Шырав: каяш

то, что падает, льется, сыплется. СТИК. Тăкки-акки = тăккаланчăк. Спг. Чек. Ана вăйне пар, пилĕкме-çурăмма кантар, тăккине-аккине пуçтар. (Тăкки-акки = тăкăнни-акăнни; акăнни = çилпе тăкăнни; тăкăнни = алăран пуçах касăлса тăкăнни). Ib. Тăкки-аккине хамăр кӳтĕмĕр вара (çĕмел тĕпĕсене и пр.). Ib. Тăкки-аккине пуçтарма кирлĕ. Тăкки-акки кĕлтене кĕтĕр. Ананăн тăкки-акки пур (= пуçах тăкăнаканни). Изванк. Авăн çапса пĕтерсен, пур тăкки-аккине эсир пăт чĕресшне çавăрса кӳртĕр, шăши каяш ан тăвăр. (Из моленья)

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), верхушка. Байгул. Чăрăш тăрри — йĕс тăрă. Панклеи. Качака ку путяккине карта тăрне çакать-хăварать. N. Хура вăрман тăррипе, хура пĕлĕт айпе. (Письмо). Цив. † Сăрлă-сăрлă кĕлешче, ут тăррипе сăр кайрĕ. Юрк. † Пĕчĕкçĕ лаша-кăвак лаша, тумхах тăрринчен пускалат. || Верховье. N. Уравăш çырми тăррине. || Головка (прыща, чирья). О сохр. здор. Шатрисен вара тăррисем путса анса шуралаççĕ. || Бутон. Якейк. † Уй варĕнче умуççи, тăрри çорăлать — уй толать. Юрк. † Тăрри çурăлаччен ларакан (т. е. шăма кĕпçи), вăрман хӳтти пулакан. Сорм-Вар. Хусантан тухать хура çул, икĕ айăккипе улмуççи, тăрри çурлать (чечеке ларать) — уй тулать. Ала 101. Пирĕнтен каяш йолашки ларччăр тăрри çорлаччен (о „пантьăк кĕпçи“). Кильд. † Хĕрсен арки тивмесен, чечек тăрри çурăлмĕ. Михайлова. † Мăн олăхри олăх кĕпçи (вар. тарăн-варти путран кĕпçи), лартăр тăрри сарăлса. Хамăрпа калаçнă ачисам порăнччăр-и вăхăт çитиччен. || Разница в стоимости более дорогого предмета. Календ. 1904. 50 тенкине вĕсемшĕн банк туленĕ, 5 тенкнне (тăррине) вĕсем хăйсем тӳленĕ. || Борозда (в загадке). Карм. Ани шурă, тăрри хура. (Кĕнеке, çыру). || Кисточка пояса. КС. Тарри янă пиçиххи, пояс с кисточкой. Яргуньк. † Пирĕн арăм пуласси шуп-шурă шупăрпа, хĕп-хĕрлĕ пыçипа, пыçи тăринче шарçи пур. Абыз. Ик йăлтарка, тăват кăчăрка, ик тăрă. || Острие, кончик. Собр. Çĕççĕн тăрри çурăк пулчĕ, йăттăн пуханĕ (?) çурăк пултăр. N. Уксак çын туя тăрринче çӳренĕ пек. Алик. Хĕр калать, тит: тăхăр качака вăç (вот?) килет, мăйри тăрри ылтăн, чĕрни тăрри кĕмĕл. Альш. † Ăçта каян, чĕкеç, васкаса, çунат тăррисене хытарса. Шишк. † Ăçта каян, чĕкеç, çомăр витĕр, ик çонач тăрине йĕпетсе? || Крыша. N. Асанне пӳрчĕ тăрринче çур çăкăр выртат. (Уйăх). N. Лупас тăррисе виттертĕм. М. Тупт. Тăрă е арман тăрри, верх мельницы. Альш. Ăна çавăрса илет те, урхалăхпа пăвса çыхса, ампар тăрринчен çакса хурат тет. Орау. Пӳрте туса пĕтеретпĕр, тăрă çавăрасси анчах юлч. || Баран. 75. Хапхисем тăррине çырусем çырса хунă. || В переносном смысле. Персирл. Тăрри шăтăкрах, тăррине вус посман (глуповатый). Янтик. Сан пăртак тăрри шăтăк пуль, ытла тем-те-пĕр авран. (Гов. в ироническом тоне про человека, который где-нибудь в гостях говорит пошлости или начинает проявлять свое сумасбродство). Ib. Тăрри шăтнă-çке сан! N. Тăрри шăтăк = ухмах. Слеп. Тăрри шăтăк, питĕрмен (дурак). || Употребл. в качестве послелогов: на, над. С. Тим. Арча тăррине ларăттăм. Якейк. Ылтăн йопа тăрăнче ăмăрт-кайăк ларатĕ. Орау. Темскер шутлать пĕлĕт тăрнче. Что-то считает на небе. ПВЧ 96. Хурăн тăрне хпарасси (трудно влезть), хпарассинчен анасси (но еще труднее слезть). N. Осал çырнă, тесе ан кала: ора тăрăнче çырап ал вĕççĕн. Микушк. Ăмăрт-кайăк унăн тăрринчен (над ним) вĕçсе пынă та, вăл мĕн каланисене илтнĕ. N. Эпĕ пуç тăрне кĕреçе тытнăччĕ, кĕреçе шăтман.

шăши каяш

остатки для мышей. Изванк. Авăн çапса пĕтерсен, пур тăкки-аккине эсир пăт чĕресшне сăвăрса кӳртĕр, шăши каяш ан тăвăр. (Из моленья),

каяш

последки; остатки. Шумш. † Пирĕнтен — каяш — йолашки ларччăр вăрри толаччен. N. Пĕр пăккинчен пыл юхат, пĕр пăккинчен сим юхат, пĕр пăккăнчен (siс!) каяш юхат. Вăл та пулин юрĕ. (Такмак. В другом месте там же: «пĕринчен сим юхат, пĕринчен каяш сăра юхат»). Сред. Юм. Çăра ăсла йôхса пĕтсен, кайран йôхакан ăслана каяш теççĕ. ||Шарбаш. Каяш — испражнение. || Хвост хлебного вороха. Тюрл. Тырă сурсассан, каяш. Альш. Тырă каяшĕ, авăн çапнă çĕрте, тырă сăвăрнă хыççан йĕтем çине юлат. || Последствие, конец. N. Хуйхăна сирсе яр, каяшĕнче темĕн пуласса асăнта тытса тăр. || Минувшее, прошедшее. Ст. Шаймурз. † Малашне-каяшне астусан, шăпăртатса юхат куççулĕ.

каяшлăх

то же, что каяш сăра. Б. Олг.

каяш сăра

остатки пива. ПТТ. Ырă сăра паракана ырласа юрлаççĕ, каяш сăра паракана хаяр сунса юрлаççĕ. Çичĕ-Пӳрт. Каяш сăра — сĕвĕрĕлнĕ сăра, шăркаланнă сăра.

каяш

см. производн. от кай.

ăш

(ŏш, ы̆ш), нутро, желудок. Якейк. Эп паян ăша яман, эсĕр ик хут çирăр. Я сегодня ничего не ел, а вы уже два раза поели. N. Ăш ыратакан. Побаливает живот. Скотолеч. 26. Ăшран ыратнă чухне епле имлесси çинчен. О том, как лечить во время боли внутри. N. Ăш ыратсан ĕçмеллĕх юлтăр. Пусть останется для приема во время боли живота. Цив. Ăш ыратать = хырăм ыратать. Живот болит. Календ. 1907. Ăш çине вĕри шыв çинче йĕпетнĕ тутăр хурса тăмалла. На живот нужно положить намоченный в горячей воде платок (при поносе). Пазух. Çӳл ту çинчи шур мулкачă курăк çисе вылать-çке; пирĕн пек çамрăк ачасем те ăшне тытса йĕрет-çке. Находящийся на высокой горе белый заяц ест траву и играет; такая, как мы, молодежь плачет, схватившись рукой за живот. Шорк. Ĕнер ĕççе ăш ыратаканах полнă (до того, что даже заболела грудь). || Внутренности (человека, животного). Сред. Юм. Пит шăнсан, ăша сиввĕ витрĕ, теççĕ. Сильно замерзнув, говорят: холод заморозил внутренности. Собр. 335°. Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар, теççĕ. Внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы. (Послов.) Шурăм-п. № 26. Питĕ сивĕ çил вĕрет, пĕтĕм ăша шăнтать. Дует очень сильный ветер, студит всю внутренность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх икĕ ача çуратат, пĕрне ăшне тытса юлат. Жена Ивана родит двух детей, у которых одна щека ― солнце, другая — месяц; одного оставляет (задерживает) в животе. Чăв. й. пур. 32. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухас пек калаçнă. Своей речью он как бы проникал в самое сердце. Хыпар № 1, 1906. Мĕншĕн тесен ĕлĕкхи манахсем ăш хăпарса тухиччен ĕçлесе пурăнакансем... Так как прежние монахи, работавшие до упаду... || Экскременты. Хурамал. Чирлĕ лашанăн ăшĕ тухмасть. У больной лошади не выходит кал. || Начинка. Изамб. Т. Пелĕш ăшĕ, начинка пирожка. || Мякоть (арбуза, дыни, тыквы). Хыпар № 3. 1906. Ман умра, сĕтел çинче, пĕр арпус выртать, пысăк, илемлĕ: ăшĕ те хăйĕн хĕп-хĕрлĕ пулĕ. Передо мной, на столе, лежит арбуз, большой и красивый; вероятно, и мякоть у него красная-раскрасная. || Внутренность. Изамб. Т. Пăртак тăрсан, сасартăк чиркӳ ăшĕ тата ытларах çуталса кайрĕ. Немного погодя, вдруг внутренность церкви осветилась еще ярче. N. Ăш (шал енĕ), внутренность. || Подкладка. Ч.П. Канихвер камсулăн ăшĕ хура. У камзола из «канихвер'а» подкладка черная. Альш. Çĕлĕк ăшĕ; ăшă ăшлă çĕлĕк; карттус ăшĕ. Подкладка шапки; шапка с теплой подкладкой; подкладка фуражки. Ядр. Вăрман ăшпе(=ăшĕпе) вăтăр çухрăм каймалла. Нужно идти (ехать) тридцать верст лесом (внутренностью леса). Пизип. Вот вăлсем вăрман ăшĕпе пыраççĕ. Вот они идут (едут) лесом. || Употребляется в значении послелога. Регули 1109. Сăнăх-шне ӳкерчĕ. Уронил в муку. Торп-к. Çак мăкăра ăста ярас? тесе, итет, тет. Çын калать, тет: лашасам ăшне яр, тесе каларĕ, тет. Куда пустить этого быка? Человек отвечает: «Пусти в табун лошадей (к лошадям)». Ст. Шаймурз. Карап ăшĕнчен тухса, выйдя из корабля. Ал. цв. 2. Вăл чул кĕлет чул ту ăшĕнче. Этот каменный амбар — в каменной скале. В Якейк. гов.: катка-шне шу толтарнă, сĕт ĕшне тăвар янă (а не çине). Там же: корка-шне, чĕрес-ĕшне, хот-ăшне. Регули 1110. Вутă-шне хор. Çав вута хор. Клади в сено. Клади то сено. IЬ. 1112. Утсам вите шăнче (витере тăраççĕ). Лошади в конюшне (стоят в конюшне). IЬ. 1113. Хоран-шăнче (хоранра) вĕрет. В котле кипит. IЬ. 1114. Çак тоттăр-шне чăрка. Заверни в этот платок. IЬ. 1028. Виç контан вăрмана кайса. Виç кон иртсен, тăват кон-шăнче вăрмана кайса. Через три дня в лес отправился. По прошествии трех дней, на четвертый, отправился в лес. Ау. 219. † Пур, пур тăван ăшăнче, савнă тăван çавăччĕ. Среди всех родных он был самым милым моему сердцу. Богдашк. † Пурçăн чаршав ăшĕнче, мамăк минтер пулинччĕ. За шелковым занавесом была бы пуховая подушка. Альш. Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Летних месяцев семь; в течение семи месяцев будет семьдесят разных дней. || Ум, мысль, память; сердце. О заступл. Вăл сăмаха санăн виличченех хăвăн ăшăнта тытса çӳрес пулать, пĕр çынна та калас пулмасть. Это слово тебе нужно всю жизнь хранить в сердце (втайне), никому не надо говорить. Шурăм-п. № 3. Ятласа пăрахмасан, юрĕ те-ха, тесе, шухăшлать хăй ăшĕнче. Хорошо, если не обругает, думает (он) про себя. Ч.С. Эпĕ вăл каланă сăмахсене ăшра тытса çӳре пуçларăм. Все, что он говорил, я стал держать в уме. Ягудары. Вăл ман ăшăмра та çок. У меня и на уме-то этого не было. Панклеи. Йăвана кӳме ăша кĕре пуçларĕ. Иван стал вспоминать о повозке. Кĕвĕсем 81. Кĕмĕл çĕрĕ, ылттăн куç, пур-и ара аллăнта? Иксĕмĕр калаçнă сăмахсем пур-и ара ăшăнта? Есть ли у тебя на руке серебряный перстень с золотым щитком? Сохранилось ли у тебя на сердце все, что мы говорили с тобой? Арман-к. Чеб. у. Эп сана окçа памаллаччĕ. — Манса кайнă, вăл ман ăшăмра та çок. Я должен был тебе деньги. — Я совсем забыл об этом, и в памяти у меня нет (совсем запамятовал). || Придача. Абаш. Кона ăшне яр. Это дай на придачу. Йӳç. такăнт. 70. Ĕçкине ăшнех калаçнă ăна! Выпивка была сговорена сверх всего. Орау. Сана аллă хăяр анчах памалла та, аллă пĕр пулч; юрĕ, пĕри ăшне кайтăр (пусть пойдет не в счет). || Цив. Кукша ăшăнчен вилес пек кулса тăрат, тет, у. Плешивый едва удерживается, чтобы не расхохотаться во все горло. || Орау. Ăшне каяш сасси! Кунĕпе улать! Чтобы ему лишиться голоса!― целый день воет.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

жмыхи

сущ.множ.; един. жмых муж.
жмых (çу çапсан юлнă каяш); жмыхи — ценный корм для скота жмых — паха выльăх апачĕ

канализация

сущ.жен.
канализаци (каяш шывсене юхтарса яма çĕр айне хывнă пăрăхсем)

остаток

сущ.муж.
1. (син. излишек, избыток) ытлашши, юлашки, мĕн юлни; остаток денег юлнă пек укçа
2. (син. отходы) юлашки, каяш; остатки пищи апат юлашки, çийĕнчĕк

помои

сущ.множ.
çăвăнчăк, каяш шыв, мăшкăлтăк шыв; вылить помои каяш шыва тухса тăк

шлак

сущ.муж.
1. çунăк (шăратнă, çуннă хыççăн юлнă каяш); каменноугольный шлак çĕр кăмрăк çунăкĕ
2. каяш (организма пухăнакан сиенлĕ япаласем); выводить шлаки из организма ӳт-пӳрен каяшсене кăлар

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

охвостье

1. каяш, хӳрери тӗшӗсӗр тырӑ, кипек; 2. хӳрешке (ҫӗмӗрсе тӑкнӑ тӑшмансен).

последки

юлашки, каяш (сӑра).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

выжимки

мн. каяш.

жом

м. 1. (пресс) жом, пусаркăч; маслобойный жом çу пусаркăчĕ; 2. (отходы) каяш (пусарсан юлни).

испражнение

с. 1. по гл. испражняться; 2. мн. испражнения каяш, пăх-шăк.

канализация

ж. канализаци (каяш шывсене юхтарса ямалли система).

остаток

м. юлашки, сĕлтĕрке; остаток пути çулăн юлашки; жалкие остатки леса вăрман сĕлтĕрки; остаток времени юлашки вăхăт; 2. обычно мн. остатки (отходы) каяш; нефтяные остатки нефть каяшĕ; 3. мат. тăрри (при делении); ◇ без остатка пĕтĕмпех, пуçĕпех, йăлтах.

отбросы

мн. (ед. отброс м.) пăрахăç, каяш, ăпăр-тапăр, çӳп-çап; яма для отбросов çӳп-çап шăтăкĕ.

отходы

мн. (ед. отход м.) каяш, юлашки; отходы нефтяной промышленности нефть промышленноçĕн каяшĕсем.

охвостье

с. собир. с.-х. 1. каяш, кипек; 2. перен. хӳрешке; буржуазное охвостье буржуази хӳрешкисем.

поганый

прил. 1. (несъедобный) çиме юрăхсăр, усал; поганый гриб çиме юрăхсăр кăмпа; 2. разг. (мерзкий) йĕрĕнчĕк, ирсĕр; 3. разг. (нечистый) таса мар; поганое ведро таса мар витре, каяш витри.

помёт

м. 1. каяш, тислĕк, пăх; куриный помёт чăх пăхĕ; 2. с.-х., охот. пусалăх; пуслăх; щенки одного помёта пĕр пусалăх йытă çури.

последыш

м. 1. прост. асси, юлашки ача; 2. перен. разг. хӳрешке, каяш.

экскременты

мн. каяш, пăх-шăк.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

кай

«идти», «уходить», «ехать», «уезжать», «отправляться», МК кай «вернуться»; кирг. кай уст., алт. В, телеут. кай «обратиться назад»; Рабг., уйг., узб., кирг., к. калп., казах., ног., алт. В, башк., тат. кайт «возвращаться»; ср. мар. кай (каяш) «идти», «уходить»; М. Rӓsӓnen, опираясь на наличие аналогичного глагола и в фин. (суоми) яз. (кӓудӓ «идти», «ходить»), предполагает заимствование этого слова чувашами от марийцев (TLT, 244).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

каяш вăрлăх

начар вăрлăх. Пирĕн чăваш пек вĕсем начар (каяш) вăрлăх акмаççĕ, чипер, тутă, çĕнĕ тырă акма тăрăшаççĕ [Степанов 1906:4].

Çавăн пекех пăхăр:

каярах ту каярахпа каяраххăн каяться « каяш » каяш вăрлăх каяш сăра каяшлăх каяюк каяянчи