Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сайка

(-га-), кролик (от русск. зайка). Баран. 127. Тилĕ тĕрлĕ кайăк тытать: мулкачăсем, сайкасем тытать. А. Турх. Сайка вăрманта пурăнать, кил те усракалаççĕ. Аван пурăнать, выльăх пекех иленет. См. сайкка.

савит

(-_ви_т), согласие, совет, совещание (от русск. совет). N. Сирĕн пире хĕре пама канаш çук-и? тет; кусем калаççĕ: парас, теççĕ. Çапла савит тусан, хай кусен хĕрĕ те пырса ларать кусем патне.

савитĕм

(са_ви_дэ̆_м), полюбовно, по доброму соглашению (от русск. советом). Сиктер.

савук

совок (русск.). А. Турх. СПВВ. ФИ. Савук = çăнăх ăсаканни. СПВВ. Х. Савук — совок, которым берут муку. СПВВ. Т. Савук тесе пирĕн тырă ăсакан ăскăçа калаççĕ. Янтик. Тырă тултарасчĕ, ăçта-ши савук? См. савăк.

савуçĕнĕ

назв. особого плоскодонного судна, завозня (русск.). Чертаг.

сак

положение козна спинкой, хребтом вверх (русск.). СТИК. Сак ярас, катать козон.

саккас

заказ (русск.). СТИК. Кан. Пĕр-ик япала çеç, Мускава саккас панăскерсем, килеймен. || На заказ; заказной, сделанный на заказ. Сред. Юм. Атă саккас тутартăм. Сшил сапоги на заказ. Чураль-к. † Саккас тунă сăран атти, тутариччен — тутарас, тутарсассăн — кирлĕ мар. || Заказ, заповедная роща. Ск. и пред. 44. Ĕнер саккасран çавă пушăтпа çĕрле килнине куртăм эпĕ, тет. ЧП. Саккас хĕрринче сарă çеçке. || Назв. поля (прежде был лес). Цив.

саккун

саккон, закон (русск.). Якейк. † Эп каймăттăмч ирĕкпе, патша илет сакконпа. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 27. Ун пек çынна куланай пухмашкăн хума саккун та çук, тенĕ. || Прозвище мужч. Сред. Юм. Саккон. Череп. Саккун, прозвище человека, который строго соблюдает все заветы старины.

саккускă

закуска, гостинец (русск.). СТИК. Синьял. † Пурçăн тутăр путаркă (подарок), шур пĕреник саккускă. Сĕт-к. † Порçăн тоттăр потарккă, шор премĕк саккускă. Чуратч. Ц. Ваçкă эрекне парса янă: саккуски çок, тесе калать, тет. Юрк. † Чипер хĕрсем хыççăн çӳре-çӳре, пĕр кĕсе саккускăма (гостинцы) пĕтертĕм.

саклаç

согласие (русск.). Ерех 17. Саклаçа килсен, çĕнĕ çулччен кĕттерĕпĕр, унта кăна килĕштерĕпĕр.

саклат

заклад (русск.). Пшкрт. N. † Пирĕн инке пулассин кĕпи-йĕмми саклатра. (Поют о невесте). Якейк. † Мари кĕпи, виç кĕпи Хветюкка панче саклатра. Султангул. † Ялти ватăсем, ай, хупахра, çийĕнчи тумтирĕ, ай, саклатра. || Панклеи. † Лаши нача; ан тийĕр, атти поян чохнехи саклат кĕсри тихисем, çавăнпа начар полнă вăл (вар. ăçтан лайăх пулмалла). Актай. Пирĕн лаша хамăрăн, саклат кĕсре тьыхийĕ; саклат кĕсре тьыхи мар, хуçа кĕсри тьыхийĕ.

сала

седо, селение, в особенности русское селение. СПВВ. N. Чăвашсем нуммай вырăс ялсене сала теççĕ. КС. Сала — хулана çывăх вырăс ялĕ. Тогашево. Онăн кил-çурчĕ сала пек. П. Яндоуши. Атте килĕ сала пек, кайăк вĕçсе тухаймас, эпĕ епле тухăп-ши. Синерь. † Ати çурчĕ сала пак, сала-кайăк тухас çукчĕ, эпир тухса карăмăр. (Солд. п.). ЧП. Вĕçсе çӳрен сар кайăк, сала çавăрас сасси пур. [Слово „сала“ известно в древнетурецк памятниках в значении города, крепости, поселения и т. п. В чуваш. говорах, в которых слово „сала“ выходит из употребления, часто оно заменяется словом „хула“. Трхбл. † Аслă ялçăм Палтиел, хула çавăрас сасси пур. Ib. Уийн килĕ-çурчĕ хула пек]. См. салатуй. || Выселок. Сред. Юм. Куçса ларнă ялĕсене сала теççĕ (даже и чувашские). || Назв. ряда русских селений, напр.: с. Русское Исенево, Марпос. р.; с. Мордово, в 6 км. от с. Елаура, б. Сенг. У., на берегу Волги; с. Русские Норваши, Янтик. р.; с. Высоковка, Шихазан. р.; с. Беловолжское, Козловск, р. См. Шуршу; с. Чиркова, б. Симб. У.; с. Большая Цыльна, б. Симб. У. (Çĕнĕ сала); с. Ишеевка, б. Симб. У. (Хурăн сала) и др. N. Пăртас сали (пŏрдас саλи^ы), назв. русск. с., Буртасы.

Салмалав

назв. русск. сел., Салмановка: Аялти Салмалав, назв. с. Салмановки; Çӳлти Салмалав или Тип Салмалав, назв. д., Сухая Салмановка, б. Буинского у.

салтака кай

(-га) итти в солдаты. Ст. Чек. Ача аллине каснă.— Е, салтака кайиччен тӳрленĕ-ха (в русск. гов.: „до свадьбы заживет“). СТИК. Эх ачам, ачам! Мĕнле пурнăпăр! Салтака каяс вăхăт çитсе килет, аçу ватăлса пырат. (Выражает приближение солдатчины и страх перед этим приближением, в старину).

самай

самый (русск.). Шемшер. † Ирпе тăтăм, пите çурăм, турра пуççапрăм, карăм вăрмана, тарăн çырмана, татрăм çырлине самай хĕрлине, илтĕм арăмне самай хитрине. || Довольно много, порядочно. ТХКА. Шăллăм çырма-вулама самаях вĕреннĕччĕ. Ск. и пред. 107. Хĕвел хыççăн куçакан уйăх самай çĕкленсен, тухать вĕçме вĕри-çĕлен. N. Йот патша халăхне самай илкелерĕç (в плен). Эпир çур. çĕршыв 25. Сарă яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пуранаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. Кан. Унта вăл самаях ĕçлерĕ. Сунт. Паян чăпта самай леçрĕç-и? — Леçкелерĕç самай. Сам. 28. Ун чух эсĕ ху та улшăнăн нумай, сăнă-сăпату юсанĕ самай. ЧС. Тата унта самай йĕкĕтсем пĕр-пĕринпе тавлашса чупаççĕ. N. Кунсем самай вăрăмланчĕç, çĕрсем кĕскелчĕç. N. Самай йывăр. || Часто. N. Онпа самай корса поплекенччĕ, халĕ ĕнтĕ вă (= вăл, у) та çок. || Очень. Микушк. Витере самай мăнтăр ăйăр çисе тăрать, тет. СТИК. Пасара карăм та, çуна пăхрăм. Çуна темĕн чухлĕ. Суйларăм, суйларăм та, самай лайăххине суйласа илтĕм (выбрал наилучшие, самые хорошие). || Как раз, точь-в-точь, в самый раз. Альш. -† И, кĕрӳшĕ, кĕрӳшĕ: самай ĕне пăрушĕ!.. (Насмешка). Тогаево. Ончен те полмин, сасартăк пăшал сасси самай пирĕн тĕлтрех илтĕнсе карĕ. Сĕт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ib. Текерле çонаттисампа вăш-вăш, вăш-вăш! туса вĕçсе пырать те, самай пуç тĕлне çитсен, тĕвик! тесе кăçкăрать. Орау. Самай та ашшех çав. Точь-в-точь отец. Яктик. † Пахчи, пахчи панулми, чи тăрринчи сар улми, самай татас тенĕ чух ыткăнайрĕ-каяйрĕ. Байгул. † Вĕт-вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр; вĕтĕ те пулин самаях. КС. Самай та упăтех çав. Настоящая обезьяна. Сĕт-к. Пирн Улюн самай ыраш вырма пуçланă чох холсăр полса. Пазух. Хура вăрмана тарса кĕтĕм, самай çулçă тăкнă чух. Çуралнă иккен эпĕ аннерен, самай телей пĕтнĕ чух. || Сносно. Тюрл. Матка порри самаях (сносно), матка çокки кичем пек (сиротливо). Микушк. † Ик аллăра патăм ик панулми, кăмăлăра самай пули, тесе. N. Пĕр шухăшласан, çапах вĕсенчен самайтарах пурăнаççĕ (живут лучше). || Облегчение, улучшение (напр., в болезни). Кореньк. Куç самаййи сисĕнмес. Не видно, чтобы глаза поправлялись. N. Людмила куçĕ пăртак самай, тесен, питĕ хĕпĕртерĕм. Ст. Яха-к. Туманнине те туса пăхрăмăр, çаплах кил-çуртра самай еннелле каймаçт, терĕç. N. Çавăн пек тусан, пăртак самаййине курать те, çынсене кайса калать. Хора-к. Эпĕ асапланнине те вăрман илтрĕ, сассине пачĕ, самая килчĕ. Шинер-п. Çавăнтах вăл ак мĕн шухшланă: çав шантала илсе тухса каяс-ха ĕнтĕ, мана вăл та самаях пулĕ-ха, тенĕ. N. Çав çын вара, ыйăхран вăрансанах, самай енне кайнă. N. Куçĕ кăшт самай пулсан (полегчать)... ЧС. Эпĕ аннене яланах: самай-и? тесе ытаттăм. Ман анне самай пулма мар, йывăртан йывăр пулат, пĕр пилĕк кунтан тăрса та ларайми пулчĕ. Ib. Тете патне аттесем, аннесем чун чăтман пирки кашни кун кайнă пекех: кайса, самайне, самай марне пĕлсе килетчĕç (т. е. справлялись о его здоровьи). БАБ. Муш (= может быть) самайрах пулнă та пулĕччĕ-и тен (мне в больнице). Ялти çынсем мĕн курни-пĕри: ачăна унта вилме анчах леçсе пăрахнă. Унта вĕтĕ ун пек тӳрленмелле мар, чирлĕ çынна юри имçампа вĕлереççĕ, тет, тетчĕçĕ, тет. Ib. Пуçу самай-и? А легче что ли голове-то? Ib. Виçĕ кунта иртрĕ эпĕ чирлени, ман пуç çапах самай мар. О сохр. здор. Эмел ĕçсе пурăнсан, чире пĕтĕмпех тӳрлетмесен те, вăл ăна кăшт та пулин самай тăвать.

сами

самый (русск.). Альш. Сами аван хаклă йышши çĕрĕ. || Как раз, в самый раз. Имен. Çав кашкăра пушăпа çапрăм та, чопма тапратрĕ, сами эпĕ каяс çолпах карĕ. См. самай, самăй.

самăй

как раз, в самый раз, самый (от русск. самый). Янш.-Норв. Вупăртан çынна уйăрас пулсан, чăн малтан, çав самăй йынăшса выртнă чухне, пилеш хулăпа çапас пулать, унпа та уйăрăлмасассăн, пилеш шывĕпе çăвмалла. Н. Лебеж. † Аннуша тухать урама, самăй ырă вăхăта. N. Хула ятне самăй кая (в конце) çырап. Сред. Юм. Самăй салтака каймаллисĕм ĕнтĕ кăсĕм. См. самай.

санавескă

занавеска (русск.). Абаш. † Окошкуна оçса яр, санавескине карса яр.

сапас

(-б-), запас (русск.). Бижб. † Ан уртăнăр уртăш йывăçне, улма йывăç сапас пур чухне. Актай. Сапанлă çын сапаслă, пирĕн сапан çук — сапас çук.

Сапаснай

(-ба-), назв. леса (от русск. запасный). Янш.-Норв.

сапасни

запасный (русск.). Тораево. † Атин ывлĕ сапасни, сапасни мар — сакасни.

сапашкă

(-ба-), запашка (русск.). || Назв. поля, где производили государственную запашку.

сапор

(-бор), забор (русск.). Пшкрт., В. Олг. Хора-к. † Чон, чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ... Якейк. Сапор тесе пĕтĕм е варăнчен çорнă пĕренерен тытнă картая калаççĕ. Синерь. † Пирĕн атийăн çич ывăл, çич хут сапур ярсан та, пирĕн пĕр пуçа çăлас çук.

саппан

фартук, передник, запон (русск.). Якейк., Сохрон-й. Чертаг. Саппан, передник. Чаcти его на нижнем краю: хурта, кăвак чăнтăр, хĕрес кантри, симĕс куккăр. ЧП. Аппа, кăвак саппанна кӳртсе пар: Актай. † Умри саппан аккам пур, алăран курка ямарĕ, çавăнпа ĕссĕр пултăмăр. N. Саппан (саппун) харти, оборка на подоле и на плечах; саппан умĕ или саппан шӳлкеми, верхняя часть фартука; саппан çакки — мăйран çакмалли; саппан кантăри — пилĕк тĕлĕнчен сылтăм енчен çыхмалли.

саппас

запас (русск.). Альш. Якейк. Утă тума кайнă чох апат-çимĕç саппас илни (про запас) пăсмаçт. Изамб. Т. Унăн саппас нуммай-ха (напр., ржи и пр., богатый), Кн. для чт. 45. Çемен телейне кура, лешшĕн лавĕ çинче саппаса илсе тухнă тенел пулнă. Трхбл. Саппасне яр (тăс). Выпустить запас (про брюки). Ib. Прӳккие саппаслă çĕленĕ. Брюки сшиты с запасом. N. Ача-пăчана тумтир таврашне сапаслă çĕлес пулать. || Сред. Юм. Саппаспа çӳрет (с оружнем). Ib. Нăмай окçа чиксе çӳрекенсĕм саппассăр çуремеççĕ (ходят с оружием).

саппор

запор (русск.). Хирле-Сир. Хăмасенчен çӳлте кашнă пелнока хошшине икшер саппор лартаççĕ. Аялтине тĕп саппор, çӳлтине çӳлти е пĕчĕк саппор теççĕ. См. арман.

сараквай

сороковая бочка (русск.). N. Пĕрине: эсĕ мĕн ĕçре пурăнатăн? тенĕ. Вăл каланă: манăн пĕр тухăринче виçĕ сараквай укçа пур, тенĕ.

Сартумкка

(сардумкка), назв. русск. селения, Астрадамовка. С. Дув. Сартумкка — пасарлă ял.

сарттавкка

сортовка (русск.). См. арман. Ст. Чек. Сарттавкка çумĕнче валак; валакран аялти кушука (ковш) каять. У сортовки есть желобок, по которому (зерно) сыплется в нижний ковш.

сасатка

(сазатка), задаток (русск.). Изамб. Т. Альш. Сасатка парас.

састав

неизв. сл.; м. б. от русск. застава?

саступ

заступ (русск.). ЧС. К.-Куликеево. Арăмăн алли тунине саступ аврипе çапса хуçнă. N. Саступ — пӳрт-умсем, шăна касакан хатĕр.

саççем

(сас’с’э_м), совсем (русск.). Пухтел.

саççим

(сас’с’и_м), совсем (русск.). Сред. Юм. Саççим аптăранă-çке ĕнтĕ эпир ăсĕмпе. ЧС. Эпĕ çынсем кăшкăрнине илтсе, хăранипе кăшкăрса йĕретĕп саççим. БАБ. Самăй кăнтăрла тĕлĕнче ку сухалакан (на которой он пахал) ана пуçĕнчен шăнкăравпа, павускапа, виçĕ лаша кӳлнĕ, тет, теплескерсем майĕ çук пыраççĕ, тет, саççим. Бюрг. Каснă салма пĕçернĕччĕ те, вăл тутлă, эпĕ саççим кашăк тулли çирĕм.

саççом

совсем (русск.).

сат

сад (русск.). ЧП. Ай-хай сат янăрать, сат янăрать сатри кайăк сассипе. Бел. Гора. † Анне кăмăлне килсессĕн, сат айĕнче лартăпăр, пурçăн тĕрри парăпăр (о невесте). N. † Сатăрта сарă-кайăк юрла-çке, сатăр илемсене кӳре-çке. Юрк. Чӳречи хĕвел тухăçнелле те саталла. Чураль-к. † Умлуççи лартрăм — сат турăм, умли пулчĕ шуп-шурă. Артюшк. Ăна сат ĕçĕ ĕçлеме тытнă (нанял его). Н. Карм. † Сат хăмлисем ярса сăра тусан, юрла-юрла ĕçни илемлĕ. || Зелень. К.-Кушки. Сат ларт, украшать зеленью (в праздники).

сатавай

(садаваj), садовой (русск.). П. Федотов. Сатавай хăмли — сар хăмла, юрламасăр кам чăтас. Яргуньк. Сатавай хăмли сар хăмла, сарă çӳран (так!) — туртарать. Якейк. Сатавай хăмла — килти лайăх хăмла. Ib. Сатавай омма (= пĕлтĕр кăлармасăр йолнă омма, картошка из огорода) шăтса ларнă.

сататкă

(-дат-), задаток (русск.). Кан. Мĕн пур укçине (35 тенкĕ) сататкă парать.

сатач

сатачă (садаџ̌ы̆), задача (русск.). Якейк. Сред. Юм. Сатачă (Р — сатачăн, сатаччăн, ДВ. — сатачча), задача.

сахвут

сахвот, отхожее место (русск.). Шибач. Яргейк. Сахвут хыçне кайса лар. Шăна чир. сар. 18. Çӳпĕ-çапă тăкмалли шăтăк пулать, сахвутсене хупмалли хупкăч пулмасть. N. Картишĕнче сахвутсем пулаççĕ.

сашор

(сажор), зажора (русск). В. Олг. Сашор поçтарăнса ларса.

семлĕ

тоже, что сĕмлĕ. Употребляется при названиях цветов, в значении русск. оватый. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур, унта сăвăр нумай, сăвăрсем сарăрах семлĕ, хурарах семли те пулат. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ертиллипе.

сере

зря (русск.). Синьял. † Тимĕр туя пур, тесе, труках сере ар çапăр. Ib. † Мана анне çуратнă, çын сăмах сере ӳкесрен.

серен

слитный послеслог, соотв. русск.: каждый, еже. ЧП. Туратсерен хура чĕкеç. Менча Ч. Çынсерен пĕрер çăмарта валеçсе параççĕ. Истор. Вăл ыйткаласа тăранса пурăнакансене праçниксерен хăй патне пуха-пуха апат çитерсе янă. N. Хурăнсерен кукук йăви, йăвисерен чĕпписем. См. сайран, сарен, сейрен.

сука

(суга), брань (русск.). Слеп.

сукка

бранное слово (русск.). В. Олг. † Ох сукка Матронĕ, ларчĕ-карĕ леш каса. Пазух. Ах-ах, сукка ман варли, саппан парса ямарĕ.

сукна

праздничный кафтан (от русск. сукно). Альш. Сукна тăхăнаççĕ (девушки). Ib. Сукна çипирккене тӳррех „сукна“ теççĕ: сукна тăхăннă, теççĕ çынна. || Сукно. Кĕвĕсем. Кĕримски çĕлĕк — сукна кĕрĕк, килĕшет-çке йыснанăн çийĕнче.

суленкке

пузырек (от русск. склянка), Череп. См. сӳленкке.

сульпа

(-ба), судьба (русск.). N. Çавăн ятне çоралнă, сульпа (судьба) çавăн пек ман.

сонтĕк

(-_дэ̆_к), зонт (русск.). N. † Пирĕн тантăшсем сонтĕкпе. (Свад. п.).

сунттик

(сунττи^ык), зонт (русск.). Изамб. Т.

сонтьăк

(-д'ы̆к), зонтик (русск.). Тюрл.

сунчăк

сончăк (сунџ̌ы̆к, сонџ̌ы̆к), зонтик (русск.). К.-Токшик. Пĕр сончăк айĕнче тăват пиче ларать. (Сĕтел). Земледелец. Пĕрре манăн ваксала сунчăк манса юлчĕ. Хорачка, Пшкрт: зончы̆к. || Назв. зонтичных растений. N. Сунчăк тенĕ курăксем, вĕсен вĕтĕ чечекĕсем сунчăкăн-сунчăкăн пухăннă.

Сопакин

(_со_ба_гин'), назв. русск. с. Собакина, б. Свияжск. у. (на правой стороне Волги).

супинкке

(су_би_нккэ), свое, особое имущество, собина (русск.); в чувашской семье недавнего прошлого этим именем обычно называли проданную скотину снохи: лошадь, корову, овец, или скотину женатого сына, приобретенную им на собственные средства. Календ. 1903. Чăвашсен выльăх-чĕрлĕх супинкке пирки те пит начар тухать. Ib. Ман шухăшпа кинсене супинкке ĕне тыттарма кирлĕ мар. Ib. Супинкке лаша, супинкке ĕне, супинкке выльăх. Ib. Ватăсем, кинĕрсене супинкке ан тыттарăр. Трхбл. Хĕрлĕ ĕне — кин супинкки. Ib. Авланнă ывăлĕ хăй вăйĕпе ĕне е лаша туянсан, ку выльăх унăн супинкки пулат. Вăл супинкке тытат, теççĕ.

Соплек

(сопл'эк'), фамильное прозвище (от русск. сопляк).

сурт

сорт (русск.). Ст. Чек. Ларта (в ларе) виçĕ сурт тухăт, пысăк ала айĕнче тата аласем пур. Календ. 1906. Улма сурчĕсенчен йӳçĕтме черное дерево, анис, антоновкă аван. Çутт. 55. Çав çăмартана сурт-сурт туса ешчĕксем çине тиет.

сусна

сосна (русск.). Слово это встречается в названии: Кив Сусна, назв. морд. с., Старые-Сосны, б. Бугур. у.

сучка

так называют женщину развратного поведения (от русск. сука, сучка). Орау. Сучка = япăлти, вертлявая, ветренная, легкого поведения (о женщине). Икково. Колать пĕри, — сучкаскер полмалла (= шохскер и т. д.).

сушнитса

(сушн'ица), расписной? Искаж. русск. слово. Тайба-Т. † Çӳлĕ тусем çинче курнитса, унăн чӳречисем сушнитса.

сӳленкке

(_сӳл'эн_'ккэ), стеклянная посуда; бутылка (от русск. склянка). К.-Кушки.

сăвавитлĕ

по согласию (от русск. совет). СПВВ.

сăка

(сы̆га), так называют женщину развратного поведения (от русск. сука, сучка). СПВВ. ГЕ. Сăка, сучка так называют развратного человека (мужчину и женщину). СПВВ. ЕС. Сăка — хĕрарăма е çиленсе, е ахаль калани. Яжутк. † Ай сăка еркĕнĕ, пире сапан парса ямарĕ.

сăлан

слань на мельнице. (От русск. слань, стлань, стлать).

Самараккав

или Сăмраккав, назв. русск. сел. Сумарокова б. Тет. у.

сăпитар

(сы̆_бидар), скипидар (русск.). КС.

сăпуска

(-бу-), подьёмный досчатый запор плотины для спуска воды (от русск. спуск). Шарбаш. Сăпуска (вешняк); вăйлă çомăр килсен, шăпилапа пăрса уçса яраççĕ.

сăпрай

(сы̆праj), инструмент, прибор (от русск. сбруя). Сред. Юм.

сăтана

(-да-), бранное слово (от русск. сатана).

сĕленкĕш

(-_гэ̆_ш), назв. русск. дер. Селенуши, б. Чист. у. N. Сĕленкĕш пиккинче, у Селенушского пикета.

сĕре

зря (русск.). Ст. Чек. Япаласем ман пӳртре сĕре выртаççĕ, пӳрте питĕрсе хăварас. Янтик. Нихçан та арçури курманскер, ытла пит сĕре хăранă. Сред. Юм. Сĕре пит сăмахлать (= пит сăмахлать), очень разговорчив. N. Сĕре васкав пулчĕ. ЙФН. Пирĕн Ултук (имя жениха?) тал-пиçен, пĕр йĕппипе чиксессĕн, сĕре çӳле сиктерет. Аттик. Вăл пумилке выльăхне ахал выльăха пуснă пек сĕре пусмаççĕ. Стюх. Йыттисем (у него) пурте сĕре хаяр пулнă, тет. Собаки у него все были невозможно злыми.

свалккă

свалка (русск.). N. Пĕре антармалла мăклашкă. Хăма çурнă чух — пĕр свалккă антартăмăр, теççĕ.

свани

сванĕ, звание (от русск. званье, употребляется при отрицании). Сред. Юм. Пĕр мôнкôн иртнĕренпе какая сванĕ çăвара та чиксе пăхман (не пробовали ни кусочка).

светкă

святошник, ряженый на святках (от русск. святки). N. Тепре каллах çавăн пек светкă корнă чох эпир пĕчикрех ачапчасемпе çĕрле уйăх çутипе тохрăмăр. Светкăсем тохрĕç те, ват старик пире хăвалама пуçларĕ.

случчăй

в том случае, если (от русск. в случае). Кан. Случчăй çан çуртсем çунсан, ун чух укçа илетĕн.

смил

смелый (русск.).

смоккат

велосипед (от русск. самокат). Ёково.

снай

знай, постоянно (русск.).

снарат

снаряд (русск.). N. Снарат нумай ярĕ-ши пирĕн çия.

сначчăт

значит (русск.).

спрай

инструмент (русск.). Сред. Юм.

спруй

сбруя (русск.). К.-Кушки. Спруйсем начарланса çитрĕç, спруй туянаймастпăр. Ib. Лаша аван та, спруйсем начар. Ерех 29. Лаши тĕсĕ пăртак мая килет те, çуни те, спруй та хăйĕн мар.

срапати

(-баδи^ы), „за работу“, заработок (русск.). Сред. Юм. Срапати çок, не оплачивает труды. См. срупути.

стате

(стат'jэ), нрав, вкус (русск.). Сред. Юм. Ôн статйине тôпасси пит канçăр.

стуля

стойло (русск.). Бел. Гора. † Стуляри ырă ут пек, пуçсене уха тăраççĕ (девушки).

столпа

(столба), столб (русск.). N. Вăл Сатак ял варинче выртать. Вăл пусăк столпа çинче.

столпă

(столбы̆), столб (русск.). В. Олг. Б. Олг. Сапор столпи, пакча столпи. См. тонката.|| Дорога между концами загонов (уй çолĕ). Ентĕрел.

стопка

стакан (от русск. стопка). СПВВ. ТА.

стуруна

чужая сторона (русск). Ёрдово. Тырă акса пĕтерсен, çынсем стурунаналла ĕçлеме, укçа тупма каяççĕ. По окончании сева люди направляются в чужую сторону за заработком.

страшник

(страшн'ик), стражник (русск.) N. Страшниксем пурте килтен туха-туха уткăннă (удрали).

страшньăк

(страшн'ы̆к), стражник (русск.).

стрелок

лесной стражник (русск.). Эльбарус. Анчах пире вăрман пăхакан стрелок корса хăратса пĕтерчĕ. Однако лесник увидал нас и перепугал.

стрепке

(ст_рэ_пкэ), стряпка, кухарка, прислуга (русск.). Изамб. Т., Орау.

Стрепчĕ

назв. леса (от русск. стряпчий) около дер Орабакасы, Ядр. р.

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çеç

от русск. жесть. Отсюда: çеç-тенки.

çеççĕн

частица, соотв. русск. только. См. çеççĕ. Чăвашсем 11. Пирĕн ялта юмăç нумайран нумайланат, эпĕ халь çеççĕн хисеплесе кăлартăм: мĕн пурĕ хĕрĕх иккĕн (42) тухрĕ.

çетке

сетка (русск.). Ст. Чек. Альш. Тепĕри (рыбак) тата йăтнă (несет) çеткепе пулă.

çилам

(с’илам), силою, насильно, силом (русск.). Сред. Юм. СПВВ. Çилам туртса илнĕ. Отняли силою, силом.

çилĕк

силок (русск.). Ерк. 50. Çилĕк — кайăк тытмалли атма.

çимакур

(с’имагур), хулиган, золоторотец, жулик (от русск. зимогор). Ёково. Чист. Çимакур, человек, уходящиЙ на заработки, отходник.

çителкка

(с’идел’ка), чересседельник (русск.). Пшкрт. См. йĕнерчĕк.

çиччас

(с’ич’ч’ас), сейчас (русск.; у др. халех). СПВВ. КС и др. Чиганар. Çавăнтах çона тапранса карĕ те, кари, каймари, çиччас киле çитсе тăрчĕ. N. Таçта çите çиччас янă.

çук

çок (с’ук, с’ок), несуществующий; часто передается русским нет. КАЯ. Çук вăрманта, шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Из наговора). ТММ. Тăван анне пек шанчăклă тус çук (с русск.). Изамб. Т. Эпĕ ик-виç кун йĕре-йĕре шырарăм; çук, тупаймарăм (нет, не нашел). N. Кунта та ыриях (= ырриех) çук. И здесь ничего хорошего нет. Регули 536. Çок, эс мана олталимăн! Нет, ты меня не обманешь! Якейк. Конта мана çиман çынĕ çок. Здесь обо мне все злословят. N. † Пирĕн улăхра (чит. улахра) Якку çук, куçа-куçăн пăхасси çук (вар. мăйăр чиксе тухасси çук). N. Пирĕн валалла ĕмĕтленмели çок ĕнтĕ! (Гов. старик о своей дальнейшей жизни). Нюш-к. Ним çукран (от нечего делать) нимĕр (или: ним çукран нимĕр çиес. Поговорка). Регули 356. Эп пытăм онта; старик килте çокчĕ (старика не было дома), вăрмана кайнăччĕ. Ib. 405. Вăл паян чӳркӳре çокчĕ (чуркӳре корăнмарĕ). Ib. 421. Онта утсам çок, онта пăлансам анчах. Ib. 423. Эп çок полăп онта (у др. эп унта пулмăп). Ib. 27. Эп паян каймаллаччĕ, утсам çок полчĕç (не случилось лошадей). Ib. 1230. Халь окçа çок полчĕ (не случилось денег), эп она ӳлĕм килме каларăм (велел). Ib. 45. Онта нимĕн çок пăхмалли. Там смотреть нечего. Баран. 100. Типĕ кунсенче ĕççыннине унсăр пуçне (без овощей) пурăнма та çук. Вомбу-к. † Тохас текен хĕр пор-и, илес текен ачи пор, лаç пор, лапас пор, ут çок та пӳрт çок. (Авалхи туй юрринчен). Кан. Вĕллесенче пыл çителĕклĕ çук пулсан, хуртсене сахăр шывĕпе тăрантмалла. Слакбаш. Унта йытти те çук! Там нет ни собаки! (т. е. нет никого). Изамб. Т. Сирĕн ĕçĕртен те çук, вăййăртан та çук. У вас нет ни работы, ни игры (ни уменья играть). N. Ура-алăсем, пилĕк-çурăмсем пĕрте çук (т, е. болят, отказываются от работы). || Пустой, ложный. Собр. Пире курайман тăшмансем çук сăмахсене пур тăваççĕ (измышляют ложное). || Не стоит. Орау. Ăна тумаллăх та çук. Ib. Унта калаçмаллăх та çук. Ib. Ăна памаллăх та çук, час паримасть вĕт вăл калле (не скоро отдаст). || Употребляется во многих чувашизмах. Орау. Кăçал çуркунне тырă пулмасть, тесе, никам та калас çук (никто не скажет). N. Вĕсем тӳрленесси çук ĕнтĕ. Им уже не исправиться. Юрк. Вăл туман пулсан, эпир нимĕн те тăвас çук. Кабы не он, мы ничего бы не поделали. N. Кăнтăрла ăсене те тухма çук, пире те тухма çук. N. Илессӳ çук эс мана. Ты меня не возьмешь замуж. Регули 379. Эс она йăтас çок. Тебе его не поднять. Ib. 75. Эсĕр ĕçлес çок. Вы не будете работать. Ib. 70. Манăн паян ним те ĕçлес çок. У меня сегодня нет никакой работы. Ib. 76. Эп ĕçлес çок конта. Я не буду здесь работать. N. Хăйсем тăранни çук, варланни, путни анчах. Они не наелись, а только перепачкались и перевязли. Янтик. Ман кунта никампа калаçмалли те çук. Мне здесь не с кем говорить. Ib. Ман кунта ним сăмахламалли те çук. Мне здесь нечего (не о чем говорить). Ib. Ман кунта никампа калаçма та çук. Мне здесь не с кем и поговорить (ни с кем не надо говорить). Якейк. Ман паян ниста та каймалли çук. Я сегодня никуда не должен итти. Ib. Нистан та ман окçа илмелли çок. Мне неоткуда взять денег. Ib. Ман никам патне те тохса çуремелли çок. Мне не к кому сходить. Сред. Юм. Эс хôлана амма каян? — Ахалех, корма çиç каяп.— Корма çиç каяс пôлсан ôнчол çӳресси те çôк (нечего и ходить, нет необходимости и итти). Чăв. и. пур. З. Эрех пулсан, пурте пулать: çука та пур тăваççĕ, курнине те курман пулаççĕ. N. Вуник тенкĕсĕр çук. Дешевле 12 руб. не окупишь. Без 12 руб. не обойдешься. N. Манан конта никампа поплесе кăмăла оçма (развлечься) та çок. ЧС. Халь курас килет те, халь çук ĕнтĕ курмалли. Пазух. Эп вăрмана карăм çук (не хаживала), кукăр йывăç касрăм çук (не рубливала); эп усала карăм çук (не выходила), усал çумне выртрăм çук (не лежала). Усал çумне выртиччен, ыррăн ури-вĕçне вырт. Орау. Вăл ахаль калаçать, унăн ăна тăвасси те çук. В. С. Разум. КЧП. Мĕн туса çӳрен унта (зачем ты будешь ходить в школу), вĕренессӳ çук сан (не будешь учиться), эсĕ ахаль ĕçрен таратăн. N. Ырă йывăç усал çимĕç кӳни çук. Не бывает того, чтобы хорошее дерево принесло дурные плоды. Ау 169. † Шурă хăва каснă çукчĕ (не случалось рубить), ывăнтарчĕ хулсене; йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене. Собр. Кирек те хăш пӳрнене çыртсан та, ыратмасăр çук (непременно заболит), теççĕ. (Послов.). || Нельзя. N. Çырмалли тата нумайччĕ, анчах кунта нимĕн те çырма çук. Альш. Унтан вара Пукрав ерни тухмасăр ниçта кайма та çук. N. Унта каймасан çук. Нельзя не пойти туда. N. Малашне те çапла пулас пулсан, пĕтрĕн вара!... кăна мĕнле те пулсан тумасан çук (как-нибудь да надо сделать). Орау. Ачи аван вĕренет, ятлама çук. Мальчик учится хорошо, похаять нельзя. Коракыш. Хамăн каймасăр çук-ха, хамăн каяс-ха. Мне необходимо итти (туда) самому. Убеева. Манăн вĕренме каяс килет, анчах аттесенчен иртме çук, тет. Кан. Ача-пăча кĕнекине кун пек йăнăш ярса тултарнине чăтма çуках (нельзя выносить). О сохр. здор. Ĕçлекен çыннăн канмасăр пурăнма çук (без отдыха нельзя жить). N. Курăса (курса, курс) никам аллине пама çук (поручить некому). Альш. Тырă пулнă кăçал калама çук аван (несказанно хорошо). || N. Сан тăшманусем пултарас çука шухăш тытса тăраççĕ. || Недостаток, нужда. ЧП. Эпĕ çамрăк пĕве ӳстертĕм çук та пур хушшинче. N. Çук пирки тарăхса пурăнаççĕ (бедствуют). || Бедный, неимущий. Хора-к. Пор поршăн коллянать, тет, çок çокшăн коллянать. Ск. и пред. чув. 71. Анчах асту: Михетер хĕрне памаст çукалла (в бедную семью). N. Тăван-йыш, хута кĕрекен хуйхăлă чух пулăшать, çука пани вĕсенчен те ытла çĕклет. N. Çуксем, бедняки. || Бедность. ТММ. Çукăм çукпа пултăр, пуррăм хампа пултăр. Ib. Пуянлăхăм пур, çукăм çитмест. (Поговорка). || Пустяки. Юрк. Унта çукпа кун ирттерсе лармалла тăватăн (заставляешь проводить день за пустяками). Ib. (Хаярскер) вĕсене те хăш чухне çукшăн (из-за пустяков) ятласа пăрахат. Орау. Çукпа хăтланмаçть. Пустыми, бесполезными делами не занимается. Ib. Çукпа çӳремеçт. За пустяками не гонится. N. Епле эсир мана çукпа йăпатасшăн? N. Ĕçсĕр ирттернинчен ытла тата çука калаçакан, тĕпчесе çӳрекен пулса каяççĕ. N. Мана курма тесе кĕрекен çука калаççĕ.

çурăк

разбитый, расколотый. N. Çурăк чан (куршак, чукун) чарлатать (издает особые, нечистые звуки). ГТТ. Çурăк чĕре, разбитое сердце? Сред. Юм. Çôрăк çатма тесе пит çôхăрса сăмахлакан çынна калаççĕ. СТИК. Çурăк чан (о человеке, говорящем тонким, раздирающим голосом. То же и в Сред. Юм). КС. Çурăк хăма, пĕр-пĕр япалапа перĕнсессĕн, çартлатать. || Трещина, щель. Юрк. Пĕрене е ытти япала çурăлсан, çурăк теççĕ. N. Çĕр çурăкĕ, трещина в земле. || В перен. см. Сред. Юм. Кôнта пит кирлĕ мара ан йăмахлăр, çорăксĕм пôр. Здесь о всякой всячине не говорите: чужие дети есть. Срв. аналог. русск. „здесь лишние бревна есть“.

çӳпçе

, çӧпçе, (с’ӳпсэ, с’ӧпс’ӓ), долбленая кадка из цельного дерева, иногда огромного размера. Начерт. 159. Çӳпçе, кадка, квашня, сусек. Юрк. Çӳпçе — ăвăсран тунă япала (касмăк пек çаврака, хуппи те пулать, арча вырăнне вăл, хĕрарăмсем япала хураканни). Альш. † Аннен ачаш (нежная) чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ (холстик) эп. Шел. 68. Мĕн пур япали икĕ çӳпçе çинче. Сред. Юм. Тôпнать-кам çупçипе хôпăлчă: упăшки те, матки те пĕрех! (Срв. русск. „по Сеньке шапка“). ЩС. Аппа тухйи çӳпçере выртать. Вомбу-к. Çӳпçе — хĕрарăм топри хомалли, ăна çăрапа питĕреççĕ. Курм. Çӳпçи валтан, хорси хыççăн. (Ĕне). Орау. Пирĕн вучах кĕлне, çума, кĕл-тăрри тума кирлĕ тесе, пĕр-пĕр кив катка çине-и, пăт чĕрес çине-и, тултарса хураççĕ, çав кĕл тултаракан кĕлпе ларакан япалана кĕл çӳпçи теççĕ. Ала 57°. † Çӳпçи-çӳпçи пыл йӳçет, ыр çын килсен, ĕçтерме. Пазух. Пахча тулли хурт сĕрлет, çӳпçи тулли пыл йӳçет. N. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать (как из ведра). Кан. Сасартăк килсе, çӳпçерен тăкнă пек, иртсе кайрĕ. N. Çумăр çӳпçерен тăкать. ТХКА 81. Ку тутă мăйра пĕрне те çиместĕп, типĕтсе çӳпçене хурап, тет Санюк. Иванова. Тепĕр хĕр-ачи çав вăхăтра пӳртре, кĕрĕкпе пӳркенсе, çӳпçе патне выртса çывăрса кайнă. Другая девочка в это время в избе,. закутавшись шубой, легла к „çӳпçе“ и уснула.

çĕмиллесе

см. теветкелле (се). (От русск. слова — смелый). СПВВ. НН.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 1¹/₂ руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

тай

давай (русск.). Орбаш. Кайсан-кайсан, вăлсам канма ларнă. Ашшĕ каланă хĕрне: хĕрĕм, тай хай пашалува (т. е. ту лепешку), çиер, тенĕ.

таюм

(таjум), от русск. даем. Встр. в след. выраженин: таюм пар.

тав сана

соотв. русск. „будь здоров“. Т. VТ, 61. Ĕçтерекенни ĕçтерсе пĕтерет те: ну, халĕ ĕнтĕ ĕçтерсе пĕтертĕм, тет. Вара кĕл-кĕлекенни: тав сана эппин; ĕçтерсе пĕтернĕ пулсан, юрат, тет. N. Тав сана, тайла пуç. Собр. † Ыр тантăшçăм Ваççа пур, сантан хăтăлса пулмарĕ; Ваççа сана — тав сана, турă, çырчĕ пуль çав сана. N. Вăхăтлăха кăна пурăнăçа юратассинчен хăтарса, мана вăй, тӳсĕмлĕх панăшăн тав сана. Изванк. Унтан вара пурте: кин, ачам, тав сана! теççĕ те, ĕçме тытăнаççĕ. Çĕн-çынĕ вăсене: тавах, тавах! Ĕçĕрех-хе, ĕçкейсем, мучейсем, атте-анне! тет. Çапла вара вăсем пурте, çĕн-çынна тав туса, виçĕ курка ĕçсен, апат çиме тытăнаççĕ. (Çĕн-çын яшки). ЧП. И, тав сана, хуçа, и, тав мана, курки сана — пылĕ мана. ТММ. Тав сана! Сăри мана, курки сана. Слеп. Тав сана (ĕçекенĕ калать); хирĕç: су пол!

тав-та-пуç

соотв. русск. спасибо. Юрк. Çисе тăрансан: тăрантарнăшăн тав-та-пуç, теççĕ. Н. Карм. Тав-та-пуç турра, ĕмĕтленнĕ ĕмĕте турă çитерчĕ, теççĕ. Юрк. Сана уншăн темĕн тĕрлĕ тав-та-пуç тийĕп. ТХКА 37. Тав-та-пуç ĕçнĕ-çинĕшĕн. Иртсе çӳренĕ чух Малай Яку ялне, хамăр пата кĕрсе тухăр, тесе, тухса карĕ краскă сутакан.

тавай

(таваj), давай (русск.). СПВВ. Х. † Тавай ĕçер, тавай сиер хамăр тенĕ çынпалан. Бижб. † Тавай юрăла-юрăла ĕçкĕ ĕçер! ЧС. Хайхисем капăр сиксе тăраççĕ те: тавай хуллас, хуллас! тесе кăшкăраççĕ. Ядр. † Тавай, пичи, хĕр пăхас (будем высматривать себе невесту). Чотай. † Торта толли тор лаши, тортин-тортмин хунь ирĕк. Эпĕр она çапас çок, тавай чопас таволни. Сĕт-к. † Тавай, йысни, йорлăпăр, пирн пуяна (о нашем богатстве) кам пĕлмеçт? Тогаево. Иван калать, тет: чăм-ха, ан вăрç, кам вылльă? Шуйттан çӳри; тавай, кам вылльă? тет.

тавайăр

давайте (русск.). КАЯ. Тавайăр ачуна (вашего) хапха патне килсе лартăр. Кан. Тавайăр каялла ман укçана! терĕ хаяррăн прикашчăкĕ. С.-Устье. Çак салтак калать: тавайăр ĕçме-çиме, тет.

таваймăссăн

давай (русск.). N. Уйранне уçларĕ те, таваймăссăн çуне çăккăрпа çиме. Напахтал(а) масла и давай его уплетать (т. е. есть) с хлебом.

тавальнă

(тавал’ны̆), будет, довольно (русск.). Сред. Юм. Поринчен те тавальнă. Довольно всего: что нужно, то все есть.

тавуле

много, вдоволь (русск.). Четырлы. Вăсене çĕр нумайрах (тавулерех) кирлĕ.

тавулни

таволни (-л’н’и’), много, вдоволь (русск.). Ала. Ма илет вăлă санăнне, унăн хăйĕн те тавулни, вăл хăй те пит пуян. Якейк. † Пирĕн ĕмĕр иккĕ мар, тавай чопас таволни. Ib. † Тавай ĕçес таволни, çок çинче мар, пор çинче. Кильд. † Икĕ сар хĕр эп лартрăм, чупрăм-чупрăм тавулни.

тавна

(тавна) давно (русск.). Токшик. Халăхсен вутă-улăмсем тавнах пĕтсе. Кильд. Унăн амăшĕ те тавнах вилнĕ. КС. Эпĕ пулсан, тавниях (тавнах) туса хумалла (сделал бы). Шибач. Лаша тавна пĕлет мĕн кайăк тытмаллине. Сред. Юм. Малтан карчăкпа старик ача мĕнле ӳснине лайăх астуса та пăхман, тепĕр виç-тăват контан пăхаç — ачи виç-тăват вершка тавна та ӳснĕ. Ib. Эсир тавна мунчаран тôхрăр-а? — Тохмасăр. Ко таранччин мунчара пôрнса та тăта тавна пôлĕ-и ĕнтĕ. Что вы скоро из бани? — Столько просидели, разве это скоро?

таврăн

(-ры̆н), глубокий. Персирл. См. тарăн. Яргейк. Таврăн сухала (паши глубже), нумайтарах çăкăр чăмлăн. (Послов. заимствована с русск.).

тану

(тану), давно (русск). N. Вăл хуçи арăмĕ кӳрĕш ачипа пурăннине тану сиснĕ, тет. СПВВ. Тану кăçкăраççĕ. Уже кричат, успели уже, давно. Собр. Хай вупăра кĕрсенех чӳречене хупрĕç, тет те, хăй çутса шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану пукан пулса выртнă, тет. Ходор. † Нумай чупать, ан тийăр, тану кавар (кăвар?) пĕçермĕ. См. пăраватник.

тануш

давно уж (русск.). Ходар. Çынсем пухăначчен килте тануш пăтă пĕçерсе хатĕрлеççĕ.

тапру

хорошо (от русск. добро). Ст. Чек. Пике амăшин сурчăкĕ: тапру, тапру (добро, добро), хăрхăн! тет. N. Эпĕ тара пама çырса ятăм анисене, вăл хăй юмаххипе: çап-çара акап, тит, ну тапру хуть эпĕ вăл тыра-пула тавăрăнса çияс çук та, çавах хăш чух аса килет.

тарам

(тарам), не важно, не жалко; ладно бы, наплевать (от русск. даром?). С. Тим. † Хурăн-çырли пиçнĕ чух хурăн-ташран уйăрăлтăм; хурăнташ та тарамччĕ (это бы еще ничего, но дело в том, что), атте-аннĕрен уйăрăлтăм. КАЯ. Манăн унталла-кунталла пăхасси тарамччĕ-ха (это еще ничего бы, что я стал посматривать туда и сюда, а дело в том, что), урнă йăтă ăçта кайнине пăхса тăма пикеннĕ. КС. Тарам-çке умпа, юлтăр-и! — Тарам мар-ха, илсех каяр. Пусть останется, это неважная вещь.— Не „пусть останется“, а непременно возьмем. Ib. Тарам-çке манпа, ыттисене илсе кай-ха! Ну меня-то что, ты вот других возьми (туда)! Тюрл. Тарам (пускай), мана кирлĕ мар! (Говорит, если что-нибудь дают). N. Аттăм кĕли тарамччĕ, хĕрсен пуçĕ сыв пултăр. БАБ. Пысăкрах ачасене çапла хытланса çӳресен те, тарамччĕ ĕнтĕ (ладно бы). Пĕчĕкçĕ ачисене мĕне кирлĕ иккен çав каçсерен тухса çӳреме. Ib. Унта пĕр вилес вăхăт çитсен, ӳпне мар, кутăн çакăнса вилсен те тарам, терĕ. К. П. Прокоп. † Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пулин сулахай; сулахай тарамччĕ (ничего бы), вăл та пулин пасарăн (о женихе). Ашшĕ-амăшне. Ватă шăм-шаксем ырата пуçларĕç те, çапах вăл тарам-ха (но это ничего). Аттик. Анне пăрахса килсессĕн (остатки воды, кусочки хлеба, которые бросила она на перекресток от лăп-лап), Матюк аппана пама (за лечение) вăтăр пиллĕклĕх тенки ун патне илсе пычĕ. Матюк аппа аннене: укçишĕн тарам (деньги не имеют важности), сип пултăрччĕ-ха; вăл укçи тармĕ, сип пулни укçаран та хаклă, терĕ. Хăй укçана илчĕ те: ачам, часрах чĕрĕл, тесе тухса кайрĕ. N. Кил пăхасси çапах пире тарам халь (смотреть за домом для нас не важно). N. Пуян хĕрĕ пушмаклă; тарам пушмак пултăр та, урам йĕрне пустармăл (пусть она в башмаках, я все-таки не позволю обижать себя). Урам йĕрĕ çул пултăр, çак ялти хĕр тус пултăр. Якейк. Эп сире йорă йорланăшăн хĕвел-çармĕш илсе парăп (куплю). Хĕвел-çармĕшшĕн тарам та-ха (подсолнышки для нас не имеют значения, мы за ними не гонимся). N. Уншăн тарам-çке, юрĕ-çке! Ладно, и без этого обойдется! Чертаг. Тарам-çке, кирлĕ мар, хăвах çи! К чему? Напрасно. Не надо, ешь сам. (Гов., напр., отказывающиеся от какого-нибудь угощения). || Хотя. Якейк. Ман лаша, тарам (хотя) пĕчĕк полсан та, санчен иртерет. М. Тиуши. † Ах, лашам пĕчĕккĕ! Тарам пĕчĕккĕ пулсан та, çăка каски турттарать. || Впустую, понапрасну, ни к чему. Сред. Юм. Кăçал тыр та полман, ытлин-çитлин окçа-пôхча çôк пирĕн, ĕçкĕ тăвасси тарам полать-и мĕн (видно, придется оставить мысль о пирушке). Ib. Тарам пôлать пôль. Видно придется оставить (задуманное). Ib. Тарам пôлтăр! Оставим (это)!

тарăм

(тары̆м), даром (русск.)

тарăм-шарăм

(-ш̚ары̆м), очень дешево, почти что даром (русск.). Сред. Юм. Август уйăхĕсенче хăяра тарăм-шарăм сôтаççĕ вит он чохне. N. Е çук çынсене парăмне тарăм-шарăм (задаром, даром) ĕçлеттерсе таттарать (заставляет работать).

тата

(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.

Тахтару

назв, русск. сел. Саврушева, б. Стюхинск. вол., Бугур. у.

те

(_тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.

тепе

(т’э_бэ, _тэ_бэ), межд., соотв. русск. цыма! Альш. Тепе! Вон, прочь! Цыма! (Гов. собаке). Шорк. Тепе! Не сметь! (Гов. собаке). КС. Тепе! Цыма! (кричат собаке).

тетинка

от русск. дяденька или тетенька? Ст. Шаймурз. Эй тетинка, тетинка, тух-ха кунта! Вутăш тухат, тет.

тиек

(_тиjэ_к, т’иjэк’), волостной писарь, писарь, письмо-водитель (от русск. дьяк). N. † Çыру çыракан тиек. ЧП. Çыру çыран тиек. N. † Качак пӳрнем çыру çыра пĕлсен, Хусанăн тиекĕ пулăттăм. ТХКА 77. У, сирĕн Микула Тĕмер тиекĕ пекех çырать, тет. Анне: пĕлейреççĕ-и вара, тет. Пазух. † Тантăшçăм, тантăшçăм та, ай, улпут пек, тиек майри тытса та савас пек. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ларать. Ib. Кĕсенĕн ял тиекĕ çын ячĕсене çыраканни çук.

тикки

дикий (русск.). Альш. † Тикки хире (дикое поле) тилĕ çура тунă, хăй çурисем хăйсене пулас пек.

Типпирч

фамильное прозвище в д. Лапракассах, Ядр. р. М. б. от русск. тепе́рича, тепе́рчи, топе́рчи (= теперь)?

тиха пăхĕ

(чит. пы̆_х), особые клецки из пшеничной муки, которые продавались на ярмарках в Кияти и Буинске. Варились тут же на месте, в масле. Иначе назывались кереччи (с ударением на среднем слоге; от русск. горячий). Альш.

Тулă Миччес

назв. русск. с., Удельное Нечасово, Тет. р.

Туймăкка

(туjмы̆кка), долг (от русск. недоимка). КС. Шăши (имя человека) халĕ перет-ха вăл (здорово живет), леш çулсам туймăккасам пурччĕ курнать те, халь татса пĕтерчĕ. Сред. Юм. Пĕлтĕрхи туймăкках пор-ха онта ман, халь те парса татмас-ха.

тулуй

лишний; долой (русск.). Альш. Тарçи калат, тет, пупа: эсĕ мана вăрçсан, эсĕ ху килĕнтен тулуй пулăн, тет, эпĕ сана вăрçсан, эпĕ çак килтен тулуй пулăп, тесе калат, тет.

тупата

, топата, (тубада, тобада), клятва (соотв. в русск. „ей-богу“). Ст. Чек. Тупата илмен эп ăна. Сред. Юм. Топата корман. Ей-богу не видал. Ст. Чек. Хĕрарăмĕ патшана: тупата, акă виçĕ пĕрчĕ кăна, тет.

тупинке

неизв. сл. Может быть, от русск. дубинка? N. Туп-туп тупинке, туртса кай та, туртса кил. (Килĕ).

тупра

(тупра), имущество (от русск. добро). Кильд. Çавăн чухлĕ тупрама пĕтертĕм. N. Çĕртен, сут-ил тунинчен, савăт ĕçленинчен, мĕн пур тупринчен кам тупăм пуянтарах илет, вăл хыснана нумайтарах тӳлетĕр. || Приданное невесты. Н. Лебеж. † Пĕртех те каймăттăм леш кас ачине, виçĕ арча тупрам шел юлать. Ст. Чек. Тупра, добро (имущество). Янш.-Норв. Ларсан-ларсан, хĕр ашшĕ евчине хулăм мĕн чухлине калат, тата тупра мĕн-мĕн парассине калать.

тусур

(тузур), ночная охрана, караул, дозор, караульщик (русск.). Орау. Пирĕн кĕçĕр тусур тăмалла-ха. Сегодня наша очередь караулить улицу. Сред. Юм. Тосор, караульщик (çĕрле орам тăрăх тосор шаккаса çӳрет). || Фамильное прозвище мужч. Якейк.

тӧс

(т’ӧ_с), тес (русск.). СПВВ. ИА. Сĕвере тӧс витнĕ çуртсем нумай.

тăрук

вдруг, сразу (русск.) Чхĕйп. Çавăнпа, пуян çын вилсен, алăк çăвăнче (= çумĕнче) çирĕм-вăтăр çурта тăрук çунса ларнă (горели).

хутил

ходил (русск.). в смысле существит. (пустое) Йӳç. такăнт. 11. Каях хутил шырама! Эс те тупса килеймесен, асаттене чуптарăпăр!

Кураткав

назв. русск. сел. Кроткова, в 18 км. от с. Елаура, б. Сенг. у.; Çĕнĕ Кураткав, назв. русск. сел., Никольское. Елаур. Çав ял çыннисем Кураткавран куçса ларнă та, ял пуçласа янă (основали).

Куричкĕн

назв. русск. дер. Курочкиной, б. Свияжского у. Сред. Юм.

корма

то же, что корньа. Çичĕ Пӳрт. Корма кайнă. Срв. русск. "Горные гости", „горный стол".

Куславкка

(-вкка), назв. район. центра. Козловки в ЧАССР (на Волге). || Назв. русск. дер. Козловки, б. Буинского у.

Куçинкки

от русск. Кузенька (уменьш. от «Кузьма»). Ст. Чек. Куçма Куçинкки, хура лаша вăрлакан, вăрман урлă таракан!

Кутей

(куд'эj), назв. русск. селения, Кудеиха. Хĕн. 7. Инçе, пит инçе, çут кăнтăр енче, çуталнă Кутей-Пăрачкав уйсем.

кутимăссăн

(куδи^ымы̆ссы̆н), в роде русск. вульг. куды тебе! куды тут! (из русск. «куды» и тат. афф.), выражает ирон. указание на претенциозность, притязательность, важность и т. п. третьего лица. Уганд ?

кутьăк

котьăк (куд'ы̆к, код'ы̆к), от русск. котик, особая меховая обшивка для полушубка и пр. (служит для оторочки). КС. Сохрон-й., Якейк., Чутеево. См. кутĕк.

Кочаш

назв. русск. сел. Хочашева в б. Свияжском у. Сред. Юм.

кошла

шуметь. В. Олг. Пошла (русск.) тапратрĕ йăлăмра кошламашкăн! (пошел по лесу шум). В. Олг. Чăршă тăри вольă çил чох кошлат. Панклеи. Йăлăмри йăвăçсам кошлаççĕ анчах (так и шумят). N. † Кошлат, кошлат, вăрман кошлат, хăрăк тората ӳкересшĕн, çĕнĕрен хонав кăларасшăн.

Кăнла

(кы̆нла), назв. реки, Кильна (приток Свияги). См. Кăнна. Альш. Кăнла шывĕ çинче Кăнла ятлă вырăс ялĕ пур. || Назв. русск. дер. Кильны (см. выше).

кăнт-кант

(кы̆нт-кант), подр. особой походке. Сред. Юм. Тăманарах (глуповатый) çынна: кăнт-кант çӳрет, теççĕ. («Ходит вяло, как дурак»). N. Кăнт-кант пускаласа пырать. Шагает так, точно у него не свои ноги. (Срв. русск. прозвище Абрам — чужие ноги). Городище. Кăнт-кант туса пырат. «Идет ненормальной походкой (человек в нетрезвом виде). || Подр. звонкому стуку. СТИК. Кункăрана лашсем кăнт та кант тутараççĕ: çими пĕтнĕ пулас. (Урисемпе чаваççĕ, мĕн тăваççĕ).

кăрли аври

(кы̆рλи^ы), то же, что русск. шиш (метаф.). Уганд. Кăрли аври сана! Шиш тебе! (т. е. ничего).

кăрмасан

(кы̆рмазан), формазон, назв. злого духа, заведующего кладом. См. кăрмасон, кăрмачин. Шарбаш. Кăрмасан, кăрмасон, от русск. фармазон, франк-масон. (Н. Роман).

кĕленче

(_кэ̆л'энџ̌э, кл'энџ̌э), стекло (из русск. скляница). Н. Карм. Кĕленче — стекло (вообще, а также и оконное). Орау. Кĕленче: 1) стекло, как вещество; 2) сахат кĕленчи, стекло часов. Янтик. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана ӳкертĕм. В. Ив. Темиçе çĕршер хут пысăклатакан кĕленче виттĕр анчах курма пулать. Пазух. Кĕленче те курка тулли курка, çурма курка, тесе, ан калăр. N. (Хапханăн) хăми кĕленче, тăпси пăхăр, тытки кĕмĕл. Альш. † Çӳл ту çинче горница, чӳречисем ешĕл кĕленче. N. Кĕленче алăклă шкап. || Бутылка, склянка, скляница.

кĕрĕнке

(-_гэ), фунт (от русск. гривенка). См. кĕренкке, кĕрепенкке, кĕрепенк, кĕрепенкĕ, кĕрепенккĕ. Актай. † Кĕренкерен кĕпе турăм, ялти яшша юрас, тесе, итту çавах юримарăм. В угоду деревенскому молодцу из фунта (разумеется кудели) спряла и сшила рубашку, но все равно не угодила. (Чтобы из фунта кудели получить достаточную на одну рубашку нить, требуется необычайное искусство прясть тонко. ТММ).

кĕрепенке

мыканица; гребень для чесания пряжи (от русск. гребенка).

кĕрĕк

(к'ӧ̆_рӧ̆к'), металлическая скобка, которую прикрепляют для распиловки бревно к сабану (от русск. крюк). Нюш-к. N. Кĕрĕк — хăма çурнă чух свалккăна тыттаракан хатĕр. Ăна тимĕртен, вĕçне кукăртса, тунă.

кĕтес

(_кэ̆_тэ_с), угол (с русск. кутец?) Орау. Хăмана пĕр кĕтесрен тепĕр кĕтессе (с угла на угол) хирĕнтерсе (если туго, тĕкĕнтерсе — если не плотно, чуть-чуть) хунă. Ib. Эп кĕтесселле шăвап, кунта сире çывăрма памăп, кашăртатса. N. Кĕтес картни, рубка углов. Синьял. Пурçăн тутăр кĕтессине пирĕн ят ӳкмен, мĕн тăвас? Толст. Урисенчен ярса тытаççĕ (хватают), тет те, кĕтессине (об угол) çĕкле-çĕкле çапаççĕ (parvulos), тет. СПВВ. Тĕпел кĕтесси, кăмака кĕтесси, алăк кĕтесси, турă кĕтесси. ЧС. Эпĕ вара, анне сăмахне итлесе, пĕр кĕтессе (в угол) кайса лартăм. Сред. Юм. Кĕт, кĕт, кĕтес, мана кĕтес кам парать? Пуран кашни кĕтессине пĕрер çын тăраççĕ те, пĕри çапла каласа пура варĕнче çӳрет; ыттисем вырăнтан куçнă чôхне вара ô кăшин (= хăшин) вырне (= вырăнне) те пôлса кĕрсе тăрать; кĕрсе тăма ĕлкĕреймесен, калах тепĕр вырăн ôлштараччен варĕнче тăрат. (Игра). Альш. Кĕтесрен пăрăнчĕ, кĕтесрен тухрĕ. Повернул за угол, вышел из-за угла. Чартакан. † Сарă пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкмен пуль, хура пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкнĕ пуль. N. Юлашки хут тăкма тухсан (поминальные яства), сасă кăларакан арăм, тула тухса, кашни пӳрт кĕтессине пырса, «сасă кăларать». (Пумилкке). Сред. Юм. Кĕтесе (-_зэ) пырама (рубить) канçăр (трудно) ôна. Ib. Кĕтесĕн (-_зэ̆н') мăкне вырнаçтарасси пит канçăр. Ib. Кĕтессĕн мĕнех пôр вара ôн пит, пыра (= пура, срубить, рубить) пĕлмелле марри? Какую особенную трудность представляет рубка углов (избы и пр.?). Ст. Чек. Авланнă çын кĕтессе ларса çисен, арăмĕ вилет, тет. Ib. Авланман çын кĕтессе ларса çисен, кăлава хĕрне илет, тет. (Старая поговорка). || Межа. Пшкрт: _кэ̆_дӓ_с. Хорачка: ана _к̚дэ_зэ̆ — межа. СПВВ. Кĕтес = ана йăранĕ. Козм. Б. Яныши. Тăваттăмĕш тунката патне çитсен, мишавай кĕтес виçнĕ чух эпир улттăн та улăха çырла пуçтарма кайрăмăр.

клиçнĕй

назв. рыболовной снасти, от русск, глисна. Сенг. у. Клиçнейпа (так!) тытаççĕ.

крант

(крант), кран (русск. назв. крант). Сред. Юм. Крант тесе сăмаварăн шыв юхтараканнине калаççĕ.

крапля

сновальня (от русск. грабли). Разг. С. Мих. 9. Б. Олг. Крапляпала (на сновальне) çип комат.

крепток

(к_рэпток), крептук, сетка из веревки в виде мешка для завязывания сена. В ней берут на дорогу сено и, не вытаскивая его оттуда, дают лошадям. Кăмак-к. Тюрл. Крепток, хребтуг. Сред. Юм. Крептôк (начальное к несколько смягченное). Лашасĕне çол çӳренĕ чôхне сĕлĕ пама начар пиртен мих майлăрах (в роде мешка) тăваççĕ. || Женские панталоны. Сред. Юм. Крептôк — хĕрарăм йĕмĕ. Срв. русск. хребтуг.

крутьки

короткий (русск. сл. в загадке). Рак. Кафтан крутки, сам тулки. (Тăрна). Кафтан короткий, а сам долгий. (Журавль). || То же, что крутка. К.-Кушки. Лайăх ĕçлесен ăна крутки ĕçлесе пама пулчĕç.

тĕн

тень (русск.). М. Бикшихи. Хĕвел хĕрелсе тухсассăн, йăвăç тĕнĕсем тем тăршшĕ чăсăлса выртаççĕ. Ib. Кăнтăрлахи апат çисен, эпĕ, выртса канма, çĕмел тĕнне кайса выртрăм.

шалапай

так называют очень резвых людей (от русск. шелопай). СПВВ. НН. Шалапай тесе пит шухă çынна калаççĕ.

шалаш

шалаш (русск.).

шалу

жалованье (русск.). Кан. Ахалех шалу илет. N. Пысăк шалу илсе тăратчĕ. КС. Питĕ пысăк шалу çиять. Получает большое жалованье.

шалу

жалоба (русск.). Юрк. Хĕнет тесе шалу парсан, лешĕ тата хытă хĕнеме тытăнат. К.-Кушки. Эрех сутакан урятьнике шалу панă.

шалун

шалун (русск.). СТИК. Ч.

шалун

эшалон (русск.).

шалуннай

жалованье (русск.). Кален. 1903. Шалуннай тӳлес тĕлтен чарăнас пулмасть, пирĕн кирлĕ мар çĕре, эрехе темĕн чухлĕ кайса пĕтет.

шалунни

жалованье (русск.). Юрк. Шалунни уйăхне З5 тенкĕ; хăваттир, вутти, çутти, стурăшĕ пурте янтă. Ib. Шалуннийĕм уйăхне ЗЗ тенкĕ те ЗЗ пус; çӳренĕшĕн (разъездных) тата уйăхне 20 тенкĕ те 8З пус илетĕп. Ib. Ĕнерхи кун çирĕммĕш числара шалунни укçи илтĕм, унтан тата çĕнĕ хăваттире куçрăм. Ib. Шалунни илнĕ укçисене пĕтĕмпе тенĕ пек килне тырăсем илме парса тăра пуçлат.

шалăпă

жалоба (русск.).

шалкили

жалко ли (русск.). Янш.-Норв. Хĕр вăррине вунă тенкĕ шалкили (разве жалко), ăна часрах матка тупса пултăр халĕ.

шалккă

жаль, жалко (русск). Н. Роман. Шор хĕррипа отмашкăн шор портянккă не шалккă, сар ачапа калаçма кĕмĕл çĕрĕ не шалккă. Чтобы ходить по краю болотца, чистых портянок не жалко; чтобы с русым парнем поговорить, не жаль серебряного колечка. Сĕт-к. Çакă коккăр хĕрсене шкальккă эреке ни шалккă. N. Маншăн полсан, саншăн ним те шалккă мар. N. Кашта çинчи кăвак тутри, вĕçсе ӳксен те шалкках мар, ялти ачи — хора ачи, сивĕнсен те шалккă мар. N. Шалккă-çке. Жалко право. См. йăпăшт. Кильд. Сарă, вăрăм арăмччĕ; айта туя, терĕм те, порçăн тоттăр çок, терĕ. Шалккă-çке, йăпăшт шăлать куç шуне. Была у меня высокая русая жена, я сказал ей: пойдем на свадьбу,— а она отвечает: нет шелкового платка...

шални

жалованье (русск.). Б. Олг. 8 тенкĕ те ЗЗ пус шални ойăха исе порнса.

шалну

жалованье (русск.). N. Çав З5 çынна шалну çитерсе усрамалла пулĕ.

шалнă

жалованье (русск.). Шорк. Шалнă илсе тăрат. Ib Шалнă çисе тăрат.

шампăлт

подр. короткому звуку; соответствует русск. „бултых“. Кюль-Хир. Каласа та пĕтереймерĕм, шыва шампăлт ӳкрĕм. Цив. Çăл кутне пычĕ, тет те, шыва шампăлт ăсса кăларчĕ, тет.

шар

шар (русск.). Хорачка. Шар яр, баллотировать (шарами).

шаркку

жаркое. КС. Йӳç. такăнт. 10. Улах шаркку аса килчи мĕн? Ib. 16. Ххĕ! Улах шарккупе тĕксе илчĕ тата... N. Апат-çимĕç унăн кӳршĕ хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман: паранкă, пăтă, яшка, праçниксенче шарккупа кукăль. || Горячий (о человеке, лошади; от русск. жаркий). Алших.

шатрун

особый способ покрытия крыши (от русск. шатром?). Сала З63. Çине шатрун виттернĕ, ăшне калтир турттарнă. || Пятистенный (дом). Юрк. Карачăм мана валли шатрун çурт лартса парĕ-халĕ.

шелма

шельма (русск.). Сред. Юм. Шелма тесе тĕрмере ларнă çынна калаççĕ.

шертешни

сердечный (русск.). СПВВ. МС. Эй, шертешни! Пĕчĕкскер, кунĕпе чупса çӳрет.

шыльмă

шельма (русск.). Султангул. Аттене кĕтĕм каларăм, шыльмă сана тиейрĕ.

шиватяр

живодер (русск.). Сред. Юм.

шитти

решетчатый забор (от русск. щиты). Сунт. Лашине шитти (карта) юпинчен кăкарса ячĕç. || Щиты. Сред. Юм. Хĕлле чукăн çôл çине тăман шăлса каясран хӳтĕ тума лартакан çӳхе хăмаран тунăскере шитти теççĕ. Бижб. Ишмуратов колхозник хирте юр каплантарма хатĕрленсе шиттисем тума тытăннă.

шумовккă

совок для углей (русск). Пролей-Каша.

шуруп

(шуруп), винт (русск.). К.-Кушки.

шушчăк

шошчăк, сборщик податей (от русск. „счетчик“). Якейк. Шушчăк собирает подати и сдает их в казначейство. Эпир çур. çĕршыв. 22. Ĕлĕк упчĕствă ĕççыннисем акă çаксемчĕ: старăстă, сотски, теçетниксем, пушар старăсти, уй старăсти, ял тиекĕ, шушчăк (хырăç пуçтаракан). КАХ. Эх! тата Утриван шушчăка, самай хаяррине, ял çинче çӳренĕскерне, манса хăварнăç.

Шӳккев

назв. русск. сел., Жуково. К.-Кушки.

шӳтник

шутник, забавник, балагур, остряк (от русск. шутник). Сред. Юм. Шӳтник, кто говорит разные анекдоты. Ib. Шӳтник япала, шутник. Альш. Миккул шӳтник.

шăпитал

больвица (от русск. госпиталь). СПВВ.

шăтăклă

в дырьях, с дырьями, дырявый. Сĕт-к. Ах, ах! Аххăм карти хыçĕнче лăпсăр-лапсăр хĕр ларать, арки вĕçĕ чăнтăрла, чĕччи тăрри шăтăклă. || С отверстием. Ала З0. Ай, ули Якку пур, шăтăк тесе ан кала, шăтăклă шăрçа çĕрте выртмасть, эпир ăна пĕлместпĕр, çавах илсе каятпăр. || N. Шăтăклă йывăç — см. арман. || Çатра-Марка. Йысна кăмаки — шăрçа кăмака, шăтăклă çăккăр пĕçерет. Печь у нашего зятя — бисерная, она печет пухлый хлеб. Изамб. Т. Ул (кăймак) капăртма пек хăпарса шăтăклă пиçмест. || Узорчатый, с узором „шăтăкла“. ЧП. Кĕпи умĕ шăтăклă. N. Ах, аппаçăм Настаççи, виçĕ пĕрчĕ йĕтĕнрен кĕрӳ кĕпи кăларчĕ, вăл та пулин шăтăклă (узорчатая, кĕрĕ çĕклесе тунă, в песне хвалят невесту). N. Шăтăкла кĕпе, узорчатая рубашка. N. Шăтăкла тотăр, платок с „шăтăкла“. Шишкин. Шăтăклă тотăр пăхма чипер, поçа çыхсан поç корнать, алла тытсан ал корнать. Икково. Шăтăклă тоттăр шăрçа пек: поçа çыхсан çӳç корнать, алла тытсан ал корнать. Батыр. Шăтăклă тĕрĕ, узор, вышитый по выдергу (русск. „вырезы“).

наккă

вот (от русск. на-ка!). N. Иккĕн пĕр тантăш пулнă, тет. Пĕри авланнă вуник çулта: ватă хĕсепне кĕнĕ пек туйăннă хăйне. Леш хăйпе танăш юлташĕ выляма чĕннĕ те: Якур, выляма кил! тесе чĕннĕ. — Эп санпа выляма ача-им? Унччен те пулман, хайхи, Якур пăру хӳринчен тытнă, тет те, наккă вĕçтерсе çӳрет, тет. Арăмĕ ятлать, тет: мĕн ухмахланса çӳрен, тесе.

наклат

убыток (от русск. «наклад»). Якейк., Яргуньк. Тогач. Усламĕ пулман, тит, наклат пулнă, тит. Никит. Сут тăвакан çынăн наклачĕ валта, паришĕ кайра, теççĕ. (Послов.). О сохр. здор. Апла тусан сире наклат пулас çук, усси нумайтарах пулĕ. Юрк. Çук, эпĕ начарри мар, халĕ эпĕ чи лайăххи, аванни, паришĕ. Эсир ăна чи начаррисем, наклачĕсем.

наклиска

то же, что ӳрече, грядка телеги (от русск. нахлестка). Ст. Чек.

нар

первонач. зн. этого слова чувашам уже не понятно. Повидимому, это название какого-то предмета, обладавшего специфическими положительными качествами. Как видно из сравнения с ним, он должен был быть обладателем качеств: полный, румяный, красивый, чистый и т. п. Применяемое обычно к девушке сравнение «нар пек» ( = как нар) означает девушку здоровую, полную, круглолицую, красивую и т. д. По-русски в этом случае сказали бы: «кровь с молоком», «румяное яблочко» и т. п. [Срв. Радлов — нар, граната (фрукт). Гордлевский. Тур.-русск. словарь. Нар, то же (из перс.)]. Сунч. † Вунă пурне вĕçне вĕре-вĕре, нар пек хĕрлĕ чĕреçĕм шуралчĕ. Султангул. Вунă пӳрне вĕçне те вĕре-вĕре, нар пек хĕрлĕ сăнăм та, ай, шуралчĕ. Хурамал. † Куç умĕнчи тăвана шыра-шыра, нар пек хĕрлĕ чĕре саралчĕ. N. Улма йывăççисем нар пекех. N. † Нар пек хĕрлĕ чĕреме шуратрăм (от горя). N. Панулми чĕрейĕ (внешность) нар пекех. Ст. Чек. Нар пек хĕп-хĕрлĕ, нар пек мăнтăр, нар пек мăнтăрланса кайнă (о людях). Ск. и пред. 68. Нар пек хитре хĕрĕсем акăшсем пек утаççĕ. СПВВ. МС. Пит таса мăнтăр çынна калаççĕ: çав ачан нар тăкăнать, теççĕ. Чертаг. Нар тăкăнать, красив, красивый. Питушк. Нар тăкăнать просто, пăхма та нелçе (светлый, чистый человек, здоровый). Янтик. Мĕн çисе пурнать ку, ытла нар пек çӳрет. Шибач. Ах, нар пек тачка (мăкăр — бык, очень жирный). См. нăр.

нарашник

рама (от русск. нарожник-наличник). Сред. Юм. Чӳрече нарашникĕ, рама (м. б. и наличник окна?).

нарукам

(наругам), нарочно, с намерением (от русск. нароком). Янш.-Норв. Чирлĕ çынсем нарукам çав хĕрсене хирĕç тухса, хăйсенĕн чирĕсенчен тасалас тесе, хĕнеттереççĕ. (Хĕр аки). Сред. Юм. Мана нарôкам (нарогам) кôласшĕн тикенет çыпăçтарса янă ô.

нарут

народ, люди (от русск. народ). Трхбл. † Çакă килти нарут вĕркеççĕ, вĕсен каяс вăхăтсем çитнĕ пуль. Альш. † Ĕнтĕ шав-шав нарут, кĕр-кĕр нарут, мĕшĕн кĕрлеет-ши çав нарут? N. Пĕр виç кунхи пăхатир нарута чавсапа тĕртсе ярса, нарут пĕтĕмĕшпе тăкăннă, тет.

наруш

нарочно (от русск. нарочно). ЧС. Сăра тунă чух чӳклеме хурĕпе пĕрле, сăра чӳклеме тесе, сăрине пĕр пичĕкине наруш, чӳклеме пичĕки тесе, уйрăм тултараççĕ.

нашшей

(на_шшэj), убыток (от русск. на шею). Б. Олг. Нашшей илтĕм, убыток.

невиталăм

заумное слово (от русск. не видал). Орау. Невиталăм сыв пултăр!

ненушнă

не надо (от русск. не нужно). Сĕт-к. † Порçăн тоттăр пуç тотри, йĕри-тавра сар çӳçи; пира (сар) çӳçи ненушнă, сар хĕрсенчен уйрласси.

неччăмăш

что же... (от русск. нечего уж). Орау. Неччăмăш, ним те тăваймăн! Что же, ничего не поделаешь!

ни

(н'и), частица соответствующая русск. ни. М. Васильев № З, 32. Мĕн сăлтавпа кĕтĕн эс, мĕскер полчĕ-ха онта? Ни çын килни илтĕнмес, ни куçармаç ман çорта. Чăв. й. пур. Халĕ ĕнтĕ çĕнĕ çĕрте ни çурт тăвайман, ни укçи пĕтнĕ. Ib. Иван вара ни салтака каяйман, укçине ахалех пĕтернĕ. N. Кунта пирĕн ни кунĕ кунĕ, ни çĕрĕ çĕрĕ? N. Вĕсем ни çурăлаймаççĕ, çурăлнисем те тăкăнса пĕтеççĕ. Яргуньк. Тилĕ тус калат, тет: кунта пирĕн пата ни хут килмест, тесе каларĕ, тет. Пазух. Ни юртти çук, чуппи çук. Прахăр хварăр çырмана. Чуратч. Ц. Ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар. Орл. II, 249. Ни ати мар, ни апи мар, пуççапмасăр кĕримăп. (Авăн вăчахĕ). Чураль-к. † Çакă яла килтĕм те, ни сар хĕр çук, сар хĕр çук, хура хĕр куçран каймарĕ. ЧС. Иккĕш те, усĕрĕскерсем, ни чарăна пĕлмерĕç, тет, ни туха пĕлмерĕç, тет, тӳрех шыва шатăртаттарса кĕрсе кайрĕç, тет. N. Ĕнер хытă ĕçнĕ те, паян ни этем, ни этем мар çӳрен («ходишь сам не свой»).

нияк

(н'иjак), кажется, как будто (от русск. никак). Юрк. Урăх çырас сăмах çук нияк. Ib. Хам çирен пур хыпарсене те çырса пĕлтертĕм нияк; тата эсĕ епле пурăннине ытса пĕлем, пушă пулсан, пĕр-ик сăмах çырса ярса мана та пĕлтерсем. Яргуньк. † Кикак, кикак хур сасси, ами вĕçсе каþ нияк, аçи тăрса юлч нияк.

нипольнă

(н'ибол'нŏ), ведь (от русск. «небольно»). Якейк. Ача, çак орпая вырса тохма полăш-ха! — Хăвăр та вырăр, нипольнă эсĕр мана орпа пашальӳ çитармалла.

ниппуччом

ничто (от русск. «нипочем»). Яргуньк. † Çĕр тенк(ĕ) парса лаша илтĕм, çĕр тенк(ĕ) укçа ниппуччом, лашам çинчен куç каймасть.

нисамай

пусть (от русск. «незамай»). СТИК. Нисамай кайтăр, пусть пойдет.

нисашту

ни в коем случае (от русск. «ни за что»). Янш.-Норв. Вун тенкĕ укçа парăр, тăвса (туса) яратăп, унсăрăн нисашту тумастăп.

ниснай

неизвестно (от русск. «незнай»). Ходар. Вирĕм тени ниснай тем тени пулать вăл. N. Ниснай чăн пулĕ, ниснай суя пулĕ.

нихути

заумное слово (от русск. «не ходи»?). Сала. Çтапан çта хути-нихути.

нишаш

(н'ижаш), никоим образом (от русск. «ни за что»). КС. Лашана паян хĕртрĕм, нишаш та туртмасть.

нукка

, нуккă, вот (от русск. «ну-ка»). СЧЧ. Пĕри-пĕри чирлесенех хайĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. N. Нукка, хĕнеме тытăн-ха. Регули 531. Нукка! ну, кайч-ха (= кайччĕ-ха) контан.

павăшка

повивальная бабка (от русск. бабушка). Сред. Юм.

пакă

(пагы̆ ), вага, рычаг, шест для подъема (от русск. вага). КС. Пакă персе хир, поднимать, засунув вагу.

пакăç

(пагы̆с'), нечистый (от русск. пакость). N. Ак çапла пакăç ĕçĕсемпе çынсене çилентереççĕ. Янтик. Пакăç! çын тытать-и, пит чыссăр вит у! Йӳç. такăнт. 39. Кай, шуйттан. Çын чĕппи эпĕ, тесе ларать; пуш черкке патăн, тет, пакăç!

паккути

(паккуδи^ы), известный период времени (от русск. покуда. Это слово склоняется). N. Манăн паккутие укçа кал-кал-ха (нет пока денег), сана кĕтсе ĕçме çиме хатĕрлерĕм.

палăштух

бутылка (от русск. полуштоф). Хурамал. Пĕр палăштух эрех. Альш. Палăштух — пулуштух.

панăски

повидимому, от русск. пан, панский?

пат

послелог, указывающий близость. См. пет, çум. Якейк. Пӳрт çинчен йор моклашки (комок снега) татăлса анчĕ те, ман пата (возле меня) тӳрех ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ 13. Хам патăнта ĕçленĕ чух. Орау. Хăвăр патăрта ĕç çук-и? Нет ли у вас у самих работы? Ib. Чăваш арăмĕ, сăмах пĕтсен, тухса кайиччен-и, хăй панчен хăна тухса кайнă чухне-и: сыв пул тати, тет. Тем пулат вара вăл «тати»? Вăл сăмах «сывă пул тата», «тепре куриччен» тени патнелле пырат пулмалла. Ib. Утаралла карĕ, пошел по направлению д. Отары (ее видно, м. б. идущий пройдет и дальше). Утар енелле кайре, пошел в сторону д. Отары (деревни не видать и о ее направлении лишь заключают, напр., может быть за горой); Утар патнелле кайрĕ, пошел близко к Отарам. N. Каç пулсан, эпир унпа ларса (в экипаже) кӳрĕш яла, хĕр патне тесе, тухса кайрăмăр. Шугур. Мана вара усрама пĕр начар çын патнĕ пачĕç (к бедняку). ЧС. Пирĕн патра пĕр ватă çын пычĕ. К нам пришел один старый человек. Бес. чув. 3. Ял патĕнчен кăнтăр енче Ч. ятлă çырма пулнă. Собр. Чавса патĕнче те, часах çавăрса çыртас çук. (Послов.). О сохр. здор. Мăйĕ хăлха патĕнченех шыçса кăять. Эльбарус. Онччен те полин ман патналла çамка çинчи сăнакне (знак) çутатса питĕ хытă стрелок чопса пыма пуçларĕ. N. Перĕн патнали (= пирĕн паталли) çынсем çок. Нет людей из нашей местности. Земледелец. Иалсене ял теме çук, пирĕн Пăва, Çĕрпӳ хулисем патне те пыраймаççе (не нашему Буинску или Цивильску чета). Сред. Юм. Самми патне пӳнеттейпе пырса шыранă. Самсона обыскали с понятыми. Ib Патнерех пынапа хай сăрт хĕрлĕ пôлчĕ тăчĕ, тет. Регули 1206. Ĕлĕк вăл ман патра порăнса. Ib. 1532. Вăл кисеснех вăлсам патне кайрĕ. Ib. 1524. Вăл килчĕ он патне, ман атти патне, ман пата та килчĕ (ман пата анчах килмерĕ). Ib. 1142. Вăл сан патран ман пата килче. N. Çав çăмăрлă хура пĕлĕтсем пирĕн патралла киле пуçларĕç. Етрух. Кĕркури пиче патне кайса ларнăч, урăх никам патнех те кайса ларнине астăвмастăп, тет. N. Вăл çын патне питех çӳремест (редко к кому ходит). Синерь. Выçса вилеттĕмчĕ, çак çын хăй патне (к себе) илсе кайса тăрантарса усрарĕ, ачисене кĕтӳ патне (в пастухи, в подпаски) пачĕ тăранса пурăнма, тыра çитмерĕ, тесе калать, тет. Альш. Чапăрлă шывĕ патнерех çитерехпе пĕтет (ту аякки). N. Ху патунтан (= патăнтан) хуса ан яр мана. Кан. Ишчейккăсем патне хурса хăварнă япаласене илес тесе тухакансем пулчĕç те, ишчейккăсем патне те ямаççĕ. N. Ыраш патне тухатпăр. N. Ман патна, ко мне. N. Патне çитрĕмĕр (метаф.). N. Сан пата (у др. патна) килтен хут яраççи? || Около (во временном значении). Трень-к. Эрне патне, около недели, т. е. приблизительно в продолжение недели. Б. Янгильд. Çак ухутник мулкачă çурине пĕр эрне патнелле усрарĕ. N. Хоçи пер çер тенкĕ патнех петерчĕ. || Приблизительно, circiter. О сохр. здор. Крахмал 50 мыскал патнелле пырать. Крахмала около 50 золотников. Ib. Пĕр çынтан тепĕр çынна ерекен чирсем пит нумаях мар, пер çирĕм патне анчах. Кан. 84 проччăн патне пулать. Ib. Черече пин патнелле, тесе, ăсатса яраççĕ. Елаш. Вăл (ял) пĕр çĕр аллă çул патнеллех пулать пуçланса кайни. Эта деревня освована не меньше, как лет со 150 тому назад. || За. N. Пуçтарса хуна пахча çимĕçĕсем вĕсем пурте пĕрле пĕсерсе çиекен апат патне кайна. Синерь. Мĕн шырасси, апай патне (за мамой) килтĕм, тенĕ. Ишек. Унтан вара эпĕ çын пăрçи патне нихçан та кайман (воровать чужой горох). Чăв. й. пур. 11. Ашшĕне эрех патне ями пулчĕ. Ала 9°. Вăл çапла тавар патне тухса каяс умĕн, ун патне пĕр ватă хуçа (купец) пырса кĕнĕ. N. Мĕн патне карăн? — Шу патне карăм (за водой). Регули 1092. Эп окçа патне (окçашăн) килтĕм. Ib. Вотă патне каятăп. || В сравнении. N. Çулленхи патĕнчи ырашăн пĕрчи пит вĕт. || С причастием будущего времени в чувашизмах. Ау 14°. Упа, капантан ута ыталаса илет, тет те, перет, тет, илет, тет те, перет, тет, пере-пере капана пĕтерес патне çитре (разбросал почти весь стог), тет. Регули 126. Каяс патне çитнĕ. Ib. 125. Вилес патнех çитиччен хĕнерĕ. Янгильд. Çорконне, йор кайса петес патнелле (близко к тому времени, как сойти снегу) сорăхсене çитерме тохаççĕ. || Послелог в знач. русск. предлога — к. Регули 1528. Лепле вăл исе килĕ? онăн çынсам çок, утсам сахал тата, он патне тата (к тому же еще, кроме того еще) хăва ĕçне пелимаçть. || N. † И памăпăр, памапăр та, патне çитсен (когда подойдет время), чармăпар. || Яргуньк. Иван ĕçĕрĕ (выпил), тет те, патнех кайса ӳкĕрĕ, тет, Иван. N. Вăл хăй порăннă пӳрт пӳртекӳне керсен, ăна такам аякран çĕçĕпе чикнĕ те, çĕççи патнех çакăнса йолнă. Когда он входил к себе в сени, его кто-то ударил в бок ножом так, что нож остался в боку.

Патаккасси

назв. дер. Питушкиной, б. Курм. у. || Назв. русск. селения Палкина. Ибряйк.

патвай

(падваj), веревка, соединяющая рассоху (купташка) и оглобли сохи (от русск. подвои). СТИК. Сухаланă чухне тарăнтарах ярас тесен, пăркăчапа пушатаççĕ çав «патвая», ăшăк сухалас пулсан, хытараççĕ. Чертаг. Патвай (кôптана тôртса çыхан, у сохи).

патнус

поднос (русск.). Средн. Алг. Вуникĕ уралă сĕтелпелен ешĕл патнус çинче сăмаварĕ, вуникĕ пуслă çĕлен пек ашкăрса-чашкăрса ларат иккен. (Такмак). Ib. Вуникĕ пар чашкă, ешĕл патнус çинче шалтăртатса ларат.

патпаска

подпасок (русск.). СТИК.

пашул

(-ж-), от русск. «пошел». Отсюда: пашул пăтти.

пашкатăй

(-д-), умный (от русск. башковитый). Сред. Юм.

пашшул

от русск. пошел, встр. в заумной песне. Пазух. Так-так таюха, таюхапа пуюха, мĕн вăрларăн, таюха? Эп нимĕн те вăрламан, Нака така вăрланă! — Именух анни, шăмми-шаки, пашшул ван!

Пекетту

(_пэ_гэтту), назв. русск. сел., Бегетовка, в 7 км, от Елаура, б. Сенг. у.

пес

(_пэ_с), русск. «без». Шихраны. Песукçасăр илнĕ, взял без денег. Якейк. Пестатăк (безостановочно, беспрерывно) калаçать, колать, макăрать, чопать и т. д. Цив. Песахалех кайса килтĕм. Я приходил попусту. || Очень, весьма, как раз. Карамыш. Песаван. Довольно, совсем хорошо, букв. — безо всего хорошего. Ib. Ку мана пес çех аван (безо всего хорошего). Ib. Пес çеç пырать. (Это мне) совсем ладно. Ib. Ку пес çеç аван полчĕ-ха. (Так, напр., гов. человек, если его накормили или напоили даром). Городище. Пес пĕлми ӳсĕр. Пьяный как стелька.

пет-пĕлчĕк

(-д-), подр. крику перепелки (срв. русск. под полать). СПВВ. ГЕ.

петтитвар

выборный от пяти дворов (от русск. пятидворный). Сред. Юм.

Пыр-шывĕ

назв. русск. сел., Шумовка, б. Симб. у. Изамб. Т. Пыр-шывне çитрĕмĕр. У др. Пир-шывĕ.

пытпылкка

подпилок (русск.). Сред. Юм.

пипи

(_пи_би), больно (детск. сл.. русск. бобо). КС. Ачана: ан тыт ăна, пипи пулать, тиççĕ, пĕр-пĕр ыраттаракан е пĕçерекен япалана тыта пуçласан. Сред. Юм. Çĕçĕ тытсан, алли пипи пôлать. Если в руку возьмешь нож, руку порежешь и будет больно.

Питенке

(_пи_дэҥ'_гэ), назв. русск. и тат. сел. Биденга. Альш.

пичев

(-ζ'-), пристяжка (от русск. бичева). Изамб. Т. N. Пичеве (или: прешкене) ярса кӳлтĕмĕр. Ст. Ганьк. † Мăшăр кăвак тĕпĕнче, çăлтăр хушки пичевре. Ерк. 22. Тĕпри лаша тĕпретет, çул варрине çĕмĕрет, икĕ пичев пĕр пекех, çул чаваççĕ сиккипех... Питушк. Пичев хатĕрле. || Бичева (ею тянут лодку). Тюрл.

Пукăрлă

(-г-), назв. оврага. СТИК. || Назв. речки, притока р. Цыльны. || Назв. русск. сел., Бугурна. См. Пухăрлă.

пукранкка

(пукраҥкка), тесьма (от русск. покромка) СПВВ. Янтик. Пукранкка тесе кăвак, çинçе тиçмана калаççĕ. Ĕлĕкрех ăна кĕпе çухисене тытнă, халь те ваттисем тыткалаççĕ.

пулса пĕт

закончиться, окончиться. Баран. Ĕнтĕ старик пулса пĕтрĕ (готово)! Батыр. Каскалаканăн пӳрт ăш-чикки пулса пĕтмен, тет. || СТИК. Ку çын пулсах пĕтмĕн няк (= нияк, от русск. никак, кажется)? Ларман, ухмах шĕвилкке, çăмăл ăслă (и, вообще, человек с не вполне здоровым смыслом, умом). N. Пулса пĕтмен (шутливое выражение, а иногда и оскорбительное), выродок, недоносок, глупец. N. Ани, ку ачу сан пулса пĕтмен пулĕ.

пôлешчăк

(-чы̆к), лесной сторож, караульщик лугов (от русск. полесовщик). Сред. Юм. Пôлешчăк (так называли в прошлом караульщика лугов помещика).

Пурчав

(пурџ̌ав), назв. русск. села, Бурцево. Альш. Пурчавран тата, пĕр тăват-пилĕк çухрăм кайсан...

патпаткă

или путпатка или потпăтка (е русск. произн.). Подпятка (лежит на лифте). Ст. Чек. V. карупка.

аспати

(аспа_ди), v. parvulorum, quae significat deum, детское слово, соотв. русск. «боженька». Ст. Чек., СТИК. Аспати каяс. Надо итти в церковь. Ib. Аспати яй-яй тăват! Б. будет сердиться (говорят маленьким детям). || Item a feminis, cum in metu sunt, dici solet. То же сл. употр. и женщинами, когда они испугаются. Ст. Чек. Аспати! Аспати! Ст. Чек. Аспати! Аспати! Аспати! тесе-кăна тăрап, тет.

ача

(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.

аха

(аhа), interiectio, a Russis adscita; id. esse videtur, quod 2. А. Междом., соотв. русск. ага. Букв, 1904. Аха! Шеплĕ çыпçăннă-ха ку пулăсем хӳре сумне, тесе шухăшласа ларать, тет.

ашăк

(ажы̆к), os phalangfs animalium, bourn plerumque: huiusmodi ossibus pueri iu ludendo uiuntur. Eorum longiora панук. breviora vero лаккай appellantur, quamquam aliis in locis alits appellationibus designari solent. Ipse autem ludus hoc modo fit. Facta sortitione de ordine ludendi, ossa ilia, de quibus superius dictum est, humi recta statuuntur atque aliorum ossium ictu, quae ad id ipsum dcstinata sunt, ex acie excutiuntur. Si quae ceciderint, ab to capiuntur, qui excussit. СТИК. Ашăк — козон (т. е. бабка); различаются: 1) лаккай, 2) панук; лаккай — лутра ашăк (т. е. низенькая бабка), панук (от русск. панок) — пысăк ашăк (т. е. большая бабка). Ашăкла вылянă чухне лаккайĕсене лартаççĕ, панукĕсемпе переççĕ (т. е. когда играют в бабки, то низенькие бабки ставят, а большими бьют). || Os tarsi tibiale. Hoc quoque ad urn quendam utuntur, qui talorum ludo non absimilis esse videtur. Таранная кость; употребляется при игре в кости (альчики). Эта небольшая кость представляет собою некоторое весьма отдленное подобие салазок или маленьких санок; если мы поставим эти санки на их полозья (выступы кости), то одна из боковых сторон, и именно та, которая имеет по всей длине углубление, будет носить название елччĕ (эл’ц’ц’э̆); противоположная ей боковая сторона называется туй (туj); сторона с ямочкой по средине, обращенная к земле, — чĕк (ц’э̆_к, а противоположная этой последней стороне — пĕк (_пэ̆_к). По своей важности в игре стороны следуют в след. порядке: 1) елччĕ, 2) туй, З) пĕк, 4) чĕк. Вместо елччĕ местами гов. елчĕ (эл'ζ'э̆). Если ашăк встанет торчмя, то говорят: «сысат», и мечут снова, или же колотят по земле, чтобы от сотрясения ашăк упал. Ib. Ашăксем (пӳрнен), суставы пальца.

послетнăй

пострелĕнок (от русск. последний). Сред. Юм. Вăрçнă-мĕн чухне: ах, ти, пôслетнăй, кая парсан, пуçна çôрса пăрахан вит! теççĕ.

пуснă çу

то же, что яшка çу (от русск. постный). Шурăм-п.

пустай

попусту (русск.). Ала 91. Вăл тăлăх ача пустай ют çын патне нумаях кайман, вĕсен ашшĕпе пĕр тăван пичĕшĕ пулнă, вăл çавсем патне час-часах кайнă. N. Пустай отса çӳрени пулчĕ. Ходил(и) попусту; без пользы, без результата. || Пустяки. Никит. Помăр киреметĕнчен пур çын та хăранă, анчах пĕр Петр Михайлов: пустай (пустяки) çав, мĕнле вăл киремет тытни, тесе кулкаланă. Сред. Юм. Пустай калать, пустое говорит.

пустой

, пустуй, постой, попусту, напрасно (русск.). Шибач. Пустоях ямарăм. Шашкар. Пустоях илмерĕм. СТИК. Пустуй курмă, пустуй харамса, дармоед. Якейк. Он ĕçлени пустой анчах (не идет дело и не будет пользы). Синерь. Çук, кин, мĕн калаçан пустуй. Пшкрт. Пустой лапăртатат. Болтает попусту. || Пустой. N. Мишутка хăйĕн пустуй чашки çине пăхнă та, çухăрса янă.

поçпе

(пос'_пэ), поспевать (от русск.). Пшкрт. Поçпесе, поспел. Ib. Орпа поçпет-и?

пут

польза, выгода (от русск. путь). Фин. Çĕнĕ-çĕре каякан çын унта кайнипе тем пит пут курса лармасть пусан та...

пота пăявĕ

подвои сохи; веревка, которою закручивается рассоха. [Пота = искаж. русск. подвои]. Якейк. Пота пăявĕ — соха контине тытакан вĕрен; вăл вĕрен соха тортинчен тытăнса тăрать.

путавай

от русск. пудовой, отсюда: путавай тимĕри.

путарккă

(-д-), подарок (русск.). Петрунка. † Уйри мукач шур мукач, охотниксен путаркки. Сёт-к. † Порçăн тоттăр потарккă илтĕм. Синьял. † Пурçăн тутăр путарккă, шур пĕреник саккускă.

путиш

(-д'-), комедия (от русск. потеха). Тухмастăр. Путиш, комедия.

путка

будка (русск.). V. S. N. Хурал путки.

поткоп

подкоп (русск.). Пшкрт. Вăлсам поткоп тунăç онта, Хосан панча.

потклаткă

подкладка одежды (русск.). Сред. Юм.

потлаткă

подкладка (русск.). Якейк.

путлĕ

путно, прилично, как следует (русск.). Г. А. Отрыв. Мĕнпе кăвакартнине (синили) путлех пĕлмеççĕ. Орау. Атта путлĕ (чипер) тăхăнимарăм. Аттине чипер (путлĕ) тăхăнимарĕ. Надел сапог(и) не совсем ладно. Чăв. й. пур. 5. Хăй çине ĕмĕрне путлĕ тумтир кĕмен-тĕр. Кĕвĕсем. Мертлĕ тăрăх çӳрррĕм — пĕр путлĕ хĕр курмарăм. Путли тĕни пĕри çук, путсĕр тени вĕçĕ çук. Ст. Чек. Вăл çулхине кантăр путлĕ пулмарĕ. Ib. Путлĕ пул; путлĕ калаçмас. || Путный, хороший, приличный. Юрк. Çав ĕнерен путлĕ выльăх пулас-и, эй сĕт-çу-и? N. Патнерех çитерехпе, Çемен: ку путлĕскерсем мар пулĕ, тесе, лашине тăварса йăвăçран кăкарнă. Чăв. й. пур. Прухха вара хăй те путлĕ вилĕмпе вилмен, ĕçсе вилнĕ. СТИК. Пĕр арăмласкер илсе ятăм та, те путлĕ пулĕ. Женился, но, незнай, путной ли окажется женой.

путметке

подмётка, подошва (русск.). К.-Кушки. Атă путметки, подметка, подошва у сапог.

пôтнôс

поднос (русск.). Сред. Юм.

путпаска

подпасок (русск.). К.-Кушки. Потпаска — кĕтӳçĕ-ачи.

потпăскă

подпуск (рыболовн. снасть; русск.). Карамыш. Шурăм-п. Потпăскă — пулă тытмалли япала. N. Потпăскă, подпуск; отличается от черноснасти меньшей величиной удочек и притом не имеет пробок. || Подоска у телеги. ЩС. Потпăскă бывает у оси.

путса

путцы (у весла; русск.). Шашкар.

потсанккă

(потсаҥккы̆), подсанки (русск).

поттинки

ботинки (русск.).

путь

неизв. слово, встреч. в выражении: путь, тĕрне! (так кричат летящим журавлям). М. б. от русск. путь?

путьă

(пуд'ы̆), так манят ягненка. Шорк. Путьă, путьă, путьă! кличут овец издалека; когда совсем близко то: путь-путь-путь! или: пытьă (пыть). Здесь ть = русск. ть в слове путь, а если раздельно, не часто, то путьă (даже один раз).

путьăнлă

(-д'-), путный, приличный (от русск. путем). Сёт-к. Çурни (çăварни) путьăнлах полмаþ, ахал йăванкаласа выртрăм анчах.

путтьом

как следует, хорошо (от русск. путем). Икково. Эпĕр чăвашла та путтьом пĕлместпĕр.

Пухăрлă

(-h-), назв. речки, притока Малой Цильны. || Назв. русск. сел., Бугурна. См. Пукăрлă.

похранкка

(похраҥкка), тесемка (от русск. похромка). Сред. Юм. Похранкка — хĕрарăмсĕм кĕпе аркине тытакан çинçе, шараç майлăрах хôра япала. Тюрл. Похранкка (в Альш. назыв. шĕлепке кантăри) употребл. для обшивки ворота, тесьма, цветная, с рисунком — четырехугольниками, шашками.

пухтан

повидимому, присловье. Т. II. Загадки. Пушăт пухтан, симĕс сăхман. (Милĕк). Собр. Пушăт пухтан, симми кахтан (от русск. сними кафтан?), туртнă-çыхнă пилĕкне, урлă лартнă çĕлĕкне. (Мулча милки). См. пуштан.

пошали

(пожал'и), пожалуй (русск). Кильд. Евгений тата калать: пошали, пире хăвалаççĕ пулĕ, тавай итлес, тет. Сред. Юм. Пире, пошали, кайма лекет поль. Ib. Халь кайсан, пошали, ĕлкĕреймĕпĕр те поль. || Орау. Пушали асапланса çӳре унта, усси пулас çук. Юрк. Пушали эпĕ килĕп.

пошол

(пожол), пошел (русск.). Сред. Юм. Пôшôл! (Йытта хăваланă чôх калаççĕ).

пуштух

бутылка, полуштоф (русск.). Актай. Йысни пуштухĕ — çутă пуштух.

пушчĕ

хуже (от русск. пуще). БАБ. Выртасчĕ те çывăрасчĕ ĕнтĕ пирĕн ăспа: ха вăсем (маленькие ребята) пысăккисенчен те пушчĕ (т. е. еще колобродят). Ст. Чек. Пушчĕ пулчĕ. Стало хуже, чем прежде. Б. Яныши. Тохтăрсам патне кайсан, ори пушчех пăсăлса кайрĕ, тет.

пӳленке

(-_г-), полено (русск.).

пӳтлĕх

толк, годность, путность (от русск. путный). Ерк. 81. Хăяхпа хăмăшлăх... хăшĕ этем выльăхне, унтан пултăр пӳтлĕх.

пăянтсă

пьяница (русск.). Юрк. Эсĕ кунта сурăхăсене сутса, эрех илсе куштансене, ăçти çук çынсене, пăянтсăсене ĕçтерсе çӳретĕн.

пăланчă

усадьба (от русск. народн.: плант). СПВВ. Çак хуçанăн тăватă кĕтеслĕ пăланчă пур; тăватă кĕтеслĕ пăланчинче (пăланчĕнче) ултă юпалă хапхи пур.

пăлат

от русск. палата? употреб. только в сложении: чол-пăлат.

пăлатна

сильный, здоровый (русск. плотный). СПВВ. ВА. Çула тухнă чухне ху юлташу хăвăнтан пăлатнарах пултăр, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Пĕри тăлă пек пăлатна кантăра туртса кăларчĕ те, вылляма та пуçларĕç. СПВВ. ФВ. Пăлатна çын — пысăк, ĕçлĕхлĕ, сывă, матур çын: юлташу хăвăнтан пăлатна пултăр, теççĕ.

пăнтсавуй

цвета бордо (от русск. пунцовый). К.-Кушки. Пăнтсавуй кĕпе; пăнтсавуй саччин.

пăнттавуй

общественный ямщик (от русск. пунктовый) Ст. Чек. Пăнттавуй чупат. Занимается ямщичеством.

пăнчăхашшĕ

(пăнчăхас + шĕ, будущее причастие и афф. 3 л.), брань, соотв. русск.: сдохнуть бы ему. М. Васильев. Пăнчăхашшĕ-пĕтешшĕ, пăнчăхтăр-пĕттĕр, пăнчăхни-пĕтни.

пăрăс

(пŏрŏс), бревна бруском, которые кладутся на столбы сарая (от русск. брус). Яргуньк. Пăрăс çине троппил (стропила) лартаççĕ. N. Пăрăс = пĕчĕк пура, пысăк пура çинче тăракан пĕрене. Календ. 1911. Струпила чалăшра (на сажень) пĕре лартаççĕ, кутне е пăрăс шăтарса, е çиелти айне шăтарса лартаççĕ. || Брус, полка, матица. Тюрл. Пăрăс, брус у полатей. СПВВ. ИФ. Пӳртре пĕрене çумне, япала — е чашăк-тирĕк хума, е тата урăх япала та хума хăмаран туса хунине пăрăс теççĕ. Сред. Юм. Пӳрт кăмаки панчен (те) тĕпелти çтена патне çитеччин япала хôма çакса янă хăмана калаççĕ. СПВВ. Пăрăс — мачча кашти. || Брусья, на которых держится верх ветрянки (арман тăрри). || Перекладина через вешняк (на мельнице) и балки у моста Торх., Ходар. Ала 31°. † Вуник арман хушшине вуник пăрăс хутăмăр, вуник пăрăс хушшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр). || Дрожины у тарантаса и телеги. Нюш-к. Урапан икĕ пăрăс пулать. У телеги бывает две дрожины. К.-Кушки. Пăрăс — два бруса, на которых держится кузов телеги.

пăрçататтĕл

(пы̆рз'адат'т'э̆л'), председатель (старое заимств. из русск. яз.). Яргуньк.

пăртаванцă

(пы̆рдаванцы̆), продовольствие, продовольственный хлеб (русск.). Сред. Юм. Пăртаванцă парать.

пăсар

(пы̆зар), испускать ветры из живота, pedere. Ядр. Пăсармасан (вар. пăсармасăр) шăрш тохмасть. Соотв. русск. «без огня дыма не бывает». Никит. Пĕлмен туйинче пăсарнă. (Послов.). Сёт-к. Пĕр вăкăр хĕрĕх çĕртен пăсарать. (Молча кăмаки). Орау. Вăл пăсарсах ту тăвасшăн (= кăшт ĕçленипех тем пысăкĕш ĕç тăвасшăн).

пăччысла

чрезвычайно, весьма (от русск. без числа). Тиханьк. Пăччысла лайăх, чрезвычайно хорошо.

пăшал

(пы̆жал), ружье (от русск. пищаль). Панклеи. Йăван салтаксам выртнă çĕреле пăшалне персе хăварать. КС. Пăшал каймарĕ, осеклось; пăшал тапать, отдает. IЬ. Мăн çăварлă пăшал, с широким дулом; ик çăварлă пăшал, двустволка. V. S. Ăшĕнче винтă пăри пек аяклă пăшал, винтовка. Абыз. Пăшалпа персе вĕлерттернĕ. Тораево. Пăшалне персе янă, пăшал тĕтĕмне усалсем тытайман. Из ружья выстрелил, черти не поймали дыма. N. Эпир пăшал пени чул тепри пăрçа та акман пулĕ. (Из писем). Собр. Тӳлеме хый каланă вăхăтран пĕр минут кая юлсанах, кам çитейманнийăн ятне пăхса, юнне пăшалпала перет, тет те, çав çын вилет, тет. N. Юлашкинчен пăшал çапса хăвараççĕ. Перев. Пирĕн çĕлĕксем асра та çук; эпир каллах, пăшал айне кĕрес мар тесе, пĕтĕм вăйпа тартăмăр. Нюш-к. Пăшал тапать (выстрела не получается и разрывается казенная часть). Сред. Юм. Пăшала ал вĕççĕн тытса персен, пăшал калла тапса кăкăра кӳпчекпе перет. Тип-Сирма. Пăшалпа персе пăрах, застрелить на смерть. N. Пăшал персе ярас, выстрелить. Вута-б. Пăшал çăварĕ, дуло; пăшал кĕпçи, ствол; пăшал хулли, шомпол; пăшал куракĕ, курок; çăра, замок; курак вĕçермелли, собачка или лайка; пăшал куч тимри, приклад; кĕпçе варри, прицел; пăшал тĕллемелли, мушка. N. Пăшалпа вĕрентеççĕ. Учат ружейным приемам. Баран. 64. Унтан çатан патне упаленсе пынă та, хуралçи урăх енелле пăхса тăнă хутран пăшалĕпе тĕллесе хуралçине яра панă. N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. КС. Пăшал кĕпçи, ствол; кĕпçе ани (или: çăварĕ), дуло; чĕме, пăшал чĕми, прицел; пăшал кучĕ, ложа; çăри, замок; алтанĕ, курок; пучунккă, стержень, бабка; кут пăти; пăшал çакки, погон; пăшал хулли, шомпол. || Так называют хвост кошки. Орау. Кушака пĕçертĕм те, чӳречерен пăшалне тăратса тухса сикрĕ. IЬ. Пăшална тăратса çӳреттерем! (Гов. кошке)

пĕшт

подр. вспышке (напр., пороха). КС. Кăвар çине пĕр тар пĕрчи пăрахрăм та, пăшт! терĕ (слабее чем пашт). См. пашт. Б. Олг. Спичкă пăшт! тесе чĕрĕлсе каят. См. шорт, чарр, чарт. || Подр., соотв. русск. «пшик». Сред. Юм. Пĕчик хĕртнĕ тимĕре шыв ăшне чиксен, пăшт! тăвать. || Подр. шуму пара, вылетающего из отверстия в крышке вскипевшего самовара. Б. Олг. Сăмовар вĕресе çитсен, çӳлти шăтăкăнчен пăшт, пăшт! тесе пăс тохса каят. || Подр. ожогу. ГТТ. Ан тив вĕри карттахвие, вăл аллăна пăшт (у Уганд. — пăш) тăват. «Не тронь горячий картофель, он обожжет тебе руку». || Подр. притиханию, утиханию. Сред. Юм. Паçăр мана хирĕç чанккать анчах, пĕр-ик сăмах вирлĕрех килсе каларăм та, пăшт полчĕ. || Подр. тихой и легкой смерти. КС. Пăшт вилсе карĕ. Умер легко.

пĕлеме

племя (русск.). N. † Пĕкĕлмерен илнĕ турă лаша, пĕлемене лайăх çав лаша. ЧП. Пĕкĕлмерен илнĕ, ай, шур лаша, пĕлемене лайăх çав çӳрен.

пĕлет

распутная женщина (русск.).

пĕлĕм

блин (русск.). СПВВ. Тюрл. Эй ваттисем (покойники)! Эпир паян сире асăнатпăр: эсир пире çиленнĕ пулсан, каçарса çак пĕлĕме çисе ярăр, теççĕ. (Çемик). Ст. Чек. Пĕлĕм — блин из ржаной муки с примесью яровой (из кислого теста). Изамб. Т. Пĕлĕм — тонкие блины из гречневой муки, не квашенной. Сред. Юм. Çăмăр пит çунипе çĕр пĕлĕм пик пôлса кайнă.

пĕр

(_пэ̆_р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан = килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδи^ын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.

пĕрашка

ремень (от русск. пряжка). Тайба-Т. † Чĕн пĕрашка ан çыхăр, шартлаттарса ан çурăр.

пĕремен

попеременно (русск.). N. Пĕремен-пĕремен, попеременно.

пĕремĕк

пряник (русск.). Изамб. Т. N. Мункун каявичĕ (так!) пĕремĕкĕн мăйăрсем. (Искаж.). Якейк. Ула пĕремĕк, пряник с красным пояском: çӳçеллĕ пĕремĕк, конфетка с бумажною кисточкою.

пĕривус

перевоз, паром (русск.). ЧП.

пĕскамуннăй

неугомонный (русск.). СТИК. Вăт пĕскамуннăй ача та пулат.

плахай

(-_h-), блажной, взбалмошный (русск.), лодырь,, лентяй. СПВВ. АС. Плахая пăрахас, перестать притворяться глупым, своенравным, лентяем. Сёт-к. Çак Пльокка плахаялла персе порнать (притворяется глупым, бестолковым, дурачится).

плен

плен (русск.). N. Чуть кăна плен кайман.

плисви

плисовый (русск.). Хорачка. Плисви шаравар.

правай

пароход (от русск. паровой). Шурам-п. Улюн Атăл çине пăх халĕ, шурă правай улăхать.

правар

проворный (русск.). Сред. Юм.

прак

брак (русск.).

прака

(-га-), смесь барды (салат пăтти) с водою (от русск. брага). Альш. † Хура курка, прака шыв, силлерĕмĕр Кашана.

пракал

(прагал), переулок (от русск. прогал).

Пракун

(-гун), назв. оврага (от русск. прогон). Стюх. Пракунпа килет пурлă лаша.

Прал

назв. русск. с., Фролово. Изамб. Т. Пралла илсе кайман пуль ăна.

прамин

(-н'), премия (русск.). Сред. Юм. Прамин тесе кив тенкĕ илнĕ чухне, хăй мĕн чула тăнинчен ытла илекен прачина калаççĕ.

прамми

процецт (от русск. премия). Чет. пути. Пĕр икĕ çĕр тенкĕ памăн-ши, эпĕ сана расписка парăттăм, ултă тенкĕ праммине парăттăм, тет.

прат

брат (русск.). Стюх. Халлап икĕ прат çинчен. П. И. Орл. Пĕчĕкçĕ пратне пысăк прачĕ хăваласа пырать. (Кайри урапа). К.-Кушки. Вăл та леш прачĕ каланнинех каланă.

прачак

(-џ̌ак), межа (от русск. просека). Изамб. Т. Прачак хирте пулат (широкая межа, поросшая травой). N. Чикĕ прачакĕ. Межа, отделяющая одну часть поля от другой. || Просека в лесу. БАБ.

праха

(-hа), барда (от русск. брага).

принт

принят (русск.) N. Принт! тесе кăшкăрсан çамрăк чĕрем çурăлчĕ.

прочах

(-џ̌-), совсем, совершенно (от русск. прочь). Яргуньк. Прочах пĕлместĕп. Совсем не знаю. IЬ. Кăçал тырă ытла та прочах полмарĕ (совсем плох). N. Эсĕ ăна пручах татса кала. Ты ему окончательно скажи.

ремесле

всякое занятие (от русск. ремесло). Сред. Юм. Пĕр ремеслесĕр никам пôрнаймас, пôрте мĕнле те пôлса ремесле тôпать.

рестан

хулиган (от русск. арестант). Хып. 1906. Пĕр Петров ятлă рестан суранланнă.

решĕ

(_рэ_жэ̆), подрез (у саней, русск.). Пшкрт: _рэ_жэ̆_ллэ̆ с'она, _рэ_жлэ̆ с'она.

руслă

то же, что тивлетлĕ (от русск. рослый). Ст. Чек. Руслă — пахиллесе каланă сăмах: телейлĕ — пысăк, ĕрчĕмлĕ çын.

роспискă

род телеги, не обшитой лубками (от русск. роспуски). В. Олг. См. роспуска.

роспой

разбойник (русск.). Шибач. Çанта пычĕç роспойсам эреке ĕçме. || Разбой, грабеж. N. Роспой туса çӳрет. Он разбойничает.

роспольнăк

разбойник (русск.) Шибач, КС.

росхот

расход (русск.). Могонин. Пысăк çынĕ вара, çынне киреметне çураçтарма хăтланса нумай росхот кăларнă.

Антус

(Андус), nom. vici Russorum in praef. Curmyschiensi, назв. русск. села Андосова, Курм. у.

анчах

(ан’џ̌ах, анζ’ах), solum, tantum, tantummodo, только, лишь. V. кăна, çех,-çеç.-çеççĕ. Якей. Эп паян уйра хам лашасене анчах кортăм, санне асăрхамарăм. Сегодня я видел в поле только своих лошадей, а твою (или: твоих) не заметил. Якей. Манпа она анчах пачĕç. Дали только ему и мне. Ib. Атин (ад’ин, тверд. н) пĕр пӳрт анчах. У отца только одна изба. Ib. Пол(ă) тытса анчах порнать. Живет лишь рыболовством. N. Пиччешĕ: „Пуçтарса хур анчах, эпĕ сана çĕр тенкĕ парăп,“ тет. Старший брат его говорит: „Ты только убери его, я тебе заплачу за это 100 руб. || Nonnunquam etiam eodem modo dicitur. quo in lingua Latina nihil facto nisi dici solet. Иногда значит: только и делаю, что; только и знаю, что. Изамб. Т. Хăне сыхласа анчах тăраттăмăр. Мы только и знали, что караулили его. Якей. Çăврать (i. q. çывăрать) анчах, орăх ним те тумаçть. Только и знает, что спит. || Eadem vox cum verbis coniungitur, ut vim eorum augeat. Также ставится с глаголами и выражает усиленное действие. Б. Олг. Çил вольă (i. q. вăйлă) чох йӳççĕм (i. q. йывăçсем) аплах хомханаччĕ (i. q. хумханаççĕ), авăначчĕ анчах. В сильный ветер деревья так и качаются, так и гнутся. N. Вăл мана паян ятларĕ анчах; эпĕ шалт макăрса пĕтрĕм. Он меня сегодня страх как разбранил, я просто все глаза выплакал. [В Череп. сказали бы: „пит хытă ятларĕ.“] Tantum quod, vixdum. simulatque. Иногда. значит: только что, как только, не успел (-а, -о, -и), как. СТИК. Анчах килейнĕччĕ, каллах каймалла пулчĕ. Только что пришел (тогда), и опять пришлось итти. Абыз. Анчах вĕреме кеч, тит, лешсем çитрĕç, тит. Только лишь закипела (похлебка), как те пришли. Якей. Эп анчах çусаттăмччĕ, вăл ӳкерсе лапăртарĕ. Я только было вымыла, а он уронил и (опять) выпачкал. Ib. Вăл анчах пӳрте кĕч, ати она хуса кăларса та яч. Как только он вошел в избу, отец его тут же и выгнал. Ст. Чек. Эп турат çине хăпарса ларайтăм анчах, вăл хуçăлса та карĕ. Только что я сел на сучек, а он и сломился. Панклеи. Уй! конта анчах шăлса тасаттăрмĕç (= тасатрăм-çке), мĕскер çӳппи-çаппи конта? Что же это здесь за сор? ведь я только что вымела! КС. Анчах ĕнтĕ тавăрнас тесе тăраттăмăр. Мы как раз только что собирались было итти назад (или: домой). || Modo (adv. temporale). Также недавно, лишь сейчас, только что, только сейчас (в Череп. халь анчах; тин-кăна). Ст. Чек. Вăл анчах тухса карĕ. Он только что выехал. Ib. Ку кĕнеке анчах тухнă (i. q. тин-кăна тухнă), эп ăна вуламан-ха. Эта книга только что вышла в свет, я ее еще не читал. Орау. Ме, кӳп! Анчах çирăн (i. q. çирĕн), татах кӳпешшĕн! На, жри! Только что поел, и опять жрать хочет! Орау. Анчах çакăнта тăрать-чĕ-çке вăл! Да (ды̆) он недавно был (стоял) здесь! V. тин-кăна. || Eadem v. interiectionis vis augetur. Иногда усиливает междометия. НТЧ. Юмăç патне пырса кĕрсессĕн: „Ах анчах! манан ывăлăм питĕ йăвăр-çке, юмăç пăхса ярсам пушалăстă: кăçти киремет тытрĕ-ши?“ тет. Пришедши к йомзе, он говорит: „Ах, какое горе! У меня тяжело заболел сын; погадай, пожалуйста: какой („где находящийся“) это киреметь поразил его? || Coniunctio adversativa: sed. Нередко имеет ограничительное значение, как русск. союз но, но только. Ст. Чек. Вăл исе килес терĕ те, анчах маннă пул, (i. q. пулĕ). Он хотел принести, да (только), повидимому, забыл. Ib. Ку лаша лайăх, анчах çамрăк. Лошадь хороша, да только молода. Тата та пур та, анчах ячĕсене пĕлместĕп. Есть и еще, но только я не знаю их названий. Изамб. Т. Пăянам хăй те тăрат та, анчах ĕне сума пулăшмас. Свекровь (моя) и сама встает, да только не помогает (мне) доить коров. Ст. Чек. Вăл пĕлет те, анчах каламас (или: вăл пĕлессе пĕлет те, анчах каламас). Он знает (знать-то знает), да только не говорит. || lllud modo restat (-abat), ut, остается(-валось) только, чтобы.... Орау. Хăрăса чун тухманни анчах. Я чуть не умер от страха. Ib. Алăпа йăтса çӳременни анчах. Они (меня) чуть не носили на руках (т. е. оказывали мне всевозможное внимание).

каккуй

каккой, какой (с русск.). Собр. † Ай Караççи, чипер тесе килтĕн-и? Каккуй чипер вăл чипер, уyтан чипер тата пур. N. Амăшĕ калать, тет: ачам, каккуй кушак тăрантарма, хамăра çиме те çук! тесе калать, тет. Шибач. Каккой. тет, атти, тет, вотă тиясси! тет. Курм. Каккой чĕлĕм тортасси! тет. Какое тут куренье! — сказал он.

каларĕш

тоже, что каларăш || Ст. Ганьк. Кахал каларĕшпе (по веленью лентяя) сасан-пулă палăрăшпе (siс!). N. Унтан ку Иван калат, тет: ылттăн чакак каларĕшпе, турă сăмахĕпе çак ăсса лартнă икĕ витре киле çитинччĕ! Срв. русск.: «по щучьему веленью». N. Эсĕ каланă пек — эсĕ каларĕш. Толст. Вăй патăр! тенĕ. — Эсĕ каларĕш пек пултăр, тенĕ çынни. Юрк. Ху каларĕш, турра шĕкер халĕ, çӳрекелетĕп. — Нумайранпа сана курманчĕ, тăван, пит япăхсаттăм, халĕ те киле таврăнтăн; сана курасса сунманчĕ, тет ялта пурнаканни те, савăнса.

калит

(кал’ит’), от русск. сл. «калить»; употребляется в сложении: калит ту.

калята

(кал’ада), назв. праздника у мордвы (20-го декабря). Ст. Чек. Срв. русск. коляда.

калюта

(?), припев (русск.). Самар. † Пире саван инкесем, — калютя, çĕрле тăрса калаçат, калютя; пире савман инкесем, калютя, кăнтăрла та калаçмаç, калютя. [Во всех случаях написано «калютя»].

капачка

(кабач’ка), род бранного обзывания, более слабого, чем русск. «дрянь». Карамыш. (Хĕр). Пасара айта! (Каччă). Ай, капачка, çакăн пек çăмăрто кам пасара каять поль!

Капаччишшăн

назв. русск. сел. Кабачищ (б. Свияжского у., на берегу Волги). Сред. Юм.

каслă-маслă

от русск. «касло» и «мазло». СТИК. Каслă-маслă, эпĕ çавăнта каяп, ман шăтăка ан йышăнăр! (Так говорят при игре в шар).

каттай

от русск. «катай» (валяй). Альш. Тăрна кăна пир çапакан тукмак парса ярат, тет: каттай, тукмак, тесен, вăл ху хĕртес тенĕ çынсене хĕнесе тухат, тесе калат, тет.

кашшă

(кашшы̆), от русск. каша. Орау. Çапса пĕтсен, тарччăр, тесе, сыхлаканни кашшă парать (кидает мяч вверх, в игре в лапту).

кенеш

(_кэн’э_ш), так манят жеребенка. СТИК. Кенеш! кенеш! Срв. русск. коняш, шиняш.

кил

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

кип

(к’и_п), большой куль для хмеля (с русск.). Тюрл. Сред. Юм. Кип = хăмла толтаракан пысăк чăпта.

кипĕл

(к’и_бэ̆л’), очень много (от русск. гибель). Сред. Юм. Шопашкарта мунчала тесен, кипĕл вара (из текста 1908 г.). В Чебоксарах мочала полно.

кичем çапни

встр. в чувашизме. С. Чемурши (Чеб. р.). Аш çинче юр ирĕлсе кайнă; тата хурас теп-ха, атту (иначе) кичем çапать. На мясе снег растаял; хочу положить еще, а то мясо протухнет. (Срв. русск.: «колбаса-то, кажется, призадумалась»).

куйкак

плохо. Срв. С русск. «кое-как».

куланай

(куланаj) подать (от русск. головное). N. Ак килчĕç пулĕ прикасрисем (кантуртисем) куланай хăвалама, тет. N. Куланай çĕнĕпе каларĕç. Обьявили, что платить подати надо по новым душам. N. Кăçал куланай пама пит хупăрларĕç. || Орау. Куланай кайса тӳлес пуль-ха. (в перен. см.: надо сходить «на двор, за большой нуждой»).

колышкă

(колышкы̆), от русск. колыжка, особый способ захлестывания нитки на веретене (при прядении), чтобы нитки не съезжали с веретена. Баннова. См. шĕкĕлче.

кулуй

(кулуj), бедняк? (от русск. голый). Янших. Б. Кулуя тухнă (çине çакмалли юлман). Обеднел. N. Кулуй.

Кулмакса

(-са), назв. чув. тат. русск. дер. Н. Шешминского р. ТАССР.

Культсав

(чит. кул’цав), назв. русск. дер., Кольцовка, Вурнар. р

кольтси

(кол’ц’и), назв. рыбы. Вомбу-к. Кольтси (=) ыраш пĕтри. Срв. русск. голец.

ăраман

(ы̆раман), баба для вбивания свай. Колотушка для раскалывания кряжей. Чертаг. Ăраман — 1) свай çапмалли, 2) каска çȏрмалли. Срав. русск. роман (стенобойное орудие и пр.).

ĕнсесĕр

с неустойчивым, нетвердым затылком, т. е. шеей. Чăвашсем ЗЗ. Вилнĕ çын вăл ĕнсесĕр пулать, тет, ĕнсине пĕртте çĕклеймаçть, тет. Срав. русск.: «у него шея-то как осиновый кол шатается» (сказано о человеке, скоропост. умершем на империале конки).

ĕнтĕ

(э̆_ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». IЬ. Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.

ĕрескесĕр

зря? без толку? СПВВ. Ĕрескесĕр хытланат (?). Вопрос — в оригинале. Ковалевский, Русск. Ист. I, 129. Мускав патшалăхĕнче... ĕрескесĕр вакланас йĕрке пулман.

ĕрле

(ӧ̌_рл'э, э̆_рл'э), травить зверя. М. П. Петр. И. С. Степ. Ĕрлес. СПВВ. ПВ. Ĕрлес, ĕрлешес. || Гнать с криком. Сир. 145. Вăрра ĕрленĕ пек, çынсем хушшинчен ĕрлесех хăваласа кăларса яраççĕ вĕсене. || Кричать, понуждать. СПВВ. Х. Ĕрле — кричи, понуждай. Ст. Чек. Ĕрле-ĕрле ывăнан вĕсене. Устанешь приказывать им. IЬ. Ĕрле-ĕрле — вăрçа-вăрçа. Чув. тексты. № 2, 90. Хай упасем, тукмаксем мулкача ĕрлеç, тит: кайса, чĕн çав Эрмекутсене (кошку и лису; от русск. кот Еремей?), тесе калаç, тет. М. Васильев № 3, 45. Чăваш сĕтрет, ко ĕрлет. || Гудеть. Шорк. Ĕрлет, гудит (ветер в трубе, народ).

янклаттар

ударить, звездануть. КС. Янклаттар, бацнуть (кого). IЬ. Хăлха-чиккинчен чышкипе янклаттарчĕ пĕрре. Ударил раз кулаком по уху. СТИК. Питĕ хытă янклаттарса ячĕ хăлха-чиккинчен. Здорово звезданул кулаком по уху. Ст. Чек. Янклаттарса янă («ударил кулаком по боковой части лица»). СТИК. Янклаттарса ярăп ак! Дам вот раз кулаком! IЬ. Янклаттарса ярăп та, аван-кăна тытса тăрăн! «Тытса тăрăн» указывает на беззащитность другого после удара; как будто он держит полученный удар и недоумевающе смотрит. Срв. русск.: «смотри, у меня словишь!» (т. е. получишь от меня удар). || Выпить залпом. КС. Янклаттарса ятăм, выпил залпом. Сред. Юм. Эрехе, алла лекнине (если попадет), янклаттарать анчах (пьет до дна). Шурăм-п. № 21. Пĕртте çынтан вăтанмасăр эрехе тĕппи-йĕрипе янклаттарать.

ярах-вичĕ

назв. раст. Сред. Юм. Ярах-вичĕ, уйра ӳсекен хура çырлаллă, шур чечеклĕ, лапка çӳлĕçлĕ пулакан курăк. Срв. русск. ерофей (verbascum nigrum), ерофеич.

Ярмушка

(jармушка), личн. хр. имя мужч., Ермолай. Якейк. || Личн. яз. имя мужч. (от русск. Ермошка). Рекеев. || Назв. дер. (около с. Альменева). Актай. Ярмушка кĕперри пуç-хирлĕ. (Кĕпе тĕрри).

ясиккав

(jаʒи^ыккав), особый род табаку (пит хаяр). КС. Происх. от назв. русск. села Языкова?

ятти

(jат'т'и, с удар. на 1-ом слоге), межд. угрозы (от русск. я те). Ишек. Унччен пулмарĕ, пăхатпăр — Сахар мучи патак (scr. патакă) йăтнă та: ятти сире! (я вас!) тесе, пырать. КС. Ятти эп сире! Я вам! (угроза). || В с. Иккове иногда: ятти сана! (с удар. на «и»).

Яшу

(jажу), назв русск. деревни Яшевки, Буин. вол. и у. К.-Кушки.

е

соотв. русск. Хоть бы раз... и того нет. П. И. Орлов. Макарав шĕлепкине туянсан кайран, хайхи ача (мальчик) е йĕрин, тет. См. Макарав. || В вопросах соотв. русск. а. N. Эсĕ манса карăн-и-мĕн? Учитель, нăмай та пулмасть, мĕн каларĕ, е? Как ты думаешь? N. Капла туни ĕнтĕ вăл кивĕ самана кутăн килни пулать поль, е?

ейпух

(jэjбух), клятва, соответств. русск. ей-богу. На родине. Я. В. Турх. клянутся: «ей-пух, хĕвел-пух!» Ст. Чек. Ей-пух, илмен эп ăна.

ел-пăх

клятва, соответствует русск. ей-богу! Сред. Юм. Ел-пăх, ей-богу.

епле

(jэ_пл'э), как, каков, какой. N. Этем епли ачи-пăчи çинче палăрать. На детях видно, каков человек (о человеке можно судить по его детям). Сл. Кузьм. 75. Ху кам иккенне пĕлтерес тесен, юлташусем камне кала, вара эпĕ эсĕ еплине пĕлеп (я узнаю, каков ты). Беседа чув. 4. Епле хĕнетпĕр-ха? — Ăçта? Вара пушăсăр çула тухас тетĕн-и-мĕн? Альш. Ĕç, ĕç! Епле вăл, ĕçмесен? Апла эсĕ пире хăнана чĕнместĕн. Пей, пей! Как это не пить? Этак ты нас и в гости не позовешь. Етрух. Вăл: акă епле тасататăп, тет, пур чир-чĕре кил-ăш-чиккинчен хăваласа кăларатăп çакă килтен! Макка 139°. Юрăсене пусма пулнă-чĕ, вĕсене пусĕç-ши? епле пек? Песни обещали напечатать. Как тебе кажется, напечатают ли их? Орау. Çакăнтан ӳксен, вилмелле-и? (или: кунтан ӳксен, вилĕн-ши? — Епле ӳкен вĕт! А что, если прыгнешь отсюда, то умрешь? — А ведь это зависит от того, как упадешь. Юрк. Эсир епле ятлă çынсем пулатăр? Вы что за народ, что за племя? IЬ. Эсĕ епле кĕл-тунине эпĕ пĕртте курман, — епле кĕл-тăватăн? тесе ыйтат. IЬ. Санран ыйтатăп эпĕ: эсĕ хăна ху епле, айăплă тетне е çук-и? IЬ. Хăшĕ епле суеçтерме пĕлет, çав çапла суеçтере пуçлат. Никит. Ав, Петĕр киремете çырлахтарманшĕнех вилчĕ вĕт. Епле çырлахтармастăн ăна, епле çураçмастăн унпала? тенĕ. Ст. Чек. Епле илем (как мне купить) çакăн пек карттус? Ст. Шаймурз. Кӳлсе тухрăм çӳрен утăра, çул еплине пĕлмешкĕн. Хыпар № 27, 1906. Епле апла (как это так), мĕнле хаçетшăн (= хаçатшăн) тĕрмене хупаççĕ? тетĕп эпĕ. Юрк. Пире, чăвашă, юрат-çке, тетĕн, вăл епле апла юрат пулĕ? (как это допустимо?). Альш. Вĕсем кайиччен, ял еплерех (какова примерно) иккенне пĕлсе юласшăн эпĕ. || Какой бы ни...; как бы ни... О сохр. здор. Епле çыннăн тă (какому угодно человеку) хăйĕн тумтирне шаккама ĕçленĕ хушăрах кăшт та пулин вăхăт пулать. Альш. † Шурă Атăл хĕрри шурă хăйăр; еплеех те шурă пулсан та, юр пулмĕ. || В вопросах соотв. русск. а что, ну что. Юрк. Кăсен сăмаварĕ тахçантанпа тасатман: пăхма ирсĕр, тикĕт чӳлмекĕ пек хуп-хура. Хуп-хура пулнине курсан, хăни: эсир епле, куллен чей ĕçетре? тесе ыйтат. IЬ. Епле, И. И. сана киле ячĕ-и? IЬ. Пайтахчен уткаласа çӳресен тата: епле, аван-и? Вуласа пăххалĕ, итлем, тет.

ерипе

тихо, потихоньку; медленно; мало-по-малу, понемногу. См. ери, ери-ерипе. Пшкрт. jӓ_ри_βӓ , тихо. Сред. Юм. Ерипе-çиç сăмахлать, разговаривает медленно, разговаривает тихо. СПВВ. Х. Ерипе каян мала тухнă, хытă каян кая юлнă. Тот, кто ехал медленно, оказался впереди, а ехавший быстро остался позади. (Соответствует русск. «тише едешь, дальше будешь»).

йинаватлă

соответствует русск. виноват. Описка? Хир-б. Çакă ĕç çинче кам йинаватлă? См. винават.

Йолкă-сали

(jолгы̆-с^┐аλи^ы), назв. русск. сел. в Козм. у.

Юнуссăх

фамильное прозвище в д. Кошак, Чув.-Сормин. в. Ядр. у. (из русск. Юнусов?).

лапан

(лабан), прозвище (от русск. лобан?). П. Байбахт. Лапан Яхвар, „прозвание язычника“.

леçнитсă

(л’эс’н’ицы̆), десничий. Курм. От русск. Лесница = лесничий. См. вăрман ул-пучĕ.

лупшур

(лупшур), обжора. Б. Крышки. (Образов. из русск. обжора, под влиянием таких слов, как чув. лопăр, лопкăн?).

луш

попусту, напрасно. СПВВ. ФИ. Луш вăрçă шыракан çын. Изамб. Т. Лушах (-жах) кайса килтĕм (попусту). Фин. Луш çинченех (понапрасну) çынпа вăрçма, çапăçма тытăнать (пьяный финн). ЧП. Мĕн луш каяс юхма пасарне, кримски çĕлĕк илес çук! (вар. второй половины: кайăках та хăвисе, ай, çитмелле). СТИК. Мĕн луш çыркаласа аппаланса ларан, санран-и çырăва вĕренме? вăл ĕç пире килĕшмест (зачем тебе очень заниматься письмом). С. Алг. † Мĕн калаçатăр луш-напрасно, эпир савнă туспа саклаçнă. Ст. Шаймурз. † Мĕн кӳлес луш начар шур лашана? — çавăрса çапатăр пушăра; мĕн тăватăр луш начар тусăра? — яратăр ял çине ятăра (scr. йăттăра). Сенчук. † Хура вăрман хыçне хурт лартрăм: çӳресси инçе — луш лартрăм. От русск. ложь?

-лĕ

(л’э̆), ли (русск. союз). Панклеи. Пирн патра кон пак лĕ хăяр пор! (такие ли еще у нас огурцы!).

лĕпеса

(л’э̆_бэ_за), назв. инструмента. Тюрл. Лĕпеса (имеет вид кинжала или косаря). Срв. русск. лебеза.

люльлюль

песенный припев (от русск. люли?). Сунчел. † Ташласа юрлакан аслă шурти кăвакал; ах люльлюль кăвакал, шыва хирĕç чăмаç-çке!

Майна

назв. руск.-чув. сел., Майна, б. Ставр.. у. Сам. губ.; Çĕнĕ-Мăйна, назв. русск. селения Мелекесск. р-на.

Майравкка

назв. русск. селения, Марьевка. Каша.

Майтан

(маjдан), назв. русск. селения. || Так называют чуваши в некоторых местах русских. Чиганар. Вырăс патне çитсен, калат: ну, майтан тус, çиетĕп ĕнтĕ, тет. || Завражн. Майтан туса (хорса?) эреке ĕçеççĕ. Пьют вино вскладчину. Срв. перс. мӓjдан.

майтанккă

(маjданккы̆), то же, что майтан. Завражн. Майтанккă тăвас. Здесь „ккă“, без сомнения русск. афф.

Макарав

(магарав), от русск. „Макарьев“: Макарьевская ярмарка. Кипулăх.

маклашки

то же, что маклашка? Ст. Шаймурз. Поть çути (русск. „подь сюды“), маклашки. (Чĕлĕм).

Малыш

прозвище мужч. Альш. Малыш Ванькки. Срв. русск. малыш.

матрас вырăсĕ

матрас вурĕсĕ, кошатник, набойщик (от русск. ватрасский. Н. Р. Роман.) N. Тата тирне (шкуру зайца), хĕле кĕрсен, пĕр матрас вырăсне çичĕ пуса сотрăмăр. См. ватрас.

матти

(ма_тти), сл употр. в детск. игре (от русск. матка). Трхбл. Матти, матти! — Чава, тетти? (= что, дети?). Хур кирлĕ-и, кăвакал-и? Вариант: Матки, матки и пр.

матьăртвай

(мад’ы̆ртаваj, ругательное слозо (русск.). Орау. Е, матьăртвай! ялан кулатăн! Ib. Эй, матьăртвай, эсĕ яланах çынтан мăшкăлатăн!

мачча

(мац’ц’а, мач’ч’а), подволока (от русск. матица). Нюш-к. Маччана шыв кайнă Маччара кушак-кайăк нуммай. Синерь. Мачча тăрне çĕçĕ чиккĕр (воткнул). Чаду-к. Вăл, мачча тăрне хăпарса, мĕн пур каткинчи пыльне çисе янă. Ib. Пуçтарсан-пуçтарсан, вĕсем каткапа çӳле маччана лартнă. N. Унтан старикки маччана улăхать, тет. || Матица. Шурăмп. Хăтана пынă каччă тĕпеле маччаран иртсе ларсан, хĕрĕ качча пырать; алăк патĕнчех ларсан, пьшасть. Письмянка. Мачча, матица. Сред. Юм. Мачча тесе, пӳрт тӳпи хăми айне ôрлă хôракан чотланă пĕренене калаççĕ. Ib. Маччаран йон кăларни (фокус). Фокăс кăтартаканни, пĕр кôрка шыв ăсса, шĕршлĕ (кочедык) илсе, покан çине тăрать те, маччана шĕршлĕпе (= шĕшлĕпе) хыркаласа тăрать. Вара шершлине нарушнă яра парать те, фокăс кôраканнине: илсе пар-ха, тет. Леш шĕршлĕ илме пырсан, пуçĕ çине кôркари шыва яра парат. Çав вара фокăс курни пулать. || Потолок. Уганд. Мачча лутра. Потолок низок. Собр. Пӳрт маччинче çур çăкăр выртать. (Уйăх).

маххан

дрянная лошадь, кляча; конина. Янтик. Пĕр маххан пур та ман, хăнана та кайма намăс, вут кӳме те туртаймасран хăрап. (Срв. махан, мясо; русск. махан, „конина“).

машкă

(машкы̆), ласковое название лошадей (с русск.;. СТИК. Машкă! Машкă! (гов., когда гладять лошадей, безразлично, какого пола).

меçник

(_мєс’н’ик’), вешняк в запруде для спуска воды весною В. Олг. [От русск. вешняк, вешник или вершняк, вершник. М || в.].

меташкă

медная(-ые) бляха(-и), пришиваемая(-ые) к конской сбруе (с русск.).

метенкĕ

яблоко. Сĕт-к. Срв. русск. медянка, род яблони с очень сладкими яблоками.

метпруо

(в З слога; „тпр“ — единый звук, как в русск. тпру), так манят коров. Тюрл. Сред. Юм. Метпруо! Ватă ĕнене çапла каласа йăхраççĕ.

мыттарняк

(-н’ы̆к), конскйй барышник. Кр.-Чет. Срв. русск. „мытарь“, в том же зн.

милинкка

(чит. _мил’иҥкка, с удар. на 1-ом слоге), милочка. от русск. миленькая. СТИК. Милинкка („говорят, когда гладят маленьких“).

Миччес

(-ц’ц’э_с), назв. русск. сел., Нечасова. Б. Тетюш. у.: Пĕчĕк-Миччес, д. Мало-Нечасова; Туллă-Миччес, с. Нечасово.

миша

(_мижа), межа грань (от русск. межа). Бур. † Эпир пырас çулсем çинче миша ӳкнĕ тайăлса; çак тантăшпа пĕрле ӳссе уйăрласси пĕр нуша. Н. Карм. † Уттарар-и, утсем, юрттарар-и, хамăр çĕр мишинчен иртеччен. Юрк. † Хирĕн хирĕн варринче пăрăнса ӳкнĕ пĕр миша. К.-Кушки. † Пирĕн хирĕн мишисем аслă çулăн юписем; пирĕн пек мĕскĕн ачасене пусат тĕнче нушисем.

мишавай

(_мижаваj), землемер (от русск. межевой). Ярмушка-к. Пирĕн çĕр ĕлĕк услапа (ялячĕ) пуçĕвченех пулнă. Услапасам вара мишавая пĕр пăт пыл панă, тиççĕ те, вара пирн ял çĕрне кунтарахран çавăрса кукăртса касса пăнă, тиç. || Межа. Б. Яныши. Эпир мишавай çине çитнĕ чух унта никам та çукччĕ. || Фамильное прозвище. Орау.

мишек

(_ми_жэ_к), небольшой дорожный мешок (от русск мешок). Сред. Юм. Çôла кайнă чôх вак-твек япала чиксе çӳреме хôтаç пик пĕчик мишек çĕлеççĕ.

мишетле

мешать (от русск. мешать). N. Сире çывăрма мишетлерĕм. Юрк. Никам хăне мишетлемес, мĕн ĕçленни, мĕн тунни пурте хăйшĕн. N. Нумай пулсан, вĕсем пĕр-пĕрне ӳсме мишетлеççĕ.

Мунчар

назв. д., Большая Еракла, М. Яльчик. р. N. † Шур тутăрăн хĕрри хĕрлĕ мар, пире Мунчар ачи кирлĕ мар. || Назв. русск. с. Можарки, Канаш. р. См. Мучар.

мурата

(мурада), назв. рыболовной снасти (срв. русск. мереда). Хир-б. Мурата — çипрен çыхса тунăскер, пичке пек, хĕсĕк çĕре лартаççĕ. Орау. Мурата лартас (рыбол. снасть, в роде бочки из ниток).

морикле

(-к’л’э), мучить (от русск. морить). Б. Аккоз. Кошака ан морикле!

Моркавăш

назв. русск. дер., Моркваши. б. Свияжского у.

мурташка

назв. меры земли. См. муракка. Ст. Чек. Мурташка çур пусăн çурри. От русск. мордочка (так в б. Курм. у.; см. у В. Даля сл. мордка).

мускав

бумажный змей. Срв. русск. московка. Янтик.

Мучар

(муζ’ар),. назв. чув. дер., Б. Ерыкла, М.-Яльч. р. || Мочар (моџ̌ар), назв. дер. Мочары, Ядр. р. || Мучар, назв. русск. сел. Можарки, Канаш. р. См. Мунчар.

мух

от русск. муха; встр. в произв.: мухла

Мăн-Оспашин

назв. праздника, преображение (русск. „главные госпожинки“). Магн. М. 222.

мăнучка

внук, внучка (от русск. внучка). Сред. Юм.

мĕн

(_мэ̆_н, _мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆_рмӓ _сиβэ̆ пол’ы̆;— _мэ̆_н си_ппм? (или: _мэ̆_нӓ_шкӓ_л сирβэ?),— н’им_дӓ _сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

юста

йоста, (jуста), (jоста), езда (русск.). Сред. Юм. Ытла пит йӳн паратăн эсĕ, çавăн чол вăрăм çôла ô хак йостине чăтмас (не оплачивает езды, не стоит езды). Ib. Вăрăм çôла каяс пȏлсан, йости нăмай, лаша, чăтаймĕ, теççĕ. СПВВ. ОВ. Юста, характер лошади. Чĕрĕ, лайăх, чупакан лашана калаççĕ: ку лаша юстипе çавăнта кайса килме пулать, теççĕ. Тюрл. Ку лашан йости çок (бегу нет, йостасăр).

йăропой корăк

(jы̆робоj к^¬оры̆к), назв. раст.; то же, что йон шĕветекен корăк. Тюрл. Срв. русск. Зверобой.

вăттăк

(вы̆тты̆к), межд., выражающее нежелание сделать требуемое. КС. (От русск. вот так).

Вĕрен

(_вэ̆_рэн'), назв. русск. деревни Урень (б. Симб. у?).

вĕшле

борзая (собака). Сред. Юм. Вĕшле = порси. Шел. 26. Виçĕ вĕшле йыттипе... Собр. Пăшалсăр, вĕшлесĕр мулкачă тытма ан ĕмĕтлен; ĕçлесе çăккăр çиме ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). Орау. Çав вĕшлесене вăл çулпа пыракан çынна-и е уйра, вăрманта çӳрекен çыннисене хăй патне тытса пыма вĕрентнĕ. || Тюрл. Ай, вĕшле! Какой вертушка! Срв. русск. выжлец.

ванта

(ванда), рыболовная снасть. Т. Николаев. Карамыш. Ванта, вёрша (от русск. ванда).

вара

ужо. N. Вара пурăп, халь ерçместĕп. Собр. Варана кайсан, вараланат, теççĕ. (Вослов.). Тоск. Варана юлнă япала варланнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Регули 1227. Вара кил; вара тăвам. Ст. Чек. Ĕçе, ăна çийĕнче туса пăрах; варана юлсан, варланат, теççĕ (иначе дело забудется). || После, с, через. Орау. Эп вара килетĕп, виççелле, виç сахаталла (часам к трем). Регули 286. Эп сумар мартан вара (сувалнăран вара) онта ялан çӳретĕп. Т. VI. 12. Паянтан вара — с сегодняшнего дня. Кан. 1928, № 149. Ĕç çур-куннерен вара тăсăлать. Дело тьянется с весны. Альш. Çав кунтан вара — с того дня, Ч. С. Виç кунтан вара, через з дня. {{anchor|DdeLink21822718894160}} || Указ. на возможный вывод, следствие или заключение. Часто ставится о тем же оттенком конечного вывода и в вопросах. Изамб Т. Епле, укçа тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? — Ахăр тухмалла. Темĕн чухлĕ вара тухмалла, пĕлместĕп. Ib. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. N. Касаксем: акă халĕ тинĕс тĕпне кайăпăр вара, кайăпăр, тесе, каласа тăраççĕ («вот-вот»). N. Унта тытаççĕ вара пулă, тытаççĕ вара пулă (повторение), тетелĕпе шак хывса. Регули 251. Атти тухманшăн вара эп те ништа та тохман. N. Ме, акă пилĕк çĕр тенкĕ; анчах асту, ыран ирех илсе кил вара (принеси). Кан. 1928, № 149. Çуттишĕн (за вино) ĕç тăваççĕ, тоççĕ вара Тури-Тимĕрç-кассем. Шел. II. 58. Сывă-халĕ, лайăх пурăнать, питĕ чее вара, терĕç. N. Темĕскер вăрри вара (не знаю, что это за семена). Подгорное. Ача, Иван чăнахах Мускава кайнă-и вара? Епле лекнĕ-ши вара вăл унта? Цив. Еппин кăçта вара? Где же она у тебя? Ч. С. Ни хура мар, ни сăрă мар, хăй вара çарамас пек курăнать те, шыв хĕрринчех выртать (вутăш) Альш. Ай-ай аван çынсем-çке вара çав Мишкасем! Ну и хорошие же люди этот Михайла и его жена! СТИК. Вара мĕн хытланан эс? (Говорят человек, пораженный поступком товарища. Значение «вара» определится, если ты сопоставим выражения «вара мĕн хытланан ес?» и «мĕн хытланан эс?» Последнее выраж. значит; «что ты делаешь?», а первое «ну, что ты двлаешь?!» || А действительно ли... Сред. Юм. Аçу килте-и вара? А дома твой отец? || Будто. Нюш-к. Çав укçа (клад) кĕш(= хăш) чухне лаша е урăх япала пулса çӳрет пулать вара. || Однако, а. Альш. Вĕсене тивеймерĕ вара. Однако они остались нетронутыми (пожаром). П. П. Т. Калăмтенĕ сăмах мĕнле сăмахран та пулин тухат пулĕ-те, анчах эпĕ ăна пĕлейместĕп вара. N. Петĕр: выртма яратни килемей? тесе каларĕ, тет. Килемĕшĕ (старушка): выртасси выртăн та, эсĕ Иван тĕслĕçке вара, тесе каларĕ, тет. Сĕт-к. Çав Елекçин ним латăллă калаçни та çок вара. Перев. Вара (тогда) эпĕ: ку кам манпа пĕрле юрласа пырать? тесе ыйтрăм. — Эпĕ, тет,—Вара кам эсĕ? — Эпĕ санăн нушу, тет. || В таком случае, и тогда. Регули 1515. Мана пĕр . конлăх анчах парăр, вара çитĕ. Орау. Раштава сирĕн пата пыма юрать-и, килте пулăр-и? Çырăр çавна. Вара пырас. || Разве. Ч. С. Пĕр чĕрес сĕт нумай-и вара? N. Эс пасара каятним вара? || Уж не... ли. N. Пирĕн уччилни карташĕ хӳмине вут хыптарман-и вара? тетĕп. Я думаю: «Уж не подожгли ли забор двора нашей школы?» N. Кашкăрĕ калать, тет: тилĕ тус, эсĕ шăмасна (= шăмастăн-а) вара ман çие? || Едва ли... Альш. Качча кайиччен иккĕ-виççĕ а каяяççĕ-и вара хĕрсем хĕр-сăрие? Пĕрре-кăна кайнă, тиекенсем те пур арăмсен хушшинче. СТИК. Пуласса пулĕ те вăл хаçан-та-пулсан, эпĕр курмалла пулайăпăр-и вара ăна? (т. е. едва ли нам придется дожить до этого). || Да ведь. Кратк. расск. 24. Унтан тăванĕсене каланă: вара эпĕ И., тенĕ. || Потом... (с остановкой, при расскзе). Орау. Çан чухне çапла ятлаçрăмăр. Вара... çав çилĕпе, халь те чашлатса çӳрет (злится): пĕр-пĕр алла ӳнерĕп-ха, тесе калат, тит. || Выраж. подверждание, как русск. да. К. -Кушки. Эс паянах каятним ĕнтĕ? — Вара. Паян тухса кайсан, вăхăта çитĕп, тетĕп. Разве ты сегодня же едешь? — Да. Я решил, что если я выеду сегодня, то успею к сроку. Срв. ара. || С уст. накляну что же. N. Илин вара! Ну что же, если возьмет! || Дальше (чего-либо). N. Теччĕрен вара кăйман.

варак

(варак), дупло дерева. СПВВ. Варак —? (Вопрос оригинала). || Промоина, овражек. N. Ана тăрăх варак анать. Сред. Юм. Варак — 1) маленький овражек, 2) продольное углубление. Ib. Пит тарăн сохаланă эс, вырăнĕсам вараках выртаççĕ. Имен. Варак = васан (тĕпĕнче курăк ӳсет, çырман тĕпĕнче курăк ӳсмес. Сплошь до дна покрыт травой; воды в нем нет). Повиднмому, отсюда русск. овраг, враг.

вастра

(вастра), ловкий (с русск.).

ватака

(вадага), неизв. сл., м. б. от русск. ватага. Отсюда: Ватака вăрманĕ.

Ватрас

назв. русск. дер. Ватрас, б. Василь-Сурского у. П. Федотов. † Ватрас çуни ват çуна, пирĕн кут айĕнчен тухас çук. Яргуньк. † Ватрас çуни лутрашки, пирĕн кут айĕнчен каяс çук (постоянно будем на них ездить). К. Г. † Ватрас вырăс сăхманне кĕрӳ сăхманă тунăсем (= тунă вĕсем). || Торгаш, собиратель дохлых ягнят, кошек и пр. Название это идет от ватрасских русских, занимавшихся раньше закупкой среди чуваш этого товара. Чебокс.

Веткĕ

(_вє_ткэ̃; к тверже, чем русск. к’). назв. города. Вятка. Сред. Юм.

вырт

(вырт), дежать, ложиться; развалиться. Альш. Этемсем выртайнă ун чухне (только что улеглись). N. Выртнă, развалился напр., на кресле. Пшкрт. Пошар чоня (= чухне) перĕн пӧрт çонасран аранак выртсолччă (выртсол’чы̆, т. е. выртса йолчĕ). В пожар наша изба едва устояла. Юрк. Çын выртат: месерле, ӳпĕне, хăяккăн, пĕшкĕнсе, каçăрăлса, авăнса, хупланса, тăсăлса. Изамб. Т. Хĕнени çитмен, тата выртма (в кутузку) янă (его). Конст. чăв. Хай манăн инкесем выртса макăра пуçларĕç. Сред. Юм. Выртакан çын ори орлă каçсан, выртаканни пĕчиккĕ полать, тет. (Народн. поверье). Орау. Асаннӳ выртнă (один раз или много раз) вырăна (постель) тула кăларса пăрахăр. N. Кайса ӳкрĕ те, каçченех выртрĕ вара (до ночи лежал). N. Выртрăм-выртрăм, аран выртса кантăм. Лежал, лежал — на силу отлежался. N. Выртрĕ те, хускалмарĕ вара каçченех. Удегся, и до самой ночи не пошевельнулся. N. Выртрĕ те, ик сехет хушши выртрĕ. N. Пĕр выртсан, тахăçанчченех (очень долго) выртат вара. Ст. Шаймурз. † Çуктăр ун çумĕнче выртакан. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Акă пĕр çамрăк ача тапалалса йĕрсе вырта парат, тет. Учите детей. Çăмăллансанах, эрнесĕр (раньше недели) ĕçе пикенес пулмасть, выртарах тăрас (полежать подольше) пулать. Пазух. Çĕвĕçĕсем çĕвĕ, ай, çĕлеççĕ, çĕввисем çине выртса макăраççĕ; çĕвĕçсем мĕншĕн макăраççĕ? — çиелти арки кĕске пулнăран. Ядр. Пăлаки хӳхре ларнă чух Ахванаç выртса макăрчĕ, Мари, тăрса, сăх-сăхрĕ. Хыпар № 8, 1906. Çав канавăн аяккисем чалăшла ӳпĕнерех выртнăран шăшисем капан енелле те каçаймаççĕ, каялла та капанран тухаймаççĕ. || Ночевать. N. Выртма яратни, килемей? Пустишь ли, бабушка, ночевать? Ала 54. Вара эпĕ вĕсем çапла чарнăран: кусем хăйсемпе пĕр(ле) выртма исе каяççĕ пуль, тесе шухăшларăм. Ib. Кунта хăш тĕлте выртма пулĕ-ши? Изамб. Т. Пирĕн те пӳрт ирккĕн те, выртсан, вырт (если хочешь, ночуй). КС. Тен хăш чухне выртмаллах та килĕп-ха. Ib. Тен, выртмалла килсе, çĕр каçа-каçах та кайăп-ха. || Лечь спать. Орау. Çĕрĕк (вечер) час выртрăн-и (лег спать)? Пĕр вун сахатра (часов в 10) выртрăм пулĕ те, час çывăрса кайимарăм (или: çывримарăм). || В перен. см. N. Анчах унăн суту-илӳ тума чĕри пĕрте выртман (не лежало). Ч. П. Юлашки яшка çиекенĕн чĕри епле выртать-ши? Сред. Юм. Ăш выртмас. Не спокойно на душе. || Лежать в постели (о больном). Б Олг. Выртмăллах выртат-и? Он совсем болен? О сохр. здор. Ку чирпе чирленĕ чух ачасем пит йывăр выртаççĕ (оспой). Орау. Выртмаллах тунă. Избили до того, что не встает, хворает. || Лежать (в географ. см.). Гаас тăвĕнчен çур-çĕр енче выртакан Ефрем тăвĕ. Янорс. Шупашкар тепĕр айăккинке шыв та вăрман анчах выртать. || В соед. с нар. ахальозн. «бездействовать». Юрк. Килтисене, ахаль выртиччен, кирпĕç тума хушат. || Соire. Орау. Эп хĕр-арăмпа выртса курман (выртса пăхман). || Чăв. й. пур. 19. Паттăрăн пуçĕ выртнă, тараканăн йĕрĕ выртнă. Храбрец сложил голову, а трус проложил след (т. е. спасся бегством; срв. русск. посл. «не красён бег, да здоров»). || В см. вспомог. гл. Ч. С. Вăл, икĕ эрне чирлесе выртсассăн, вилчĕ. Ч. С. Ни шалалла кĕреймесĕр, ни тулалла тухаймасăр чӳрече виттĕр виçĕ кунччен пăхса выртнă (заколдованный колдун). Юрк. Çула тертленсе ĕçленнине хĕлле кула-кула çисе выртат. Орау. Пӳртре шыв виçĕ кунччен кӳленсе выртрĕ (или: тăчĕ). N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. Кан. 1927, № 212. Эрех савăчĕ иртнĕ хĕлччен ним ĕç тума юрăхсăр ишĕлсе выртрĕ. Яргунък. Кайсан-кайсан, тата уйĕпех çунса выртакан вут тĕмине тĕл пулчĕ (он). Собр. Мулла пынă çĕре ача каллех чул катăкĕ пулса выртнă (обратился в камень), тет. Альш. Вăрри (вор) кăпăл-капăл вилсе выртнă (умер скоропостижно) Йӳç. такăнт. 18. Пӳлĕхçи темшĕн чуна илеймерĕ çаплах. Карчăк, вăн, вилчĕ те выртрĕ (вон моя жена умерла, и конец). Хыпар № 33, 1906. Пурте (улпутсем) хресчен ĕçĕнчен мĕнле-те-пулсан пысăкрах пай çаклатас тесе сыхласа, астуса выртаççĕ. Сказки и пред. чув. 29. Хăй пĕрен вăл çырманăн пĕр енне сарăлса выртнă (раскинулось) пысăкăшĕпе (о селении). О сохр. здор. Эмел сĕрсе е ĕçсе анчах выртаççĕ.

винават

виновный (русск.). БАБ. Сирĕн ялсене (вашим деревенским) ку тĕрлĕ мăшкăллаттарас çукчĕ те çав (не позволили бы, конечно, насмеяться над собою) — хамăр . винават. Шибач. Эп винават мар. Я не виновен. Ала 17°. Вăл хăех каланă: винават. || Как бы обязанныЙ. БАБ. Халăх чӳк тумалла пулсан, унтан пуçне ĕç çук (без него дело не обходатся); учук тума тытăнсан, хай Митьтуç папаях (знатов молитв) винават (т. е. сейчас же его приглашают). || Вина, поступок, culpa.

вупăр

вопăр, назв. злого духа. Срв. тат. убы̆р, русск. упырь. Н. Седяк. Вупăр — вутлă усал сывлăш. Янш.-Норв. Чăвашсем тата: çынсем хушинче вупăр пурăнать, тесе ĕненеççĕ. Вупăра пуласса пĕтĕмпех сӳл ли кайнă карчăк пулать, теççĕ. Старуха, желающая стать вуцăр’ом, входила голая в баню, оставив крест наруже (тул енне хывса хăварса). Там не заранее заготовляет для нее воду, в двенадцатнведерной кадке, на которую он плюет 12 раз («сурса») и 12 раз купается в ней. Потом он велит старухе 12 раз погрузиться («кĕрсе тухма») в эту воду со словами: «Вырăс йăс туррине пăрахатăп, вĕсене пăхăнмастăп». Затем он велит ей «мунча лапки çине (выртса) çывăрма» (заснуть). Во время сна иесемучат ее, между прочим, çынна епле пусмаллине (давить) etc. Ib. Вăл (старуха, ставшая вупăр’ом), хăйне кам çилентерет, ăна часах ерсе пусма тапратать, тет. Тата вăл уйăх çуттинче хăй тарса хăтăлаймасан, уйăха çисе ярать, тет те, тĕттĕм çĕрте çичас куçран çухалать, тет. Вăл, уйăха çисе ярсан, çынна питĕ çыпăçать, тет, пĕр-те-пĕр вăл çаклансассăн, çын вара урăлаймасть, тет; ăна çаплах пусса начарлатса вĕлерет, тет. Çынна пусни ăна хăй упăшкипе пурăннă пекех туйăнать, тет. Собр. Вупăр ватă карчăках пулат, тет. Çавă ватă карчăк, вупăр пулсан, уйăха çисе ярат, тет те, вара çынна пусма каят, тет. Çав вупăр уйăха çинине çын курсан, чӳрече çине кĕл сапсанах, уйăха çиме пăрахат, тет. Вупăр çынна пуснă чухне çын чисти вилнĕ пекех пулат, тет; вăхăт çитмесĕр темĕн чухлĕ тăратсан та, тăмас, тет. Вупăр çынна пусма кайнă чухнĕ, çын çывăрсан, кушак пулса, малти чӳречерен кĕрет, тет. Пĕрре çав вупăра, çын çывăрсан, малти чӳречене уçса, сыхланă, тет. Сыхласан-сыхласан, хай вупăр, кушак пулса, пӳрте кĕрех кайрĕ, тет. Хай вупăра, кĕрсенех, чӳречене хупрĕç, тет те, хăй(хăйă) çутса, шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану (= давно) пукан пулса выртнă, тет. Пукана çапрĕç, тет те, минтер пулса выртрĕ, тет; минтере хĕнесен, калах кушак пулчĕ тет; кушака хĕнесен, ватă карчăк пулчĕ, тет; вара питне ниепле те кăтармас, тет. Ăна вара тула кăларса ярсан, хайхине — ну, йытă пĕсĕрлентере пуçларĕ, тет! Хай вупăр кушак пулчĕ, тет те, куçран прех çухалчĕ, тет. СПВВ. ИА. Вупăр пусмасăр çын иртмес, теççĕ. Питушк. Вопăр — çынна пăсакан. Тюрл. Вопăр посрĕ (кошмар). Ч. С. Виçĕм-кун каç уйăха вупăр çирĕ (было лунное затмение). Чуратч. Чăвашсем вупăра: сысна пек, теççĕ, пӳрнисем çыннăн пек. Вăл, каç пулсан, çынсем çывăрма выртсан, пĕр-пĕр çын патне пырса, унăн çине улăхса выртать. Çапла вунăр выртнине чăвашсем «вупăр пусни» теççĕ. Вупăр, пуснă чух, пӳрнисене çын çăварне чиксе ярат, вара çав çыннăн ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар пулать. М. П. Петр. Вупăр — чудовище, которому приписываются враждебные действия против солнца. Изамб. Т. Çĕрле вупăр пусат. Вупăр пуссан, качи-пӳрнене сиккелеттермелле, ул вара каят. Вупăр хĕвеле, уйăха çиет, теççĕ; ун чухне сеник (= сенĕк) юппине çурмалла, вупăр вара каят. Нюш-к. Уйăх кĕш уяртса пăхнă чухнех çĕтсен, уйăха вупăр çиет пулать вара. Макка 228. Вупăр вăл ак мĕнле: унăн хулайĕ пĕтĕмпех витрех шăтăк; чăвашсем унтан пит хăраççĕ, особенно пĕчĕк(к)ĕрех ачасем; вăл вупăр тата уйăха çиме пултарать, теççĕ чăвашсем. Çав вупăр, уйăха çиме улăхнă чухне, шур пуç юççи (на лутошку) утланса: ну-ну-ну-ну-ну-ну! тесе, вăл улăхать, теççĕ; вăхăтĕнче уйăха çиять, теççĕ. Микушк. Чăвашсем, хĕлле пулсан, çĕрле нумай лараççĕ. Хĕр-арăмсем кĕнчеле авăрласа лараççĕ, арçынсем тĕрлĕ ĕç тăваççĕ: е çăпата, е çĕвĕ çĕлеççĕ. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрат, тет. Ларсан, ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шарта сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — Ара мĕн пулчĕ сана? тесе ыйтрĕç, тет, ларакансем. — Пĕр мăнтăр, пысăк арăм, пычĕ пек, ман çия упаленсе выртрĕ пек, тесе каларĕ, тет. Пĕри вара лараканнисенчен: шăтăк шăхăрччăр, тесе каларĕ, тет. Апла каласан, вупăр тухаймаст, тет. Çавăнпа пурте шыра пуçларĕç, тет. Шырасан-шырасан, пĕри курах карĕ, тет: кăмакара, кушак пулнă, тет те, кĕтесре ларат, тет. Кушака тытрĕç, тет те, çĕçĕ илсе: пусатпăр, тесе, камне калама хушнă, тет. Кушак каламаст, тет. Вара, пусма тăрсан тин каланă, тет. Кӳршĕ арăмĕ пулчĕ, тет те: ан пусăр, тесе йăлăна пуçларĕ, тет. Вара вăл арăма шăрса ярассен хĕнерĕç, тет. Темĕн чухлĕ укçа илчĕç, тет. Çавăнтан кайран, тин пăрахрĕ, тет, кӳршĕ арăмĕ вупăр пулса çӳреме (siс!). Чертаг. Вупăр çынă (о деревьях; иначе: паталлă) — поврежденное дерево. Антик. Вупăр çинĕ. (Так говорят, если на тесте в продолжение ночи остаются какие-нибудь следы). Юç. такăнт. 10. Чарăн çак мăкăртатма. Мĕн, вупăр пек, пĕрмай янаххуна вылятан? (т. е. бормочешь). См. Рекеев II, 4.

вуслан кайăк

„назв. птицы“. Актай. Икĕ чĕкеç вĕççе кайĕç, вуслан-кайăк шыв ĕçĕ. (Лаша). Разг. С. Мих. 59. Икĕ текерлĕ вăй-вылĕ, вуслан-кайăк хомханĕ. См. услан; срв. азерб. аслан „лев“ и русск. слон.

вуçми

неизв. сл. (русск. возьми). Ст. Мокш. Вуçми сунтăх çинче калĕмпĕр выртат. (Сăмсари, т. е. сопли?). К.-Токшик. Воçми тенки воç выртать, илме тăрсан, çок полат. (Йор ялтăртатни).

эккей

(э_ккэj, эк’к’эj), от русск. экий. Выраж. недовольство и неожиданность. Янтик. Кам-та-пуса ăçта-та-пулин япала-мĕн манса хварсан е çухатсан, çапла калать: эккей япала! (экий грех-то какой!). IЬ. Эккей, ара çапла тумалла-чи сан? Ачи ĕçе, епле кирлĕ, апла тумасассăн е япала-мĕн пăссассăн, ашшĕ калать: эккей, ара çапла тумалла-чи сан? IЬ. Эккей, çитмес-çке ку! Пĕр-пĕр япала треклемелле чухне треклемелли явăççи (подпорка) кăшт кĕскерех пулсан, çапла калать. Шорк. Эккей, масар! Экая досада! («кладбище»). Шевле. Эккей, Торă пиллесен, апат хăйех топнать-мĕн! || Так понукают плохо идущую лошадь. Шурут-Н.

еретнелле

сотканный в виде рубчатой ткани (такая ткань местами идет, напр., на портянки). Срв. русск. рядно: Сред. Юм. Еретнелле мих пôлать, ôн пирне тват ôра пôсахине тĕртеççĕ.

Ехмет

иеизв. слово. У СПВВ написано: «Ехмет (нечайно |siс!|).» Может быть, это тоже, что ехмет, и произноситея в случаях поразительной неожиданности, как русск. ах, мать!...., с которым оно могло связаться по созвучию, при чем слово получило от русского оригинала новое значение.

Исак

(Изак), хр. имя мужч. Исаак (русск. народн. Исак).

исмаса

(исмаза), исмасса, по крайней мере. См. иçмаса. Юрк. Кирлĕ мара калаççа лариччен, исмаса кĕнекесем вуласа ларăр. Хып. 1906, 7. Исмаса, ахаль ларса пыраччен, хаçат вуласа пырăп, тесе шухăшласа, хай хаçат сутаканран пĕр нумĕрне, карттинккăлине, 20 пус тӳлесе, сутăн илтĕм. Юрк. Туна-тунă, исмаса чул çурт тăвар, тет. Если уж строить дом, так давайте выстроим каменный. В этои случае в русск. народном языке скажут: «уж если строить, так, по крайней мере, каменный». См. ыччăмарса.

итак

действительно. Альш. Ну, ку кукша çитет, тет, патша хĕрĕ патне те, курать — патша хĕрĕ итак вуникĕ пусмара ларать. Срв. русск. народн. и так.

о

(о), вопросит. междометие (= русск. что?).

Укань

личн. имя женщины; от христ. Агафия. Альш., Рекеев. Срв. русск. Оганька.

укăт

(угы̆т; г чит. как русск. г), отчитывать. Ст. Чек. || Бить. Ст. Чек. Каланине итлемес, укăтрăм-ха (побил) паян!

Олаппин

одна из чув. фамилий (здееь -ин — русск. окончание)? Хирле-Сир.

Олати

(Олад'и), хр. имя мужч., Владимир. В. Олг. То же имя есть и в В. Олг. Срв. русск. Володя.

Улпут-Хресчен

, назв. русск. селения Ермоловки, Бугульмин, у.

Улян

(Ул'ан), личн. хр. имя женщ, Елена. Якейк. От русск. Олёна. Синер. Улян куçне шур илĕ. (Кантăк шăнни). Качал. Улян куçне шур плĕ. (Кантăк куçĕ шăнни).

Ольоксантăр

(Ол'оксандыр), личн. имя мужч., Александр. Сятра. Возможно, что это имя заимствовано из старого русского, прозношения; срв. укр. Олександер, русск. курм. Лёксндра.

Уняркка

(Ун'аркка), личн. яз. имя женщ. Иревли, Рtкеев. Срв. русск. Анюрка.

оплăк

род, ящика. Питушк. Оплăк — çуна; ана çине навос тăкаççĕ оплăкпала, она çара çуна çине лартаççĕ. Срв. русск. облук.

Урасай

(Урозаj), личн. яз. имя мужч. По мнению Н. И. Полорусеова, отсюда в Стар. Тимошкине фамилия Уразайкин (с русск. оконч.).

урмăш

ормăш, измениться в дурную сторону; исказиться И. С. Степ. Урмăшас. IЬ. Õрмăшнă, взбесился. Сред. Юм. Ормăшнă çын, тесе, ĕлĕкхинчен ôлшăнса, осалланса, хĕнесе-çапса çӳрекен çынна калаççĕ. Чăв. й. пур. 11. Вăл кайсан (замуж) вара, тата ытларах урмăшрĕç (стали бесноваться, скандалить). Чертаг. Õрмăшша, ятлаççа çӳрет. Ругается со всяким. Пшкрт. Ормы̆шса, с'ынзан'а вы̆рс'са с'ŏ_рä_т. Как бешеный, всех ругает. Хорачка. Ормы̆шша с'ŏ_рэ_т (ĕçсĕрскер) = охмахланса. N. Ормăшша выртать. Бредит. Хурамал. Кучунехи самана урмăшнă самана (= пăсăлнă). СТИК. Куçĕ урмăшса карĕ ĕнтĕ, каллах тытса пăрахать пуль. Глаза опять начинают искажаться (появляется бешеный огонек); наверно, опять будет припадок. || Измениться, пропасть (о голосе). В. Олг. Сасă çĕтсе (ормăшша). Пшкрт. Кы̆чкы̆рма п̚олмаст, ман сазы̆ ормы̆шса ларчы̆. С. Сас ормăшнă. Голос изменился, охрип. || Перемениться (о ветре). Шибач. Çил ормăшрĕ (= çавăрăнчĕ). У др. это выраж. значит: «ветер стал бушевать». || БешеныЙ; помешанный; не слушающий уговоров. Шибач. Ормăш çын (или: ормăшша кайнă). Сбился с пути, намăса пĕлмеçт, ташта та кĕрсе каять (бесстыжий, всюду лезет). || Молодец. КС. Ах, урмăш, карт’урлă пĕреççех сиксе каççа карĕ, (молодец). IЬ. Ах, урмăш, парăнмасть çав! (не поддается). || Так обзывают шалуна. Орау. Ӳксе вилен вăт, урмăш! (безумная башка). Çта хăпарса карăн? (гов. мальчугану). || Ругательство, проклятие (в роде русск, чорт возьми). Орау. Вăсампа çыхлансан, тем курăн, урмăш! Если с ними свяжешься, чорт возьми, беду наживешь!, || В значении наречия. С. Ормăш поплет. Говорит ненормально.

устав

устав (русск.).

Уçуркка

(Уз'уркка), назв. русск. селения. Питушк.

утна

(утна, с русск.), все время, беспрестанно. Пухтел. Утна кĕнеке çинче ларать. Все сидит за книгой.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

акам

«названная сестра», «подруга-сверстница, с которой заключен союз дружбы и обязались называть друг друга акам, букв. «сестрица моя»; ср. тат. Сиб. агыс «подруга»; ср. русск. посестрщапосестриться. Из ака и акка «старшая «сестра» + м — аффикс принадлежности 1-го лица; семантическим вариантом этого слова в некоторых районах Чувашии является тусăм «друг мой» «подруга моя».

алка

«серьга», «ушное колечко»; тат., башк. алка, к. калп. халка, туркм. гулакхалка «серьга», тур. hалка «кольцо», «круг», «обруч»; Замахш. ысырга, азерб., алт. В, тув., казах., ног. сырга «серьга». Из араб. «кольцо», «серьга»; сырга, по-видимому, перешло в указанные языки из русского языка, хотя в „Кратком этимологическом словаре русск. из.“ Н. М. Шанского и др. читаем, что серьга, „вероятно, являетея древнерусским заимствованисм из тюрк. яз.“ (стр. 301). В чувашском параллельно с алга, проникшим из татарского (?), бытуют и свои оригинальные слова: хăлха çакки букв. «ушные подвески», хăлха унки букв. «ушное кольцо».

алтăр

«большой деревянный ковш (долбленый)»; башк. К алдыр аяк «небольшая чашка», тепт. алдыр «разновидиость миски»; ср. мар. алдыр «большой деревянный ковш». Возможно, от глагола алт «долбить»; ср. русск. братина.

апат

«пища», «корм»; ирхи апат «завтрак; апатлан «принимать пищу», «угощаться». Из русск. обед. Ср. узб. овкат «пища», «еда», «корм» овкатлан «принимать пищу».

атту

прост. «а то» «иначе», «в противном случае». Из русск. а то (спеши, а то опозбаешь).

ăйăр

«жеребец»; др. тюрк. адгыр, МК, желт. уйг. азғыр, Замахш., азерб., турк., тур., кирг. казах., к. калп., ног., ойр., тат. айғыр, уйг. айгир, якут. атыыр, тув. аскыр, хак. асхыр, карач.-балк. ажир «жеребец». Этимология неясная; ср. русск. орь «конь» (Преображенский. ЭСл. 659), которое Соболевский возводит к оrjа «самец, «страстный», «сильный самец»; ср. также монг. азрага(н) (Ринчинэ), бур.-монг. азарга «жеребец».

ăрасна

«отдельный», «обособленный»; «разный», «неодинаковый»; ăраснах «особенно», «в особенности». Из русск. разный.

ăрат

1. «род», «племя»; 2. «порода». Из русск. род.

ăсла

«сусло»; тат. сосла, башк., кирг., туркм. и др. сусло. Восходит к русск. суслос отпало, у редуцировалось в ă.

варинкке

«воронка». Заимствовано из русск.

вашават

«гостеприимный», «радушный», «приветливый», обходительный». Из русск. обл. вожеватый.

вĕшле

«гончая собака». Восходит к русск. выжлецwyźel, чешек, wyźel, wyźlik; серб.-хорв. вижлица, венг. wyźsla «легавая собака»; серб.-хорв. вижлити, венг. wyźsal, wyźlat «высматривать», «обшаривать».

витре

«ведро»; алт. педрек, тюм. пәтрә, башк. бизрә, азерб. ведрә, туркм. бедре «ведро». Заимствовано из русск.

выльăх

«скот», «скотина»; выльăх-чĕрлĕх «домашние животные и птицы»; тат. терлек «скот», «скотина»; тере «живой». Ср. русск. живность — всякие мелкие животные и домашние птицы. В лексике тюркских языков слово выльăх стоит совершенно одиноко, у тюрок «скот» обозначается словом мал, соответствующее которому чувашское мул (см.) теперь имеет значение «имущество», «добро», «богатство». Проф. Ашмарин выльăх производит от слова вăй + афф.-лăх (Материалы... 52). Производить это слово от вăй, диал. вый «сила», «достаток», действительно, вполне правомерно: в период, когда скотоводство являлось основной, ведущей отраслью хозяйства, все имущество человека заключалось в домашних животных: вый + лăх > вильăхй со среднеязычной артикуляцией вызвало смягчение последующего согласного л. Другую этимологию предлагают Н. И. Золотницкий (КСл. 29), проф. М. Рясянен (MSFOu XLVIII, 123) и проф. О. Прицак (Die bulgarische Fürstenliste, 1955, S. 67). Они склонны производить это слово от тюркского улак, первоначально — «всякое вьючное животное», в словаре Мах. Каштарского улаг — «быстроходный конь», «боевой конь». При этой этимологии трудно объяснить смягчение звука лулак ведет происхождение чув. лав (см.).

ещёк

«ящик»; урапа ещĕкĕ «кузов телеги». Из русск. ящик.

ĕрет

, peт «ряд», «порядок»; уйг., башк., тат. рәт, казах. рет «ряд», «порядок». Заимствовано из русск. яз.

ĕретнелле

ĕретнелле пир, ретнелле тĕртнĕ пир «диагональ», «холст с рубчиками, идущими по косой линии». Из русск. рядно.

ĕскĕрт

, ĕçкĕрт из русск. скирд, скирда в том же значении.

иçĕм

иçĕм çырли «изюм»; азерб., туркм., тур., уйг. ӳзӳмжузим, казах. жӳзим, ног. озим, башк. йӧзӧм, тат, йӧзем «виноград», «изюм»; кирг. жӳзӳм, узб. узум «виноград»; ср. монг. ӳзэм «виноград»,, «изюм». В русск. яз. проникло из тюрк. яз.

йăлăм

«пойма», «низменность»; «луговая сторона Волги», «заволжский сосновый лес»; йăлăм кас «нижняя часть (улица) деревни». Возможно, соответствует др. тюрк. йыш «лес»; ср. русск. ильмень — низменное место, окружённое камышом, тростником, покрытое водой.

йĕлме

, диал. елме «ильм»; кумык, элме «вяз»; башк., тат. элмэ «ильм»; кирг., казах., узб. ильм то же; ср. лат. ulmus. Относительно русск. илем, илим, ильм проф. Н. К. Дмитриев заявляет, что все эти „три варианта восходят к одному татарско-башкирскому варианту элмэ“ (СТЯ 534).

йĕтре

« ядро», «дробь (для ружья)»; тат. ядрэ, ног. ядра, башк. йәзрә «дробь». Из русск. ядро.

калемпĕр

«тмин», «анис»; КБ карамбул, азерб. гәрәнфал, туркм., казах. калампыр, уйг. кәләмпур, к. калп., ног. калемпир, тур. каранфил, кумык, каранпил, башк. кәнәфер, тат. канәфер, тат. О калямпер, калянпер, узб. калампур мурч «гвоздика»; кирг. калемпир, узб. калампир «красный перец». Ср. калм. хальмпр, русск. кануфер, канупер «гвоздика»: „Слыхали ли вы когда-нибудь, чтобы яблоки пересыпали канупером“ (Гоголь). Русские заимствовали от тюрков, а тюрки — от персов и арабов; перс. (кӓрӓнфол), араб. «гвоздика».

калпак

«шапка»; 2. «детский капор»; кирг. калпак «остроконечная войлочная шапка»; «колпак»; казах. калпак «шляпа», «колпак»; к. калп., тур., тат. калпак «шапка», «колпак»; узб. калпок «шапка»; «детская шапочка (капор)»; «войлочная шляпа». Ср. араб. «шапка», «колпак»; русск. колпак из тюрк. языков.

кап

, диал. хапа 1. «внешний вид», «форма», «фигура», «корпус»; 2. «целый», «цельный», «монолитный»; чула каппипех илсе килнĕ «камень (огромный) привезли в цельном виде, не ломая на куски»; ку лашан хапи çеç, вăйĕ çук «лошадь эта берет только своим внешним видом (корпусом, фигурой), а силы у нее нет»; туркм., азерб. габ, тур. кап «сосуд», «посуда», «наружный покров», «покрышка», «футляр», «чехол»; якут. кэп, киэп «форма», «модель», «вид», «облик»; МК каб «посуда», «коробка», «чехол»; казах. кейип «внешний вид», «облик», «физиономия»; кирг. кейип, кейп «вид», «форма»; ног. кеп «внешний вид», «форма»; кап «маска»; алт В кеп «образец», «форма», «колодка», к. калп. кеп «чучело»; Ср. монг. кеб, хәв «форма», «отпечаток»; «вид», «фасон», «модель», «образец»; «фигура», «телосложение», «внешние формы»; бур.-монг. хэб «образец», «шаблон»; в финно-угорских языках из тюркских: мар. кап, кӓп «тело», «корпус»; «рост»; удм. каб «форма», «модель», «колодка»; манс. кеп «образ»; венг. кер «картина»; «отражение»; «лицо», «образ», «облик». Ср. др. русск. капь «образ», «изображение», «идол»; капище «языческий храм, где стояли идолы».

карсак

«заяц-русак»; МК, тур. карсак «степная лисица»; кирг. кырса «лисица», алт. В карсак «лапа (соболья)», карсак-тыг аң «соболь»; тув. кырза, чыбыг кырза «хорёк» (чидыг «вонючий»), казах. карсак «род лисицы». Ср. монг. киарса «лисица» (Бурдуков); бур.-монг. хэрсэ «степная лисица» (Подгорбунский). Отсюда заимств. от тюрков русск. фамилии Корсаков, Римский-Корсаков.

катка

«кадка». Заимствовано из русск.

кăкшăм

, диал. кăпшăм «кувшин»; башк., тат. кувшин. Заимствовано из русск. яз.

кăмака

«печь», «печка»; алт. В кемеге, узб. С кумак «песчаная печка». От тюрк. кум «песок» + якут. ohok «печка» > кумоhоk > кăмаға, диал. комогокаменкакамака, комака, конга из чувашского.

кăрăç

«груздь» тат. гореждэ. Заимствовано из русск. яз.; конечное д' выпало.

кăтра

«кудри{{anchor|DdeLink60451019529421}} »кодрә, кодрәле, башк. козре то же. Заимствовано из русск.

кĕлеме

«клеймо». Заимствовано из русск. яз.

кĕнеке

«книга». Заимствовано из русск. яз.

кĕренке

, кĕрепенке, кĕревенке, кĕрепенкĕ «фунт»; азерб. кирвәнкә, туркм. кирвенке, ног. куьренке, тат. О гряӳэнкә, алт. В кӳренке «фунт». Заимствовано из русск. яз. Древнерусское гривьна, гривьнка — слиток серебра, служивший денежной и весовой единицей в Древней Руси; он первоначально весил один фунт. Слово это из Руси проникло на Кавказ и Персию; ср. перс. (гирванкӓ) «фунт».

кĕрепле

«грабли». Заимствовано из русск. яз.; ĕ — вставочный звук; ср. кĕлет < клеть, пĕрене < бревно и т. д.

кĕрпе

«крупа»; башк., тат. кӧрпэ «отруби»; ср. бур.-монг. хӳрпэк (Подгорбунский), хӳрпә (Черемисов) «крупа». Заимствовано или из монг., или из русск. яз.

кĕсел

«кисель»; башк., тат. кесәл, уйг., узб., туркм., кирг., казах. кисель, азерб. кисел. Заимствовано из русск. яз.

кĕсле

«гусли»; тат. гӧслә, башк. кӧснә «гусли»; кирг. гусличи «гусляр». Заимствовано из русск. яз.

кĕсъе

, кĕссе «карман»; башк., тат. кесә, узб. киса, туркм., кумык., ног., к. калп. кисе, «карман»; тур. кесе «кошелек», «карман», «мешочек»; азерб. кисә «мешок», «сумка», «кисет»; кирг. кисе уст. «мешочек из кожи, который привязывался к поясу, в нем носили кремень, огниво, трут и др.; «ременный пояс и нанизанные на него разного рода мешочки: ножны для ножа», «мешочек для огнива и др». Слово проникло из перс. яз.: (кисе) «карман», «кошелек», «мешочек», «кисет»; ср. араб. «мешок», «сумка», «кошель». Ср. русск. киса «кошель или мешок, затягиваемый шнурком»; русские заимствовали его или непосредственно из персидского языка, или через посредство тюркских языков.

кĕтес

«угол»; в тюркских языках нет родственного слова. На этом основании Рясянен считает его заимствованным из мар. яз.: кыдеж «комната», «отделение» (TLT 247). Мункачи чув. кĕтес и мар. кыдеж сопоставляет с санскр. katas, ст. слав, котис, фин. kota «юрта», «шалаш», «хижина» (Arja е́s kaukázusi elemek a finn-magyar nyelvekben. Budapest, 1901, стр. 333). У Ашмарина в словаре: кĕтес «угол» (с русск. кутец?) (VII, 317). См. у Даля кут, куток, кутник, кутик (II, стр. 227—228).

кирпĕч

«кирпич»; МК кербич, Замахш., тефс. ХII—ХIII вв., кирг., тув. кирпич, чаг., туркм., тур. керпич, хак. кирпис, ног. кербиш, к. калп. гербиш, казах. кирпиш, башк. кирбес, тат. кирпеч «кирпич». В русск. яз. это слово проникло из тюркских языков.

кистен

«кистень»; чаг., тат., башк. кистән то же; русск. кистень из тюркских языков.

краççын

«керосин»; башк. кәрәсин то же. Заимствовано из русск. яз.

кулата

диал. «колодец». Заимствовано из русск. яз.

кулач

«калач». Заимствовано из русск. яз.; ср. в сочин. Навои калач «круглый хлебец» и в словаре 1297 г. (Бада’и’ ал-лугат, 227).

кумаляк

, кумаля «комочек», «неразмешанные комочки муки» (в киселе, в тесте), «шарик», «катышек»; азерб. кома «комья», «куча»; уйг. домулак, узб. думалок, юмалок, к. калп. думалак, ног. тымалак, казах. домалак, томалак, башк. тумалак «круглый», «шарообразный»; «клубок», «комок», «шарик»; кирг., казах. кумалак «катышек»; «шарик овечьего или верблюжьего помета»; ср. ст. слав, «гомоля» др. русск. гомола «ком», «катышек».

кумми

(с афф. принадл. 3-го л. из кумă) «основа ткани». Происхождение не известно; может быть, основанием для образования этого слова послужило араб. (кумаш) «ткань»; ср. русск. кумач (?); см. ураçă.

купа

1. «куча»; 2. «копна»; башк., тат. кӳбә, казах. кӧпене «копна» (сена). К слову купа близко стоят казах., шор., хак., койб. оба, алт. И обо, обого, тув. овал «куча», «груда», «стог» (сена); «курган»; обала «наваливать кучу», «метать сено в стог» (Радлов); ср. ст. слав, коупъ, русск. купа уст. «группа», «куча»; ст. слав, вкупе «вместе».

купăста

«капуста». Заимствовано из русск. яз.

кучченеç

1. «гостинец», «подарок»; 2. «взятка»; тат. кӳчтәнәч, башк. кӳстәнәс «гостинец». Старое заимствование из русск. яз. (гостинец); старые заимствования из русского языка подвергались большим фонетическим изменениям в соответствии с артикуляционными особенностями чувашского языка; наблюдаются субституции г ~ к, о ~ у, т ~ я, ц ~ чкĕленче < скляница.

кушак

«кошка». Заимствовано из русск. яз.

куштан

«мироед», «кулак»; в царское время на сельских сходах куштаны были заправилами, все мирские дела решали по своему усмотрению и в своих интересах; тат. О коштан «делец», «заправила», «недобрый, своекорыстный человек», «интриган»; у Будагова: тат. коштан «ябедник», «клеветник», «лицемер»; у других татар это слово употребляется в значении «забавный», «весёлый», «смышлĕный», «остряк» — может быть, из персидского (Сл. II, 83); у Радлова: тат. коштон «ходатай», «ведущий какое-нибудь дело», «адвокат», «зачинщик» (Сл. II, 685); башк. куштан «льстивый», «льстец», «подхалим»; «кокетка». Слово неизвестного происхождения. Ср. русск. кошт «содержание», «иждивение»; коштоваться «угощаться» (Преображенский ЭСл. 374); ср. перс. (коштӓн) «убивать», «умерщвлять».

лавкка

, лапка 1. «лавка»; 2. «полок в бане»; 3. «полати». Из русск. лавкасентре.

лам

: лам яр, лам-лам яр, ламран лама кай (сарăл, ăсат) «передавать из рук в руки, из деревни в деревню» (записку или что-л.), «распространять какое-нибудь известие, слух»; халха-монг. дам «через кого-нибудь», «через вторые руки», «через посредство»; дам-дам «от одного к другому»; дзам «дорога», ст. монг. джам — йам «почтовая станция»; «передаточный пункт»; ср. русск. уст. ям «почтовая станция, где проезжающие меняли лошадей» (ямская дорога; чув. ям çулĕ), отсюда русск. ямщик; л ~ й.

ластăк

«частица», «кусочек», «лоскуток», «немного». Из русск. лоскуток.

матка

диал. «жена», «замужняя женщина»; ср. узб. мотка «дама в картах». Из русск. матка, диал. «мать», «женщина».

мăк

«мох»; мăк çырли «клюква»; башк., тат., казах. мӳк, уйг., узб., кирг., к. калп., ног. мохмӳк жиләге, башк. мӳк еләге «клюква». Заимствовано из русск. яз.

милĕк

«веник». Заимствовано из русск. яз.

милĕслĕ

«мирно», «милостиво», «полюбовно»; милĕссĕр «жадный»; «жадно». Из русск. милость (чув. милĕс), милостивый.

мих

«мешок». Заимствовано из русск, яз.; мехом называли раньше и мешок из шкуры животного, употреблявшийся для перевозки жидких и сыпучих веществ; ср. у Пушкина: „Козий мех, вином налитый, у сатира на плечах“.

мунчала

«мочало»; тат. О мунчала. Заимствовано из русск. яз.

мут

диал. «хитрый человек», «смутьян», «интриган»; башк. К мут «хитрый», «плутоватый», «притворный человек», «мошенник»; тат. мут «мот», «гуляка», «расточительный», «хитрый человек». Из русск. мот.

несĕл

«род», «племя», «потомство»; азерб, нэсл, туркм., тур. несил, уйг., тат. нәсил, узб. насл, башк. нәçел «род», «племя», «потомство», «поколение»; кирг. насыл, казах., к. калп. нәсил «происхождение», «потомство», «поколение», «порода»; кумык, наслу «потомство»; в том же значении («род», «потомство») известно в некоторых чувашских диалектах слово неслĕк < несĕл + лĕк, сохранившееся в выражениях: неслĕксĕр ача-пăяа «беспризорные», «безродные дети»; неслĕксĕр çын «человек без роду и племени»; ср. якут. насилиӓк. Заимствованы из араб. и перс. языков: араб. «потомство», «род», «поколение» от глагола «плодить», «производить на свет потомство», «порождать»; ср. перс (нӓсл) «поколение», «потомство», «племя»; «род человеческий». В якутском словаре Э. К. Пекарского почему-то этому слову приписывается русское происхождение. Здесь мы читаем: «Насилиӓк... (русск.) «наслег»... якутская административная единица, состоявшая из нескольких родов... из нескольких наслегов составлялся улус...“ (Сл. VI, 1697). А в Большой Советской Энциклопедии находим и совсем курьезное объяснение, что „термин наслег происходит от русского ночлег, он введен русской администрацией в первой половине XVIII века для обозначения якутских родов“ (том 29, стр. 194).

нуша

«беда», «несчастье», «нужда» (тат., башк. нужа «нужда». Из русск. нужда.

нӳхреп

«погреб». Из русск. погреб > мухреп > мӳхреп > нӳхрепмӧгәрәп, тат. нәӳрәп «погреб»; ср. араб. «ниша в мечети».

павар

уст. «летняя кухня»; здесь же пекли хлебы, варили пиво. Заимствовано из русск. яз.: поварня >

пай

«доля», «часть», «пай»; азерб., туркм., тур. пай «доля», «часть», «порция», «пай»; кирг., казах., к. калп., ног., башк., тат., уйг., хак. пайпайла «делить на паи, доли», «распределять», «раздавать». Слово тюркское; русские заимствовали его из тюркских языков; некоторые тюркские языки для обозначения кооперативного пайка сами в свою очередь заимствовали из русск. яз.

парамат

«рыболовная сеть». Из русск. перемёт.

параппан

«барабан»; азерб., кирг., казах., к. калп., ног. тув., хак., башк., тат. барабанбарабан. Заимствовано из русск. яз. В словаре Будагова читаем: „вместо перс. «громогласный» в русском имеем барабан» (I, 236). Ф. Корш производит из перс. баланд, булунд «высокий», банг «звук»; баланг банг «производящий громкий звук» (Преображенский. ЭСл. 16).

парлак

уст. «перелог», «залежь», «загон, оставляемый в течение одного или двух лет без вспашки для восстановления плодородия». Из русск. перелог.

пасар

«базар», «рынок»; азерб., туркм., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., хак., башк., тат. базар, узб. бозор, тув. базаар, якут. баhаар «базар», «рынок». Из перс. (базар) и араб., перс. «рынок», «базар»; «торговля». Хотя русские заимствовали это слово из тюркских языков или непосредственно из персидского, но все же чуваши могли заимствовать его из русск. яз., иначе в начальном слоге слова мы имели бы у или ы.

патак

«палка»; МК, кирг., казах., ног., карач., башк. К бушак, уйг., к. калп. пушак, узб. буток, алт. В, туркм. пудак, башк., тат. бошак, тув. будук, ойр., тур. будак «ветвь», «сук». В чувашском наличие необычного а в начальном слоге хотя и можно объяснить ассимилятивным влиянием звука а второго слога, но, вероятнее всего, слово это восходит к русск. батогтуя (см.), соответствующее тюрк. таяк, а для обозначения ветви — турam.

пăлтăр

уст. 1. «сени», «чулан в сенях»; 2. «клеть, пристроенная к сеням, со входом через сени, где девушки хранили свои наряды, а в летнее время и спали». Н. И. Ашмарин возводит к пăл + тăрри: пăл — дощатая дымоходная труба в курной избе, идущая снаружи от верхнего косяка двери к крыше; тăрри — вершина; следовательно, первоначально пăлтăр — это дуплянка, которая ставилась на конце деревянной дымоходной трубы; ср. русск. обл. булдырь.

пăра

«бурав», «сверло»; башк., тат. борау, уйг. бурға, бурма, узб. бурги, парма, кирг. бургу, буроо, к. калп. бургы, бурау, казах. бургы, азерб., тур. бургу, туркм., ног. бурав «сверло», «бурав»; производные: чув. пăрала, башк., тат. бораула, азерб., тур. бургула, уйг. бургили, узб. бургила, казах., к. калп. бургыла, туркм., ног. буравла «буравить», «сверлить». Образованы от пăр (см. пăр), бур, бор и пр. «повертывать»; русск. бурав заимствовано из тюрк. языков.

пăрас

1. «полка»; 2.: пăрăс кашти «матица»; тат., О борос «косяк»; ног. бурыс «бревно». Из русск. брус.

пăрăç

«перец»; уйг. му(р)ч, узб., кирг. мурч, алт. В мырс, мирч, пырч, туркм., кумык., карач. бурч, казах., к. калп., ног. бурыш, башк. борос, башк. К бурс, тат. борыч «перец»; ср. калм. бурш; Мункачи сближает чув. пăрăç с санскритским марича (KSz. VI, 1905, 376—379). Чуваши заимствовали из русск. яз. (Едва ли есть основания для сближения с русск. перец: по фонетическому облику чув. пăрăç не выходит за пределы известных чувашко-тюркских звуковых соответствий, см. пăрçа. Тюрк. языками это слово заимствовано из ар. яз.; Абаев. ЭСЛ. I, 282; Ю. Немет. Специальные проблемы тюркского языкознания в Венгрии. ВЯ, 1963, 6, стр. 128. Прим. ред.)

пăри

«полба»; башк., тат. борай «полба»; азерб. бугда, уйг., туркм., тур. бугдай, узб. бугдой, алт. В пуудай, ойр., кирг., монг. буудай, хак. пуғдай, казах., к. калп. бидай «пшеница». Слово это имеется и в некоторых индоевропейских языках: лит. пурай, латыш, пури «озимая пшеница»; греч. πνроσ «пшеница»; ст. слав, и др. русск. пыро «полба»; ср. монг. буудай «пшеница»; араб. «пшеница».

пăсара

«хорёк»; МК кӳзӳн, туркм., кумык, сасык гёзен, кирг. кӳзӧн, сасык кӳзӧн, казах. сасыккӳзен, к. калп. (сасык) кузен, узб. сассик кузан, алт. В, хак. кӳзен, уйг. Син. сасык кӧзӧн, башк., тат. (сасы) козән «хорёк»; тув, кӳзен «колонок», «куница»; монг. (Бурдуков) ӳмкил кӳрене «хорёк» (кӳренг «коричневый»); ср. калм. курн «хорёк». В древнее время и в чувашском языке для обозначения хорька, по-видимому, было слово кӳрен: по общему признанию венгерских лингвистов, венгры свое gӧrе́ny «хорёк» заимствовали из древнечувашского языка (Gоmbосг. BTLU 72—73). Слово пăсара возникло, вероятно, тоже давно: ср. удм. бызара (< чув.) «суслик» и мар. пушара «хорёк»; пăсара представляет собой древнее причастие от глагола пăсар (букв. «испускающий газы, ветры»); так назван он по характерному для него запаху; ср. уйг. сесикчи, азерб. гогарча, тур. кокарча «хорёк» (букв. «вонючка»); ср. русск. выхухоль от несохранившегося хухать «вонять»; у Даля: „И хохуля себя не хулит, даром что воняет“.

пăхăр

«медь»; др. тюрк. (енис), полов, багыр, чаг., тур., к. калп., ног., башк., тат. бакыр «медь»; казах. бакыр акша «медные деньги»; хак. диал. пагыр, алт. В пакрас «медь». Lokotsch в своем этимологическом словаре указывает на происхождение этого слова от арабского магра («J» красновато-коричневый») путём обычной замены м звуком б или пбагръ, др. русск. багърь «темно-красный цвет», «красная краска» (К. Н. Menges. Swierige slavisch-orientallsche Lehnbeziehungen. UAJb XXXI, 1959, S. 177).

пăшал

«ружье». Из русск. пишаль.

пăши

в одних районах «лось», а в других «олень»; тат. поши, пышый, башк. мышы «лось»; в других тюрк. яз. нет родственного слова, таковые есть только в финно-угорских языках, откуда, вероятно, и проникли они в указанные выше языки: мар. пӳчӧ, пучы, удм. пужей, манс. пааши «олень»; коми ижем. пэж «молодой олень». Ср. др. русск. пыжь «молодой олень» (Срезневский II, 1759); см. пăлан.

пекат

уст., ист. «пикет», «сторожевой пост на больших дорогах в старое время»; казах. бекет уст., узб. бекат ист. «пикет», «сторожевой пункт», «станция на почтовых трактах», «постоялый двор». Из русск. пикет.

пĕрене

«бревно»; башк., тат. бӳрәнә, казах. бӧрене. Из русск. бревно.

пĕрешке

, прешке: пĕрешкери лаша «пристяжка», «пристяжная лошадь». Заимствовано из русск. яз.: «пряжка», «пристяжка»; тат. прәжкәъә җигелгән aт «пристяжная лошадь».

пĕтнĕк

«мята»; башк. бӧтнӧк, тат. бӧтнек «мята»; казах. (Будагов I, 273) бӳтнӳк «просвирняк». Возможно, от русск. мятник.

пичке

«бочка»; тат. мичкә, башк. мискә, карач. бечке, кирг., казах., к. калп., ног. бочка. Заимствовано из русск. яз.

пустав

«сукно»; «суконный»; башк. буçтау, тат. постау «сукно». Из русск. постав обл. «кусок холста, свёрнутый трубкой». Ср. тув. пос-даавы «текстильные изделия».

путек

«ягнёнок», «козлёнок»; путек-пуран «ягнята, козлята в собирательном смысле»; башк., тат. бәрән «ягненок», «барашек»; казах. бойдак «холостой», «холостяк»; «валух в возрасте выше одного года»; бойдак мал «яловый скот»; кирг. бойдок, к. калп. бойдак, башк. буйзак, тат. буйдак «холостой»; в чув. выпадение звука й вызвало смягчение последующего тпăранла, пуранла, тат. бәрәнлә «ягниться»; пуран из русск. баран.

сазан

«сазан», сазан пулă «сазан»; башк», кирг., казах., к. калп., ног., узб., уйг., тат. сазан, тур» «сазан»; «карп». В русск. яз. проникло из тюрк. яз.

салат

«солод». Заимствовано из русск. яз.

салтак

«солдат». Заимствовано из русск. яз.

самай

, диал. самăй 1. « очень»; 2. «значительно»; 3. «сносно»; самайлан «улучшаться»; «выздоравливать», «поправляться». От русск. самый.

саплăк

«заплата»; сапла «зачинить», «наложить заплату». Из русск. заплата.

саппас

«запас». Из русск. запас.

сарана

«лилия», «баранчик», «хохлатка»; тат. О сарана, башк. hарына «лилия»; ср. монг. сарана «лилия тонколистная», «саранка»; русск. саранка, сарана (Даль IV, 138).

сăмала

«смола»; кумык, сылама, тат. сумала, башк. hyмала «смола». Заимствовано из русск. яз.

сăпаççипă

из русск. спасибо.

сăпка

«колыбель», «люлька», «зыбка». Из русск. зыбка.

сăпса

«оса»; тат. шопшәvapsa «оса». (Подобные соответствия имеются во многих других индоевропейских языках; ср. русск. оса из *орsа. Прим. ред.)

сĕтел

«стол»; тат., башк. ӧстәл, кирг. ӳстӧл, алт. В остол. Из русск. стол.

супинкке

«собина», «свое, особое имущество, преимущественно у молодой снохи, полученное ею от своих родителей при выходе замуж»; супинкке сурăхĕ (ĕни) «собина, состоящая из овцы (коровы)». Из русск. обл. собина, собинка.

сурат

«скирд яровых снопов продолговатой формы», «зарод»; башк. hypam, тат. зурат «продолговатый скирд яровых снопов»; казах. зорат, зарат «омёт сена»; тув. сараат «стог», «скирд». Этимология неясная; может быть, от зур aт букв. «большая лошадь»; русск. (обл.) зарод из тюрк. яз.

суха

«соха»; тат. сука, башк. hука, казах., к. калп. сока «соха». Из русск. соха.

çанталăк

«погода», «климат», «природа»; çутçанталăк «мир», «вселенная»; «природа»; слово это бытует только в чув. яз.; в других тюрк. яз. вполне соответствующего ему слова мы не нашли. Предположительно можно сблизить его с персидским джаhан (откуда в уйг., туркм. жахан, узб. жахон, кирг. жаан, тур. джикан) «мир», «вселенная», поскольку в чув. яз. имеется более или менее созвучная диалектная форма çавăнталăк, çавăнтавлăк: джаhан ~ çавăн-(дж ~ çh ~ в); чув. талăк, тавлӓк «нечто цельное, круглое» (çулталăк «круглый год»; башк. йыл тәулеге «круглый год»). Слово çут «свет», «светлый» прибавили к этому, вероятно, позднее, после чего уже слово çанталак стало употребляться только в значении «природа», «погода», а çутçанталăк — «весь мир», «вся вселенная»; ср. русск. свет — мир, вселенная. Полное соответствие чув. çанталăк представляет марийское сандалик «мир», «вселенная», но оно, по изысканиям финских учёных, заимствовано из чув. яз. (Rӓsӓnen. TLT 187).

çапуççи

«цеп (молотильный)»; тат. чабагач, башк. сыбагас «цеп». От çaп (см.) «бить», «молотить» и -йуççи < йывăççи «дерево». С. Н. Муратов и Т. М. Гарипов сыбагас считают сокращённым словом: сыб < С русск. цепагас «дерево». Трудно согласиться с таким объяснением: ср. тат. чаб «бить», «рубить с размаху», «хлестать себя веником в бане»; «бить (хлопать) в ладоши», «аплодировать»; агач «дерево»; башк. сыб диал. «бить».

çăк

1. «груз», «ноша», «кладь», «вьюк», «тяжесть», «поклажа»; др. тюрк., КБ, МК, Замахш., АФТ, азерб., туркм., тур. йӳк, уйг. йӳк, жӳк, кирг., казах. жӳк, казах. диал. зӳк, ойр. дьӳку карач. джюк, узб., ног. юк, башк., тат. йӧк, тув. чӳьк «груз», «ноша», «вьюк», «тяжесть» (в некоторых яз. также «багаж»; перен. «бремя»); Замахш. йӳклӳк хатун, тат. йӧкле хатын «беременная женщина»; алт. И дьӳк «поручительство»; из тюрк. яз. слово это проникло в русск. яз. и приняло здесь форму вьюк. Образовалось ли указанное слово на своей тюркской почве, или оно заимствовано из индоевропейских языков, трудно сказать. Ср. санскр. jugám, греч. ζoγоν, лат. jugum, лит. jungas, ст. слав, иго «ярмо», «пара волов». Из индоевропейских языков рассматриваемое слово легко могло перейти в тюркские языки через персидский: йуг, йук «ярмо», «гнёт».

çенĕк

, çенĕх, çелнĕк «сени»; алт. И, хак., казах. сенек «сени». Из русск. сени.

çепĕç

«ласковый», «вежливый», «деликатный», «нежный». Вероятно, из русск. спесь, спесивыйе — вставной звук; ср. сĕтел из русск. стол.

çилам

«насильно», «против воли». Из русск. обл. силом — то же, что силой.

çӳрен

«рыжий» (масть лошади); уйг., тат. жирән, казах., к. калп. жирен, кумык, жийрен, туркм. жерен, алт. В дьерен, конд. йигрен, ног. йийрен, башк. ерән, хак. чигрен «рыжий»; отсюда русск. игреневый «рыжий, со светлой гривой и хвостом».

табак

из русск. табак в том же значении; в других тюрк. яз: тат., башк. тәмәке, казах. темек, кирг. тамеки, ног. тамеке, туътин, туркм. теммәке, тӳтӳн, тур. тӳтӳн «табак»: в чув. тӳмек «детский половой орган (у малкчиков)».

тавар

«товар». Заимствовано из русск. яз., куда оно проникло в древнее время из тюркских языков; ср. АФТ давар, тефс. XII-XIII вв. тывар, башк. мал-тыуар «скот», «имущество»; уйг. тавар «разноцветный шелк»; «товар»; Зол. бл. тавар «имущество»; «хорошая материя»; тур. давар «скот», «стадо баранов и пр».; кирг. тубар «зрелая самка животного»; «особый сорт китайского шёлка»; тат. мал-туар «животные», «скот»; кумык. тувар, туркм. давар «скот» (Алиев); кумык., др. тюрк. туварчы «пастух» (Gabain); в чув. а в первом слоге под ассимилятивным влиянием а второго слога; ср. монг. туувар «гурт», «перегоняемый скот». Интересно заявление проф. Н. К. Дмитриева. Он пишет: „Нам, однако, представляется более вероятной следующая гипотеза: товар происходит от чувашского тавар, тюрк. туз «соль» и указывает на старые (еще дотатарские) торговые связи русских с булгарами и чувашами. Слово встречается еще в тексте „Хождения за три моря“ Афанасия Никитина“ (Лексикографический сборник, вып. Ш, 1958, стр. 32; СТЯ 546). Мало вероятно. Болгары, украинцы да и русские первоначально переняли это слово от тюрок в значении «скот» (см. Этимологич. исследования по русск. языку, вып. II. Изд. МГУ, 1962, стр. 120—121).

талан

диал. «счастье»; казах., якут. талан «счастье», «удача». Из русск. талан.

таната

«сеть для ловли зверей и птиц». Из русск. тенёта.

тарават

, тараватлă 1. «приветливый», «обходительный», «вежливый»; 2. «гостеприимный», «хлебосольный»; 3. «щедрый». Из русск. обл. тороватый «великодушный», «щедрый», «бережливый», «скуповатый» (Даль).

таракан

«таракан»; уйг., азерб., туркм., кирг., казах., ног., тув., хак., тат., башк., к. калп. таракан «таракан»; в русск. яз. проникло из тюрк., но некоторые тюрк. яз. могли заимствовать его обратно из русск. Происходит от глагола; кирг., казах., к. калп. тара, уйг. таркал, казах., тат., башк. тарал «расползаться», «разбредаться», «разбегаться во все стороны», «распространяться»; представляет собой причастие, букв. «расползающийся».

тарам

«попусту», «понапрасну», «впустую», «без толку». Из русск. даром.

тараса

1. «весы (рычажные)»; 2. «колодец с журавлем»; Замахш., АФТ таразу, уйг., кирг. таразатарози, азерб. тәрәзи, тур. терази, туркм. терези, алт. В, кумык. терезе, казах. таразы «весы». Из перс. (тӓразу) «весы (рычажные)»; ср. русск. обл. тереза «весы».

тăлăп

«тулуп»; кирг. тулуп «шкура телёнка, снятая чулком»; к. калп. тулып, ног. тулуп, тат. толып, башк. толоп «тулуп»; уйг. тулум «бурдюк»; азерб. тулук «шкура, снятая дудкой, чулком»; «бурдюк»; тув. тулуп «мешок без швов из цельной выделанной кожи»; тулупта «снимать мешком (чулком) шкуру овцы или пушного зверя»; в русск. яз. проникло из тюрк. яз. От тула (кирг., к. калп. и др.), тулку, толык (уйг.) «целиком», «полностью».

талмач

уст. «переводчик», «толмач»; тат. уст. тылмач, АФТ тилмач, полов. тылмаң, казах. тилмаш, якут. тылбас. азерб. дилмандж, тур., туркм. дилмач «переводчик»; в др. русск. яз. слово это в форме толмач перешло из тюрк. яз. Образовано от др. тюрк. тил «язык»; см. чĕлхе.

тĕренче

, диал. чĕренче «драница». Из русск. драница.

тĕрме

«тюрьма»; тат., башк. тӧрмә, кирг. тӳрмӧ, уйг. турмә, казах., к. калп., туркм. тӳрме. Из русск. тюрьма.

тĕтре

1. «туман»; 2. «марево»; уйг., тув. туман, тат. томан, хак. тубан, тур. думан «дым»; «туман». Русск. туман заимствовано из тюркских языков; чув. тĕтре стоит здесь несколько изолированно и представляет собой древнее причастие от глагола тĕтер «дымить»; «окуривать»; следовательно, тĕт(ĕ)ре — «нечто дымящееся», «окутанное дымом»; образовано по образцу: виç «мерить» — виçе «мера»; «весы»; вил «умереть» — виле покойник», «мертвец».

тикĕт

«дёготь»; тат., башк. дегет, хак. чогет. Из русск. дёготькара май, уйг. каримай, туркм. гараягхар тос «дёготь» (букв. «черное масло»).

трук

, труках «вдруг», «неожиданно», «сразу». Заимствовано из русск. яз.

тулăк

«толк»; тулăклă «толковый», «обстоятельный»; тулăксăр «бестолковый», «неразумный». Заимствовано из русск. яз.

тупăлха

«таволга»; чаг. табулгу, кирг., ойр., хак. табылғы, алт. В табылгы, табылка, узб. тобулги, казах. тобылғы, кумык. тобургу, тат. тубылғы, азерб. топулга, тур. табулга, тавулга «таволожник»; ср. монг. тавилга «таволга»; в русск. язык проникло из тюркских языков.

тупра

1. «имущество», «богатство»; 2. «приданое»; тупраллă хĕр «девушка с богатым приданым». Из русск. добро.

туххăм

, туххăмра «очень скоро», «мигом», «моментально». Из русск. просторечного духом.

укăлча

«околица»; тат. диал. укәлчә «околица». Из русск. околица; ц ~ ч.

улăм

«солома»; тат., казах., ног. салам, башк. hалам «солома»; башк., тат. ӳлән «трава»; алт. В ӧлӧң «трава», «сено»; ср. монг. (письм.) ӧлӳнг «мягкая трава». Чув. улăм могло произойти или от монг. ӧлӳнг (путём замены палатальных гласных велярными, и нг звуком м), или же от русск. солома (путем отпадения начального с и редукции о в ă).

униче

«околица». Из русск. улица; л ~ н, ц ~ чукăлча.

утă

, утрав «остров»; АФТ aдaғ, ада, чаг. (Радлов) адак турф. отруг (Габэн), уйг. ата, азерб., тур., туркм. ада, башк., тат. атау, утрау, к. калп. атав, полов. атов «остров»; казах., атырау «береговая заросшая отмель»; ср перс. «остров», «брод» (Ягелло 38). утрау несколько напоминает глагол ултыр (башк.), утыр (тат.) «садиться», «сидеть» (о песке; острова на реках образуются больше от наноса песка) (?). Утрав могло получиться и от русск. о(с)тров.

харкаш

1. «рычать друг на друга» (о собаках); «спорить», «ссориться», «вздорить», «скандалить»; харкашу «ссора», «раздор»; «грызня (собак)»; тоб. каргаша «ссора», «сумятица», «замешательство» (Будагов II, 10), у Радлова (Н, 747) кыркаша «ссора», «спор», «сражение»; чаг. каргаш «шум», «крики» (Радлов II, 193); полов. каргаша «любящий спорить, ссориться», «сварливый»; чаг., узб., кирг., казах., к. калп., ног., тат., башк., тув. карга, тур. каргы, уйг. карги, азерб. кapғы, туркм. гарга, хак. xapғa «проклинать», «накликать на кого-л. бедствие»; узб., кирг., тат., башк. каргыш, уйр. каргиш, казах., к. калп. каргыс, ног. каргав, хак. харгас, азерб., туркм. гарғыш «проклятие». Н. 3. Гаджиева и А. А. Коклянова пишут следующее: „Основа рассмотренного глагола (т. е. гаргимак — В. Е.) — это имя существительное карга «ворона». Ср. русск. каркать, т. е. накликать на кого-л. беду, что синонимично глаголу проклинать. Так, в русском языке имеется выражение не каркай, пожалуйста, которое значит «не накличь беды» (ИРЛТЯ 419).

харша

: куç харши «бровь»; куçлăх xapшu «оправа очков», чӳрече харши «оконный наличник»; др. тюрк., КБ, МК, АФТ, уйг., кирг., тур., карач., алт. В каш, азерб., туркм.. гаш, узб. кош, казах., к. калп., ног. кас, якут. хаас «брови»; чаг. каш «перед», «напротив»; кажыда «возле», «рядом», «перед ним», «рядом с ним»; чаг. каш «брови», «то, что находится рядом, напротив» (Бада’и’ ал-лугат 226). В чув. р — вставной звук; ср. шаршан, шатан < русск. сажень.

хашака

«рама»; чӳрече хашаки «оконная рама»; «карниз печки»; тат. кашага «бордюр из материи», «подзор», «фриз»; башк. кашага «карниз печи»; «узкая длинная занавеска под потолком» (у Катаринского «косяк двери, окна»); казах. кәшек, кәсек, кирг. кашек, узб. косаки «косяки окон и дверей»; тув. хажыы «ребро», «бок», «край». В некоторых языках, возможно, от русск. косяк (?).

хăмач

«кумач», «ярко-красная бумажная ткань»; тат. комач, башк. кумаш, кирг. кумач, азерб. гумаш «кумач», тур., ног. кумаш «ткань». Из араб. «ткань»; перс. то же; чуваши, по-видимому, заимствовали это слово из русск. яз. в последние столетия.

хăмăл

1. «стебель злаков»; 2. «жнивьё», «стерня»; тат., башк. камыл, «комель»; «жниво», «жнивьё»; якут. хадамал, хатамал «жнивьё», «сжатое или скошенное место»; ср. бур.-монг. хадамал «скошенный» (о траве), «сжатый» (о хлебах); ср. русск. комель (?).

хăю

«тесьма», «кайма»; лампă хăйăвĕ «фитиль лампы»; кирг. кыю «кайма»; ног. кыюв «тесьма», «кайма»; тат. кайма «оторочка», «выпушка», «обшивка»; ойр. кыю «обшивка», «кайма на верхней одежде»; казах., кыю, кирг. кыйуу, к. калп. кыйыиу «отделка материей полы шубы, края одеяла». От древнего глагола, соответствующего кирг., ойр. кый «отделывать материей подол, полы шубы»; туркм. гый «разрезать (на узкие полоски)»; азерб. кый, хак. хый «резать», «резать наискось»; отсюда и русск. кайма.

хĕрлĕ

1. «красный», «алый»; «румяный»; 2. «рыжий»; др. тюрк., тефс. ХII-XIII вв., кирг., казах., к. калп., ног., тур., тат., башк., алт. В., тув. кызыл, уйг., узб. кизил, азерб., туркм. гызыл, хак. хызыл, якут. кыhыл «красный». От глагола хĕр (см.), кыз «накаливаться»; ср. русск. накалять металл докрасна.

хурăç

, хурçă «сталь»; тат. корыч, башк. корос, казах. курыш «сталь». По мнению тюркологов, у слова курч значение «сталь» является вторичным; первоначально оно употреблялось в значении «острый». Напр., МК курч «острый»; курч темӳр «сталь» (букв. «острое железо»), АФТ курч тӓмӳр «сталь». В кирг. и алт. языках курч до сего времени употребляется исключительно в значении «острый». То же самое наблюдаем и в монг. яз.: монг., калм. хурц «острый», «отточенный»; бур.-монг. хурца, хурса «острый». Для обозначения стали многие тюркские языки заимствовали персидское слово (пулад) (ср. араб. «сталь», «булат»): уйг., туркм. полат, узб. пулат, алт. В полот, кирг. болотболд «сталь». Слово курч из тюркского языка проникло в др. русск. язык: в Изборнике Изяслава 1073 г. находим кръчии (кăрăч + чи) «кузнец» (К. Н. Menges. Schwlerige slavisch-orientalische Lehnbeziehungen. UAJb, XXXI, 1959, стр. 179). Изборник этот переписан с древнеболгарского Изборника.

хутаç

1. «мешочек», «сумка»; 2. «стручок (гороха, бобов)»; кирг., тат. калта «кожаная сумка»; узб. халта «мешок», «сума»; алт. В калта «кисет», «кожаный кошелек», «карман»; туркм. халта «пузырь»; Ибн-Муханна хута «мешок»; к. калп. калта «мешок»; «сумка»; «карман». От *халта + афф. уменьш. -ча: халтача > хултаçă > xymaçă > хутаçкат «накладывать рядами»; кирг. кат «спрятать»; тоб. ката «всовывать» (Радлов II, 279); от тюрк. калта др. русск. калита

хӳшĕ

«шалаш», «шатёр», «палатка»; кирг. кош «временная юрта», «маленькая юрта, употребляемая во время дальних перекочевок или походов»; кумык. кош «шалаш», «шатёр»; к. калп. кош, кос «палатка», «шатёр»; хор. хӧжжь «комнатушка»; башк. кыуыш «шалаш»; ср. монг. в Сокров. сказ. кош «жилище», «дом»; калм. хош «временная походная юрта без огневища, употребляемая во время дальних перекочевок или походов». Отсюда русск. обл. кош «шалаш»; ист. «стан запорожских казаков». Из араб. «хижина», «лачуга»; ср. арм. хус «тростниковая хижина», «маленькая комната», из ассир. хуссу (Сб. Марру по случаю 45-летия, стр. 125).

чашăк

«чашка»; чей чашăкĕ (чашки) «чайная чашка»; йывăç чашăк «деревянное блюдо». Заимствовано из русск. чз.

черет

«очередь»; тат. чират, башк. сират то же. Из русск. очередь.

черкке

«рюмка»; тат. О чәркә то же. Из русск. чарка.

чиркӳ

, чирĕк «церковь»; уйг. чирко, кирг. чиркӧӧ, к. калп. ширкеу, тат. чиркәӳ. Заимствовано из русск. чз.; ч ~ ц.

чуп

чуп ту «целовать». Подражание звуку, получающемуся при поцелуе; ср. русск. «чмокать»; удм. чуп карыны, мар. шупшалаш «целовать»; тур. шап — звукоподражание громкому поцелую.

чуста

«тесто». Из русск. тесто; я ~ т.

чылай

1. «изрядный», «значительный»; 2. «довольно много», «порядочно»; чылайăшĕ «многие из них», «большая часть»; чылайхи «давнишний». Из русск. целый.

чыс

1. «честь», «почет; 2. «вежливость», «обходительность»; чысла «почитать», «чествовать», «потчевать»; чыслă «опрятный»; «чистоплотный», «аккуратный»; чыссăр «неопрятный», «неряшливый»; «нескромный». Из русск. честь.

шалавар

, шаравар «шаровары»; уйг., тур., азерб. шалвар, узб. чолвор, алт. В шалбыр, казах., к. калп. шалбар, туркм. жалбар, кирг., тат. чалбар, башк. салбар «шаровары», «широкие штаны». Из перс. (шалвар) «штаны», «шаровары», «брюки». В чув. язык это слово, вероятно, проникло во второй половине XIX в. из русск. яз., хотя в форме шалавар вместе с родственным шалпар (см.) могло существовать и с древнейших времен для обозначения широких домашних штанов.

шаль

«шаль»; шаль тутри, шел тутăр то же; азерб. шал, баш., к. калп. шалы, чаг., уйг., тур. шал, туркм. шаль, кирг. шаль жоолук, казах. шали, тат. шел, узб. шол «шаль». Заимствованы из перс. и араб. языков: перс. (шал) «шаль»; «шерстяная материя»; араб. «шаль», «большой платок»; в чув. могло проникнуть в новейшее время из русск. языка.

шапа

«лягушка»; тип шапа «жаба»; тимĕр шапа «черепаха»; кирг., тат., башк. ташбака. Из русск. жаба.

шаршан

«сажень», «поленница швырковых дров»; шаршан вутти «швырковые (колотые) дрова, сложенные саженями»; узб. саржин уст. «сажень»; «сажень наколотых дров». От русск. саженьр — вставной звук; начальное ш появилось в результате регрессивной ассимиляции; звук а во втором слоге — в результате прогрессивной ассимиляции (в силу сингармонизма).

шăвăç

, шуç «жесть». Заимствовано из русск. яз.?; см. йĕс.

шăп

«тихо»; «тишина», «безмолвие»; кумык. шыплык «затишье», «безмолвие»; кирг. шыбыр «шёпот», «шептать»; башк. шым «тихий»; «тихо»; ср. мар., удм. шып «тихо»; ср. русск. шёпот. Чув. шăп — подражание утиханию (Ашмарин. Сл. XVII, 317).

шел

«жаль»; шелле «жалеть». Из русск. жаль.

шĕвĕрĕлчен

«глист», «солитер»; тат., карач. суалчан, туркм. согулжан, тур. солуджан «глист», «солитер»; кирг. сӧӧлжан «дождевой червь». Чув. шĕвĕрĕлчен от шĕвĕр «острый», «остроконечный» (ср. русск. острица); су + алчан и пр. букв. «берущий (сосущий) воду».

шут

«счёты»; шутпа шутла «считай на счетах». Заимствовано из русск. яз.

шут

«счёт»; «число», «количество»; шутла «считать»; ка-зах., шор. шот «счёт. Из русск. счёт.

ям

ям çулĕ уст. «ямская дорога», «тракт». Чуваши заимствовали от русских (в русском из тюрк.): русск. ям «почтовая станция, где проезжающие меняли лошадей»; ср. монг. зам «дорога», «путь»; ср. перс. (йам) «почтовая лошадь».

яшка

«похлёбка», «суп», «щи»; МК, Зол. бл. аш «пища». Образовано с помощью афф. -ка от перс. (аш) «суп», «похлёбка», «кушанье»; ср. русск. юшка «всякий навар, особенно рыбий» в выражениях «дешёвая рыбка — плохая юшка», „свари, кума, судака, чтобы юшка была“уха, юха.

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Авански

прозвище мужч. Авански кĕлли "киремет Аванского" < Аван "хороший, добрый, приятный" + русск. -ский. См. Аванни.

Ак-

тюркский компонент сложносоставных имен со значением "белый, чистый", в переносном значении "благородный по происхождению", ср. русск. "белая кость" (о дворянах).

Аканьия

(Аган"н"а), л. и. ж. < русск. Аганя, к Агафья, Агнесса.

Акçан

яз. и. м. Т.-И.-Шем., Альш. Ср. чув. яз. им.: "Аксян" (Ашм. Сл. IА, 101) /Акçам, яз. и. м. Именд. (Ашм. Сл. IIА, 221). Не от разговорн. формы русск. имени Аксён? (Петр. СРЛИ 36, 43).

Актай

. По-видимому, л. и. м. Тептя. Актай арăмне хĕнет. (Тылăçи) "Актай бьет свою жену" (Загадка о мялке); назв. деревни, напр. в Богатыревском приходе Ядр. у. Тат. ак тай "белый жеребенок" (Ашм. Сл. 1А, 102); тат. назв. реки Актай (Тат.- русск. сл. Москва, 1966. С. 788). Мар. м. и. Актай: Ак + тай "белый жеребенок" (Черн. СМЛИ, 52).

Алькка

яз. и. ж. Рекеев, Т.-И.-Шем. //Имя язычника (Ашм. cл. IА, 183); ср. мар. ж. и. Олика, народн. форма к русск. Ольга (Черн. СМЛИ, 310). См. Алька.

Антюхха

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. IIА, 229) < русск. стар. редк. Антиох (Петр. СРЛИ, 51).

Ваньтюк

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. V, 166): Вань (< (?) ,русск. Ваня к Иван) + -тюк.

Ванюркка

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. V, 166): Ванюр < (Русск. Ванюра к Иван) + -ка.

Ваçинке

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. М, 181): Ваçин (< русск. Васёна/Васёня/Васяна/Васяня к Василий (Петр СРЛИ, 70)+ -ке.

Васлюк

яз. и. ж. Рекеев // хр. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. V, 181) < русск. Василёк к Василий (Петр. СРЛИ, 70).

Ваççуркка

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. V, 182). От русск. Васюра к Василий (Петр. СРЛИ, 70) + (-к)ка.

Ваçутка

яз. и. м. Рысайк., Рекеев (Ашм. Сл. V, 181): Ваçут (< русск. Васюта к Василий (Петр. СРЛИ, 70)) + -ка.

Ваçуш

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. V, 181) < русск. Васюша к Василий (Петр. СРЛИ, 70).

Веруха

яз. и. ж. Рысайк. Правописание сомн. (Ашм. Сл. V, 194) < русск. Вераха, Веруха к Вере (Петр. СРЛИ, 73). Ср. тат. ж. и. Вәрәка/Вәрәкыя "зеленый лист" (Сат. ТИС, 57) < араб. *варак* "листья" (Бар. АРС, 1122). См. ГАФ. ПРС II, 889.

Волккăм

яз. и. м. Шербаш (Ашм. Сл. V, 264). Этимология не ясна, но не русск. Волков?

Евçеи

(Йевçей), яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. IV, 264) < Русск. м. и. Евсей (Петр. СРЛИ, 105) > мар. м. и. Евсей (Черн. СМЛИ, 115).

Екав

(Йекав), яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. IV, 265) < Русск. стар. м. и. Иаков к Яков (Петр СРЛИ, 235).

Еккер

(Йеккер), яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. IV 265) русск. Егор, народная форма имени Георгай (Пегр. СРЛИ, 107)

Елеççей

(Йелеççей), яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. IV, 268) < русск. Елисей, прост. Елис (Петр. СРЛИ, 109).

Елментей

(Йелментей), яз. и. м. Патраклă, Рекеев (Ашм Сл. IV, 268): Елмен + -тей; мар. м. и. Елмян > русск. Елман (Черн. СМЛИ, 124). См. аффикс-компонент -тей.

Ермилле

(Йермилле), яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. IV, 286) < русск. Ермил, разг. Ермила и Ермилий (Петр. СРЛИ, 112).

Ехим

(Йехим), яз и. м. Ялюха М. Орф. сомн. (Ашм. Сл. IV, 291) < русск. Ефим/Ефимий (Петр. СРЛИ, 113).

Иксак

яз. и. м. Рекеев. См. Искак (Ашм. Сл. III, 96); тат. м. и. Исхак (СЛИ, 136; Сат. ТИС, 93) < араб. м. и. Исхак (др.-евр. "смех" ) (Гаф. ИИ, 153) > мар. м. и. Искак, Ицкак (Черн. СМЛИ, 180). Отсюда: русск. л. и. Исаакий, разг. Исакий < др.-евр. "он будет смеяться" (Петр. СРЛИ, 124).

Илли

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. III, 108) < русск. Илия, стар. форма имени Илья (СРЛИ, 121); мар. м. и. Или (Черн СМЛИ 166).

Илюха

(м. б. описка вм. Илюхха), яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл., III, 114) //Илюхха, яз. и. м. Рекеев, Ялюха М., Иревли (Ашм. Сл., III, 115) < русск. Ильюха/Илюха (Петр. СРЛИ, 121).

Иля

яз. и. м. Городище Б. (Ашм. Сл. III, 114) < русск. Илия, стар. форма имени Илья (Петр. СРЛИ, 121). См. Илли.

Ирмулла

яз. и. м. Т.-И.-Шем., М. Русск., Св. Патраклă (Ашм. Сл. III, 137): Ир + мулла, тат. Ирмулла: Ир/Ер "мужчина"+ мулла/молла < араб. Мавло "хозяин, правитель" (Дан. ДТП, вып. 7. С. 13; Гаф. ИИ, 168).

Исмайлă

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. III, 149), тат. м. и. Исмәгыйль/Исмаил/Исмай/Исмак/Смак/Смакай/Смаил/Смәел (СЛИ, 136; Сат. ТИС, 93) < араб. м. и. Исмаил < др.-евр. "Бог слышит" (Гаф. ИИ, 153), мар. м. и. Исмегел < тат. Исмәгыйль (Черн. СМЛИ, 180), русск. Исмаил, старая форма имени Измаил (др.-евр.) (Петр. СРЛИ, 119, 125).

Йăвантей

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. V, 44): Йăван + -тей. От русск. м. и. Иван. Сохранился в русифицированной фамилии Ивантаев.

Камите

яз. и. ж. П. Байбахт., Именд. (Ашм. Сл. VI, 51); тат. ж. и. Хәмидә, по-русск. Хамида (СЛИ, 164) < араб. ж. и. Хамида от Хамид "прославленный", один из эпитетов Аллаха (Гаф. ИИ, 203).

Кăпитан

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. VII, 160) < русск. м. и. Капитон (Петр. СРЛИ, 129).

Кăтярикка

(*Кăтярин-ка), яз. и. ж. Рысайк. // Хр. и. ж. Екатерина. К.-Кушки (Ашм. Сл. VII, 204), Чув. < русск. разг. Катерина, Катеринка к Екатерина (Петр. СРЛИ, 108).

Кĕверле

яз. и. м. (Ашм. Сл. VII, 229) < русск. стар. разг. Гаврил/Гаврила/Гаврило (Петр. СРЛИ, 81).

Лăркка

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. III, 123): Лăрк + -ка. < русск. стар. редк. Ларг, Ларгий (Петр, СРЛИ, 139).

Люхха

яз и. м. Рекеев (Ашм. Сл. VIII, 150) < русск. Лёха к Алексей (Петр. СРЛИ, 45).

Лява

и. м. Лев. Якейк. // яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 147) < русск. м. и. Лева к Лев (Петр. СРЛИ, 139). См. Лявук (Ляв + -ук).

Майраслу

яз. и. ж. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 168): Майра +слу; мар. ж. и. Майра/Марля/Марья, русск. Мария (Черн. СМЛИ, 264)

Малеç

яз. и. ж. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 183) < (?) русск. Малаша; Маля/Моля (Пётр СРЛИ, 155).

Малине

яз. и. ж. Рысайк., САСС (Ашм. Сл. VIII, 184) < русск. Малина, стар. редк. (Петр. СРЛИ, 149).

Малишке

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 184) < (?) русск. Малаша (к Малахий (Петр. СРЛИ, 149)) + -ке.

Манюкка

яз. и. ж. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 196): Манюк + -ка < русск. Манюха к Мария (Петр. СРЛИ, 151).

Маçăк

яз. и. м. В. Олг. (Ашм. Сл. VIII, 207) < (?) русск. Мася к стар. редк. Масут (Петр. СРЛИ, 154).

Маçут

яз. и. ж. Ялюха М., Патраклă (Ашм. Сл. VIII, 207) < (?) русск. Масята к Мария (Петр. СРЛИ, 151).

Маюр

яз. и. м. Рекеев, Именд. (Ашм. Сл. VIII, 164) < русск. простореч. Марей к Марий (Петр. СРЛИ, 151).

Мăкăти

/ МĂКĂТТИ, яз. и. м. Именд. (Ашм. Сл. VIII, 302) < русск. прост. Микита к Никита (Петр. СРЛИ, 157),

Мăххит

яз. и. м. САСС, Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. VIII, 324) < (?) русск. Нефёд к Мефодий (Петр.СРЛИ, 156).

Мĕтри

яз. и. м. Рысайк. // Хр. и. м., Дмитрий. Н. Седяк, СТИК, Альш. (Ашм. Сл. VIII, 350) < русск. разг. Митрей к Дмитрий (Петр. СРЛИ, 160).

Миканур

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. VIII, 237) < русск. Никанор (Петр. СРЛИ, 165).

Микăта

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. VIII, 239) < русск. прост. Микита (Петр. СРЛИ, 165).

Микихвер

яз. и. м. Рысайк. //Хр. и. м., Никифор. Ст. Чек., Альш. (Ашм. Сл. VIII, 237) < русск. прост. Микифор (Петр. СРЛИ, 166).

Микка

яз. и. м. Патраклă, Рекеев //Хр. и. м., Никифор. К.-Теняк //Хр. и. м., Николай. К.—Кушки (Ашм. Сл. VIII, 239) < русск. Ника к Николай, Миколай (Петр. СРЛИ, 166).

Микула

яз. и. м. Рысайк. // Хр. и. м., Николай (Ашм. Сл. VIII, 237) < русск. прост. Микола (Петр. СРЛИ, 166).

Микулай

яз. и. м. Рысайк. См. Микул // Сред. Юм. Миколай, Николай (Ашм. Сл. VIII, 238) < русск. прост. Миколай (Петр. СРЛИ, 166).

Микуç

яз. и. м. Рекеев // Хр. и. Никифор. Альш., СТИК (Ашм. Сл. VIII, 238) < русск. Никуся к Никифор, прост. Микифор (Петр. СРЛИ, 166).

Микуш

яз. и. м. Н. Седяк, Ялюха М. // N. Микуш = Николай (Ашм. Сл. VIII, 238) < русск. Никуша, Никоша к Николай (Петр. СРЛИ, 166).

Миккуш

яз. и. м. Ст. Чек. // Николай Ст. Чек. (Ашм. Сл. VIII, 239) < русск. Никуша к Николай (Петр. СРЛИ, 166).

Миней

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. VIII, 244) < русск. стар. редк. Миней (Петр. СРЛИ, 158); ср. тат. м. и. Минәй к Миңулла (Сат. ТИС, 129-130).

Мирушка

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. VIII, 248) < русск. Мироша к Мирон (Петр. СРЛИ, 159).

Митрифан

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. VIII, 252) русск. м. и. Митрофан (Петр. СРЛИ, 160).

Митруç

яз. и. м. Патраклă //Хр. и. м., Митрофан, Альш (Ашм. Сл. VIII, 252) < русск. Митроша к Митрофан (Петр. СРЛИ, 160).

Митрухха

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. VIII, 252) < русск. Митроха к Митрофан (Петр. СРЛИ, 160).

Митюк

яз. и. м. Рысайк., Ялюха М. // Дмитрий. Н. Седяк. Ср. Юм. Миток, уменьш. имя Дмитрия (Ашм. Сл. VIII, 52) < русск. Митюк к Дмитрий (Петр. СРЛИ, 325).

Михалкка

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 253): Михал + -ка < русск. Михалка к Михаил (Петр. СРЛИ, 326).

Михалюк

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 253) < русск. Михалёк к Михаил (Петр. СРЛИ, 326).

Михалюк

яз. и. м. Рысайк, См. выше. (Ашм. Сл. VIII, 253): Михаль + -ук < русск. Михалёк к Михаил (Петр. СРЛИ, 326).

Михей

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 253) < русск. Михей к Михаил (Петр. СРЛИ, 325).

Михетер

яз. и. м. Иревли, Ялюха М., Ск. и пред. 70 (Ашм. Сл. VIII, 253) < (?) русск. Миха (к Михаил) + -тер.

Миххал

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. VIII, 253) < русск. разг. Михал к Михаил (Петр. СРЛИ, 160, 326).

Миччи

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. VIII, 252) < русск. Митя (Петр. СРЛИ, 325).

Мишке

яз. и. м. Патраклă, Т.-И.-Шем. // Назв. речки, притока р. Булы (Ашм. Сл. VIII, 256) < русск. Мишка к Мисаил, Михаил (Петр. СРЛИ, 326).

Муккаç

яз. и. м. Н. Седяк. (Ашм. Сл. VIII, 258) < (?) русск. Мокеша, Мокешка, Мокушка к Мокей (Петр. СРЛИ, 326).

Муçка

яз. и. м. Рекеев, Н. Седяк, Рысайк. // Б. Олг. Моçка, имя мужч.? (Ашм. Сл. VIII, 277): Муç-/Моç- + -ка < русск. Моська к Моисей (Петр. СРЛИ, 326-327).

Мутюç

яз. и. м. (не Митюсь ли?). Рысайк. (Ашм. Сл. VIII 280) < (?) русск. Митюша к Дмитрий (Петр. СРЛИ, 325).

Наçа

яз. и. ж. Симб. // Хр. и. ж., Анастасия. К-Кушки (Ашм. Сл. IX, 12) < русск. Нася (Наса) к Анастасия (Петр. СРЛИ, 48).

Наçук

яз. и. ж. Тӳкчӳрми (Ашм. Сл. IX, 13): Наç/Наçя (< русск. Нася к Анастасия) (Петр. СРЛИ, 48) + -ук.

Натюк

яз. и. ж. Ялюха М. // Хр. и. ж., Надежда. Альш. // Ласкательное имя Наталии. Ср. Юм. Натьок. (Ашм. Сл. IX, 14) < русск. Надёк к Надежда (Петр. СРЛИ, 327).

Нетюк

яз. и. ж. Рысайк. (Ашм. Сл. IX, 21) < русск. Надюха к Надежде (Петр. СРЛИ, 162).

Нетюсь

яз. и. ж. Рысайк. Не Нетюç ли? (Ашм. Сл. IX, 20) < русск. Надюся к Надежде (Петр. СРЛИ, 162).

Нятяк

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. IX, 64): Нятя (< Русск. Нядя к Надежда (Петр. СРЛИ, 162)) + -к.

Пăрака

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл, IX, 127) < русск. разг. Прокофка, Прокопка (Петр. СРЛИ, 345).

Петруха

яз. и. м.; Петрухха, хр. и. м.; Петрохха, яз. и. м. (Ашм. Сл. IX, 173) < русск. Потруха к Петр (Петр. СРЛИ, 178).

Печук

яз. и. ж. Ялюха М. (Ашм. Сл. IX, 174) < русск. Петюка к Петр (Петр. СРЛИ, 178). В ориганале возможна описка: Печук — имя мужчины.

Пимук

яз. и. м. Патраклă, Рысайк., Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. IX, 214) < русск. разг. Пимка к Пимен (СРЛИ, 342).

Питăркка

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. IX, 241) / Питĕркке, яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. IХ, 243): Питăр / Питĕр + -(к)ка. Основа имени русск. Петр.

Питментей

яз. и. м. Тайба-Т. (Ашм. Сл. IX, 244): (?) Пит + мен + тей < русск. разг. Пит (Петр. СРЛИ, 342).

Питраван

яз. и. м. Сред. Юм., Ялюха М., Рекеев (Ашм. Сл. IX, 244—245) < русск. разг. Петрованушка к Петр (Петр. СРЛИ, 341).

Питриван

яз. и. м. Сред. Юм., Ялюха М., Рекеев (Ашм. Сл. IX, 244—245) < русск. разг. Петрованушка к Петр (Петр. СРЛИ, 341).

Питрек

по-видимому, яз. и. м. Отсюда: Питрек-уй, назв. Урочища. Мыслец. (Ашм. Сл. IX, 244) < русск. разг. Петрик / Петрок к Петр (Петр. СРЛИ, 341).

Питрухха

яз. и. м. Сред. Юм., Ялюха М. (Ашм. Сл. IX, 245) < русск. разг. Петраха, Петруха к Пётр (Петр. СРЛИ, 341),

Питтуç

яз. и. м. (Ашм. Сл. IX, 245) < русск. разг. Петуська, Петуся к Петр (Петр. СРЛИ, 341).

Питтюк

яз. и. м. (Написано неясно). Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. IX, 245) < русск. разг. Петюка, Петюк к Петр (Петр. СРЛИ, 341).

Пухтан

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. X, 59) < русск. Богдан.

Ртаман

яз. м. и. Ялюха М. (Ашм. Сл. X, 294) < русск. Артамон.

Савилей

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. XI, 11) < русск. м. и. Савилей (Петр. СРЛИ, 351) > мар. м. и. Савелей/Савлий/Савылий < русск. Савелий (Черн. СМЛИ, 385).

Савалюк

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. XI, 11): Сава (< русск. Сава (Петр. СРЛИ, 351)) + -люк; мар. м. и. Сава(Черн. СМЛИ, 384)

Савантей

яз. и. м. Рысайк., Ялюха М., Рекеев, Патраклă, САСС, Симб., Альш. (Ашм. Сл. XI, 11): Саван (<русск. Савин)(Петр. СРЛИ, 351) + -тей; мар. м. и. Савандай/Савандей/Савендей - тюрк. сабан + тай "молодой конь" (Черн. СМЛИ, 384). Сомнительная этимология.

Саватар

яз. и. м. Патраклă, Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 11); мар. м. и. Савадер/Савадир, осм. м. и. Сäвдiр "делать себя любимой" (Черн. СМЛИ, 385), но тур. savdir-mek "заставлять (по)любить (кого-что), влюблятъ" соответствует чув. савтар- с тем же значением. Но здесь чув. Саватар/Саватер, т. е. в основе Сава, что скорее всего восходит к русск. Сава (Петр. СРЛИ, 351) + -тар/-тер.

Саватер

яз. и. м. Патраклă, Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 11); мар. м. и. Савадер/Савадир, осм. м. и. Сäвдiр "делать себя любимой" (Черн. СМЛИ, 385), но тур. savdir-mek "заставлять (по)любить (кого-что), влюблятъ" соответствует чув. савтар- с тем же значением. Но здесь чув. Саватар/Саватер, т. е. в основе Сава, что скорее всего восходит к русск. Сава (Петр. СРЛИ, 351) + -тар/-тер.

Саваç

яз. и. м. Патраклă (Ашм. Сл. XI, 13) < русск. Савося к Севастьян (Петр. СРЛИ, 351).

Савйана

яз. и. ж. Ялюха М., Рысайк., Демид. (Ашм. Сл. XI, 13)< русск. ж. и. Севастьяиа (Петр. СРЛИ, 351).

Савка

яз. и. м. Рекеев, Рысайк., Альш., Трхбл. (Ашм. Сл. XI, 13)< русск. Савка (Петр. СРЛИ, 351).

Савкка

яз. и. м. Рекеев, Рысайк., Альш., Трхбл. (Ашм. Сл. XI, 13)< русск. Савка (Петр. СРЛИ, 351).

Савни

яз. и. ж. Патраклă (Ашм. Сл. XI, 14): Сав + -ни "любимый", "любимая"; ср. русск. ж. и. Любовь, Люба.

Саврантей

яз. и. м. Симб., Иревли, Патраклă, Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 14): Савран/Саврен + -тей; ср. мар. м. и. Саврон (Черн. СМЛИ, 385) < русск. Софрон, прост. Сопрон (Петр. СРЛИ, 203).

Саврентей

яз. и. м. Симб., Иревли, Патраклă, Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 14): Савран/Саврен + -тей; ср. мар. м. и. Саврон (Черн. СМЛИ, 385) < русск. Софрон, прост. Сопрон (Петр. СРЛИ, 203).

Сайка

(< русск. зайка), яз. м. и. Патраклă (Ашм. Сл. XI, 4); ср. мар. м. и. Сайка, Саяш, Саюк, Саюшка. С.Я.Черных марийские имена образует от мар. сай "хороший, хорошо" (Черн. СМЛИ, 387). Насчет этимологии чув. сайă "хороший" см. Федотов ЭСЧЯII, 4. Ко всему сказанному добавим, что есть русск. имя Сайка от Исаия (Петр. СРЛИ, 351).

Саливан

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 32) < русск м. и. Селиван (Петр. СРЛИ, 198).

Санук

яз. и. м. Именд. (Ашм. Сл. XI, 45); мар. м. и. Санук, от рус. Александр; см. Сандыр (Черн. СМЛИ, 396); русск. уменьш.-ласк. Санук к Александр (Петр. СРЛИ, 352).

Сарански

яз. и. м. Иревли // Назв. г. Саранск, Морд. АССР (Ашм. Сл. XI, 64) < русск. Саранский.

Симйун

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. XI, 148) < русск. хр. и. Семен.

Симушки

яз. и. м. Орау (Ашм. Сл. XI, 146) < русск. разг. Семушка к Семен (Петр. СРЛИ, 199).

Синук

яз. и. ж. Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 149) < русск. разг. Зинок к Зина (Петр. СРЛИ, 290). См. Синьукка.

Синуха

яз. и. ж. Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 149) < русск. разг. Зинуха к Зина (Петр. СРЛИ, 290).

Стихван

яз. и. м. Именд. (Ашм. Сл. XI, 337-338) < русск. Стефан (Петр. СРЛИ, 205).

Стихвун

яз. и. м. Именд. (Ашм. Сл. XI, 337-338) < русск. Стефан (Петр. СРЛИ, 205).

Сухвун

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. XI, 220) < русск. разг. Софан к Софоний (Петр. СРЛИ, 203).

Таруç

хр. и. ж. Дарья // Яз. и. ж. Ялюха М. < русск. разг. Дарюша к Дарья (Петр. СРЛИ, 92).

Тимай

яз. и. м. (по-видимому, от хр. и. Тимофей). Рекеев, Рысайк. (Ашм. Сл. XIV, 80) < русск. разг. Тима к Тимофей (Петр. СРЛИ, 208): Тима + -ай.

Тимеккей

яз. и. м. Именд. (Ашм. Сл. XIV, 42): Тиме (< русск. Дима к Дмитрий) + -(к)кей.

Тиментей

яз. и. м.? Отсюда: Тиментей хăви, назв. киремети около дер. Чув. Менчи, б. Чист. у. (Ашм. Сл. XIV, 42) < русск. Дементий (Петр. СРЛИ, 94).

Тимма

ласкат. и. Тимофея. Сред. Юм. //яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. XIV, 81) < русск. разг. Тима к Тимофей (Петр. СРЛИ, 208).

Тимми

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. XIV, 48) < русск.-стар. редк. Дим (Петр. СМЛИ, 95) + чув. притяж. афф. -и.

Тимук

яз. и. м. Рысайк., Рекеев, Сред. Юм. Тимок, лас. и. Тимофея || Фамильное прозвище. Янтик. (Ашм. Сл. XIV, 80): Тим (< русск. Тима к Тимолай (Петр. СРЛИ, 208)) + -ок /-ук. Сохраняется в русифицированной фамилии Тимуков.

Тимун

яз. и. м. Рекеев, Рысайк. (Ашм. Сл. XIV, 80) < русск. стар. редк. м. и. Тимон (Петр. СРЛИ, 208).

Тимуç

яз. и. м. (по-видимому, от имени Тимофей || хр. и. м. Тимофей. Н Седяк., К. Теняк (Ашм. Сл. XIV, 80) < русск. разг. Тимося < Тимофей (Петр. СРЛИ, 208).

Тинепи

и. ж. Демидов (Ашм. Сл. XIV, 50): Тине (< русск. заимств. Дина) + -пи.

Тинехпи

яз. и. м. Иревли и др. Некоторые ошибочно отождествляют это имя с именем Тимофей (Ашм. Сл. XIV, 50). Тем не менее русск. разг. Тимоха, Тимаха к Тимофей могут быть основой < чув. Тинех + -пи (< бек).

Титмулла

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. XIV, 81): Тит (< русск. м. и. Тит (Петр. СРЛИ, 209)) + мулла.

Титти

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. XIV, 82) < русск. м. и. Тит (Петр. СРЛИ, 209) + притяж. афф. -и.

Трих0н

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. ХV, 113) // Трихван, Трихвăн, Триххан, Триххăн, хр. и. м. (Ашм. Сл. XV, 114)) < русск. м. и. Трифон.

Туманик

яз. и. м. Ярмушка-к. (Ашм. Сл. XIV, 128): Тума + -ник, где Тума < русск. Тома к стар. редк. и. Том (Петр. СРЛИ, 209); мар. м. и. Тома, Томей, Томи, Томик, Томика, Томка (Черн. СМЛИ, 471).

Тунепи

яз. и. ж. Рекеев (Ашм. Сл. XIV, 133): Туне (< русск. Тоня к Антонина (Петр. СРЛИ, 52)) + -пи. См. Тюнук.

Туньухха

яз. и. ж. Рекеев (Ашм. Сл. XIV, 137) < русск. ж. и. Тонюха к Антонина (Петр. СРЛИ, 52).

Тюмакка

яз. и. м. САСС (Ашм. Сл. XV, 120): Тюма + -(к)ка < русск. разг. Тима/Тема к Тимофей (Петр. СРЛИ, 208).

Тюнюк

яз. и. ж. Рекеев (Ашм. Сл. XV, 120) < русск. ж. и. Тоня к Антонина (Петр. СРЛИ, 52) + -ук. См. Тунепи.

Тянуç

яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. XV, 117) < (?) русск. разг. Даня (Дана) к Даниил (Петр. СРЛИ, 92) + -уç.

Уканеш

яз. и. ж. Ялюха М., Рекеев, Альш. (Ашм. Сл. III, 194) < русск. Аганюшка (Аганюш + -ка) к Агафья (Петр. СРЛИ, 239).

Уканька (уканькка ?)

яз. и. ж. Рысайк. (Ашм. Сл. III, 196) < русск. Аганька к Агафья (Петр. СРЛИ, 239).

Укйана

яз. и. ж. Рысайк. (Ашм. Сл. III, 198) < русск. Аганя к Агафья (Петр. СРЛИ, 39, 239).

Улентей

яз. и. м. Рысай., САСС, Симб., Ст. Чек. (Ашм. Сл. III, 210) < русск. Леонтий, прост. Левонтий (Петр. СРЛИ, 141).

Ули

яз. и. ж. Иревли (Ашм. Сл. III, 211) < русск. уменьш.-ласк. Оля к Ольге (Петр. СРЛИ, 170, 335) + притяж. афф. -и.

Улюшка

яз. и. м. Иревли / Улюшкка, хр. и. м. Якейк. и др. (Ашм. Сл. Ш, 230) < русск. разг. Олежка/Олешка к Олег (Петр. СРЛИ, 169, 334).

Ульйан

яз. и. м. Патраклă, но Ульйана, хр. и. ж., Ульяна. Альш., Ст. Чек., Н. Седяк, Сред. Юм. //яз. и. ж. Патраклă, Рысайк. //Хр. и. ж. Елена. СТИК (Ашм. Сл. III, 231). От русск, Ульян, разг. к Юлиан; Ульяна, разг. к Юлиана (Петр. СРЛИ, 211).

Унеç

яз. и. ж. Патраклă (Ашм. Сл. III, 244) < русск. ж. и. Анисья (Петр. СРЛИ, 246). См. Унеспи.

Унюк

яз. и. ж. Ялюха М. // Рекеев, Унюк ("Анисия")// Якейк. Унюк, и. м. (странствующего монаха) (Ашм. Сл. III, 248) < Русск. Оня, Аня к Анисья, реже Анисия (Пегр. СРЛИ, 51).

Уняркка

яз. и. ж. Иревли, Рекеев < русск. Анюрка (Ашм. Сл. III, 248); русск. Анурька к стар. редк. Анурий (Петр. СРЛИ, 53, 257)

Хăвантей

яз. и. м. Иревли, Рысайк. (Ашм. Сл. XVI, 308) < русск. прост. Фантей (Петр. СРЛИ, 213).

Хăватей

яз. и. м. Рысайк. // хр. и. м. Фаддей. Н. Чукалы (Ашм. Сл. XVI, 311) < русск. разг. Фадей к Фаддей (Петр. СРЛИ, 213).

Хĕветке

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. XVI, 13) < русск. разг. Фадейка к Фадей (Петр. СРЛИ, 213).

Хĕвилкке

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. XVII, 14) < русск. Фалейка к Фалалей (Петр. СРЛИ, 213).

Хĕритун

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. XVII, 44) < русск. Харитон (< греч.) "осыпающий милостями, щедрый" (Петр. СРЛИ, 228).

Хĕрмитон

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. XVII, 53): Хĕрм (< стар. редк. русск. м. и. Ферм (Петр. СРЛИ, 221)) + -тон.

Хрул

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. XVII, 77) < русск. м. и. Фрол (Петр. СРЛИ, 227).

Шуркка

яз. и. м. Иревли, Рекеев, КС, Рысайк., К-Кушки / Имя женщ., Александра // N Шоркка, фамильное прозвище (Ашм. Сл. XVII, 242): русск. Шура к ж. и. Алексацдра + -(к)ка.

Элексантар

хр. и. м., Александр. См. Сантăр, Санькка. Альш., Якей. //Личн. яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. III, 10): ср. мар. м. и. Элексан, Элександыр < русск. имя. Александр (Черн. СМЛИ, 570).

Элекçей

хр. и. м. Алексей, Н. Седяк., Альш., Сред. Юм., Б. Олг. //яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. Ш, 10): ср. мар. м. и. Элексе < русск. и. Алексей (Черн. СМЛИ, 570).

Элешке

яз. и. м. ? Отсюда: Элешке варĕ, назв. урочища (раньше был лес). Тĕрлемес (Ашм. Сл. III, 12): Элеш + -ке; ср. русск. народн. форму Алеша, Леша к Алексей (Петр. СРЛИ, 45).

Элине

яз. и. ж. Рысайк. (Ашм. Сл. III, 12) < русск. народн. форма Алена к Елена (Петр. СРЛИ, 108). Ср. мар. ж. и. Олина (Черн. СМЛИ, 310).

Элюк

Алексей. С. Чек.//яз. и. м. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. III, 15)< Алёка/Алека к русск. Алексей (Петр. СРЛИ, 44—45).

Элюхха

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. III, 15) < русск. разг. Алеха к Алексей (Петр. СРЛИ, 45).

Элюш

яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. III, 15) < русск. разг. Алеша к Алексей (Петр, СРЛИ, 45). См. Элюшка.

Элюшка

яз. и. м. Ялюха М. //хр. и. Алексей. Ст. Чек. (Ашм. Сл. III, 15): Элюш + -ка; русск. Алеша (к Алексей) + -ка.

Энтип

хр. и. м. Ст. Чек., Якей и др.// Яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. III, 17). Скорее всего от русск. имени Антип, разг. Антипий. (Петр. СРЛИ, 51).

Эртиван

хр. и. м., Родион. Н.Седяк. //Яз. и. м. Ялюха М., Патраклă (Ашм. Сл. III, 31); ср. русск. простор. Родивон к Родион (Патр. СРЛИ, 189).

Якушка

(ЙАКУШКА), яз. и. м. Рысайк.//хр. и. м. "Федор" Орау (Ашм. Сл. IV, 168); ср. русск. разг. Якушка к Яков (Петр. СРЛИ, 383).

Яраслав

(ЙАРĂСЛАВ), назв. дер. Верх. Буянова, Шем. в Буин.у.//Название речки. Янш.-Норв.//яз. и .м. Т.М.Матв. От русск. м. и. Ярослав (Петр. СРЛИ, 236).

Ярмушка

(ЙАРМУШКА)/ЯРМУШКĂ/ЯРМУШКИ, яз. и. м. ("Иван") Орау// хр. и. м. Ермолай (Ашм. Сл. IV, 230— 231): Ярмуш + -ка/-кă. Чув. Ярмуш < русск. народн. Ермоша/Ермошка к Ермолай (Петр. СРЛИ, 113, 287) > мар. м. и. Ярмошка/Ярмышка (Черн. СМЛИ, 607).

Çименкки

яз. и. м. Шарбаш (Ашм. Сл. XII, 158): Çимен + -(к)ки, где Çимен < русск. Семен; мар. м. и. Симин (Черн. СМЛИ, 414). См. чув. Симен, яз. и. м. // хр. и. м. Семен (Ашм. Сл. XI, 145).

Çавăн пекех пăхăр:

руслă русло русобородый русоволосый « русск. » русские русский русый Русь рутина