Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
ухо и уши

ушной
вăта хăлха — анат. среднее ухо
мулкач хăлхи — заячьи уши
урлă хăлха — оттопыренные уши
хăлха карăнтăкĕ — анат. барабанная перепонка
хăлха çурхахĕ — анат. барабанная перепонка
хăлха çунатти — анат. ушная раковина
хăлха чĕччи — мочка уха
хăлха юхни — выделения из уха

хăлхана тăрат —
1) поставить уши торчком (напр. о кролике, собаке)
2) перен. навострить уши, насторожиться

хăлхана чик —
1) внимательно слушать
2) слушаться, выполнять сказанное
3) перен. наматывать на ус

хăлхаран кала — говорить на ухо, шептать
хăлхаран пар — драть за уши
хăлхаран пăшăлтат — нашептывать на ухо
хăлха илтми пулчĕ — уши заложило
хăлха кашлать — в ушах шумит
хăлха уçăлчĕ — у меня перестало в ушах шуметь
Пĕр хăлхинчен кĕрет, тепринчен тухса каять. — погов. В одно ухо входит, из другого выходит.

2.
слух

слуховой
витĕр хăлха — острый -слух
витĕр мар хăлха — пониженный слух, плохой слух
хăлха тымарĕ — анат. слуховой нерв
унăн хăлхи хытăрах — у него плохой слух,он туговат на ухо

3.
наушник и наушники
уши перен.
мулаххай хăлхисем — наушники малахая

4.
ручка
дужка
ушко
кастрюль хăлхисем — ручки кастрюли
чĕрес хăлхисем — ушки ведерка (деревянного)

5.
ореол, венец вокруг солнца

◊
хăлха пăявĕ — мед. свинка
хăлха çакки — серьги, сережки
хăлха курăкĕ — бот. одуванчик
хăлхана çĕрт — прожужжать (все) уши, надоесть одним и тем же разговором
хăлха йӳçет — уши вянут, неприятно слушать (брань, заведомую ложь)
хăлха йӳçрĕ — уши вянут, неприятно слушать (брань, заведомую ложь)
хăлха чикки пар — дать по уху, закатить оплеуху
сӳс хăлхи — диал. то же, что хухă

II.
сӳс хăлхи — диал. то же, что хухă I.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(хы̆лhа), ухо. А.-п. й. 16. Пĕрре кашкăр йытă вĕрнине илтет те, хăлхисене чанк тăратса ăна çапла калать... Ib. 42. Тилĕ хăлхисенчен ыйтать: эсĕр мĕнле килтĕр? — тет. Ib. 57. Ватăлса çитрĕм те, ман хăлха илтеймест. Ib. 70. Пӳрнеске хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Ib. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса шухăшлама тытăнать. N. Урлă хăлха, не лежащие, а оттопыренные уши. N. Каçрака хăлха, уши, торчащие вверх (кайăк хăлхи пек). N. Чее хăлхаллă япала, чуткий. N. Унăн хăлхи хытăрах, глуховат или плохо восприимчивый. N. Унăн хăлхи шăхăрсах каймасть, плохо слышит. N. Унтан ку виç кĕрепенкеллĕ чукмар илет, тет те, утланса ларать, тет те, хăлха урлă çапать, тет. N. Хăлхине çĕр çумне çыпăçтарса итленĕ. N. Хăлха анчах илтми пулнăччĕ те, халь уçăлчĕ. N. Хăлхăрсем йӳçмерĕç пулсан, итлĕр. N. Хăлхана йӳçĕхтерекенсем, çӳç-пуçа виреллĕ тăратаканскерсем. К.-Кушки. Хăлху енĕпе ман енелле çаврăнса тăр. Ск. и пред. чув. 22. Юманкка хăй хуйхине калать ăна хăлхинчен, мĕскерле тумаллине ыйтать пĕтĕм чĕринчен. Бгтр. Илтменнине хăлхунтан ыйт теççĕ тепĕр хут ыйтакан çынна. Янтик. Лаша шыв ĕçнĕ чух хăлхисене сиктеркелет, çавна хăлхисене вылятать теççĕ. Орау. Паян кунĕпе хăлхара шăнкăрав сасси илтĕннĕ пек янăраса çӳрет. Альш. Хăшĕ-хăшĕ тата ача çуралсанах, пурăнтăр тесе, сулахай хăлхине шăтараççĕ, тет. Хăлхана шăтарсан, тăхăнтараççĕ пурçăн: пурçăн шыçтармасть тет. Ib. Ун умĕнче пурне те ан калаç, унăн хăлхи шăхăрать ĕнтĕ (он слышит и понимает, о ребенке). Собр. Кушак хăлха урлă пит çусан, хăна килет тет. С. Тим. Аллăнти шаль тутăру шел пулсан, икĕ хăлхаран тытса чуптуса яр. N. Хăлхаран кала. Говорить на ухо. Хурамал. Хăлха ăшĕ кĕçĕтсен, йĕпе пулать теççĕ. ТХКА 69. Тата халь ман пуç ыратать, хăлха кашласа çӳрет. Ст. Чек. Кунĕн-çĕрĕн янăратат. Илтессĕм килмерĕ, хăлхана çĕртет. N. Урампа пырат сутакан, вăл пулайчĕ улма сутакан; сутаймасăр вунăтăват улми çĕрейчĕ. Кăçалхи çул манăн пурăнни — çын сăмахĕпе хăлха çĕрейчĕ. (Хĕр йĕри). Ала 13. Унăн куçĕ хупăннă пулсан та, унăн хăлхисем çăвăрман. || Перепонки ушные. Альш. Ачи хытă кăшкăрса хăлхана çуратчĕ. || Наушники. К.-Кушки. Малаххай хăлхисем, наушники малахая. || В. Олг. Хӳел хăлха ярчĕ, сивĕ полат. Вокруг солнца появились круги (столбы), к холоду. || Перо (верхний угол) лемеха. См. ака, там же хăлха (вып. 1).

кострика. Оп. ис. ч. II. Çăварния ăсатнине пĕлтермешкĕн ял тулашне, мал енне, сӳс хăлхинчен пĕр çӳлĕ этем кĕлетки купаласа хураççĕ. В ознаменование проводов. масленицы ставят за деревней, к востоку от нее, высокое чучело человека, сделанное из кострики. См. сӳс хăлхи (вып. ХI), холха, хуха.

Hac una appellatione хăлха хаччисем atque хăлха юписем comprehenduntur? Так назыв. хăлха хаччисем вместе с хăлха юписем? Ст. Чек.

(хы̆лhа), angulus vomeris superior, перо (верхний угол) лемеха. V. тĕрен.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

колак

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[хълɣа]
orelo(j), aŭdkapablo
хăлха ыратать — mia(j) orelo(j) doloras
хăлхаран кала — diri en orelon, susuri
хăлха илтми пулчĕ — la oreloj blokoiĝis, ne plu aŭdas
хăлха кашлать — en la oreloj bruas
хăлха тымарĕ — orelnervo
хăлха çакки — orelringo(j)
хăлха курăкĕ — leontodo, taraksako
хăлха чикки пар — frapi ĉe la orelo, vangofrapi
хăлхаллă — orelhava
вăрăм хăлхаллă — longorela
вăл хытă хăлхаллă — li aŭdas malbone, li estas surdeta
хăлхалăх — kapaŭdilo
хăлхасăрлан — surdiĝi, fariĝi surda

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«ухо»; маних. колкак, КБ колак, МК кулхак, уйг., кирг., казах., к. калп., ног., тур., карач., ойр. кулак, тат., башк. колак, узб. кулок, узб. С кулак, азерб. гулаг, хак. хулах, туркм. гулак, якут. кулгах «ухо»; ср. монг. улхи «ушная сера»; «внутреннее ухо». Вамбери производит от кул «слышать»; в тюрк. языках мы не нашли такого глагола; ср. мар. кол, манс. хол, хант. хул «слышать».

Çавăн пекех пăхăр: