Шырав: тĕм

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I. (тĕмĕ)

1.
холм, бугор
тĕм çинче хыр ларать — на холме стоит сосна

2.
кочка, бугорок

3.
куча, кучка
кăткă тĕмĕ — муравейник
сăвăр тĕмĕ — сурчина, куча земли у норы сурка

4.
куст
вăйсăр тĕм — хилый куст
шĕшкĕ тĕмĕ — орешник
тамариск тĕмĕсем — кусты тамариска

5.
гнездо
кăрăç тĕмĕ — гнездо груздей

6.
гнездо (место высева нескольких семян)

7. уст.
пяток снопов (складываемых во время жатвы)

II. частица,
употр. для образования
превосходной степени прилагательных со значением интенсивности цвета:
тĕм хура йытă — черная-пречерная собака
тĕм хура куç — иссиня-черные глаза

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

кочка более на сухом месте, напр., на лугах. М. Етмен. Собр. Карти тĕм, карти айĕнче муклашки. (Хăяр). Т. VI. Загадки. Тĕм-тĕм тĕмеске, тивмесĕрех тивет-çке. (Куршанкă). || Куст. N. Тĕм-тĕм ӳсекен йĕплĕ çырлаллă йывăç. Собр. Тĕм хăвана тĕллесе пырас пулат, теççĕ. Подходя к таловому кусту, надо держать (оружие) ка прицеле. Лашм. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. БАБ. Çеçен хирте тĕм хăва, тĕм хăвара сакăр çерçи, пĕр карăш. (Присловье к чуклеме). ЧП. Пыраттăм-пыраттăм çулпала, тĕм-тĕм шĕшкĕ тĕл пултăм. N. Йывăç тĕмĕ, куст дерева. А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине, тет ула-такка. N. Тĕмсем хушшинче тилĕ пытанса выртнă мĕн. ЧК. Умри кашни тĕме, сăрт тӳпине тĕплĕн тĕрĕслетпĕр. Юрк. † Тĕмĕн-тĕмĕн йĕплĕ хулă, темиçе çул ӳссен те вĕренене çитес çук. || Толст. Курăк тĕмĕ. N. Кашни курăк тĕмĕ, кашни йывăç тĕпĕ ӳсни вĕсене хĕпĕртеттерет. || Куча. N. Чул тĕми. СТИК. Кăткă тĕми, муравейник. || Группа. В. Олг. Çăка тĕмĕ, группа лип, выросших из одного корня. || Пяток (снопов). Н. Седяк. Вырнă кĕлтене икшер, виç-шер, пилĕкшер хураççĕ, çавна тĕм теççĕ. Сред. Юм. Тĕм — пять снопов, внизу два, на них два и сверху один. N. Тĕм тултар. Букв. Эпĕ хирте тырă вырса икĕ тĕм турăм. Хорачка. Тĕм — пилĕкшер кĕлте. С. Тим. Тĕм çине тĕм лартăр. (Из моленья). БАБ. Тĕм çине тĕм хума, çĕмел çине çĕмел хума пар. (Из моленья). Чув. прим. о пог. 330. Çĕнĕ çул каç çăлтăр çăра пулсан, пăрçа, мăйăр пулать, хирте тĕм çăра ларать. Если в ночь под новый год звезды часты, на поле будут частые пятки (снопов хлеба), горох, орех уродится. Арзад 1908. Тăваттăшĕ миçе тĕм урпа вырнă? || Пять ручонок. Мыслец. Шарбаш. Тĕммĕн-тĕммĕн сӳс тĕми, пĕр пĕрчĕкĕн суйласа хитре çурăм турăмăр. Тĕмлĕх, кустарник.

весь, очень, совершенно черный.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

, тĕме, тĕмеске «кочка», «бугорок», «куст»; «возвышение», «холмик»; уйг., кирг. дӧн, казах. дӧң, дӧңес «холм», «возвышенность»; в казах. ещё «бугор»; узб. дунг > дуң, алт. В, ойр., хак. тӧң, туркм. тӧммек, тӳммек «бугор», «холм», «возвышенность»; тув. дӧң «холм».

Çавăн пекех пăхăр:

тĕлтев тĕлтлет тĕлтре тĕлччĕк « тĕм » тĕм карăк тĕм тĕкĕр тĕм тупăлха тĕм хура тĕмĕ