Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
мир, вселенная
мироздание книжн.
тĕнче пулса кайни — происхождение вселенной
тĕнче уçлăхĕ — космос, космическое пространство
Пĕр тĕнче пĕтет — тепĕр тĕнче тухать. (Кунпа çĕр ылмашни). — загадка Один мир кончается, другой — начинается. (Смена дня и ночи).

2.
мир, свет, земля

мировой
тĕнче вăрçи — мировая война
социалнзмăн тĕнчери системи — мировая система социализма
тĕнче тавра çӳресе çаврăнни — путешествие вокруг света, кругосветное путешествие
пĕтĕм тĕнчери — всемирный
тĕнчери лару-тăру — международное положение
тĕнчере мала тухмалли ăмăрту —  соревнования на первенство мира
вăл сан хыççăн тĕнче хĕррине те кайма хатĕр — он за тобой готов идти хоть на край света

3.
мир
человечество
пирĕн космонавтсене пĕтĕм тĕнче пĕлет — весь мир знает наших космонавтов
пĕтĕм тĕнчипе чапа тухнă композитор — всемирно известный композитор
Тĕнче хĕсĕр мар. — погов. Мир не без добрых людей.

4.
мир, среда, сфера
ӳсентăран тĕнчи — растительный мир, флора
чĕрчун тĕнчи — животный мир, фауна

5.
мир, уклад жизни, (общественный) строй
капитал тĕнчи — мир капитала, капиталистический мир

◊
ак тĕнче! — межд. батюшки!, батюшки светы
леш тĕнче — загробный мир
çут тĕнче — белый свет
тĕнче кулли пул — натерпеться позора, срама, стать посмешищем
тĕнче мăшкăлĕ —
1) обида, оскорбление, унижение
2) позор, стыд, срам, посмешище

унпа тĕнче пĕтмен[-ха] — свет не клином сошелся на ком-чем-л.
тĕнчене шăршлантарса пурăн — прозябать, коптить небо

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

мир, свет, вселенная. Баран. 243. Мĕн пур типĕ çĕре пилĕк пая уйăраççĕ. Вĕсене тĕнче пайĕсем теççĕ. Качал. Сан пакки хитри тĕнчипа та çук. Ск. и пред. чув. 83. Ӳсĕр кĕрӳ пуçĕнче тĕнче вăр-вăр çаврăнать. N. Тĕнче-çанталăк, çут çанталăк. N. Тĕнче = çут тĕнче. КВИ. Алă çемçе, тĕнчере унтан çемçи ним те çук. Мягка рука своя для всех, пышней ее на свете нет. А.-п. й. 18. Вăл икĕ ураллă этем, çакă вăрманăн хуçи, унтан асли, унтан вăйли тĕнчере урăх никам та çук,-тет упи. Ib. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? — тет. Вара тĕнче тăрăх ухмах шырама тухса каять. Ib. 67. Унтан старик аптранипе: тĕнчере ухмах татах нумай пуль тесе, килне таврăнчĕ, тет. ГФФ. † Эй, пирн йор! Пирн йор пекки тĕнчере те полас çок. Ах, песня наша! Такой песни нет во всем мире! N. † Вăрманта йăвăç пит нумай, юман йăвăç паллăрах. Тĕнчере влаç пит нумай, совет влаçĕ вăйлăрах. N. Советсен Хĕрлĕ çарне тĕнчипеле мухтаççĕ. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, хаяр аслати капланса килет. Кĕмсĕртет, кисрет, тĕнчене чĕтрет, патша тĕрмине аркатса тĕпрет. Ib. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Ib. Чĕрене кĕрсе вырнаçнă хыççăнах уйăрчĕç-çке пире иксĕмĕре çак тĕнчери тискер этемсем... Ст. Чек. Тĕнчене евкелĕ пулчĕ: тĕнчене пĕлмелле пулчĕ = тĕнчене сарăлчĕ (мĕн çинчен те пусан). N. Тĕнче капла çаврăнать иккен. N. Тĕнчипах йăтăнсанчĕ, тийăн. БАБ. Пăсташ тасатакан хамăр патрах килсе кĕчĕ. Пĕркун тĕнче тăрăх (повсюду) икĕ эрне шыраса та тупаймарăмăр (такого человека). Никит. Тăта хăшĕ-хăшĕ тĕнче вĕçне çитрĕмĕр пуль тесе хăраса чĕтресе çеç лараççĕ (в засуху). Полтава 72. Тĕнче сасси мĕскĕне илтĕнмесĕр юлас çук. П. Пинер. Ухмаха тĕнче тикĕс. (Послов.). Коракыш. Пĕр тĕнче пĕтет, тепĕр тĕнче тухать. (Кунпа каç). СТИК. Эх, тĕнче такки мунча сакки! Альш. Тен çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнче (расселились). Ib. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать: тĕнчисене тикĕс тивет-ши? Тайба-Т. Çак килте камсем пур, тĕнчене тухса çӳренĕ çынсем пур (бывалые люди). N. Топ сассипе тĕнче çĕмĕрлет. N. Тĕнче çĕмĕрĕлсе çеç тăрать. ГТТ. Тĕнчене урлă турттараççĕ. || Орау. Юр та ирĕле пуçларĕ, кураксем те килчĕç, тĕнче киле пуçларĕ ачăсене валли, ак кĕç çула пулать. || НИП. Питĕ хĕвел хытă хĕртнĕ чухне тĕнче выляса тăрат, теççĕ (е: вăрмансем выляса тăнă пек курăнат, теççĕ. || N. Тĕнчене куртăмăр. Всего испытали. || Альш. Тĕнче вăл хăмăшлăхсенче! Раздолье... || Изамб. Т. Епле, туйра тĕнче тапрăра? || Чудак. СТИК. Тĕнче! Эс кăна мар вĕт çын, ыттисен те ачисем саннĕ пекех салтака каяççĕ. Удивительное дело, чай не у одного тебя берут детей в солдаты. || Сред. Юм. Эй тĕнче порнатпăр-ха порнăçа. М. Васильев. Ак мăскара, ак тĕнче! ак тин телей тор парать. N. Тĕнче вĕт! || Общество. КВИ. Анчах вăйлă этем те хăй тĕнчине пăхйнать.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

дөнья, галәм

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«мир», «вселенная»; др. тюрк., тур. дунйа, азерб. дуня, туркм. уудунйә, уйг. дуния, узб. дунё, кирг. дуйнӧ, казах. дӳние, к. калп., ног., карач. дунья, кумык. дюнья, тат. дӧнья, башк. донья «мир», «свет», «вселенная». Из араб. «свет», «мир»; ср. перс. (донйа) «мир», «свет», «вселенная».

Çавăн пекех пăхăр: