I. сущ.
1.
уют
удобство и удобства
комфорт
Хĕрарăмсăр кил-çуртăн хăчĕ çук. — погов. Без женщины в доме нет уюта.
2.
аккуратность, чистота
красота, приятный внешний вид
урам хăчĕ килчĕ — улица приукрасилась
хăт кӳр — украшать, придавать приятный вид
хăт яр — лишать красоты, приятного вида
3. уст.
счастье, удача
хăтне çухатнă — он лишился счастья, потерял счастье
4.
польза, выгода
ку ĕçĕн хăчĕ пулас çук — от этой работы пользы не будет
◊
хăчĕ çук — не счесть числа, бесчисленное множество
унта кăмпа хăчĕ çук — грибов бесчисленное множество
то же, что хут, раз. Регули 348. Кирек те минче хăт кайнă полтăр, сан мĕн ĕç. || Счет (число). Ст. Яха-к. Катарччи чупакан ачасем урамра хăчĕ те çук: урамăн пĕр вĕçĕнчен пуçласа урам пĕтнĕ çĕртенех. Питушк. Укçа хăчĕ те çук, тет, юманта укçа, тет.
(хŏт), назв. божества, покровитель скота, откуда: хăтлă карта, хăтсăр карта. Б. Альмени, (Мăнял). Изванк. Хăт, хăт амăшĕ, божества, упоминаемые в „чӳклеме кĕлли“. Ой-к. Хăт, хăт амăшĕ, пăхса усра, çырлах, мăн турă, турă амăшĕ, çырлах. (Из „чӳклеме кĕлли“). См. пӳлĕхçи.
красота. Ядр. Хăт = нĕр. Кильд. Пуçăм çинче сарă тутăр, пуçăм хăтне вăл кӳрет. Шурăм-п. Урам хăчĕ килчĕ. Халĕ ĕнтĕ выльăх та, çын та урамра пур. На улице нет прежней пустоты. Сред. Юм. Ху хăтна ху ярса çӳрен çав, темĕнскерле тôмтир тăхăнса. Могонин. Хăт мĕн-ши вăл? Ак мĕн вăл. Если арлă-арăмлă çын лайăх пурнать-тĕк, хăтлă пурнать теççĕ. Если арĕм вилет, упăшки юлать, вара вăл пӳртре хăт çук теççĕ. Мĕншĕн-ха вăл? Мĕншĕн тесен вăл пӳртре тискер пурăнма, лайăх мар, çакна калаççĕ хăт тесе. Якейк., Хора-к. † Пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. В. Олг. Эпĕр тоя каймасан, тойă хачĕ килес çок. Ой-к. Уя тухсан уй хăтне пар, анкартне кĕрсен анкарти хăтне пар, киле кĕрсен кил хăтне пар. Пшкрт. † Кирех те пӳрчĕ пысăк пултăр, ултантăш çук-тăк, хăчĕ çук.
«уют», «удобство», «комфорт»; «благополучие», «красота», хăтлă «уютный», «благополучный», «счастливый»; др. тюрк. (орх.), КБ, МК кут «счастье», «блаженство», «благословение», «благодать», «жизненная сила»; кирг., к. калп. кут «жизненная сила», «дух», «душа»; «счастье»; «оберег», «амулет, якобы охраняющий скот» (Юдахин), алт. В коот «утешение», «отрада», «наслаждение»; алт. В кут «душа», «присутствие духа»; тур. кут «судьба», «счастье»; чаг. кот «жизнь», «счастье»; узб. кут «счастье», «изобилие»; хак. хут миф. «душа»; «дух», «жизненная сила»; тат. О кот «присутствие духа», «благополучие»; башк. кот «душа» (уст.); «счастье»; «уют»; ср. монг. хутаг, хутуг «счастье», «благополучие», «благоденствие»; туркм. гутла, тур. кутлаш «поздравлять», «желать друг другу счастья».
Çавăн пекех пăхăр:
хăсамăр хăсна хăста хăстар « хăт » хăт-им хăтăклат хăтăл хăтăлкала хăтăлкалан