Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

апла

2. нареч.
так, таким образом
мĕнле-ха апла? — как же так?
паян капла, ыран апла — сегодня так, завтра этак
апли апла та-ха — так-то оно так, но...
апла мар — не так
апла пулсан — коли так, в таком случае
апла-тăк — коли так, в таком случае

аркат

6.
разбирать (на части)
аркатса тăк —
1) полностью разгромить (противника)
2) перепутать окончательно (напр. пряжу)
3) разобрать полностью
комбайна аркатса тăкнă — комбайн разобран до винтика

ват

6.
бить, избивать
пороть разг.
ватса вĕлер — забить до смерти
ватса тăк — 1) перебить, переколотить (все подряд) 2) избить, поколотить кого-л.

вăрç

2.
ругаться, браниться
амăшĕ ачине вăрçать — мать бранит своего сына
вĕсем шав вăрçаççĕ — они вечно бранятся

вăрçса ил —
1) отвоевать что-л.
2) повоевать
подраться (некоторое время)
3) поругать кого-л., поругаться (немного)

вăрçса кай — 1) подраться 2) разругаться
вăрçса тăк — обругать

вĕлер

1.
убивать
губить
ун ашшĕне вăрçăра вĕлернĕ — его отца убили на войне
асаплантарса вĕлер — замучить
наркăмăш парса вĕлер — отравить ядом
пăвса вĕлер — задушить
çакса вĕлер — повесить (казнить)
таптаса вĕлер—  задавить (напр. машиной)
хĕнесе вĕлер — избить до смерти
сирпĕтсе вĕлер — взорвать (убить)
вĕлерес пек хĕне — избить до полусмерти
вĕлерсе пăрах — убить, прикончить разг.
вĕлерсе тух (тăк) — перебить (всех подряд)
çын вĕлерекен — убийца, душегуб разг.

висте

2.
срывать, сносить
вистесе антар — сорвать
вистесе тăк — сорвать
вистесе пăрах — сорвать
çил-тăвал пӳрт тăррине вистесе тăкнă — ураганом сорвало крышу дома

кас

II. глаг.

1.
резать
— перевод зависит от свойств предмета и характера действия:
рубить, отрубать, отрезать, пилить и т. д.
алăк кас — прорубить дверь
вăрман кас — валить лес
çăкăр кас — резать хлеб
çĕр кас — отрезать земельный участок
каснă вăрман — вырубка
касса ил — отрезать, отрубить
касса пăрах — отрезать, отрубить
касса кăлар — вырезать, вырубить
касса тат — перерезать, перерубить (пополам)
касса тăк — нарезать, нарубить (все, многое)
алла çĕçĕпе касрăм — я порезал руку ножом
Çиччĕ виç те пĕрре кас. — посл. Семь раз отмерь, один раз отрежь.

кăлар

5.
вывозить, выносить
пуртрен сĕтел-пукан кăлар — вынести мебель из дома
кăларса пăрах — выбросить, выкинуть

кăларса тăк —
1) накопать, нарыть (напр. картофеля, свеклы)
2) выбросить, выкинуть (напр. мусор)
3) вылить (напр. воду)

кăларса хур —
1) выложить
кĕнекесене портфельтен сĕтел çине кăларса хур — выложить книги из портфеля на стол
2) вывезти, вынести
вăрмантан вута кăларса хур — вывезти дрова из леса (в какое-л. место, являющееся перевалочным пунктом)
Килти çӳппе яла ан кăлар. — посл. Не выносить сора из избы

критикле

критиковать
çивĕч критикле — резко критиковать
критиклесе тăк — раскритиковать
чăкрашса критиклени — критиканство

лаххан

1.
лохань
лаххан тăк — вылить лохань (с помоями)

лаш

3.
подражание шумному плеску выливаемой жидкости
лашш — усил. от лаш 3.
шыва лашш тăк — с шумом вылить воду

лăпăр-лапăр

2.
мусор, сор
хлам
лăпăр-лапăра шăлса тăк — смести мусор

навус

навозный
навус ани — участок, удобренный навозом
уя навус тăк — унавозить поле

пăскăрт

разг.
пробирать, распекать, ругать, давать взбучку
пăскăртса тăк — пробрать, взгреть кого-л.

сапала

2.
разбрасывать, раскидывать, разметывать
сапаласа тăк, сапаласа пăрах —
1) разбросать в беспорядке
пӳртре ăпăр-тапăр сапаласа тăкнă — в доме разбросан разный хлам
2) рассыпать, разметать (до основания, все)
çил утă купине сапаласа пăрахнă — ветер разметал стог сена

силле

2.
трясти, отряхивать, встряхивать
тумтире юртан силлесе тасат — отряхнуть одежду от снега
пирус кĕлне силлесе тăк — стряхнуть пепел с папиросы
кавирсене силле — трясти ковры
утияла тухса силле — вытрясти одеяло

сӳт

4.
разбирать, разнимать (на части)
раскатывать (сруб)
карта сӳт — разбирать забор
мотора сӳтсе юса — разобрать и починить мотор
сӳтсе тăк —
1) распороть (все, полностью)
2) разобрать (все, полностью), раскатать до последнего бревна

татăкăн-татăкăн

2.
на кусочки, на куски
в клочья
татăкăн-татăкăн вакла — порезать на куски
татăкăн-татăкăн çурса тăк — разорвать в клочья

таткала

1.
изорвать, разорвать, порвать
тетраде таткаласа тăк — изорвать тетрадь в клочья

тăк

I.

1.
лить, выливать, разливать, проливать
кăшт тăк — отлить (немного)
шыв тăк — лить воду
хура шыва тăк — вылить помои
юн тăк — перен. проливать кровь

тăк

2.
сыпать, высыпать, просыпать, рассыпать
бросать, сбрасывать
бомба тăк — сбрасывать бомбы (в большом количестве)
кĕрпе тăк — просыпать крупу
тислĕк тăк — вывозить навоз (на поля)
имçам тăк — вносить удобрения, удобрять (землю)
тăкса тултар — насыпать, набросать (много)
тăкса яр — 1) пролить, разлить 2) просыпать

тăк

3.
сбрасывать, ронять, лишаться чего-л.
çулçă тăк — ронять листья
йывăçсем çулçă тăкрĕç — деревья сбросили листву
йăптăх тăк — линять (о животных)
çăм тăк — линять (о животных)
тĕк тăк — линять (о птицах)

тăк

4.
выбрасывать
ăпăр-тапăр тăкмалли вырăн — свалка
кăларса тăк — выбросить

тăк

6.
тратить, расходовать неэкономно, непроизводительно
укçа тăк — сорить деньгами, швырять деньги на ветер

тăк

7.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением интенсивности действия:
аркатса тăк — разгромить, разнести
ватса тăк — перебить
вăрçса тăк — выбранить, разбранить, выругать, отругать
ятласа тăк — выбранить, разбранить, выругать, отругать
каласа тăк — наговорить грубостей
хăтăрса тăк — дать нагоняй

тăктар

понуд. от тăк I.

тĕпрет

крошить, дробить, раздроблять
çăкăр тĕпрет — крошить хлеб
чул тĕпрет — дробить камень
тĕпретсе тăк — накрошить

тырпул

(тырă-пулă)

собир.
хлеб и хлеба
ăнса пулнă тырпул — добрые хлеба
сутмалли тырпул — товарный хлеб
тырпула тăк каламасăр пухса кĕрт — убрать урожай без потерь

хаяррăн

2.
безжалостно, беспощадно, жестоко, ожесточенно
хаяррăн хĕнесе тăк — жестоко избить

хир

3. разг.
валить, ломать, рубить
йывăçсене хирсе тăк — свалить много деревьев
çарана хирсе тăкнă — скосили весь луг

хурла

I.
поносить, порочить, хулить
хаять прост.
хурласа кала — оговорить
хурласа пăрах — расхаять
хурласа тăк — опорочить, очернить
Ар хурласан ял хурлать, ар ырласан ял ырлать. — посл. Муж похвалит, так и слава хорошая, муж охает — слава дурная.

чаш

4. подр. —
о выплескивании воды
шыва чаш тăк — с шумом вылить воду

чӳхе

1.
полоскать
промывать
кĕпе-йĕм чӳхе — полоскать белье
синькăпа чӳхе — синить (белье)
чӳхесе ил — прополоскать
чӳхесе тасат — промыть
чӳхесе тăк — обмыть, ополоснуть

юн

кровяной
кровавый
артери юнĕ — артериальная кровь
вена юнĕ — венозная кровь
хĕрлĕ юн çаврашкисем — красные кровяные тельца  
юн группи — группа крови
юн кĕвелĕкĕ — сгусток крови
юн пусăмĕ — кровяное давление
юн çаврăнăшĕ — кровообращение
юн таппи — пульс
юн тултармăшĕ — кровяная колбаса (домашнего изготовления)
юн тымарĕсем — кровеносные сосуды
юн шывĕ — сукровица
юн ил — 1) взять кровь на анализ 2) взять кровь заколотого животного
юн кайни — кровоизлияние
юн кĕвелнĕ — кровь свернулась
юн пар — сдавать кровь (о донорах)
юн сур — харкать кровью
юн тăк — перен. 1) лить кровь (врага) 2) проливать (свою) кровь
юнпа пĕвен — окраситься кровью
юн яр — сделать вливание крови
пичĕ-куçĕ чĕп-чĕрĕ юн — у него все лицо в крови
сăмсаран юн кайрĕ — из носа пошла кровь
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
Юнĕ пур та чуне çук. (Палан). — загадка Кровь есть, а души нет. (Калина).

ятла

1.
ругать, бранить
пробирать, распекать  разг.
ятласа тăк— выругать
ятламалли çук, тирпейлĕ тунă — ничего не скажешь, аккуратно сделано

◊
ятласа ан кай! — не обессудь! (так говорят уходящему гостю)
ятласа ан юлăр! — не поминайте лихом! (так говорит хозяевам уходящий гость)

çăм

шерстяной, шерстный
шерсто-
вĕтĕ çăм — тонкая шерсть
йăптăх çăм — шерсть-линька
кăчкă (луток) çăмĕ — поярок
кĕрхи çăм — шерсть осенней стрижки
сурăх çăмĕ — овечья шерсть, руно
таптарман çăм — нечесаная шерсть
яшăркка çăму — грубая шерсть
çăм айĕ — подшерсток
çăм алсиш — шерстяные варежки
çăм арманĕ — шерстобойня
çăм витĕм — шерстный покров
çăм кĕнчеле — шерстяное прядево
çăм кĕпе-йĕм — шерстяное белье
çăм костюм — шерстяной костюм
çăм перчи — шерстинка
çăм пусма — шерстяная ткань, шерсть
лавсанлă çăм пусма — шерсть с лавсаном
çăм çиппи — шерстяная пряжа, шерстяные нитки
çăм тала — суконные онучи
çăм тутăр — шерстяной платок
çăм япаласем — шерстяные изделия
çăм арла — прясть шерсть
çăм арлакан хапрăк — шерстопрядильная фабрика
çăм кас — стричь шерсть
çăм ил — стричь шерсть
çăмран çых — вязать из шерсти
çăм тап — бить шерсть
çăм тапакан —шерстобит
çăм таптар — отдавать шерсть в обработку
çăм чав — чесать, чистить шерсть (вручную)
çăм тăк — линять (о животных)

çĕмĕр

11. перен.
бить, громить, крушить, разбивать
тăшмана çĕмĕр — громить врага
пуçĕпех çĕмĕрсе тăк — разбить наголову
çапса çĕмĕр — разгромить

çул

III. глаг.

косить
курăк çул — косить траву
утă çулма тух — выйти на сенокос, приступить к косьбе
утă çулакан — косарь, косец
утă çулса кĕрт — скосить и собрать сено
утă çулса пуçтар — скосить и собрать сено
çулса пăрах — скосить
çулса тăк — скосить
çулса хатĕрле—  накосить (про запас)
çулнă курăк — скошенная трава
çавапа çулнă пек ӳкрĕ он упал как подкошенный
Утта çулассинчен ытла пухасси. — посл. Не так трудно косить сено, как его убирать.

-тăк

(-тĕк)

-тăк

1. частица разг.
так
каяс-тăк каяс — идти, так идти

-тăк

2.
в знач. союза
если, раз
коли, ежели уст.
тĕрĕссипе калас-тăк... — если сказать правду...
апла-тăк эпĕ те каймастăп — раз так, то и я не пойду

-тĕк

см. -тăк

тăк

II.
подражание негромкому постукиванию
тăк-тăк — усил. от тăк II.
чĕпĕ тăк-тăк сăхать — цыпленок клюет тук-тук

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сĕктер

понуд. ф. от гл. сĕк. Ст. Чек. Такана сĕктереççĕ: тăк! Ваçка, тăк!

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

çум

çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.

çăстăртаттар

слегка стряхнуть с чего-либо. СТИК. Стел çиттине ил те, çӳппи-çаппине çăстăртаттарса тăк. Стряхни на пол крошки со скатерти (стряхни не сильно, а только слегка).

çăт

(с’ŏт, с’ы̆т), глотать. О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Орау. Çăтса антар, проглотить. N. Çăтса ярас, проглотить. Алших. † Сарă улма тесе, хыпса çăтса ан ярăр. ТХКА. Сăмахранах каласан, пирĕн хура свешченĕк тĕнче мулне пĕтĕмпе пĕр çăвартан çăтăччĕ. Самар. Çын çинине çăтса ларан. (Что) ты куски считаешь? Тюрл. Çăтсо (с’ŏтсо) ларать. Видит, как другой ест, и сам испытывает желание есть. См. çăтăхла. N. Ăна çăтса ярас пек, шăлĕсене шатăртаттарса тăнă. || Затягиваться (дымом при курении). СТИК. Эп туртнă чухне тĕтĕме çăтмастăп. Когда я курю, я не затягиваюсь. || Принимать в себя, втягивать, затягивать. Утăм 9. Сивĕ пек пĕчĕкçĕ шывсене Атăл тата урăх та пит нумай çăтать. КС. Йӳçĕ çăтать. Трясина втягивает в себя. Ib. Лашана йӳçĕ çăтнă. Лошадь утонула в трясине. Панклеи. Çĕр çăтнă (провалившийся в землю) хола çĕр çине тоххĕр. Якейк. Çĕр çăтса кайман пуçна. Ib. Çĕр çăташшĕ (сильная ругань). Тюрл. Эй, çĕр çăташшĕ! Кама 49. Çĕр çăттăр вăт-тăк. || Хапнуть (чужое имущество). Изамб. Т. || Клевать (о рыбе). Пшкрт. Полă çăтат. || Уничтожать. Ст. Чек. Алла, ку сăмовар кăмăрăк нуммай çăтат.

çĕтер

(с’э̆_дэ_р, с’э̆д’э_р), потерять. В. Олг. N. Вăл çырура: çынсен япалине çĕтерсе çӳрени усал ĕç, тесе ӳкĕтлет. Кан. Кун пек çĕтерсе ларас-тăк (если так терять), пире хуралăç та кирлĕ мар. || Заставить исчезнуть, пропасть. N. Вăл ку хресчене, епле те пулсан, хăй куçĕ умĕнчен çĕтерес тенĕ.

тавăр

(тавы̆р), возвращать, вернуть. Бес. чув. 9. Эсĕ час тавăрайăн-ши? Манăн нумаях та мар укçам, вăл та пулин хама кирлĕ пулать. N. Вара ăна патша каллех Риме тавăрнă (вернул). Кан. Тавара хакла сутнипе нумай услам илет те парăма юлнă укçана услампах тавăрма пултарать. || Свернуть. Тим. † Тавăрăпăр сăмсине. (Угроза). || Переворачивать. N. Вуниккĕн ыраш çапаççĕ, Митрофан тавăрат. (Çăкăр çини). СТИК. Кĕлте таврас, сарăм таврас (переворачивать снопы или посад во время молотьбы). N. Шур кĕпелисем çапаççĕ, хĕрлĕ кĕпели тавăрса пырат. (Апат çини). Сĕт-к. Утă тавăр, ворочать сено (на сенокосе). || Засучить (рукава). КАЯ. Эпĕ кĕпе çаннипе куçа тавăрса шăлтăм. Тăв. 53. Тĕкĕр пек çуталса выртакан кӳлĕ хĕрринче Кулине шурă йĕм тавăрса тăрать. || Выворачивать. N. Вăсем ухтарса пирĕнне кăсясене те тавăра-тавăра хучĕç (они вывернули у нас карманы). Изамб. Т. Куçа çӳп кĕрсен, пĕр-пĕр аста арăм чĕлхипе çуласа тупат та, унтан тавăрса илет. Орау. Куçне-пуçне тавăрса ларать. Сидит, неприятно растаращив глаза. Утăм. Куçĕсене тавăрса пăрахса çӳреме тытăнчĕç. Якейк. † Пирн апия йорас-тăк, корăк тымарне таврас полать (выворачивать). || Выворачивать наизнанку. Сĕт-к. Кĕпе тавăрса тăхăнтăм, кĕпе тавăрса чиксеттĕмч. Баран. 162. Çĕлĕкин хĕррине çăмне тулалла туса тавăрса хунă (у кадмыков) || Оплатить. Янш.-Норв. † Ах хăтаçăм, тăхлачçăм, çирĕн ĕçкĕре-çикĕре тавăрса пулĕ-ши ĕмĕрте! N. † Тăвансем лайăх, хамăр чухăн, тавăрассинчен хăратăп (боюсь, сумею ли я им воздать равное). Ст. Чек. Пурне те тавăрса пĕтереймĕн, хăшне тата турă тавăртăр. Собр. Çак çăкăра таврайăп-ши ĕмĕр иртиччен? Удастся ли мне когда-либо воздать (им) равное за этот хлеб-содь. N. Вĕсем саншăн тунине хирĕç мĕнпе тавăрас пур санăн? Чем ты можешь заплатить за их заботы о тебе. Ал. цв. 10. Хăна ырăлăх тунăшăн эсĕ çапла тавăр-тăк-и ĕнтĕ мана? || Мстить. N. Ку çынна епле хирĕç тавăрам-ши (месть)? N. Макар Семенов çине Аксенов çав тĕрлĕ хытă çиленнĕ, хăй пуçне çухатсан та, ăна таврассиех килнĕ. || Воздать. Ёрдово. † Пире кăçал çын çини, таврасчĕ те, ял аслă. Цив. † Çынтан илтнĕ сăмаха турă тавăртăр, тейиеттĕм (т. е. пусть бог обратит дурные пожелания на проклинающего). || Возвращать назад (невесту). КС. Хăшĕ калаçнă хĕре каялла тавăраççĕ. || Отказаться от покупки. N. Тавăрчĕ, спятился (о покупке). || Опровергать. N. Ку хушăра тавлашнă çĕре министрсем те пыркаларĕç, анчах министрсен сăмахĕсене çавăнтах тавăра-тавăра пычĕç. N. Хăвăн çу сĕрнĕ çыннуна, Давид чурушăн та пулин, ахаль тавăрса ан ярсам. || Возмещать? Юрк. † Ялта ырă çынсем нумай пулĕç, хамăр тăвансене çитес çук, çитсен те ăна таврас çук, тавăрсан та пире пулас çук, пирĕн юлнă кăмăл тулас çук, пире юлташ пулса тăрас çук. СТИК. Ку лашана илсе эпĕ усă кураймарăм; акă ĕнтĕ илни икĕ çул, çинĕ хакне ĕçлесе тавăрайман пуль (не заработада истраченного на нее корма).

таллă-пиçен

назв. раст., carduus L. сrispus L., черто-полох курчавый. См. тал-пиçен, тан-пиçен, танлă-пиçен. Рак. Таллă-пиçен. Çак пиçене хăнтан тӳртĕн тытса: хуртна тăк, хуртна тăк, хуртна тăк, тесе, пиçенне туяпа çапаççĕ, унтан пиçенĕпе ĕнене темскер каласа хĕнесе кĕтĕве хăваласа яраççĕ. Чертаг. Таллă-пиçен, мордвинник (лист с шипами, шишка: вдоль всего стебля как бы тянется неразвившийся лист с колючками, темнозеленого цвета шишка светлозеленая).

танлă-пиçен

назв. раст. Н. Карм., Ст. Чек., С. Тим., Тюрл. Т. VI. 24. Хĕрлĕ тавара, хут çинчи кĕлеткене, танлă-пиçене хăçан куç ӳкет, çавăн чухне тин (Çӳппия) куç ӳктĕр. (Заклинание). Кашк. Танлă-пиçен, раст. с очень жесткими комочками (у пиçен комочки мягче). Нюш-к. Танлă-пиçен, (очень колюч). Н. Седяк. Танлă-пиçен — кив ана çинче, ту хĕрĕнче ӳсет; йĕплĕ, хĕрлĕ, пысăк пуçлă пулать. Пазух. Çырма танлă-пиçенпе ĕмĕр симĕс ларсан та, выльăх пырса çиес çук. Рак., Кайсар. № 93. Танлă-пиçен. Хура ĕне кутĕнчи хурта тăк! Хура ĕне кутĕнчи хурта тăк! тесе, çак пиçене патакпа хĕртсен, ĕне кутĕнчи хуртсем тăкăнатьчĕç, тет (ĕни мĕн тĕслĕ, тĕсне каламалла). См. таллă-пиçен, тал-пиçен.

тапăн

(табы̆н), приставать, наседать. Сятра. Кĕсруна паратни, мăкăрна паратни? тесе тапăнат, тет, хоçине. Шурăм-п. Çимен амăшне: хăçан çиме лармалла, тесе, тапăна пуçларĕ. Шибач. Она тапăнчĕç çак картла выллякан хоçасам (хозяева): вот, тет, йомах каласа кăтарт, теççе. КС. Укçа тĕлĕшĕнчен эпĕ санах тапăнас тетĕп. Насчет денег я хочу обратиться к тебе же. N. Çынна тапăнат хытă (пристает). N. Эсĕ мана ма хытă тапăнатăн. Çĕнтерчĕ 36. Йăтă тапăнса (ожесточенно) вĕрни илтĕнет. || Напасть. Сĕт-к. Мана тапăнчĕç. На меня напали (пристали ко мне с предложением). Янтик. Ĕнер каç Ентюк пиччене вăрăсем тапăннă, тет, анчах тусур (ночной караульщик) хуçисене тăратнă та, вăрăсене хăваласа янă. Пшкрт: соҕа патн’а (кайсассăн), утн’а шы̆на таβы̆нза. Бел. Вăрă-хурахсем тапăннă çын пирĕн ялти Левруш пиччех пулнă. Кан. Калчасене хурт тапăннипе тапăнманнине асăрхамалли. || Цив. Каç, Качака Илюкĕ Илюк маткине тапăннă, тет: анчах ачисем кăшкăрма пуçласан, тухса тарчĕ, тет. Ст. Чек. Аптранă кăвакал амăшне тапăннă. См. аптăра. Трхбл. Ун арăмне вăрманта теçетник (лесник) тапăннă (напал с целью изнасиловать), тет. || Наступать. Истор. Урал тăвĕ урлă каçса Çипир (Çĕпĕр) çĕрне кĕрсенех, тутарсем Ермака тапăна пуçланă. || Пытаться, пробовать, приниматься, браться. Сред. Юм. Мĕн пôлать, тапăнса пăхар-ха. Пуяс тăк та, çакăнпа пуйăпăр ĕнтĕ, пĕтсен те, çакăнпа пĕтĕпĕр. (Предлагает решиться на большое дело). N. Çав вăхăтра шывран пĕр пулă тухнă та, ăна çăтса яма тапăннă (вознамеридась проглотить его). Истор. Вырăссем вĕсен Измаил ятлă креппăçне икĕ хутчен илме тапăннă, анчах ниепле те илеймен. Сред. Юм. Тапăнса пăх-ха (попробуй-ка), çĕклейретне, çĕклеймесне (поднимешь или нет)? Ст. Ганьк. Пуртăр витмест, хурçăр витмест, мĕшĕн тапăнатăр юмана (= мĕн пикенетĕр юмана касма)? || Покушаться. Изамб. Т. Пĕрре кĕркунне вăрăсем пирĕн сурăх картине кĕме тапăннă. Ib. Тула чупса тухма тапăнатчĕ. || Приниматься, браться (за что). N. Усал ĕç тума тапăнни. Трхбл. Вĕсем ĕçке тапăннă халь. Они теперь заняты пированием. ЧС. Мĕн тăвас, аптранă енне вара эпĕ киремете тапăнаттăм укçа шырама. Собр. Вăй çитменнине ан тапăн, теççĕ. Не берись за непосильное дело. (Послов.). Изамб. Т. Вăрăсем кĕлет çăраççине çĕмĕрме тапăннă та, çĕмĕреймен. || Начинать. Сред. Юм. Вилме тапăнсан илсе килчĕç. Привезли, когда он уже был при смерти. N. Ашшĕне тархаслама тапăнать. || Собраться (сделать чта либо). Чăв. й. пур. Çуркунне, урам хушши хуралсан, армана кайма тапăннă (собрался ехать). Ib. Алă пусакансене ирĕксĕр хăратса, хĕнеме тапăнса пустарттарнă (заставили расписаться, приложить руку). || Вымогать. Ала 9°. Лешĕ ватă хуçа çапах та арăма ирĕк-сĕрех тапăна пуçланă, тет,

тыт

(тыт), держать; брать в руки. Якейк. Порçăн тоттăр йăмăкăм, пуçа çыхса каям-ши, алла тытса каям-ши? Регули 101. Вăл тытса тăчĕ вăлсене ӳкесрен (вăл тытса тăчĕ: ан ӳктер, тесе). Он держал их, чтобы они не упали. N. Онта çулла хорлăхан çырли питĕ нумай полать. Çавна вĕремсĕр татса çисан, алли ним те тытими полать, тенĕ. Ст. Шаймурз. † Пилĕке тытса ташлама çут пиçиххи пусанччĕ! Шурăм-п. Йăван салтак пăтине сулахай аллипе хуран (тамăка хурантан тунă) çумне тытса сылтăм аллинчи мулатакĕпе вăй çитнĕ таран çапрĕ. Ала 93. Ашшĕ утса пырса çӳçĕнчен ярса тытнă та, çӳлелле йăтса тăратнă; хуллен, сак çине çӳçĕнчен тытнипех, уттарса кайса лартнă. N. Вăл ăна (вăрра) аллинчен çатăртаттарса тытнă та, çавăтса пырать. Кан. Татăка аллийĕнчех тытса выртнă. N. Вăкăра пĕри мăйракаран (за рога) пăявпа тытса тăрать. || Поймать, ловить. N. Сат хуçи ман юлташсене пурне те тыта-тыта ватнă. Юрк. Çавăнтан вара ку пуçлăх тытăнат кăсене эрехпе тытма: монахсем шыв ăсма кайсан, калле килелле килнине кĕтсе тăра пуçлат. Баран. 119. Вăрманта темиçе тĕрлĕ кайăк-кĕшĕк пурăнать. Çынсем вĕсене тыта тăраççĕ. Альш. Мана Петĕр тытса ирĕксĕрлерĕ (изнасиловал). Регули 665. Эп тытнă полла исе карĕç. Ib. 440. Çӳресен, кайăкне тытинччĕ. Ib. 441. Кайăкне тытинччĕ; кайăкне полсан тата ярăтăмччĕ. Ib. 437. Эп тытăпин, мĕн тăвас санăн. Ib. Вăл кайсан кайăкне тытсанччĕ. Ib. З28. Вăл ялан онта тытакан. Ib. З27. Вăл онта пол тытакан. Ib. 237. Вăл она тытни лайăхчĕ. Ib. 230. Пол тытса килет. Пол тытса килчĕ. Ст. Шаймурз. † Курайман та çынсем питĕ нумай, тытсах çыхаймĕç-ха хĕрпеле. Ала 60. † Картишĕнче, аттеçĕм, сакăр сар ут, пĕрне ан тыт, атте те, пурне те тыт. ТХКА 49. Ытла тĕттĕм те, çапах кайса тытмалла пуль лашасене, терĕ атте. Ib. Атьăр, эппин, каяр. Шыраса тупар, тытса килес лашасене. Ib. 86. Шураç ачисем кĕтӳрен лашасем пыра-пыра тытаççĕ. || Хватать. Изамб. Т. Ачасем алăран алла тытнисем юпа пулнисен алли витĕр тухаççĕ. Тораево. Вĕсем кайран парнине пурте пырса тытнă. Альш. Авал салтака тытса (силою) панă. Ст. Чек. Аллăма ярса тытмарăм (не сделал, не было желанья, праздно?). Ib. Мана, тарçа тытнă пек: навуса тăк-ха, тет. Аллăма ярса тытмарăм. Орау. Темскер хăямач çине ларнă та, пырать... Теме те тытса кӳлĕç, тăрсан-тăрсан! Регули 700. Тытмала маррине кăтартрăм. Ib. Тытакан мар çынне кăтартрăм. || Переносно — держать (в руках). ЧП. Эпир илес хĕрсене ашшĕ-амăшĕ хытă тыттăр. || Удерживать. Кан. Сулăнса кайса ӳкме тăрсан, ăна тепĕр хăнана пынă çын ӳкесрен тытнă та... || Удержать (деньги). N. Çĕмĕрнĕ алтăршăн çитмĕл пус (20 к.) тытса юлтăм (или: тытрăм, или: катса юлтăм). Кан. Учрежденин кооператива памалли парăма тытса юлмала. || Производить расход, тратить деньги. Урож. год. Халех пин тенкĕ тытать. || Держать (в чем, что). Янтик. Урана ăшăра тытас пулать. О сохр. здор. Тир тумтир çынна пит ăшă тытать. Регули 691. Тытмалли утне кăтартрăм. || Держаться (за кого, за что), хвататься (за что). Орау. Ан юл, тыт ман аркăран. Кан. Йăвăç татăкĕнчен тытса, хумсем тăрăх 24 сехет хушши çӳрерĕм (плавала). Яндобы. Иван тус, хам çине утланса лар, хытă тыт, тесе калать, тет, кашкăрри. ТХКА 50. Атте малтан пырать, Пуртăсем пирĕн сылтăм алра. Сулахай алпа аттене эпĕ сăхман аркинчен тытса пыратăп. Шăллăм та мана çапла тытнă. N. Эсĕ манран (за меня) тыт (держись), эпĕ унтан тытăп. N. Эсĕ мĕшĕн сăмсăна тытса тăран? Юн каять. N. Килти шухăша тытсан, пĕтерес укçуна та пĕтерес килес çук. N. Манран тытатни? Камран тытан? За меня будешь держаться? За кого будешь держаться? (в собств. см.). N. Тытмаллине тытса пар малтанах. || Застигать, заставать на месте преступления. N. Вăрăпа тытнă. N. Çĕнĕ кутăрта кама эрехпе тытнă? Орау. Хĕрӳ çумăнче тыттăрним мана? Арăмупа тыттăрним мана? Ib. Эсĕ апла калама хĕрпе тыттăрним (= тытрăн-им) мана?... Ib. Эп сана, куçу шăтса юхтăр, парам ак, тытсан. Я тебе дам: пусть лопнут глаза, если поймаю. Регули 725. Эп онта кайсан, мана тытĕç. || Держать (экзамен). Курм. Ваçли! Кай Хусана иксамĕн (-н’) тытма. Ib. Е иксамĕн тытимасан (= тытаймасан), мĕн питпе киле каяс? || Городить. Кан. Шкул пахча картине 42 чалăш çĕтрен тытмалла. Юрк. Хапхипе хӳмисене те тытса çаврăнат (загораживает). N. Якур ав чее, вăл хай пайне карта тытса хучĕ. Чим-халĕ, акă эпĕ те тепĕр çул хам пая тытса хурам, теççĕ хăшĕ. Собр. † Çак ялăн укăлчине тытайăттăм шур хĕлĕхпе, уçăшăн мар, илемшĕн. Изамб. Т. Капан йĕри-тавра вĕрлĕк тытнă. Альш. Елшелĕн ун пек халăхран ыйтмасăр пыра-пыра тытнă пахчасем ăçта пăхнă унтах пур. Ib. Хăяр пахчисем нумайĕшĕ çереме туха-туха тытаççĕ те, çавăнта пахчи-пахчипе акса сыхлаççĕ. || Поражать болезнью (о покойниках). Им приносят жертву, состоящую в бросании кусков калача, меда и пр., напр., при возвращении с базара. При этом говорят: „умăнта пултăр!“ То же свойство приписывается и другим предметам. Ст. Чек. и др. Юрк. Вилнĕ çынна çимĕç таврашĕ е ĕçкĕ таврашĕ хывмасан, çав вилнĕ çын тытат пулат. НТЧ. Киремете пуççапаканнисем пĕри чирлесенех: ах! анчах кăçти киремет тытрĕ-ши куна? юмăçа кайса пăхасчĕ, теççĕ. N. Час-часах вилнĕ çын ялти çынсене кама та пулин тытса чирлеттерет. Ала 2. Апла пулсан та вилĕ тытать, вăл тытминччĕ (хорошо, если бы...), теççĕ. Магн. М. 104. Вилнĕ çын тытни. НЭ 118. Мунча вучĕ тытнă. Болезнь причинил банный огонь. Ст. Яха-к. Çук çав, кирик хăш çын та киремет тытмасăр чирлемеçт; тăвассине ăна çинченех тытса туса пăрахас пулат, юмăç мĕн тума хушнине, тесе калаççĕ вара хăйсем. Коракыш. Ати-апай, ан тытах! Çырлах! Килсе, икерчĕ, сăра çийăр-ĕçĕр. (Ваттисене хывнă чухне калаççĕ). Шинар-п. Халĕ те хăш-хăш çын е ӳслĕкпе пулсан: çав çăл тытрĕ, тесе, çăкăр татăксем кайса пăрахаççĕ, вара вĕсен ӳслĕк чарăнать пулать. Могонин. Киремет çывхăнчен пĕр йăвăç кассан, киремет çиленсе çынна тытать те, çимали-ĕçмели парсан, çураçать, теççĕ. || Покрывать (об инее). Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шап-шур пас тытса лартать. || Воспитывать, ростить. N. † Ай, инкеçĕм, Алти инке! Эсĕ тытнă ывăл-хĕре эпĕ те тытса пăхам-и? (Хĕр йĕрри). N. Ăна лайăх тыт. || Воспринимать (ребенка, о повитухе, о восприемниках). ГТТ. Эпĕ унăн ачисене тытнă. Я крестный его детям. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, тăла варрипа тытнăскер,— ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. N. Çак хăвăр тытнă ачана хăвăрăн тăван ачăра юратнă пек юратăр. || Приниматься (за дело). Ир. Сывл. З4. Тытаччен çех ĕç йывăр. Альш. Алă ĕçĕ тытат: пĕрне кĕпе çĕлет, пĕрне йĕм çĕлет; пĕринне саплат, тепринне аслатат. Якейк. † Инки сакки — шор сакки, шор шопăрсăр тытмарăм, итту инкия йоримарăм (даже, чтобы лавку мыть, надевала „шопăр“). || Пользоваться, употреблять. Нижар. † Хусан витри — шур витре, эп тытмассăн, кам тытĕ? Çав ял ачи — сар ача, эп каймассăн, кам кайтăр? N. Ку чашкăпа чĕресе вара урăх çĕре тытмаççĕ. Вĕсене ăрасна çĕрте тытаççĕ. || Задержать. Пазух. Ах хăтаçăм, хуçаçăм, виçĕ тавлăк тытакан, çичĕ тавлăк вăл тытрĕ. Истор. Эсĕ пирĕн патăртан кай ĕнтĕ, сана тек (больше) тытмастпăр, тенĕ. N. Шап çурта пек пĕвĕме ӳстертĕм, тем атте-анне тытас пек. N. Эсĕ манăн мĕн çамрăкранпах тытакан ĕмĕтĕм. || Содержать. СТИК. Кил-çурта тирпелесе, тирпей тытса тăракан хĕрарăм мар; ял тăрăх, кӳршĕ-арша яньккат. Ib. Тирпей тытса тăрас, быть распорядительным в доме по чистке и уборке. || Точить. Альш. Тимĕрçĕ пуртă, çĕçĕ тытнăшăн (= хăйранăшăн), кĕтӳçĕ „сăвапшăн“ (= ахальтен). КС. Тимĕрç лаççине кайса, пурт тытас-ха (наточить на вертящемся точиле). || Застрелить. N. Тепĕр çул кайăкçă çак мулкача тытнă (застрелил). || Прикладывать, приставлять. О сохр. здор. Сивĕ шывпа йĕпетнĕ туттăра тытсан та, вăл (укус ужа), тӳрленет. Ала 91. Икĕ аллине тути патне тытатьчĕ те, пуçне кăшт çĕрелле чнксе пĕр шарламасăр, пĕр хусканмасăр ларатьчĕ. N. Пӳрнине сăмси çумне тытнă. || Ст. Шаймурз. Çын панче кăвакал çисен, хурăвăн çуначĕнчен тытсах хур. (Послов.). || Загнать чужую скотину (напр., застав ее на озимях). Орау. См. вĕчче. || Направлять. N. Хăв ăсна хăв тыт, ман пек ан пул. || Насытить. О сохр. здор. Хăш-хăш хĕрарăмсем, яшка тутлă, тутă тытакан пултăр тесе, аша юри вăрах вĕретеççĕ. Виçĕ пус. 4. Тырă пĕрчипе хăярăн тути пĕр пек маррине, тата вĕсем пĕр пек тутă тытмаççĕ иккенне пурте пĕлеççĕ. || Кан. Инке çатма аврипе хăмсарнине хирĕç тытать. || Класть. Синерь. Марья хăранипе аллине пуç çине тытнă чух çав хĕçе тиврĕ, тет те, пурни татăлса кăрават айне кĕрсе карĕ, тет. || Обходиться, обращаться. Тайба-Т. † Йыснаçăмах çавă пур, тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç кунлăх. Ib. Илсе тытса пăхтăр-ха. Стюх. † Йыснаçăмах Иван! Тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç куна. || Брать в руки, употреблять (напр. книгу), заниматься. Юрк. Çырăва (чтение и письмо) тытас тесен те, пушă марччĕ, ялан ĕçпеле пулаттăм. В. Олг. Алă ĕç тытман эп нимĕскер те. Я не занимаюсь рукодельем. ТХКА 75. Йыснапа улмаш хам та суха-пуçĕ тытрăм. Халиччен суха-пуçĕ тытманччĕ эпĕ.— Вунулт çула çит-ха, вара сана суха-пуçĕ тыттаратăп, тетчĕ атте. Изамб. Т. Вуниккĕре чухнех суха-пуç тытнă. Вунтăваттăра авлантарнă. N. Парнисене пăхаççĕ, тет, пирри-аврисене пăхаççĕ, тет, пурте тĕлĕнеççĕ, тет, хĕрсен пирри авринчен, тытни-тунинчен N. Санюк кĕнекине питех тытмас (не очень-то берет в руки). Орау. Ман кĕнекене кам тытнă? Кто брал мою книгу? (напр., если на ней остались следы). В. С. Разум. КЧП. Ку япала алла тытмалла марскер пулнă. Этого предмета, оказывается, не следовало брать в руки. N. Тытса пĕр. || Браться. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ тытса ларать. N. Тытнă ĕçе тăвас килмест. Торп-к. † Çакă ялăн ачисем ир тăраç те, чĕлĕм тытаç, çавăнпа хĕрсем юратмаç. Ала 92°. Вăсен кĕписене никам та тытса çăвакан пулман, вăл хăех пĕр вунпилĕк çула çитеччен пичĕшийĕн кĕпине, тата хăйĕн кĕпине никама та çутарман. СТИК. Вăл тытнă-тунă-пăрахнă. || Править, управлять. N. † Чул-хулана тытмашкăн, мĕн авалтан пухнă мул кирлĕ. N. Вăл икĕ лапка тытнă. N. Семен ватăла пуçласан, хăш чухне ывăлĕ Иван (сын его Иван) ашшĕ лапкине те тытнă. N. Тыт (ашшĕ-амăш çуртне). || Хранить, беречь. N. Укçана лайăх тыт. N. Çын çинчен сăмах ан вылят, ху ăшунта тыт. || Тратить, расходовать. N. 15 тенкине çурта тыт (на дом? на хозяйство?). || Издерживать. N. Если панă пулсан (пособие), пӳртрех тытăп. || Поддерживать. Орау. Илем тытса, тĕс кӳртсе, хитрелетсе мухтанать. || Править (напр., лошадью). Янорс. Атте мана: тыт лашуна, манран ан юл, терĕ. Ст. Чек. Ялан амăш хыççăн кăна çӳренĕ, лаша тытса курман-ха. СТИК. Лашăна тыт, держи лошадь в сторону. Сред. Юм. Юрк. † Атăл урлă эпĕ каçрăм сулăпа, суллăн пуçне тытрăм хулăпа. || Держать путь. Собр. Анчах лаша тӳрĕ тытса пырать-пырать те, çавăрнкаласа пăхать, вăл: пирĕн хуçа лайăх ларса пырать-ши, тесе, пăхать. || Иметь в наличии (о деньгах). N. Ĕмĕрте окçа тытса корманнисем халĕ виççĕр тенкĕрен кая тытмаççĕ. N. Халех перекетре пин тенкĕ тытать. Регули 647. Он пак окçа номай тытакан лайăх порнма полтарать. || Уличать? N. Эпĕ вăсене пĕрерĕн тытап. N. Аппаратне (самог. аппарат) мĕншĕн тытмастăр? || Подавать (руку). Сĕт-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытат. (Алăк хăлăп). || Нанимать. Изамб. Т. Ул çул кĕлтене тытса кӳртертĕм. Конст. чăв. Кукка тинĕс хĕр(р)инчех пароход çине çитечченех кимĕ тытрĕ. К.-Кушки. Эпĕ вунтăватта тытрăм. Я нанял за 14 р. Чăвашсем 27. Вара çынна (умершего) çума тытăнаççĕ, ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Чăв. й. пур. 26. Сухине тытса сухалаттарать. N. Укçа парса тытма сан укçа çитмĕ. Орау. Пĕр-ик-виç ача тытсан, туххăмах леçсе парĕç (отнесут). || Принимать (в картах). Сред. Юм. || Пришивать, нашивать, оторачивать. Сред. Юм. Кĕпе аркине шараç тытрăм. К подолу рубашки я пришила тесьму. В. Олг. Сăхмана пир тытас (положить подкладку). Собр. † Хранцус кĕпене кам юратмĕ, аркисене лайăх тытсассăн. Н. Тим. † Шур тăваткăл кĕççе кĕтессине пурçăнпала тытса çавăрнă. Ходите во свете. Нихăш халăх тытман йӳнĕ тĕрĕсем. Альш. † Сирĕн çире камсулсем пит килĕшет, те аркине тикĕс те тытнăран. N. Çухана вара темĕн-темĕн, тутар хĕрĕсеннĕ пек, хутлă-хутлă тытса пĕтернĕ: унта хĕрлĕ, кăвак, сарă, симĕс. Аркине каллах ик-виç хутлă тутарла илемлетсе тытнă. Н. Якушк. † Хăранцуски кĕпи сирĕн пулĕ, тытас арки çанни пирĕн пулĕ. ЧП. Аркине пархат тытнă. ЧП. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук, хул айне хăмачă тытас çук, аркине харанцуски тытас çук. || Бить (о лихорадке). N. Ах, ачана сив чир тытать, эрĕм шывĕ ĕçтерес. [Шу тытнă ăна, ахаль полас çок. Хора тăван киремеч тытнă полĕ]. || Вести (войну). N. Тата ăна вăрçă тытма, вĕсене çĕнтерме панăччĕ. || Рвать. Б. Хирлепы. † Пирĕн патра юманлăх, тăрăнчен йĕкел тататпăр, кутĕнчен тукăн аватпăр. || В чувашизмах. N. Хăна ху çӳле ан тыт (не зазнавайся). Досаево. Тепĕр кĕркунне вĕренме каяс тесе, эпĕ те шут тытрăм (надумал?). N. Паянхи кун çиме пулмасан, епле вара пĕтĕм çулталăкшăн терт тытăп? N. Хан, çавна илтсен, Александр çине тытса çурас пек çиленсе çитнĕ (обозлился как зверь; был готов его разорвать). N. Мĕн тытас-тăвас пулсан та (при всяком предприятии), ху ĕçлессӳ çинчен аса ил. N. Ах, мĕн тăвас, мĕн тытас! Янтик. † Турта тулли турă утна епле тытса кӳлĕн-ши.

туянтар

(-дар), понуд. ф. от туян; снабжать. N. Мĕн шыраса çӳретĕр эсир? Кунта сирĕн валли юрăхлă лаша тупаймăр, атя хам патма, хам туянтарса ярăп сире. Альш. Качаки темĕн чухлĕ ылттăн туянтарнă кĕсене. Якейк. Туянтартăм, продал, подарил. Ib. Хăтая лаша туянтартăм тăк туянтартăм, онашкал лаша хамăр ялта çок (нашел ему замечательную лошадь). || Побить, надавать, нахлобучить. КС. Çынна хĕнесессĕн: ăна паян лайăх туянтарчĕç, тиççĕ. Янтик. Хытă туянтарса ячĕç лешне. Здорово нахлобучили ему. КС. Ăна инсе шăмми туянтарас пулать-ха (ударить по затылку), тенĕ.

тук

ток, подр. стуку. Б. Олг. Портăпа аш каснă чох ток-ток! касрĕ. Ib. Ток-ток! касрăм та, çорăлса карĕ вотă поляни. См. тăрр. Ib. Патак çĕре тирсе лартрăм ток! См. тăк. || Подр. боданию барана. Сред. Юм. Така сĕкет тессине пĕчик ачасĕне: така тук тăват, теççĕ. См. тăк.

тултаркала

учащ. ф. от тултар. Йӳç. такăнт. 35. Чипер тултаркала çак эсĕ, ан тăк.

турран

то же, что турăран. N. Эй, турран килтĕрех ĕнт пĕрре. N. Эй, турран кĕлешшĕ. Орау. Ах, турран килтĕрех пĕрре. Ib. Ха, турран килешсем, тул çутăлман, вăсем аннă та: тăк та тăк, кăкăр-кăна! тăк та тăк, кăкăр-кăна! тесе çӳреççĕ (куры и петухи). Якейк. И, торран килешшĕ пуçна!

-тăк

частица, соответствующая русскому так. Якейк. Ак ача-тăк ача! Вот молодец! Ib. Ак лаша-тăк лаша! Вот лошадь так лошадь! || Если. Чотай. † Атя, хонь старик, с(ă)ра ĕçме, полштох эреке чиксе пыр, окçу çок-тăк арăмна сот. Якейк. † Полас, полас, поласах; полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар. Сунт. Ну, Якур, каяс-тăк каяр. Йӳç. такăнт. 5. Каяс-тăк каяс, кĕтеççĕ пулĕ. Альш. Пĕр-ик хăлаç алтса антăн-тăк, шыв тухат вара.

тăк

(ты̆к), подр. звуку при клевании. Б. Олг. Чĕпĕ, тырă сапса парсан, хăма çине тăк-тăк-тăк! сăкат. Якейк. Сала-кайăк чӳречея килсе ларнă та, тăк-тăк, тăк-тăк туса çӳреççĕ. || Подр. втыканию иголки. Б. Олг. Йĕп пĕрене çомне тăк! тирсе лартрăм. || Подр. боданию. Ст. Чек. Такана сиктереççĕ: тăк, ваçка, тăк! || Подр. толканию. Сунт. Вăл Петĕре хулĕнчен тăк! тĕртрĕ.

тăк-так

подр. неравномерному клеванию. N. Тăрна вăрăм сăмсипе пăтта тăк-так, тăк-так тутаркаларĕ, тет те, çăварне нимĕн те кĕмерĕ, тет. || Подр. неравномерному постукиванию палкой по земле. Трахома. Халĕ ĕнтĕ вăл туясăр çуреймест те, çул хыттине патаккипе тăк-так чышкаласа анчах çул тупса пырать. || Подр. неравномерному стуку топором. Шорк. Пурттипеле тăк-так каскаласа çӳрет.

тăк

полно, битком. N. Тăк тулнă.

тăк

(ты̆к), лить, выливать, проливать. Янтик. Тăкайрас ăна ушкĕнпех (вылить и больше ничего), хуçа ан та пĕлтĕр унта мĕн пулнине. СТИК. Вăт ĕнтĕ тăкат. Вот уж льет (о сильном дожде). Орау. Эй тăкать-çке çăмăрне. ПТТ. Çав çын тем тĕрлĕ килсе тăкса антарас çумăра та сирсе ярат, теççĕ. (Петĕркке шăтăкĕ). N. Тăранса, тумланса пурăнас тесен, малтан тар тăкса ĕçлемелле, || Сыпать, просыпать, рассыпать. N. Ыраша çил тăкрĕ. || Ронять. Пазух. Мăкăнь çеçке тăксассăн, каять пахча илемĕ. ЧП. Мăкăнь çеçкисене çил тăкать (обивает). СТИК. Çĕмĕрт чечекне тăкрĕ (отцвела). || Стрелять. Демидов. Унтан кăсем тата тăка пуçларĕç, тет, кăсем çине стреласем. || Тратить, расходовать, издерживать. N. Мана сарă ерчĕ те, çампа пĕр маях укçа тăкатăп. Хĕн-хур. Вăл чирлесе выртнă вăхăтра лекĕрпе лекартсăшăн мĕн чухлĕ укçа тăкрăмăр эпир. Чăв. й. пур. 12. Куншăн, нимĕнсĕр укçа тăкса çӳренĕшĕн, ашшĕ татах вăрçмалла пулчĕ вĕт ĕнтĕ. || Вывозить, валить. N. Эсир пăха ăçта тăкас тетĕр? || N. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ; шуралса шурăм-пуç килнĕ чух арăмăнтан уйăрăлтăн (хĕрелсе хĕвел тухнă чух хĕр-тантăшсенчен уйрăлтăн); тăр-кăнтăрла çитнĕ чух йăхран-тĕпрен уйăрăлтăн. (Юрлаççĕ тăкма тухнă чух, ăсатнă чух юрлаççĕ). || Иметь урон. N. Халăх тăк, иметь потери людьми. || В качестве вспомог. гл. N. Эпĕ илнĕ пĕренене касса тăкса пĕтернĕ. N. Темĕн чухлĕ тупă кăларса тăкнă (наставили?). N. Каласа тăк. Кан. Подпискă адрĕсĕсене чĕрсе тăкнă. Ib. Юлашкинчен уçăп кăмакине пĕрер кирпĕчĕн ывăтса тăкрĕ. N. Çийĕнчен тумтирĕсене çуркаласа тăкса... Шибач. Вăл хота çĕтсе тăкрĕ хоçи арăмĕ (изорвала и бросила). Хăр. Паль. 14. Кăна вăл лайăх çеç ятласа тăкрĕ. Ырласа тăкни мĕне? — Кирлĕ мар. Ib. 14. Тăван сассене хурласа тăкрĕ. Итлемесен пурсăра та касса тăкăпăр, тенĕ. Собр. † Пус кутĕнчи кăвак пăр; касса тăкман пулсассăн, ĕмĕр иртĕ, терĕç пуль. Курм. Ан кала-ха, ак эпĕ сана халех хĕнесе тăкăп. Чебокс. Тарçи пĕтĕм сурăха пусса тăкрĕ, тет. Качал. Çав карчăк хĕçпе касса пăрахрĕ, тит, Йăвана та, кайса тăкрĕ шыв хĕрне. Альш. † Ютсем йышлăн, эп пĕччен: калĕçĕ те тăкĕçĕ; калас сăмахăма калаймăп.

тăккала

учащ. ф. от гл. тăк. Сред. Юм. Халччин тыр вырса корман çын пит тăккаласа вырать. Ib. Пит тăккаласа ан выр, сан тăккаланчăка кам пуçтарса пымалла. Не сори ты, когда жнешь, кто за тобой должен собирать. БАБ. Халĕ пулсан апла юмăçа çӳресе пуш укçа тăккаласа çӳремен те пулĕччĕçĕ те вĕт. Ун чухней (!) хай киреметсене пуççапса пурăннă та, юмăçсем мĕн каланнне ĕненнĕ.

тăктар

(ты̆ктар), понуд. ф. от гл. тăк. Ст. Яха-к. Хайхи алтăр çинчи апатсене кил-карти хапха юпи кутне пĕр çынна кăларса тăктараççĕ.

тăках

(тăк+ах), полно, битком. Орау. Тăках тулнă, битком набито. См. тăкă, тăк.

хак

цена, стоимость, ценность. Начерт. 180. Хак, цена. N. Кулак тырă кивçен парсассăн та, икĕ хака хурса панă. N. Сĕлĕ мĕн хакра çӳрет? N. Тырă хакĕ мĕн хаке (!) çӳретĕ? Завражн. Çавна тусан тин вара пор тавар та, пор çĕрте те тин пĕр хак полĕ. N. Вăл мана çĕр тенкĕ хакне пулчĕ. N. Вĕсен мĕн пур япаласем икшер хак. N. Ăсем хунинчен виç рас ытла хак парса илтĕм. N. Çăмарта мĕн хакпа илеççĕ? N. Тырă хакĕ хаклă мар. Кан. Хаксем çакăн пек тăчĕç. N. Çав тĕрлĕ тарпа тупнă япалаçене çур хакпах тенĕ пек салататăр. Б. Олг. Эп пыртăм пăрçа çăнăх патне, хакĕ пĕр хаках пăрçа çăнăхпа яшкалăх çăнăх. || Б. Олг. Что ыраш çăнăх паян мĕн хак туат-ха? — Тен, илтмен эп, пĕлместĕп-ха эп, çăнăх орамне эп çарăнман-ха. Юрк. Кăсем те хăйсенĕн хакĕсене каласа параççĕ, килĕшеççĕ мĕн тăваççĕ. N. Шанчăклă тусăн хакĕ çук. N. Кун пек лаша пирĕн алла кĕрейĕ-ши çак хака? Чăв. й. пур. 12. Арманĕ хакĕ ултçĕр тенкĕ пулнă. Альш. Епле пулсан та çур хакалла мĕне килет, тет. N. Хакне хак парса. N. Хакне хума çук, пит паха чул. Изамб. Т. Хакне ӳстер, прибавь цену. Капк. Хайхисем хак татаççĕ (определяют цену) те, тухаççĕ Шупашкара кайма. Якейк. Телянккă илнĕ чох пилĕкçĕр тенке çитиччен хак хăпартса карĕç. Ib. Эпĕр хак хăпартса илтĕмĕр. Мы дали дороже и оставили за собой. Сред. Юм. Хак тунă. Цену положили (определенную). || Должная цена. Аттик. Хакне хак тени — хаклă тăк хаклă тени пулать. СЧЧ. Тата пĕр çыннăн ĕнине хакне хак парса сутăн илеççĕ те, пусмашткăн (?) чӳклеме аста пĕлекен çынна параççĕ. (Çăмăр учукĕ). N. Хакне кайĕ. Альш. Хак килĕш, уславливаться о цене. КС. Нимпа та хакне çитермеççĕ (не дают должной цены). N. Пичу хак турĕ (сказал цену), а эсир тата хак тăватăр. N. Çурма хакпа сутас, ик-виç хак парса илес (за тройную цену). С. Тим. † Хĕр пултăр та, пур пултăр, пурçын кĕпи тăхăнтăр. Пурçын кĕпи укçа хак, пирĕн вăйă тĕнче хак. N. Укçа хакне тăракан. N. Хăй хакĕпе, по себестоимости. N. Вăл пиçиххи унăн икĕ ылтăн хакне тăнă (стоил). Капк. Ун чухне тăвар пăчĕ çирĕм пăт ыраш хакне çитрĕ вĕт. Шел. II. 56. Пĕтĕм хули хакне ӳкнĕ. N. Вĕсене асаплантарнисем çинчен пĕтĕмпех çырсан, хут та çитес çук. Ылтăн витнĕ çурт хакнех çитсе ларĕ. Арзад 1908, 52. Хак кăлар, наверстывать стоимость. Баран. 42. Вара тин (только тогда) асапланса улăхнийĕн (подьёма на гору) хакĕ тухнине сисĕр. N. Атя ĕнтĕ, илсе кай пире. Тăрăшнă хакне тавăрăпăр. К.-Кушки. Эпĕ вăл сурăха чăхă хакĕпе илтĕм. Я купил ту овцу по цене курицы. || Не переводится. Изамб. Т. Ку çыхă пушăт мĕн хак тăрат? Что стоит эта связка лыка? Яргуньк. Мĕн хак пĕр улми? Баран. 160. Çак сурăхсен çăмĕ çеп-çемçе, тем тĕрлĕ хака çӳрет. N. Мĕн хака сотрăн? Хурамал. Какай мĕн хак? Почем мясо? ЧП. Аршăнĕ мĕн хак? — терĕм. Ib. Пĕр чуп тăвасси тĕнче хак. Якейк. Эсĕ мĕн хакпа илесшĕн? Ты сколько хочешь дать? Пазух. † Хăмачă мĕн хак? терĕм те,— сакăрвуннă, теейрĕ. Орау. Юсанă хакне тăмаст. Не стоит починки. N. Çирĕм пакша хакне (тĕшне) тăрать. Стоит 20 белок. || Плата. Изамб. Т. Ик хак тӳлесе (двойную плату). Рак. Илĕр, хĕрсем, панулми, хакне хамăр тулĕпĕр. Бес. чув. 6. Лашине вăл пысăк хак парса илмен пулсан та, ун телейне лайăх лаша пулнă. || Плата за работу. Б. Олг. Каран хуа арлат, арласа çитеримест, çынна парат арлама; кĕренкки арлама вонçичĕ пус, хакне тӳлет ĕçленĕшĕн. N. Вырма мĕн хак? Юрк. Улпут мана Пăва уесне ярат, хакне З60 тенкĕ çулталăкне турĕ. || Прибыль. Баран. 24. Пĕр çын пĕкĕсем авса, вĕсене хака сутса пурăннă. || Престиж, авторитет. N. Çапла вара хăй хакне çын умĕнче те çухатать. N. Вĕсене пурне те килнĕ вилĕм хакран кăларчĕ. N. Тарăс-тарăс Татьене, укçа парсан Укçине; упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук! Халăх çинчи хак! Сунчел. Халăк çинче хак! (Кулаççĕ). || Дорогой, ценный. ЙФН. † Хусан лаши — хак лаши, хак лашаран хăрамарăм, вăрă-хурахран хăрарăм.

хир

(_хи_р), приподнимать рычагом, гнуть, разгибать, выдергивать с корнем. См. хаяр. КС. Тункатана рычакпа хирсе кăларчĕç. Капк. Качака сиксе тухрĕ те, рычак йăтнă хăй, хирет кăна, пичкесене ураран рычакпа яра пуçларĕ. Ала 55. Кĕлетĕн пĕр кĕтессине хирсе йăтрĕç çын кĕмелĕх. Кан. Тимĕр лумпа хирсе 250 хăма кăларчĕç (изо льда). Ib. Эпĕр сан çекрет арчуна шĕшлĕпе хирсе уçрăмăр. Çĕнтерчĕ 35. Малтан хăрах хăлхине эмеле ярĕклĕн яртараççĕ, кайран, ыраттарма пуçласан, çыхса пăрахмасăр, çăварне шĕшлĕпе хирмесĕр ĕç те тухмасть. || Срубать или срывать. Альш. Миккул шĕшкĕ каснă чухне шĕшке хирет кăна. Ib. Ачасем вĕт шĕшкĕсене алăпалан хирчĕç кăна (ломали). Сред. Юм. Такам пахчинчен хирсе тохнă ĕнтĕ кô олмана ăсĕм, хăйсĕн пахча çôк ĕнтĕ кăсĕн. КС. Паян вăрманта пушăта хирнĕ вăсам (много нарубили, без счета). Шинер-п. Пӳртӳм хăмисене пуртăсемпе хирсе тăкрăç. Хурамал. Йывăçа нумай кассассăн, хирсе тăкнă, теççĕ. || Натягивать Изамб. Т. Вĕрен лăнчă пулсан, ăна хиреççĕ (натягивают). Ст. Чек. Хивсене пăрт-йывăççипе хиреççĕ (пăраççĕ). || Вертеть. N. Ан хир. Не верти. || В. Олг. Патакпа хирсе кăлар (выгнать побоями). || Бить, разбиваться. Кама 21. Эсĕ çапла вĕт. Санран сиен тумасăр пулать-и. Сан аллусем çын аллисем пек мар вĕт. Хиретĕн вара чашăк-çăпалана. || Истреблять. Изванк. Таках выльăхсене хирсе пурăнать (мур). Ст. Яха-к. Маçилке каларĕ (погадав): вăт ĕнтĕ вăл чӳк сиксе тухрĕ, анчах сирĕн куçăра те курнат, темĕн, вăл епле сире хăвăра выльăх-чĕрлĕхĕрĕ мĕнпех хирсе тăрат (губит). (Туй тавраш тасаттарни). Ib. Эсĕ выльăх-чĕрлĕхе те хирсе ан тăк, çултан çула хутшăнтарса пыр. Не истребляй скота, но приумножай его с года на год. (Из моленья). Истор. Азияра çавăн чух пĕр Тамерлан ятлă хан пур халăхсене хирсе тухнă. КС. Кăçал мур лашасене хирсе карĕ (истребил). Баран. 110. Е вĕсене чир килсе хирсе тухать, е тата усал çанталăкпа пĕтеççĕ (погибают). N. Мур хирĕшшĕ! || Разрушать. Сĕт-к. Хватлă çомăр çуса Мочкаш çинчи, Выл çинчи армансене йăлт хирсе кайнă (армансем татса кайнă). || Пробирать, бранить. N. Хăшĕ-пĕрисем халĕ те ачисене тертлентерсе пĕтереççĕ, ĕçсе килсен хиреççĕ анчах. N. Сăмсуна тасатаймастăн, тесе хирет хайхи ачана. N. Тапратрĕ вăл ачасене хирмешкĕн. || Усиленно работать. || Сред. Юм. Эс туса хирен пôль ĕнтĕ тăта, эп тăваймарăм ĕнтĕ... (с иронией. Смысл: где тебе сделать). Ib. Хирет ĕнтĕ ô. Ну уж он сделает! (Говорят иронически о человеке, не могущем сделать). Ib. Эпир пĕрре иксĕмĕр калемпĕре кайрăмăр та ôнпа, хирет вит ôхмах калĕмпĕре, эп ик çых татнă çĕре виçшер, тватшар çых татать. N. Вăкăр пек (вăпăр пек, вупăр пек) хирет. Усиленно работает. Якейк. Вăсам тырра хиреççĕ анчах. Альш. Темĕн чухлĕ хир хирсе пăрахнă (большое количество поля сжали). Ир. сывл. 34. Килех, илех çавуна, хирсе тăках çаранна.

хутшăнтар

понуд. ф. от гл. хутшăн, присоединять. N. Хĕветĕр тете мунча лартас тет, улă пире те хутшăнтарас тет. Ст. Чек. Эсĕ мана мунча хутма хутшăнтарччĕ. Прими меня топить баню совместно с тобою, ибо не имею своей бани. || Увеличивать, размножать. Ст. Яха-к. Эсĕ выльăх-чĕрлĕхе те хирсе ан тăк, çултан çула хутшăнтарса пыр. (Моленье). || Путать. Качал. Вăл сана хутшăнтарса ярас тесе раз, два, три, четыре, раз, два, три, четыре тесе калĕ, эсĕ ан хутшăн.

хăлтăр-тăк

звукоподраж. Сунт. Каçаллапа кăна вара, хăш чухне ăвăс çулçисене алçуптаракан çил тапрансан, хăлтăăр-хăлтăр-тăк, хăлтăр-хăлтăр-тăк, кăштă-ăр, кăштă-ăр тукаласа ларнă армансем.

хăт

красота. Ядр. Хăт = нĕр. Кильд. Пуçăм çинче сарă тутăр, пуçăм хăтне вăл кӳрет. Шурăм-п. Урам хăчĕ килчĕ. Халĕ ĕнтĕ выльăх та, çын та урамра пур. На улице нет прежней пустоты. Сред. Юм. Ху хăтна ху ярса çӳрен çав, темĕнскерле тôмтир тăхăнса. Могонин. Хăт мĕн-ши вăл? Ак мĕн вăл. Если арлă-арăмлă çын лайăх пурнать-тĕк, хăтлă пурнать теççĕ. Если арĕм вилет, упăшки юлать, вара вăл пӳртре хăт çук теççĕ. Мĕншĕн-ха вăл? Мĕншĕн тесен вăл пӳртре тискер пурăнма, лайăх мар, çакна калаççĕ хăт тесе. Якейк., Хора-к. † Пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. В. Олг. Эпĕр тоя каймасан, тойă хачĕ килес çок. Ой-к. Уя тухсан уй хăтне пар, анкартне кĕрсен анкарти хăтне пар, киле кĕрсен кил хăтне пар. Пшкрт. † Кирех те пӳрчĕ пысăк пултăр, ултантăш çук-тăк, хăчĕ çук.

хăтăр

пригрозить, погрозить, пробирать, дать острастку, грозить. Орау. Атти хăтăрса пăрахрĕ те, çавăнпа каймарăм эп унта. Ст. Чек. Ашшĕ ывăлне пурнипе хăтăрнă. N. Вара Иван çилленсе пĕтĕм вăйĕпе Ваçлее хăтăрса кăшкăрса янă. Кильд. Ĕçлекен халăха хăтăрса ятласа çӳренĕ ĕлĕк вĕсем. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Сред. Юм. Пĕчик ачана ашкăна пуçласан хăтăрас полать. ЧС. Мана аттесем, кайнă чух (когда я уезжал): Пасна хĕррине ан пыр тесе хăтарса ячĕç (строго приказали, чтобы я не подходил к реке). С. Айб. Вĕсен санăннинчен лайăхрах вырăн пур тесе, шыв патшине каллех хăтăрса пăрахрĕ, тет. Шурăм-п. Атте хăтăрса каларĕ. Изамб. Т. Ан хăтăр (не кричи на него), сана тимес вĕт ул. Ib. Хăтăрса пăрахрĕ те (закричал), ача шартах сикрĕ. Букв. 1904. Ашшĕ кусене хăтăрарах чĕнсе, ватă çынтан кулни аван мар тесе кала-кала ăнлантарнă. N. Хăтăрса тăк — застращивать бранью. N. Çынна хăтăрса пăрахиччен ыйтса тĕпче. Шибач. Хăтăрса пăрахрĕ (= ятласа пăрахрĕ).

кăнтар

(-дар), понуд. ф от гл. кăн; вытянуть, протянуть, натянуть; торчать. Сред. Юм. Мĕн пуçна кăнтарса тăран ôнта (вытягиваешь?), корман-и-мĕн эсĕ япала? Пазух. Манăн хура çӳçĕм кăтраччĕ, тура пĕлмесĕр те кăнтартăм. Хочаш., Качал. Ыйткалакан (нищий), панине илес тесе, аллине кăнтарать. И. Р. Роман. Аллуна ан кăнтар! теççĕ, пĕри çапма хăтлансан (= рукам воли не давай). Ib. Паракан аллине кăнтарать. Ib. Пуçтаракана, аллине кăнтарса пĕр татăк çăккăр парнĕ (= пачĕ). N. Ленин аллине кăнтарса тăрать (аллине тăсса кăнтарса тăрать, на памятнике). N. Пит вĕриччĕ, патнелле алла кăнтарсан (если вытянешь, протянешь руку), катаранах алла пĕçеретчĕ. Ефремова (Алик. р.) Парас çук-тăк, аллуна мĕн кăнтаран? Сред. Юм. Сăрана ăшă пӳртре лартнă та, кăнтарса янă (у него потерялся хороший вкус; у др. хытарса янă). Альш. Пуса тарасисем кăнтарса тăни курăнать вара (в таком случае) рамран. Шибач. Пир кăнтарса хотăм. ЧП. Варринчи çăл патне (вар. кутне) шур пир кăнтартăм. Чăв. йум. 1924, 55. Амаçури хĕрне пиррине кăнтарнă кумнă чухне йăнăш туса парать. СПВВ. Кăнтарса = кăмтарса. Тайба. † Татăк, татăк улача пĕр кăнтарса тĕртнĕ пек; çакă ялсен хĕрĕсем пĕр хурана кĕнĕ пек. N. Çӳлĕ çĕрте кăнтарса тăракан шĕчĕ (= шăчă) çил вĕрнине чăтаймасть. Альш. Пит çăмарти шăммисем тăраççĕ ик енче кăнтарса (у чуваш). Йуç. такăнт. 34. Аллине кăнтарсах тăрать. Хĕн-хур. 104. Итрен (имя мужч.) кăнтарнă пырать тукшана. Чакка (имя мужч.) чавкăнать çумри хушшалла. || Переносно — положить начало. Тюрл. Паян сохана кăнтарса хорас (надо начать пашню). N. Пӳрт никĕсне хускатнă (= кăнтарнă, т. е. стали делать; ака кăнтарнă (= акана тухнă). Г. А. Отрыв. † Шурă киçипрен (из бумажной пряжи) шурă пир эпĕ кăнтартăм, кăнтартăм та, куçран кăлартăм. Хочаш. Пирĕн çипе (пряжу) сӳре çине карнине кăнтарас теççĕ. || Убить, укокошить (заставить протянуть лытки). || Уговорить. Изамб. Т. Ача йĕне чухне ăна, кăнтарас тесе, япала (что-нибудь) параççĕ; вăл вара кăнат, йĕме чарăнат. Ск.и пред. 72. Атте-анне ухмах çав, мĕн каласа кăнтарас?

тăх

(тŏх), насекать, ковать мельничный жернов. См. тăк. Шибач. КС. Чул тăх.

тăх

то же, что тăк. Тяптяево. Патша вунă урапа ылтăн тăхса панă.

хĕлле

зима, зимнее время; зимой. N. Хĕлле = хĕл. Кан. Хурт-хăмăршăн чи йăвăр вăхăт вăл — хĕлле. N. Хĕллене кĕриччеи пур хваттер те хатĕр пулать. Орау. Ун чухне хĕллеччĕ (была зима), çанталăк пит сивĕччĕ. N. Кунта çанталăк питĕ ăшă, хĕлле пулман-халĕ. Çутт. 53. Хĕлле пуларахпа аш, чăх-чĕп, тир килет. Баран. 118. Вĕсен çулçи хĕллене пĕтĕмпе тăканса пĕтет. Якейк. Халь хĕлле пек пĕре те туйăнмасть. N. Вăрман çук çĕрте хĕлле пулин пур юр та çырмасене кайса тулать. N. Пилĕк теçеттине çарантан пухнă утă хĕллене çитмерĕ. N. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваç. Хăшĕ хĕлле тăваç, хăшĕ çăварнира туса иртереç. N. Тата хĕллен те, çулан та хăйсенĕн арасна тĕсли пит нумай. У зимы и лета много разнообразаого (различного, разницы). ХЛБ. Тирĕслĕке хĕллесĕр турттарма юрамасть пулсассăн (хуларан), ăна турттар та ана çине лавĕ-лавĕпе, вун утăмран-и, вуникĕ утăмран-и, тăк. Юрк. Хĕллешĕн (на зиму) хатĕрлесе хучĕç. Кан. 1929, 184. Такам тунă çав хĕллене, тесе вăрçаççĕ вара пирĕн пек тумтирсĕр чухăнсем. Ib. 1929, 175. Тивĕшри 8 çул вĕренмелли шкулта иртнĕ хĕллеренпе турăсăрсен ячейкки ĕçлет. N. Хĕллепе çула. N. Тырă вырма тухрĕç, хĕлле те пулчĕ. Изамб. Т. Хĕлле хăшĕ вăрмана каяççĕ, хăшĕ çăпата туса тутарсене сутаççĕ. Юрк. Хĕлле çӳрекен çул юртан çӳлĕ пулсан, тырă пулать. Н. Тим. Хĕлле сивĕ пулсан, çăвла ăшă пулат. N. Хĕлле тота, çула вуçă. (Аркăпли). Зап. ВНО. Хĕлле мăнтăрланать, çула начарланать. (Арпа лаççи). Янтик. Хĕлле — çулла, çулла — хĕлле. (Нӳхреп). А.-п. й. 65. Вĕсем çавăнпа кутаранчченех хĕлле те, çулла та, ĕмĕр-ĕмĕрех симĕс юлнă, тет. Оп. ис. и. II. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвармарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом, что не построила зимою дома изо льда, а зимою - что не выстроила летом дома из костей.

хĕрен

назв. растения (хрен). Рак., Б. Олг. , Изамб. Т, Капк. Вот тăк çын! Хĕрен аçта ӳснине те пĕлмест.

паклак

то же, что пуклак, тупой. СПВВ. Пуклак = паклак. Якейк. Вĕрен шалчине паклак вĕçлĕ (с тупым концом) тунине хăçан та полин корса-и эс? Корман тăк ма тăван? Шашкар. Паклак, лишенная пальцев рука.

пул

пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.

Атăл

(Ады̆л), Rha, fluvii nomen, Bonra, Волга. Нюш-к. Атăл урлă каçнă чухне пĕр ачана, чĕч-ачине, тăлăп çанни ăшне чиксе каçарнă, тет. Çав ача, ӳссе, ялсĕм тăва-тăва хăварнă. Когда переправлялась через Волгу, то одного грудного ребенка перевезли в рукаве тулупа. Этот ребенок потом вырос и понастроил деревень. (Отрывок из какого-то предания, мне целиком не известного). Сред. Юм. Вун-тăваттă çапсан, Атăл пăрĕ каять. Когда день становится равным четырнадцати часам, на Волге начинается ледоход. (То же и в Якейк.). Собр. 70. Атăл хĕрринчи пĕлĕт кăвакарсан, тăман пулат, теççĕ. Если со стороны Волги небо посинеет, то, говорят, будет мятель. Шурăм-п. № 7. Атăл хĕрри кăвакарсан, çанталăк ăшăтать. Если небо со стороны Волги посинеет, то будет тепло. Чув. прим. о пог. 86. Атăл хĕрри кăвакарсан, çăмăр пулать, хĕлле ăшăтать. Если со стороны Волги синеет, будет дождь, а зимою-тепло (Чебокс. у.). Б. Олг. Атăл хохсассăн, тырă акма пĕлме лайăх: пит хохат-тăк, малтан акас полат; час хохмас-тăк, тăхтас полат. Но убыли воды в Волге можно определить, когда надо сеять: если убыль сильная, то надо сеять раньше, а если медленная, то надо подождать. Тораево. Атăл урлă каçсассăн, ăс кĕрет. Если перейдещь через Волгу, ума прибавится. (Послов.). Тоскаево. Атăл хĕррине çитмесĕр аттăла ан хыв, теççĕ. Пока не дошел до Волги, не снимай с себя сапог. (Послов.). N. Атăла курмасăр аттуна ан хыв. (Послов.). N. Хур хыççăн чăхă Атăл урлă каçаймĕ. Курице не перелететь за гусем через Волгу. (Послов.). Н. Карм. Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçат. (Утă лавĕ). Через Волгу тащится косматый медведь... (Загадка: воз с сеном). ЙӨН. Атăл леш енче çын сасси, çын сасси мар, пурт сасси; Атăл ку енче çын сасси, çын сасси мар, чан сасси та йыт сасси. На той стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а стук топора. На этой стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а колокольный звон и собачий лай. (Текст песни, кажется, передан не вполне точно). Н. Изамб. † Атăл айĕнче (= А. хĕрринче) аллă хур, пурте ула хур. На берегу Волги пятьдесят гусей, и все они пестрые. Юрк. † Хур курассу килсессĕн, Атăл айне анса кур. Если тебе захочется видеть гусей, сойди на Волгу. Ст. Шаймурз. † Атăл варринче улма йывăç, çулçи сарăлминччĕ шыв çине. Посреди Волги — яблоня; хорошо, если бы ее листья не распустились над водою. Ib. † Кăçал Атăл çийĕ шăнмарĕ, варринче шурă пулă вылярĕ. В этом году Волга не замерзла, и на ее средине играла белуга (?), Собр. † Сивĕех енчен çилсем вĕрсен, Атăлсем шăннине çавăнтан пĕл. Если подуют ветры с холодной стороны, то знай, что замерзла Волга. [Мн. ч. в этом отрывке употреблено вм. ед. ч.; перевод его, помещенный в моем «Оп. исслед. чув. синт.» I, 81, м. б. и неправилен (некоторые его оспаривают), хотя он и было снован на толковании одного чувашина, хорошо знавшего родной язык]. Микушк. † Атăлсем тулли шыв юхать; ишес пулсан, епле ишмелле? Течет полною рекою Волга, — как плыть по ней, если придется плыть. Янш.-Норв. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхать пĕр тикĕс. Две Волги и одно море, их вода течет одинаково равномерно. ЧП. Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, юхайинччĕ шывĕ пĕр тикĕс. Ст. Чек. Атăл çинче пăр шăнса ларса çитмен = Атăл куçĕсем питĕрĕнсе ларайман-ха. V. шыв куçĕ. К.-Кушки. Ну, Атăл çинче ӳпре нумай та! Ну, и много же на Волге (т. е. над Волгой) мошек! ЧП. Атăлпалан тинĕсĕн хушшинче икĕ купса ларать сут туса. Между Волгою и морем сидят два, купца и торгуют. Алших. † Атăлтан арпус туха-çке (= тухать-çке) тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц. В. Тимерс. † Атăлĕсем тарăн пулмасан, юхаймĕччĕ-çке киммисем. Если бы Волга не была глубока, то по ней не могли бы плыть суда. Якейк. Йăван Атăла кайнă (так и в Череп.). Иван утонул в Волге (Срв. ib. Олатимĕр пĕвея кайнă. Владимир утонул в пруду). Ib. Атăл çине (так и в Череп.) ĕçлеме карĕ. Ушел работать на Волгу. Ib. Атăл çинче ĕçлет (так и в Череп). Работает на Волге. К.-Кушки, Череп. Атăла пулă тытма кайнă. Отправились ловить рыбу на Волгу. Кильд. Атăл çине вак касрăм. Я прорубил на Волге прорубь. N. Çула Атăлтан пулă тытса пурăнаççĕ. Летом (они) ловят на Волге рыбу. N. Тепĕр кунне ирех Атăл шывĕ çыран хĕрне (= хĕррине) илчĕ. На другой день, рано утром, Волга залила берег. || В Чист. у. так называют и Волгу и Каму, а Белую — Шур Атăл.

пусăрăнтар

(-дар), понуд. ф. от гл. пусăрăн. ХЛБ. Хăйăра мĕскер пусăрăнтарать, ун çине çавна тăк (чтобы задержать, не дать лететь и пр., утекать и пр.): тăм, шурлăх юшкăнне, пылчăк, çерем, мĕн пур лепрешкене, пуринчен лайăх шывлă тирĕслĕк. ППТ. Хай Питĕркке, çумăр килсен, çунă чух, çумăра хирĕç çăварне карса тăрса ăшĕ çуннине пусрăнтарасшăн (хочет утолить жажду), тет. N. Хирĕçсе тăракан Филистим халăхне пусăрăнтарнă (усмирил). N. Ĕçес-çиесрен чаруллă пулса çан-çурăма пусăрăнтарас пулать. Чăв. й. пур. 10°. Чĕлхипе те хуйхăлă çынна пусăрăнтарнă (утешал). N. Çанталăк ăшăрах кун, юр йĕпетсĕн, ăна таптаса пусăрăнтарма аван пулать вара.

пуçтаркала

(-г-), учащ. ф. от гл. пуçтар. Сред. Юм. Çитмес тăк, татăксĕнчен те полса пуçтаркаласа тăвас пôлать (кĕпене). Кожар. Пĕр отма çолпа кайрĕ те çатрака пуçтаркаласа, кайнăран кайрĕ те, пĕр лампă çутти пур. Бес. чув. 6. Ĕçе тытăначчен салтакра пуçтаркаланă укçиçемпе лаша илет. ЧС. Сансăр пуçне пĕр лашапа эпир епле ĕçсем пуçтаркалăпăр (как управимся с делами).

путлан

, потлан, испортиться; выйти из употребления. В. Олг. Потланнă çăмарта. Г. А. Отрыв. Кайран патах путланч (вышел из употреблення) вăл, кайран çакмарĕç ăна. || Увязнуть, завязнуть, задохнуться в грязи, задохнуться под коркой, образовавшейся в земле после дождя (о семенах). Хорачка. Хытă çомăр çурă тăк, шăтса тохимест, потланчă вара (напр., кантăр). Изамб. Т. Кантăра каярах (поздно) акăрăм та, путланчĕ (не взошла). Календ. 1911. Тарăн акнă тырă, çĕр типсе хытнинчен, шăтса тухаймасăр путланать. СПВВ. Х. Путланать тырă, шăтмасăр юлать. || Задохнуться. Чертаг. Пôтланнă, задохнулся (напр., цыпленок в яйце). Питушк. Чĕпĕсем пурте путланнă, тем тĕлне пулнă. N. Потланнă = чĕппи тохман. || Завязнуть; запутаться; сгинуть, пропасть. Кан. Уншăн ăна (его) вырăнти (местные) ирсĕр ĕç ăшне путланнисем курайми пулнă. Утăм 19. Шанатăп, шанатăп сана, ишĕлнĕ кив çурта эсĕ юсаса, тĕттĕмре путланнă яла çутă хунар кайса çутасса. Хурамал. Пит макăракан ачана калаççĕ: сассу ăшна путланманă! теççĕ. (Сассу ăшăнтах пĕтменĕ, брань). Кан. Лавкка путланчĕ. Лавка обанкротилась (закрылась). Хастарлах 37. «Путланман», тесе йĕрсе, кĕвĕлеччĕ. ЙФН. † Эпĕр каçпа хĕр куртăмăр. Ашшĕ парас тесеччĕ, амăш килте çук пулчĕ, кайтăр-кайтăр путлантăр, упăшкинчен савăнтăр.

пӳртекки

(_пӳ_рдэ_кки, из пӳрт + аякки), наружные боковые стороны избы. Карабай-Шемурша. Кĕле пӳртеккине ан тăк. Не высыпай золу около (боков) избы.

пăрах

(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.

пĕлтĕк

(-_д-), знание. N. Пĕлтĕк çук тăк, ан ту вăл ĕçе.

расхут

расхот, расход. Кан. Пулать тăк пултăр лаша, çинĕ-ĕçнĕ расхутне сапласа хуçалăха та тупăш патăр. ТХКА 5. Çĕпĕре кайса çӳрени, расхут кăларни харам пулчĕ. N. Эпĕ сана питĕ нумай расхот кăларттартăм. N. Эпĕ сĕре нумай расхот кăлармарăм.

апа

(аба), ita, так. Сред. Юм. Пĕрех-май апа тусан та пит аванах мар çавă. Если все время так делать, то же не совсем хорошо. Шевле. Тăр апа-тăк конта, хам кĕрсе ыйтап. В таком случае (или: если так, то) постой здесь, я пойду и спрошу сам. В друг. говорах апла. V. епе, çапа.

касмăкла

посадить на цепь; захлеснуть за шею (лямкой), привязать на веревку (напр. лошадь). N. Йыттие касмăкланă (посадили на цепь). Якейк. Лашая каçпа касмăкласа таратаççĕ — надевают, на шею лямку (из веревок). Иккоао. Касмăкла, привяжи потуже, покрепче. Ib. Ыйруна касмăкла, лашасене çиме памасть. I. А. Отрыв. Старик, кăна илтсен, карчăкне касмăкланă вĕрене пушатса ячĕ. || Кан. Пирĕн майлă пулмастăн-тăк, халех пуçна касмăкла!.. пурнăç памăстпăр. || Бить (= хĕне). Шарбаш. Ăна хытă касмăкларĕç. Его сильно били.

Ĕрпĕнчĕк

(ӧ̌_рбӧ̌_нџӧ̌_к), сор на воде. Хорачка. Шу çинче çӳпĕ-çапă пор-тăк, она ĕрпĕнчĕк теччĕ [пăрак (пы̆̆рак) кап мĕн-кап (_мэ̆_нђап)].

лăрт

(лы̆рт), подр. crepitui ventris. Шорк. Лăрт! тутарчĕ. || Подр. медленному бегу лошади. Б. Олг. Ут йортăпа кайнă чох лăрт, лăрт, лăрт! каят; хытă каят-тăк, тăрр-тăрр-тăрр (тŏрр- т̚ŏрр-т̚ŏрр) каят. См. лĕрт. || Подр. еле заметному движению. Кан. Правлени пуçлăхĕ те лăрт та сикмест.— Приккашчĕке чĕн-ха! тесессĕн: кĕтĕр, ак скорă килĕ, тет.

лĕпрешке

жижа. ХЛБ. Тирĕслĕк айĕнчен юхса тухакан лĕпрешкене çиелле тăк.

май

сторона. N. Пĕр май (= майĕ) хир, пĕр май (= майĕ) вăрман (вăлă кĕрĕк). N. Ашăн (мясо) тепĕр майĕ шыв çине пулать. N. Патака (палку) тытатăп та, тепĕр май çавăрса хуратăп (кладу другою стороною). Альш. Вăл куçсенĕн („куç“ здесь — один из прямоугольников, на которые разбито поле) пĕр майĕ 160 хăлаç, тепĕр майĕ 150 хăлаç, теççĕ. Рукоп. календ. 1908. Пĕр майĕ типсен... Когда высохнет одна сторона... Альш. Урамĕсен майĕсем, сарлакăшĕ, тăрăшĕ. N. Кашни йывăçа лартнă чухне ăна малтан пăхатăн: хăш майĕ унăн кăнтăр енче пулнă, хăш майĕ çурçĕр енче. Вара лартнă чухне те кăнтăр енче ларнă майне кăнтăр енне тăватăн, çурçĕр енче ларнă майне-çурçĕр енне. Т. II. Загадки. Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). Ивановка. Пĕр майĕнчен (с одной стороны) — аттесем пĕлмен пирки, тепĕр енчен — хам йĕркине пĕлменнипе. || Направление, сторона. Альш. † Эпирех каятпăр киле май (по направлению к дому), пирĕн кӳлнĕ утсем çиле май. Ib. † Хура шывсем юхат аната май, сарă хăмăш тайăлат шывалла май. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Букв. 1908. Чан сасси илтĕннĕ май кайнă та, килне тупнă. N. Унтан вара лашипе таврăннă (с кладбища) маях (т. е. во. время возвращения на лошади) — пĕр ачана ял тавра кăшкăрса çӳреме яраççĕ. (Похороны). Чув. пр. о пог. 134. Çавра çил хĕвеле май çавăрăнать. Вихрь всегда вращается по солнцу. К.-Кушки. Пĕр май туртсан, çурăлмас; тепĕр май туртсан, çурăлат (сукно). N. Капла май, в этом направлении, в эту сторону. Юрк. Виç хут хĕвел майĕ çаврăнаççĕ. Они объезжают трижды пôсолонь. Янтик. Хăш май кайсан, лайăхрах пулĕ-ши пире. Айта кайăпăр шыва май. ЧП. Вуник хурама пĕр кăкран, кашни турачĕ çил майне (çил майлă, çил енне). Хĕн-хур. Кайма Ануша çиле май пулнă, çавăнпа вăл хытă утнă. Менча Ч. Унпа пĕрле пӳртри çынсем пурте, ура çине тăрса, пĕр чĕнмесĕр кĕлтăвакан май пăхса, чӳклекен сăмахсене итлесе тăраççĕ. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Шел. 61. Çуркуннехи ăш хĕвел сиксе тухрĕ хĕрелсе, ялтартатса, ялкăшса, çӳлелле май çĕкленсе. О сохр. здор. 99. Çулла çав шăтăка маях уçă тытас пулать. ЧС. Яла çитрĕмĕр тепĕр çын хапхи умĕнче ача кӳми ларат, кӳми çине тĕкĕ майĕпе (шерсть вверх) кĕрĕк витсе хӳнă. || По пути. N. Мана май каякансем те пурччĕ. Мана май килекенсем те пурччĕ. N. Пасара кайнă майпа çавăн патне кĕрсе тухас халь! По пути на базар надо зайти к нему! N. Çул çӳренĕ майпа кĕркелесе тухкала! Заезжай по пути! || В перен. см. (сторона). Арç. Çылăх майне каякан. N. Каллех укçа ыйтаççĕ. Ку каллех нимĕн май калама та пултараймаст. Конст. чăв. Ĕнтĕ çутăлас майне кайнăччĕ пулĕ. Вероятно, уже приближался рассвет (дело шло к рассвету). Макс. Чăв. к. I, 54. Микула çитет — вăйя май, Хăят çитет — ĕçе май. Приходит Никола — дело идет к хороводам; подходит ярмарка в Кияти — дело идет к страде. Полтава 9. Çамрăк чĕрен шухăшĕ куллен-кунах урăх май (иная). Сам. 3. Тĕрлĕ халăхсен пурнăçне сăнанă май, вăл салтаксемпе рабочисен сăйне (слой), тата ыттине тепĕлет. Юрк. † Хир-хир урлă кайса, тус пултăм, хамăра килме-кайма майĕшĕн (чтобы было к кому ходить в гости, чтобы было кого навещать). || По. N. Шыва май яр. Пусти по течению. Кĕвĕсем. Çирĕк çӳлçи çиле май, вĕрене çӳлçи хăйне май. Ăсатассăр пулсан, кил ăсатăр: пирĕн кӳлнĕ утсем киле май. N. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм шыва май. (Хĕр йĕри). Вопр. Смоленск. Пысăк шăва май пĕлĕтсем юха пуçласан, çăмăр çăват. Если облака идут по течению большой реки, то будет дождь N. Çырма тулли шыв юхать, шывĕ майпе чул çавăрнат. ТММ. Лаши май пуши. По лошади и кнут. N. Лаши май нушши (= пуши), çӳпçи май хупăлчи. (Послов.). || Вследствие. Толст. Хăйĕн салтакĕсене уйăрăлса каяс майпа (на расставаньи) тăватă витре эрех лартнă та, кайма хатĕрленнĕ. Ib. Урапи (колесо) çаврăннă майпа пуканисем (приделанные к валу колеса) сиксе тăнă. || Повод, причина, случай. ЧС. Курма пыма май пултăр, тесе... Чтобы был повод притти повидать. N. Ман çырăва çĕмĕрнĕ майпа ятне çырман пулĕ. Не написал имени, потому что вскрыл мое письмо. Б. Яныши. Эпир ĕшлепке тунă майпа сисмен те, çакут шыв хĕрине пынă та, ĕçме тапратнă. Якейк. Вăл вăсене тавăрмашкăн тахçанах май шыратьчĕ, паян тин топпĕр (тупрĕ). Он давно искал повода досадить им, наконец теперь нашёл. ЧП. Хĕрсем кайса пĕтсессĕн, пире выляма май ӳкнĕ (выпал случай поиграть) Кан. Югослави правителстви хăйне хирĕç тăракан хорват халăхне пусарса лартас майпа (чтобы...) Хорватири пуçлăхсене улăштарма тытăннă. КАЯ. Пĕр пĕр кĕсене (= кусене, этих) улталамалла май çук-ши тесе, шухăшла пуçларăм. || Способ. Шурăм-п. Çимен „физика“ пĕлмест пулсан (та), Мариье сахалрах тивмеле май тупрĕ. Б. Хирлепы. † Апай пачĕ уй хĕрне (на край степи): шăнса вилтĕр, терĕ пулĕ, хамăр та майне пĕлетпĕр. Абыз. Епле майпа вĕлерес (его) теçе, вăхăт шыранă. ЧС. Çынсем хай луçа (= пăшие) çырмаран ниепле майпа çавăтса хăпартаймарĕç. БАБ. Çав киреметсене пуç-çапма пĕтĕмпех ак епле майпа пăрахнă. Якейк. Эпĕр майне пĕлетпĕр, шăва кайса вилес çок. Найдем способ не утонуть. N. Вĕсене хăтарма пĕр май анчах. Ст. Чек. Урăхла вĕлле тума май тупнă. N. Пурте пĕрле канашласа, терлĕ майран шухăшласа, чухласа, халăха мĕн кирлине туса татаççĕ. Ау 383°. Май пĕлекен çу çинĕ, тет. (Послов.). Тюрл. Порăнăç тытмашкăн май пĕлет. О сохр. здор. Анчах унтан епле хăтăлмалли майне пĕлеймест. Ib. Çын ăшне вĕсем (глисты) тĕрлĕ майпа лекеççĕ (попадают). N. Ку упа пĕренене темиçе май та тĕрткелесе пăхрĕ, тет, анчах пĕрени кăна шав (всё) тавăрмасăр хăвармарĕ, тет. || Сноровка. Альш. Кĕрешме май кирлĕ. Для борьбы надо иметь сноровку. Ib. † Хурчăка тĕк маттур ачасем хăйне май хăй шырат-çке. ПВЧ. Хăйсем майне пĕлмеççĕ те, хăйсем сĕнме пĕлмеççĕ (не знают порядков, не умеют подносить). || Возможность. Ст. Чек. Май пусан, тутарла вĕренĕттĕм те, май çук. N. Май пур-и? Есть ли возможность. N. Манăн тарса хăтăлма май пĕтрĕ. Бес. чув. Унăн салтакран юлма майĕ пулман. Якейк. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пӳртекинче май килет. (Ахăрни çинчен). Сĕт-к. Апла калама май килет. Так можно выразиться. || Из-за. Кан. Утă çулас вăхăтра час-часах çăмăрсем пулкаланă май кăçал Турхан çыннисем çарансене хăвăртрах пуçтараймарĕç. || По шерсти (иносказат.). N. Май юрать, хирĕç юрамасть N. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в 7-ой степени. Но в других видах родства, брак позволяется и в близких степенях. Так можно женитьься на свояченице, на племяннице своей жены, на жене умершего брата. Как говорят они: „Май юрать, хирĕç юрамасть“. Сред. Юм. Май-тăк май, май мар-тăк марш! (Если ему в должности живется хорошо, то он будет тут жить, а если плохо — уйдёт). К. Кушки. † Манăн вăта пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс кĕвви май çаврăнат. || Лад. Лашм. † Хамăра маях çавăртăмăр (невесту). N. Пирĕн пурсăмăрăн та çавă ултавçă юмăç патне каяс пулмаç, вăл тем те хушать; юмăç вăл шуйттанпа пĕр май (заодно с чортом). Баран. 73. Ĕç май пулмасан (если дело не шло на лад), вĕсемпе пĕрле хуйхăрма хатĕр тăнă. N. Тусне те хăй майне çавăрса (на свой лад), хăй пек ырă тăвать. Альш. Вăл хăй ăшĕнче шухăшлат: епле хăй майне патшана çавăрас, тесе шухăшлат (сказки). Скф. 25. Ку çын сире, улталаса, хăй майне çавăрать. N. Сан майăпа мана аван пултăр. || Порядок. N. Тахăçанах: хамшăн ĕçлесе, хам кил-çурта çĕнĕ майпа ярасчĕ-ха, тесе тăраканскер, вăл çавантах ĕçе пикенчĕ. N. Май еннелле кайсан. || Толк. Пшкрш. Онта кайса килтĕм те, майă (= майĕ) çок (нет толку), тет Ib. Онта кайса килтĕм те, майă çок (толку нет), тет. Чăв. й. пур. 5. Нимĕн майĕ те çук ĕнтĕ. Никуда не годится, из рук вон. || Природа. N. Хăйсем майĕпе (по природе их) вĕсене вăй хăват панă (дал). || Уклад, ratio. N. Вĕрентес тĕлĕшре, пурăнăç майĕнче (в жизни), хушса калаç тĕлĕшре, ĕненнĕ, юратнă, чăтнă, çилле пăрахнă çĕрте эсĕ ман хыççăн кайрăн. || Подобие, образ, форма. Юрк. † Илтĕм аллăма купăс, купăс майĕ пĕтнĕ мĕн. N. Куллен тăхăнакан тумтирри унăн тумтир майĕ те пулман. Кан. Тултан та, шалтан та савăт майĕ çукчĕ. Ст. Шаймурз. † Пĕвĕ-çийĕ майĕ çук: вилнĕ лаша шăмми пек. Сред. Юм. Пăртак туйя майĕ пôр (говорит молодец, пробуя палку: „ничего, палка похожа на палку“, т. е. недурная, не плохая). || Вверх лицом, верхушкой вверх. К.-Кушки. Эп çĕлĕке пăрахрăм та, вăл май ӳкрĕ. Я бросил шапку, и она упала верхушкой вверх.

мăшкăл шыв

помои. Шăна чирсем сарат. 18. Мăшкăл шыв тăкмалли шăтăк, помойная яма. Ib. Мăшкăл шывсем тăкакан шăтăксемпе çӳп-çап тăкакан шăтăк çинчен вĕçсе килсе, сахвутсенчен, лаша тислĕке çинчен вĕçсе килсе, тӳрех апат çине ларса сăрса илеççĕ (мухи). Ib. 17. Мăшкăл шывпа апат юлашкисене пӳртре ан тыт, хăвăртрах кăларса тăк.

йăшт

(jы̆шт), подр. короткому, оборванному, скользящему движению. Сред. Юм. Ман аллăри тôтăра йăшт тортса илчĕ („получается чуть заметный звук“). КС. Йĕппи аллине йăшт (или: яшт) кĕрсĕ карĕ („вхождение иголки в мягкое“). Б. Олг. Алла йĕп кĕрсе карĕ, уç топанне, йăшт! Ib. Йĕп пĕрене çомне тăк (в дерево) или йăшт (в мох) тирсе лартрăм. Сред. Юм. Паян ман урана тем йăшт чиксе кайрĕ. КС. Йăшт! или яшт! („всовывание“). (Срв. ib. Хусăк çемçе çĕре яштах кĕрет). СТИК. Тăм ашне кӳртсе лартнă патака йăшт туртса кăларчĕ („выражение звука и образа действия“) || Подр. как бы дергающей боли. КС. Йăшт-йăшт туртса ыратать (о зубе). || В перен. см. живо, быстро. Çиç. çиçрĕ кĕм. 55. Унăн çăмăл сăмахĕсен хăйне итлекенсен пуçĕсене, шалча пекех, йăшт кĕреççĕ. М. Васильев № 3,39. Охмах есрел ĕненет: шăна полса, йăшт кĕрет. М. Васильев № 3,48. Хор (гусь) поррине пĕлсессĕн, тотар йăшт-çиç тăчĕ, тет. Кан. 1929, № 184. Пеття йăшт тăчĕ сулахай ури çинчен сылтăм ура (siс!) çине. | | Высокий, стройный. Пазух. Улма йывăççисем, ав, йăшт-кăна, вĕсен çӳлçисемех, ай, лăс-кăна.

витре

(_ви_трэ), ведро. Орау. Витрери шыв пӳртре виçĕ сахатрах (или: виçĕ сахат хушшинчех) ăшăнса кайнă. Сред. Юм. Витре тĕпĕ йôхакан пôлсан, витре кôтне таттарса, çĕнĕрен тĕп хôрса тĕплеттереççĕ. Икково. Çак витре шыва корăк çине тăк. Орау. Кăмпана витри-витрипе йăтаççĕ пысăк пиччесем. Ст. Чек. Витрене кутăн сывласан, сунас пулат, тет. N. Витререн тăкнă пак (о ливне). КС. Çăмăр витререн ярат (как из ведра). Орау. Çăмăр çăват çав — витререн ярать. Сред. Юм. Йôтран хăна чĕнсе, сара ĕçекен çын патне ялти ратнисĕм витре сăра илсе каяççĕ. N. Витре çинчен хăш чух пит çуса илет (умывается из ведра). N. Шыв кутĕнче шыв ăсма патья е витре çук.

ыран

(ыран), завтра. Орау. Ыран кил, вара туя çĕн атăпа каян. (Иносказательное выражение?). Юрк. Ку çăмăлăрпа (по этому делу) эсир ман патма ыран килĕр. N. Паян тутă-тăк, ыран-хишĕл ан хуйхăр: ыран урлă çĕр пур, теççĕ (т.-е. до завтра еще остается целая ночь). Завражн. Сорхори ыран полать тенĕ чох тин (только накануне) киле тохса карăмăр. IЬ. Сорхори ыран полать тенĕ кон киле çитрĕмĕр. Изамб. Т. Ыран вырма каяс тенĕ чухне (накануне жатвы). Ыран туй пулас, тенĕ чухне (накануне свадьбы), аякри хурăнташĕсем килеççĕ. Рег. 1183. Ыранпа паян (сегодня и завтра) ĕçлĕпĕр. Чист. Раштав ыран тесен (накануне Рождества), каççине кĕлле каяççĕ. Пухтел. Ыран мар, пĕр куна, после завтра. К.-Кушки. Кăçал пирĕн ут çулма Питравкка ыран тесен (накануне Петрова дня) тухрĕç.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

бомбардировать

глаг. сов. и несов. (син. бомбить)
бомбăла, бомба пăрах, бомба тăк; авиация бомбардировала города противника авиаци тăшман хулисем çине бомба тăкнă

бомбить

глаг. несов. (син. бомбардировать)
бомбăла, бомба пăрах, бомба тăк; бомбить позиции противника тăшман позицийĕсем çине бомба пăрах

ветер

сущ.муж., множ. ветры
çил; ураганнный ветер тăвăллă çил; çил-тăвăл; шквалистый ветер авăк сил; северный ветер çурçĕртен вĕрекен çил; ветер переменных направлений тĕрлĕ енчен вĕрекен çил; скорость ветра—двадцать метров в секунду çил хăвăртлăхĕ—çеккунтра çирĕм метр ♦ бросать слова на ветер сăмаха çилпе вĕçтер; ищи ветра в поле шырăн та тупаймăн; у него ветер в голове унăн пуçĕ пуш-пушах; бросать деньги на ветер укçана шутламасăр тăк

войска

сущ.множ.; един. войско сред.
çар, çарсем; сухопутные войска тип çĕр çарĕсем; внутренние войска шалти çарсем (çĕршыври хирĕçлĕхсене татса параканнисем); разгромить войска противника тăшман çарĕсене аркатса тăк

вылить

глаг. сов.
тăк, тăкса кăлар; вылить воду из кружки куркари шыва тăк

залить

глаг. сов.
1. ейӳ тух, ейĕве кай, шыв илтер; река залила луга улăхсене шыв илнĕ
2. (син. испачкать) тăк, юхтар, варала; скатерть залита вином сĕтел çиттине эрех тăкса вараланă
3. (син. потушить) сӳнтер, шыв сап; залить костёр водой кăвайта шыв сапса сӳнтер
4. (син. наполнить) яр, тултар; залить в бак машины бензин машина бакне бензин тултар

истребить

глаг. сов. (син. уничтожить)
пĕтер, пĕтерсе тăк, тăнч ту; истребить крыс йĕке хӳресене пĕтер

кровь

сущ.жен., множ. крови
юн; из раны течёт кровь суранран юн юхать; кровь свернулась юн кĕвелсе ларнă; взять кровь на анализ анализ тума юн ил; избить до крови хĕнесе юнлантар ♦ горячая кровь хĕрӳ кăмăл; узы крови тăванлăх, юнран турту; кровь играет юн вылять; кровь с молоком питĕ чипер; пролить кровь юн тăк (çапăçса); сердце кровью обливается чĕре çурăлса тухать; это у него в крови ку унăн несĕлтен килет; конь чистых кровей таса ăратлă лаша

линять

глаг. несов.
1. тĕссĕрлен, шупкал, тĕс çухат; этот материал быстро линяет ку пусма часах тĕсне çухатать
2. йăптăх тăк (чĕр чунсем çинчен); тĕк тăк (кайăксем çинчен); тир улăштар (çĕленсем, раксем çинчен)

лить

глаг. несов.
1. что тăк, яр, юхтар, сап; лить воду из ведра витререн шыв юхтар; лить слёзы куççуль тăк
2. 1 и 2 л. не употр. (син. течь) тăкăн, тăк, юх, çу; дождь льёт как из ведра çумăр чĕреслетсе çăвать

плескать

глаг. несов.
1. çап, чăмпăлтаттар, чăпăлтаттар; волны плещут о берег хумсем çырăна çапаççĕ
2. что, чем (син. брызгать) сап, сирпĕт, тăк; плескать воду на пол урайне шыв сап

помои

сущ.множ.
çăвăнчăк, каяш шыв, мăшкăлтăк шыв; вылить помои каяш шыва тухса тăк

пролить

глаг. сов.
тăк, тăкса яр; пролить на стол чай сĕтел çине чей тăкса яр

пыль

сущ.жен.
тусан; смести пыль тусан шăлса тăк

радуга

2. союз
пулсан; тăк (тĕк); раз сказал, то надо сделать каларăн пулсан тăвас пулать

разгромить

глаг. сов.
аркат, çапса аркат, аркатса тăк; разгромить врага тăшмана çапса аркат

разобрать

глаг. сов.
1. что (ант. собрать) сӳт, салат, сӳтсе тăк; разобрать часы сехете сӳтсе тăк
2. кого-что илсе пĕтер, салатса пĕтер; товар быстро разобрали тавара хăвăрт илсе пĕтерчĕç
3. (син. исследовать) тишкерсе тух, тишкерӳ ту; разобрать предложение предложение тишкерсе тух ♦ смех разбирает кулас килет; разобрать по косточкам тĕпĕ-йĕрĕпе сӳтсе яв

разорвать

глаг. сов.
1. кого-что çур, çĕт, таткала; çурса пăрах, çурса тăк; разорвать на части пайăн-пайăн таткала
2. что тат, пĕтер, пăрахăçла; разорвать дипломатические отношения дипломати çыхăнăвĕсене тат
3. что çур, аркат; котёл разорвало паром пăс хурана аркатнă

сорить

глаг. несов.
çӳпĕле, çӳпле; Не сорите на пол! Урайне ан çӳплĕр! ♦ сорить деньгами укçа тăк

стереть

глаг. сов.
шăлса тăк, шăлса тасат, хурат; стереть написанное на доске доска çине çырнине хурат

так

1. нареч. çапла, апла; çакăн пек, çавăн пек; сделай вот так ак çакăн пек ту
2. частица усилит. (син. очень) çав тери; я так люблю музыку эпĕ юрă-кĕвĕне çав тери юрататăп
3. нареч. хăйне хăех, хăй хальлĕн; болезнь так не пройдет, надо лечиться чир хăйне хăех иртсе каймĕ, сипленес пулать
4. частица, употр. при разъяснении, уточнении (син. например) çапла, акă, сăмахран; сельчане живут хорошо, так, многие построили дома ял çыннисем аван пурăнаççĕ, çапла, нумайăшĕ çурт лартнă
5. частица усилит. (син. очень) çав тери; я так люблю музыку эпĕ юрă-кĕвĕне çав тери юрататăп
6. союз (син. если) пулсан; тăк (тĕк); сказал, так сделаю каларăм пулсан тăватăпах ♦ и так ахаль те, унсăр та; так и быть юрĕ ĕнтĕ; так и есть чăнах та; так как союз мĕншĕн тесен; так что союз çавăнпа та; так или иначе мĕнле пулсан та; так себе вăтам, чухă кăна

терять

глаг. несов.
1. кого-что (ант. находить) çухат, çĕтер; терять деньги укçа çухат
2. что (син. тратить) тăк, çухат, сая яр; терять время вăхăта сая яр ♦ терять голову пуçа çухат, ăсран кай; терять из виду куçран вĕçерт; терять доверие шанчăкран тух

тратить

глаг. несов. (син. расходовать)
тăкакла, салат, тăк; тратить деньги укçа тăкакла

хлестать

глаг. несов.
1. кого-что (син. бить, ударять) çап, вĕт, вĕтеле, хулăла, çатлаттар; хлестать коня кнутом лашана пушăпа çатлаттар; хлестать прутом хулăла, хулăпа çап
2. 1 и 2 л. не употр. çу, тăк, шарлаттар, чашлаттар; дождь так и хлещет çумăр чашлаттарать кăна

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

взгреть

разг. кого, что, сов. хĕне, хĕнесе ил, вăрç, ятласа ил (тăк), пĕçерт, пăсăрлантар.

обивать

что несов., обить, обовью сов. 1. вит, карса ҫап, ҫапса тух; 2, ҫапса ӳкер, так; обить яблоки с яблони панулмисене ҫапса ӳкер (тăк); он пороги обивает вăл пĕрехмай йӑлӑнса, тархасласа ҫӳрет.

облинять

сов. 1. тӗс яр (кай); 2. юпах (йӑптӑх) тăк, тĕк тăк.

ополоскать

-ощу что, ополоснуть сов., ополаскивать несов. шывра чӳхе, шывра чӳхесе ил (тăк).

раз

разг. условный союз пулсан, енчен, эхер, тăк; раз не знаешь, не говори пӗлместӗн пулсан (пӗлместӗн тĕк), ан кала.

разбивать

кого, что несов., разбить, разобью, разобьёшь сов. 1. ват, ватса пăрах, ҫӗмӗр (чӳлмеке); 2. уйӑр, пайла (участоксем ҫине); 3. туса тух (йӑрансем), лартса тух (пахча); 4. кар; разбить палатку, шатер палатка кар, чатӑр кар; 5. ҫап, вӑйсӑрлат; его разбил паралич ӑна шалкӑм ҫапрӗ; 6. ҫӗмӗрсе тăк (тӑшмана).

разгромить

-млю сов. ҫӗмӗрсе тăк, ҫапса салат, аркатса тӑк (тӑшмана).

разметать

-ету что сов., размётывать несов. ывӑтса пӗтер, салатса пӗтер, салатса тăк; размечи сено для просушки утта типĕтме салатса тăк.

разодрать

-деру кого, что сов., раздирать несов. разг. 1. ҫурса тăк (ҫырӑва); 2. ҫурса шӑтар.

разорвать

-рву кого, что сов.,. разрывать несов. 1. туртса ҫур, ҫурса пăрах, ҫурса тăк; 2. тӑлпала; волк овцу разорвал кашкӑр сурӑха тӑлпаларĕ (ҫурса пӑрахрӗ); 3. перен. хутшӑнма пăрах (кампа та пулин).

разрушать

что несов., разрушить, -шу сов. аркат, аркатса пӗтер, аркатса тăк, ҫӗмӗрсе антар, ишсе, йӑтӑнтарса антар, тустарса, салатса пĕтер, ват, пăс; разрушить здоровье, надежды сывлӑха пӑсма (сиенлеме), ӗмӗте аркатма (татма).

распушить

-шу сов. 1. кӑпӑшлантар, кӑпӑшлат; 2. перен. ятласа тăк, вӑрҫса тӑк, пӑскӑрт.

ронять

кого, что несов. 1. ӳкер, ӳкерсе хӑвар, кӑларса ӳкер; 2. тăк (ҫулҫӑ); 3. перен. хӑвӑн тивӗҫне чакар; хӑвна кӗҫӗне хур; ронять слёзы куҫҫуль юхтар.

слинять

сов. 1. тĕс кай; 2. юпах тăк, тĕк тӑк, йӑптӑх тăк; кĕпе пăрах, тир хыв (ҫӗлен).

сполоснуть

что сов., споласкивать несов. чӳхесе ил, чӳхесе тăк.

срывать

2. что несов., срыть, срою сов. чакаласа салатса тикĕсле; срыть крепость крепоҫа ҫӗмӗрсе, аркатса тăк.

сыпать

-плю что несов. сап, яр. хур; сыпать хлеб в закром тырра пÿлмене хур, яр; 2. перен. прост. хӑвӑрт кала, каласа тултар (каласа тăк).

перервать

-рву что сов., перерывать несов. пӗтӗмпех татса пĕтер (вӗрене), пӗтӗмпех ҫуркаласа тăк (хутсене).

подрывать

что несов., подорвать, -ву сов. 1. ҫӗмӗрсе тăк, сирпĕтсе яр (кĕпере); 2. хавшат, пăс, вӑйсӑрлат, пӗтер, пĕтерсе ларт, сиен кÿр; война подорвала торговлю вӑрҫӑ суту-илӗве вӑйсӑрлатрӗ, пӗтерчӗ; доверие к нему подорвано вăл шанчӑкран тухрĕ.

проливать

что несов., пролить, -лью сов. 1. тăк, тăкса яр (чернил), юхтар (тар, куҫҫуль); 2. ҫуса ирт; пролил дождь ҫумӑр ҫуса иртрĕ; пролить свет ҫутатса пар, ӑнланма пулӑш.

терзать

кого, что несов. 1. татса ват, çыртса çур, çурса тăк, тăпала (кашкăр путеке); 2. перен. хуйхăрт, пăшăрхантар, асаплантар, кулянтар; меня терзает мысль о несчастье в семье сына мана ывăл çемйине инкек килсе тухни ытла та кулянтарать.

болтать

II: болтать глупости лапăртат, павра, сӳпĕлтет, сӳткелен, палка, сăмах вакла, сăмах тăк, талпаса пер, пуш сăмах çаптар.

бомбардировать

, -рую кого, что, несов. 1. тупăсенчен персе тăр, бомба тăк; 2. перен. йăлăхтар; бомбардировать друзей письмами тусусене çыру çырса йăлăхтар.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

бомбардировать

сов. и несов. кого-что 1. бомбăла, бомба пăрах (е тăк); бомбардировать город хула çине бомба пăрах; 2. чем, перен. ирон. аптратса çитер; бомбардировать письмами çырупа аптратса çитер, татти-сыпписĕр çыру ярса тăр.

бросать

несов. см. href='/s/бросить'>бросить; ◇ бросать деньги (на ветер) укçа тăк, укçа сап; бросать камень в чей-л. огород ытарлă сăмахпа тĕртсе ил; бросать оружие парăн; бросать перчатку уст. çапăçăва тухма чĕн; бросать свет на что-л. уçса пар, ăнланмалла ту; бросать слова на ветер см. href='/s/ветер'>ветер; бросать что-либо на чашу весов ăнăçлăх тума чи пахине пар.

вспороть

сов. что çур, çурса пăрах (е тăк); вспорть мешок михĕ çур; охотник вспорол брюхо зверю сунарçă тискер кайăк хырăмне çурчĕ.

вывалить

сов. кого-что, разг. (заставить выпасть) тăк, йăвантар; вывалить из мешка михĕрен тăк; вывалить в овраг çырмана тăк, çырманалла йăвантар.

выкосить

сов. 1. что çул, çулса пăрах (е тăк, пуçтар); выкосить луга улăхсене çулса пуçтар; 2. кого-что, перен. (уничтожить) çул, çулса тăк, пĕтер; выкосить пулемётным огнём пулемётпа çулса тăк.

вылинять

сов. 1. тĕссĕрлен, шупкаланса кай; платье вылиняло платье тĕссĕрленсе кайнă; 2. (о животных) йăптăх (е çăм) тăк; (о зайце) тĕс улăштар; (о птицах) тĕк тăк, тĕк улăштар.

вылить

сов. что 1. тăк, яр (шĕвек япала); вылить воду из ведра витререн шыва тăк; вылить молоко в кувшин сĕте кăкшăма яр; 2. (изготовить литьём) шăрат, шăратса ту (е яр); вылить статую из бронзы бронзăран статуя шăрат.

выплескать

сов. что чӳхесе (е чӳхентерсе) тăк; выплескать воду из ведра витрери шыва чӳхентерсе тăк.

выплеснуть

сов. и однокр. что тăк, сап; выплеснуть воду из ведра витрери шыва сап.

вырезать

сов. 1. что касса кăлар (е ил); вырезать статью из газеты хаçатран статьяна касса ил; 2. что (изготовить посредством резьбы) касса ту; вырезать из дерева куклу йывăçран пукане касса ту; вырезать узор на дереве йывăç çине касса тĕрле; 3. кого-что (истребить резнёй) касса (е тураса) тăк.

выронить

сов. кого-что ӳкер, алăран ӳкер, кăларса ӳкер; выронить кошелёк с деньгами укçа енчĕкне кăларса ӳкер; не выронить ни одной слезы пĕр куççуль тумламĕ те ан тăк.

вырубить

сов. что 1. (срубить) кас, касса тăк (е пĕтер, тух); вырубить ёлку чăрăш каç; вырубить кустарник вĕтлĕхе касса тăк; 2. (прорубить в чём-л.) касса кăлар; вырубить кусок льда пар муклашки касса кăлар; вырубить окно чӳрече кас; 3. (изготовить посредством рубки) касса ту, касса кăлар; вырубить из гранита памятник гранитран палăк касса ту (е кăлар).

выругать

сов. кого-что, разг. вăрçса пăрах (е тăк), ятласа ил.

высказать

сов. что кала, каласа пар (е кăтарт, тăк, пĕтер), пĕлтер; высказать недовольство хăвна килĕшменни çинчен пĕлтер.

высыпать

сов. 1. что из чего, во что яр, силле, тăк, тултар, кăларса тăк (е хур); высыпать ягоды из корзины çырлана карçинккăран силле; высыпать ягоды в корзину çырлана кăрçинккăна яр; высыпать в мешок миххе тултар; 2. разг. (появиться в большом количестве) тапса тух, тухса тул, кĕпĕрленсе тух; высыпали звёзды çăлтăрсем тухса тулчĕç; население города высыпало на улицу хула халăхĕ урама тапса тухрĕ.

вытрясти

сов. что 1. силле, силлесе тăк (е кăлар); 2. (тряся очистить) силле, силлесе тасат; вытрясти мешок миххе силле.

вытряхнуть

сов. что силле, силлесе тăк (е кăларса пăрах); вытряхнуть пепел из трубки чĕлĕмрен кĕле силлесе тăк.

гаркнуть

сов. и однокр. разг. кăшкăрса тăк, кăшкăрса пăрах.

забраковать

сов. кого-что пăрахăçла, тирке, бракла, тиркесе тăк (е пăрах).

завалить

сов. 1. что (засыпать) вит, купала, тултар (шăтăк); 2. кого-что (покрыть, набросав) витсе хур, хупласа хур (е ларт); палатку завалили ветками палаткăна йывăç тураттисемпе витсе хунă; 3. что (преградить, нагромоздив) купаласа хур (е тултар), пӳлсе хур (е ларт), картласа хур (е ларт); улица завалена бревнами урама пĕренесем купаласа тултарнă; 4. что, разг. (переполнить) кӳрсе тултар; магазины завалены товарами магазинсене тавар туллиех кӳрсе тултарнă; 5. кого, перен. разг. (обременить) парса тултар; завалить срочными работами васкавлă ĕç парса тултар; 6. что (обрушить, повалить) ишсе антар (е тăк), тĕксе антар, йăтса антар (стенана); 7. что, перен. разг. (провалить) ĕçе пăсса хур, пĕтерсе ларт; он завалил экзамен вăл экзамен парайман (е тытайман).

загрызть

сов. коцо 1. тулла, тулласа тăк; туртса çур; собака загрызла кошку йытă кушака тулласа тăкнă; 2. перен. разг. çи, кăшла; асаплантар; совесть загрызла совесть асаплантарма пуçларĕ; тоска загрызла тунсăх пусрĕ.

задрать

сов. 1. что, разг. (поднять) çĕкле, тăрат, каçăрт; задрать хвост хӳрене тăрат; задрать голову пуçа каçăрт; 2. что, разг. (загнув, поднять что-л.) çĕкле, тавăр; задрать подол рубашки кĕпе аркине çĕкле; 3. что (надрезав, надорвав загнуть) уйăр, сӳ, хăйпăт, висте; задрать кору хупă уйăр; 4. кого (убить, растерзать) çурса тăк, тулласа тăк; медведь задрал корову упа ĕнене çурса тăкнă; 5. кого, уст. (запороть) ват, хĕне (пушăпа, хулăпа);◇ задрать нос сăмсана каçăрт.

заклевать

сов. 1. кого (убить, изранить) сăх, сăхса пĕтер, тулла, тулласа тăк, кас, касса пăрах; 2. кого, перен. разг. (затравить) хĕсĕрле, хĕсĕрлесе çитер, аптратса çитер, тулла, сăх; 3. (начать клевать) сăхма пуçла, туллама пуçла, касма пуçла (е тапрат, тытăн); рыба заклевала пулă сăхма пуçларĕ.

залить

сов. 1. что (водой луга) ейӳ тух, ейĕве кай, шыв ил (сăм. çырана); (кровью) путар (юн ăшне); (напр. туманом) карса ил, хупла (тĕтре, тĕтĕм); 2. что, перен. çап, тул; комнату залил солнечный свет пӳлĕме хĕвел çути тулчĕ; краска залила лицо пите хĕрлĕ тĕс çапрĕ; радость залила душу чун-чĕрене савăнăç тулчĕ; 3. кого-что (облить) тăк, тăкса яр, варала; йĕпет; çу; залить стол чернилами сĕтел çине чернил тăкса яр; 4. (затушить) шыв сапса сӳнтер (пушар); 5. что (покрыть) вит, сар (асфальт); хыв (бетон); сĕр (сăмала); залить смолой дно лодки кимĕ тĕпне сăмала сĕр; 6. что (заделать отверстие) сапла (калуш); ◇ залить горе (или тоску) хуйха эрехпе пусар.

замять

сов. что, разг. 1. (сдавить; вдавить) лӳчĕркесе тăк, тапта; 2. (приостановить, пресечь) чарса ларт, пĕтерсе хур, путарса ларт, путлантар; замять дело ĕçе путарса ларт; 3. (отвлечь внимание) парса яр, ирттерсе яр, сăмах айне ту; замять вопрос ыйтăва сăмах айне ту; замять разговор калаçăва пăрса яр.

заругать

сов. кого, прост. вăрçса пăрах, ятласа пăрах (е пĕтер, тăк).

затрепать

сов. разг. 1. что (истрепать) лăскаса тăк (е пĕтер — кĕнекене); тăхăнса пĕтер (тумтире); 2. кого (измучить) йăштар, тинкене кăлар; 3. кого (о лихорадке) силле; лихорадка затрепала его ăна сив чир силлерĕ.

захламить

сов. что, разг. ăпăр-тапар тултар, çӳпĕлесе тăк.

из⸗

(изо⸗, изъ⸗, из⸗) сăмах тăвакан приставка, пĕлтерĕшĕсем: 1) ăçтан та пулин килни, каларни, тухни, тĕсл.: изгнать хăваласа кăлар; извлечь кăлар, туртса кăлар; 2) пĕр-пĕр ĕçе пĕтĕмпех туса пĕтерни, тĕсл.: изрезать касса тăк; измучиться халран кай, асапланса пĕт; извериться шанми пул, шанчăка çухат; израсходовать тăкакласа пĕтер.

издержать

сов. что тăк, тăккала, салат (укçана).

изломать

сов. 1. что ватса (е хуçса) пĕтер, пăсса пĕтер (е пăрах, тăк); изломать игрушку теттене ватса пăрах; 2. кого-что, перен. разг. пăсса пĕтер (е пăрах), пăс; изломать характер характера пăсса пĕтер.

измельчить

сов. что вĕтетсе тăк (е пăрах, пĕтер), вакласа пĕтер, тураса тăк.

изорвать

сов. что çур, чĕр, çĕт, çурса пăрах, чĕрсе тăк, çĕтсе пĕтер; изорвать чулки чăлха çĕт.

изрезать

сов. что 1. (порезать) вакла, тура, каскаласа пĕтер, вакласа тăк; изрезать весь хлеб çăкăра татăкăнтатăкăн вакла; 2. перен. (пройти, пересечь) сурса пĕтер; овраги изрезали поля уйсене варсем çурса пĕтернĕ.

изрубить

сов. 1. что (на мелкие части) касса тăк, тураса (е вакласа) пĕтер; изрубить мясо топором пуртăпа аш вакла; 2. кого (убить) касса вĕлерсе пĕтер (хĕçпе, шашкăпа).

изругать

сов. кого-что, разг. вăрçса (е ятласа) тăк, ятласа пĕтер.

изрыгнуть

сов. и однокр. что 1. (отрыгнуть) хăсса (е какăрса, йĕксӳлесе) кăлар; 2. (извергнуть) (напр. лаву) кăларса пăрах, пĕрĕхтерсе кăлар (вулкан); 3. перен. (произнести ругательство) кала, каласа тăк (усал сăмахсем).

изрыть

сов. что алтса (е чавса) тăк, алтăкласа пĕтер, чавса тултар, чаваласа тăк.

изувечить

сов. кого-что амантса (е суранлатса, сусăрласа) пĕтер, лутăркаса тăк, чăлахлантар.

исковырять

сов. что, разг. чаваласа тăк, алтса пĕтер, чавса тăк (е пĕтер).

ископать

сов. что чавса (е алтса) тăк, чакаласа пĕтер.

искриться

несов. 1. хĕлхемлен, хĕмлен, хĕм (е хĕлхем) тăк; ялтăртат, йăлтăртат, ялкăш (куç), снег, искрится на солнце юр хĕвел çуттинче ялтăртатать; 2. перен. (проявляться с выразительностью) çиçсе тăр (кулă, саванăç).

искромсать

сов. что, разг. 1. касса тăк, вакласа тăк, каскаласа пăс; искромсать хлеб çăкăра лăтăр-латăр касса пĕтер; 2. (испортить) кĕскетсе пăсса пĕтер (калава, статьяна).

искрошить

сов. 1. что (раздробить) тĕпретсе пĕтер; 2. кого, разг. (изрубить саблями) вакласа (е тураса, касса) тăк.

искусать

сов. кого-что (о животных) çырт, тула, туласа пăрах (е тăк); (о насекомых) çыртса пĕтер, сăхса пĕтер.

источать

несов. что юхтар, тăк, кăларса (е парса) тăр; источать приятный аромат ырă шăршă кăларса тăр; источать слёзы куççуль тăк.

истребить

сов. кого-что пĕтер, вĕлер, пĕтерсе (е вĕлерсе) тăк, тĕп ту, хир, хирсе тăк; истребить друг друга пĕр-пĕрне пĕтер; истребить крыс мышьяком йĕкехӳресене наркăмăшпа пĕтер.

камень

м. 1. чул; драгоценный камень хаклă (йышши) чул; 2. (надгробный) чул палăк, чул юпа, масар чулĕ; 3. чаще мн. камни мед. чул (ăшчикри чир пирки чулланса ларнă вырăн); ◇ камня на камне не оставить 1) тĕпĕ-йĕрĕпех тустар, тĕппипех ишсе тăк; 2) пĕтĕмпех пĕтерсе хур, çапса хуç; держать камень за пазухой тавăрма ĕмĕтленсе пурăн; бросить камень (или камнем) в кого-л. çынна айăпла; упасть камнем чул пек персе (е татăлса) ан; краеугольный камень тĕп никĕс; камень на сердце хуйхă, хуйхă-суйхă; у меня камень с души свалился чĕрем лăштах кайрĕ.

клок

м. (мн. клочья) 1. пайăрка; тăлăм; клок волос çӳç пайăрки; клок шерсти тăлăм; 2. (отдельный кусок) татăк; разорвать в клочья татăкăн-татăкăн çурса тăк; 3. (отдельный комок) чăмакка; клоками валится снег юр чăмаккан-чăмаккан лаплатса ӳкет; 4. (о небольшой части чего-л.) татăк, саплăк (çĕр).

клочок

м. 1. пайăрка; татăк; разорвать в клочки татăкăн-татăкăн çĕтсе тăк; клочок бумаги хут татăкĕ; 2. (небольшой участок) лаптăк, татăк; клочок земли пĕр татăк çĕр.

косить

несов. 1. что çул (утă); 2. кого-что, перен. (уничтожать) вĕлерсе пĕтер, пĕтер, хирсе тăк, çавапа çулнă пек çул; эпидемия косила людей тысячами эпидеми çынсене пинĕ-пинĕпе хирсе кайнă.

кровь

ж. 1. юн; истекать кровью юн юхтар, юн нумай юхнипе халтан кай; пускать кровь юн яр; 2. перен. (кровное родство) юн, несĕл, тăхăм, йăх; 3. (происхождение — о животных и людях) ăрат, йăх; чистая кровь таса (е лайăх) ăрат; 4. перен. (убийство) вĕлерӳ, вĕлерни; 5. перен. (темперамент, характер) юн; горячая кровь вĕри юн; ◇ в кровь, до крови (избить, разбить и т. п.) юн тухиччен (хĕне, çапса çĕмĕр); голубая кровь см. дворян йăхĕ; узы крови тăванла çыхăну; кровь с молоком сăнĕ-пичĕ çырла пек; кровь играет юн вылять (е выляса тăрать); кровь кипит (или горит, бродит) юн вĕрет (е вĕресе тăрать); кровь бросилась (или кинулась, ударила) в голову пуç анраса кайрĕ; кровь бросается в лицо пите юн тапса тухать; портить кровь кăмăла пăс, тарăхтар; пролить кровь за кого-что-л. юн тăк; кровь стынет (или леденеет) в жилах хытса кай (е лар) (хăранипе); в крови юнĕнче пур (е юнĕ çапла); сердце кровью обливается чун (е чĕре) ыратать, чĕре çурăлать; писать кровью (сердца) чĕре (е чун) туйăмĕпе çыр.

кромсать

несов. что, разг. касса вакла, касса (е вакласа) тăк, касса пăс, мăйтăкла.

крошить

несов. 1. что тĕпрет, вĕтет, тура, вакла; крошить хлеб çăкăр тĕпрет; крошить лук сухан тура; 2. что, перен. (истреблять) тура, çулса тăк (тăшмана); 3. (сорить) çӳпле, çӳпĕле; крошить на пол урая çӳпĕле.

лес

м. 1. вăрман; дремучий лес сĕм вăрман, хура вăрман; 2. (строительныă материал) йывăç, вăрман; строевой лес ĕçе юрăхлă йывăç; ◇ волков бояться — в лес не ходить посл. кашкăртан хăрас-тăк, вăрмана каяс мар; как в лесу нимĕн ăнланмасăр; кто в лес, кто по дрова погов. пĕри вăрмана, тепри армана; корабельный лес см. корабельный; красный лес см. красный.

линять

несов. 1. тĕссĕрлен, тĕс çухат; сарăх, шурăх; рубашка линяет кĕпе тĕссĕрленет; 2. (о животных) йăптăх тăк; (о птицах) тĕк тăк.

лить

несов. 1. что тăк, юхтар, яр; лить воду шыв тăк; 2. разг. (литься, течь) тăк, яр, çу; дождь льёт çумăр çăвать; 3. что, тех. шăрат; лить сталь хурçă шăрат; ◇ лить воду на чью-л. мельницу см. вода; лить масло в огонь пушшех хĕрӳлентер; лить слёзы хытă макăр.

лоскут

м. татăк, татăк-кĕсĕк, таткаланчăк; изодрать в лоскутья татăк-кĕсĕк ту, таткаласа тăк.

лунка

ж. пĕчĕк шăтăк, лупашка, пу-тăк, куç; лунка зуба шăл путăкĕ; лунка проруби вак куçĕ; мяч попал в лунку пӳске шăтăка лекрĕ.

метать

несов. 1. что (кидать) ывăт; метать камень чул ывăт; 2. что (раскидывать) сапала, тăк; 3. кого-что сап (вăлча), çурат; рыба мечет икру пулă вăлча сапать; свинья мечет до 15 поросят сысна 15 çăвăр таран тăвать; 4. что и без доп., карт. карт салат; 5. что, с.-х. хыв, купала; метать стог капан хыв; ◇ рвать и метать см. рвать; метать жребий шăпа яр; метать громы и молнии аçа-çиçĕм кăлар (хытă ятлаç).

мошна

ж. разг. пуянлăх, мул, кĕсъе; ◇ тряхнуть мошной кĕсъе уç, укçа тăк.

навозить

несов. что, с.-х. тислĕкле, навусла, тислĕк тăк.

наговорить

сов. что, чего (сказать многое) каласа тăк (е тултар); 2. что на кого-что, разг. (наклеветать) элеклесе пĕтер, суйса тултар; 3. что (для звукозаписи) каласа çыртар (пластинка е плёнка çине); 4. что (произнести заклинание) вĕр, сур.

наголову

нареч.: разбить противника наголову тăшмана пуçĕпех çĕмĕрсе тăк.

нагрубить

сов. кому хăрт, каласа тăк, кӳрентер (йывар сăмахпа).

наколоть

сов. 1. что (уколоть) тăрăнтар, чиктер, тăрăнтарса сиенлет; наколоть иголкой палец пӳрнене йĕппе тăрăнтар; 2. что на что (прикрепить) тирсе ларт; наколоть на шляпу цветы шлепке çине чечек тирсе ларт; 3. что (рисунок и т. п.) шăтарса ту; наколоть узор шăтарса (е йĕплесе) тĕрле; 4. кого (убить птиц у животных и т. п.) пуcса тăк (е тултар); наколоть свиней сыснасене пусса тăк.

накричать

сов. на кого кăшкăрса (е ятласа) тăк.

накромсать

сов. что, чего, разг. каçса вакла, вакласа пĕтер (е тултар, тăк).

налить

сов. что 1. (наполнить) яр, тултар; налить полное ведро воды витрене шыв тултар; 2. что, чего (влить) яр, антар; налить суп в тарелку турилккене яшка антар; 3. что, чего, на что (пролить) тăк, тăкса яр; налить воды на пол урайне шыв тăкса яр.

напахать

сов. что, чего сухаласа тăк (е тултар).

напороть

сов. 1. что, чего, разг. (распороть) сӳтсе (е çурса) тултар (çĕленĕ япалана); 2. перен. (наговорить вздору) каласа тăк, пакăлтатса тултар.

напортить

сов. разг. что, чего (испортить) пăсса тăк (е тултар, пĕтер), юрăхсăра кăлар; напортить бумаги хута юрăхсăра кăлар; 2. кому-чему (навредить) сиенле, сиен ту, сăтăр кӳр.

насыпать

сов. 1. что, чего (набросать, рассыпать по поверхности) сап, тăк, хыв, сапала, сапса тух (е пар); насыпать песку на дорожку сукмак çине хăйăр сап; насыпать курам овса чăхсене сĕлĕ сапса пар; 2. что, чего (всыпать) тултар, хыв, ярса тултар; насыпать мешок опилками миххе пăчкă кĕрпи ярса тултар; 3. что (возвести) купаласа ларт (е ту); насыпать холм купаласа тĕмеске ту.

натрясти

сов. 1. что, чего. (тряся насыпать) силле, силлесе тăк; натрясти крошек на пол тĕпренчĕксене урайне силле; 2. (получить при встряхивании) силле, силлесе тат; натрясти яблок панулми силле.

нахвалить

сов. кого-что, разг. хытă мухта, мухтаса тăк (е пĕтер).

нашуметь

сов. 1. (произвести шум) шавла, шав кăлар; 2. (накричать) кăшкăрса (е вăрçса) тăк, çуйăх; 3. перен. (вызвать много толков) шавлаттар, нумай калаçтар; случай этот нашумел в городе ку ĕç хулара нумай калаçтарчĕ.

обколоть

сов. что çапса (е каçса) кат, катса тăк (е çаврăн), катса тасат; обколоть лёд со ступенек пусма картлашки çинчи пара катса тăк.

облаять

сов. 1. кого-что (накинуться с лаем) вĕре-вĕре тапăн; 2. кого-что, охот. вĕрсе ĕрле (е хавала); облаять белку пакшана вĕрсе хăвала; 3. кого, прост. (обругать) ятласа так, вăрçса тăк (е пăрах).

обливаться

несов. см. облиться; обливаться потом хура тара ӳк, тар юхтар; обливаться слезами куççуль юхтар (е тăк); сердце обливается кровью см. кровь.

облинять

сов. разг. 1. (утратить первоначальный цвет) тĕссĕрлен, тĕс яр, тĕс çухат; 2. (о животных) йăптăх тăк, çăм тăк; (о птицах) тĕк так.

обронить

сов. 1. что, разг. ӳкерсе хăвар, кăларса ӳкер (е çухат); 2. что (сбросить) тăк, пăрах; обронить листья çулса тăк; 3. что и без доп. хушса хур (е кала); обронить слово сăмах каласа хур (е персе яр).

обругать

сов. 1. кого (обозвать грубым словом) ятласа тăк, вăрçса пăрах, хăтăрса пĕтер; 2. кого-что, разг. (неодобрительно отозваться) хурла, хурласа пăрах.

опорочить

сов. кого-что хурласа пĕтер (е тăк), ята çĕрт (е пăс), усал ят сар.

осыпать

сов. 1. кого-что (посыпать со всех сторон чем-л.) сапса çаврăн, сапса тух (тавра); 2. кого-что (сплошь покрыть) хупла, вит, хупласа (е витсе) ил; 3. кого чем, перен. пар, парса тултар; осыпать подарками парне парса тултар; 4. что (уронить во множестве) тăк, тăкса пĕтер; деревья осыпали свои листья йывăçсем çулçисене тăкнă; 5. что (развалить сыпучее) салат, салатса пăрах, ишсе антар, тĕшĕрсе антар (хăйăр, юр).

отлить

сов. 1. что, чего (вылить) кăшт тăк (е пушат); 2. что (вычерпыванием удалить) ăсса (е уçласа) тăк; 3. что (изготовить литьём) шăратса ту; отлить деталь деталь шăратса ту.

отмести

сов. что 1. шăлса пăрах, шăлса тăк; отмести снег от крыльца юра крыльцаран шăлса тăк; 2. перен. (отвергнуть) сирсе яр, катерт; ан йышăн; отмести доводы противников хирĕçлекенсен сăлтавĕсене сирсе яр.

отругать

сов. кого-что ятласа ил, вăрçса тăк.

отскоблить

сов. что хырса ил (е пăрах, тăк).

отцвести

сов. 1. чечек (е çеçке) тăк, чечеке ларса ирттер; липы отцвели çăкасем чечеке ларса ирттернĕ; 2. перен. (поблекнуть, постареть) сăнран кай (е ӳк), çулран сулăн.

охаять

сов. кого-что, прост. хурла, хăрт, хурласа пăрах (е тăк).

очернить

сов. кого-что, разг. хурласа (е хăртса) тăк, усал ят сар, элеклесе пар.

перебить

сов. 1. кого (убить многих) вĕлерсе пĕтер (е тух, тăк); 2. что (разбить многое) ватса (е çĕмĕрсе) тăк (е пĕтер); что (сломать) çĕмĕр, аркат, тат; хуç; перебить руку алла хуç; перебить провод пралука тат; кого-что (прервать) пӳл, пӳлсе ларт; перебить оратора оратора пӳл; 5. что, разг. (перехватить) пӳлсе (е ăмăртса) ил (çын илес товара); 6. что (вбить в другое место) урăх çĕре çапса ларт; перебить гвоздь пăтана урăх çĕре çап; ◇ перебить дорогу çулне тат; перебить сон ыйха тат.

перерыть

сов. что 1. чаваласа (е алтса, чавса) тăк (е пĕтер, тух), чав, чавала, алт; перерыть всё поле пĕтĕм уя чавса пĕтер; 2. (в поисках чего-л.) ухтарса (е пăлхатса) пĕтер (е тух).

перехвалить

сов. кого-что 1. (слишком расхвалить) ырласа пăрах (е пĕтер, тăк), ытлашши мухтаса пăс; 2. (похвалить всех, многих, всё, многое) ырласа (е мухтаса) пĕтер (е тух).

побить

сов. 1. кого хĕнесе (е хĕртсе, кӳпкесе) ил (е яр); 2. кого (победить) аркатса тăк, аркат, çĕнтер; 3. кого (убить) вĕлерсе тух (е пĕтер), вĕлер; 4. безл. что (уничтожить растения, посевы) тив, ил, ват; побило морозом тăм тивнĕ; побило градом? пăр çапнă; 5. что, разг. (разбить) ват, çĕмĕрсе тăк; ◇ побить рекорд пуринчен те ирттер.

поколотить

сов. Разг. 1. по чему, во что шакка, такка, çап; тунклеттер; 2. кого (побить) хĕне, ват, хĕрт; 3. что (разбить) çĕмĕр, ватса тăк (е пĕтер).

поражение

с. 1. по гл. поразить; нанести поражение çĕнтер, çĕмĕрсе тăк; потерпеть поражение путланса лар; поражение в правах юр. правăсене туртса илни; 2. мед. сиенлени, сиен туни, сусăртни, амантни; 3. (болезненное изменение в тканях) пăсăлни, пăсни, шăркаланни, хуртланни; поражение лёгких ӳпке пăсăлни; поражение хлеба головнёй тырă вутпуççиленни.

поразить

сов. кого-что 1. уст 1. (нанести удар) çап, çапса аркат, вĕлер, амант; 2. (победить) аркат; аркатса тăк, парăнтар, çĕнтер, çĕмĕр; 3. (повредить здоровье) сиенле, амант, пăс; поразить нервы нервсене амант; 4. перен. (удивить) тĕлĕнтер, тĕлĕнтерсе яр.

порвать

сов. что 1. (разорвать) тат, çур, çурса пăрах (е тăк); порвать рубаху кĕпене çурса пăрах; 2. перен. (прекратить связь) хутшăнми пул, çыхăнăва тат (е çухат, пĕтер), сивĕн; порвать связь çыхăну çухат; порвать дипломатические отношения дипломати çыхăнăвне тат.

порубить

сов. 1. что (вырубить) касса пĕтер; 2. кого-что (убить холодным оружием) касса тух, тураса тăк; 3. что, чего и без доп. (некоторое время) касса (е татса тăр, кас (пĕр хушă).

прокосить

сов. что çулса тух (е кай, ил); çулса пăрах (е тăк).

пролить

сов. 1. что (разлить, расплескать) тăк, юхтар; 2. разг. (пройти — о дожде) çуса ирт (е кай) (çумăр); ◇ пролить свет на что-л. ăнлантар, çутатса пар; пролить кровь юн тăк; пролить (свою) кровь за кого-что-л. юн(на) тăк (камшăн-мĕншĕн).

прополоскать

сов. что чӳхесе (е çуса) тăк, чӳхесе, тасат.

просыпать

сов. что тăк, тăкса яр.

пух

м. мамăк, тĕк, мамăк тĕк; козий пух качака мамăкĕ; ◇ разругаться в пух и в прах асар-писер хирĕçсе кай; ни пуха ни пера! ăнăçлă пултăр!; разбить (или разнести) в пух и в прах йăлт аркатса тăк, пĕтĕмпех çапса çĕмĕр; рыльце в пуху çыпçăннă, явăçнă (кам, ăçта).

разбить

сов. 1. что ват, çĕмĕр; разбить стекло кантăка ватса пăрах; 2. что (поранить) амант; 3. кого-что (победить) çĕмĕрсе тăк, çĕнтер; разбить вражеский полк тăшман полкне çĕмĕрсе тăк; 4. что, перен. разг. (разрушить, погубить) çĕмĕр, пĕтер; разбить надежды шанчăка пĕтер; 5. кого (сделать нетрудоспособным — о параличе и т. п.) амант, çап; его разбил паралич ăна шалкăм çапнă; 6. что, разг. (привести в негодность) юрăхсăра кăлар, пĕтер; разбить сапоги атта пĕтер; 7. кого-что, перен. (опровергнуть) çапса аркат, сирсе яр; разбить по пунктам йĕркипе сирсе яр; 8. что, на что (распределить, разделить на части) пайла, валеç, уйăр; разбить поле на участки пусса участоксем çине пайла; 9. что (произвести посадку) хыв, ларт; разбить сад сад ларт; 10. что (раскинуть палатку, лагерь) ларт, ту, майла, кар; разбить палатку палатка кар; 11. что, полигр. сайралат, уйăр; разбить строки йĕркесене сайралат.

разбранить

сов. кого-что, разг. ятла, ятласа тăк, вăрçса тăк.

разворотить

сов. что, разг. 1. (разбросать) сир, салатса тăк, сапаласа тăк; разворотить груду камней чул купине салатса тăк; ветром разворотило солому çил улăма сирнĕ; 2. (разрушить) çĕмĕрсе тăк, тустарса тăк; ишсе антар; разворотить крышу дома çурт тăррине ишсе антар.

разворошить

сов. что салатса тăк (е пăрах); сапаласа пăрах; тавăр; разворошить сено утта тавăрса пăрах.

разгромить

сов. 1. кого-что çĕмĕрсе тăк, çапса аркат (е салат); 2. что (разрушить) çĕмĕрсе тăк, иш, тустар; разгромить помещичью усадьбу улпут кил-çуртне тустар.

раздавить

сов. 1. что (надавив, смять) лапчăт, айне ту, таптаса ват; раздавить ногой ягоду çырлана пусса лапчăт; 2. кого-что (придавив, убить) таптаса (е пусса, лапчăтса) вĕлер; раздавить клопа хăнкăлана пусса вĕлер; 3. кого-что, перен. (разгромить) çĕмĕрсе тăк, аркат.

разметать

сов. что салатса тăк (е пĕтер), ывăтса пĕтер; разметать сено для просушки утта типĕтме салатса тăк.

разнести

сов. 1. что (доставить в разные места) салат, салатса пар, валеç; разнести письма по домам килсерен çыру салат; 2. что (разместить) çырса хур (тĕрлĕ вырăна); 3. что, перен. разг. (распространить) сар; разнестити слух сăмах сар; 4. что, разг. (разбить, разрушить) иш, çĕмĕр, ишĕлтер, çĕмĕрсе тăк, ват; буря разнестила лодку в щепки тăвăл кимме чĕрпĕкĕн-чĕрпĕкĕн çапса аркатнă; 5. что (разогнать, рассеять) салат, вĕçтерсе салат, салатса яр; ветер разнёс тучи çил пĕлĕтсене салатса ячĕ; 6. кого-что, перен. разг. (разругать) ятласа тăк, вăрçса тăк; 7. безл. кого-что, разг. (раздуть) шыç, шыçса кай; щёку разнестило питçăмарти шыçса кайнă.

разнос

м. 1. по гл. разнести; 2. разг. (выговор) ятлани, ятлаçу; учинить разнос ятласа тăк.

разодрать

сов. разг. 1. кого-что (разорвать на части) çур, таткала, çурса тăк, тытса çур; разодрать книгу кĕнекене çурса тăк; 2. что (порвать) çур, çурса шăтар, çурса пăрах; разодрать одежду тумтире çурса пăрах.

разорвать

сов. 1. что çур, вакла, тат, чĕрсе (е татса, çурса) пăрах, çурса яр; разорвать письмо çырăва çурса пăрах; 2. кого-то (взрывом разнести на части) çурăлса кай, çурса пăрах; котёл разорвало хуран çурăлса кайрĕ; 3. кого (растерзать) çурса тăк, туртса çур, тăлпала; волк разорвал овцу кашкăр сурăха çурса тăкнă; 4. что, перен. хутшăнма пăрах, тат, пĕтер, тытма пăрах; разорвать дипломатические отношения дипломати çыхăнăвĕсене тат; ◇ чтоб тебя разорвало! бран. тĕп пул!, аçа çапасшĕ!

разругать

сов. кого-что, разг. ятла, ятласа тăк, вăрçса тăк.

раскидать

сов. кого-что (в разные стороны) салат, салатса пăрах (е тăк), ывăтса пĕтер; арпаштар, тус, сапаласа пĕтер; раскидать навоз тислĕк салатса пăрах; раскидать книги по столу кĕнекесене сĕтел тăрăх сапаласа пĕтер.

распахать

сов. что сухала, сухаласа пăрах (е тăк); распахать целину çерем сухаласа пăрах.

расплескать

сов. что тăк, сирпĕтсе (е тăкса) пĕтер.

расправиться

сов. 1. с кем-чем (учинить расправу) хĕнесе пĕтер, тавăр, аркат, çĕмĕрсе тăк, тĕп ту; 2. с чем, перен. шутл. (съесть всё) çисе яр, пĕтĕмпех çи.

распушить

сов. 1. что кăпăшлат, мамăкла, кăпăшлантар; распушить волосы çӳçе кăпăшлантар; 2. кого-что, разг. (разбранить) ятласа тăк, вăрçса пĕтер, пăскăрт.

рассыпать

сов. 1. что (разбросать) тăк, сапала, тăкса (е салатса) пĕтер, тăкса яр; рассыпать крупу кĕрпе тăкса яр; 2. что (разместить) тултар; рассыпать муку по мешкам çăнăха михĕсене тултар; 3. кого-что, воен. салатса вырнаçтар, сапалантар; рассыпать роту ротăна салатса вырнаçтар.

растерзать

сов. 1. кого (разорвать на части) çурса тăк, çурса пăрах, çурса пĕтер, ват, тăпала, тăпăлтарса пăрах; волки растерзали овцу кашкăрсем сурăха çурса тăкнă; 2. что, разг. (растрепать) тăрмала, тăлпала; растерзать книгу кĕнекене тăрмала; 3. что, перен. (нравственно измучить) асаплантар, асаплантарса пĕтер, ăша çунтар; горе растерзало его сердце ăна хуйхă асаплантарнă.

растоптать

сов. кого-что тапта, таптаса тăк, таптаса ват (е çĕмĕр).

растрясти

сов. 1. что (раскидать) салатса пăрах, сапаласа тăк, сарса хур; растрясти сено для сушки утта типĕтме салатса пăрах; 2. кого, безл. кисрентер, силлентер, силлентерсе (е киерентерсе) пĕтер; меня растрясло в дороге мана çул çинче силлентерсе пĕтерчĕ; 3. кого, прост. (разбудить) вăрат, лăка, силлесе вăрат.

расшвырять

сов. что, разг. 1. (разбросать в разные стороны) ывăтса пĕтер, салатса тăк; 2. (растратить) салатса пĕтер (е яр).

ронять

несов. 1. кого-что ӳкер, ӳкерсе хăвар, кăларса ӳкер; 2. что (терять) тăк; деревья роняют листву йывăçсем çулсă тăкаççĕ; 3. кого-что, перен. (унижать) чапа яр, чапа чакар; ронять своё достоинство хăвăн тивĕçне чакар.

сбрить

сов. что хыр, хырса пăрах (е тăк); сбрить бороду сухал хыр.

свалить

сов. 1. кого-что йăвантарса яр, тӳнтер, ӳпĕнтер, ӳкер; ветер свалил дерево çил йывăса йăвантарса янă; 2. кого-что, разг. (свергнуть) сирпĕтсе (е ишсе) антар; свалить царизм патша тытăмне ишсе антар; 3. кого, разг. (одолеть) пусса антар, ураран ӳкер; его свалил сон ăна ыйхă пусса антарчĕ; 4. кого-что (сбросить) пăрах, тăк; свалить дрова с грузовика грузовик çинчен вутă пушат; 5. что (избавить себя от чего-л.) хăтăл, хăп, пушан, тасал; свалить с себя хлопоты чăрмавсенчен хăтал; 6. что, на кого-то, разг. (переложить на кого-л.) тие, хур, яр (кам çине те пулин); йăвантар; свалить вину на другого айăпа урăххи çине йăвантар; 7. что (сбросить в одно место) пăрахса (е хурса, чыхса, чиксе) тултар.

свезти

сов. кого-что 1. (отвезти) (кайса) леç; турттарса (е туртса) кай; свезти больного в больницу чирлĕ çынна больницăна кайса леç; 2. (везя, спустить вниз) турттарса ан, туртса ан; 3. (увезти) турттарса кай, (турттарса) кайса тăк; свезти мусор со двора килкартинчен çӳп-çап турттарса кайса так.

сдоить

сов. что суса ил (е тăк).

сколоть

сов. что 1. çапса (е шаккас, таккаса) кат, катса тăк; сколоть лёд с тротуара тротуар çинчи пăра катса тăк; 2. (скопировать накалыванием) чиксе йĕрлесе ӳкер (хут е пусма çине); 3. (соединить, прикалывая) тирсе çыпăçтар, чиксе хур.

скомкать

сов. что 1. лӳчĕрке, лӳчĕркесе пĕтер (е тăк), тĕркеле, тĕркелесе пĕтер (е тăк), тĕр; 2. разг. (наспех докончить; испортить спешкой) васкавлăн вĕçле, хыпаланса туса пĕтер; васкаса (е хыпаланса) пăсса пăрах; скомкать речь хыпаланса каласа пĕтер.

скосить

сов. 1. что (срезать косой, косилкой) çул, çулса ил (е пăрах), выр, вырса ил (е пăрах); кас, касса тат; 2. кого-что, перен. (убить, погубить) çулса тăк, вĕлер, илсе кай.

слинять

сов. 1. разг. (полинять) тĕс кай; 2. (о наружном покрове животных и птиц) тĕк тăк (е улăштар), йăптăх (е çăм) тăк; (о змее) кĕпе пăрах, тир хыв (е улăштар).

слить

сов. что 1. яр, тултар (темиçе савăтран пĕр савăта); 2. (соединить посредством литья) шăратса (е ирĕлтерсе) хутăштар, пĕрле шăрат (е ирĕлтер); слить медь с оловом пăхăра тăхланпа ирĕлтерсе хутăштар; 3. (изготовить посредством литья) шăрат, шăратса ту; 4. перен. (объединить) пĕрлештер; слить два учреждения икĕ учреждение пĕрлештер; 5. (вылить, перелить) тăк; юхтар, сăрăхтар, сăрхăнтар; отварив картошку, слить воду улма пиçсен, шывне тăк; 6. (отделить) пуçтарса ил, сăрăхтарса ил; слить сливки с молока сĕтрен хăймине пуçтарса ил.

слом

м. 1. по гл. сломать(ся); 2. (место) хуçăлнă (е ваннă) вырăн; ◇ пустить на слом сӳтсе тăк, ватса (е аркатса) тăк.

смять

сов. 1. что лутăрка, лӳчĕрке, тĕркеле; смять платье кĕпене лутăркаса пĕтер; 2. что (пригнуть, притоптать) тапта, таптаса лапчăт, тĕшĕр, çĕмĕр; смять траву курăка тапта; 3. кого-что (расстроить ряды, сломить сопротивление) çĕнтер, парăнтар, аркатса (е тустарса, çĕмĕрсе) тăк; смять противника тăшмана аркатса тăк; 4. кого-что, перен. (сломить душевные силы) хуç; ◇ смять лён йĕтĕн тылла; смять глину тăм çемçет (çăрса).

снести

сов. 1. кого-что (спустить сверху вниз) антар (çĕклесе); снести мешки в подвал михĕсене путвала антар; 2. кого-что (доставить куда-л.) леç (сĕклесе), леçсе яр (е пар), илсе кай, кайса яр (е леç, пар); снести письма на почту çырусене почтăна леç; 3. кого-что (принести в одно место) илсе кил, çĕклесе (е йăтса) кил; 4. кого-что (унести — о воде, ветре) юхтарса кай, вĕçтерсе (е сӳсе, илсе) кай, илсе (е сӳсе) пăрах; ураган снёс крышу çил-тăвăл çурт çине сӳсе кайнă; 5. что (разрушив, удалить) пăс, ват, çĕмĕр, ишсе антар; снести дом çурта ишсе антар; 6. что (срубив, удалить) касса тăк; снести сад сада касса тăк; 7. что, перен. (стерпеть) чăт, тӳс, чăтса (е тӳссе) ирттер; снести горе хуйхă чăтса ирттер; 8. что (о птицах) ту; снести яйцо çăмарта ту; ◇ не снести головы кому-л. пуçна çухатăн, чĕррĕн юлаймăн.

сокрушать

несов. 1. что (ломать, разрушать) пĕтер, аркат, ват, çĕмĕр, иш, тустар; сокрушать вражеские укрепления тăшман укрепленийĕсене аркатса тăк; 2. что, перен. (уничтожать) пĕтер, аркат, тустар; сокрушать авторитеты авторитетсене тустарса тăк; 3. кого (сильно огорчать) пăшăрхантар, кулянтар, хуйхăрт, хуйха ӳкер.

сострогать

сов. что саваласа якат, саваласа пăрах (е тăк).

сполоснуть

сов. что чӳхе, чӳхесе ил (е тăк), йĕпетсе ил; сполоснуть ведро витрене чӳхесе тăк.

сразу

нареч. 1. (очень быстро, моментально) тӳрех; он сразу узнал вăл тӳрех палласа илчĕ; 2. (в один приём, разом) тӳрех, çийĕнчех; уничтожить сразу тӳрех пĕтерсе тăк; получить сразу две специальности тӳрех икĕ специальность ил.

срыть

сов. что 1. (рытьём удалить, сровнять е землёй) тикĕсле, чавса тăк (е пăрах), салатса тикĕсле; срыть бугор тĕмескене чавса тăк; 2. (снести, уничтожить) салатса тăк, ишсе тăк, ним те ан хăвар).

ссыпать

сов. что тултар, яр, хыв, пушат, тăк; в мешок миххе тултар; ссыпать из мешка михĕрен пушат; ссыпать в амбар кĕлете хыв.

стереть

сов. что 1. (вытереть) шăлса ил (е тасат); стереть пыль с мебели сĕтел-пукан çинчи тусана шăлса ил; 2. (уничтожить написанное) хурат, хуратса тăк, шалса тăк; 3. перен. (уничтожить, изгладить в памяти) ман, манăçа хăвар, пуçран кăларса ывăт; 4. (трением повредить) шăйăрса пăрах, шăйăрттар; стереть ногу урана шайăрса пăрах; 5. (измельчить) вĕтет (сăтăрса); ◇ стереть в порошок нимĕр ту (кама та пулин); стереть с лица земли çĕр питĕнчен шăлса тăк.

стрясти

сов. что силлесе ӳкер (е тăк).

стряхнуть

сов. кого-что 1. (тряхнуть скинуть) силле, силлесе тăк; 2. перен. (освободиться от чего-л.) сирсе пăрах, хăтăл.

сцедить

сов. что сĕр, сăрăхтар, сăрăхтарса ил (е тăк); сцедить пиво сăра сĕр.

сыпать

несов. 1. что (что-л. сыпучее, мелкое) сап, тăк; (зерно) яр, тултар, хыв; сыпать песок хăйăр сап; сыпать зерно в мешок миххе тырă тултар; 2. (идти, падать) тăк, çу; дождь сыплет çумăр тăкать; 3.что, чем, перен. тăк, каласа тултар; сыпать остротами çивĕч сăмахсем каласа тултар.

так

1. нареч. (таким образом) çапла, апла; кирлĕ пек; именно так чăнах та çапла; сделай так же çаплах ту; говори так, как нужно кирлĕ пек кала; 2. нареч. (до такой степени, настолько) çав тери; он так добр вăл çав тери ырă; 3. нареч. (без последствий) ахаль; это так не пройдёт ку ахаль иртмест; 4. нареч. (без причины) ахаль, ахаль кăна; сказал просто так ахаль кăна кăларăм; 5. частица разг. (ничего особенного) нимех те мар; что с тобой? — Так сана мĕн пулчĕ? — Нимех те мар; 6. частица (следовательно, значит) вара, апла; так ты мне не веришь? апла эсĕ мана ĕненместĕн-и?; 7. частица (да, действительно) çапла, чăн; так, вы не ошиблись çапла, эсир йăнăшман; 8. частица усил. -тăк, пулсан; ехать так ехать каяс-тăк, каяс; не тут, так там кунта мар пулсан, унта; 9. частица (например) сăмахран; климат там суровый, так, морозы доходят до 40 градусов климат унта хаяр, сивĕ, сăмахран, 40 градуса çитет; ◇ вот так-так! ав мĕнле иккен! (тĕлĕннĕ чух); давно бы так тахçанах çапла кирлĕччĕ; так или иначе апла-и, капла-и; и так и сяк апла та, капла та; и так далее (и т. д.) тата ыттисем те (т. ыт. те); и так достаточно ахаль те ытлашшипех; так-то так çаплине çапла та; не так ли? çапла мар-и?; так и надо çапла кирлĕ те; так и есть чăн(ах) та; так же.., как и.. пекех; так себе вăтам, пырать; так сказать см. сказать; так что союз çавăнпа.

терзать

несов. кого-что 1. (раздирать) туртса çур, татса вакла, çурса тăк, тăпала; 2. перен. (мучить) асаплантар, кулянтар, асап кăтарт, пăшăрхантар, çунтар; терзает мысль о разлуке уйрăлас шухăш асаплантарать.

тратить

несов. что тăкакла, тăккала, пĕтер, салат, сая яр, çухат; тратить время вăхăта сая яр; тратить деньги укçа пĕтер (е тăк).

трусить

несов. что, разг. силле, силлесе тăк (е яр); трусить муку çăнăх силле.

трясти

несов. 1. кого-что силле, лăка, сулла, суллантар; трясти дерево йывăçа силле; трясти кого-л. за плечо хулпуççинчен лăска; 2. что (встряхивать) силле, силлесе тăк, шаккаса тăк; трясти ковры кавирсене силле; 3. кого-что и без доп. (при езде) чĕтрентер, чĕтрет, кисрентер, лăклантар; телега трясёт урапа лăклантарать; 4. чем (качать, махать) силле, сулла; трясти головой пуçа сулла; 5. кого-что и безл. (приводить в дрожь) чĕтрет, халтăртаттар, силле; меня трясет лихорадка мана сивчир силлет; 6. что (ворошить, напр. сено) тавăр, сиктер.

тук-тук

межд. шак-шак, тăк-тăк.

ухлопать

сов. 1. прост. кого (убить) вĕлер; 2. что (истратить) пĕтер, салат, тăк; ухлопать уйму денег нумай укçа пĕтер.

цыкнуть

сов. и однокр. на кого, разг. чар, кăшкăрса пăрах, хăтăрса тăк.

швырять

несов. 1. кого-что, чем (бросать) ывăт, пер, вăркăнтар; швырять камнями чулпа пер; швырять бумаги в огонь хутсене вутта пер; 2. обычно безл. (сильно качать) силле, лăка, силлентер, çапăнтар (енчен енне); машину швыряло на ухабах машина лакăмсем тăрăх силленсе пынă; ◇ швырять деньги (или деньгами) укçа тăк (шутсăр, перекетсĕр тăкакла); швырять деньги на ветер ним усăсăр укçа тăк, укçа сая яр.

шерсть

ж. 1. çăм; овечья шерсть сурăх çăмĕ; сбрасывать шерсть (при линьке) йăптăх тăк; 2. (пряжа) çăм çип; моток шерсти çăм çип çăмхи; 3. (ткань) çăм пусма, çăм матери; ◇ гладить против шерсти хирĕçле шăл; как от козла — ни шерсти, ни молока качака такин пек — ни сĕчĕ, ни çăмĕ.

щит

м. 1. ист. щит (вăрçă хатĕрĕ); 2. (устройство для предохранения от чего-л.) щит, хӳтлĕх; орудийный щит тупă щичĕ; 3. (для построек, настила и т. п.) щит; соломенный щит улăм щит; 4. зоол. (у животных) хупă, витĕм; 5. (доска, стенд) щит; сигнальный щит сигнал щичĕ; ◇ поднять на щит кого-что-л. мухтаса пĕтер (е тăк), ытлашши мухта; на щите вернуться парăн (тăшмана); со щитом вернуться çĕнтер (тăшмана).

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

ахаль

[ahal]
simpla, ordinara, kutima, vana, simple, senkiala, sen fari ion ajn, senfare, vane, senpage
вăл ахаль çын мар — li ne estas simpla homo
ахаль кăна — nur simple, senkaŭze
ахаль ларар мар! — ni ne sidu vane
ахаль чух — kutime, ordinare
ахалех укçуна ан тăк — ne malŝparu la manon vane
ахаль салтак — ordinara soldato

кас

[kas]
(for) tranĉi ((for)tranĉu)
çăкăр касса пар-ха — bonvolu tranĉi panon
вăрман кас — haki arbaron
касса ил — fortranĉi
касса пăрах — detranĉi
касса тат — distranĉi
касса тăк — tranĉi (je pecoj)
çӳç кас — tondi harojn
çӳç кастар — tondigi harojn

тăк

[tok]
verŝi (verŝu), elspezi (elspezu)
шыв тăк — verŝi akvon
укçа тăк — dispezi, disĵeti monon
тăкак — elspezoj, тăкакла — elspezi
тăкаклан — elspeziĝi
тăкаклă сутă — elspeza vendo

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

abrüsten

(hĕzpăşal) salatsa tăkas
(хĕçпăшал) салатса тăк

zerreißen

zursa tăkas
çурса тăк

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Куççуль юхтар

Куççуль юхтар [тăк] лить [проливать] / пролить слёзы, растекаться в слезах (горько плакать).
Ашшĕне тĕрмене тытса хупни ыраттарать унăн чунне, вăхăчĕ-вăхăчĕпе шăпăртаттарсах куççуль те юхтарать вăл. А. Талвир. Асламăшĕ, ахаль те аран кураканскер, куççуль юхтарса пачах суккăрланса ларчĕ. В. Паймен. Малтан Урине тунсăхласа макăрнă, пайтах куççуль тăкнă. М. Белов.

Тар юхтар

Тар юхтар [кăлар, тăк] в поте лица (работать, трудиться и т. п.).
Çырма тĕпĕнче тарне юхтарсах Пĕве пĕвелет те курăс тăвать. С. Элкер. Хĕру ĕççи — йывăр та хаваслă вăхăт. Колхозкнисем çулталăк хушши тар юхтарса ӳстернĕ çимĕç-пурлăха тĕрес-тĕкел пухса кĕртмелле. А. Ĕçхĕл. Анчах та уншăн — Мирлĕ куншăн Эпир нумай тар тăкмалла. Экзамен ку — мĕнпур мĕльюншăн. Ăна кашни çын тытмалла. Г. Орлов. Тăван уйра эп ачаран Тар тăкнă çăкăрлă ыраншăн. А. Воровьев. Тар тăкса çĕр ĕçлекен Çĕрес çук çĕр айĕнче. А. Афанасьев.

Тĕс çухат

Тĕс (тĕсне) çухат [яр, тăк] линять / полинять, облинять; выцветать / выцвести.
Пĕчĕк пӳлем кĕтессинче тес çухатнă шăналăк карнă та, çавăнта выртать поэт. С. Шавли. Юр хăй тĕсне ĕнтĕ çухатнă, Пăхан та — йăлт ула-чăла. Г. Ефимов. Таня виçĕмкунхи шупкалса тĕсне янă çӳхе платьепех. П. Львов. Кăвак куçсем! Çамрăж чĕрем Хăрать сиреньсем тĕс тăкасран. Н. Янкас.

Укçа тăк

Укçа (укçана) тăк [сап] сорить [сыпать, швырять] деньгами, бросаться деньгами, бросать деньги на ветер.
[Сармантей:] Ăнăçлă пулмарĕ ман роман. Укçа тăкни анчах пулчĕ. И. Максимов-Кошкинский. Юрать халь пĕр лаша та пĕр ĕне çеç усрать Эльгеев, ют хуласене çӳресе укçа тăкасси те çук. П. Осипов. Чăваш купца Морозов Савви мар, Сапмасть вăл укçине меценатла. Çĕр хут, пин хут вăл хыт кукар, Ылханнă метала çыртать вăл шăлпала. С. Шавли.

Юн тăк

Юн тăк [юхтар] лить [проливать] / пролить кровь за кого-что; кого, чью.
[Сергей:] Пурнăçа лайăхрах, тасарах тăвас килет-çке, анне, юн тăкнă вĕт уншăн. Н. Терентьев. — Çавă ĕнтĕ вăл вăрçă-харçă — юн тăкмасăр пулмасть, — терĕ Чалтун Иванĕ, ассăн сывласа. А. Артемьев. Вĕçсе ыткăнтăмăр харăс Çăхансем çине. Хăтăлаймĕç, Час юхтарĕç Хуп-хура юнне. П. Хусанкай.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

кăруççел

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

кăруççель

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

круççел

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

психушка

п.с., калаç. Психиатри больници; психболь-ница (туп.), ухмахсен çурчĕ. Мани, шиз, паранойя, ухмах, тăм пуç! Халех психушкăна! Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 23 с. Хăйне милиционерсем тытса каясса, тĕрмене мар-тăк, каллех «психушкăна» хупса хурасса сиснĕ-ши çак этем. ХС, 1999, 30 /, 2 с.

ĕнентерӳ

ç.п. Чăнлăха ĕнентерекен, çирĕплетекен факт. Ку санăн сисĕм, интуици кăна мар-и. Анчах туйăма çеç папкăна çĕлесе хураймăн, ĕнентерӳсем кирлĕ. Г. Ангер, 1988, 32 с. Енчен те... айăпа кăтартса паракан ĕнентерӳсем пур-тăк, вĕсене суда кайса парăр. ÇХ, 1999, 3 /, 8 с.

Çавăн пекех пăхăр: