Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I. сущ.

1.
земля
земной
çĕр тĕнĕлĕ — земная ось
çĕр туртăмĕ — земное притяжение
çĕр хуппи — земная кора
çĕр чăмăрĕ — земной шар
çĕр çывăхĕнчи орбита — околоземная орбита
Çĕрĕн çын хайланă спутникĕ — искусственный спутник Земли
Çĕр Хĕвел тавра çаврăнать — Земля вращается вокруг Солнца

2.
земля, мир

земной
çĕр çинчи телей — земное счастье
çĕр çинчи тăнăçшăн кĕреш — бороться за мир на земле

3.
земля, суша

земной
карап çинчен çĕр курăнчĕ — на корабле увидели землю
çĕрпе пĕлĕт хушшинче — перен. между небом и землей

4.
земля, почва, грунт

земляной, почвенный, грунтовой
йӳçек çĕр — кислая почва
йӳçек çĕрсене извеçлени — известкование кислых почв
кăрачă çĕр — неплодородная земля
пулăхлă çĕр — плодородная почва
тăмлă çĕр — суглинок
хăйăрлă çĕр — супесь
хура çĕр — чернозем
çĕр айĕнчи пуянлăхсем — ископаемые богатства
çĕр айĕнчи шывсем — почвенные воды
çĕр дамба — земляная дамба
çĕр кĕпер — насыпь, дамба (через болото)
çĕр мунча — баня, вырытая в земле
çĕр сийĕ — пласт земли
çĕр тĕслĕ — землистого цвета
çĕр урай — земляной пол
çĕр ӳпле — землянка
çĕр хăвăлĕ — пещера, подземелье
çĕре сыхламалли ĕçсем — почвозащитные мероприятия
çĕре çемçет — 1) разрыхлять почву 2) удобрять землю
çĕр чавакан — землекоп
çĕр чавакан техника — землеройная техника
çĕр чĕтренни — землетрясение
çĕр чĕтреннĕ — произошло землетрясение
Хирте тимĕр чĕрнеллĕ асамçă çĕр чавать. (Акапуç). — загадка В поле роет землю волшебник с железными когтями. (Плуг).

5.
земля, земельные угодья

земельный, аграрный
акакан çĕр — земля под посевами, посевные площади
акман çĕр — невозделанная земля
колхоз çĕрĕ — колхозная земля
парлак çĕр — залежные земли
сухалакан çĕр — пашня
ялхуçалăхĕнче усă куракан çĕрсем — сельскохозяйственные угодья
çĕр ĕçченĕ — земледелец, труженик земли
çĕр кризисĕ — земельный кризис
çĕр лаптăкĕ — земельная площадь
çĕр реформи — аграрная реформа
çĕр сахалли — малоземелье
çĕр улпучĕ — помещик, латифундист
çĕр хуçи — землевладелец
çĕр валеç — распределять землю
çĕр ĕçле — заниматься земледелием
çĕре национализациле — национализировать землю
çĕр тара ил — арендовать землю
çĕр тара пар — сдавать землю в аренду
çĕр тытни — землевладение
çĕрпе усă курни — землепользование

6.
местность
край, сторона, территория, страна
оккупациленĕ çĕрсем — оккупированные территории
пĕлмен çĕр — незнакомая местность
сăрт-туллă çĕр — гористая местность
çуралнă çĕр — родимый край, родина
ют çĕр — чужая сторона, чужбина

7.
место
вăта çĕрте — в середине
икĕ çĕртен хуç — сломать в двух местах
пĕр çĕрте — в одном месте
пур çĕртен те — отовсюду
вăл урăх çĕрте пурăнать — он живет в другом месте
Ыратнă çĕре ала пырать. — погов. Рука тянется к больному месту.

8.
пол
çĕрте вырт — лежать на полу
çĕре лар — 1) сесть на землю 2) сесть на пол

9. в формах косв. падежей
употр. в качестве служ. имени со значением места и времени:

çĕре — туда, где; туда, куда; ко времени
кирлĕ çĕре — туда, куда нужно
вĕсем кайнă çĕрелле — 1) туда, куда они ушли 2) ко времени их ухода

çĕрте — там, где; там, куда; во время; тогда, когда
çăраççи хунă çĕртех — ключ там же, куда положили
пынă çĕртех — на ходу, во время движения
пынă çĕртех çывăр — спать на ходу

çĕртен — оттуда, где; оттуда, откуда
вĕсем каннă çĕртен таврăннă — они вернулись оттуда, где отдыхали

10.
в форме çĕртен употр.  в качестве служ. имени
с противительно-уступительным значением:

но
вопреки
хотя и
несмотря на
айăп çук çĕртенех — несмотря на отсутствие вины
кĕтмен çĕртен — неожиданно
пĕр кĕтмен çĕртен çумăр такса ячĕ — совершенно неожиданно полил дождь
пĕлнĕ çĕртенех — зная, хотя и знал
сисмен çĕртен — незаметно

◊
çĕр пичĕ — рельеф местности
çĕр кăмпи — 1) гриб-дождевик 2) шампиньон
çĕр мăйăрĕ — земляные орехи, арахис
çĕр мулкачи — тушканчик
çĕр çăвĕ — гриб-дождевик
çĕр çырли — клубника
çĕр чĕкеçĕ — ласточка-береговушка
çĕр шапи — жаба
çĕре кĕр — скончаться (букв. уйти в землю)
çĕр çăтман пуçне! — бран. нет на него погибели!
çĕр çăтасскер! — бран. нет на него погибели!
çĕр çăтманскер! — бран. нет на него погибели!
çĕр тĕпне кайтăр! — бран. провалиться ему в преисподнюю!
çĕр çĕмĕрсе — шумно, громогласно
çĕр çĕклейми — огромный, чудовищный, невыносимый

II.

ночь

ночной
кĕрхи çĕр — осенняя ночь
кĕçĕрхи çĕр — в эту ночь, этой ночью
пĕр çĕрлĕхе — на одну ночь
çĕр варринче — средь ночи
çĕр тăршшĕнче — в течение ночи, за ночь
çĕр вырт — заночевать где-л.
çĕр каç — переночевать, провести ночь
çĕр çĕрле — переночевать, провести ночь
çĕр каçа — всю ночь
çĕр каçипе — всю ночь
çĕр каçиччен юр нумай тултарнă — за ночь нанесло много снегу
çĕр çывăрмасăр ĕçле — работать без сна

çĕр хута —
1) ночью, в ночь
ăçта кайрăн çĕр хута? — куда ты пошел в самую ночь?
2) всю ночь, ночь напролет
халăх çĕр хута шавларĕ — народ шумел всю ночь

Кĕске çĕрĕн ыйхи тутлă. — посл. В короткую ночь сон особенно сладок.
Кун ирттĕр те çĕр ирттĕр. — погов. День да ночь — сутки прочь.

III.
см. çĕрĕ

IV. числ.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
сто
сто-
çĕр çын — сто человек
çĕр пин — сто тысяч
çĕр пинлĕ çар — стотысячная армия
çĕр проценчĕпех — на все сто процентов
кунтан çĕр аллă километрта — в ста пятидесяти километрах отсюда
темиçе çĕр çын — несколько сот человек
çĕр çулхи — столетний
çуралнăранпа çĕр çул çитни — столетие со дня рождения
çĕр тенкĕлĕх укçа — сторублевая ассигнация
çĕр-çĕр — сотни
сывлăша çĕр-çĕр кайăк çĕкленчĕ — сотни птиц поднялись в воздух
Çĕрлехи çулçĕр тĕслĕ. — посл. Ночью в пути — как по ста дорогам идти.

2. при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
сто, сотня
çĕртен вуннă катăк — до ста не хватает десяти
çĕр çумне пиллĕк хуш — к сотне прибавить пять
çĕре шутласа çитер — досчитать до ста
çĕре çит — достигнуть столетнего возраста

3. в качестве обст.  
сто раз
кун çинчен ăна çĕр те калана — сто раз ему об этом говорили

V. глаг.

1.
гнить, преть, тлеть, разлагаться
çĕрнĕ çулçă — прелые листья
çĕрнĕ тислĕк — перегной
çĕрнĕ шăршă — запах гниения
нӳрĕпе çĕр — гнить от сырости
шалтан çĕр — разлагаться изнутри
пĕрене çĕрме пуçланă — бревно начало гнить
çĕрсе кай — сгнить, истлеть
тумтир çĕрсех кайнă — одежда вся истлела
Пулă пуçĕнчен çĕрме пуçлать, йывăç — варриичен. — посл. Рыба портится с головы, а дерево гниет с сердцевины.

2.
гноиться, гнить
разлагаться
суран çĕрсе юхать — рана гноится

3.
перевариваться (о пище)

4. разг.
дряхлеть
слабеть, становиться хилым
старик çĕрсе çитнĕ — старик совсем одряхлел

5. перен.
разлагаться, гнить, деморализоваться

6. перен.
пропадать зря, погибать
çĕрчĕ унăн çамрăклăхĕ! — зря пропала его молодость!

7.
позориться
быть обесчещенным, опозоренным
кил-çурт ячĕ ан çĕртĕр — пусть наш дом избежит бесчестья

Çавăн пекех пăхăр: