I. см. сăхă
II. см. сăхă II
III. глаг.
1.
клевать
ăсансем пилеш сăхаççĕ — тетерева клюют рябину
Чăхă пĕрчĕн сăхсах тутă пулать. — посл. Курица по зернышку клюет и сыта бывает.
2.
клевать, щипать, клеваться, щипаться (о птицах)
сăхса вĕлер — заклевать до смерти
сăхса ил — 1) склюнуть (напр. зерно) 2) клюнуть, ударить клювом
хур аçи сăхать — гусак щиплется
чăхсем помидора сăхса пĕтернĕ — куры исклевали помидоры
3.
жалить, кусать (о насекомых, змеях)
ăна вĕлле хурчĕ сăхрĕ — его ужалила пчела
Пĕрре çĕлен сăхнă çын çĕрĕк пăявран та хăрать. — посл. Ужаленный змеей человек и обрывка веревки боится (соотв. Пуганая ворона и куста боится).
◊
такам сăхрĕ — кто-то помянул некстати, сглазил (говорится, когда человек поперхнется при еде или питье)
4.
проклюнуться (о птенцах)
пустить росток (о семенах)
колоситься (о злаках)
вир пуç сăхнă — просо выбросило метелки
кукурус тĕшшисем сăхнă — зерна кукурузы пустили ростки
пучах сăхнă тапхăр — стадия колошения
5.
делать насечки, метки, зарубки (напр. топором),
насекать
пĕренесене сăхса тух — пометить бревна насечками
6.
вышивать вставки, вставлять цветные глазки (в общий контур узора)
сарăпа сăх — вышить желтые вставки
7.
сосать, всасывать, впитывать
тăпра шыва сăхса илчĕ — почва впитала влагу
8. диал.
клевать (о рыбе)
син.: хып (о рыбе)
клевать.
169 стр.
син.: çăт, ĕмсе кӳрт
всосать.
169 стр.
колоть, тыкать, шалить; сăпса сăхасшăн – оса хочет ужалить; сăхнă тĕл – укол.
169 стр.
то же, что сăхă, жадный. Якейк. Эп апата сăх мар. Я ем мало, т. е. не жаден к еде. Шибач. Сăх çын = пит ĕмĕтсĕр çын.
то же, что сăхă, крестное знамение? СПВВ. МС. Сăх йĕркипе. См. кепе-хăрпа.
(сы̆х, сŏх), клевать. Çамр. Хр. Çакăн пек çанталăксенче йăвăç турачĕсем ниçта сăхми вырăн юлми шăнса пăрланса лараççĕ. Сред. Юм. Чăх толă пĕрчи сăхать (клюет). Якейк. Чăх-чĕппи çăмарта шăнчен (= ăшĕнчен) тохиччен валтан çăмартая сăхать. N. Çавăнта сана вĕçен-кайăксем пыраканĕ пĕри сăха-сăха кайĕç. КС. Хур сăххăрĕ. Гусь ущипнул. Буин. Карташне кĕрсен, эпĕ ăна ятăм та, сăхасран хăраса часрах пăлтăр алăк патне чупса кайрăм. Изамб. Т. Çын вилет — усем çăхан пек сăхса илеççĕ (попы). || Кусать, жалить. Орау. Тутана шăна сăхса шыçтарчĕ. Ал. цв. 13. Чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. || Рук. Календ. Прокоп. Урнă йытă çыртсан, çĕлен сăхсан, пĕр хăрамасăр часрах çыртни вырăнти юна çăварпа сăхса илсе, сурса пăрахас пулать. || Жечь (о крапиве). Тораево. Карта витĕр кăшкăртать. (Вĕтрен сăхни). || Давить гнид гребнем или двумя ногтями. N. Сăхмассерен пĕр-ик шăрка вĕлерет (гнид убивает гребнем). || Бить. КС. Вăл та пулсан пырса сăхатех. И он тоже бьет (о малосильном или ребенке в драке). || Делать отметку. КС. || Колоситься. Собр. † Ыраш пуçах сăхнă чух çара аллăн ан тытăр. Баран. 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать. || Вышивать глазки (об узоре). См. тĕрĕ. Нюш-к. Тĕрре сăхса тухман-ха, теççĕ. Вăл тĕрĕ куçĕсене симĕс, кăвак, чакăр, е хĕрлĕ лартса тухман тени пулать (отдельные участочки узора еще не вышиты). Якейк. Эп паян икĕ масмак сар симĕс сăхрăм (сар-симĕспе туса тохрăм). Сред. Юм. Сарлăх кăтай тĕрленĕ чôхне, тĕрлесе пĕтере пуçласан, варрисĕне пăртак чиксе тôртмалли йолсан: пăртак сар сăхмалли йолнăчă, теççĕ. || Сглазить, подумать или сказать о том, что кто-нибудь много ест или пьет. Орау. Такăш сăхса чыхăнтарчĕ, чыхăнса пĕтĕмпе антăхсах карăм (зашелся от кашля). N. Эсĕ сăхрăн пулĕ мана? (Говорит в шутку поперхнувшийся). СПВВ. Х. Сăхса пăхса тăрать çинине Сапăнсассăн, пĕри-пĕри сăхрĕ пулĕ, теççĕ.
впитывать, всасывать. СПВВ. КС. Вăл вырăнта пĕртте шыв тăмасть, пит сăхакан çĕр. Учите детей. † Нимĕçсен пилĕк-улт çулхи ачисем ĕç тупаççĕ, тет: хăшĕ чӳрече çинчи шыва сăхаççĕ, тет, хăшĕ урай шăлаççĕ, тет, вĕтĕ выльăха ачасем пăхаççĕ, тет. Сред. Юм. Çĕр çăмăра сăхнă. N. Йăвăç çăвĕ пекех шăмми-шаккине сăхса кĕтĕр. Баран. 121. Хурăн тымарĕсем тăрана пĕлмесĕр çĕртен сĕткен сăхаççĕ. || Сосать, пить. Çĕнтерчĕ 38. Нумай сăхнă пирĕн юна. Сред. Юм. Конĕпех сăхса ларчĕç. (Чĕнмессĕрех сăра ĕçнĕ çĕре пырса, пит нăмайччин ĕçсе ларсан калаççĕ). || Убавлять, ослаблять. N. Чĕре хуйхи вăя сăхать. || Цедить. N. Сăхса илнĕ, выцедили воду всю из самовара. || Черпать. Кив-Ял. Яшка сăхмалли, половник.
1. «жалить» (о пчеле, змее); 2. «кусать» (о гусе); МК, тур., туркм. сок, башк. сак, cағ, узб. сук, хак. сах, уйг., кирг., алт. В, тат. чак, казах., к. калп., ног., тув. шак «жалить».
«клевать корм» (о птицах); 2: сăх-сăх «креститься», «делать рукой знак креста»; башк. сукы, тув. сокта, узб., тат. чук, кирг., узб. С чок, уйг. чокули, казах. шок, шӳк, к. калп. шок, хак. чох чыл «клевать»; тат. кряш. О чукы, узб. чукин «креститься» «сотворить крестное знамение».
«всасывать», «впитывать»; уйг. сик, тур., тат., к. калп. сык «выжимать», «отжимать»; ср. монг. cиға то же.
Çавăн пекех пăхăр:
сăтăрла сăтăрттар сăтан сăтана « сăх » сăх-сăх сăхă сăхă-сăх сăхăлăх сăхăлан