молния играет. Ст. Чек. Аслати туррăн, киремет(е) чăваш-кăна тунă. — Аслати турă сывлăшĕ. Турă пĕлĕтне уçса вут кăтартат, хăй хăватне çынна кăтартасшăн. Хăйĕн сывлăшĕпе аслап авăтат, хăй сывлăшне (хăй пуррине) пĕлтерме. КС. Аслати тăр-тăр-тăр (тŏр-дŏр-дŏр)! тутарать (так, что изба трясетея). Ib. Аслати халтăртатать. Ib. Аслати хӳлтĕртетет. Ib. Аслати шалтăртатать. Череп. Аслати калтăртатат. См. Золотн. 199. || De minis. Угроза. СТИК. Паян аслати кĕмсĕртетсе илчĕ-ха, çавăнпа шăпах; атту пусан çĕр çĕмĕреççĕ. Нынче на них угроза была, поэтому они и притихли; а то просто на головах ходят («землю рушат»). Так говорят тогда, когда старший в семье проберет маленьких шалунов. Череп. Аслати кĕмсĕртетсе илчĕ (так говорят, если старший задаст проборку, или если случится шумная ссора).
(аслы̆к), tabulatum sub tccto aedificii, quod ампар айĕ appellatur, ex longuriis factum, ubi foenum stramentaque reponuntur. Tabulatum ex eadem materia sub divo factum atque quattuor columnis ligneis suffultum, ubi foenumet stramenta reponuntur. Aedificium ампар айĕ. Locus spatiosus, qui est sub tecto aedificii, quod ампар айĕ appellatur. Сенница, настилка из жердей под крышею сарая, на которую кладут сено и солому. Чертаг., Якейк. || Настилка из жердей, положенная на четырех столбах и ничем не прикрытая сверху; служит для складывания сена и соломы. КС., Альш. и Нюш-к. || Здание сарая. Ст. Чек. || Самое помещение под сараем. Альш. Хыçра, карташĕнче, сурăх картисем, ĕне картисем, ампар айĕсем (кунта сарай темеççĕ); ампар айĕсем çумĕнче, аслăк çийĕсем. Вăл аслăксем çине утă-улăм иле-иле хураççĕ: выльăхсене пама алă айĕнче пултăр, тесе. Сзади, во дворе, хлева для овец и для коров и помещения под сараями (слово «сарай» здесь не употребительно); а около сараев настилки на столбах, на которые кладут сено и солому, чтобы иметь под рукою корм для скота. Чув. прим. о пог. 318. Хĕлле аслăк айне пас тытсан, вăл çул пăрçа пит аван пулать. Если зимою иней ляжет на испод сеновала, то в этом году хорошо уродится горох. Ст. Чек. Урапасене, çунасене аслăк айне лартаççĕ. Телеги и сани ставят под сарай. Ала 290. † Аслăк ай тулли кăтра хĕр; шатах пире юраллă, пирĕн пиччене юрас çук. Под сараем полно кудрявых девушек; все они для нас подходящи, но нашему старшему братцу не подойдут. Собр. Пĕр шĕлепке айĕнче тăваттăн пĕр тăван хутшăнимасăр тăрăççĕ. (Капан хумалли аслăк). Под одною шляпкою стоят четыре брата и не могут сойтись вместе. (Загадка: настилка на столбах, на которой ставится стог?) N. Аслăк çинче вĕт чулсем выртаççĕ. (Çăлтăрсем). Зап. ВПО. Аслăк — поветь, сушила, навес. Аслăк çинче çур çăкăр выртать. (Уйăх). Над поветью лежит полкоровая хлеба. (Месяц). Чертаг. Аслăк — сайхалăх, õлăмсам хопартмашкăн (ампарайне саратпăр).
(ат), i. q. авăт. Шоля. Пӳртекӳнче атан атать. В сенях поет петух. (Загадка: conitus). Синъял. Шăрчăк çула пӳртре атсан, çумăр пулат, теççĕ. Говорят, что если летом будет верещать в избе сверчок, то будет дождь.
(адаш), (+Hic addendum est: luxuriare, ad res Venereas intemperantem esse+) itinere deerrare, in errore versari, delirare, ineptire, modum non nosse, сбиться с дороги; заблуждаться; бредить; сойти с ума; потерять голову; болтать вздор; не знать меры в своих лоступках; жить роскошно; предаваться половым излишествам. Ау ЗЗ8. Эпир пиллĕкĕн çулпа пыраттăмăр, пĕри аташса юлчĕ. (Алса тăхăнни). Нас пятеро шло по дороге, но один заблудился (заплутался) и отстал. (Загадка: надевание рукавиц). Псал. 118, 110. Çылăхлă çынсем мана тытма таната карчĕç, эпе çапах санăн йĕркӳсенчен аташмарăм. Дик. леб ЗЗ. Елиса çултан пĕтĕмпех атапшă. Елиса совсем сбилась с пути. Ст. Чек. Аташнă ĕнтĕ вăл карчăк. Эта старуха совсем совратилась с должного пути («турă çинчен маннă, тиес вырăнне калаççĕ»). КС. Тата хăшĕ йăнăшша (jŏнŏшша) çывăрать, аташша çывăрать. Кроме того, иные во сне стонут или бредят. О сохр. зд. Тĕлĕкре шалт аташса пĕтет, кăшкăрать. (Горячечный) во сне страшно бредит и кричит. Шибач. Аташша кайнă — охмах полнă, чопать и чарăнмаçть. Ст. Чек. Тĕлĕкре аташат. Грезит во сне. Т. VII. Ку капла мĕн аташса чупат? (в Череп. — ăнтан кайса чупат). Лашине суран тумарĕ пулĕ-çке! Куда это он бежит так, сломя голову (стремглав)? Неужели это он лошадь сбедил? (т. е. ранил). Л. Кошк. Ахаль аташат. Болтает вздор. Ib. Мĕн аташса ларан? Что ты болтаешь вздор? Ст. Чек. Аташаççĕ — кут-пуç çинчен, кирлĕ-кирлĕ-мар сăмах калаçаççĕ. (Иногда выражение) аташаççĕ значит: «болтают о непристойных вещах». Качал. Халăх макрать, тит, ку сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх калать: ку мĕллескер, чарусăрскер, капла? Халăх макрать, вăл аташша пырать! тиççĕ кăна. Народ плачет, а он идет и знай себе припрыгивает. Народ говорит: «Что это за озорной человек? Все плачут, а он дурачится!» Ib. Ку Йăван сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх ятлаççĕ (бранят), тит, кăна: мĕн çав аташать? тесе, кăçкăраççĕ (кричат), тит. Алик. Йăтти: ляв, ляв! Пуйма кайнă вилсе килнĕ, вилме кайнă пуйса килнĕ! [тесе, вĕрет, тит]. Карчăкки йăттине çатмарипа хăваласа ярать, тит те, калать, тит: ĕ.... тур хуплашскер! — аташать! терĕ, тит. Собака залаяла: «Ав-ав! Кто пошел за богатством, вернулся мертвым, а кто пошел на смерть, пришел богатым!» Старуха стала гнать собаку сковородником и сказала: «Ах ты, дуй её горой! да она с ума сходит!» Тюрл. Тем ататать. Болтает какой-то вздор. Ст. Чек. Сăмаха тĕлне пĕлмесĕр калаçсан: эй аташатăн-ĕçке эсĕ! теççĕ. Тому, кто говорит что-либо некстати, говорят: «Какие, право, глупости ты говоришь!» Мучен. Ют хăнасем, поляксем, унта хăйсен килĕнчи пек аташса пурăннă. Чужие гости, поляки, шуровали там, как в своем доме. Çĕнтерчĕ 50. Кай, ан аташса лар. КС. Çта унпа, аташша кайнă вăл! За ним разве угоняешься, он уж очень широко (расточительно) живет! Ib. Пит аташша пурăнать вăл. Он живет очень расточительно. Ст. Чек. Аташса пурăнат, тесе, нуммай пурăнакан çын çинчен калаççĕ. Выражение «аташса пурăнат» применяется к человеку, который «живет аредовы веки». Ib. Аташса пурăнаççĕ — иногда значит: «живут, ссорясь, вздоря, не уступая один другому». || Безобразничать. Кан. 1927, № 230. Кашкăрсем аташаççĕ. Волки пошаливают.
(Ад'ирак legendum esse vid.), nom. pr. viri pag., quod in aenigmate remansit:, личн. яз. имя мужч., сохранившееся в загадке. Сf. Магн., Чув. яз. им. Адеряк, Айдеряк. Торп.-к. Анатри Атирак ({{anchor|DdeLink58892410047237}} scr. атирак), тури Тутирек (scr. тутирек; сf. Магн Тойдеряк, Тодеряк). Живущий внизу — Айдеряк, живущий наверху (в верхней части селения) — Тойдеряк. (Загадка: пул хурчĕпе сăпса, пчела и оса).
(Ады̆л), Rha, fluvii nomen, Bonra, Волга. Нюш-к. Атăл урлă каçнă чухне пĕр ачана, чĕч-ачине, тăлăп çанни ăшне чиксе каçарнă, тет. Çав ача, ӳссе, ялсĕм тăва-тăва хăварнă. Когда переправлялась через Волгу, то одного грудного ребенка перевезли в рукаве тулупа. Этот ребенок потом вырос и понастроил деревень. (Отрывок из какого-то предания, мне целиком не известного). Сред. Юм. Вун-тăваттă çапсан, Атăл пăрĕ каять. Когда день становится равным четырнадцати часам, на Волге начинается ледоход. (То же и в Якейк.). Собр. 70. Атăл хĕрринчи пĕлĕт кăвакарсан, тăман пулат, теççĕ. Если со стороны Волги небо посинеет, то, говорят, будет мятель. Шурăм-п. № 7. Атăл хĕрри кăвакарсан, çанталăк ăшăтать. Если небо со стороны Волги посинеет, то будет тепло. Чув. прим. о пог. 86. Атăл хĕрри кăвакарсан, çăмăр пулать, хĕлле ăшăтать. Если со стороны Волги синеет, будет дождь, а зимою-тепло (Чебокс. у.). Б. Олг. Атăл хохсассăн, тырă акма пĕлме лайăх: пит хохат-тăк, малтан акас полат; час хохмас-тăк, тăхтас полат. Но убыли воды в Волге можно определить, когда надо сеять: если убыль сильная, то надо сеять раньше, а если медленная, то надо подождать. Тораево. Атăл урлă каçсассăн, ăс кĕрет. Если перейдещь через Волгу, ума прибавится. (Послов.). Тоскаево. Атăл хĕррине çитмесĕр аттăла ан хыв, теççĕ. Пока не дошел до Волги, не снимай с себя сапог. (Послов.). N. Атăла курмасăр аттуна ан хыв. (Послов.). N. Хур хыççăн чăхă Атăл урлă каçаймĕ. Курице не перелететь за гусем через Волгу. (Послов.). Н. Карм. Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçат. (Утă лавĕ). Через Волгу тащится косматый медведь... (Загадка: воз с сеном). ЙӨН. Атăл леш енче çын сасси, çын сасси мар, пурт сасси; Атăл ку енче çын сасси, çын сасси мар, чан сасси та йыт сасси. На той стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а стук топора. На этой стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а колокольный звон и собачий лай. (Текст песни, кажется, передан не вполне точно). Н. Изамб. † Атăл айĕнче (= А. хĕрринче) аллă хур, пурте ула хур. На берегу Волги пятьдесят гусей, и все они пестрые. Юрк. † Хур курассу килсессĕн, Атăл айне анса кур. Если тебе захочется видеть гусей, сойди на Волгу. Ст. Шаймурз. † Атăл варринче улма йывăç, çулçи сарăлминччĕ шыв çине. Посреди Волги — яблоня; хорошо, если бы ее листья не распустились над водою. Ib. † Кăçал Атăл çийĕ шăнмарĕ, варринче шурă пулă вылярĕ. В этом году Волга не замерзла, и на ее средине играла белуга (?), Собр. † Сивĕех енчен çилсем вĕрсен, Атăлсем шăннине çавăнтан пĕл. Если подуют ветры с холодной стороны, то знай, что замерзла Волга. [Мн. ч. в этом отрывке употреблено вм. ед. ч.; перевод его, помещенный в моем «Оп. исслед. чув. синт.» I, 81, м. б. и неправилен (некоторые его оспаривают), хотя он и было снован на толковании одного чувашина, хорошо знавшего родной язык]. Микушк. † Атăлсем тулли шыв юхать; ишес пулсан, епле ишмелле? Течет полною рекою Волга, — как плыть по ней, если придется плыть. Янш.-Норв. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхать пĕр тикĕс. Две Волги и одно море, их вода течет одинаково равномерно. ЧП. Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, юхайинччĕ шывĕ пĕр тикĕс. Ст. Чек. Атăл çинче пăр шăнса ларса çитмен = Атăл куçĕсем питĕрĕнсе ларайман-ха. V. шыв куçĕ. К.-Кушки. Ну, Атăл çинче ӳпре нумай та! Ну, и много же на Волге (т. е. над Волгой) мошек! ЧП. Атăлпалан тинĕсĕн хушшинче икĕ купса ларать сут туса. Между Волгою и морем сидят два, купца и торгуют. Алших. † Атăлтан арпус туха-çке (= тухать-çке) тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц. В. Тимерс. † Атăлĕсем тарăн пулмасан, юхаймĕччĕ-çке киммисем. Если бы Волга не была глубока, то по ней не могли бы плыть суда. Якейк. Йăван Атăла кайнă (так и в Череп.). Иван утонул в Волге (Срв. ib. Олатимĕр пĕвея кайнă. Владимир утонул в пруду). Ib. Атăл çине (так и в Череп.) ĕçлеме карĕ. Ушел работать на Волгу. Ib. Атăл çинче ĕçлет (так и в Череп). Работает на Волге. К.-Кушки, Череп. Атăла пулă тытма кайнă. Отправились ловить рыбу на Волгу. Кильд. Атăл çине вак касрăм. Я прорубил на Волге прорубь. N. Çула Атăлтан пулă тытса пурăнаççĕ. Летом (они) ловят на Волге рыбу. N. Тепĕр кунне ирех Атăл шывĕ çыран хĕрне (= хĕррине) илчĕ. На другой день, рано утром, Волга залила берег. || В Чист. у. так называют и Волгу и Каму, а Белую — Шур Атăл.
(аткас), a voce russ. отказ, repulsa, отказ. Альш. Хусантан аткас килмесен, тимĕр сакă (scr. сака) тапранмас. (Вăл та пулин пăр кайни). Если не придет отказ из Казани, железные нары не тронутся, не двинутся. (Загадка: ледоход). V. уккас. N. Эпĕр: саппашкă анисене акма хамăра паччăр, тесе, ялпа прашшени çӳретрĕмĕр те, анчах çемски наччальникрен аткас килчĕ.
(ад’ы̆к Iеg. еssе vid.), vox ign., in aenigmate inventa, слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Собр. З61. Атьăк пăтьăк ури чалăш. (Пыйтă). Ад’ы̆к-пы̆д’ы̆к, кривые ноги. (Загадка: вошь, pediculus). V. Атиккĕм. Так как вторая часть речения атьăк-пăтьăк, очевидно, намекает на сущ. пыйтă, пăйтă, пытьă «вошь», где т, ть произносятся звонко, то едва ли можно сомневаться в том, что одиночное «ть» этой части написано вполне правильно и не является ошибочным написанием вм. «тьть». Отсюда я заключаю и о правильности начертания одиночного «ть» в первой части слова, так как в чув. двойных словах, обе части которых схожи по звуковому составу, наблюдается одинаковость количества средней согласной как в той, так и в другой части (ср. кукар-макăр, коккăр-маккăр, асар-писер, хăппăл-хаппăл).
(Ад’ы̆р), nom. pr. viri pag., личн. яз. имя мужч. V. Айтăр. Собр. 407°. † Атьăр, атьăр, атьăрах (scr. атĕр, атĕр, атĕрах), Атьăр (scr. Атĕр) патне туй ӳкнĕ (приехал свадебный поезд), сенĕк тăрне вут (огонь) хунă, çерçипеле чӳк тунă. (На той же странице эта свадебная песня повторяется снова, только вместо «чӳк тунă» стоит «чӳкленĕ»). Панклеи. Атьăр капанĕ айĕнче путяна путяк тунă, тет; эпĕр олаха кайсассăн, кашкăр тытса çинă, тет. Говорят, что под Адеровым стогом объягнилась перепелка; но когда мы ушли на вечеринку, ягнята были съедены волком. Тимирсь-к. (Алик. в. Ядр. у.). Атьăр капанне айĕнчен туртăп. [Кăнчарла (не кăнчала) арлани]. Адеров стог я буду теребить снизу. (Загадка: прядение пряжа).
interiectio quaedam, quae in carmine arque in aenigmate quodam invenitur, какое-то восклицание. Тим.-к. Йăван мучин вырсла алăк. — Мĕнле уçса тухса каяс? тесе, калать Пăлаки. Ах-чах, еркĕнсем! уççа кăларса ярăрсам! У дедушки Ивана русские ворота. — «Как мне их отворить?», говорит Палагея. Любовники... отворите и выпустите ее! Ib. Ах-чах (написано слитно; буква х изображена неясно) чăмăртак. (Загадка: тимĕр ушшĕ, железный замок).
nom. pr. viri pag., личн. яз. имя мужч. Собр. Ахмат хăмăтне ултă лаша чуртаймасть. (Кăмака). Ахматов хомут не может свезти шестерка лошадей. (Загадта: печь). СПВВ. ЕС. Ахмат хăмăчĕ (scr. хăмăчă) = кăмака. Ст. Шайм. Ахмат кучĕ çуланнă. (Çатма çулани). У Ахмата замаслилась задница. (Загадка: мазанье маслом сковороды). Рак. Ахмат пиччен (scr. пичек) кут çуллă (scr. çулла). (Çатма). У дяди Ахмата масленая задница. (Сковорода). Н. Карм. Ахмат куçне шур илнĕ. (Чӳрече шăнни). У Ахмата бельмо на глазу. (Загадка: замерзание окна). Альш. Йĕтем çине пăрçа сапрăм. Ахмат тухрĕ пуçтарчĕ. (Çăлтăрсем; пуçтарчĕ — хупларĕ). Я разбросал по току горох, вышел Ахмат и собрал. (Загадка: звезды; собрал — закрыл).
(quod Ахмадик leg. esse videtur). Ст. Шаймурз. Ахматик (scr. Ахматик) çăмарти хуртланнă. (Хăяр). У Ахмадика зачервивели testiculi. (Загадка: огурец).
(Ахмит), nom. pr. tatari, личн. имя татарина. Б. Бур. Ахмит куçне шур илнĕ. (Кантăк). У Ахмеда бельмо на глазу. (Загадка: замерзшее окно). То же слово в Ст. Чек.
(Ахт’ар; оlim Ахтиjэр), nom. pr. viri pag., личн. яз. имя мужч. Магн., Чув. яз. им. Ахтиярь. Срв. Пахтиер, Хунтиер. Актай. Çырмара Ахтяр кăçкăрĕ. (Кăвакал). На речке кричит («будет кричать») Ахтяр. (Загадка: утка).
(ажы̆м), manipuli suppositi pedibus equorum, quorum gressibus frumenti grana excutiuntur, количество хлеба, постилаемое за один прием для шишкования. СТИК. Ашăм = пĕрре аштарса илнĕ тырă. Альш. † Укăлла (угы̆л’ ζ'а), тулашĕнче утсем вылять: камăн сарнă ашăмĕ? За околицею играют (т. е. резво бегают) лошади: чей это хлеб, приготовленный для шишкования? Сала 207. † Анкарти хыçĕнче, ай, ут вылять: камăн иккен сарнă ашăмсем? За гумном резво бегает лошадь; чей это хлеб, приготовленный для шишкования? Изамб. Т. Ашăм аштарасси ыраш çапассинчен çăмăлтарах. Шишковать легче, чем молотить. Ib. 42. Ашăм аштарнă чухне, ирхине пĕрре сараççĕ те, ул кăнтăрлаччен çитет. Во время шишкования утром постелют, и этого хватает до полудня. N. Пĕр ашăм. Çутталла 4З. Ашăм пĕтрĕ, ĕç пĕтрĕ. Качал. Ашăм ашша (scr. аша) пырĕ, хĕвел витĕр-витĕр. (Загадка: çунапа лаша). || Oppletus nive (de via dic.), занесенный снегом, снежный, хижный (о дороге). Ст. Чек. Çул ытла та ашăмччĕ. Дорога была сильно занесена снегом. (В Череп. в этом см. çемçе). || Altus (de nive). Также глубокий (о снеге). СТИК. Юрĕ те пит ашăм-çке, аран-аран ашша килтĕм. И снег, представьте, очень глубокий, я еле-еле добрался. Ст. Чек. Çул халь ашăм. Теперь дорога мятижная. Ib. Юр ашăм çул çинче çула шăлса кайнăран. Дорога снежная, так как ее передуло.
(-дэл'), неизв. сл. в загадке. Загадка. Карчăк аппа путел тел-тел. (Çăкăр унани).
(aj), pars inferior; inferiora, ima, низ, нижняя часть. Альш. Чашкă айĕ тарласан, йĕпе пулать, тет. Если чашка снизу запотеет, то будет мокро. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ, пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Альш. Айĕ те тӳшек, çийĕ те тӳшек. (Хăнтăла). И снизу перина и сверху перина. (Загадка о клопе). Сохр. зд. Вăл е айĕ йĕперен, е пăх-шăкпа лапăртаннăран... макăрать пулĕ. Может быть, он плачет оттого, что под ним мокро, или оттого, что он испачкался в испражнениях. || In casibus obliquis interdum adverb, loco usurpatur. В косвен. пад. иногда употребляется в значенин наречия. Ст. Айб. Ая юрать, ая кĕмест. (Пукан). Смысл этой загадки о стуле темен. Альш. Ăна ачасене ая шăнăран параççĕ. Его дают детям, чтобы они не мочились под себя. Сред. Олг. Ая янă. 1. От страха испустил мочу. 2. Страшно перепугался. Ун кăмăлне ялан ая туса пырсассăн... Если все время подавлять его стремления... Якей. Ая туса пăрахатьчĕ. (Меня) чуть не занесло (снегом) [или: чуть не придавило (чем-либо)]. Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Послов). Орау. Хăш çын айран каланине сисимаçть. Иные не понимают намекок. Орау. Çил улăма айăн-çийĕн вĕçтерчĕ. Ветер перебуторил солому. Альш. Пĕри, шыва кĕрсе кайса, шыва айăн-çийĕн çавăрĕ. Одна из них (кобыл) войдет в воду и взболтыхает ее до самого дна. || Saepissime postpositionis vim habefc, eandem ac praepp. sub, subter, quo sensu plerumque cum particulis possessivis coniungitur. Часто служит послелогом, при чем соединяется с притяж. суфф. Ман айăма (ман ая), ман айăмра (ман айра), ман айăмран (ман айран); пирĕн айăмăра (пирĕн ая), пирĕн айăмăрта (пирĕн айра), пирĕн айăмăртан (пирĕн айран); сан айна (сан ая), сан айăнта (сан айра), сан айăнтан (сан айран); сирĕн айăра (сирĕн ая), сирĕн айăрта (сирĕн айра), сирĕн айăртан (сирĕн айран), ун (он) айне, ун айĕнче, ун айĕнчен; вĕсен айне (вăлсам айне), вĕсен айĕнче (вăлсам айĕнче), вĕсен айĕнчен (вăлсам айĕнчен), ун айĕпе, вĕсен айĕпе. V. Матер., 214, Синт., 148 — 211, 292 — 348, 348 — 378. КС. Ман айăма шыв юхса кĕрет. Под меня течет вода. Ib. Сирĕн айăрта ман тӳшек выртать. Под вами лежит моя перина. Ib. Çирĕн айăртан çак сăхмана илсе тăхăнам-ха эпĕ. Ну-ка, я возьму из под вас этот кафтан и надену его. Ст. Чек. Пирĕн айăмăра кĕççĕ сарчĕç. Под нас подостлали войлок. Ib. Чаппан айăмăрта выртат. Чапан лежит под нами. Ib. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. Ib. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положал книгу под подушку. Морг. Ырă çын, тархасшĕн хоп мана лорăк айне! Пожалуйста, покрой меня, добрый человек, лукошком! Тай.-Т. Шыв çисе пыннине çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айнĕ пулнă. Когда берег от размывания водою обрушился, то столб очутился под водою. Ст. Яхак. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас, çуна айне туса, вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. Букв. 1886. Ĕне айне лармасăрах ĕмĕр ирттермелле турă çырнă пулĕ, терĕç. Они решили, что, должно быть, им суждено прожить без коровьего молока. Сред. Юм. Сăмахран пõлсан, эп çын айпе йõлаканни мар вара. Словами меня не забьешь. Тай. Çакă ялăн ачисе сăмах айне турăмăр. Своими речами мы заткнули рот парням этой деревни. || Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕсен. Между лесом и озером Ескӳл луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. Пĕр хĕр кăкăр таран çĕр айĕнче тăрать. Девушка стоит по грудь в земле. Ход. во св. Çĕнĕрен тухакан кĕнекесене пурне те пĕрер те пулин илсе яланах ал айĕнче тытас пулать. Надо приобретать все новые книги, хотя бы по экземпляру, и всегда иметь их под рукою. Лашм. Пирĕн пата хăнана (= хăнана) пыр. Ыттах тĕлне пĕлмесен, Тури касра, кĕтесре, — Тури касра, кĕтесре, улма сачĕ айĕнче. Приходи к нам в гости. Если не знаешь сам, то мы живем вот где: на Верхней улице, на углу, под яблоновым садом. Якей. Чуть йор айне полаттăмччĕ. Меня едва не занесло снегом. СТИК. Çын айне пулса пурăнакан çын, человек, который находится в вечном подчинении у других. Абыз. Путь-путь путени, çав путенен йăвийĕ сакăр ана айĕнче. Подь-полоть перепелка; гнездо этой перепелки под восемью загонами. ЧП. Хырă айĕсенче çырлалăх. Под соснами ягодные места. Якей. Эп кĕпер айĕпе коньккипа ярăнса тохса карăм. Я прокатился на коньках подмостом. Ст. Чек. Вăрман айĕпе пырат. Едет (или: идет) под сенью леса. Землед. Ыраша хытта хăварнă хура пусса акаççĕ. Хăш чух тата пĕр-пĕр курăк е тырă айĕнчен тухнă çĕре акаççĕ. Рожь сеют на паровом поле. Иногда ее сеют на поле, вышедшем из-под какой-либо травы или из-под хлеба. || Etiam adiectivi vim habet, quae loquendi forma perrara eat. Очень редко имеет смысл им. прилагательного. ЧП. Аял ту çинче ай кĕлет, ай кĕлетре аслă аппа. На визенькой горе нижний ярус клети, а в нем моя старшая сестра. Каша. Çӳлĕ тенĕ кĕлетĕр ай кĕлетрен ытла мар. То, что вы считаете за верхний ярус клети, не выше нижнего этажа ее.
(аjал), pars inferior, нижняя часть. Hoc nomen, quod casum nominativura non habet, in aliis tantum casibus usurpatur, qui adverbiorum vicibus funguntur. Это существ. не употребляется в им. пад., другие же падежи его имеют значение наречий. Аяла, in partem aut locum inferiorem, вниз; аялалла, deorsum, по направлению вниз; аялта, in parte aut loco inferiors, внизу; аялтан, ех parte aut loco inferiorе, сназу. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Ib. Эп аслăк çине хăпартăм та, юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). || Курм. Йытта пĕрене аяла тунă. Бревном придавило собаку. НАК. Выльянă чух хăш ушкăнĕ аяла пулат, унтан е икĕ кил е виçĕ кил туртса илеççĕ. У партии, побежденной в игре, отнимают два или три дома. Истор. Ĕмĕрĕнче вăл таçта-таçта çитсе вăрçнă, хăй пĕрре те аяла пулман. Где он только ни воевал на своем веку, а никогда не был побежден. Якей. Мана аяла тăвашшăн, хăйне çала (= çиеле) кăларашшăн. Хочет меня одолеть (победить, переспорить и пр.). КС. Вĕсем аялта пурăнаççĕ. Они живут внизу (напр., в нижнем этаже). КС. Ытла çӳлтен пăхсассăн, аялта çӳрекен çынсем пĕчеккĕн курăнаççĕ. Если посмотреть с очень большой высоты, то люди, которые ходят внизу, кажутся маленькими. Ib. Çăмăл тĕксем аялтан çӳлелле вĕççĕ хăпараççĕ. Легкие перья взлетают вверх. || Eadem vox nonnunquam adiectivi vim habe. Иногда слово аял имеет значение прилагательного. Аял енĕ, pars inferior, нижняя сторона; аял пуçĕ, extremitas inferior, нижний конец; аял ту, mons minor, низкая гора; аял вĕçĕ, extеmitas iriferior, нижний конец. Рак. Анаткас, тесе, ялăн аял енче ларнăран калаççĕ. Нижняя улица называется так потому, что расположена в нижней части деревни. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. Раков. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳлĕ ту, çӳлĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. [Янах, сăмса, çамка, çӳç, пыйтă (scr. пыйту)]. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка: подбородок, нос, лоб, волосы, вши). || A tertio eiusdem nominis casu adj. аялалли (аjалаλλиы) ductuin est, quod sijcnificat deorsum situs. От дат.-вин. пад. того же им. произведено прилагат. аялалли, лежащий по направлению вниз. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водою. Item a quarto casu adj. аялти (аjалδиы) derivatum est, eadem significatione, atque inferior vel in parte inferiore situs. От местн. пад. того же сущ. происходит прилаг. аялти, находящийся внизу. Черт. Аялти ӳрече, perticae laterales, quibus pars vehiculi superior (capsus) sustinetur, боковые дрожины, на коих лежит кузов экипажа. Аялти кĕлет, cella inferior, нижний этаж клети. Тюрл. Эпĕ, часрах аялти кĕлете кĕрсе, шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. || Аялти çанталăк, inferna, подземный мир. Hoc noinen, fabularum proprium, si verbuni pro verbo reddamus, idem significat, atque mundus infenus, cuius incolae reruraque natura eandem fere speciem habent, atque his, in terris. Собран. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: „Илме-тухăр!“ тесе кăшкăрcа каланă. Вара хайхи шыври ăстарик, тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă. Ачасем, унта пурăнсан-пурăнсан, икĕш те пысăкланнă. Подошедши к колодцу, дети громко сказали: „Идите, берите нас!“ Тогда вышел тот водяной старик и унес их в подземный мир.
(аjзы̆р), parte inferiore carens, не имеющий низа. Собран. Асăр капан, meta foeni, sine fultura in solo posita, стог сена, сметанный прямо на земле. Собран. Айсăр капан айĕнчен утă туртăп. (Кăнчала арлани). Я буду дергать сено из-под стога, поставленного прямо на земле. (Загадка: прядение). В рукописях есть еще варианты: Трехбл. Айсăр капан айĕнчен утă туртрăм. (Çăм авăрлани). Айсăр капан айĕнчен туртаççĕ. (Çăм авăрлани.) V. аййăн.
(аj), interi., ad rarios affectus exprimendos apta, междометие, выражающее различные душевные движения. Interdum est timentis. Иногда выражает страх. Шорк. Ай! йытти çыртать! Ай! собака кусается! Aut eius, cui dolet aliquid. Или боль. КС. Ай! алла пĕçерет! Ай! жжет руку! Interdum etiam contemnentis aut verba alicuius asperuantis. Иногда презрение или нежелание слушать чьи-либо речи и т. п.; при этом означенное слово произносится средне между aj и ах’. Шорк. Ай, санран килет-и вăл! Куда тебе! Разве ты можешь это сделать! КС. Ай! ун хыççăн кайсан! Ну, разве можно поступать по его советам? Ст. Чек. Ай, вара, ман хăлха клуххуй-и? Да разве я глухой? Б. Хирлеп. † Ай, вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппань çук, мана саппан парса ячĕ! Ах, чтобы шут подрал мою любовницу! У самой нет фартука, чтобы на себя надеть, а она мне фартук дала. (Свад. п). Aut etiam admirantis, non sine stomacbo. Или удивление и досаду. Ст. Чек. Ай! эс паян яшка пĕçермен-и-мĕн? Пит хытă выçнăччĕ. Как, разве ты сегодня ничего не варила? Я сильно проголодался. || Eadem voce in aenigmatis violinae sonitus significatur. В загадках является подражанием звукам скрипки. Раков. Ай тĕм, вай тĕм, чунĕ пур та, юнĕ çук. (Купăс). Загадка, в которой четыре первых слова непереводимы, а смысл остальных таков: „душа у нея есть, а крови нет“. Альш. „Ай!“ тет, „вай!“ тет, чунĕ пур та юнĕ çук. (Купăс). Она говорит: „ай!“ она говорит: „Вай!“ — душа у нее есть, а крови нет. (Загадка о скрипке). || Item in carminibus Tschuvaschorum saepissime usurpatur, varia, ut videtur, significatione, quae ex totius carminis sententia pendet. Иногда это восклицание является особенностью языка народных песен, и его значение определяется общим содержанием песни. ЧП. Ай, чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç, кĕр каять те çур килет! Ах, черная ласточка-щебетунья, улетает осенью и возвращается весною! Н. Карм. Ай, выляр-и, тăван, ай, кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне? Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные? || Interdum producta vocali littera effertur, commiserationis significandae causa. Иногда гласная а в этом междометии произносится протяжно (что я обозначил удвоением буквы), тогда оно выражает сожаление или сочувствие. Шорк. А-ай, ачине! Пипи пулчĕ! Ах ты, мой малюточка! ушибся! Урмай. „А-ай, тытнăскерех ĕçĕрĕнсе тарчĕ-ç! Апатне тата тутлăрах ту-ха, эреке ярса ту“, тесе калать, тет. Он сказал: „Совсем было поймал, а он вырвался и убежал. Ты приготовь обед еще слаше, состряпав его с вином“. || Eadem augetur magnitudo rei designandae. Также служит для усиления. Якей. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Ib. „Ай, йоратап-çке! ай, йоратап-çке!“ тесе, тота тăвать. Целует и говорит: „Ах, как я люблю тебя!“ || Interdum etiam producta consonante enuntiatur, ut summa volnptas ex aliqua re percepta significetur. Hie particulae usis non satis certus est. Также может удлиняться и конечная согласная, тогда междометие выражает удовольетвие, восторг. Шорк. Ай-й, аван! Ах, как хорошо! (сомн.?). || In loquendo npnnunquam geminatar. Междометие ай может удваиваться, образуя сочетание ай-ай. Haec interiectio saepe ab eo usurpatur, qui petit auxilium aut iniuriam sibi illatam conqueritur. При этом им выражается или зов на помощь или жалоба на насилие. Шорк. Ай-ай! вĕлереççĕ! Ай! убивают! КС. Ай-ай! сухала тăпăлтарать! Ай! за бороду теребит! || Interdum superiativi vim habet aut significat admirationem. Иногда имеет значение частицы превосх. степени или служит для выражения удивления. Б. Акса, Якей. Ай-ай тăрăх! Ах, как жарко! Ст. Чек. Ай-ай, аван, чăнах та! Ах, как, в самом деле, хорошо! СТИК. Ай-ай, кăçал тырă йывăр пуçлă иккен! А и тяжелы же в этом году хлебные колосья! Якей. Ай-ай (или: ай-яй), паян авăн çапсан, лайăхчĕ! Ах, как было бы хорошо, если бы сегодня была молотьба! Ib. Ай-ай (или: ай-яй), ыратать! Ах, как болит! Ib. Ай-ай, ку пит лайăх (чипер)! Ах, как она хороша (красива)! Шорк. Ай-ай ку! Ну ай-ай! (удивление при каком либо поступке или указание на его необычайность). В говоре КС в этом случае всегда произносят ай-ай. || Eodein sensu etiam cum irrisione quadam ponitur. Иногда в последнем случае получает оттенок иронии. Сред. Юм. Ай-ай, эс пит чейе! Вишь какой ты хитрый! В говоре КС в этом случае произносят ай-яй. Череп. Ай-ай пит! Больно ты горазд! (т. е. думаешь о невыполнимом).
(аjуj), ай-ой, interiectio admirantis, aut commiseraniis, aut conquerentis, aut perculsi timore, aut omnino auxilio destituti. Междометие неожиданности, сожаления, жалобы, растерянности, испуга, беспомощности и удивления. Торп. Амăшĕ: „ай-уй!“ тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Мать его (неожиданно укушенная в сосок) вскрикнула от боли. Ст. Чек. Ай-уй, ачам, сана ачасем хĕнерĕç пулĕ, пит хурланса йĕрен! Ах, дитя мое, тебя, вероятно, прибили ребята, что ты так горько плачешь! КС. Ай-уй, ачам, шăнса карăн пулĕ! Ах, дитя мое, ты, вероятно, озяб! Орл. Ай-уй, карчăк! çарăка шăшисем çисе яраççĕ! Ах, старуха! ведь репу-то поедают мыши! Яргун. Карчăк кĕчĕ, тит те: „Ай-ой! Тип икерчĕ ан çи, тесе каларăм, тип икерчĕ çиса вилсе кайнă!“ тесе, хуйхăрса ячĕ, тет. Старуха вошла в избу, да так и ахнула. „Говорила я: не ешь сухих блинов! Вот стал есть, (подавился) и умер!“ Череп. Ай-уй! пĕтрĕм-çке! Ах, я погиб! Орл. Ай-уй! йĕкем ăçта-ши? Хапхам умне туй çитрĕ! Ах, где мое веретено?! К моим воротам уже подьехал свадебный поезд! КС. Ай-уй! çунса каятпăр! Батюшки! горим! Каракыш. Ай-уй! ан тивех, ӳкетĕп. Ах, не тронь меня, я упаду! (Загадка об инее). Шаймурз. Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм! чĕлхемсем çыхланать вăтаннипе! Ах, мой милый друг с червыми глазами! от стыда у меня путается язык! Шорк. Ай-уй! Эсĕ çитрĕн те-и конта? Епле пит час килтĕн? Как, ты уже здесь? Как это ты пришел так скоро? || Nonnunquam etiam cum bianditia quadam enuntiatur. Иногда произносится с оттенком ласки. Череп. Ай-уй! алли (ал’л’и) пĕчекçеççĕ! Батюшки! какая махонькая ручёночка! || Produeta y littera admirationem significat, nonnumquam etiam cum quadam commiseratione, quod efficitur voce, vario modo mflexa. Если гласная второго слога междометия удваивается, то оно выражает удивление, иногда с оттенком сожаления, что зависит от интонации. Шорк. Ай-у-уй, пĕчĕккĕ! Ку йĕлтĕрпе епле çӳрес? Какие маленькие! Как ходить на таких лыжах? КС. Ай-у-уй! сухине аран тытса пырать! Господи! он еле правит сохов! Primae syllabae u littera interdum produeta voce effertur, quod non potest fieri nisi in canendo. Согласная й первого слога иногда удваивается: это может случиться лишь при пении, в обыкновенной же речи удвоения не бывает. ЧП. Ай-юй, аттеçĕм те аннеçĕм! уйăрăлаппăр-ĕçке пĕр çĕртрен! Ах, батюшка! ах, матушка! ведь для нас настало время разлуки. С. Тимерс. Ай-юй, тăванăмсем-тукансем! курса калаçмасан, чун тӳсмест. Ах, родные мои, родимые! как трудно переносить долгую разлуку ЧП. Ай-юй, „кил, кил!“ теме ай йăла пур, килсен: „кай, кай!“ теме йăла çук. Есть обычай приглашать (в гости), но жаль, что нет обычая говорить пришедшему гостю, чтобы он уходил.
(аjы̆к), i. q. „аяк“. Якей, Янгильд. и др. Non est neglegendum in gradu comparativo quartum quintumque huius nominis casum duobus modis vel a tertio vel a quarto positivi grados casu derivari posse. Utriusque derivandi rationis haec est differentia, quod ilia (айăккарахра, айăккарахран) rem aliquam non eodem loco esse aut non ex eodem, unde alia, loco proficisci significat, haec vero (айăкрарахра, айăкрарахран) earn, de qua agitur, rem in loco remoiiore esse aut ex loco remotiore proficisci demonstrat, ita lit maior locorum distantia ostendatur. При образовании сравнит. степени от косвен. падд. этого сущ. формы местного и исходного падд.,. образованные от дат.-вин. пад. (айăккарахра, айăккарахран) выражают лишь относительную отдаленность (нахождение в стороне от предмета или движение, исходящее из точки, лежащей несколько в стороне от предмета), тогда как те же формы, образованные от местн. пад., обозначают положительную отдаленность (нахождение поодаль или в некоторой отдаленности от предмета или движение, исходящее из точки более или менее удаленной ог предмета). Якей. Вăл мана айăкран тĕкре. Она толкнула меня в бок. Моляк. Вара тепĕр кунĕ, хăртнине кайсан, курнă: кусен пĕр утă пĕрчĕкĕ те айкка сикмен, тет. На другой день, когда он пошел на поляну, то увидал, что у них ни один стебелек сена не был стронут с места. Якей. Мăнастир панчен он пĕр çич çохрăм айăккалла пăрăнса иртсе каймалла полнă. Ему пришлось пройти, свернув верст семь в сторону от монастыря. Якей. Çолтан айăкра порнать. Живет в стороне от дороги. ЧС. Тата анне йĕплĕ пиçен татса килчĕ те атте айăккисене хурчĕ. Кроме того, мать принесла травы „йĕплĕ пиçен“ и положила ее по обоим бокам отца. Яжут. Чӳркӳре хĕрĕн тупăк айăккине кайса выртрĕ. Он пошел и лег в церкви около гроба девушки, сбоку. Якей. Хопах айккинче ĕссĕр çын выртат. Около кабака (сбоку) лежит пьяный. Якей. Ман айкка (ман çома) ларчĕ. Сел сбоку около меня. Ib. Йăвăç айккине пытанса ларчĕ. Спрятался у дерева. Ib. Çол айккипа кĕтӳ çитарса çӳрет. Пасет около дороги стадо. N. Кимĕ тепĕр айăккинче пулнă. Пором был на другой стороне или у другого берега. ЧП. Атăл леш айĕккĕнче (= айăккинче) хур кăшкăрат, ку айĕккĕне (= айăккине) каçасшăн. На той стороне Волги кричит гусь: хочет переплыть на эту сторону. Якей. Хора çырла (Iеgе: с̚’ирла) ампар айккисенче, ампар вырăньсенче, навослă çĕрте полать. Червый паслен(?) растет около надворных построек или на их месте, на навозной земле. Ib. Çот айккинче кĕтӳ çӳрет. На пригорке пасется стадо. Атнар. Ман айăкка виççĕн килсе тăчĕç. Подошли трое и встали около меня сбоку. Якей. Вăсам контан айăкра порнаççĕ. Они живут далеко отсюда. Ib. Ман айăкран виççĕн иртсе карĕç. Мимо меня сбоку прошло трое. Ib. Вăрманта эпĕр çиса ларнă чохне, айăкран пĕр çын сиксе тохрĕ те, пирн пата пырса тăчĕ. Когда мы сидели в лесу и ели, в стороне от нас неожиданно появился человек и подошел к нам. Ib. Эпĕр айăкран килтĕмĕр. Мы пришли издалека. Ib. Эпĕр онпа пĕрле айăкран пытăмăр. Мы с ним шли стороною. Атнар. Эс манран кĕт айăккарах кайса тăр. Ты ступай и встань немножко в сторону от меня. Хирле-Сир. Иккĕн вăрçнă чох, виççĕмĕшин айăккарах кайса тăрас полать. Когда двое дерутся, третий должен отойти в сторону. Ib. Утсам шу ĕçрĕç те, пĕверен айăккарах кайса тăчĕç. Лошади напились и отошли несколько в сторону от пруда. Атнар. Ку кĕнекея айăккарах хор. Убери эту книгу подальше. Б. Макл. Эс кăшт айăккарах кайса тăр. Ты ступай, встань немножко в сторону. Атнар. Çолтан айăккалла карĕ те, ларч. Пошел в сторону от дороги и сел. Якей. Мантан аяккалла çавăрăнса тăчĕ. Отвернулся и отошел от меня в сторону. Атнар. Айăкрарахран пытанса карăм та хыçалтан пырса тытрăм. Я пошел незаметно на некотором отдалении от него и схватил его сзади. Ib. Эп çанта тăнă чох, вăл çын мантан кĕт айăкрарахра тăратьчĕ. Когда я стоял там, этот человек стоял в некотором отдалении от меня. Атнар. Кошак йăтăран кĕт айăкрарахра выртать. Кошка лежит немножко дальше собаки. Хирле-Сир. Хочашран Лешкошкĕн айăкрарахра. Олешкино находится несколько дальше с. Хочашева. Атнар. Пӳрт çав айккинелле тайăлнă. Изба покосилаеь в ту сторону. Хирле-Сир. Ваçли варĕнчен ана айккинелле кар. Со средины загона Василий пошел к его краю. Ib. Крыссам ларияран тохса кĕлет айккинелле чопса карĕç. Крысы выбежали из ларя и побежали по направлению к амбару. Атнар. Çав çынтан айăккарахра пĕр çын тăратьчĕ. Несколько в стороне от этого человека стоял человек. Хирле-Сир. Канавран айăккарахра пĕр осал хорама ларать. Несколько в стороне от канавы растет дрянненький вяз. Атнар. Вăл çолтан айăккарахра тăратьчĕ. Он стоял несколько в стороне от дорога. Хирле-Сир. Эп çолтан айăккалларах пăрăнса тăтăм. Я отошел и встал несколько в стороне от дороги. Ib. Эс çолтан кĕт айăккалларах пăрăн. Ты немножко отойди от дороги. Якей. Утпа айăккалларах тыт. Ты держи (свою) лошадь несколько в сторону. Хирле-Сир. Стел храх айккинеллерех пăрăнса кар. Стол несколько покосился в одну сторону. Ib. Çил аврая çырма айккинеллерех илсе кар. Ветром унесло мякину к оврагу (так что часть ее попала в овраг: „айккинелле“ здесь значило бы только: в сторону оврага). Хирле-Сир. Атипа иккĕн чол тăкаппăр: ати варĕнчине, эп айăкрараххине тăкап. Мы, двое с отцом, насекаем жернов: отец — средину, а, я — ближе к краю. Якей. Çол айккинче пăру выртать. Около дороги лежит теленок. Ib. Хопах айккинче эреке ĕççĕ лараççĕ. Сидят около кабака (сбоку) и пьют водку. Хирле-Сир. Пуçтери ĕстел айăккинчерехре выртать. Гребень лежит около края стола. Якей. Хĕрĕнчи лаши çол айккипа чопса пырать. Пристяжная бежит по краю дороги. Якей. Çолтан айăкра пĕр йăвăç ларать. В стороне от дороги растет дерево. Хирле-Сир. Çăмăр тивесрен йăвăç айккине сĕвенсе тăтăм. Я укрылся („прислонился“) от дождя под деревом. Якей. Тăтăм та чукун çол айккипа отрăм. Я встал и пошел вдоль полотна железной дороги. Ib. Вăрман айккипа çол пырать. Вдоль опушки леса тянется дорога. Ib. Туй иртсе кайнине çол айккинче пăхса тăтăмăр. Мы смотрели на проезжавшую свадьбу, стоя близ дороги. Ib. Çол айккине навос тăкрĕ. Свалил навоз близ дороги. Собран. Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрĕ. (Çивĕт). На стене избы будет висеть ременная плеть. (Загадка о женской косе). Панкли. Пăр (= пĕр) шăтăк анчах хăвартăм сарай айккине. Оставил в стене сарая только одно отверстие.
vox cornipta in aenigmate posita, i. q. praec. v. Айăн пийĕн питимĕр, пайтах тăрсан паймула. (Тул çутăлни). Надо читать: „Айăмпийĕн Питтимĕр, пайтах тăрсан, Паймулла“, и переводить так: „У Аимби Питтимер, а спустя довольно долгое время — Паймулла“. (Загадка о рассвете).
vox incertae signiL, in aenigmate posita, слово неизвестного значения, встречающееся только в одной загадке. Собран. 244. Кĕвен, кĕвен, кĕвен ут, кĕвен ут та çӳрен ут, тайки мине таймик, ту хăпарсан аймак. (Çăралçанпа кăткă). Hoc aenigma, quo duo formicarum genera, maius et minus, significantur, alia lingua reddi non potest. Непереводимая загадка о крупной и мелкой породе муравьев. Hoc aenigma a Tataris assumptum esse videtur, qui dicunt: это, повидимому, тат. загадка: Бiллį бiллį џiрӓн ат, бįлį нįчкӓ кӧрӓн (кӧрӓн) ат, тауҕа мįнįб таймас ат, хаста тįjįб ӳлмӓс ат. (Кырмысkа), т. е. „Рыжая лошадь с несколькими перехватами (талиями), игреняя лошадь с тонкою талиею, — лошади, которые не поскользнутся при подъеме на гору и не умрут от болезни“. (Муравьи). См. кн. [араб сăмахĕсем] („Очень интересные загадки“), соч. Гирея Арсланова (Казань, тип. Бр. Каримовых, 1910), З стр., 11.
vox ignotae significationis, in aenigmate inventa. Неизв. сл. Собран. 50, 122°. Сикĕп-сикĕп, шăрпăклăп, аймăклăп (vаr. аймаклăп) та ташаклăп. (Хăй чĕлни). Hoc aenigma assulas significat, e ligno, in longitudinem scisso, factas, quae haud ita pridera in domibus Tschuvaschorum lucernae loco accendebantur. Загадка о щепании лучины. Cf. аймик.
vox ignota, in aenigmate posita, неизв. слово, встречающееся в загадке. Ой-к. Аймăш-маймăш тур пачăшки. (Хулха). Aenigma, aures significans, quod alia lingua reddi non potest. Непереводимая загадка об ушах.
vox incertae signif., quae forsitan olim nom. pr viri fuerit. Слово неизвестного знач.; может быть, личн. имя мужч. Альш. Айтар капанне айĕнчен туртаççĕ. (Çăм авăрлани). Из Аидарова стога снизу теребят. (Загадка о прядении шерсти). V. айсăр капан. Cf. Айдар, nom viri. in Чув. яз им., 25. Около дер. Авыр-Сирмов, Асакасин. вол. Ядрин. у., есть овраг — Айтар вар (Аjдар), nom. loci voraginosi, qui est prope viculum Авăр-Çырми praef. Iadrinensis. Ср. тат. фамилию [араб сăмахĕ].
fodere, cavare, excavare, phth, рыть, долбить. Урмай. Алăсăр-урасăр алтăр авăлтăп. (Тумла юхни). Без рук и без ног выдолблю алдыр, т. е. большой ковш. (Загадка о капели). V. авăт, алт.
gallns gallinaceus, петух. Собран. Пĕр каска урлă икĕ авăлтан вăрçаççĕ. (Куçсем), Через колоду два петуха дерутся. (Загадка о глазах). V. автан, алтан, атан.
(авы̆н-jывы̃с’с’и), авăн-йӳççи (авы̃н-jӳс’с’и), авăн-йăвăççи (авы̆н-jы̆вы̆с’с’и), perticarum series, in oibem disposita atque in modum metae in acutum cacumen fastigata, quae fornaci, a nobis supra commemoratae (s. v. aвăн), superjtonitur, ut circa earn collocentur manipuli, qui calore, e fornace exeunte, arefiant. Шиш овина. С. Мок. Тĕпĕ хĕрĕх, тăрри пĕрре. (Авăн йăвăççи). Комлей сорок, а вершинка одна. (Загадка обовинном шише), Собран. Авăн йăвăççи шăхăрсан, çил тухат, теççĕ. Если овинный шиш издает свист, то, говорят, поднимется ветер. Т. П. Хĕрĕх йăвăçăн тăрри пĕр. (Авăн йăвăçĕ). У сорока дерев одна вершинка. (Загад. о шише). Собран. Хĕрĕх те пĕр йăвăçăн тăрри пĕр. (Авăн йӳççи). У сорока одного дерева одна верхушка. (Загад. о том же).
(авы̆рлы̆), manubriatus, ansatus, снабженный череном или ручкою. ЧП. Авăрла курка, vas lignemn ansatum, quo Tschuvaschi in conviviis ad cerevisiam bibendam utuntur, деревянный ковшик с длинною ручкой, которым пьют пиво. Авăрлă алтăр, trulla, longo manubrio instructa, ковш с длинною ручкою (Урмай). О нем загадка. Собран. 227. Пĕр авăрлă, пĕр кутлă, варри хăвăл. (Аварлă алтăр). С одною ручкою, е одним задком, с дуплом. (Загадка об авăрлă алтăр.) СТИК. Авăрлă кулаç, panicelli varia figura, „маленыше булочки разной формы“. Авăрлă кулач (к̚улач, КС), авăрлă колач (Якей), panis siligineus ansatus, московский калач (пшеничный сгибень с дужкою). — Trans. Pugnus, кулак. Ст. Чек. Авăрлă кулачă çитернĕ халь ăна. Pugnis oneratus est. Он отведал кулаков. Икково. Эп сана авăрлă кулаç çитерĕп. Я тебя угощу кулаками.
vox ignotae signif., aenigmatum propria. Cf. авăр. Слово неизв. значения, встречающееся в загадках. Ракова, Альш. Авăр, авăр чечек, авăр кукăр чечек. (Аслати авăтни, aenigma caeli fragorem significans, загадка о громе). Hoc quoque aenigma caeli fragorem significans a tataris assumptum est. Загадка о громе заимствована у Татар. Срав. тат. „Зӓҥгӓр-зӓҥгӓр, зӓҥгӓр чӓчӓк, кӱк, кӱк, кӱк чӓчӓк, кӱрįрӓ кӱзгӓ матур чӓчӓк, кӱтӓрiргӓ ауыр чӓчӓк. (Лампы)“, т. е. „Голубой, голубой, голубой цветок, синий, синий, синий цветок; на взгляд — красивый цветок, поднять — тяжелый цветок. (Лампа)“ См. у Гирея Арсланова, ор. cit, 2 стр., 8. Собран. 245. Тĕр, тĕр, авăр, тĕр авăр, ăна тĕрме мĕн пур? Хуç, хуç авăр, хуç авăр, ăна хуçма мĕн пур? (Тӳшек пуçтарни). Сверли, сверни...., сверни...., что стоит его свернуть? Перегнн, перегни...., перегни...., что стоит его перегнуть? (Загадка о свертывании перины). Aenigma culcitam convolvendam vel complicandam significans. Cf. авăр.
(авы̆с), grana in alveum, qui Taaaua dicitur, coniecta quassando venlilare, „полоть“ (веять), трясти на ночевках (такана çинче) семена или зерна растений для того, чтобы очистить их от пыли, шелухи и сора. ЧП. Кăçалхи вирсем пит выçă, авсаймарăм выççи тухиччен. Нынче просо очень тощее: сколько ни полол, никак не мог отполоть его, т. е. отвеять тощие зерна. Образ. † Кăçал вирсем пит выçă, авăсаймарăм выççи тухиччен. Iа. Якей. Тосанлă тырра таканапа авăсаççĕ. Пыльный хлеб отпалывают на ночевках. Кудемер. Тăваттăн тĕвеççĕ, пĕри авăсат. (Лаша чупни). Четверо толкут, а пятый веет. (Загадка о лошадином беге). || Ad alias etiam res propter similitudinem refertur. Иногда употребляется и в др. случаях, в смысле качать, раскачивать. Чăвашсем. 1. Тата ачана такана çине вырттарса таканапа авăсат, ача ятне калат: „Кӳп тухтăр, тимĕр таканапа авăсса яратăп; çак такана епле, варкăштарса ярат, çавăн пек ача ăшĕнчен кӳп тухса кайтăр“, тет. Кроме того, она кладет ребенка на ночевки, качает его, называет его по имени и говорит: „Пусть опадет у него живот, я качаю его на железных ночевках. Как эти ночевки качают его, пусть так же выйдет из него болезнь, от которой у него пучит живот“. Сред. Юм. Тип пăрахутăн та шыври пăрахутăн та õралисĕне авăсса пыракан машшинĕ çаврать. Колеса паровоза и парохода приводятся в движение шатуном. ЧС. Насвусăн икĕ енне виçшер çын тăнă та пĕр чарăнмасăр авăсаççĕ. По обе стороны насоса стали по-трое и беспрерывно качали“.
(авы̆т), fodere, cavare, excavarc. рыть, копать, долбить. (Якей., Панклеи, Шибач., Урмай, Изванк). ЧС. Хăшне масар çине шăтăк авăтма ячĕç. Иного послали на кладбище рыть могилу. Якей. Авăн вочахĕ (чит. воџ̌ах̚) авăтрăмăр. Мы рыли овинную яму. Ib. Конта çăмăр шу йохма канав авăтас полать. Здесь надо вырыть для стока дождевой воды канаву. Ib. Пĕр моклашкаран авăтса такана турĕ. Выдолбил из чурбана ночевки. Урмай. Алăсăр-урасăр алтăр авăтăп. (Тумла йӳхни). Без рук и без ног я выдолблю алдыр. (Загадка о капели). Якей. Ку йопая авăтса кăларас полать, ахальăн тохас çок. Этот столб придется вырыть, а то иначе его не вытащишь. Ib. Канава туран анаталла авăтса кайăпăр. Мы будем рыть канаву, направляясь с возвышенности к низменности (или: с верхнего конпа селения к нижнему). Якей. Пашалусенрн чĕпĕтсе илнĕ тĕпренчĕксене çĕре авăтса пытарнă. Крошки, отщипнутые от лепешек, зарыли в землю. Яргейк. „Эпĕ шĕшкĕ тĕмми айне авăтса выртатăп та, хĕл каçап„ тенĕ. Она сказала: „Я вырою себе под кустом орешника нору и в ней перезимую“. Якей. Арман тунă чох алла çĕçепе авăтса илтĕм. Когда я делал мельницу, то выхватил себе из руки ножок кусок мяса. V. алт, чав.
(Iеgе аврамбар’), claustrum ubi acera servantur, мякинница. Торайкассы. Çулла выçлăх, хĕлле тутлăх. (Авра ампар). Летом голод, зимою — сытость. (Загадка о мякиннице). Б. Хирлеп. Çулла выçă, хĕлле тутă. (Аврампар). Летом голодно, зимою сыто. (Мякинница). || Авра лаççи (авралас’с’и) id. Торп. Хĕлле тотлăх, çулла выçлăх. (Авра лаççи). Коракас. Çулла выçлăх, хĕлле тутлăх. (Авра лаççи). Кумак. Хĕлле тутă, çулла выçă. (Авра лаççи). Черт. Авра лаççи id. || Авра лупасси (авра лубаσσиы), id. Собран. 52. Хĕлле тутă, çулла выçă. (Авра луласси).
(авдан), gallus gallinaceus, петух, чер. аҕутан. Ст. Чек. Автан авăтат. Петух поет. Тюрл. Автан чăхха таптать. Петух топчет курицу. Ст.-Шай. Икĕ хут çуралат, шуйттана хăратат, — туп. — Вăл та пулĕ автан. Два раза родится и чертей пугает, — что это такое? — Это петух. Пуянăн автанĕ те çăмарта тăват, тет, теççĕ. Говорят, что у богача и петух несет яйца. (Послов.). Ст.-Шай. Пӳрт çинчен пӳрт çине хĕрлĕ автан сиксе çӳрет. (Вăл пулĕ пӳрт çунни). С избы на избу скачет красный петух. (Загадка о пожаре). Актай. Çĕрĕн алăкĕ çук, çĕрĕн чӳречи çук: автан сассине илтес те çук. У земли нет дверей, у земли нет окон: не услышим мы пения петуха. М. Тиуш. || Кашта çинчи сар автан; сар автан саккăр авăтмасăр эпир киле каяс çук. На насесте желтый петух; раньше, чем восемь раз пропоет желтый петух, мы не поедем домой. || Автан (v. арман) — также копёк, одна из принадлежностей мельничного механизма. Качал. || Eodem nomine a iuvenibtis mentuia appellatur. Имен. Автанă авăтат-и? = автанă тăрат-и? Cf. brit. сock. || Ср. серб. кураз.
(Авдэj) nom. pr. viri chr. Авдий, Авдей (Альш, Н. Седяк.). Ст. Шай. Автей (scr. Авчей) каять йĕтеме, кĕрĕк аркине тавăрнă; кĕпи кĕске, салтак пек; туни-вăрам, Петрав пек. (Кăркка). Авдей идет на ток, завернув полу шубы; рубашка у него короткая, как у солдата, ноги — длинные, как Петров пост. (Загадка об индюке, aenigma gallum indicnm significans).
vox ignotae signif., quae in aenigmate legitur. Слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Урмай. Ак çик чăмăртак. (Ушшĕ). Aenigma, quo clavis significatur. Загадка о ключе.
vox incerta, quae, cum vocabulo „лаик“ coniuncta, in aenigmate legitur. Слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Собран. 266. Ак лаик, чаклаик, шăл таик, таш лаик. (Çăра уçин). Aenigma, quod de iis rebus dicitur, quae clavi reserantur. Загадка об отпиранни замка.
(агала; аҕала, Пшкрт), arare aratro, quod „ака“ vel „ака-пуç“ appellatur. Пахать сабаном. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара ял йĕри-тавра акаласа каяççĕ. Таким образом оне проводят плугом борозду вокруг (всей) деревни. Чăвйпур. Çавăнтан кайран Йăвашка Ентĕрийĕсем акаланă та акаланă вара. После этого члены семейства Ивашкина Андрея знай себе пахали. Ст. Чек. Акаламан-сухаламан ана çинче çуралман кайăк чупса çӳрет. (Суеçтерни). По не вспаханному ни плугом, ни сохой загону бегает не родившийся заяц. (Загадка: ложь). || Тrans. Переносно. Такмак. Вăл вăкăр сăмсипе акаласа, хăлхипе акса, хӳрипе сӳресе, чĕрнипе çул туса тухнă. Этот бык носом вспахал; ушами посеял, хвостом заборонил, копытом дорогу проторил.
vox incerta in aenigmate scripta. Непзв. слово. Собран. 245. Алăкран кĕрĕп, ака курăп. (Йĕп). De acu dictum est. Загадка об иголке. V. акам.
(агаj), soror mea maior natu, моя сестра, которая старше меня (Шорк.). V. аки, акка, аппа. Hinc deducta sunt: отсюда происходят: аку (агу), soror tua m. n., твоя сестра, к. с. т., акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш), soror sua m. n., его, ее (их) сестра, к. с. е. (их). || Eadem appellatione significatur „soror mariti mei, aetate eum antecedens“. Также „сестра моего мужа, которая старше его“ (Шорк., Мысл., Альш., Н. Карм.., С. Тим., СТИК). Si plures sunt, adiectivi adiectione distinguuntur. По возрасту различают: аслă акай, вăталăх акай, кĕçĕн акай. Ст. Чек. Hinc derivata sunt: отсюда происходят: санăн акайă, soror mariti tui, aetate eum antecedens, сестра твоего мужа, которая старше его, унăн акайĕ, soror mariti eius etqs, сестра ее мужа и пр.; акайăмăр (агаjы̆мы̆р), soror maritorum nostrorum etqs., сестра наших мужей; акайăр, soror maritorum vestrorum etqs., сестра ваших мужей и пр. (Череп. и др.). Huius maritus „йысна" appellatur. Ее мужа зовут „йысна“. Альш. Акай тесе каччинчен аслă, качча кайман хĕрне калать; ăна вара качча кайсан та çаплах калать. Словом „акай“ невеста (т. е. жена) называет незамужнюю сестру своего жениха, которая старше его; так же называет она ее и потом, когда та выйдет замуж. Череп. Акай тесе упăшкан акăшне калат вăл качча каймасăр юлсан е кайран кайсассăн. Словом „акай“ (жена) называет старшую сестру мужа, если последняя не вышла замуж или вышла после, когда та уже стала замужнею. (Так продолжает она всегда называть ее и .после), h. e. акай nomine appellat uxor viri sororem aetate ilium antecedentem, quae se nubente nondum erat nupta. V. аппай. С. Тимер. Чипер акая пăхап та йĕреп, пăхап та йĕреп. (Сухан). Поемотрю я на хорошенькую золовку, и заплачу; посмотрю, и заплачу. (Загадка: лук). Ст. Шай. Чипер акайăн хырăмĕ çурăк. (Тулă). У моей красивенькой золовки распорото брюхо. (Загадка: пшеница). Собран. ЗЗ1. Алăкран кĕтĕм акая куртăм. (Хушпу хыçĕ?) Вошла я в дверь и увидала золовку. [Загадка: задняя часть хушпу (?)]. Торп. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕмеска, Майра акайăн упăшки. (Тăвар килли). Стук-стук муравейник, сестрицы Марьи муж. (Загадка: ступка для толчения соли). || In dialecto Курм. vocativi vim habet. В курм. говоре имеет значение зв. пад. Акай! о soror mea maior natu! о сестра моя, которая старше меня! V. Матер. 131.
(агак), idem esse videtur, quod arab. [араб сăмахĕ] sarda. Повидимому, означает то же, что араб. ’аkik, сердолик (тат. ахаk ср. рус. агат). V. ахах__. Яргун. Атăл хĕрринче акак шăрçи ларĕ. (Палан). На берегу Волги сердоликовые бусы. (Загадка: калина). Вотлан. Атăл хĕрĕнче акак шăрçи ларать. (Палан). Алик. † Акак шăрçи акайччĕ; тытас-çыхас тенĕ чух юххăр-тухх ăр, мĕш тăвас? Была у меня старшая сестра — сердоликовые бусы; только что хотел я взять их и повязать, как они скатились с нитки и рассыпались. Что мне делать? (Из солдат. песни). Альш. † Ытти шăрçам пурте пур, акак тĕсле шăрçам çук. У меня есть все другие бусы, но нет бус цвета сердолика. КАХ. Çич тинĕс урлă, çичĕ тинĕс утти урлă шур сухаллă, акак пуçлă старик килнĕ, акак йĕппе çĕлет. тфу! Из-за семи морей, из-за семи морских островов пришел старик с белою бородою и сердоликовою головою; он зашивает (рану) сердоликовою иглою. Тьфу! (Из наговора „тимĕр чĕлхи“).
(агам), (а v. ака deriv. esse videtur; cf. russ. посестра), arnica aequalis, подруга-сверстиица. Mos est puellis Tschuvaschorum, ut contracta cum aliqua aequalium amicitia акам nomine inter se appellent; quod nomen etiamsi nupserint servatur, quippe cum etiam earum mariti uxorum arnicas eodem vocabulo appellare soleant. Череп. Хĕрсем пĕрне-пĕри акам тăваççĕ; акамлă пулнă хĕрсем качча кайсан вĕсен упăшкисем те арăмĕсен акамĕсене акам теççĕ. Девушки заключают между собою союз дружбы и называют друг друга „акам“; если девицы, заключившие между собою подобный союз, выйдут замуж, то и мужья их зовут их подруг „акам“. Т. П. Загадки. Алăкран кĕтĕм, акам куртăм. (Пĕрене çумĕнчи таракан). Я вошла в дверь, я увидела подружку. (Загадка: таракан на стене). В Раков., Альш. и Череп. та же загадка означает щель в бревне (пĕрене çурăкĕ). Коракш. Алăкран кĕрĕп, акам курăп. (Çурăк, щель). Собран. Алăкран кĕрсен акам кулат. (Пĕрене çурăкĕ). Если войдешь в дверь, подружка смеется. (Загадка: щель в бревне). Неверк. Алăкран кĕрĕп, акам кулĕ. (Пĕрене çурăкĕ). Войду в дверь, и засмеется подружка. Бурунд. Алăкран кĕтĕм, акам (тус) куртăм. (Пĕрене çурăкĕ). Я вошла в дверь, и увидала подружку. Чур. Чипер акамăн хырăмĕ çурăк. (Тулă). У красивой подружки распорото брюхо. (Загадка: пшеница). Альш. Чипер акамăн тути пĕрĕнчĕк. (Укçа енчĕкĕ). У красивой подружки сморщены губы. (Загадка: кошель для денег). Альш. „Чим-халĕ, акам, эпĕ анне ерелчине кайса илем килтен, хамăнне тупаймарăм“, тесе калать, тет, ку акаммине. Акамми: „Юрĕ эппин“, тесе калать, тет. Лешĕ каять, тет, килне: „Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр хапхана“, тесе калать, тет. Акамми калать, тет: „Мĕн тума питĕрес? эсĕ часрах кил“, тесе калать, тет. „Погоди, подружка, я принесу из дома мамино напрясло; своего я не нашла“, говорит она подруге. Подруга отвечает: „Хорошо“. Та идет домой и уходя, говорит: „Ты, подружка, запри за мною ворота“. Подруга отвечает: „А зачем их запирать? ты приходи скорее“. Ib. Акаммине чĕнсе килет, тет, ку. Аварласан-авăрласан акаммийĕн йĕрĕлчи путпула анать-каять, тет. Акамми хăй çутать, тет, те, путпула йĕрĕлчине шырама анать, тет. Она позвала к себе подругу. Когда они пряли, напрясло подруги вдруг упало в подполье. Подруга засветила лучину и полезла в подполье за напряслом. Череп. Эп ăна акам турăм. Я сделала ее своею подруюю. || In carminibus Tschuvaschorum significare potest sponsam. ЧП. Такмак. Пирĕн ача тул кĕлти, сирĕн акам сĕл(ĕ) кĕлти. Наш парень — пшеничный сноп, а ваша подружка — овсяный (т. е. невеста не столь изящна, как женех).
(агар), vox obsoleta, quae vertragum significare videlur, устарелое слово, повид., озн. борзую собаку. V. Болг. и чув., 113, Paasonen, 2. Ср. н.-гр. Ϛαγάϱι. N. Акар йыттăм ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Т. П. Загад. Акар йыттам ашша пырать, аякки виттĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Собран. Акар йытти ашша пырат, айăккиичен хĕвел пăхат. (Çара çуна). Н. Карм. Акар йыттăм ашса пырат, аякки витĕр хĕвел пăхат. (Çара çуна). Альш. Акар йытта ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Тай. Т. Акар йытти ашса пырат, аякки витĕр хĕвел пăхат. (Çара суна). (Моя) борзая собачка бежит рысью, сквозь ея бока светит солнышко. (Загадка: дровни. Aenigma traheam sine capso significans, qua ligna advehi solent).
(агарин’, агарин), vox ignota in aenigmatis poslta, неизвестное слово. встречающееся в загадках. Собр. Акарин та макарин, ыран-паян килмесен ӳкетĕп те вилетĕп. (Урпа пучаххи). Норус. Акарин та макарин, ыран та паян килмесен ӳкеп те вилеп. (Урпа). Собр. Акарин та пакарин (nota: пакарин), ыран-паян килмесен ӳкетĕп те вилетĕп. (Урпа).... если ты не придешь сегодня или завтра, то я упаду и умру, т. е. осыплюсь. (Загадка: ячмень. Aenigma, quo hordeum significatur).
(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).
(сf. акарин), vox ignota in aenigmate posita, неизв. слово, встречающееся в загадке. Урмай. Акрин кукăрчăк-макăрчăк. (Пăх). Aenigma merdam significans. Загадка о человеческом кале.
(Актаj), nom. propr. viri esse videtur. Повидимому,. личн. имя мужчины. Тяптя. Актай арăмне хĕнет. (Тылăçи). Актай бьет свою жену. (Загадка о мялке). Item nom. vicorum. Также назв. деревни, назв. в Богатыревском приходе Ядр. у. Тат. ak maj, белый жеребенок.
(ал), subigere terram antea incultam aratro, quod „ака“ sive „ака-пуç“ appellatur. Пахать новь деревянным плугом (сабаном). Менч. Чист. Ака кăларнă кун вĕсем нуммай алмаççĕ; пирвайхи кун нуммай алсассăн кайран-кайран ĕç ӳсĕнми пулат, теççĕ. В тот день, когда они впервые выезжают на пашню, они пашут недолго. Говорят, что если долго пропашешь в первый день, то потом не будет спориться работа. Ист. Церкв. З0. Чиркӳ вырăнне ака-пуçĕпе (чит. ака-пуçне) алса тухтарнă. Место, где была церковь, велел распахать плугом. Микуш. Эсĕ алса пынă чух ана вĕçне тухас умĕн кăткă йăви алса пăрахăн. Проводя плугом борозду, ты, прежде чем тебе доехать до конца загона, распашешь муравейник. Букв. 1 ч. 1904. Аки-пуçне хăйсем ултă лаша кӳлнĕ, çапах ниепле алайман. Они запрягли в плуг шесть лошадей, но пахать никак не могли. Кив-ял, Сизов. † Пуринчен ытла çĕр ыйтрĕç, çерем алса вир акма. Больше всего они требовали земли, чтобы поднять новь и посеять просо. Хорачка. Сӓрӓмӓ аҕа-п̚ос’пала соҕалазан алны̆ п̚олат. Если подвять новь плугом, то это выражается словом алны̆. Т. II. Загад. С. Мок. Алман ана çинче çапман урапа кусат. (Суеçтерни). По не паханному загону катится не сколоченная телега. (Загадка: вранье). Собран. Алман ана (аddе: çинче), шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Суя суйни). На непаханном загоне, под невыросшей березой лежит не рожденный заяц. (Загадка: вранье). V. çерем сĕт.
(х’э̆л’э̆h ала), incerniculumesetis factum, из конского волоса. Асан. (Череп., Л. Кошк.) || Incerniculum e filis tenuissimis aëneis vel ferreis factum. Сито из тонкой проволоки. Якей. Т. П. Загад. Йăра-тавра çăкалăх, вăта çĕрĕ ихахах. (Хĕлĕх ала). Кругом липняк, а по средине и-го-го. (Загадка: сито из конского волоса). Ст. Чек. Хĕлĕх алана хĕлĕхрен е правулккаран çыхаççĕ. Хĕлĕх ала вяжется из конского волоса или из проволоки.
vox ignota in aenigmate posita, слово неизвестного значения, встречающееся в загадке. Ой. Алашита пилешита, вый паттине (scr. питине) клешита. (Чӳлĕк туртни). Загадка: затягивание супони). Aenigma lori vel funiculi constrictionem significans, quo duo helcii unci copulantur. Hoc loco алаши та etqs. Divisim scribenda esse puto, cnm «тa» syllaba particula copulativa (et) esse videatur. Вероятно, надо писать отдельно: «алаши та» и пр. Cf. v. tat. [араб сăмахĕ] (алаша), quae cantherium s. Тат. алаша — мерин.
(ал-арман’э̆, Череп.; ал-арман’, Б. Араб. и др.; ал-арман, Ст. Чек.), mola manuaria sive manualis, ручная мельница. Mola manuaria e duabus partibus constat: meta et catillo perforato, quae aut e ligno aut e lapide conficiuntur; si e ligno, ab ea, qua inter se contingunt, parte ferri fragmenta creberrima ad perpendiculum directa utrinque infiguntur, addita etiam ansa lignea. qua catillus manu versari possit (тыткăччи). Medio autem catillo ab imo excavato lignum inseritur transversum a medio perforatum (шапа) ita, ut axis dlrectus in metam infixus (йĕке) transmitti queat neque totum catilli foramen frumenti subministrandi causa factum obturetur. Praeterea circulus (тĕпек) e libro vel funiculo cannabino factus axemque, de quo iam supra diximus, ambiens inter metam et catillum collocatur, ne haec duae partes inter se artius cohaereant, sed aliquantulo distent intervallo. Si vero meta et catillus e lapide sint confecta, hae erunt molae partium appeliationes: аялти чул, çиелти чул, йĕки, шапи, тĕпек. Ручная мельница делается или с деревянными жерновами (йывăç чуллă а.) или с каменными (чул аларман); жернова лежат один на другом, и если они деревянные, то их сходящиеся поверхности бывают усажены вбитыми в них вертикальными чугунными пластинками (аялти йывăç чул, çиелти йывăç чул; вăсем хире-хирĕç пулаççĕ; хире-хирĕç пулакан çĕре чукун çапнă); верхний жернов имеет в средине отверстие и приводится в движение посредством ручки (тыткăччи). В средину нижнего жернова вбит стержень (йĕке), на который надевается отверстием деревянная порхлица (шапа), вставленная в выемку, сделанную на нижней стороне верхнего жернова в его срединной части так, чтобы отверстие жернова не было совсем закрыто (шапине йĕки çине тăхăнтараççĕ, шапине лартма çиелти Чула кăшт картса кăлараççĕ). Чтобы оба жернова держались на некотором расстоянии один от другого, между ними помещается особый хомутик (тĕпек), надеваемый на йĕке и свитый из лыка или кудели или же из веревки. ( Ст. Чек.). Из частей ручной мельницы с жерновами из камня (чул аларман) упоминаюгся: аялти чул, йĕки, шапи, тĕпек. Собран. Упи кăшкăрат, тĕкĕ тăкăнат (Аларман). Медведь ревет, шерсть у него сыплется. (Загадка: ручная мельница). Якей. † Алăк патĕнче алармань, алсăр-мĕнсĕр авăрать; çан хошшипа çӳресен, пирĕн çынах полăттăн. Около двери ручная мельница, которая мелет сама собою; если бы ты (невеста) сумела проходить между нею и дверью (?), то была бы как раз такою, какую нам надо. (Чувашин, сообщивший эту песню, смысла ее не понимал). В Ст. Чек. склоняется без прит. суфф.: аларман; ал-арманăн, ал-арманпа; ср. ib. çил-арман, çил-арманпа.
(ал витри), situla, qua aqua hauritur et portatur, ведро для воды. Урмай. Йеккĕм арĕмин кучĕ йĕпе. (Ал витри). У жены Якима мокрая задница. (Загадка: ведро).
(алы̆к), ianua, porta а, дверь; ворота. Якей. Алăка ан тăр. Не становись в дверях. Ib. Алăкне уç, вăлсам кĕччĕр. Отвори дверь, пусть войдут. Ib. Эп алăк питĕртĕм, вăлсам ан кĕччĕр тесе. Я запер дверь, чтобы они не вошли. Ib. Эп алăк питĕрсе, вăл кĕримĕ. Я запер дверь, он не сможет войти. ЧК. Пире анне алăка уçса ăсатса ячĕ. Мать отворила нам дверь и проводила нас. Истор. Славянсем пӳрчĕсене темиçе алăк кастарнă. Славяне прорубали в своих избах несколько дверей. Собран. 59. Тухсан та кĕрсен те алăка хупса çӳре. И при входе и при выходе всегда затворяй за собою дверь. ЧС. Алăкран тухсан алă тĕслĕ ăс кĕрет. Когда выйдешь из дверей (дома), то мысли (под разными влияниями) изменяются. (Послов.). Изамб. Т. 102. Урай каштинчен пĕр-ик йĕрке çӳлте алăк касаççĕ. Венца на два выше переруба прорубают дверь. Ib. 102°. Чӳрече, алăк янаххисене лартсан, кăмака хыси (хыᴣиы) тусан, сакăсене тусан вара: „Ăста çĕнĕ пӳрте алăкне хупса тухса кайрĕ“, теççĕ. Когда будут вставлены окна и дверные косяки, а также устроен маленький сруб, на котором кладетея печь, и лавки, то говорят; что „мастер (плотник) затворил дверь в новую избу и ушел“ (т. е. изба готова). Чăвашсем, 8. Юмăç алăкне нумай тапратрăмăр. Немало ходили мы к йомзям. Альш. Ĕлĕкрех кĕрӳшне алăк патне чаршав карса лартаччĕç (i. q. лартатьчĕç), теççĕ ватăраххисем. Люди постарше говорят, что прежде жениха сажали у двери, за („повесив там“) занавес. ЧП. Вĕрене курка — сар курка, алăран-алла çӳретĕр, алăк патнелле ан ярăр. Пусть желтый кленовый ковш ходит из рук в руки, но не передавайте его (по направлению) к дверям. Собран. 199°. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылттăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Начинают шевелиться насекомые (не летающие), отворяется золотая дверь. (Загадка: появление метелки у овса). Актай. Пĕр килемине кăвапинчен туртса кăларап. (Алăк). Одну старушку я вытаскиваю за пупок. (Загадка: дверь). N. Вăл мĕскĕн алăк панчен тĕпелелле пĕре те иртмеçчĕ (т. е. иртместчĕ). Он, бедный, никогда не проходил в перед избы, а все сидел у дверей. Якей. Алăкра ан тăр. Не стой я дверях. Альш. Алăка пырса тăчĕ. Встал в дверном пролете (т. е. на пороге). Ib. Алăкра тăрать. Стоит в дверном проеме (т. е. на пороге). Якей. Çак алăка çӳрене чох хопса çӳрес полать. Надо затворять эту дверь, когда ходишь. Панклеи. Лаша тӳрех хайхи хĕр патне отать. Херĕн молча пак пӳрчĕ патне çитсен алăкĕнче кокальтяма тапратать. Лошадь прямо идет к выщеупомянутой девушке. Подошедши к ее избе, похожей скорее на баню, она начинает рыть копытом у ее дверей. С. Александровское. Алăкăнче (i. q. алăкĕнче) хуралçăсем хурал тăнă. У дверей стоял караул. Шевле. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа алăк патнелле пăхса пĕтĕм турра асăннă. Мулла калпакне хул айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă; унпа пĕрле ыттисем те хăш чухне мĕн çимĕç те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл-туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх-сăхнă, унччен сăх-сăхман. Во время моления сначала отворяли дверь и, обратавшись лицом к двери, молились поименно всем богам. Лицо, произносившее молитвы, затыкало шанку подмышку и держало в руках кушанье; вместе с ним стояли и остальные, иногда также держа в руках какое-нибудь кушанье. Лишь по совершении молитвы лицом к двери, они обращались лицом к красному углу (к тяблу) и крестились; ранее этого они на себя креста не клали. Альш. Пуп алăкран кăна пĕр-ик виçĕ сăмах калатьчĕ, тет, турăшсемпе-мĕнсемпе килсен. Когда священник приходил с иконами и п., то, говорят, ограничивался тем, что скажет слова два-три в дверь и уйдет (т. е. даже и не входил в избу). Альш. † Çак ялсенĕн ачисене алăк хыçне хĕсрĕмĕр. Парней из этой деревни мы вытолкнули за дверь (скорее: прижали за дверью). Якей. Алăк хошшине ан пол. Не попади (рукою или ногою) между дверью и косяком, (т. е. не прищеми их). Ст. Чек. Йăттăн хӳри алăк хушшине пулнă. Собаке прищемило хвост дверью. Ст. Чек. Мĕн алăк виттĕр калаçса тăран? — пӳрте кĕр. Что ты разговариваешь через (приотворенную) дверь? — взойди в избу. Ib. Акка патне хăнана карăм та, алăк виттĕр калаçса тăрат манпа, пӳрте те кер темес. Те хунь-ашшĕнчен хăрăт мана чĕнме. Я пошел в гости к старшей сестре, а она стала у двери и разговаривает со мною через (приотворенную) дверь: даже в избу не зовет. Не знаю, свекра, что-ли, она боится (и потому не решается) позвать меня. КС. Ма алăк виттĕр калаççа тăратăн? Зачем ты разговариваешь через затворенную дверь? Бугурусл. Эпĕ алăк çине улăхрăм. Я залез на ворота (на гумне). Якей. Алăк уççа хопса тăрать. Служит привратником или: временно заменяет его. Ib. Он мĕн пор ĕçĕ те алăк уççа хопасси анчах. Все его дело заключается в том, чтобы отворять и затворять дверь. Eadem vox postpositionibus „урлă“ е! „çи“ coniuncta limen inferum et superum significat. В соединении с послеслогами „урлă“ и „çи“ это слово часто означает порог и притолоку. Шурăм. 26. Алăк урлă шалалла пăхатăп. Смотрю через порог (т. е. через отворенную дверь) внутрь комнаты. Пуп алăк урлă каççанах хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Как только поп перешагнул через порог, — упомянутая выше больная старуха вскочила и живо захлеснула его за шею удавкой. КС. Ма алăк урлă калаççа тăратăн? — шала кĕрсе калаç. Почему ты говоришь через дверь (или: через порог)? — ты войди для разговора в избу. См. выше „алăк виттĕр“. БАБ. Алăк урлă вырттарса тапмалла. Надо пинать, положивши через порог. Альш. Алăк урлă каçаймас. Не может перешагнуть через порог. КС. Алăк çанче ларать. 1. Сидит на пороге. 2. Сидит на полотне двери. Ib. Ача алăк çине хăпарса ларчĕ. Мальчик залез на полотно двери. Срав. Ib. Алăк тăрăнче (Iеgе: тŏрнџ̌э, ехtrita ŏ littera, i. q. тăрринче) сала-кайăк ларать. На притолоке двери сидит воробей. Турх. Алăк çине пусса кĕрет. При входе ступает на порог. Срав. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан чир ермест, шуйттан та хăрать, т. е. для предупреждения болезни и отогнания чорта кладут на дверь рябину, татарник и железо. Л. Кошки. Алăк çине ан лар, хурт тухса каят. Не садись на порог, пчелы улетят. Череп. Алăк çине ан тăр. Не вставай на порог. (Срав. чӳрече çине, на окно, т. е. на подоконник). Цив. Алăк çинче ларать. Сидит на пороге. Альш. Чăхха алăк çине хурса пусрĕ. Он заколол курицу на пороге. Ib. Мĕн алăк çинче ларан? Что ты сидишь на пороге? Jn dialecto Альш., si G. Timofeievio credimus, „aлăк урлă“ earn rei positionem significat, cum iuxta limen inferum posita est in longitudinem eius porrecta, sin autem in ipso limine transverse sit collocata, non „алăка (алы̆га) урлă“ dici solet. В Альш. „алăк урлă“ говорят о вещи, которая лежит поперек двери, т. е. около порога, но параллельно ему; если же она лежит поперек порога, т. е. пересекая порог, то говорят не „алăк урлă“, а „алăка урлă“.
(алы̆кс’и), ostiolum, дверка. Курм. Алăкçи виттĕр ал ятăм, карчăк чеччи кĕрех карĕ. (Апийăнне — lege: абыjы̆н’н’э — чĕччине ĕмни — lege: ӧ̆мн’и). Я просунул сквозь дверку руку и сразу попалась старухина титька. (Загадка: сосание груди).
алăк тимĕрри, алăк тимĕри (алы̆к т’имэ̆рэ̆, — т’имэ̆рри, — т’имэ̆ри), 1) i. q. алăк петли (алăк тимĕри, КС., алăк тимĕрĕ, Çеçмер), 2) i. q. алăк хăлăпĕ. Вотлан. Пĕр çын тунине пин çын тытĕ. (Алăк тимĕр). За сделанное одним берется тысяча человек. (Загадка: железная скобка двери). В другой записи, сделанной там же, стоит: алăк тимри.
vox ignota, неизв. сл. Кумак-к. Алтрăм-алтрăм, алтăр тупрăм; алăш-пилĕш парне пачĕ, хурама кĕрӳ пылне (пыл’н’э) пачĕ. (Çумăр çуса тумла юхни). Рыл я, рыл, и нашел большой ковш;... роздал подарки, а зятек вяз дал меду. (Загадка о дожде и капании воды с крыши). Здесь „алтăр“ — углубление в земле, ямочка, выдалбливаемая каселью; подарки, розданные на нее стороны, брызги от упавших с крыши капель; зятек вяз — лубки, которыми покрыта крыша; мед — дождевая вода, стекающая с крыши.
(алла), рro ала parum recte scriptum esse videtur., повидимому, ошибка вм. ала. Тогач. Пӳрт тăринне алла выртĕ. (Çăлтăр). На крыше избы лежит решето. (Загадка: звезды).
(алма), monile e nummis argenteis consertum, quod a feminis. Tschuvaschorum diebus festis gestatur. Род ожерелья. СПВВ. ӨВ. Алма — ярапа, хĕр-арăмсем тенкерен çакса праздниксенче (Iеде: праçниксенче) тăхнаççĕ. Алма — висячее украшение из монет, надеваемое женщинами в празданки. СПВВ. ӨН. Алмана та хĕр-арăмсем çакаççĕ. Алма тоже надевается женщинами. Сред. Юм. Алма тĕкисĕне (lege: тенкисĕне) пĕр-пĕрин çине постарса çакса тохнă май-çыххине калаççĕ. Алма — ожерелье, сделанное из монет, которые привешены так, что края одной отчасти прикрывают другую (как чешуя на рыбе). ЩС. Алмана шăрçа пек çакаççĕ, вăл çурăм çинче ярăмланса тăрат. Алма вешают (на шею) так же, как бусы; она свешивается (и) на спину. Тюрлем. Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе; пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шӳлкеме; тенкĕллĕ мăй-çыххнсем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă. Все оне в красных платьях и сапогах; на головах тухьи, на груди алма, шӳлкеме (русские в Курмыш. у. зовут это украшение шельдема) и ожерелья, увешанные монетами; кроме того, на них есть и другие красивые украшеная из бус. N. † Ана çинчи йыт пыршине туй матки алми тунăсем. Из вьюнка, растущего на загонах (convolvulus), они сделали алма для своей свахи. Собран. ЗЗ0°. Алтрăм, алтрăм, алма тупрăм, алтса çитсем кĕмĕш тупрăм. (Сарана). Рыл я рыл, и нашел алма; а когда дорылся, то нашел кĕмĕш (а v. tatar. [араб сăмахĕ], argentum, от тат. кёмёш, серебро). (Загадка: растение „сарана“).
(Алман’дэj), nom. propr. viri. quod in aenigmate tanrum inveni. Личн. имя мужчины. Алмантейĕн аллă сурăх, аллăшин те (вариант: аллашийĕн те) пуçĕ çурăк. (Тĕкме). У Алмандея пятьдесят овец, и у всех их головы с трещаной. (Загадка: тын). V. Алмантан.
(Алдакким), nom. propr. viri, Eudocimus, личн. христ. имя Евдокам (Альш., Н. Седяк., Раков., Ст. Чек.) Н. Седяк. Алтакким-калтакким, калта тирĕ сĕвекен, икĕ пусла паракан. Евдоким-калдаким (непереводимое слово), сдирает шкурки с ящериц и продает их по две копейки. (Насмешка над именем Евдоким). Ракова. Алтакким-калтакким, çĕр сакăр вун çăмарта. (Шултăра урлă-урлă кĕпе). Евдоким-калдаким, сто восемьдесят яиц. (Загадка о рубахе, сшитой из пестряди с крупными клетками).
(vox incerta in aenigmate posita, неизвестное слово, встречающееся в загадке. Байгул. Алăк умĕнче алтын ташлать. (Тăмла юхни). Перед дверью пляшет... (Загадка: капель). || Parum recte scr. esse vid.
vox incerta, in aenigmate posita, неизв. слово, встречающееся в загадке. Собран. Алăк умĕнче Алтук ташлать. (Урай шăлни). В сенях пляшет „Алтук“. (Загадка: метение пола). Ср. Алтын.
vox incerta in aenigmate posita, quae forsitan olim nom. fern, fuerit. Неизв. слово в загадке, м. б. жен. имя. Т II. Загадки. Алтăм пик, алтăм пик, çĕр çирĕм çăмарта. (Вир). Алтăм пик, алтăм пик, сто двадцать яиц. (Загадка: просо). Forsitan Алттăм-пик scr. sit. V. Алттăм-пикке.
(алды̆р), trulla iignea magna, большой деревянный ковш (йывăçран тунă пысăк курка. СПВВ. ЕХ), употребляемый при пивоварении; им же насыпают хлеб и муку и наливают в корыто воду для мытья белья (кĕпе çунă чухне валашкана шыв яраççĕ). Сред. Юм. Куçĕ алтăр пик (пит пысăк, тõлта куçлă çын куçне калаççĕ). У него глаза величиною с „алтăр“ (говорят о человеке с очень большими глазами на выкате, по-рус. лупоглазый). Б. Бур. Тӳп-тӳп! утсем килеççĕ, сарă алтăр пек вĕсен чĕрнисем. Раздается топот приближающихся коней, копыта которых величиною с желтые „алтăр“, Т. II. Загадки. Урасăр, алăсăр алтор алтать. (Тумла юхни). Без ног и без рук „алтăр“ выдалбливает. (Загадка: капель). Раков. Алтăр урлă кăвак лаша? пăхать. (Çурăм-пуç килни). Через „алтăр“ смотрит сивая лошадь. (Загадка: приближение зари). По моему мнению, здесь ошибка: вм. „алтăр“ следует поставить Атăл, Волга. || Eodem nomine appellator infundibulum, h. e. vas illud minus suspensum maiori, guo molis frumentum subministratur. Также „лоток, сыпка, по которой зерно сыплется на жернов“. Н. Седяк, Череп., Б. Араб. Пĕрмерен алтăра тырă анат. Хлеб сыплется из ковша в корытце. || Nom. viri cuiusdam opulenti. Также имя одного богатого человека. Шихабулово, Цив.
vox incerta in aenigmate posita. Неизвестное слово в загадке. Актай. Алтăр капан айĕнчен утă туртăп. (Кăнчала арлани). Из-под стога... я буду дергать сено. (Загадка: прядение). Лобашкин. Алтăр капан айĕнче вунă сурăх туртĕ. (Кăнчарла арлани). Из-под... стога десять овец будут теребить, т. е. сено (Прядение). Cf. Айтар, Айтăр.
vox, qua imitantur puisationem, междометие стука. Собран. Тĕпелте тĕпĕрчĕк, алăк панче алтăрчăк. (Кăвас хуни. — Çӳп тăкни). В передней части избы топотня, а около двери стукотня. (Загадка: 1) меш(с)ение теста, 2) выкидывание сора). V. ргаес. V.
(Ал’уш), nom. pr. viri chrv Alexius; личн. имя муж., Алексей. Ст. Чек., Череп. Ст. Чук. СТИК. || Nom. pr. viri pag., личн. имя чув. язычника. Патраклă, Рысай. Н. Чукал. Кăмакара Алюш пĕççи выртать. (Кукăль). В печке лежит бедро Алексея. (Загадка: пирог).
(ама), femina animalium, самка. Ама сысна sive (или) сысна ами, porca, scropha, свинья самка; ама кушак, feles femina, кошка самка; ама йытă sive йытă ами (jыдами), canis femina, сука; ама кашкăр (кашкăр ами), lupa, волчица; ама тăрна, grus femina, журавлиха; ама çĕлен, anguis femina, самка змеиная. Йăпăлти пăру ик ама ĕмет, теççĕ ваттисем. Ласковое теля двух маток сосет. (Послов.). Т IV. Ама йыттăн малтанхи çурине ӳстерсен аслă ачана йăвăр пулат, теççĕ. Говорят, что если выкормишь щенка первого помета, то будет тяжело старшему ребенку (в семье). || Praeterea significat matrem. Также означает мать. V. анне. Ст. Чек. Ама сĕтĕне кĕменни вăкăр сĕтĕпе (i. q. сĕчĕпе) кĕрес çук. Вар. Ама сĕтпе кĕменне вăкăр сĕтĕпе кĕрес çук. То, чего не воспринял (вар. „в кого не вошло“) с молоком матери, не воспримешь и с бычачьим молоком. (Послов.). [араб сăмахĕсем] Сред. Юм. Ама пĕр те, аçа ăрасна. Мать одна, но разные отцы. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, хăйсем пурте пĕр ятлă. У двух маток по пятеро детей, и всем одно имя. (Загадка: пальцы). Пĕр амаран çуралнă тăван, единоутробный (брат или сестра). ЧП. Çипер ача, сар ача сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся красивые русые парни. Альш. † Пирĕн пек чипер ачасем сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся такие красавцы, как мы. С. Мок. † Сирĕн пек, пирĕн пек ачасам сайра-пĕр амара (не амаран) çуралать. У редкой матери родятся такие красавцы, как вы и мы. || Санăн аму, сирĕн аму (надо бы: амăр), твоя мать, ваша мать, где во втором случае мы имсем дело с позднейшим явлением в языке. Срав. Истор. Ачамсем, эсир пурсăр та пĕр-тăван, аçăр та пĕр, амăр та пĕр. Дети мои, вы все друг другу кровные родные: у вас один отец и одна мать. Крат. раз. 19. Вениамин вăл Иосифпа пĕр амаран çуралнă. Вениамин и Иосиф были от одной матери. Чăвашсем. Тата амаран пĕр ыйăл ака пуçĕ тытса пырат. Кроме того, единственный сын матери правит плугом. V. Амăшĕ. || Rex apum. Пчелиная матка. || Praeterea numen quoddam significat, quod omnium rerum mater esse creditur. Также название богини, которая считается матерью всего мара. СПВВ. ИА. Ами. — Эй пĕтĕм тĕнчене çуратнă ама (ама)! Санран пулни пурте усăллă, пурте аван, çавăнпа сана эпир яланах тивĕçлипе чӳклетпĕр“. Мать. — „О мать, сотворившая всю вселенную! Все, что от тебя произошло, полезно и хорошо; поэтому мы всегда по должному приносим тебе жертвы. V. Магн., 62. Ами — самая старшая мать, Ib. 85. Ама (назв. божества Н. А. ). || Princeps lusorum. Матка (в игре). || Pars aratri. Часть плуга. V. ака. Eodem vocabulo etiam alia inanimata significantur, sicuti infra pluribus exemplis demonstrabimus. Иногда употребляется и о других предметах неодушевленных, что будет видно из примеров, приведенных ниже. V. ыраш амăшĕ.
(амал’), subsidium alcjs rei; via atque ratio. Medicamentum. Venenum. Способ, средство. Лекарство. Яд. V. Амал. Кума-к. Аслати çатми мăн çатма, тытса çавăрма амаль çук. (Йĕтем). У дедушки большая сковорода, которую нет возможности перевернуть. (Загадка: ток). Орау. Юлашки хут вара ăна тытмах çар янă. Çарпа тытса кайнă чухне амаль хыпса вилнĕ, тет. В последний раз, чтобы его поймать, нарочно отправили войско. Когда его схватили и повели, он, говорят, принял яд и умер.
(амы̆ш) или амăшĕ (амы̆жэ̆), mater ejus; mater eorum (earum), его, ее, их мать. V. ама, анне, апи, апай. Сред. Юм. Амăшне пăхса хĕрне ил. Прежде, чем взять дочь, посмотри, какова у нее мать. (Послов.). Ib. Амăш кõтĕнченех çапла тõхнă та... („Такçантанпах сывмар“, тесе çӳрекене çапла калаççĕ). О челове, некоторый говорит о том, что он очень давно болен, говорят: „Он вылез таким ех сиnnо mаtris“. Ib. Амăшĕнчен çакăнать („цепляется за мать“). Так говорят о маленьких детях, если они не отстают ни на шаг от матери. Актай. Тумтир амăшĕ виçĕ хуçăк. (Тӳшек). Мать одежды, сложенная втрое (Загадка: перина). Перина названа матерью, потому что на нее складывается вся остальная одежда. Собран. † Тăрсамăр, ачасем (2 р.)! Амăш ватти пырат, тет те, хыптарат та çунтарат. Вставайте, ребята! Говорят, что идет старуха мать; она (вам) задаст жару!(?). — Deorum quoque plerique matres habent, quarum nomina in sacris commemorantur. Большая часть чувашских божеств имеет матерей (амăшĕ), которые и упоминаются вместе с ними во время языческих молений.
(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].
(jы̆ран’э̆, jы̆ран’), limes tenuissimus, quo agrorum partes, quas ana appellavimus, in longitudinem disterminantur, межа, не пропахавная полоска между загонами одной деревни. V. кăран Т. II. Загад. Уй варринче тимĕр кĕвенте выртать. (Ана йăранĕ). Середи поля лежит железное коромысло для толчения белья. (Загадка: межа между загонами). С. Александр. Пырсан-пырсан пĕр ана йăранчен (i. q. йăранĕнчен) пĕр кăвак пуçлăскер тухрĕ, тет. Когда он прошел некоторое расстояние, из одной межи вышло какое-то существо с седою головою. Якей. Ма эс ана йăран, орлă каççа выран? Зачем ты заходишь за межу и жнешь (чужой хлеб)? Ст. Чек. Ана йăранне выртсан усал касса каят, теççĕ. Если ляжешь на меже, то, говорят, зарежет чорт. Якей. Ана йăранне выртсан çăвăрнă чох осал аташтарать (хăрамалли тĕлĕксем кăтартать). На человека, спящего на меже, дьявол напускает бред (пугает его страшными снами). || I. q. (то же, что) ана? КАХ. Пура тулли тăтăр: илнĕ çĕртен ан иксĕлтĕр, панă çĕртен ан палăртăр. Пĕр пĕрчĕ вырăнне пин пĕрчĕ хутшăнтăр. Ана йăранĕнчен савăнтар. Çырлах! Пусть закрома будут всегда полны хлеба: там, откуда взято, пусть не убывает; там, откуда дано (другим), пусть не будет заметно выдачи. Вместо одного зерна пусть прибавится тысяча. Обрадуй нас урожаем с загона. Помилуй! (Молатва к Валĕм-хуçа в „танăн сăра“). Изванк. Ана йăранĕнчен Тур патăр, пурари ан хухтăр. Пусть Бог даст с каждого загона (сколько следовало бы ожидать); то, что в закромах, пусть не убывает. (Моленье). V. seq. v. См. ана йĕран.
(п̚урусνиы), sulcus iu agro, борозда на загоне. Череп. Бурунд. Çеçен хир варринче пĕрмеле сăкман. (Ана пурусни). Середи дикого поля (или степи) кафтан со сборами. (Загадка: борозды на загоне).
(Ан’д’эр), nom. pr. viri,, лич. имя муж. (см. Чув. яз. им. „Андерка“ sqq.). К. С. Сергеев происходит из Антер таврашĕ, т. е. Андерова рода. Собран. Антер капанне айĕнчен туртăп. (Кăнчала арлани). Я буду теребить Андеров стог снизу. (Загадка: прядение).
(ан’н’у), i. q. аннӳ, mater tua, твоя мать. Нюш-к., Завражная. Эсĕ хăв аньнюн йăмăкин йыснăшне кам тен? (Атте). Как называешь ты того, кого младшая сестра твоей матери называет „йысна“ (мужем старшей сестры)? (Загадка: мой отец). В Завражной косв. падежи: аньнюн, аньнюна, аньнюпа, аньнюнтан.
vox incerta, quam in aenigmate quodam inveni. Неизвествое слово в загадке. Раков. Апарăшки ярăшки кулса выртат упăшки. (Уйăхпа хĕвел)..... ее муж лежит и смеется. (Загадка: солнце и месяц). V. ампарăшки.
(lege: Апаш, Абаш), i. q. Апаш. [Многие из чуваш, не выговаривают ш, ж и вместо этих звуков произносят с, з, отсюда неправильное начертание этого слова]. Урмай. Мăн çăпата Апас, çинче пилĕк Янасал, çурăм-пуç çути. (Кăраççын çунни). В больших лаптях Абашево, с тонкою талиею Янасалы, свет зари. (Загадка: горение лампы). Пус. Апас какапан (lege: „Апас капанĕ“?) айĕнчен утăтуртĕ. (Кăнчала арлани). V. Антер. Собран. Çутă пуç пăрптра(?), мăн çăпата Апас. (Писмен). Лысая голова....., большие лапти Абашево. (Безмен).
(Абаш), nom. vici Tschuv. in praef. Tscheboxarensi., с. Абашево, Чебокс. у. Olim nom. viri fuisse videtur. Некогда, по-видимому, было именем мужчины. V. Чув. яз. им., „Абаш“. Собран. Апаш кĕпери пуç-хирлĕ (Кĕпӳм, i. q. к’э̆бум. i. е. кĕпе умĕ). Абашевский мост стоит вверх ногами, т. е. очень круг. (Загадка: вышивка на грудном разрезе рубахи).
(абы̆ржа), miser, infelix, Слово, выражающее сожаление: бедный, жалкий, несчастный. КС., СПВВХ. КС. Эй апăрша! Ах ты, бедный! Ib. Çав апăрша вăй татăличчен ĕçлесе те пурнăçне çитереймеçт. Этот несчастный работает до изнеможения и все-таки не может хорошо обставить свою жизнь. N. Хĕрлĕ туна апăрша. (Кăвакарчăн). Красноногий бедняжка. (Загадка: голубь). || Homo dissolutus, sine lare. В Сред. Юм. так называют людей бесприютных и плохого поведения. || Homo harrulus, болтун. Янтик. Апăрша пуль эсĕ, курмасăрах лăкăртататăн пуль. Ты, должно быть, болтун, и болтаешь о том, чего не видал. Ср. [араб сăмахĕ]
(scr. апăши), а V. апăшша? Кубово. Çак пӳртре апăшши (scr. апăши) пур. (Кĕл). В этой избе есть нечто несчастное. (Загадка: зола). Сf. апăрша, апăршша; v. кичем.
(Апрам), nom. pr. viri Christ. Abraham, лич. муж. христ. имя Абрам, Авраам. Сред. Юм., СТИК., Альш., Собран. Апрамăн çăпати пысăк. (Хăй-чикки). У Абрама большие лапти. (Загадка: светец).
(Апты̆руш, brevissima ы̆ littera, с весьма кратким ы̆), nom. pr. viri, лич. муж. имя. Торай. Аптăруш арĕмне хĕнĕ. (Тылă). Аптруш будет бить свою жену. (Загадка: мялка). Здесь „хĕнĕ“ — futurum gnomicum.
(арават), vox incerta, unde derivata est altera, non minus ignota араватлă, quae in aenigmate quodam invenitur. Слово неизвеетного значения, откуда произведено араватлă (араватлы̆), также непонятное слово, встречающееся в загадке. С. Шинкус. Т. (Собран.). Араватлă-теветлĕ, кĕпи арки хуйăклă. (Асамат-кĕперри). Украшено.... и перевязью, называемою „тевет“; полы его рубахи.... (Загадка: радуга). V. ĕреветлĕ.
v. ignota, неизвестное слово. V. Нарат. С. Тим. Арат, арат çинче турат, турат çинче йăви, йăви çинче çăмарти. (Пăрçа). Арат, на арат ветви, на ветвях гнездо, в гнезде яйца. (Загадка: горох).
i. q. (то же, что) авра ампарĕ. Тогач. Хĕле тутлăх, çула выçлăх. (Арукли). Зимою сытость, летом голод. (Загадка: половня). Собран. Хĕлле выçлăх, çула тутлăх. (Арукли). Зимою голод, летом сытость. (Загадка: половня).
(ары̆к), v. ignota, неизв. слово. Собран. С. Карм. Арăк мар, çарăк мар, çулçи ешĕл, милкĕ мар. (Сухан.). Не... и не репа; листья зеленые, а не веник. (Загадка: лук). Арăк мар, çарăк мар, çулçи йĕтпĕл, милĕк мар. (Сухан). Т. II. Загад. Арăк мар, çарăк мар, тăрри ешĕл, милĕк мар. (Сухан)..
(?) i. q. арăмĕ, eius uxor, его жена? Кăрт туртмĕш (scr. Турмĕш), куклетмĕш, Ентĕри арăмĕш (lege: apăмĕ) тухатмĕш. (Вăл та пулин енчĕк çăварĕ). Дернет и съёжит, у Андрея жена — колдунья. (Это загадка об отверстии кошелька).
nom. viri, a v. arab. [араб сăмахĕ] имя мужчины? Ст. Айб. Арăн килет. Аптул (scr. аптул) килет, час килет, месевеки (quod fortasse „месевекки“ legendum est, м. б. надо читать „месевекки“) килет. (Тул çутăлни). Придет Арăн, придет Абдул, скоро придет, „месевеки“ придет. (Загадка: рассвет).
(к̚аjы̆к), i. q. (то же, что) арăслан. Собран. Арăслан кайăк шыв ĕçет, ик текерлĕк уй (equidem „вăйă“ legendum putaverim, вероятно, надо читать „вăйă“) вылят. (Лаша шыв ĕçни). Лев воду пьет, а две пигалицы (чибиса) играют. (Загадка: лошадь на водопое). Микуш. Икĕ текерлĕк вăй-вылят, арăслан-кайăк шыв ĕçет. (Лаша шыв ĕçни).
v. ignota, неизв. слово. Качал. Алтын аркаш, алтын аркаш талт сиктермĕш кăнт-кăнт-кăнт. (Шапа)... попрыгунья.... (Загадка: лягушка).
(аргупл’и?), то же, что арпукли. Яргуньк. Хĕле тутлăх, çула выçлăх. (Аркупли). Зимою сытость, летом голод. (Загадка: мякинница).
(вэ̆с’), limbus, qui imae orae vestimenti assutus est, оборка по самому краю подола. Вотлан. Вăр çаврашка, арки вĕçлĕ кĕпелĕ. (Арман чулĕ). Совсем круглый, в рубашке с оборкой, пришитой к краям подола. (Загадка: жёрнов).
пьянеть. Трхбл. Икĕ пуслăх ĕçнĕ, çичĕ пуслăх ӳсĕрĕлнĕ. На две копейки выпил, на семь опьянел (т. е. выпил немного, а начал скандалить). Изамб. Т. Туй халăхсем ӳсрĕлменнипе шăппăн лараççĕ. Свадебные гости, не будучи в опьянении, сидят тихо. Юрк. Вăл чĕнсе ĕçтере пĕлмесен те, киле тавăрăнсан, иксĕмĕр питĕ хытă-кăна ĕççе ӳсĕрĕлер... Сред. Юм. Ӳсĕрлсен, хăнклапа таракан та укçан курăнать, тесе ӳсĕрлсен, çын темшĕн те мухтанать, тесе, калассине калаççĕ. Ч.С. Пумелккере пĕр ӳсĕрлмен çын та кураймăн, пурте ӳсрисемпе пӳртре çапкаланса çуреççĕ. || Говорится и об осыпающихся зернах созревших злаков. Торп-к. Какарин та макарин, ыранпа паян килмесен каяп та ӳкетĕп. (Загадка: урпа, ӳсĕрĕлнĕ урпа).
м. б. описка вм. ӳсĕр. Нов.-Ст. Лебеж. Пĕри наян, тепĕри ӳсрĕ, тепĕри чупкăн. (Загадка: чул, курăк, шыв).
, (Питушк., КС. ы̆jы̆, Чертаг. ы̆jы̆), долото. То же сл. в Мысл. См. ăййă. Урмай. Пĕчĕкик пикемпи, пин çапсан та, вилмĕ. (Загадка: ăйă).
(э̆н'э, э˜н'э), корова. См. ине, ĕнĕрле. N. Ĕне выртакан çĕре пӳрт лартсан, пӳрт ăшă пулать, тит; хур ларакан çĕре лартсан, сивĕ пулать, тит. Если поставишь избу на том месте, где лежала корова, то будет тепло; а если ― на том месте, где сидел гусь, то холодно. Ст. Чек. Ĕне пăрулать, пăру пăрахать. Альш. Ĕне кĕтес çумне пырса хыçаланат. НАК. Хĕрĕ (дочь его, невеста) ыр ĕнепе пĕрех, тет; ĕç таврашĕнчен арçынтан та юлас çук, тет. (Похвала невесте). Юрк. Сывлăхă пур чухне хытăрах ĕçле, ĕне пек ялан выртса ан тăр! Пока здоров, работай больше, не лежи как корова. Собр. Санăн уру çине ĕне пусайман-ха, теççĕ. (Так говорят человеку, который еще не знает и не понимает жизни). N. Сана ĕне посман. Т. М. Матв. Йăраланайман (неповоротливого) çынна «ĕне» теççĕ. В. Олг. Ĕне калят (кал'ат). К.-Кушки. Ĕне кавлет. Корова жует жвачку. Орау. Темĕскерле карттус (фуражку) тăхăннă, ĕне пăхĕ хунах (хунă+ах) чисти! (точно коровье дермо положил). Альш. Ĕне вăкăр ыйтать. Орау. Ĕне пăлан пек (хорошая, большая, красивая, здоровая). Зап. ВНО. Ĕнисем шыв ĕçнĕ чух, пăрушĕсем пăр çуласан та юрать, тет. Пока коровы пьют воду, телятам ладно и лед полизать. (Послов.). Орл. II. 228. Ĕни выртĕ, хӳри тăрĕ. (Загадка: кăнчăлаççи?). || Янгильд. Курм. у. Ĕне хĕсĕр полчĕ. Корова перестала доить. (Так сказал один о самоваре, в котором уже не осталось воды; в друг. гов. это знач.: «корова осталась яловой»).
род блина? См. ĕне чĕлхи. Качал. Тăн ту, тăн ту, тăн ту çинче тимĕр ту, тимĕр ту çинче урпа, урпа çинче ĕне аша (чит. ашша) çӳрĕ. (Загадка: Ĕне чĕлхелĕ икерчĕ).
неизв. слово (орфография сомн.). Ст. Айб. Ĕнтен пичче сиксе ташлать. (Загадка: яшка вĕрени).
неизв. сл. Кора-к. (Чув. Тексты № 2, 346). Икерчĕкĕн якрушки саврин капăрчăк. (Загадка: шапа).
назв. селения? Абыз. Вутланта вут шăтăк, Яртире тип шăтăк. (Загадка, отгадка которой неизв.).
схожий, похожий; похоже, одинаково. Шел. II. 62. Вăл тутăрсен евĕрлĕ тутăрсем Шупашкарти Чăваш Тĕп Муçейĕнче те пур. Анчах нихăшĕ те Уки (женское имя) тутрисене çитес çук. || Собр. 124. Евĕрлĕ-шеверлĕ (ita scr.) (Загадка: ака туни.).
медный купорос. Изамб. Т. Пĕрне-пĕрне кăрчанкă ернĕ пулсан, ăна ешĕл-сенкерпе сĕреççĕ. Юрк. Кăм(кы̆м)-авак, ешĕл-сенкер пек. Синий-пресиний, как медный купорос. Каша. Ешĕл-сенкер еннешер. (Загадка: купорос).
(jыды̆), то же, что йыт. См. йăтă. Юрк. † Çĕтĕк кĕрĕкĕ татăкĕ йытă вĕрнипе çурăлат. Орау. Йытта ан йĕкĕлте (= ан çĕтĕлтер). Не дразни собаку. Сред. Юм. Эс те учитĕле тохсан, луччĕ йытта сăмсана касса парам! (Так говорят, когда уверенно знают, что собеседник не может быть учителем). IЬ. Пуçа йытта хывнă та, ĕç хушсан, та ĕçлемес. (Ссылается на болезнь, притворяется и не делает того, что ему велят). Б. 13. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. (Послов.). IЬ. Йытă мăнтăр та, çиме юрамасть. (Послов.). КАХ. Çырлах, аслă кĕлĕ! Кама тимен, ху валеççе пар. Ачăна-пăчăна чар, йыттусене пирĕн выльăхсем патне ан яр. (Моление киремети Питтури в «тайăн сăра»). Б. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Загадка: иголка с ниткой). Т. М. Матв. Йытă аллипе ĕçлетĕн. Работаешь спустя рукава. Сказки и пред. чув. 14. Йытă урипе утиччен, сивĕре шăнса çӳриччен, лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхи те пулас мар. Чăв. й. пур. 7°. Çыраканнине сĕтĕрсе килес те, йытта хĕненĕ пек (как собаку) хĕнес! Орау. Йытă пек япăлтатса çӳрет. СПВВ. Х. Йытă хăй хӳри çине сысмасть, теççĕ. (Послов.). Нюш-к. Ĕлĕк авал турă, этеме ыраш панă чух: ыраш кирлĕ-и сана? тесе, ыйтать. Çын: кирлĕ мар, тет. Ыраш тĕпĕнченех пучахлă пулнă; ыраш пучаххи çурри анчах юлать. Тепре ыйтать. Çын ун чухне те: кирлĕ мар, тет. Çавăн пек темиçе хутчен ыйтса та, çын: кирлĕ марах, тесе пырать. Ыйтмассайран ыраш пучаххи кĕскелсе пырать. Турă юлашкинчен ыйтсассăн, çын: кирлĕ мар темелле-ччĕ, тет, анчах йытă: хам-хам! тесе янă та, çавăнпа халĕ пирĕн ыраш юлнă. Йытă лайăх мар вăл, тесен, йытă усракансем çак сăмахсене каласа кăтартаççĕ. Собр. Йытă шуйттана сиссе (чуя) çĕрле вĕрет, теççĕ. Т. Григорьева. Килте йытă пăтратманне ялта яшка пĕçернĕ, теççĕ. Дома не умел замесить собаке, а в деревне сварил похлебку. (Послов.). N. Эсĕ йытă! терĕм. N. Конта йытă пуç те полĕ! Здесь, чай, чорт знает что есть! Сред. Юм. Йытă самăр та, пусма юрамасть. Хоть собака и жирна, но на закол не годится. Собр. 74°. Йытă, тесен — çăмĕ çук; этем тесен — сăнĕ çук. (Послов.) Ала 91. Çакă кĕçĕн тăванĕ (брат) мĕн курман вăл! Вăл курнине ялти йытă та ан куртăр (того, что он перенес, не дай бог испытать деревенской собаке). IЬ. 31. † Пире: салтак кай (= салтака кайĕ), тесе, ялти йытă каламан пуль; çын та сисмер — кайрăмăр. Т. М. Матв. Эй, алли-урине йытта касса пама! Юрк. Йытă хĕлле, сив вăхăтра, питĕ хытă шăнса: эх, кунтан ăшă пулсан (= çăва тухсан), çула, шăрăх вăхăтра, шăмăсем тултса, пӳрт тăвăттăм (шăмăран пӳрт тăвăттăм), тесе, калать, тет. Изамб. Т. Халь уччиччĕлсем нумай: йыт кутне тапсан, уччиччĕле тивет (т. е. учителями хоть пруд пруди). N. Йытă выртман вырăнта выртăрăмăр пулĕ (валялись везде, где попало). N. † Йытă çăварне аш кĕрсен, хăçан каялла тухни пур? (Солд. п.). Орл. II 235. Хура йытти çакăнса тăрать хĕрлĕ йытти ăнах (на нее же) вĕрет. (Хуран вут çинче). Сред. Юм. Йытă хăй хӳри çине сысмас. Никто сам себя не хает. (Буквальный перевод: «собака на свой хвост не испражняется)». Чăв. й. пур. Хăне те (его), йытă вилли пек, çĕре тирпейсĕр чикнĕ (опившегося зарыли без отпевания). || Неблагодарный. || Пес (брань). Сказки и пред. чув. 47. Эрехне таçта хăй пытарчĕ те, пирĕн çине калать тата, йытă! СТИК. Çав Ваççа йыттиех (ce chien de Vassia) тунă пулĕ. Вероятно, это напроказил мерзавец (пёс) Вася.
йомах, сказка. Шибач. Йомах йоплĕ, хӳри коккăр (= каласа кăтартас килмес). Курм. Йомах леш енне, эп ку енне. (Так заканчивают сказку). Тогаево. Порте çывракансем сиксе тăчĕç те, илтлеме пуçларĕç, вара çав çĕр çĕрĕпех йомах ячĕç. Панклеи. Йомах йоман тăрне, хам хыр тăрне. (Заключение сказки). IЬ. Йомах каяла, хам малала (то же). IЬ. Йомах Йоман тăрне, хам çăка тăрне (то же). N. Юмах юман тăринче, хам çăка тăринче. Бел. Авал пулни — хальхи юмах? IЬ. Авалхи (ĕлĕкхи) пурнăç — хальхи юмах? Яргейк. Юмах ярса кăтартăр-ха мана! Скажите-ка мне сказку! Никит. Икĕ çăмха йомах(х)и. Сказка про два клубка. Сёт-к. Йомахрилла поль. Наверное, как в сказке. Синерь. Юмах юман урлă, эпĕ пилеш урлă. (Конец сказки). || Загадка. СТИК. Юмах (загадка) юпа тăрринче, халап (сказка) хапха тăрринче (говорят тому, кто просит сказать сказку). М. Яуши. Тупма(л)ли юмахсем. Загадки. Пус. Юмах ярăп, пĕлмесен, калăп (Çăпата). || Притча. Урож. год. Урттеми юмах çапать (сказывает притчу, делает намек). || Рассказ. Шурăм-п. № 16. Çисе ларнă хушăра пирĕн Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ: эпĕ çăрккаç арçури куртăм. В. Олг. Ку йомаха (рассказ) ярас полсан, ыранччен ярса пĕтерес çок. Если говорить об этом, то и до завтра не кончишь. || Разговор. Хĕвел, № 1. Тĕлĕнмелле — таçтан юмах (слова, разговоры) тухать (у них). Тогаево. Ко арăм, нимскер тума аптраса, çынсен йомаххисемпе йомăçа кайма тытăннă, тет. Ала 15. Ир тăрсассăн, икĕш каяллах юмаха кайнă (вступили в разговор).
загадка.
та сторона. Тораево. Леше(к)кей куе(к)кей вуй патăр. (Загадка; отгадка неизв.).
(лы̆гы̆р), грыжа, вызывающая увеличение testiculorum. Городище. || Нюш-к. Пĕр карчăк лăкăр айĕнче ташлать. (Загадка; отгадка неизв.).
понуд. ф. от йĕр„плакать“. Хыпар № 4, 1906. Тӳррине каласан, эпир çĕре йĕртетпĕр-кăна, хăйне пĕртте пăхмастăпăр. Говоря по правде, мы только мучим (заставляем плакать) землю, а вовсе не ухаживаем за нею. Альш. Çĕтĕк майра ял йĕртет. (Загадка). Драная женщина заставляет плакать всю деревню.
неизв. сл. Собр. Йĕс куттăм. (Загадка: кутник).
(выры̆с), русский(-ая). N. Ку те мăкшă, те вырăс. Это мордовка или русская? Альш. Эпир вĕсенчен: вырас-тутар мар, чăваш чăвашах, тесе, хăюллăрах пулса, ыйтаттăмăр: ăçта каятăр эсир? тесе. Шурăм-п. № 23. Ачасем макăрсан: асту, макăр-ха, вырăса парса яратăп, тесе хăратнă. Çавăн пекех тутарсенчен те хăранă. Альш. Вăл вырăс çав! теççĕ (в числе «ваттисем калани»). Сред. Юм. Вырăс ачи, русское дитя. СТИК. Вырăс пек — чувашин, одетый более или менее по-русски, с широкой бородой и пр. Ib. Ну, епле ĕнтĕ ват вырăс пек кĕрен! (т. е. не сразу затворяешь за собой двери). Ib. Вырăс чунĕ час канмĕ („жизнь беспокойная“). См. Матер. 328. Урож. год. Вырăс хĕрĕ вăл хăех (точь-в-точь русская), пит-куç майрасен пекех. В. Олг. Ан шарла, вырăс пор. (Поговорка). Орау. Тутар майрине курмаççĕ пирĕн, вырăса кураççĕ (т. е. русских баб). Ст. Чек. Вырăс юрласан, тăман е çумăр тухат (старая примета). Собр. Вырăс кайрĕ — вырăн юлчĕ, теççĕ. (Послов.). Ib. Вырăсăн пурти ик майĕпе касат, теççĕ. (Стар. послов.). Бижбул. Вырăса ятна ан кала, тутара килне ан кăтарт, теççĕ. (Стар. послов.). Ст. Шаймурз. Вырăсна ятна ан кала, мишерне çуртна ан кăтарт. (Стар. послов.). Нюш-к. Вырăс курсан, вăрмана: кашкăр курсан, катана; упа курсан, килелле (т. е. какой-нибудь выход из положения найдется) (Стар. посл.). С. Тим. † Хĕрĕх чӳрече пĕр алăк, вырăс кĕресрен хăратăн; ватă çынна каятăп, сухалĕнчен хăратăп. Шарбаш. Лутра вырас ял касать. (Портă). Курм. Пĕр вырăсăнне йĕмне хăвап, хопартимăп. (Стар. вагадка: пошăт). Золотн. Пӳрте вăрăм вырăс кĕрет. (Солнце). К.-Кушки. Вырăс хĕрне илнĕ вăл (женился на русской). Яргуньк. Вырăс куçне шур илет. (Карнтăк шăнни). Урмай. Уйра вырăс ташлĕ. (Стар. загадка: арман). Курм. Пĕчиккиç вырăс пиччке ăсти. (Чăх çăмарта туни). Ib. Алăк виттĕр вăрăм вырăс пăхĕ. (Хĕвель). N. Камăн килте килĕш пусăккă, виç-тăват арçын, вăсенчен пĕри анчах киле йолатĕ, ыттисем ĕçлеме каяççĕ вырăса (= вырăс хушшине, в русь). || Муж русской женщины. Тип.-Сир. Килте çак майранăн вырăсĕ те пулнă. || Кличка лошади, купленной у русского. СТИК.
(Эндэ̆ри, Эн'д’ри), личн. хр. имя Андрей. Изамб. Т. и др. Чуваши часто выбрасывают в диалектах мало заметное срединное ĕ, но т выговаривают звонко. В Якей. Эн'д'ри означает как Андрея, так и Адрана. || Имя язычника. Рысай. Раково. Туртрăм куклетрĕм; Энтри йытти — çи-витти. (Тилкепе пуçтарни). Ау, 30. Анаталла та Энтĕри, тăвалла га Энтĕри. (Вăл та пулин çуранла [чит. çуранлă?] тăман). Урмай. Эсĕ унтан кай, эпĕ кунтая каям, Энтри пасарĕнче тĕл пулăпăр. (Çуха). Альш. Энтрн-кантри, йĕм кантри, пушăт чĕлли, хуп татти. IЬ. Энтри шалта, пуç тулта (загадка?). Н. Леб. Энтри пурни пуç-хĕрлĕ. (Икел). Собр. Эсĕ унтан кай, эпĕ кунтан каям, Энтри арманĕ хыçĕнче тĕл пулайăпăр-и. (Мăй çыххи çыхни).
, неизв. слово в загадке о душе. Собр. 159°. Енчĕ-менчĕ, кленче çинче пĕр пĕрчĕ. (Чун). В Альш. есть загадка: «Ĕнчĕ-пĕнчĕ (с двумя ĕ), кĕленче çинче пĕр пĕрчĕ. (Куç.)». Выражение «ĕнчĕ-пĕнчĕ» в загадке встреч. и в Таяпа-Ентĕри.
(Эск’эд’эн'), д. Утриванкина. Курм. у. Ее части: Кайри ошкăн, Пĕчĕк ошкăн. N. Уравăша урлă, Ескетене тăрăх. (Сак ыратипе урай). В Яргуньк. та же загадка, но с др. отгадкой: «урайпа мачча».
(Эх'тэм), личн. яз. имя мужч. САСС, СТИК, Ст. Чек., Т.-И.-Шем. Ст. Шайм. Ехтем пĕççи хăй-хай. (Пус тараси). Эта загадка есть и в др. гов.
(Иван), имя мужч. Иван. Сред. Юм. н мн. др. Н. Седяк. Иван, Иван, яваланчăк, лапка айĕнче лапăрчăк, хыр тăрĕнче хыраланчăк. (Насмешка над Иваном). Альш. Иван, Ивалкка, Ваня, Ванькка, Ванюк, Ванеркке, Иванне, Ванучук. Вырăсла — Иоанн. Альш. Иван — пăван. (Насмешка над тем, кого зовут Иваном). Т. М. Матв. Иван — пăван, йытăпа тăван. IЬ. Иван, тип çырмана пăван. IЬ. Иван! — мĕн? — Манне ĕм. Сред. Юм. Иван — пăван, йыт пăван; йытта парсан, йыт çимес, кôшакка парсан, кôшак çимес. Иван ятлă ачасене çапла каласа мăшкăлаççĕ. Ст. Айб. Иван кутакăн (чит.: кушакăн?) сăнни вăрăм. (Загадка: кушак, т.-е, кошка). М. б. второе слово загадки = тат. кутак «membrum virille»? || Мегаф. деньги. Сред. Юм. Иван (т.-е. деньги) пôлсан, таçта та кайма пôлать, тульккĕ çôмра Иван пôлтăр. Т. М. Матв. Иван, тип çырмана йăван (наемешка над именем Иван).
неизв. слово. Сборн. (Козм.). Ивиккĕм тувиккĕм, çавна тупмасăр шанчăксăр. (Загадка: кусар, т.-е. косарь).
неизв. слово. Вотлст. Ик чак — пĕр чăмăртак. (Йăва, загадка о гнезде). В. Чураль-к. та же загадка относится к замку или ключу («çăраçи», т.-е. çăраççи), а в Байгулове — к банной каменке: ик-чак чăмăркка = мунча çулĕ. Икково. Ик чак чăмăр-так, иккĕн (вдвоём) тытса çимелле (Загадка о брюкве: кушшăм).
неизв. слово, м. б. личное женское имя. Собран. 418. Икенпин иккĕ. (Загадка; качака чĕччи — козье вымя). В рук. это слово написано очень четко.
нечто искривленное, извилистое. Встречается только в загадке. Сорм-Вар. Икăрчăк-кукăрчăк, утмăл икĕ кукăр. (Загадка о женской косе: çивтĕ, scr. сивтĕ).
то же, что икĕрчĕк. Панклеи. Икĕрлчĕк-кокăрлчăк отмăл ик кокăрлчăк. (Загадка о женской косе — çип-тони).
неизв. слово в загадке. См. Токшик. Орл. II, 228°. Икшик, токшик, мăнтăр Якор. Та же загадка и в с. Тораеве. Собран. Икшик тукшик мăнтăр Якур. (Хуттăр йывăççи).
м. б. некогда женское имя. Яжутк. Алик. Сакăр сарампи, тăват трампи, ик илемпи. (Сысна чеччи, ĕне чĕччи, качака чĕччи), т.-е. загадка о свиных, коровьих и козьих сосках. Чураль-к. Сарампин — 8, тăвампин — 4, илемпин — 2. (Чĕчĕ).
Кубня. Пĕчĕккеççĕ чăланăн имне-симне тупма çук. (Загадка: лучинка? хăйă чĕлли?)
неизв. слово в загадке. Ст. Шайм. Им-им чечек, им чечек, вĕлле тăрринче пĕр чечек. (Загадка о лисьей шапке — тилĕ çĕлĕкĕ).
опасный. Сиктерма. Ун пек инкерлĕ-синкерлĕ япалана ан тыт (не бери): ăна алла тытсассăн, чирлĕн. (Напр., нельзя брать в рукн вещь, брошенную в жертву духу и т. п.). В Гародище Б. то же прилагательное употребл. для обозначения священного места, где, при неосторожности, можно получить болезнь. || Не делающийся просто, обладающий особыми свойствами? Может быть, это и есть первое значение слова? С. Тим. Инкерлĕ-синкерлĕ, çулталăксăр тапранмас. (Загадка: уçăм, кальча).
неизв. слово. Ой-к. Интĕк кантăк(,) мемелĕк куç çап-çутă. (Загадка о звезде: çăлтăр.)
скоро тающий, плавкий, вялый, дряблый. КС. Ирĕлчĕк çырла. Орау. Ирĕлчĕк ӳтлĕ, с дряблым телом. КС. Ирĕлчĕк — калаçнă çĕтрех (=çĕртех) ирĕлсе каять. Вялый (вяленый) — сам говорит, а сам располвается, как квашня. СТИК. Ирĕлчĕк-чарăлчăк, Ехмет куçĕ чарăлнă. (Загадка об окне: чӳрече). Актай. Ирĕлчĕк-марăлчăк, Емеке куçĕ (в конце пропущено: «чарăлчăк»?). (Загадка об оттаивающем окне: чӳрече ирĕлни). Илебар. Ирĕлчĕк-ярăлчăк, Алекçей пĕççи чарăлчăк). || Слезливый (о глазах). М. П. Петров, Городище Б. Кан. 1928, № 235. Çĕнĕ пурçăн тенипе çĕтĕк-çатăк ирĕлчĕкне тĕрлĕ кислотта-эмелсемпе пиçĕхтерсе тăваççĕ.
гл. неизв. значения; встр. в загадке. Собран. Ярăп, яра парăп, исмелĕп те тӳмелĕп. (Застегивание кафтана, сăхман тӳмелени). В Актай та же загадка имеет другую отгадву: тумла юхни, т.-е. капель. (Яр)гунькино. Ярăп-ярăп, яра парăп, исмелĕп те тӳмелĕп (scr. тумелĕп. Çĕмĕрт çурăлса чăмăртанни — цветение и образование завязи на черемухе).
(Исмэн'д’эр), некогда имя мужч., теперь — назв. дер. Шумат. вол. Ядр. У. Орбаш. Орпаш (scr. Орташ) урлă, Исментер тăрăх. (Загадка: хурăн хуппи, т.-е. береста).
то же, что йĕтĕр. Ой-к. Итĕр тавра шерепи. (Загадка об овсе: сĕлĕ).
мешок для денег. Есех пуян, çăварна каран та ларан! (Загадка).
личн. имя. Нюш-к. Уйăх ачи Улетер, хĕвел ачи Хĕветĕр. (Загадка).
опашка, опышка, муж. Альш. Эпĕ мĕшĕн упăшка мар саншăн? тет. Чем, говорит, я тебе не муж? Абыз. Кăтăр-кăтăр кăтка тĕмески, симĕс кайăк упăшки. (Загадка: сухан). N. Кĕлете арăмĕ упăшкине çĕклесе тухаччĕ, тет (ĕлĕк пит çамрăкла авлантарнă). || Вдовый, вдовец. Пшкрт. Оβы̆шка, вдовец. Хорачка. Арăм вилсен, опăшкая килчĕ.
бег телегк. Собр. 95°. Иккĕн чупаççĕ, иккĕя хăвалаççĕ, пĕрне пĕри çитеймеççĕ. (Загадка: урапа кусси).
перемычка у носка лаптей. Собр. Çапата урлавĕ (о сем загадка: ăрам урлă урина). Актай., Якейк., Чертаг. Орлав — перемычка, поперечина у лаптя. Персирл. Орлав — веревочка у лаптей (спереди). || Перекладина на столбах сарая. Персирланы. || Запор, засов. Ядр.
то же, что урлă-пирлĕ. Панклеи. Орлă-пирлă хыр кашта. (Загадка: кантăрк).
притужина. Зап. ВНО. Ленкер, уртмах, уртмалăх, явăрлăх — притужины. Уртмах йăвăр пулнă та, сарай çинчи улăмĕ путса çĕрсе кайнă. Шибач. Ортмах, то же, что йывăрлăх (на крыше строения). Сорм.-Вар. Çине-пуçне мĕн витнĕ? — Çнне-пуçне яс витнĕ, уртмах янă шăрçаран. Орл. II, 228°. Хора вăрман урлă уртмах ярăп. (Загадка). || Кожаный мешок, который носит туй-пуç; в него кладут чăкăт, хăпарту еtc. туй ӳкерекен çĕрте. После содержимое мешка съедает тулхалăх. Карсун. Паас. Уртмах, уртмах хутаççи, кожаная сумка мăн-кĕрӳ (на свадьбе). Цив. Уртмах — нечто в роде двух переметных сум, вешается через плечо во время свадьбы. || Тяжесть, привешиваемая на шею корове-шатунье, убегающей из стада. Зап. ВНО. Таракан ĕнене уртмах çакса яраççĕ.
(уσσиы), усы. К.-Кушки. Тораево. Усси вăрăм, вун сакăр ура. (Загадка: рак). Истор. Чăн чаплă кĕлеткине йывăçран тунă, пуçĕ кĕмĕл пулнă, уссисем ылттăн пулнă.
средство для опохмеления. Собр. Мухмăр уççи — какăр уççи. (Загадка: ĕне сĕчĕ).
отьокка, то же, что Отьок. Яргейк. Утюкка (scr. Утёка) шăва сикĕ. (Загадка: шыв курки).
неизв. сл. См. утюкка. Сорм-Вар. Утьăкка (scr. Утăка) шăва. (Загадка: шăва кĕни).
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.жен.
сутмалли юмах; разгадать загадку сутмалли юмах тупсăмне туп; говорить загадками ытарлă калаç ♦ загадки природы çут çанталăк вăрттăнлăхĕсем
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
тупмалли юмах, сутмалли юмах; говорить загадками ытарлӑн калаҫ.
сов., разрешаться несов. татӑл (ыйту); загадка разрешилась тупсӑмӗ тупӑнчӗ; разрешиться от бремени ача ҫурат, ҫӑмӑллан.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
ж. 1. сутмалли юмах; отгадать загадку юмах тупсăмне туп; 2. перен. (что-л. непонятное) вăрттăнлăх; загадка природы çутçанталăк вăрттăнлăхĕ; ◇ говорить загадками ытарлă кала.
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
, йăмах «ска зка»; тупмалли юмах, сутмалли юмах «загадка» (сут «продавать»); тюм. йомах, алт. В нумак ымак, хак. нымах, шор. ныбак «сказка»; кирг. жомок «былина»; жӧӧ жомок «сказка»; башк. йомак «загадка»; азерб., туркм., уйг. тепишмак, узб. жумбок, топишмок, хак. manчан нымах, казах., к. калп. жумбак, ног. юмак «загадка»; ср. монг. домог «предание», «легенда», «сказание». Рамстедт возводит чув. юмах, тат. йомак и др. к тюрк. йом, монг. дом «заклинание», «заговор», чув. им-çам «средство заклинания и лечения» (Введение § 100).
Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ
. По-видимому, л. и. м. Тептя. Актай арăмне хĕнет. (Тылăçи) "Актай бьет свою жену" (Загадка о мялке); назв. деревни, напр. в Богатыревском приходе Ядр. у. Тат. ак тай "белый жеребенок" (Ашм. Сл. 1А, 102); тат. назв. реки Актай (Тат.- русск. сл. Москва, 1966. С. 788). Мар. м. и. Актай: Ак + тай "белый жеребенок" (Черн. СМЛИ, 52).
Çавăн пекех пăхăр:
завязнуть завязь завянуть загадать « загадка » загадочный загар загасить заглавие заглавныйзагадка
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
