Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(пар), подр. движению быстро разлетающихся мелких частиц Юрк. Пар! пар! туса вĕçсе каят (о муке). Ib. Ӳсĕрскер, кайса ӳкмессерен, хутаççинчи çăнăхĕ çилпеле пар! пар! туса вĕçсе каят. Сред. Юм. Типĕ тыр çапса пынă чохне те пар çиç саланса пырать (тырри пит ӳкет). КС. Тăм сĕтел çинчен ӳккĕрĕ те, парах саланса карĕ. Глина упала со стола и разлетелась на мелкие частицы. || Подр. быстрым оборотам. Сред. Юм. Салтаксĕм орлă хôнă патак тавра ôрисĕне вĕлт, вĕлт! утса, хăйсĕм пар, пар! çиç çавăрнаççĕ. Ib. Лашана алком ôмне парр! тытса çавăрса тăратрĕ. (Показывает быстроту действия. Çона кӳлнĕ лашана трук пĕр енчен тепĕр енелле çавăрса тăратсан çапла калаççĕ). || Подр. звучному воспламенению. КС. Хăйă кăвар умăнче ĕнсе вырттăрĕ-вырттăрĕ те, парр! тивсе карĕ (или: парлатса тивсе карĕ). || Подр. быстрому воспламенению. КС. Кĕпи парах тивсе карĕ; тата кĕпи хыпса карĕ (вообще вспыхивание материи, соломы, сена). Якейк. Парах или пар.

пара. N. Ун йĕри-тавра вуник пар курка. Пазух. Хура пĕкĕ кăмăлне пер пар шăнкрав çакрăмăр. Юрк. Пар лаша. Яргуньк. Хупаха кӳртсен, хай шутник хупахра икĕ шкальккă ереке, икĕ пар чей илчĕ, тет. N. Пĕр витине кĕнĕ те, пĕр пар çӳрен лаша курнă, тепĕрне кĕнĕ, тепĕр пар кăвак лаша курнă. Якейк. Пар (две) сыснана пасара сотас ярас чыкана. Ib. Хам парпа килтĕм. Пришел пешком. ЧП. Кӳлсен кӳл лашăна парĕпе (парой). Янтик. † Кӳлтĕм тарантас, кӳлтĕм пар ут, çилхисене тураса. Изамб. Т. Миçе пар лекнине шутласан, пурте пĕр çынна, ул вара кустарат. Ib. Унта вара харкам хăй шаккине паллă тăрах пара (мăшăра) килекеннисене пĕрле хурат. БАБ. Те чăн, те суя, мунчара усалсем мунча чулне: кунăн парри пур, кунăн парри çук, тесе сăваççĕ, тет. Темĕскере пĕлтерет анчах, пелместĕп. (Çĕнĕ çул каç, гаданье). Ст. Шаймурз. † Кӳлсен кӳл лашăна паррипе, пар лашана пушă кирлĕ мар.

пар (о поле). ЧС. Çынсем пурте пар тума вăрман енне кайрĕç. Собр. † Вăрман виттĕр тухрăмăр вĕрене çулçи çуттипе; пар (не пасар?) виттĕр тухрăмăр пурçăн туттăр çуттипе. ЧП. Икĕ çырма юппи тĕл пулни, унăн хирĕ пар пулни.

пар, испарение (рус.). N. Сăмавар парĕ çине тытса.

железа (тур. бӓз). Шорк. Янтик. Ку кĕсен парĕ-и мен сан? Ытла пит пысăк курнать-çке вăл сан? Ib. Сан ку пар çăпанран юлнă пуль-çке! Пит аванах мар. Сборн. по мед. Шыçнă тĕлтен инçе мар парсем (хытă муклашкасем) палăра пуçлаççĕ.

дать, давать, подавать, отдавать. Турун. Хуçа вара: çĕр тĕнкĕ парап пĕр çăмартине, тенĕ. Регули 509. Эс окçа та паман-ç халь мана. Ib. 450. Ман хамăн номай полинччĕ, (номай полсан) парăттăмччĕ. Ib. 676. Эс пани çĕмĕрлнĕ. Ib. 662. Эс панă окçа конта. Ib. 663. Эс панă окçана эп çохатрăм. Ib. 664. Атти мана панă лаша лайăх манăн. Ib. 312. Вăл мана окçа панă полсан, эп каяттăмччĕ. Ib. 1082. Çак утшăн çĕр сом парать вăл. Ib. 671. Мана паракан çын çавă. Ib. 320. Вăл мана окçа он чох парсаччĕ, эп кайсаттăмччĕ. Ib. 293. Окçа пор хошăра кисен, парăп сана. Ib. 1458. Эп итрĕм онтран, вăл мана пачĕ; при (= пĕри) килте, тепри вăрманта. Ачач 99. Мĕн юрать? парам акă сана пĕрре. N. Ним те парса кăларманшăн... N. Халĕ эсĕ кама парса ыр кăтартатăн. КС. Памаллах пар, совсем отдать. ЧС. Вара пур ачасене те икшер çăмарта парса тухат (раздает). Хурамал. Çырлаха пулин пар, турă. Кан. Сахал пачĕç, терĕ çуннă çынсенчен пĕри. Юрк. Эй, чунăм, эсĕ мана çурри чуна çурса париччен, пĕтĕм мулна парасăнччĕ, тет. ТММ. Аллупа пар та, урупа ут. Орау. Парсам, ан тилмĕрт çынна! Отдай, не томи человека! (Говорит жена мужу о другом человеке). Ib. Каймасп — парам эп сана, кахала. Ib. Пуç ыратать — парам эп сана. Сред. Юм. † Кайса кôрас теейсе, малтан хыпар патăмăр (известили). N. † Хура çĕр айне кĕмĕттĕм, хура çăрха парса юлăттăм. СТИК. Сассăна ан пар (не подавай голоса), анти шыраса çӳретĕр-ха, эпĕ ӳсĕрсен тин сиксе тух. (Говорят, когда ради шутки или всерьез спрячут кого-нибудь при приходе постороннего лица). Никит. Салтакран ним парса та йолмасть (не отстает), тет. Синерь. Икĕ ывăлне икĕ çĕре кĕтю пăхма панă (отдал в пастухи). N. Хăйĕн аслă ывăлне вĕренме çын патне панă (отдал на ученье). Ала 8°. Эсĕ пирĕн çуккине ăçтан парса çитерĕн. ||Сдавать. Ирч-к. Атăл параççĕ. Сдают Волгу. || Орау. Паян географипе экзамĕн патăм. || Выдавать замуж. Якейк. Арăм илес тесен те, парас çĕртен парас çок (не выдадут). || Принести в жертву. ЙФН. † Корак-касси хĕрĕсем, пирĕн пата пырасшăн, турра така панă, тет. (Туй юрри; насмешка). НАК. Тата киремете пама ял пуçне пĕрер вăкăр е така хатĕрлесе хураççĕ. || Бить, ударять. Кан. Шалта рояль клавишсем çине чышкăсемпе параççĕ, тулта вăрçаççĕ. Янбулат. Опăшки тăчĕ те, ачана ричакпа парать те парать, хытă хĕртрĕ ачана. Йӳç. такăнт. 17. Атте тухса кайнă чухне, лашана пĕр-иккĕ пачĕ те, кайăк пек тухса вĕçрĕç. N. Лайăх тăракан çыннах пычĕ те, хăлха чиккинчен пĕрре пачĕ (ударил по уху). || Copiam sui facere, marem ad se admittere. || Доносить, ябедничать, клеветать. N. Вара ун çннчен элек парса, ăна тимĕрлесе тĕрмене хуптарнă. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Толст. Ыран кил-ха, уйăрса парĕç (отроятся), эпĕ вара сана амине кăтартăп (матку пчелиную). Юрк. Сăрисене ĕçсе параканнисем, куркисем тĕпне укçа ярса, тепĕр хут сăра тултарса кĕрӳшне ĕçтереççĕ. Ib. Никăш пĕлсе каласа параканни çок. Орау. Апат çисан кайса пама пулать ăна. Ib. Чăмласах памалла-им тата? 1) Неужели ты не понимаешь? 2) Ешь, раз тебе дали. Эльбарус. Пĕр çын чопса пыра парать. Имен. Виç çол иртсен Елена Петр ятлă ача çоратса панă, а Фекла Нйколай ятлă ача çоратнă. N. Теçеткийĕ 40 тенкĕ тăрать те, сире катса паратпăр ĕнтĕ (сбавим); илĕр, илĕр! тесе кăçкăраççĕ. Чăв. ист. 31. Чăваш чĕлхи укăрпа финсенчен пуçланса кайнине ниепле те кăтартса пама пулас çук, тет. О земл. Тарăн çемçе сире (в слое) тырă тымарĕсем сарăларах параççĕ. N. Кĕлтĕне капан çине ывăтарах пар. Менча Ч. Утемĕш вăл хăй çынсене пит нуммай асаплантарнăран, хăй те: асапланарах патăр-ха, тесе часах тӳрлетмен, тет. Орау. Çиярах парăр (ешьте больше), çиярах парăр, каçсăр урăх апат мĕн пулас çук. Юрк. Вĕсем çавна курарах парасчĕ. Абыз. † Тухать и та тухмаçть-и, часрах туха парсассăн та, хĕреслĕ тенкĕ парас, тит. (Свад. п.). БАБ. Хыçалалла çаврăнса пăхатăп та, хам патăмрах пĕр темĕскерле, пăхма çук хăрушă, уна пекскер тăра парат. N. Вăл çапла лашине хăварса чупса пынине пĕр çын пăхса тăра панă (как раз видел), тет. Т. VII. Малти (человек) пĕр усăнса тăракан çаппа тытрĕ, тет те, кайри (человека) çине яра пачĕ (как пустит, в лесу), тет. ЧС. Эпĕ ăна куртăм та, хама калла килсе хĕнесрен хăраса, киле тара патăм. N. † Ташлăр, тантăшсем, симĕс шăрçа ярăмĕ пек; силленеех парăр-ха, сарă шăрçа ярăмĕ пек; саркаланса парăр-ха (= развернитесь-ка во всю, чтобы показать свое искусство в пляске. Хĕр йĕрри). Кан. Лач-касси ялне кăçал çула Яншихăв леçниччĕстви 81 ĕне Тăрмăш таччине ямалла туса пачĕ. ТХКА 38. Хамăр ĕçлемесен, пире çын ĕçлесе парас çук. N. Лучше эсĕ авланса ямалла та и пурăна памалла. N. Пристăнь çинчен пакаш йăтса та параççĕ, шыв та йăтса параççĕ, вутă та татса çурса параççĕ. Баран. 98. Çав хушăран эпĕ ăйха кая панă. ВС. Разум. КЧП. Эсир сĕтел хушшинче ĕçлерех паратăр çав. ТХКА 27. Асту, ӳке паран. N. Вĕсем каялла çавăрăннă та, тара панă. СТИК. Чупа панă (чупса çитнине чарăннине кăтартмаст; чупрăм карăм, чупрăм килтĕм, чупрăм çитрĕм — обозначает законченность действия). Альш. Лешсем урайне шурă кĕçе сарса хураççĕ, тет. Качаки варалать парать, тет, кеçине.

Çавăн пекех пăхăр: