Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I. диал.

густой (о лесе)

II. глаг.

1.
убавляться, уменьшаться, убывать
спадать
тăкаксем чакрĕç — расходы сократились
температура чакрĕ — температура спала
чакса пыр — убывать, идти на убыль
кун чакма пуçларĕ — день пошел на убыль
тинĕс чакни — мор. отлив
шыв чакни — отлив
шыв чакни вăхăчĕ — время отлива
шыв чакни юхăмĕ — отливное течение

2.
опадать, спадать
рассасываться
шыçă чакнă — опухоль опала

3.
снижаться, понижаться, падать
хаксем чакрĕç — цены снизились

4.
смягчаться, ослабляться
ыратни чакрĕ — боль смягчилась

5. перен.
ухудшаться, становиться хуже, портиться
унăн сывлăхĕ палăрмаллах чакнă — его здоровье заметно ухудшилось
куç çути чакрĕ — зрение притупилось
вăй чакса пырать — силы тают

6.
отступать, оставлять свой позиции
пятиться
кутан чак — пятиться задом
эпир пĕр утăм та чакас çук — мы не отступим ни на шаг

7.
уступать, сбавлять цену
малтанхи хакран чак — сбавить первоначально названную цену

8. перен.
регрессировать, деградировать
халăх культури чакса пыни — деградация культуры народа

9. перен.
ослабевать
колебаться
терять значение
унăн авторитечĕ чакрĕ — его авторитет поколебался

III.

1.
подражание резкому крику галок, сорок

2.
подражание звуку удара
пăра лумпа чак! тутар  стукнуть ломом по льду

3. подр. —
о быстром движении
чак сиксе лар — быстро вскочить (в положение сидя)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

подр. крику галки. СТИК. Чавкасем пĕрерĕн пусан, чак, чак! тăваççĕ, кĕтĕвепе пусан шавăтатаççĕ. || Подр. крику сороки. Альш. Хĕве хупсан, кĕлет чӳречи çине пĕр чакак пырат та чак, чак! тесе ăйхă памасăр кăшкăрат, тет. || Подр. чириканью воробья. Альш. Çерçи чак-чак тăват-çке. || Подр. трели соловья. Альш. Шăпчăксем авăтаççĕ чак-чак! тесе, сачĕсенче панулми çук, тесе. || Ст. Шаймурз. Ир те чак-чак, каç та чак-чак. (Пăри тӳни). || Подр. звуку, получающемуся от стука подковы. Сред. Юм. Чол сарнă срампа таканлатнă лашапа чуптарсан лаша та: чак! чак! туса пырать. || Малт. шк. вĕр. фиç. 120. Çав вăхăтрах хăййăн тепĕр вĕçĕнчи пăта шăнкăрава чак! çапса кăларать. || Ой-к. Чак-чак чанкăртак, айăн тимĕр пит тимăр, акалама тинĕс пек. (Аслати авăтса, çиçĕм çиçсе çăмăр çуни). || ТХКА 105. Пуртă хам умма çĕре чак тăрăнчĕ (воткнулся). КС. Çавсенĕн ачи аллине йĕп тытнă та, шăнасене чак та чак тăрăнтарать (попадание острым концом). Сред. Юм. Сейнике çĕр çине чак тăрăнтарса лартрăм. (Звук, когда втыкают вилы в землю или в снег). Çĕн Кипек. Тăрн-тăрлик, чаках тăрăн. || Подр. быстрому выезду. Орау. Чак анчах тухса карĕ (выехал быстро со двора). || Подр. тиканью часов. Сред. Юм. Стенной сехет: чак, чак! тăвать çӳренĕ чохне.

густой (о лесе). Пшкрт. || Густо, много. Пшкрт. Ыраш чак. Сред. Юм. Чак (или чат) ерентпе кĕрсе ларнă та кӳртмеç орăх. || Немного. Хурамал. Мана чак кăна шыв пар-ха.

знач. не выясн. Коракыш. Икĕ чак, пĕр чăмăртак. (Йăва. Тогач. Ушшĕ).

назв. селений. N. † Чака пуçăн çарана хĕр тап-таса пĕтерчĕ. Синьял. † Пырăр халĕ Чак çул çне.

убавляться, уменьшаться. Торх. Иур та куленех чакса пĕтсе пырать. || Убывать (о воде). Аттик. Шыв тулса чаксассăн улăхсем çинче, çарансем çинче курăксем ешерсе хăпарса тухаççĕ. N. Атăлта шыв чака пырат (все убывает). Календ. 1906. Шыв чака пуçласанах рис ака пулаççĕ. Шел. 75. Сĕнче чакса çитиччен кĕтсе тăма вăхăт çук. N. Каçпа шыв чакса çитрĕ. СТИК. Çырмари шыв чаксах пырат (вода все убывает). Ib. Пирĕн пусăра шыв чака пырат (убывает медленно, незаметно, но безвозвратно). Ib. Пусăри шыв кашни кун чакса пырат (каждый день убывает). Чув. прим. о пог. 296. Хĕлле тан шывĕ тухсассăн, çула йĕпе пулат, шыв чаксассăн, çула уяр пулат. Если зимою образуется наледь, наслуда, летом будет ненастье, если же вода убудет, летом будет ясно. || Убывать (о силе). N. Эсир уйăрăлсан, сирĕн вăйăр чакĕ. N. Хамăр ваттине кура вăй чакрĕ. || Сет-к. Пирĕн ĕнейĕй çилли чакнă. || Укорачиваться. N. Кашни кун ĕмĕр кунĕ чакса пырать. || Ухудшаться. N. Хуйхăпа сывлăхăм та чакрĕ. || Опадать (опухоль). В. Олг. ЧС. Шыççи (у лошади) çапах пĕрте чакмаст, тет. Скотолеч. 12. Ăна шыçни чакиччен кунне тăватшар хут улăштарса çыхас пулать. N. Сылтăм пит шыçĕнчĕ; çав чаксан кăларттарас тен, шыçăнни чакмасăр кăлармаççĕ. Череп. Чак, опадать (о толстом животе). || Уступать. Халапсем. Апла каласан ку та пăртакçĕ лăпланам пек пулать, калле те чакать. || Падать (о цене). Сĕт-к. Похра номай полсассăн, ыр сĕлĕнех хак чакать. || Отступать, пятиться назад. Юрк. Тăрсан-тăрсан, йӳнерехе те парăп, тет калле чакса. Сĕт-к. Нимле мар полч: ни каялла чакмалла мар, ни валалла каймалла мар. СТИК. Чăмăçă лашана хĕнен-хĕнен, вăл мĕн çапнăçемĕн чаках пырат (сколько не бьешь, а она все назад и назад). Ib. Ман лаша вăл пит ăслă, хăш-хăш чухне хам иртсе пынă чух: стой! теп те, вăл чака тăрат (выражается изумление). || Ск. и пред. чув. 42. Ман вăхăт çук халĕ, ерĕшместĕп, тесе чакма пуçларĕ.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

чигенергә

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «пятиться», «отступать», «податься назад»; 2. «убавляться», «уменьшаться», «убывать», «спадать» (о весенней воде в реках); чакар «убавлять», «снижать (цену)», «заставлять отступать», «податься назад»; уйг. чекин, азерб. эл чәк, кери чәкил, туркм. ыза чекил, тур. гери чекил, казах., к. калп. шегин, тат. чиген, башк. сик, сиген «отступать», «отходить», «пятиться», «податься назад»; тат. чигер «вычитать»; «пятить», «осаживать».

Çавăн пекех пăхăр: