Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
крутить, вертеть, вращать
кружить
велосипед педалĕсене çавăр — крутить педали велосипеда
пластинка çавăр — крутить пластинки (на проигрывателе)
шыв ГЭС турбинисене çавăрать — вода вращает турбины ГЭС

2.
поворачивать, повертывать, оборачивать, обращать куда-л.
пуçа унталла-кунталла çавăр — поворачивать голову то туда, то сюда
сĕтеле тепĕр майлă çавăрса лартрĕç — стол развернули другой стороной
çавăркаласа пăх — вертеть в руках, рассматривать со всех сторон
Чавса çывăх та çавăрса çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

3.
заворачивать, поворачивать обратно
çавăрса яр — завернуть обратно кого-л.
çавăр каялла! — поворачивай обратно!

4. перен.
поворачивать, переводить разговор
сăмаха урăх еннелле çавăр — перевести разговор на другое, изменить тему разговора

5.
переворачивать
кĕнеке страницисене çавăр — листать книгу, переворачивать страницы книги
акапуç тăпрана çавăрса пăрахать — плуг переворачивает пласты земли
каланă сăмаха кутан çавăр — переиначить сказанное

6.
лицевать
пальто çавăрса çĕле — перелицевать пальто

7.
ворошить, мешать, размешивать
утă çавăр — ворошить сено
вутпуççисене турчăкапа çавăр — помешать дрова кочергой

8.
кружить (о ветре, вьюге)
çил-тăман çавăрать — вьюга кружит
çил типĕ çулçăсене çавăрать — ветер кружит сухие листья

9.
окружать, охватывать
яла вут-çулăм çавăрнă — деревня охвачена огнем
çавăрса ил —
1) охватить, окружить, обступить
тăшман çарĕсене çавăрса ил — окружить войска противника
ачасем чăрăша çавăрса илчĕç — дети обступили елку
2) захватить, овладеть
европейецсем вырăнти халăх çĕрĕсене çавăрса илнĕ — европейцы захватили земли местных народов
мана шиклĕ шухăшсем çавăрса илчĕç — мною завладели тервожные мысли

10.
обойте все, побывать (везде)
хулипе çавăрса тух — обойти весь город
Пĕчĕкçеççĕ пикече пĕтĕм хире çавăрать. (Çурла). — загадка Маленькая девушка все поле обходит. (Серп).

11.
оборачивать, обертывать
наматывать, накручивать
заворачивать
урана тăла çавăр — обернуть ноги портянками
пленкăна кассета çине çавăр — намотать пленку на кассету
чикарккă çавăр — свернуть цигарку

12.
обводить
ӳкерчĕке тушьпе çавăр — обвести тушью чертеж

13.
плести, сплетать
çатан çавăр — плести плетень
çавăрса тунă пукан — плетеный стул

14.
вить, свивать
кураксем йăва çавăрма тытăннă — грачи начали вить гнезда

15.
строить воздвигать
çурт çавăр — построить дом
хӳшĕ çавăр — сложить шалаш
эпир кил-çурта çавăрса ситертĕмĕр — мы полностью обстроились (построили дом и надворные постройки)
Хуйхăпа хула çавăрас çук. — посл. Горем город не воздвигнешь.

16.
огораживать, обносить, окружать (стеной, изгородью)
картиш тавра карта çавăр — обнести двор забором

17.
создавать
сбивать разг.
сколачивать прост.
çирĕп коллектив çавăр — создавать крепкий коллектив

18.
вытачивать, точить
машина деталĕсем çавăр — вытачивать детали машин

19.
отделывать
обшивать, оторачивать
кĕпе аркине тĕрĕ çавăр — отделывать подол рубахи вышивкой
ука кирлĕ çуха çавăрма, хайла кирлĕ юрă юрлама — фольк. чтобы обшить ворот, нужны позументы, чтобы спеть песню, нужно искусство

20. прям. и перен.
обращать, преобразовывать, превращать во что-л.
шĕвеке пăса çавăр — преваращать жидкость в пар
сăмаха шӳте çавăр — обернуть слова в шутку

21.
кружить голову, туманить разум, одурманивать
пуçна çеç çавăрать вăл — он лишь сбивает тебя с толку
Ĕçкĕ пуçа çавăрать. — посл. Пьянство одумарнивает голову.

22.
склонять, привлекать на свою сторону
улвекать
кăмăла çавăр — расположить к себе
ху майлă çавăр — склонить на свою сторону
çурт халăхне çавăрма тăрăш — пытаться заруиться поддержкой жителей дома

23.
в форме деепр. çавăрса с др. глаголами образует
составные глаголы с различным значением:
çавăрса кала —
1) выговаритвать, произносить
ача сăмахсене лайăх çавăрса калаймасть — ребенок не может как следует произносить слова
2) выражать, излагать мысли
çавăрса калама сăмах çитмест — не хватает слов выразить что-л.

çавăрса çап — швырнуть бросить об землю
тутана çавăрса çырт — закусить губу
туăра çавăрса çых — обвязать платком
çавăрса тыт — охватить

çавăрса хур —
1) взвлаить
миххе çурă çине çавăрса хур — взвлаить мешок на спину
2) подвернуть, завернуть
тăлăп аркине ая çавăрса хур —подвернуть под себя поул тулупа
3) разг. опорожнить, опрокинуть
пĕр саткан эрехе çавăрса хучĕ — он опрокинул стакан вина
4) разг. ляпнуть, брякнуть прост.
çавăрса чик — запрятать (напр. деньги)

24.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением завершенности действия:
сăрласа çавăр — окрасить что-л. (со всех сторон)
çавракăш çырса çавăр — начерить, описать окружность
хурал тĕрĕслесе çавăр — обойти, проверить посты
хăнасене сăра ĕçтерсе çавăр — обнести гостей пивом
кĕтесе эрешмен карти тытса çавăрна — угол затянут паутино

◊
айлăн-çийлĕн çавăр — переворачивать вверх дном
алла çавăр — приручивать, приваживать
ăспа çавăр — раскинуть умом
кăшăл çавăр — стянуть обручем (бочку)
ыйха çавăр — поспать, всхрапнуть разг.

сывлăш çавăр —
1) перевести дыхание, передохнуть
пĕр сывлăш çавăрмасăр — не переводя дыхания
2) оправиться, встать на ноги
пушар хыççан сывлăш çавăрса яр — поравиться после пожара

пуçхĕрлĕ çавăр — перевернуть с ног на голову

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вертеть

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

әйләндерергә

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «вращать», «вертеть»; «крутить», «кружить»; 2. «повёртывать», «поворачивать»; МК авӳр, чăвӳр «вертеть», «повёртывать», «поворачивать»; тефс. XII-XIII вв. чăвӳр «вращать», «поворачивать»; АФТ чӓвар «вертеть», «окружать»; азерб., тур. чевир «вращать», «вертеть»; «поворачивать», «повёртывать»; «опрокидывать», «окружать»; «переворачивать», «перелистывать»; ст. узб. тефс. йӳз чӓвӳр, тур. йӳз чевир «отворачивать лицо», «отвёртываться»; азерб. совур «крутить», «кружить».

Çавăн пекех пăхăр: