Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çуй

çой (с’уj, с’оj), шум, гам; плач. Ск. и пред. чув. Çимĕк çуйĕ урамран çĕклентерет чĕрине. Ib. 26. Хĕвел тухса хăпарсан, туй халăхĕ çуй турĕ. Икково. Ашшĕ-амăшсем ойра ĕçлеççĕ, ачисем килте çой тăваççĕ. Сĕт-к. Çуй çавăрса порнаççĕ (час-час ятлаçаç, вăрçаç). Ерк. 131. Ушкăн-ушкăн яш-кĕрĕм, туйра пĕлет çуй тума; сăмаххисем тем тĕрлĕ куракана асăнма. В. Олг. † Ах той ачи, çой ачи! (бешеный). Ib. Пере той, хоçине çой („противно“). || Тumultus maximus, ужасный переполох. Н. Корм. БАБ. Преданне об изчезновении киреметей. Чувашин пахал землю, к нему подъехало пятеро татарских господ (пилĕк тутар улпучĕ), и поздоровались. На вопрос, куда они едут, татары отвечали, что они сирĕн хирти пилĕк киреметĕрĕн пуçлăхĕсем“ и убегают от притеснений и разорений (çуртăмăрсене, хăвасене касса, çунтарса ячĕçĕ, урлах сухаласа çӳреççĕ). Причина их несчастья следующая, у них был главный начальник (пуçлăх), который, водворившись у чуваш, распределил их по местам, а сам лег спать, сказав: я ложусь спать; „эсир мана, çуй киле пуçласан, тăратăр“. Те не поняли, что такое „çуй“. Прошло несколько лет. Однажды они пошли к своему начальнику и решили разбудить его и спросить, что такое çуй. Они сделали так и сказали: çуй килет, час тăр, папай! Старик вдруг проснулся, посмотрел на запад и сказал: погубили вы меня и себя; если бы вы не будили, то я спал бы до самого çуй’а и давал бы вам силу (çуй килечченех çывăраттăм; çуй тесе вăл тĕнче пĕтнине пĕлтернĕ, тет, иккен), а теперь вас отовсюду будут гнать и разрушать ваши жилища. Тут он умер. После этого положение киреметей стало невыносимым. Сила их пропала, жилища разрушили. Им пришлось убежать. Рассказав это, они сели в повозку и укатили. См. çуйлаш. Хурамал. Çынсем нумайăн çапăçнă чухне çуй пек шавлаççĕ, теççĕ. Ĕлĕк çуй тухсан, ялсене пыра-пыра çунтарса янă, выльăхĕсене пусса çисе пĕтернĕ, этеммисене вĕлернĕ, çыннисем хăшĕ-хăшĕ вăрмансене, çырмасене тара-тара пытанса выртнă, теççĕ.

тĕтĕрлен

дьшиться, куриться. Тюрл. Пăх-ха, мĕскер çавăнта тĕтĕрленет (курится, что-нибудь попало в очаг). Шорк. Ойра тислĕк копине вот тĕртсе янă та, темĕнчен тĕтĕрленсе (е мăкăрланса) выртрĕ.

шуп-шур

шоп-шор, шуп-шурă, шоп-шорă, белый-пребелый. См. шап-шурă. Чураль-к. Улмуççи лартрăк, сат турам, улми пулчă шуп-шурă. Якейк. Шоп-шор çорăлать çĕр çырли, вĕремсĕр ма татмалла тунă-ши? Ib. Хăраса шоп-шорă шоралса кар. Ib. Шоп-шор кĕпе тăхăнтăм. Ib. Йăван арăм пасара анч, ан пăх, шоп-шор тенкĕ çакнă. Козм. Ойра вăл вăхăтра шоп-шорă халăх ĕçлеççĕ. Якейк. Кошлавăш шоп-шорах ут çолать, пирн ялсем никам та тохман.

пеккет

(_пэ_ккэт', Хорачка; _пе_ке_т), пикет, сторожевой пост. Хорачка. Пеккет тăрас = ял хорлас (= хураллас). Питушк. Пеккет — ĕлĕк матруссам (стражники) тăнă çĕр. К.-Токшик. † Вăрăм, вăрăм, вăрăм ой, вăрăм ойра пеккет пор, пеккет мари Марина. Тюрл. Пеккет, казачья караулка (на большой дороге, кордон). || Пожарная караулка, где стоят пожарные машины. Пшкрт.

акатуйĕ

ака-туй (ага т̚у), dies festi, qui tempore verno ante arationem celebrantur, праздник, устраиваемый перед весенней пашней. V. Магн. 18 sqq. Ib. Эй пĕсмĕлле! Пĕр торă, ан парах! Ырă çĕр йыш(ĕ), çырлах! Хоçа пичке поçларĕ сире поççапмашкăн. Ан пăрахăр! Епле полин те осрăр! Оя тохсан ойра перекет парăр, киле кĕрсен килте перекет парăр! Çак хоçана, килне-çортне, выльăхне, ачисене ан пăрахăр! Ака-туйран ака-туя осрăр! Чӳк, çырлах! Сана йӳççи, пире шерепет. Н. I. „ырă çĕр йыш(ĕ)“ non familiam almae lerrae significat, sicut Magnitskio visum est, sed potius sanctum terrae dominum, quod numen agris segetibusque praeesse existimatur. Здесь „ырă çĕр йыш(ĕ) означает не „семейство доброй земли“, как переводит Магн., а святого хозяина земли, божество, от которого зависит рост полевых хлебов. Шевле. Ака-туй тотар еннерех порнакан чăвашсен праçникĕ полнă; она. Монкон иртсен тунă. Праздник весенней пашни праздновался у чуваш, живущих ближе к татарам; его праздновали после Пасхи. || Ludi publici, qui in Чepen. fiebant tempore verno (festi, quod Pascha appellator, nulla ratione habita; v. infra), in quibus propositus praemiis cursu, luctatione, equisque certabatur, весенний праздник, который в Череп. праздновался независимо от времени Пасхи. Была борьба, конские скачки, беганье взапуски; победителям давали подарки. Альш., Раков. † Икĕ турă лашана ака-туйне ямаççĕ. Альш. † Икĕ турă лашана ака-туя ямаççĕ. Двух гнедых лошадей пускают на праздник весенней пашни. Нюш-к Ака-туй тăвнă чух ялти хĕрсене ака турттарса ял йĕри-тавра пĕр хут çавăрăннă акапа акаласа. Аки-пуçне арçын тытса пынă, тет. Хĕрсем ака туйне пурте çивĕчĕсене салатса, пиçиккисене салтса туртнă, тет. Кутавăйсем хĕрсене ака туйне хăва-хăва тухнă, тет. Во время праздника „ака-туй“ заставляли деревенских девушек проводить плугом борозду вокруг деревни. Плугом правил мужчина, девушки везли плуг, распоясавшись и распустив косы. Десятские и сотские ходили по домам и выгоняли девушек на „ака-туй“. V. хĕр-аки. Eodem nomine Tatarorum feriae designantur equorum curriculis notabiles, quae eorum lingua „сабан туйы“ vеl „сабан“ appellantur; haec appellatio idem significat, atque „ака-туй“. Так же называют чуваши татар. праздник сабан. V. Магн. 21. Изамб. Т. Исеккел ака-туйне-карăм. Я ходил в Исаково, на (татарский) сабан. || Eadem voce etiam alia eiusdem generis certamina significantur, quae quolibet alio tempore, nullo apparatu, inter pueros maxime, animi voluptatisque causa fiunt. Hinc: ака-туй яр.

вĕçкĕн

хвальбишка, хвастун; вертушка. М. В. Шевле. Вĕçкĕн (или: вĕçкĕнчĕк)! Тем вĕçкĕнесси пур! Альш. † Эпир, вăйя тухсассăн, вĕçкĕн хĕрсем хутшăнмаç. Ст. Чек. Кă (sic!) чухлех вĕçкĕн юрăсем (столь малосодержательные; хвастливые песни). Ч.П. Каша ачи вĕçкĕн мар, вăй выляма пит аван. Изамб. Т. Усем пурте пуян, пурте вĕçкĕн (хвальбишки). Якейк. Вĕçкĕн, вертушка, человек не серьезный и малонадежный. Собр. Амĕшĕ тӳр, ашшĕ кукăр, ывăлă вĕçкĕн. (Хăмла). Сала 99. † Нумай, нумай, çĕре эп çӳрерĕм, сирĕн пек вĕçкĕнсем курмарăм. СПВВ. МА. Эсĕ пит вĕçкĕн, теççĕ мухтанакан çынна. Алешк. † Хăнтан вĕçкĕн хĕре тус ан ту; вылянă-выляман ят ярат. N. Вĕçкĕн пек вĕççе çӳрет. || Франтовской. Кан. 1927, № 212. Çанталăк (мир) çулахи вĕçкĕн тумтирне пăрахрĕ. || Хвастовство. Альш. † Киштексенĕн вĕçкĕнĕ ― пуç маччана тивет-çке. Сред. Юм. Вĕçкĕнĕпе хытланса çӳремес-и вара, ôлă? Хăйĕн килте çиме çăкăр çитмес, çапах томтир çине пирн пикки пăхмалла та мар. || Назв. растения, метлика. Шибач. † Ойра вĕçкĕн сап-сарă, вĕçкĕн варри хоп-хора. N. Ыраш начар: вĕçкĕн тапса тухнă (взошла). || Мякина. Б. Олг. Сурсан, ыраш арпи вĕçкĕн полат. Хорачка. Кы̆жы̆л сурзан, арба _вэ̆з'э_т, она _вэ̆c'кэ̆_{н т}^¬э̆_ччэ̆. || Какая-то нашивка на масмак (не называется ли она же вĕлтĕр-вĕçен?). Чертаг.

вĕшле йытă

борзая собака. Б. Олг. Вĕшле йытăпа оþа (= ойра) шыраччĕ молкачă. Топат йĕрне; йĕрне топсан, йĕрĕпе çӳрет. Вăл çапла йăпăштăн выртат кĕтес çомăнче. Она вăл сисет ― их, сиксе тăрса, тарат! Но йытă хоат она хыççăн; çăмăл, лайăх йытă тытат. КС. Вĕшле йытăсампа кайăка каяççĕ.

вирĕмей

то же, что вирĕм. Б. Олг. Çатăрмапа çотăр, çотăр, çотăр! туса çӳренĕ (шăмат-кон каç): вирĕмей, вирĕмей, чир-чăр тартăр! тесе. Юалу, хăймалу (яшкалăх çăнăхран) парса. Мăн-кон ир томтирĕсене çӳлелле ута-ута каланă: чир-чăр тартăр! (таса ора, т. е. ойра).

и

(и), вопрос. частица. Иногда энклит.: ли. Ставится после всех частей речи. См. а, е. Рег. 491. Вăл туса-и, пичĕш туса-и кона? Рег. 492. Вăя сана хăва (=сам) пачи кона? Он тебе это сам дал? Рег. 493. Эс пырса-и, вăл пырса-и? Рег. 494. Вăл тури (= турĕ-и) кона (ку портаврине)? Рег. 495. Вăл туса-и? Рег. 487. Шув-и ку? Онни (онăн-и) ку? Сумар-и вăл? Пусăк-и? Букв. 1886. Ĕлĕк хама вăрланă чухнехи аса килмерĕ-и-ха? тесе калать, тет, карчăк. Рег. 1430. Эп кайса пăхам, килте-и, кияте мар-и вăл. Рег. 1432. Кайăпăри, йолăпăри, пĕлместĕп эп халĕ. Рег. 1437. Кили, килми? — Эп онтан итрĕм, килет-и, килмест-и, тесе. Сред. Юм. Эп пĕлмесп-и? Я не знаю ли? Ст. Чек. Эс-и ку? 1. Неужели это ты? 2. Это ты? IЬ. Эсĕ-ччи унта? Разве там был ты. Беседа чув. 13. Те кам та пулсан çилентернĕ сана, е арăмупа вăрçнă-и эсĕ? Орау. Пулăшăн-и? (Юрк. Пулăшăн-а?). Поможешь-ли? Чебокс. Атте, вăрмана кăмпа пуçтарма каям-и? — Кай, ачам (позволение). Ч. С. Эпир, ана çине çитсе, вуншар кĕпте выртăмăр-и, выраймарăмăр-и — хĕвел анăçĕ енчен хуп-хура çумăр, хăрушă аслати авăтса, киле пуçларĕ. N. Улпучĕ тухрĕ, тетте: мĕн пăхатăн чăваш? тесе каларĕ, тет. Лешĕ: пăрçа пит аван санăн, Ваше Высокородие; çавна пăхмастăп-и-ха эпĕ? (вот я на него и смотрю) тесе каларĕ, тет. || Или — или; ли — ли; то-то. Юрк. Вир кĕрпинчен-и, хура-тул кĕрпинчен-и, пăри кĕрпинчен-и, чăваш арамĕсем пăтă пĕçерсен, çисе тăранма хал çук. Елш. Пирĕн ялтан Куславккана çич çухрăм-и, тăххăр-и хисеплеççĕ. Рег. 1431. Паян-и, ыран-и полĕ (хатĕр). Орау. Николай Иванович! Эпĕ килтĕм те, сире вăратса кĕрес мар, терĕм; халь N. патне-и, ай мăнастире-и каяп-ха. Петĕр. Рег. 1435. Паян поли (= полĕ-и) хатьăр, ыран поли хатьăр. Рег. 1434. Сотăп-и, хам пусăп-и (сотăпри, хамăр пусăпри). Рег. 1436. Вăл хорт картинче поли, ойра поли. С. Йор полĕ-и, çомăр полĕ-и, полатех паян. С. Ларать-и, тăрать-и, выртать-и, пĕре те тӳр (спокойно) тăма пĕлмеç. Ку ачан пĕре те тирпейĕ (порядка) çок: макрать-и, колать-и; вăрçать-и. Орау. Хуннĕмсем янă пуль-и (= либо), пĕр-кун пĕр уччиттĕл килсе карĕ, укçа ярас терĕ, — çав янă пуль-и. Сборн. Пăвăрлă лаши сĕлĕ çимест. Çийĕчи та, çимĕчи, пури тĕпĕ яка пулĕ. Исх. ХХI, 31. Ывăлне сĕксе вĕлерет-и, хĕрне сĕксе вĕлерет-и (сына ли забодает, дочь ли забодает), ăна çав закон тăрăхах тумалла. || В особом значении. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 146 след. Т. VII. Тархасшăн патакма пăрахса хăварсам-и. Собр. 253. Ачам, сана мĕн парам-ши? Виçĕ ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и. Тимерс. † Атьăр, каятпăр-и, каятпăр-и, кĕмĕлтен те кĕпер саратпăр-и? † Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне. Шелепи с. I, 15. Ыр вут ама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! Ырă турă Пӳлĕхçĕ, пĕр ху анчах çăлсам-и! || Иногда — без вопросительной интонации. Çур-çĕре çитейĕпĕр-и. Не знаю, доедем-ли к полуночи. Якейк. Эп вăйлă полам-и, сана ним вырăнне те хорас çок! Ах, если-бы я был сильным, я бы тебя ни во что не ставил! || Кажется; как будто. Орау. Эс çапла каламарăн-и? Кажется, ты сказал так? || Выражает неуверенность, незнание. Орау. Шр мă-ăнтăр учительница пурччĕ те, каять-и-ха, каймаст-и, мур (не знаю, уйдет-ли с места, или нет). N. Тепĕр писмине карточкапа пĕрле ярса поли. Не знаю, удастся-ли послать следующее письмо с карточкой. || Поди как. Сред. Юм. Эрне çукаланать-и. Поди как, чай, теперь лакомится. Эрне тĕпĕртетеççи иккĕш. Ерехетленсе ларать-и. Поди, чай, как довольствуется (наслаждается). || Авось. Орау. Кай-ха, пами (т.-е. авось даст). IЬ. Кăçал юр хулăм ӳкрĕ, çула хирте турă пами (авось не даст-ли бог урожая). || Орау. Сысса хурам! На... ть мне! IЬ. Сысса хурам-и! Вот еще!... на...! Оба выраженил означают нежелание сделать что-либо. || IЬ. Çĕр çăггăр-и! — Мур çитăр-и! — Сысса хăварам-и! Все эти выражевия означают: «а чорт мне с ним!», «ну его к чорту!» и пр.

уй

(уj), ой (оj), поле. Чув. Сбор. 1. 54°. Уй аксан, уй перекетне пар. Якейк. Уй-уй орлă уй корнать. С Янгильдино, Козм. у. Уйра шур сурпан выртать. (Йĕлтĕр йĕрри). N. Ойра пĕр çын сорпан сарĕ. (Йĕлтĕр йĕрри). Рег. 624. Çынсам ойра (ойри çыпсам) портс йĕпенчĕç. IЬ. 1103. Ойпа (ойсампа) çӳрерĕм. СПВВ. Т. А. Оя каяс, уя каяс. Серг. Рад. Йывăçсене касса, уй тунă. П. Шигали. Кăвак ут утлантăм, эпĕ хир каçрăм, хир каçаймасăрах уй каçрăм. Чураль-к. Ыраш уйĕн килтĕмĕр, шыра-шыра килтĕмĕр. См. Упа юрри. Якейк. Уй-уй орлă акисам, салам ярса та, салам çитмеçт. Ямбулатово. Ойра ойран çупçи ларать. (Тырă хăмăль). N. † Уй пуçĕнчи улмаççи. Орбаш. Çак ача пăшал ящй те, уяла тухса каярĕ. Чертаг. Уялла — у жителой степи, не у лесных жителей. Альш. И уй тулли, уй тулли, кăвак чечек хир тулли. Сред. Юм. Уй, куçлă, вăрман холхаллă. В. Н. Орл. Уй куçлă, вăрман хулхаллă. || Поляна в лесу. СТИК, Сред. Юм. || Прозвище. Сказки и пред. чув. 53. Ав, Уй Петĕр ывăлĕ.

ора

(ора) в поле (то же, что ойра). Б. Олг.

Çавăн пекех пăхăр: