Шырав: след.
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
остаток и остатки
след и следы
кивĕ çуртсен йăланки те юлман — от старых строений не осталось и следа
1.
плавно скользить
çăлтăр йăрласа анчĕ — упала звезда, оставив яркий след
I.
1.
след
отпечаток
мулкач йĕрĕ — заячьи следы
пӳрне йĕрĕ — отпечатки пальцев
çара ура йĕрĕ — следы, отпечатки босых ног
йĕр йĕрле — идти по следу, выслеживать
йĕр çине ӳк — напасть на след
йĕр çухат — 1) потерять след 2) заметать следы
йĕрĕ те çухалнă — и след простыл
йĕрĕ те юлман — не осталось и следа
йĕр ту — 1) наследить (грязными ногами) 2) проложить след
Пĕр çын каять — йĕр юлать, çĕр çын çӳрет — çул пулать. — посл. Один человек пройдет — след останется, сто человек пройдет — дорога проляжет.
8. разг.
след, память
ху хыççăн карт хăвар — оставить о себе память
5.
след
суран палли — след от раны
след, отпечаток
пушмак путăмĕ — отпечаток ботинка
рубец, след от болячки (на теле)
II. глаг.
1.
идти, ехать
двигаться
малта пыр — идти впереди
кайра пыр — ехать сзади
колонна варринче пыр — двигаться в середине колонны
пĕрле пыр — идти вместе, сопутствовать
уйрăммăн пыр — идти врозь
çулпа пыр — двигаться по дороге
пĕр йĕрпе пыр — идти след в след
пуйăс хăвăрт пырать — поезд движется быстро
пирĕн патшалăх коммунизм патнелле пыраймарĕ — наша страна не дошла к коммунизму
куний
сăсар йăви — гайно, гнездо куницы
сăсар çĕлĕк — кунья шапка
хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă — фольк. за темным бором намело снегу, там рыжая куница проложила след
собир.
1.
след
последствия
кайран тĕлли-паллине те тупаймăн — потом и следа не найдешь
лисий
ватă тилĕ — прям. и перен. старая лиса
хура тилĕ — чернобурая лиса
тилĕ йĕрĕ — лисий след
тилĕ шăтăкĕ — лисья нора
Йытăран тилĕ тăвас çук, шуйттан ырă пулас çук. — посл. Из лисы собаки не сделать, черту добрым не быть.
Хĕрлĕ тилĕ йăваланнă вырăнта çичĕ çулсăр курăк шăтмĕ. (Кăвайт вырăнĕ). — загадка Там, где повалялась рыжая лиса, семь лет трава не взойдет. (Кострище).
3.
тут и
как раз
хай ку çук та — глядь, а его и след простыл
хай ашшĕ-амăшĕсем те таврăнчĕç — тут и [его] родители возвратились
1.
оставлять
йĕр хăвар — оставлять след
усал ят хăвар — оставлять после себя дурную славу
малтанхи пек хăвар — оставить как было, оставить по-прежнему
ăратлăх хăвар — оставить на племя
вăрлăхлăх хăвар — оставить, приберечь на семена
мана валли çак кĕнекесене хăвар-ха — отложи мне вот эти книги
3.
шрам, след от раны
суран вырăнне шăр илсе ларнă — на месте раны образовался шрам
след
результат
шутне-йĕрне те тупас çук кунта! — и следов тут не найдешь!
4.
след
результат, следствие
чир юлашки — следствие болезни
1.
рассекать воду, плыть, оставляя на воде след
кăвакал ярăлтатса ишсе пырать — утка плывет, рассекая водную гладь
лететь, падать, оставляя след (напр. о звезде)
11.
обнаружить, отыскать, напасть
йытă йĕр çине ӳкрĕ — собака напала на след
6.
наводить
показывать
йĕр çине ӳкер — навести на след
2.
рубец, шрам, след (от раны)
суран çĕвви — рубец от раны
хĕç çĕвви — шрам от сабли
çĕвĕ тытăннă — рана зарубцевалась
рубец, шрам, след (от раны)
суран çĕвĕкĕ — рубец от раны
питĕнче çĕвĕксем пур — у него есть шрамы на лице
2.
пропадать, исчезать, теряться
йĕр çĕтрĕ — след потерялся
куçран çĕт — пропасть из глаз
хыпарсăр çĕтнисем — пропавшие без вести
çĕт ман куç умĕнчен! — прочь с моих глаз!
çĕтсе çӳре —
1) плутать, блуждать
вăрманта çĕтсе çӳре — плутать по лесу
2) пропадать (долгое время)
эсĕ ăçта çĕтсе çӳретĕн? — где ты пропадаешь?
çĕтсе юл — отстать, затеряться
ача пирĕнтен çĕтсе юлчĕ — мальчик отстал от нас и затерялся
прокладывать лыжню, оставлять след от лыж
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
время (обстоятельства), период времени. Пшкрт. Мĕнле саман килет — незнай, каласа та итлемесчĕ. Кильд. Авă, халь шыв ăсма ятăм та, халĕ мĕн саман çитрĕ, ачуна пĕре те ятламастăн час килменшĕн, тет. || Миг, момент. Истор. Пĕр саманра карташне темĕн чухлĕ çын пырса тулнă. Хăр. Паль. 31. Пĕр саман та пулсан тытăнса тăтăрччĕ. Янш.-Норв. Лешĕ нимне пĕлмесĕр пĕр самантах çывăрса каять, тет. См. след. сл.
имеющий мало. Встреч. в след. обор. Якейк. Çĕр сахаллă ялсам, малоземельные селения. (У др. сахал çĕрлĕ ял, çĕр сахал ял).
(сыбы̆), стык, сочленение, коленцо, сустав. N. Сыппа лар, образовать сочленение. Цив. † И кив кантăр, кив кантăр, сыппи таран çĕнĕ кантăр. ЧП. Шемексенĕн хĕрĕсем сыпписерен ăсĕсем. Альш. † Леш кассенĕн каччисем сыпписерен ăсĕсем. Чотай. † Олăх толли олăх кĕпçи, татрăм-пăхрăм — сыппи çок, çирăм-пăхрăм — тути çок. ЧП. Сыпăсăр кĕпçе. VS. Ура сыппи шăмми, щиколотка. || Звено. Янш.-Норв. Ултă хуме сыппине утса çитсе пулмарĕ. || Плаха. N. Пысăк йывăç сыпписем, тĕпĕсем пулнă (были там). || Протяжение. Хора-к. Ĕмĕр сакки сарлака, порăнăç сып(п)и вăрăм. || Часть избы. Собр. Алăкран кĕрет те, сыппа ларат, куçне-пуçне чаркалат. Ау 278. Ах сасăçăм, ырă курас пулсассăн, алăк сыппа илтĕнтĕр. Рак. Тĕпел сыппа çитсен, тĕлĕнтĕм. Тайба. Пире хирĕç тухса илсессĕн, тĕпелĕн сыппинчи çын эпир; хирĕç тухса илмесессĕн, алăкăн сыппинчи çын эпир. (Хĕр сăри). || Завязка, поясок наряда сарă. Такмак. Сарă çукки çĕрĕк çăпата çыхса пырăр. Сыппи пулмасан, çĕрĕк тăла сыпса ярăр. Ст. Ганьк. † Сакăр пире сарă сыппи пилĕке çитми тумарăм. Неверк. Хума хĕррин сарă сыппи çитмен. (Сулă). || Широкая межа, отделяющая один ряд загонов от другого ряда (межа идет по концам загонов); ряд загонов расположенных смежно. Шел. П. 63. Унтан ыраш хушшипе ана сыпписемпе, йăранĕсемпе кайса, пĕр кӳлĕ хĕрне пытăмăр. Ст. Чек. Çак сыпăпа çумăр çуса карĕ (вдоль „сыпă ана“). Ib. Çак сыпăпа кай. Иди по этой меже. Ib. Сыпă имеет ширину 80 саж. (длина загона): пĕр сыпă ана, икĕ пуçĕнче ана сыппи икĕ сыпă хушши сыпă ана пулат (в длину загона). Виçĕ çухрăма икĕ сыпă ана пырат. Пĕр сыпă ана кай та, аслă çула тухăн. Альш. Елшел пĕр-икĕ ана сыппи çулерех кайса тунă хире (кладбище). || Квартал, участок. Юрк. Вуникĕ сыпă хулине утса тухса пулмарĕ. См. след. сл.
ясли, изредка — колода. Хорачка, СТИК, В. Олг. Шибач. Сырăс — вытă хомалли (çорт). ЧП. Утă пĕрчи пулăттăм, сырăс тĕпĕнчен тухмăттăм. См. след. сл.
назв. духа, „хранитель душ“. Т. VI. 3. Чун сыхчи амăшĕ, чун сыхчи. СПВВ. Сыхча? (Вопрос оригинала). Чун сыхчи амăшĕ, чун сыхчи. См. след. сл.
тропинка. СПВВ. ГЕ. Сукмак = утма çул. || След. Пазух. Хирте тилĕ сукмакĕ, вăрманта сысна сукмакĕ. Хурамал. Кашкăр сукмакĕ, куян сукмакĕ. Кан. Ортякков вара Ваççили Йăванч патне çӳресе сукмак турĕ. || Смысл. Начерт. 151. N. Чакакăн пĕр сăвă, ухмаха пĕр сукмак, теççĕ. (Послов). СТИК. Ун хăй сукмакех! Он все свое. || Б. Крышки. Сукмакпа шуçрĕ. Ушла украдкой. Ib. Сукмакпа шуçтарать. Непременно уйдет (украдкой?).
монета, привешиваемая для украшения тухьи. N. † Тухйа тӳпи силленет сумлăх тенки çакмантан. См. след. Сл. Срв. сулăк тенки.
(-да-), подать жалобу в суд. Кан. Сута патăмар, — терĕç халăх çинче.— Сут тесе — тытса çимĕ! — хирĕçлерĕ Петьтя. См. след. сл.
стакан. След. фразы выясняют употребление этого слова с послеслогом. К.-Кушки. Стаккана таракан ӳкрĕ (если стакан пустой). Ib. Стаккан çине таракан ӳкрĕ (если он полон). Ib. Стаккан ăшне таракан ӳкрĕ (если он был пустой или неполный). Ib. Шăна стаккан ăшнех кĕрсе кайрĕ. N. Стаккан ăшне таракан кĕнĕ (если стакан пуст). Стаккана таракан кĕнĕ (когда в стакан налита жидкость). К.-Кушки. Стакканри сĕте ĕçсен, ун тĕпне кирек хăçан та кăштă юлат. Когда выпьеш стакан молока, всегда остается некоторое количество его на дне. Шарбаш. Каçпа (вечером) эп она шу стаккань ăшне ярап (кладу). N. Шу стаккань (стаккан')— 1) стакан с водой, 2) стакан для воды. || Рюмка. Сохрон-й. || Ламповое стекло.
то же, что след. сл. N. Староста хисеп панă чухне: струмин патĕнчи урапасене сĕрме пилĕк-улт пăт тикĕт илтĕм, тет.
çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.
след саней. Пшкрт.
встреч. в след. обороте. Орау. Паян вăкăр пĕр çĕрле чĕкĕрет (гов. о том, кто хочет сразу все сделать, зараз, сразу).
(таjум), от русск. даем. Встр. в след. выраженин: таюм пар.
пиво, которое варят чуваши для киремети. СПВВ. Х. Ст. Яха-к. Тайăн сăра тесе киремете чӳклеме тунă сăрана калаççĕ. Ходар. Тайăн сăрана ак çапла тăваççĕ: чипер тирпейлĕ пĕр-ик-виç ал-витри, пур киремет ятне асăнса, пӳртре сăра тăваççĕ. „Тайăн сăра“ совершается если „вăлсен (т. е. чăвашсен) килĕшĕнче кăшт пăшт-паш (несчастье) пулсанах“. На „тайăн сăра“ поминаются след. духи: 1) Пит тури киремет, 2) Валĕм хуçа, З) Илкушар, 4) Михаппар, 5) Вылăри. Изванк. Пĕр хуран пăтă пĕçерчĕç, тепĕр шан тайăн сăра юхтарчĕç. (Обряд çĕр тавраш).
встреч. в след. обороте: Чуратч. Ц. Çав вăхăтра пĕр çын хăнаран киле таврăнаш пулнă, тет.
встреч. в след обороте: Чураль-к. Лешекки, вăрман таврăнăçла, шашан, шашан хĕр тăрат (непонятно!). Ульон тӳшек сарнă, тет, Микула кĕрсе выртнă, тет.
встреч. в след. обороте: ЧП. Тапăр таппи тĕлĕнче те, тапăр-таппи тĕлĕнче тапăрах та сикĕрех; атте-анне килĕнче выльăрах та кулăрах.
встреч. в след. оборотах. Тюрл. Татти-сыппи çок-ĕçке он, колленех пырать ман патна. N. Татти-сыппи çок (сплошь).
(тэк, т’эк’), все, то-и-дело, assidue. НАК. Хăй тата ниçта каймасăр кулĕ тавра (кругом по озеру) калла-малла тек ишкелесе çӳрет (утка). Перев. Хамăр нимĕн çинчен те шухăшламастăпăр, текех тататпăр (знай себе рвем ягоды). Н. Лебеж. † Выляма тесе, тухрăм урама, тек пăхаççĕ манăн сăн çине (на мое лицо). Сред. Юм. Тек хăраса çӳре онта (все бойся там), арран ирĕке тôхрăмăр. N. Вĕсемпе тек килĕштермесĕр пурăнатпăр (все ссоримся). Изамб. Т. Çапла тек (всё) лашасене çавăрса аштараççĕ. Юрк. Пĕри хăй амăшне, ватă çынна, хире пăрçа вырма илсе каят. Амăшĕ, вырнă чухне пĕр пăрçине, çиме тесе, çăварне хыпсан, шăлсем çук пирки çиеймесĕр, тек çăварĕнче чăмласа тăрат (горох остается у нее во рту не разжеванным). М. Васильев № З, 51. Шор лашапа эпĕ тек (мĕн тăвас тен выльăха?) пĕлĕт çине олăхап пек. Янтик. Пĕрре çаптарас пулать сана кутран, вара тек вырăн çине шăма пăрахатăн эс (перестанешь постоянно мочиться в постели). || Гиперболически. СТИК. Мĕн тек пĕтĕм ачу-пăчупа йăхланса çӳрен? (Говорят про женщину, идущую куда-нибудь со всем семейством, с ребятишками). Ib. Лапăртатса ан тăр тек! Не болтай. Ib. Çывăрса ан вырт ĕнтĕ тек, тăрас пулат! || Плеонастически. Орау. Вăл (она) хăш чухне, хутса ярсан, хупма (скутать печь) тек килекенччĕ. || Всё (в смысле „всюду“). N. Манчжуриара (= Манжурире) тикĕс вырăн пит сахал, тек тусем. || Больше, amplius, ultra. N. Тек ан таврăн! Тек ан таврăн (больше не возвращайся)! тесе, хĕнерĕ, тет те... N. Çăварна тек ан кар. Истор. Новогород çавăнтан кайран тек ирĕке тухайман вара. Альш. Амăшĕ калат, тет; тек çăкăр çук ĕнтĕ (больше хлеба нет), тесе калат, тет. N. Текех тăвассăм çук ун пек (больше не буду делать). N. Иляна вăл текех курайми пулнă (с этого времени возненавидела). Ала 17°. Халĕ ĕнтĕ эпĕ сирĕн патăрта вуникĕ çул пурăнтăм, текех (больше) кунта пурăнма юрамасть, каяс пулать. N. Текех ун çине те шанми пултăм. Я больше на него не надеюсь). Ала. Тек ан калаç, эпĕ хăратăп. Дальше (больше) не рассказывай, я боюсь. Торп-к. † Эпĕ сире текех кисе курас çук (больше не приеду к вам повидаться), сыв полăр та, пор полăр! Яргуньк. Сутнă чух ман пуçăмри йĕвене ан пар; парсан, мана текех кураймăн (больше не увидишь), терĕ, тет. Ой-к. Текех пыман вара. Больше не приходил. N. Килтен хут (письмо) илмесĕр текех хут ямастăп. Лашм. † Пирĕн çак тăвансем тек килес çук (больше не придут); килсессĕн, пăха пĕлес çук (мы не сумеем принять с должным почетом). N. Тек (больше) ним те çырма пĕлместĕп (в письме). СВТ. Нумайĕшĕ: çын шатра чирĕпе пĕрре чирлесессĕн, нихăçан та текех шатра тухмасть, теççĕ. Сĕт-к. Салтака тохса кайнă чоне: сыв полăр та, пор полăр, текех килсе кормăпăр, тесе, макăрса йорлаççĕ. N. Ăна текех хистемен вара. Его больше уж не принуждали. Регули 1301. Тек ан кил. Больше не приходи. Постоянно не приходи. N. Пĕр каланă пулсан та, анчах тек ан калатăр. Если сказал, то пусть не повторит того. || Опять. N. Этем пĕрре вилсен, тек пурăнасси пур-и? Янтик. Халь ĕнтĕ пĕрене хатĕрлесе çитертĕм, тек кайса шырас хуйхи çук. || Еще. N. Ман пек хĕн ĕçсене, ырă ĕçсене пит тĕплĕ туса пурăнакан çын çĕр çинче тек пур-ши вара. || В состоянии бездеятельности. Встреч. в след. обороте. N. Тек тăр-ха, ан вĕлер! Стой, не убивай. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрат (ножницы лежат так, т. е. без употребления). Пазух. Юрлаймăттăм — юррăм та, ай, тек тăрать (иначе мои песни останутся так, т. е. без приложения). || Лашм. † Ай хаях та миллай, хамăр савни, эп каймантан тек кĕтсе тăрать пулĕ (вар. эп каяймантан тек кĕтет, т. е. всё ждет меня, чтобы взять замуж?). Кама. Эсĕ те кунĕн-çĕрĕн кĕнекепе. Сан пирки мана вăрçаççĕ. Ларасчĕ майланса тек кăна. Пĕтĕм ял сан çинчен калаçать.
(тэл’- т̚эл’), употр. в след. выраж. Альш. Тел-тел ту! (= утса çӳре; говорят маленьким детям, только что начинающим ходить, чтобы побудить их к ходьбе).
встречается в след. чувашизме. N. Ну, киле тавăрăнма икĕ телейлĕ (scr. телейле) ĕнтĕ (как придется, может быть, не вернусь), курма темле пулат.
встреч. в след. обороте. Слакбаш. Тем пулать тен.
еще по одному. БАБ. Тата тепĕрер курка сăра тултара-тултара пачĕçĕ. || N. Тепĕрер ойăхра, приблизительно в след. месяце? (Ошибка?).
встреч. в след. обороте. ЧП. Хура хурлăханăн вăрлăхĕ Питĕрпур хулинче тырăлăхĕ.
скажи (каз.-тат. дiгiн). Встреч. в след. обороте: N. Çапла тикĕн витнĕ. Как видно, значит, дело-то обстоит так. Так (ты̆к), значит, видно, так.
(томха), кочка. Икково. Шибач. Паян çол çинче томха нумай. || Пятно. Шарбаш. Пшкрт: томҕа, пятно. || Тавро, клеймо, печать. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çине эп хăпартăм, хыврăм тумха шурă чул çине. || Последствие, след. Икково. Той томхи (напр., последствия) çаплах иртсе кайимарĕ-ха. Слеп. Ташшăн, йоррăн томхи çок (нет последствий), тавай ташлас, тавай йорлас.
ладонь. Кан. Эпĕ ăна ывçă тупанĕ çинче тыткалап, тесе калать, тет. Ура тупанĕ, подошва ног. N. Ура тупанне çу сĕрсе, кил майлă чакатпăр. ЙФН. Çурăм хыçĕнче çуртăм пур, ура тупанче чунăм пур. || След от ноги. Сред. Юм. Тепĕр çол юппинче ора топанĕнче сохаллă, пӳрнеске пысăккăш старик ларать, тет.
легкомысленный? Встреч. в след. выр. Чураль-к. Туçлă инкĕ ту çинче.
(тӳлэ), завязывать узел. Пшкрт. Сред. Юм. Лаша хӳрине пылчăкра, ан варлантăр тесе, тӳлесе яраççĕ. Утăм. Ĕлĕкрех çулăмпа эп çунаттăм, паян кун хӳрӳне тӳле. N. Хӳрене çавăрса тӳле. Чуратч. Б. Тавай кăвак лашине кӳлер-и, хӳрине çавăрса тӳлер-и? Б. Олг. Ут хӳри тӳлес. N. † Порçăн тоттăр çӳçине кам тӳлесе çитернĕ-ши? Кăçал ман çинчен ят кăларнине кам кăларса пĕтернĕ-шн? Шемшер. † Порçăн тотăр çӳçине кам тӳлесе пĕтернĕ-ши? N. Тӳле, тӳлле [тĕвĕле (?), платить, вязать узлы, делать узлы]. ЧП. Пурçăн тӳлерĕм, сапак хыврăм, хĕрсен хӳри тӳлеме. Юрк. Атте кайрĕ Хусана, лаша хӳри тӳлеме; пичче кайрĕ пасара, хĕрсем хӳри тӳлеме. || В перен. см. — убежать. Орау. Михала килчи кунта? Ăна ăшăтмалаччĕ пĕре. — А-ух! Михалу паçрах хӳрине тухса тӳлерĕ (его давно след простыл).
встреч. в след. обороте: Янбулат. Арăмĕ калать он ачине: тӳре хосахпе эпир сăра ĕçме каяттăмăр. (Речь идет о любовнике).
(хыв), скидывать, снимать. М. Сунч. Пурте çĕлĕкĕсене хывса сулахай хул хушши айне хунă. Янтик. Кĕпе тарласа кайнă та, нимпе те хывăнмаст. А.-п. й. 60. Ме хамăнне хывса парам,— тет пукани. Орау. Эпĕ сăхмана алăкран кĕрсенех хывса хутăм (или: хывса çакрăм). Я разделся в передней. Ib. Хыв тумтирне, апат сима тумтирпе лараймăн. N. Атăла курмасăр аттăна ан хыв, теççĕ. (Послов.). Ала З°. Салтак çĕре (кольцо) вараланат тесе, хывса хучĕ, тет, чӳрече çине. Изамб. Т. Акса пĕтерсен мăйĕнчен пăтавккиие хывса урапа çине хучĕ. || Класть, ссыпать. Менча Ч. Эй, ырă туррăм, çичĕ тĕслĕ тыррăма — пуллăма çичĕ пӳлмене хывма парăсăнччĕ. (Моленье „ака пăтти“). || Класть метку (паллă, кĕлеме). Ст. Чек. Вутти çине (на свои дрова) кĕлеме хывнă (положил клеймо). || Ставить что, куда. Альш. † Хура вăрман хыçне капкăн хыврăм. Орау. Çăкăр хывас; салат хывас; кăмакана тыр хывас. КС. Хыв, ставить в печь çаралла, напр., çăкăр хыв, пашалу хыв, çип хыв. (Однако: куршук ларт, чукун ларт. || Çутт. 43. Эпир пурте авăн хывма тухрăмăр. || Складывать. Ст. Чек. Вутăра епле йăнăш хыврăр. || Накладывать на шею. Кан. Паллăран паллă çпекулянт. Аванах ĕнсене хывать. || Набивать (лед). N. Паян нӳхрепе юр хыврăмăр. Орау. Нӳхрепе хывма кӳлĕрен пăр касса кăлараççĕ. || Наливать. П. Пинерь. Сар алтăрпа пыл хывăрăм, ялан шупчăксем килчĕçĕ ĕçлемешкĕн. Сиктер. Сăрана йӳçнĕ чуне те астивмеççĕ, тӳрех пичĕкене хываççĕ. || Лить, отливать, ковать (металл). Янтик. Саратов енчĕк сар енчĕк, тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Ал. цв. Çийĕнче ылтăнтан шăратса хывнă тумтир пулнă. Пазух. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам-çуран хывнă чĕлхем çук. Кĕвĕсем. Услам-çуран чĕлхе хывтартăм ялан хамăр тăвансемпе калаçма. N. Суха тимри хывма. Лашм. † Ылттăн сулă хывса паракана кĕмĕл сулă хывса парăттăм. || Йӳç. такăнт. 10. Пĕр тупанра шăлĕ тухнă, тет. Тупан хывмасăр кулме те юрамасть, тет. || Не переводится. Орау. Якур пĕтĕмпех ашшĕне хывнă (весь в отца). || Установить, наводить, построить, мостить. Султангул. Чупрăмах та антăм та, ай, шыв хĕрне, хусахсем те кĕпер те, ай, хываççĕ. Синьял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктĕр. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. Альш. † Чассавни кассинче каçă хываççĕ шыв урлă. Алших. Çĕнĕрен кĕпер хывса тухрăмĕр. Ау 75. Куртăм, йинке, куртăм, çӳлĕ ту çине çурт хывнă. || Валить, насыпать (насыпь). Альш. Кат (гать) хывнă. || Свить (гнездо). Тим. Симĕс пӳрт тăрринче чăпар куккук çĕрне-кунне пĕлмесĕр авăтат; яла килсе йăва хываччен авăтаясчĕ вăрман тăрринче. || Восстанавливаться. Альш. Вĕсем ӳпке татăлса тухать, теççĕ, çĕнĕ упке хывать, теççĕ (у больных). || Наливаться. О земл. Çу уйăхин пуçламĕшĕнче акса ĕлкĕрейсен, вика Питравкана хутаç хывма тытăнать. || Сметать (стог, копну). О земл. Анкартне куçарсан, капана хываççĕ. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Якейк. Паян эпĕр утă хума каятпăр = утă пуçтарса капана чикетпĕр. Трхбл. † Вуник те купа эп ут хыврăм. ||Надуть, навеять, замести. N. Хĕлле тата яла юр хывса тултарасран сыхлать. N. Йывăç юппине юр хывнă. || Проложить (дорогу, след). Ст. Шаймурз. Çырма хĕррипеле çул хыврăм. Ст. Айб. Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. Трхбл. † Хура вăрман касрăм та эпĕ çул хыврăм. Богдашк. Хура вăрман хыçне эп çул хыврăм. || Копить, наживать. Альш. † Чунне хĕнесе мул хывакан, вутпуççи-тĕр унăн чĕрисем. || Назначить, установить цену. Никит. Хакне икĕ çĕр тенке хыврĕ. || Начинать (дело). ЧП. Хампа харăс хывса юрлакан. Изамб. Т. Ыраш вырма тухаччен пĕр-ик кун малтан çурла хываççĕ. Унтан вара пикенсех (решительно) вырма каяççĕ (т. е. сначала лишь делают почин). N. Çорла хыв, çава хыв, начало жатвы. КС. Çурла хыв еще значит: сделать серп. || Ставить себя (высоко). N. Хама хам çӳле хывса пĕтрĕм. N. Тантăшусем умĕнче пуçна асла ан хыв. || N. Вăл ырра усала хывса инкек тăвасшăн çӳрет. || N. Пĕр ĕçлемесĕр пуçа наяна хывса çӳрекен пулнă. || Ссылаться. N. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă, тет. N. Ак хай амаçури чире хывса пилешпе палан çирĕ, тет те, ну хăса пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Пуçне ухмаха хывнă та каланине те итлемес. || Принимать к сердцу. Н. Седяк. Ырă çынсем çумне ларнă чух ырă сăмахна ăшна хывса лар. N. Вĕсем каланине пурне те эпир ăша хываттăмăр. || Вносить (деньги), отдать, платить (долг). Орау. Ампар тырри кайса хыврăм (в общественный амбар). Ib. Вăйпĕрни хулана куланай хывма кайнă пулнă (внести подати). N. Куланай хываççĕ. N. Пайтаххăн укçа хывакан пулĕ. Кан. Мĕншĕн сутнă таваршăн кассăна укçа хывмарăн? || Приносить жертву. Чураль-к. Ăçта каян, Марина, Марина? — Мăн мăкăр хывма каяп, каяп! См. çимĕк. N. „Вара çав мимĕре „чун пăттипе“ вилнĕ çынна чăн малтан хываççĕ. Хывма чашкă çине хывмаççĕ. Тупăк тунă чух чăн малтан пулнă турпаса илсе кĕреççĕ те, çав турпас çине хываççĕ те, тупăк тунă çĕре илсе тухса ытти турпассем çине пăрахаççĕ“. N. Ак сана эпĕ икерчĕ (е урăх. япала) хыватăп, тет. Ст. Чек. Хывас, вилле хывас (бросают куски пищи и льют пиво). ЧС. Асатте ячĕпе ытти вилĕсем те асăнса ĕçсе çиччĕр тесе хыймаллу пĕçерсе хыврĕç (при похоронах). N. Хываççĕ тесе ак мĕне калаççĕ: умăнта пултăр тесе çăкăр е куймак татса пăрахаççĕ. N. Хывса пĕтерсен, хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăкас теççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăтăр-ха пăртак, çитĕр, теççĕ. Тайба Т. Хвелюк йинкене хывса тăкрăм, çав тытнă пулĕ тесе шухăшлатăп. Ib. „Çĕнĕ тырă ĕлкĕрсен, ăна е сутса, унтан çимелли япала илсен, е çĕнĕ тырăран çăкăр пĕçерсен, çиме тытăниччен вилнисене (ваттисене) татса пăрахаççĕ. Чăн малтан ратнисене асăнаççĕ. Кăна: вилнисене хывнă, темеççĕ,— асăннă, теççĕ. Çемерен кам та пулин чирлесен: ăна вилнĕ çын тытнă, теççĕ. Вилнĕ çын тытсан, хывса тăкас пулать (е хывас пулать), теççĕ. Ратне çынни кăна мар, ялти урăх пĕлĕшкелесе пурăннă çын та тытма пултарать. Хывма çăкăр сăмси касса илсе (горбушку), сăмахсем каласа таткалаççĕ. Таткаласа тăксан, ăна савăт çине хурса хапха тăпсине кайса тăкаççĕ. Вилнĕ çынна пистерес тесен, хывсан тăкма кайнă чух савăтне шăпăрпа хĕнесе тухаççĕ“,— тесе çырнă ĕлĕкхи çинчен. Собр. Хывнă каç тĕнĕ витĕр пăхсан пӳртелле, сĕтел хушшииче вилнĕ çынсем апат çисе ларни курăнать, тет, çав çын вара вилет, пулать. Аттик. Вара чара çине вилнĕ çынсене асăнса çухи, икерчĕ, çăмарта хăпартни, хăпарту таткаласа хыва-хыва çиетчĕç. Чăвашсем 33. Ăна алăк патне çурта хываççĕ, килте миçе вилĕ çавăн чухлĕ çурта çутаççĕ. Юрк. Мимĕр пĕçерсе куçне сарă çу хывса... Сред. Юм. Пĕри итем хыçне тохса хывнă (жертву поставил в поле). Ст. Яха-к. Ватă çынсем, çăварни тухса кайнă каçхине, вырсарникун каç, пурте мар, хăшĕ-хăшĕ анчах выльăх-чĕрлĕхсене, çăварни ернине чипер лайăх иртернĕшĕн, вилнĕ çынсене хывса тăкаççĕ. Хурамал. Мункун иртсен тепĕр куна (понедельник) хывнă кун тенĕ. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Демид. Якав пĕтĕм калаçма ăсталăхне кăларса хывать кун умне.
(ц'армагил'л'э), употр. в след. выр. N. Куç чармакилле тырă вырма каятпăр. За «уйран» и куски хлеба мы нанимаемся жать хлеб.
встр. в след. выр. К.-Кушки. Таканкка (на качелях) ярăннă чухне кут касаççĕ (икĕшĕ вĕренпеле кайран çаклатса чараççĕ, т. е. останавливают качающегося на качелях веревкою сзади).
(-дэл'эн'), встр. в след. выр. Альш. (Сообщ. Г. Т. Тимоф.). Кӳнтеленрен пĕтеретĕн-çке ĕнтĕ мана! Будучи ложным свидетелем, губишь ты меня! (Гов. с горечью). СПВВ. ПВ. «Кӳнтелен çĕр, непредусмотренное, непредвиденное, нечаянное место».
(кы̆бы̆шт), встр. в след. выр. N. Кăпăшт! кĕрсе выртрĕ. Лег (на мягкую постель) без шума, без звука.
(кы̆т), встр. в след. сложении: кăт-кăт-кăти-ик! (второе «и» произносится сильнее и протяжнее), подр. голосу курицы перед тем, как она снесет яйцо. Сред. Юм. || Подр. голосу петуха, скликающего кур к найденному им корму. Сред. Юм. Кăт-кăт-кăт-кăт! Чăхсене алтан, кирек мĕн çимелле япала тôпсан, çапла çôхăрса йыхрать. || Так кличут кур(-ицу). Изамб. Т. Чăхха: кăт-кăт! тесе йыхăраççĕ. ТХКА 72. Хутаçран пĕр ывăç шĕшкĕ кăчки ывăçласа илтĕм те, чăхха: кăт, кăт, кăт! тесе, кăчка чăх умне сапса патăм. N. Чăхсене кăт-кăт-кăт-кăт-кăт! тесе чĕнеççĕ.
встр. в след. выраж. СПВВ. МС. Кăтăлт пулса кайнă — анчах çывăрса кайнă (только что уснул).
встр. в след. выр. Пшкрт. Сорăксанья (овец) кĕслелес — опутать одну переднюю и одну заднюю ногу наискось, чтобы они не прыгали через прясло.
(кэ̆тмэл), брусника. Мыслец. В. Олг. и др. Различаются шолтăра кĕтмел, вĕт кĕтмел, кăвак кĕтмел, хĕрлĕ кĕтмел! (Слово кĕтмел, кĕтмĕл в говорах чуваш. языка употребительно в значении брусники, клюквы и черники. Слово это в литературе сопоставляется с удмуртским кудмульы — черника. Разлагается оно так: куд — болото, мульы — ягода. След., куд мульы, а ровно чувашск. кĕтмел, тĕмĕл значит болотная ягода. Отсюда понятно употребление этого слова в чув. говорах в значении «болотной ягоды», шур çырли, клюквы, и также брусники и черники, растущих в сосновых лесах, в низменных, сырых местах. Любопытны названия этих ягод на чувашском языке в разных местах Чувашии, напр.: Яндашево Чеб. р. кĕтмел — клюква, шор кĕтмел(ĕ) —брусника, мот — черника (мар. модо, мото — черника), хора çырла — ежевика; Идельмес Козл. р. кĕтмел — черника, шур çырли — клюква, хора çырла — ежевика; Трехбалтаево Шемурш. р. кĕтмел — брусника, шур çырли — клюква, хура çырла — черника; Кубасы Татарк. р. кĕтмел — клюква, шор çырли — брусника, хора çырла — черника. ТММ). Букв. 1904. Вăрманта шур çырлисем, кăвак, хĕрлĕ кĕтмелсем ӳсеççĕ. Разум. † Кĕтĕм карăм вăрмана кĕтмел çӳлчи пуçтарма. || Шашкар. Кĕтмел, клюква.
(кӓчкӓн), встр. в след. выр. Хорачка. Кĕчкен тортлĕ ут [тӧрчĕ (-чэ̆) хорарак тĕклĕ, хуа сарă, çилки хора] — лошадь с черноватою спиною; сама саврасая, грива черная.
(ты̆ххы̆рэ̆ш), встреч. в след. сочетании: уйăх тăххăрĕш, 9-й день луны, первая четверть луны. ГТТ.
употр. в след. форме: тĕшĕкле.
употр. в след. форме: тĕшĕрттер.
неизв. сл. в след. выражении: N. Чакă чакă чакалать, масар çинче кускалать.
употр. в след. форме: чамала.
место, где течет вода на загоне или лугах и оставляет после себя след (дрязг и пр.). КС. || Проток? Ягутли. Ачасем пĕр-пĕринпе пухăнса, шыв çулĕ туса, шыва хытă юхтарса асса çӳреççĕ (напр., весною). Ачач. 88. Урамра, пӳрт çумĕнче, лупас хыçĕнче, тата карташĕнче те унта-кунтах шыв çулĕсем уçа-уçа пачĕ. Хурамал. Шыв-çулĕ пуçлатни?
след. Çĕнтерчĕ. 30. Шутне-йĕрне те тупас çук! Шутла, шотла, считать, исчислять, счесть. НР. Леш еккинче сакăр капан, ку еккинчен шутлатпăр. На той стороне восемь стогов, с этой стороны их считаем. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ. N. Апат укçи 1 тенкĕ те 60 пус шутлас теççĕ кунне. ГФФ. Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. N. Шутласа пĕтер. Кан. Сутнинчен шутласан, ĕçлесе чăрманнине хумасан, ĕнене чĕртсе пуснинчен 25 тенкĕ те 30 пус тупăш куртăм. N. Эпир пурăнакан çĕр те, пур тĕнчене шутласан, хăяр пĕрчи пек анчах вăл. Кан. 1927. Ытти парттисенчен шутласан, коммуниссем халь иккĕмĕш вырăн йышăннă (Керманире). Сред. Юм. Ôттине те шутласа çиç ôтать. (Пит йăраланса çӳрекене, ôтайман çынна калаççĕ). N. Хăш чухне шутласа кăларма çук нумай темле хăрушă япаласем курăннă. НР. Пирĕк пек тăлăх ачасене этем шутне кам шутлать. (Ĕлĕкхи юрăран). Подобных нам сароток кто сочтет за людей. (Из старинной песни). || Думать, решить, намереваться, расчитывать. Хум. Çем. Пĕр шутласан, тĕлĕнсех каймалла. ГФФ. Кĕпе аркине хăю тытрăм, сӳтессине ан шотлăр; савса килтĕр полсассăн та, каяссине ан шотлăр. Я обшила подол рубахи лентой, не думайте ее отпороть; если вы приехалм любя, то и не думайте уезжать. А.-п. й. Йытă шутларĕ-шутларĕ те, упана та пăрахса, этемпе тус пулма шут турĕ. Янорс. Эпĕ он чохне ни хойăха, ни шотлама пĕлместĕп, а тольккă орамра ачасемпе выляса, иртен каçа çитиччен çӳреттĕм. Пшкрт. Пиччĕшсем шотларĕç: тавай ку окмакран тарас, терĕç. Янбулат. Вĕсем шотланă опăшкине ыр вĕлерме. Хир-п. Ытти ялсем те тăвас шутлаççĕ. N. Çав инкеке çĕр ĕçлесе пурăнакансем шотлама пĕлмесĕр чăтса пурăннă. ГФФ. Малаллине те шотланă, ай-ай, полсассăн... Кабы думал и, что будет впереди... || Якейк. Вăл ыранччен тăхтама шотлать-и? Согласится ли он подождать до завтра? || Выдергивать. N. Пуçлать есрел вăрманти ват йомана шотлама. || Шурăм-п. № 22. Турра шутлама пултараймастăп, мĕншĕн тесен турă пĕрех вăл, шутламаллăх çук.
букв. «крючок поясницы», встр. в след. выраж. Ст. Чек. Пилĕк çекли тăтăлчĕ. Больно стало поясницу. Ib. Пилĕк çекли тăтăлмарĕ-и-ха? Не надоело ли тебе работать? Ib. Анне, анне, апа-па-па-па-па-у, пилĕк çекли тăтăлчĕ, терĕ, тет те, çурлине ытса ячĕ, тет те, карĕ, тет, пăрахса ана çинчен (мальчик).
sive арман ешчĕкĕ (lege: jэшч’э̆к’), i. q. пĕрне, ковш. Турх. Чул çинче ешчĕк, ăна вырăсла ковш теççĕ. Над жерновом помещается ковш (на кĕрпе арманĕ). V. такана. Нюш-к. Арманта авăртма тыр яракан ешчĕке калаççĕ. Называют ковш, в который сыплют на мельнице хлеб для помола. || П. И. Орлов. Ештчĕк — машшин ешчĕкĕ (54), pars machinae K, ubi granorum molis fractorum particulae secundum qualitatem aliae ab aliis aeris flatu separantur, ящик круповейки. Huius partes haec sunt: его части след.: ешчĕк ум (ум, 546), ешчĕк пуçĕсем (54г), ешчĕк суллисем (61), ешчĕк çи (54а). ешчĕк хыç (54п). П. И. Орлов.
appellatio generalis, qua haec moletrinae (A) partes continentur: общее название след. частей мельницы:
(азаттэ, азат’т’э), avus meus (patris mei pater), мой дед (отец м. отца). С притяж. афф. изменяется по лицам след. обр.: (манăн) асатте или асаттем (азаттэм), (санăн) аслаçу (аслаз’у), (унăн) аслашшĕ (аслашшэ̆), (пирĕн) асатте или асаттемĕр (азаттэмэ̆р), (сирĕн) аслаçăр (аслаз’ы̆р), (вĕсен) аслашшĕ. Ст. Чек. Асанне пĕç-хушшинче асатте выртат. (Загадка: пустараси, колодезный оцеп). N. Сирĕн аслаçăра (scr. аслă аçăра) вĕлертĕм, тет, халĕ ан хăрăр нимĕнтен те. Я, говорит, убил вашего старика, теперь, говорит, ничего не бойтесь. || Avus mariti, h. e. patris eius pater. Также отец свекра (ати ашшĕ). Ст. Чек. Асатте ати хыçĕнчен, пилĕк çултан, вилчĕ. Ib. Асатте — атийĕн ашшĕ.
аçа çапат, percutit fuimineiuppiter. Поражает молния. Ч. С. Эй, пĕр лашапа пĕр ĕнене аçа çапса вĕлерчĕ! Эй! Корову и лошадь громом убило! Изамб. Т. И. Ĕнер аякра та аçа çапрĕ. Таçтĕлте пулчĕ ул. Вчера и в стороне был удар молнии; только не знаю, где. Ib. Тутарсен меçĕтĕнтче шуйтансем пурăнаççĕ. Ул аçа çапни çав шуйтансене хăваласа çӳресе алăкне темиçе тĕлтен шăтарнă. In templis Tatarorum daemones mali degunt. Эта молния, преследуя чертей, пробила дверь (templi) в нескольких местах. Ст. Чек. Аçа çапса, шуйттана тивсен, cимĕсĕн-кăвакăн çунат, тет; шуйттана тивмесен, çунмас, тет. Говорят, что если молния попадет в чорта, то горит зеленым и синим, а если не попадет, то не горит. РЖС. 2. Кĕлетке ларакан çурт тĕлне çитсенех, пит хаяррăн аслати авăтса, çиçĕм çиççе, вăйлă çумăр çăва пуçланă. Кĕлетке çуртне аçа çапса, тĕппи-йĕррипех салатса пăрахнă. Как только туча поравнялась с капищем, разразилась страшная гроза. Молния ударила в капище и разрушила его до основания. Алекс. Нев. Нимĕчсем Пскова илнине илтсен, аçа пек, çиçĕм пек çиленсе çитнĕ. Услыхав о взятии немцами Пскова, (Александр) метал гром и молнии [воспламенился гневом; м. б. здесь подражание русскому подлиннику, хотя мы встречаем в Б. Олг. след. отр.: «Ах, мăнаçа атат хаярăн», теччĕ: теме çиленнĕ перĕн çие», теччĕ, т. е. ах (говорят чуваши), как грозно гремит дед (дух грома)! Не знаю, почему он так на нас прогневался»]. Орау. Аçа çапнă пек шаплаттарать. Бьет сильно, резко. V. Золотн. 199 sqq. V. аçи, аçу, мăнаçа, мăнаçи, аçур, аçăр, ашшĕ. Б. Олг. Аçа çапсан, виç чалăша анса каят, теччĕ.
(Адулла), nom. pr. viri pag., личн. яз. имя мужч. (ар.). Рекеев. Срв. «атула» в след. отрывке. Чист. † Чăхăр тиртен кĕрĕк эп çĕлетрĕм (scr. çĕлерĕм), тăхăр вунă пĕрме пĕртертĕм. Атула йĕкĕтĕм (quod fortasse йĕкĕтĕм legcndum est) перхулла (geminata л littera). Тăхăр вунă пĕрме час саланмĕ, ăрăскаллă пуççăм хур пулмĕ. Атула йĕкĕтĕм перхула (hiс sine geminatione positum est; сf. Магн., Чув. яз. им., Верхиля). Я заказал сшить себе шубу из девяти овчин и велел сделать на ней девяносто сборок.... Девяносто сборок распустятся не скоро, моя счастливая голова не дойдет до крайнего унижения... (Из песен во время обряда «сĕрем»).
(ах τиы, а V. Кизз. ах ты), v. est eius, qui pusio-nis macelli infirmique pernicitatem admiratur. употр. в след. случае. Сред. Юм. Начар, ырхан, пĕчик ача пит чупса çӳресен (калаççĕ): ах ти, вĕлтрен кайĕк! Епле чупса çӳрет õ! (теççĕ). Когда маленький ребенок, плохонький и худенький, оччень быстро бегает, то о нем говорят: «Ах ты, пичужка! Как он бегает!»
(ажы̆к), os phalangfs animalium, bourn plerumque: huiusmodi ossibus pueri iu ludendo uiuntur. Eorum longiora панук. breviora vero лаккай appellantur, quamquam aliis in locis alits appellationibus designari solent. Ipse autem ludus hoc modo fit. Facta sortitione de ordine ludendi, ossa ilia, de quibus superius dictum est, humi recta statuuntur atque aliorum ossium ictu, quae ad id ipsum dcstinata sunt, ex acie excutiuntur. Si quae ceciderint, ab to capiuntur, qui excussit. СТИК. Ашăк — козон (т. е. бабка); различаются: 1) лаккай, 2) панук; лаккай — лутра ашăк (т. е. низенькая бабка), панук (от русск. панок) — пысăк ашăк (т. е. большая бабка). Ашăкла вылянă чухне лаккайĕсене лартаççĕ, панукĕсемпе переççĕ (т. е. когда играют в бабки, то низенькие бабки ставят, а большими бьют). || Os tarsi tibiale. Hoc quoque ad urn quendam utuntur, qui talorum ludo non absimilis esse videtur. Таранная кость; употребляется при игре в кости (альчики). Эта небольшая кость представляет собою некоторое весьма отдленное подобие салазок или маленьких санок; если мы поставим эти санки на их полозья (выступы кости), то одна из боковых сторон, и именно та, которая имеет по всей длине углубление, будет носить название елччĕ (эл’ц’ц’э̆); противоположная ей боковая сторона называется туй (туj); сторона с ямочкой по средине, обращенная к земле, — чĕк (ц’э̆к, а противоположная этой последней стороне — пĕк (пэ̆к). По своей важности в игре стороны следуют в след. порядке: 1) елччĕ, 2) туй, З) пĕк, 4) чĕк. Вместо елччĕ местами гов. елчĕ (эл'ζ'э̆). Если ашăк встанет торчмя, то говорят: «сысат», и мечут снова, или же колотят по земле, чтобы от сотрясения ашăк упал. Ib. Ашăксем (пӳрнен), суставы пальца.
(-д-), след, вдавливание. Юрк. Шурă юр çăват — пушмак путăмĕ.
(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.
раз. В. Олг. Б. Яуши. Кăсем иккĕш те пĕрле пĕр виç-тăват расчен çĕршер, икçĕршер пуç сурăх хуса таврăннă. Шарбаш. Икĕ расра (в два раза) пилĕк тенкĕ укçа яртăмăр. Кама 41. Эсĕ, хăта, саманине мĕнле тишкĕрсе ан тăр-ха. Рас туй килнĕ, туй пултăр. || Сильно, с избытком. К.-Шемяк. Эп хам тăвар расрах каланнине юратап. Я люблю посолонее. Сред. Юм. Паян яшкан тăвар расрах (пересолили). || Ясно, четко. N. Рас çырмас. СТИК. Ирлесе тăрса пăхатпăр та, хапха умĕнче çуна йĕрĕ расах выртат (свежий след). IЬ. Ман куç япалана рас кăтартмаст (= уçă, таса кăтартмаст). Сред. Юм. Кравăл çôхăрни расах илтĕнет. IЬ. Расрах кала. Говори тверже. N. Вăрçă сасси илтĕнет кунта расах: конĕ-çĕрĕн кĕрлет. || Бигильд. † Пирĕн ачи пит чаплă, чӳрече умăнче тăраймас, пире расрах юратаймас.
(аj-п̚аj-п̚аj), interj. dolentis, quae hoc loco usurpatur: междом., употребляемое в след. выражении. СТИК. Ай пай-пай! çурăмăм кĕçтет-ĕçке! Hei mihi! dorsum prurit! (ei dicitur per ludibrium, qui in rixa ab aliquo verberatus est). Ах, как чешется у меня спина! (говорят с насмешкой побитому в драке).
(аjjум) i. q. айюм (у. айюм), ea, quae aubter ine sunt, то, что подо мною. Hoc tan turn loco usurpatur: употребл. только в след. песне. Альш. Аййăм, аййăм! темесен, ая минтер хумĕçĕ. Если не сказать: аййăм, аййăм (т. е. мне жестко сидеть), то не положат под сиденье подушку. Алших. Аййăм, аййăм! темесен, айма минтер хумăçĕ (= хумĕçĕ).
(аjjум), clam; occultus, tectus, dissimulatus, скрытно; скрытный. In his fere Locutionibus usurpatur: употребл. в след. выражениях. Сред. Юм. Аййăн çӳрет. Ita ambulat, ne a quoquam conspici possit. Ходит незаметно. Ib. Аййăн пăхать. Ita spectat, ut caeteros lateat. Смотрит, но делает вид, что не смотрит. Ib. Пит айăн чейе õ. Valde astutus est, sed dissimulat astutiam suam. Он очень хитер и вместе с тем скрывает свою хитрость. Ib. Ай-йăн куç, qui ita spectat, ne alii se intentis oculis intuentem animadvertere possint. Так называют человека, который делает вид, что он не смотрит, что делают другне, но на самом деле зорко следит за ними. Сf. ай.
(вэ̆с’с’э̆н’), adv., manu, manibus; sine armis. In his fere formulis adhibetur: рукою, руками; без оружия. Употр. в след. выраж.: алă вĕççĕн çапăç.
(арбир), daemon maius, daemones mali, нечистый дух, нечистые духи. СПВВ. И. А. Ар-пир. „Эй турă! тĕрлĕ ар-пиртен хăтар пире, сирсе яр пирĕн патран!“ После чего написано по-русски: „Всякая нечистота“. Смысл след.: (Обьяснение слова) ар-пир. Боже! избавь нас от всякой нечистоты, отстрани ее от нас!“ СПВВ. Х. Вăрманта ар-пир-мĕн лекрĕ пулĕ. Вероятно, пристала какая-нибудь нечисть в лесу. В последнем примере я понимаю „ар-пир“ в смысле болезни, причиненной каким-либо злым духом; в первом — в значении злых духов вообще. Возможно, что чувашин обьясняя значение этого слова, не нашел выражения для вполне точного перевода и употребил русское нечистота в смысле нечисти, как русские называют вообще нечистых духов. У татаро-чуваш Цив. у. ӓр-бiр означает вещь, подобно каз.-тат. ӓjõįр (срав. каз.-тат. ӓр-бiр, каждый, из ӓр, перс. [Араб сăмахĕ], каждый, и бįр, один); у них же ӓрбiр өрөнган, поразила какая-то нечисть. V. лăп-лап.
калам-кон (к̚ун, к̚он), «Трехдневный праздник у чуваш: в Лазареву субботу, в великий понедельник и среду». Начерт. 99. || Пасха (т. е. первый день п.). СТИК. «Калăм-кун — пасха (говорят только старики и старухи). || Лазарева суббота? Якейк. Калăм — Лазарева суббота (= мăн калăм). Калăм каç ват стариксем, карчăксам киремете пуççапма, çынсене тохатма çирмесене (так!), йăвăç котсене каяçç. Калăм ыран тенĕ чох пĕр япалашне хĕрĕх пĕр йопаран çĕçĕпе (згс. çиçĕпе) е портăпа хĕрĕх пĕр торпас касса илеççĕ. Онта йăтă пăх, хăмла, тăвар, талпиçен, сала-кайăк пăх хораççĕ те, калăм-кон, тол çутăличченех, хăмла вырăнне кайса, çонтараççĕ. Çапла тусан вара хăмла лайăх полать. Калăм-кон никама та ним те памаççĕ. || В след. примерах значение сл. не выяснено. Т. IV. Калăм-кун йĕке курсан, вăрмана кайсанах çĕлен курат, теççĕ. N. Калăм-кун. Пирвай шăматкун пулат. Мункун эрнипех пулат. Онтан юн-кун, ыран мункун тенĕ чух (siс!). Калăм ваттисем çӳреççĕ, вĕсем пур япаласене йăтса (?) каяççĕ. Кĕпе тӳмисене, пиççиххи татăкĕсем илеççĕ, вилĕ вар пуçне каяççĕ. Унта вĕсем шăтăк алтаççĕ те, калаççĕ: пуç ыратат! вар ыратат! Тепри: ай, чикет! тет. Çапла каласа, чикеççĕ (зарывают) вĕсем макăрса. Вăл пулат (исполняется): хĕн куракан сывмар пулат. Калăм-кун кил шăлтармаççĕ, кил шăлсан, çурта шăна шăлат (толат?), теççĕ; çăнăх алласан, тырă çатăрка пулат, теççĕ. Йĕке пытараççĕ; йĕке пытарсан, калăм-кон, çĕлен курăнат, тет. Арча уçма каламаççĕ: уçсан, пӳрт çине çил сирсе каят, теççĕ. Япалана татса каяççĕ, вĕсем вил вар пуçне кушак пулса каяççĕ. Вил вар тесе, тупăк тунă юлашки йывăçсене тăкнă çырмана калаççĕ. Бел. Гора. † И хура та чĕкеç, мерчен куçлă, калăм-куна çитсессĕн юрă юрлĕ.
«общество или семейство духов, обитающих в скотном дворе и заведующих им». Магн. М. 52. (Обьяснение неверно; след. перевести: «хозяин хлева»).
употр. в след. выр. N. Куняштарса пурăнас = килĕшсе пурăнас.
(ӳгэ̆н, ӳг'э̆н), каяться, раскаиваться; досадовать, огорчаться, сожалеть, роптать(?). Ст. Чек. Ӳкĕнес — каяться. И. С. Степ. Ӳкĕнсен-ӳкĕнсен, турă та каçарать, тет. (Послов.). Юрк. Кашни чăваш, çапла кĕрĕве лармасăр авланни, хăй ĕмĕрĕнче ӳкенсе çӳрет: эпĕ чăваш пулса, çапла кĕрӳ вырăнне ларма тивĕçлĕ пулаймарăм, тет. Кĕвĕсем. 77°. Урамăртан иртсе пынă чухне кĕрсе хăна пултăм эпĕ сире; эпĕ хăна пулнăшăн эс ан ӳкĕн, хăрсамăрах пырăр асăнса. Лашман. † Эп хăна пулнăшĕн эс ан ӳкĕн, хăвăр пырса курăр асăнса. Собр. 218°. † Эпĕ хăна пулнă чухне, эсĕ ан ӳкĕн. Тур иртере патăр хурçăра. Н. Карм. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! тесе; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвармарăм! тесе ӳкĕнет, тет. Юрк. Ӳкĕнетĕп, укçа çук пирки Хусана пырса кураймарăм (не пришлось съездить в Казань). Собр. Шухăшламасăр тунă ĕçе кайран ан ӳкĕн. Если что-нибудь сделаешь необдуманно, потом не кайся. N. Вуласа пăхрăм та, пит ӳкĕнтĕм; пит хурлантăм та, пит макăртăм. || В след. прим. значение этого слова неясно. Юрк. Эпĕ те ӳкĕнĕтĕм эсĕ илсессĕн, виç çул ялан мана асăнăтăн. Яргейк. Хумпуç (имя мужч.) арĕм патне çиттĕр (= çитрĕ), тет те, ытараймарĕ, тет; ӳкĕнчĕ, тет те, икĕш те макăрса ячĕç, тет. Алг. Эй турă, каçар! ӳкĕнтĕмĕр (роптали) пулĕ, йывăр хуйхăпала тем ытла сăмах калаçрăмăр пулĕ. Турă, каçар, çырлах! Амин. (После поминок). Курм. Христос ячĕпе торра кĕл-кĕлесе, пăтă çиятпăр, торă мочи каланипа ташлатпăр, хĕпĕртесе, ӳкĕнсе. (На пасхе). По объяснению П. И. Орлова (Уравăш), в последнем примере гл. ӳкĕн сохраняет свое основное значение. Срв. такой же оборот в след. фр. Сунтал 1929, № 1,22. Тата савăнăç хыççăн, питĕ хытă ӳкĕнсе, куллянса, хурлăхлă юрăсем юрланă — «сасă кăларнă» (гунны). || М. П. Петров. Ӳкен (так напис.), умолять. Сомн.
то же, что след. выр. Чăв. й. пур. 24. Ăçта килчĕ унта (где попало) тарса çӳренĕ.
встр. в след. выр. Кудемер. Ăш хăптарса (у др. хыптарса) çӳрет. Ищет выпивки на чужой счет.
употреб. в след. выраж. Йӳç. такăнт. 48. Унăн ĕссĕрри-уррийĕ пĕрех. Он одинаков и в пьяном и в трезвом состоянии.
(jаккы̆ндан), неизвестн. cлово, встреч. в след. выр. СТИК. Çын яккăнтан пăхкаласа çӳрет. Хочет пользоваться чужим трудом. («Выражение характера действия, отношение человека к общему делу»). IЬ. Çын яккăнтан пурăнма хамăр юратаппăр та, çынна усă кӳресси таçта.
оглашать. употр. в след. выраж. Сред. Юм. Ĕнер такам каççĕне тĕттĕм пȏлнăпа ȏрамра ян-янăртса йȏрласа çӳрет.
(jар), неизв. слово, употребл. в след. выражении. Сред. Юм. Яр ярсах ларнă. (Так говорят, если (кто) долго сидит у соседей или у кого другого).
(jару), свобода, свободный. Употребл. в след. выражениях. Б. Олг. Ута яруа (йăлăм енне олăха) ярас (на волю). IЬ. Вот, тет, йӳенсĕр кĕсре вăл арăм, яруа карĕ (шатунья). Завражн. Яру пырать [о лошади, когда на одной едут (верхом), а другая свободно бежит за первой, не в поводу]. IЬ. Лашана яру янă (пустили свободно пастись, тăлламасăр). С. Ярува кайнă, впал в распущенность. || Витая притужина (ветреница) из соломы. Õлăм витнĕ хȏралт çине ленкер ярас вырăнне, олăмран пĕтĕрсе яраççĕ, ăна вара яру теççĕ. || Подражание вытягиванию. СТИК. Вĕре-çĕлен яру-у ярăнса, вут тăкса карĕ (= вăрăм тăсăлса карĕ). || Высокий, стройный. Синьял. † Яру хурăн айăнче (= айĕнче) çава касман курăк пур.
плыть оставляя след, рассекая водную гладь (утка). Баран. 116. Кăвакал, шывра ишсе пынă чух урисемпе чавса, ярăлтатса ишсе пырать. || Катиться (клубок).
(jаш), молодой. Микушк. «Яш ача ― молодой, высокий, стройный, красивый парень, красавец». Орл. II, 206. Çинче пилĕк яш ача. (Кисип, пест). Козм. Яш, яш, яш йинке вый вылятма тухсамăр. Хора-к. † Чон-чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ, мамăк тӳшек сартарчĕ, çине утял виттерчĕ, виç каç витсе çураттăþ (= çывăрттарчĕ). Собр. † Лайăх арăм илес терĕм, яш йĕкĕтрен хăрарăм. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак; посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ (к┐ар'). СПВВ. ТА. Яш çын — çамрăк çын. КС. Яш çын, средних лет. IЬ. Вăл ватă мар, яшă халĕ. IЬ. Яш ача, молодой парень (в песне). Срв. вăтам çын «человек средних лет». || Молодой человек, юноша, молодец. N. † Шопашкар чол çорч, шор чол çорч, пор ыр яша макăртать. Пшкрт. Яш (яшсам), молодец (молодцы). Шурăм-п. № 23. Ку яшăн амăшĕ ман аннен хунямăшĕ пулать, терĕ. Б. Чураш. Киле ваттисем те яшшисем анчах юлнă. Ядр. † Яшăм, яшăм яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ-çке. || В след. песне описка. Юрк. † Яш-яш (чит. ям) урам, ям урам, пасар урамĕ пулĕ вăл.
назв. гор. Уральска?, См. Ейĕк. А. П. Прокоп. † Улма-чăпар турă лаша Еик хулисенче çук. || Сюда же относ. и след. прим. СПВВ. † Еик кушак-пиçиххи тĕсĕ çукран хурланать.
щупать руками чужую обновку и произносить слова, указанные в след. примере. Сред. Юм. Тин çĕленĕ тумтире тăхăнсан, ют çынсĕм, ун тумтирне сĕртĕнсе: маннинчен малтан çăтăлтăр, теççĕ.
йол, сила. Употр. в след. выр.: юл ил.
употр. в след. выражении. Питушк. Йорлă-йопăнчăллă çăвать. Идет дождь пополам со снегом.
встр. в след. выр. Рак. Хытă ĕçекен çынна: лакки тăранмасть, теççĕ. Про пьяницу говорят: „у него ненасытная утроба“.
(гласная „ĕ“ очень кратка, почти незаметна, поэтому „ч“ остается глухим), встр. в след. обороте:
(лобы̆клы̆), встр. в след. сочетании: В. Олг. Лопăклă юç, дерево, у которого местами кора треснула сама собою и отстала.
встр. в след. выр. Мереш-я. Лăккăтах толнă. Полным-полно, набито битком.
(лы̆ц’ц’ы̆-лац’ц’ы̆), встр. в след. обрр. СТИК. Лăччă-лаччă пускаласа, аран типĕ çĕре тухрăм (я шел выбирая более сухие места в грязи; на мне были истрёпанные, промокшие лапти).
шляпа с Нижегородской ярмарки. Употр. этого выраж. основано на след. П. И. Орл. Пĕр çынăн Нижнине, Макарав ярмăкне, япаласем илме каймалла пулнă, тет. Çаккăн ачи унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çӳренĕ, тет. Пĕрре çак çын, хăй каяс умĕн: ан йĕр, ярмăкран Макарав шĕлепки илсе килĕп, тесе калать, тет. Кайнă, тет, хайхи çын Макарава. Йĕрекен ача темĕн тĕрлĕ кĕтет, тет, ашшĕ Макаравран шĕлепке илсе килессе. Ашшĕ килсенех: шĕлепке илсе килтĕн-и? тесе калать, тет, ачи. Канăçсăрлансах аптăрата пуçларĕ, тет, çав тулăксăр ача. Пĕрре çак ача, шĕлепке илсе килменшĕн çиленнипе, шăртне шăнараймасăр, пĕр чĕрес сĕт тăкса янă.— Мĕн турăн капла, ăнман? тесе калать, тет, амăшĕ. Хăвăр мана Макаравран шĕлепке те исе килсе памарăр! тесе калать, тет, ачи — Акă вăл. Макарав-шĕлепки, эпĕ ăна Макаравран илсе килтĕм! тесе, ашшĕ çăпата туса ларнă çĕртен сикрĕ (scr. сикĕрĕ) тăчĕ, тет те, ăшалантара пуçларĕ, тет, ачине пушăтпа. Макарав шĕлепкине туянсан, кайран хайхи ача е йĕрин, тет. КС. Эп ăна Макарав шĕлепки тăхăнтартрăм (влепил, ударил; „задал перцу“). N. Ку та çитĕ халь, куншăн та Макарав шĕлепки тăхăнасран чун çук (страшно боюсь, как бы не попало, не „влетело“).
употр., напр., в след. речении. Орау. Вăл пăр (град). Ун чухне пиртен малалларахран иртсе карĕ (прошел восточнее), çавăнпа вăл пăр пирĕн хире (поле) тимерĕ (не тронул, т. е. не повредил).
(маҥгаслу), сопляк. N. Эй манкаслу! (По построению срв. след. сл.)
(-лы̆), встр. в след. изречении: Альш. Маслă-каслă, кучĕ аслă. (Насмешка над именем деревни?).
уцотр. в след. выр.: Сред. Юм. Эс кôрнă, тесе, мат тунă манпа; таçтан кôрас ôнаман! Одолели меня, говорят: „Ты видел“; а мне где его видеть? Ст. Шаймурз. † Мат тăвар, мат тăвар, мăйăр катса тĕш тăвар.
(мэл’э̆к), тень. Употр. только в выраж. след. типа: Юмансар. Юман мелĕк айĕнче ачасем вылаççĕ. В тени дуба играют дети. Ib. Вăл урапа мелĕк айĕнче выртрĕ (лежал в тени телеги). Однако, в том же гов. скажут: мĕлкĕ (мӧ̆л’гӧ̆) кăнтăрлана çитрĕ, „тень дошла до полудня“ (т. е. наступил полдень); çын мĕлки, „тень человека, человеческая тень“.
встр. в след. выр. Сред. Юм. Йыт мôти тăвăп! (хĕнесе, йыт вилли пик тăвăп, изобью, тессине калаççĕ).
встреч. в след. выражении:йӳп кур.
валиться, вальнуться, повалиться, перевалиться, свалиться; перевернуться. НАК. Эпĕ: ку кăвакал ырăскер мар, усал пулĕ, тесе, пăшала мыйри хĕреспеле авăрласа, петĕм те, хайхискер месерле йăванчĕ-кайрĕ (перевернулась). В. Ив. Касăсем (борозды) пурте, ӳпне çавăрăнса, умĕнхи касă лупашкине йăванса пымалла. Чем люди живы. Вăл чăпта пек йăваннă-кайнă. Он свалился как куль. N. Чĕп йăванчĕ-карĕ. Чупса пытăм — чĕпĕ вилнĕ-кайнă. Никит. Урапи тӳрем çĕртех йăванса кайрĕ. Телега перевернулась на ровном месте. Альш. † Пĕчĕккĕ пукан, йĕс пукан, йăванмĕ-ши (не повалится ли) урам тăршшĕне? Орау. Ачипчипе пурсăмăр та пĕр вырăн çинех йăванаппăр (о спанье). V. S. Çилпе йăваннă вăрман, поваленный ветром лес. Якейк. † Майра сăнь пек пирн варли-ч; эпĕр тохса кайнă чох, пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши? Наша милая была лицом как русская. Когда мы будем уезжать, то будет ли она смотреть нам в след, или она повалится (с горя) на землю? Юрк. Салтаке, мĕскĕн, йăванат-каят (валится). СТИК. Ăрамра пĕренесем йăванса-кăна выртаççĕ! Бревна лежат на улице в симметричном порядке. (Частичка «кăна» придает здесь выражению оттенок восхищения). || Завалиться. Орау. Кайса, йăванас пуль: ăйăх килет. Пойти завалиться: хочется спать. || Вываляться. Абыз. Первей тикĕт çине кĕрсе йăванчĕ, тит (вывалялся в дегте). || О повалившемся кустарнике. Альш. Ун пек шывлă-шурлă çĕрсенче хăва выртать вара йăванса (лежит повалом). || Переваливаться. Бгтр. † Выртан каскă йăванса юлчĕ. Лежачий кряж перевалился. Ib. Мăн çул çинче упа йăванса пырать. (Çил-арман). || Катиться. Упа 678. † Эпир сирĕн патра килтĕмĕр, шурă çăмарта пек йăванса. || Валить валом. Якейк. Айтăрах! ăрамра шу йăванать! Вода так и валит (течет сильно) по всей улице! Сала 282. † Хура шыв юхать йăванса, хумăшпа хăях хушшинчен. N. Тинĕс хумханнипе тем пăсăкăш шыв хумĕсем тинĕс уттисем çинелле йăванса пынă та, вĕсем çинчи ялсене, хуласене нуммайĕшне хăйсемпе пĕрле тинĕсе, юхтарса кайнă. Сред. Юм. Çырмара çăмăр хыççăн шыв йăванать анчах (вода сильно течет). || О густом хлебе, который валится, стоя на корню. Сред. Юм. Кăçал тыр лапрах вырăнсĕнче йăванса пôлнă. Нынче хлеб на низменных местах даже лежал (хорошо уродился) || Ошибка, вм. явăнса? Н. Карм. † Хĕвелсемех тухать хĕрелсе, улма-йăвăçсене йăванса; пĕр тавранмасассăн, пĕр таврăнăп, хам çуралнă çĕр-шыва çаврăнса.
употр. в след. выраж. Ст. Чек. Йăвах ятăн! (говорят человеку, который отворил дверь так, что оттуда вдруг пахнуло холодом).
понуд. ф. от гл. йăкăлтат. || Бежать плавно, без толчков (как иноходец). В след. тексте это слово, повидимому, является опиской; см. йăнкăлтаттар «звонить». Тогач. Час кил, иксĕмĕр пытанмалла выляр. Эпĕ сана кĕмĕл шăнкăрав парам; эсĕ йăкăлтаттарса чуп, эпĕ сана тытакан пулăп, тенĕ (медведь).
(jы̆р), след. См. йĕр. Сред. Юм. Йăрпа карăмăр (или: йĕрпе).
быстро скользить (о лодке). Самар. Ким шыв çинче йăрлаттарса пырать (оставляя след). Сред. Юм. Õн ôттине корас-чĕ эс, пĕтĕмпе вăрлаттарайса пырать! (идет плавным шагом).
употребл. в след. выраж. N. Çĕмĕрт йăт-чĕччи полса пĕтнĕ. Ягоды черемухи вытянулись от утренников в какие-то мешочки.
(вэ̆р), употребл. в след. соединении: вĕр-çĕнĕ.
(вэ̆с'), летать. Орау. Çунтарнă хут татăк(ĕ)сем, тăрпаран тухса, сала кайăк ушкăнĕ (или: пуххи) пек вĕçе-вĕçе анаççĕ (летят). СПВВ. ПВ. Вĕçес кайăк турат вĕçне пырса ларнă, тет. (Послов.). Альш. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк мар-ччĕ вăл. Турх. Çӳçе тавра çулçă вĕл вĕçет (развеваются). N. Çул çинче тусан анчах вĕççе тăрать. На дороге только пыль столбом. Сред. Юм. Ыран-паян вĕçес пик тăрать. (Говорят про человека, который собрался ехать куда-нибудь в дальнюю дорогу). Чув. прим. о пог. Уяр çӳлелле вĕçсен, уяр пулать; аялалла ― йĕпе пулать. Если божья коровка (с ладони поднимется на палец, а потом) полетит кверху ― к ведру; книзу ― к ненастью. Артюшк. Еруплан вĕççе пынă чуне (или: чух) ун сине лармалла мар (нельзя сесть). || О сне. Сир. Ыйăхăм та вĕçрĕ ĕнтĕ. Я лишился сна. Орау. Ăйăх вĕçрĕ ман(ăн) кĕçĕр, нимле те çывăраймастăп. У меня нынче бессонница, не могу уснуть. || 0 мысли. Утăм. № 1, 24. Аса илтĕм эп тăван киле, тĕрлĕ шухăш вĕçрĕ (пролетели) пуçăмра. || О настроенни. Толст. Ăшĕ вĕçнипе (с тоски). || Хвалиться, хвастать. Орау. Ытла вĕçет вăл Шулай Якуþ; эсĕ вăл мĕн каланине пурне те чăн тусан, вĕçне-хĕрне тухас çук. Ib. Пăхне пĕлет-и вăл? ― вĕççе çӳрет çав. Унăн çĕр сăмахĕнче те вуннăш тĕрĕсси çук пуль. || Быстро итти (ехать). НАК. Уйя (в поле) туххăрăм та, вĕççе пыратăп; йытă умран чупса пырать (бежит впереди). Сказки и пред. чув. 34. Акă, сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. N. Шуйттан ачи те унăн хыççăн вĕçе пачĕ, тет (помчался). Коракыш. Кусем патнелле пĕрскер (некто) лашапа вĕççе килнĕ. Ир. Сывл. 35. Вĕçе-вĕçех ывтăнчĕç улăх тăрăх хресченсем. Орау. Ха, вĕçет, ури алли çĕре тимеçт! || Исчезнуть. Орау. Пуртă анчах çакăнта выртаччĕ, таçта вĕçнĕ те (и след простыл)! Ах, ку ачапчапа! япалана туххăм таçта исе каяççĕ! || Тим. † Кĕмĕл юпа тăрринче куккук вĕççе ларат-çке. См. вĕççе лар.
(jэ̆п-тŏхлан), употр. в след. выражении: Орау. Йĕптăхланчĕ — лошадь попала в воду, потом обсохла, и ее шерсть стала шершавою.
(jэ̆р), след. Альш. Тӳн-тӳрĕ йĕр хывать (против. кукăр-макăр çул тăват“). Прокладывает прямой след. Регули 1285. Йĕрпе топрăм сире. Я нашел вас по следу. Изамб. Т. Ваçлей, йĕрпе кайса, лашине çавăтса килнĕ. Василий пошел по следам своей лошади и привел ее. Ч. К. Ырă ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. N. † Лап-лап çерем лап çерем, лан çеремрен шыв юхат; йĕрне йĕрлес терĕм те, тарăн курăк тĕнĕнче. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Арăм пырса çитнĕ çĕре Купис Кĕркури патĕнче сурăхсем йĕрĕ те çук. Орау. Вăсам патне йĕр пынă. К ним привели следы (при краже). N. Патша, хĕрĕ йĕрсĕр (бесследно) çетнине пĕлсен, питĕ хуйхăра пуçланă. Ч. П. Хура сăсар тухнă, йĕр тунă (проложила след). Б. Янгильд. Çак пĕчик мулкачă йĕри сăрт çуммипе каят. Следы этого, маленького зайчика идут вдожь горы. || Переносно. Ст. Чек. Пĕрев упăшки вăрă, арăмне те вăрлама вĕрентет: арăмне хăй йĕрнĕ пустарат (заставляет жену следовать своему примеру). Собр. 32°. Усалăн йĕрне ан пус, теççĕ. С. Акă çавах хам йĕре ӳкертĕм! || Линия, черта. Альш. Хĕрĕ-каччи, пĕр йĕре тăрса (встав в одну прямую линию), урама урлă шăнăçаймасан, ик-виç ĕрет пулса, пĕр ĕрет хыçĕнчен тепĕр ĕрет, пыраççĕ (идут в хороводе). N. Шыва чул пăрахрăм та, шыв йĕри-тавра йĕр-йĕр туса картланса кайрĕ. Кинул в воду камень, и в воде образовались круги. || Полоса. Кивĕ-ял. Йĕр — полоса, напр., семян, насыпанных на столе. СТИК. Йĕр-йĕр тăрăх («говорят про полосатую рубашку»). Орау. Çурăмĕ тăршшипех, пĕр ал-лапки сарлакăш, кăвак йĕр анать. По всей спине (на теле) идет синяя полоса шириною е ладонь. Ib. Йĕр-йĕр хĕрлĕ (с тонкими красн. полосами) кĕпе-йĕм. Ib. Тутарсем йĕм(ĕ)сене йĕр-йĕр хĕрлĕ япаларан çĕлеççĕ. Ib. Такăш пушăпа тивернĕ пек, çамки урлах хĕрлĕ йĕр выртать (или: каçать). || Строка (в лапте). Сред. Юм. Çăпатан пĕр йĕр тальчĕ (= татăлчĕ), халех тăпăлса тôхать ак. Одно лыко (у лаптя) износилось, скоро и другие износятся. || Тропа. Юрк. Карташне тăманпала юр тулнă, выльăхсене çӳреме йĕр çук (нет тропочки для скотины). N. Çав вăкăр мăйракипе йĕр турĕ, тет, чĕрни вĕçĕпе çул турĕ, тет. (Такмак). Кĕвĕсем. Анкартисем хыçĕнчен епĕ йĕрсем хыврăм, Раштав тăманĕсем пытарчĕç. Буглульм.? Евчĕ килне йĕр хуçĕ (бык). || Строка (в книге). Белая Гора. † Аттеçĕм ларать-çке сарă тенкелли çинче, илнĕ аллине хăйĕн кĕнекине; пĕр йĕрне вулать, хал те макăрать. || Надрез. Юрк. Касса йĕр тусан, кĕпине çурса илеçсĕ. ||. Б. Олг. Йĕрне çĕтер (у КС. — йĕрне çĕттер), привести в беспорядок. См. йохăн. Основание, причина. Б. Олг. Пăхнă вăл çа теляна (делянку), пĕлнĕ; çа пĕлнĕ йĕрпе, она исе прахрĕ, туат çĕр çитмĕл пилĕк тенкĕ парчĕ. Б. Олг. Мĕн йĕрпе кисе? Зачем пришли?
след. Полтава. Йĕри-палли (siс!) те юлман. Нет следов.
чертить, проложить след.
(jэ̆рэнĕ’г’и), «след». Тюрл. Йĕренки пор-и? Есть-ли след. Ib. Йĕренки туса пар. Сделай начало (чтобы потом продолжать дальше, потому что иной не умеет начать). II (Прежний) вид. Йĕренки те çок = йĕренки те çук. КС. Ним йĕренки юлман. Совсем осунулся, сделался безобразным, некрасивым. Сред. Юм. Ах тôр, (çав) чирпе пĕтсе кайнă, çын йĕренки-çиç йôлнă! Ib. Тыр (хлеб) пит начар пôлсан, йĕренки-çиç пôлса ларнă, тĕççĕ. || Некоторое подобие. Сред. Юм. Çăпата, тесе, хыптарать; пĕр çăпата йĕренки (лаптишки) туса парас пôль, терĕм.
след. См. йĕр. А. Турх., СПВВ.
(вырт), дежать, ложиться; развалиться. Альш. Этемсем выртайнă ун чухне (только что улеглись). N. Выртнă, развалился напр., на кресле. Пшкрт. Пошар чоня (= чухне) перĕн пӧрт çонасран аранак выртсолччă (выртсол’чы̆, т. е. выртса йолчĕ). В пожар наша изба едва устояла. Юрк. Çын выртат: месерле, ӳпĕне, хăяккăн, пĕшкĕнсе, каçăрăлса, авăнса, хупланса, тăсăлса. Изамб. Т. Хĕнени çитмен, тата выртма (в кутузку) янă (его). Конст. чăв. Хай манăн инкесем выртса макăра пуçларĕç. Сред. Юм. Выртакан çын ори орлă каçсан, выртаканни пĕчиккĕ полать, тет. (Народн. поверье). Орау. Асаннӳ выртнă (один раз или много раз) вырăна (постель) тула кăларса пăрахăр. N. Кайса ӳкрĕ те, каçченех выртрĕ вара (до ночи лежал). N. Выртрăм-выртрăм, аран выртса кантăм. Лежал, лежал — на силу отлежался. N. Выртрĕ те, хускалмарĕ вара каçченех. Удегся, и до самой ночи не пошевельнулся. N. Выртрĕ те, ик сехет хушши выртрĕ. N. Пĕр выртсан, тахăçанчченех (очень долго) выртат вара. Ст. Шаймурз. † Çуктăр ун çумĕнче выртакан. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Акă пĕр çамрăк ача тапалалса йĕрсе вырта парат, тет. Учите детей. Çăмăллансанах, эрнесĕр (раньше недели) ĕçе пикенес пулмасть, выртарах тăрас (полежать подольше) пулать. Пазух. Çĕвĕçĕсем çĕвĕ, ай, çĕлеççĕ, çĕввисем çине выртса макăраççĕ; çĕвĕçсем мĕншĕн макăраççĕ? — çиелти арки кĕске пулнăран. Ядр. Пăлаки хӳхре ларнă чух Ахванаç выртса макăрчĕ, Мари, тăрса, сăх-сăхрĕ. Хыпар № 8, 1906. Çав канавăн аяккисем чалăшла ӳпĕнерех выртнăран шăшисем капан енелле те каçаймаççĕ, каялла та капанран тухаймаççĕ. || Ночевать. N. Выртма яратни, килемей? Пустишь ли, бабушка, ночевать? Ала 54. Вара эпĕ вĕсем çапла чарнăран: кусем хăйсемпе пĕр(ле) выртма исе каяççĕ пуль, тесе шухăшларăм. Ib. Кунта хăш тĕлте выртма пулĕ-ши? Изамб. Т. Пирĕн те пӳрт ирккĕн те, выртсан, вырт (если хочешь, ночуй). КС. Тен хăш чухне выртмаллах та килĕп-ха. Ib. Тен, выртмалла килсе, çĕр каçа-каçах та кайăп-ха. || Лечь спать. Орау. Çĕрĕк (вечер) час выртрăн-и (лег спать)? Пĕр вун сахатра (часов в 10) выртрăм пулĕ те, час çывăрса кайимарăм (или: çывримарăм). || В перен. см. N. Анчах унăн суту-илӳ тума чĕри пĕрте выртман (не лежало). Ч. П. Юлашки яшка çиекенĕн чĕри епле выртать-ши? Сред. Юм. Ăш выртмас. Не спокойно на душе. || Лежать в постели (о больном). Б Олг. Выртмăллах выртат-и? Он совсем болен? О сохр. здор. Ку чирпе чирленĕ чух ачасем пит йывăр выртаççĕ (оспой). Орау. Выртмаллах тунă. Избили до того, что не встает, хворает. || Лежать (в географ. см.). Гаас тăвĕнчен çур-çĕр енче выртакан Ефрем тăвĕ. Янорс. Шупашкар тепĕр айăккинке шыв та вăрман анчах выртать. || В соед. с нар. ахальозн. «бездействовать». Юрк. Килтисене, ахаль выртиччен, кирпĕç тума хушат. || Соire. Орау. Эп хĕр-арăмпа выртса курман (выртса пăхман). || Чăв. й. пур. 19. Паттăрăн пуçĕ выртнă, тараканăн йĕрĕ выртнă. Храбрец сложил голову, а трус проложил след (т. е. спасся бегством; срв. русск. посл. «не красён бег, да здоров»). || В см. вспомог. гл. Ч. С. Вăл, икĕ эрне чирлесе выртсассăн, вилчĕ. Ч. С. Ни шалалла кĕреймесĕр, ни тулалла тухаймасăр чӳрече виттĕр виçĕ кунччен пăхса выртнă (заколдованный колдун). Юрк. Çула тертленсе ĕçленнине хĕлле кула-кула çисе выртат. Орау. Пӳртре шыв виçĕ кунччен кӳленсе выртрĕ (или: тăчĕ). N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. Кан. 1927, № 212. Эрех савăчĕ иртнĕ хĕлччен ним ĕç тума юрăхсăр ишĕлсе выртрĕ. Яргунък. Кайсан-кайсан, тата уйĕпех çунса выртакан вут тĕмине тĕл пулчĕ (он). Собр. Мулла пынă çĕре ача каллех чул катăкĕ пулса выртнă (обратился в камень), тет. Альш. Вăрри (вор) кăпăл-капăл вилсе выртнă (умер скоропостижно) Йӳç. такăнт. 18. Пӳлĕхçи темшĕн чуна илеймерĕ çаплах. Карчăк, вăн, вилчĕ те выртрĕ (вон моя жена умерла, и конец). Хыпар № 33, 1906. Пурте (улпутсем) хресчен ĕçĕнчен мĕнле-те-пулсан пысăкрах пай çаклатас тесе сыхласа, астуса выртаççĕ. Сказки и пред. чув. 29. Хăй пĕрен вăл çырманăн пĕр енне сарăлса выртнă (раскинулось) пысăкăшĕпе (о селении). О сохр. здор. Эмел сĕрсе е ĕçсе анчах выртаççĕ.
повидимому, след. чит.: вир тĕп. || А. П. Пракоп. † Виç тĕпрен çулнă утăсем, аякран курăнат капансем.
встр. в сложении. Н. Мазик. Вупăрлă вута кăвапинчен туртăп. (Алăк хăлĕп, т. е. хăлăпĕ). Здесь, повидимому, след. чит.: ватта, так как в др. вар. мы находим вупур вата(siс!), что нужно читать: вупăр ватта. Собр. Вупур вата кăвапинчен туртăп. (Алăка туртса уçни). См. вупăрлă карчăк.
употр. в след. выр. Изамб. К. Вăлтлаттарса çӳрет. Ходит шумно, с грубыми, резкими движениями.
(вы̆л’д’ы̆ркки), встреч. в след. выражениях: вăльтьăркки турпас.
назв. духа. Отголоски 27. Вăрçăлă хаяр амăшĕ, вăрçăлă хаяр, вăрăççа пынă йĕркепе çырлах. (Перевод, данный мною в Отголосках, повидимому, должен быть изменен след. обр: «сохрани нас от порчи, которую мог бы занести к нам человек, только что поссорившийся с другим». См. хирĕç вăрăнни).
(эв), вон. См ав. эв выртать. Вон лежит. М. б. отсюда след. объяснять начальное «е» в мест. эпĕ, эсĕ, эпир, эсир.
(-эх'), афф. ограничения, усиления или отождествления; тоже, что -ах. Орау. Ăна эпĕ пыричченех (еще до моего прихода) велернĕччĕ. IЬ. Ăна эпĕ киличченех çĕмĕрнĕччĕ. IЬ. Вăл эпĕ килнĕ чухне те çĕмĕрĕкех выртаччĕ. Орау. Пыл темскерех мар-çке (не Бог знает что), ан вăрçăр, пурне те çитĕ. Орау. Путлĕн мĕн чухлех панине пĕлместĕп. Не знаю толком, сколько именно дали. Орау. Мĕнпех (чем именно) çапнă-ши вăл ăна? — пĕлесчĕ. Здесь «-ех» указывает на сильное желание узнать. Орау. Лашине çĕр тенкĕ панă, тет. — Тем, ун чухлех (так много) янă-ши вара. Орау. Ĕçĕ мĕскерле пулнă-ши? — Мĕскерлех (как именно) пулнине пĕлместĕп. IЬ. Паяррăн мĕллех пулнине пĕлместĕп. Не знаю точно, как именно это произошло. IЬ. Кулине пуян ывăлне кайнă та, такăшех пулнă: пуçне каçăртса иртсе карĕ, çавăрнса та пăхмарĕ. IЬ. Ку стаккан ĕнерех çĕмĕрлнĕччĕ. IЬ. Тутарла калаçнине ăнлас пулсан (чтобы понимать), тутарла пĕлесех пулать çав (надо непременно знать). Кумарка. Ялта пĕчĕкрех ачасем кунĕпех çыма кĕмесĕр выляса чупса çӳреççĕ. Сред. Юм. Элекçеех (не кто иной, как А.) пĕтерчĕ мана; вăл полман полсассăн, эп аванах порăнаттăм... Тата çынсем те пит пôтарчĕç. Истор. (№ 37). Вăл: поляксене çĕнтернĕ пекех вырăссене те çăмăл çĕнтерĕп, тесе шухăшланă. Истор. (№ 37). Наполеон: тинех (вот теперь-то) вăрçатпăр ĕнтĕ, тесе, темĕн пек хĕпĕртенĕ. М. Тюм. Çимĕк кунне ирех (совсем рано) ваттисем чиркĕве кайса пĕтеççĕ. Илебар. Халăх сурать — кӳл тăвать, пĕр çын сурать — типсех пырать. Цив. Вăл, эпир лашасене тытма пуçличченех, пĕр лашине тытса, тепĕрне тытăнкĕ. Сюг.-Яуш. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? IЬ. Хваттир инçе мар пулсан, тăлăп кирлех те мар (не очень нужен) пулĕ. Рег. 209. Эп ончченех (до тех самых пор) тăхтам. N. Хапхаран кĕрсессĕнех (как только вошел), эпĕ лупас айĕнче икĕ çын хăма саваласа тăнине куртăм. Собр. 265°. Эсех (только ты или: уж ты)... пуян, çăварна каран та ларан. (Укçа хутаççи). Орау. Вăлне вăлах та (он-то положительно он), урăх никам та мар та, ахал, каламаçть. IЬ. Эсне эсех-çке (ты-то, разумеется, положительно ты) те, тулĕк ахаль, каламастăн. N. Пулă çавăн пекех кĕрет. Н. Полорусс. Эп вырăн тупичченех (до тех самых пор, пока) кунта пурăнан. IЬ. Эп, вырăн тупиччен, кунтах (здесь же, все здесь) пурăнан (буду жить). Орау. Темех (невесть что) ĕçтерсе çитармаççĕ пуль-ха вăсам та. IЬ. Темех курнă вăсене, вĕсем умĕнчен каймасăр, унтах ташласа тăрать. Не знаю, почему они уж очень ему дороги (милы) — расстаться не может, все перед ними кривляется («пляшет»). Орау. Хăшех (кто именно) капла вăрттăн нӳхрепĕн-масарăн сĕтĕрĕнсе çӳрет-ши? Урине çапса хуçăттăм мура — сĕт хăймине çиса тухнă. Здесь «-ех» указыв. на страстное желание узнать вора. Орау. Пĕлмессе пĕлместĕнех (действительво не знаешь) пулмалла, çав ахаль, сăмах çукран сăмах калаççа ларан. N. Халĕ кунта Варшаври пекех хĕнех мар (не очень трудно). Скотолеч. 31. Çак чирех, именно эту болезнь. Дик. Леб. 46. Акă патша Елиса çывăракан пӳлĕм çумĕнчиех пĕр пĕчĕкçĕ пӳлĕмĕн алăкне уçса ярать. Цив. Пирĕнтен инçех мар (не очень далеко), тăватă çухрăмра, пĕр чăваш ячĕ пур, Тенел. Курм. Юр айĕнчен тухнă кальчасем, курăксем хĕвел ăшшипе симĕсленех (постененно все) пыраççĕ. Изамб. Т. Исампалĕнче мĕн пурĕ хĕрĕхех (только сорок) кил. Ходары. Хутте вăлсемшĕн пулсан çурхи шыв тапраннă пултăр, çаплах, аеанланкаласа мĕнле те пулин пĕр вуншар хула та пулин касса килеççĕ, килеççех (все-таки срубят и принесут, для совершения обряда «вирĕм»). Ч. С. Ку асатте хăçан (когда же) вилех, выляма та ирĕк памасть. Бес. о земл. Ĕçе — вĕренемех! (ненременно выучусь) тесен, çын вĕренет. N. Урăх вара нимĕн ĕçех те çук. Никакой другой особенной работы нет. Нимех те çук унта. Там ничего особенного нет. Сред. Юм. Мĕнех кирлĕ пôлчĕ-ши сана! Что тебе было надо! (гов. человеку, некстати сделавшему что-нибудь). Шурăм. № 6. Итлесех тăрас килет. Так и хочется слушать. Яланах: пăртак тăрам-ха, тăрам, тесех (всё откладывал и...), вăхăта ку таранччен ирттерсе ятăм. Рег. 1360. Вăл тытĕ тытех (непременно). Йоман ытти явăçран çирĕп-çирĕпех (положительно крепче). Рег. 236. Ĕçлекенех никам та çок халь конта («-ех» здесь только смягчает выражение; по мнению других, его след. перевести с.товом «особенно»). N. Урăх паллă ятлă çырмасемех çук. Других особенио известных оврагов нет. (По мнению Н. И. Полоруссова, «-ех» здесь только смягчает выражение). Орау. Еплех хăтланнине (или епле хăтланнинех) куримарăм çав, айăн-çийăн çавăрнса пĕтрĕç те. Рег. 1344. Он пусăкăшех çок конта. Совсем равных ему по величине здесь нет. Рег. 1357. Турĕ-турех (все-таки). Тумарĕ-тумарех. Правильность этих оборотов подтверждает и Н. И. Подоруссов. Рег. 1338. Çимĕкренпех (е самого семика) сумар выртать. Çомăр хыççăнах (тотчас после дождя) кайрĕ. Рег. 235. Илтсенех (илтсеснех) каларăм. Календ. 1910. Ăслă француз «Ити» шутласа илнĕ те, пĕр кĕске çиçĕмех 17 çухрăм тухнă.
(ывы̆л, в некот.. гов. ивы̆л), дитя мужеского пола. Сын. Изванк. Иногда ывăл, сохраняя свое значение, переводится по-русски словом брат. К.-Кушки. Сирĕн миçе ывăл? Сколько вас братьев? (т. е. сколько у ваших родителей сыновей?). См. хĕр. Хĕр пĕре çуралсан, ывăл иккĕ çуралтăр. (Из моленья). Кратк. расск. Çапла Адамя Ева икĕ ывăлтан пĕр ывăлсăрах тăрса юлнă. Н. Карм. Икĕ ывăлăм (два моих сына) çырăва вĕренеççĕ. Ракова. Ывăл хăрах куçлă, тарçă сĕм-суккăр. Сын, не заботится о олагосостоянии своего дома, а работник еще хуже. О заступлении, 10. Арăмĕ икĕ ывăл йĕкĕреш çуратса пани çинчен пĕлтерет. N. Вĕсенĕн кашнийĕн ачасем пулнă: ывăл та пулнă, хĕр те пулнă. Букв. 1904. Самук вăл пирĕн (в нашей семье) пĕртен-пĕр ывăлччĕ. (единственный сын). Сир. 102. Унăн çичĕ ывăл, виçĕ хĕр пулнă. Абыз. Манпа пĕр тăван виçĕ ывăл, три моих родных брата. Б. 13. Санран аслă ывăлсем е хĕрсем пур-и? (т.-е. братья и сестры). Юрк. Эпир иксĕмĕр, тата аттепе пĕр тăван ывăлĕ, пичче, (двоюродный брат, старше меня) çапла виççĕн чей ĕçме трахтире кайрăмăр. || Название младших братьев мужа, за неключением первого из них, которого сноха зовет «ывăлсем». Прочие называются: 1) чипер ивăл, 2) вăталăх ивăл, З) сарă ивăл, 4) хура ивăл (это название кажетея сомнительным, ибо «хура» имеет у чуваш не совсем хорошее значение), 5) шур ивăл, 6) кĕçĕн ивăл. Их жены назыв. кин. В Альш. первого из младш. деверьев сноха называет так же — ывăлсем; для прочих там имеются назв.: 1) вăталăх ывăл, 2) кĕçнивăл (= кĕçĕн ывăл), З) пĕчĕкçĕ ывăл. || Так же назв. других родственников мужа, моложе его возрастом; ири этом получаются, путем прибавления некоторых эпитетов, след. названия: чипер ывăл, сарă ывăл, шурă ывăл. Альш. [Одна женшина из Альш. утверждала, но не категорически, что назв. «шурă ывăл» нет; назв. же «хура ывăл» (см. выше) она признавала совсем ошибочным. Впрочем, разные говоры могут здесь и не сходиться]. Ст. Чек. Вăталăх ывăл, кĕçĕн ывăл (кĕçн-ывăл), пĕчĕкçĕ ывăл (пĕчĕк-çывăл). Ăратнерисене: сар ывăл — сарăрах пулсан, чипер ывăл — хурарах пусан, калаççĕ (название неродных братьев мужа). Буинск. Шурă ывăл, сарă ывăл. См. пултăр. || «Ывăлуна» вм. «ывăлна» употреблено в Кратк. расск., 9.
(и), вопрос. частица. Иногда энклит.: ли. Ставится после всех частей речи. См. а, е. Рег. 491. Вăл туса-и, пичĕш туса-и кона? Рег. 492. Вăя сана хăва (=сам) пачи кона? Он тебе это сам дал? Рег. 493. Эс пырса-и, вăл пырса-и? Рег. 494. Вăл тури (= турĕ-и) кона (ку портаврине)? Рег. 495. Вăл туса-и? Рег. 487. Шув-и ку? Онни (онăн-и) ку? Сумар-и вăл? Пусăк-и? Букв. 1886. Ĕлĕк хама вăрланă чухнехи аса килмерĕ-и-ха? тесе калать, тет, карчăк. Рег. 1430. Эп кайса пăхам, килте-и, кияте мар-и вăл. Рег. 1432. Кайăпăри, йолăпăри, пĕлместĕп эп халĕ. Рег. 1437. Кили, килми? — Эп онтан итрĕм, килет-и, килмест-и, тесе. Сред. Юм. Эп пĕлмесп-и? Я не знаю ли? Ст. Чек. Эс-и ку? 1. Неужели это ты? 2. Это ты? IЬ. Эсĕ-ччи унта? Разве там был ты. Беседа чув. 13. Те кам та пулсан çилентернĕ сана, е арăмупа вăрçнă-и эсĕ? Орау. Пулăшăн-и? (Юрк. Пулăшăн-а?). Поможешь-ли? Чебокс. Атте, вăрмана кăмпа пуçтарма каям-и? — Кай, ачам (позволение). Ч. С. Эпир, ана çине çитсе, вуншар кĕпте выртăмăр-и, выраймарăмăр-и — хĕвел анăçĕ енчен хуп-хура çумăр, хăрушă аслати авăтса, киле пуçларĕ. N. Улпучĕ тухрĕ, тетте: мĕн пăхатăн чăваш? тесе каларĕ, тет. Лешĕ: пăрçа пит аван санăн, Ваше Высокородие; çавна пăхмастăп-и-ха эпĕ? (вот я на него и смотрю) тесе каларĕ, тет. || Или — или; ли — ли; то-то. Юрк. Вир кĕрпинчен-и, хура-тул кĕрпинчен-и, пăри кĕрпинчен-и, чăваш арамĕсем пăтă пĕçерсен, çисе тăранма хал çук. Елш. Пирĕн ялтан Куславккана çич çухрăм-и, тăххăр-и хисеплеççĕ. Рег. 1431. Паян-и, ыран-и полĕ (хатĕр). Орау. Николай Иванович! Эпĕ килтĕм те, сире вăратса кĕрес мар, терĕм; халь N. патне-и, ай мăнастире-и каяп-ха. Петĕр. Рег. 1435. Паян поли (= полĕ-и) хатьăр, ыран поли хатьăр. Рег. 1434. Сотăп-и, хам пусăп-и (сотăпри, хамăр пусăпри). Рег. 1436. Вăл хорт картинче поли, ойра поли. С. Йор полĕ-и, çомăр полĕ-и, полатех паян. С. Ларать-и, тăрать-и, выртать-и, пĕре те тӳр (спокойно) тăма пĕлмеç. Ку ачан пĕре те тирпейĕ (порядка) çок: макрать-и, колать-и; вăрçать-и. Орау. Хуннĕмсем янă пуль-и (= либо), пĕр-кун пĕр уччиттĕл килсе карĕ, укçа ярас терĕ, — çав янă пуль-и. Сборн. Пăвăрлă лаши сĕлĕ çимест. Çийĕчи та, çимĕчи, пури тĕпĕ яка пулĕ. Исх. ХХI, 31. Ывăлне сĕксе вĕлерет-и, хĕрне сĕксе вĕлерет-и (сына ли забодает, дочь ли забодает), ăна çав закон тăрăхах тумалла. || В особом значении. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 146 след. Т. VII. Тархасшăн патакма пăрахса хăварсам-и. Собр. 253. Ачам, сана мĕн парам-ши? Виçĕ ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и. Тимерс. † Атьăр, каятпăр-и, каятпăр-и, кĕмĕлтен те кĕпер саратпăр-и? † Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне. Шелепи с. I, 15. Ыр вут ама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! Ырă турă Пӳлĕхçĕ, пĕр ху анчах çăлсам-и! || Иногда — без вопросительной интонации. Çур-çĕре çитейĕпĕр-и. Не знаю, доедем-ли к полуночи. Якейк. Эп вăйлă полам-и, сана ним вырăнне те хорас çок! Ах, если-бы я был сильным, я бы тебя ни во что не ставил! || Кажется; как будто. Орау. Эс çапла каламарăн-и? Кажется, ты сказал так? || Выражает неуверенность, незнание. Орау. Шр мă-ăнтăр учительница пурччĕ те, каять-и-ха, каймаст-и, мур (не знаю, уйдет-ли с места, или нет). N. Тепĕр писмине карточкапа пĕрле ярса поли. Не знаю, удастся-ли послать следующее письмо с карточкой. || Поди как. Сред. Юм. Эрне çукаланать-и. Поди как, чай, теперь лакомится. Эрне тĕпĕртетеççи иккĕш. Ерехетленсе ларать-и. Поди, чай, как довольствуется (наслаждается). || Авось. Орау. Кай-ха, пами (т.-е. авось даст). IЬ. Кăçал юр хулăм ӳкрĕ, çула хирте турă пами (авось не даст-ли бог урожая). || Орау. Сысса хурам! На... ть мне! IЬ. Сысса хурам-и! Вот еще!... на...! Оба выраженил означают нежелание сделать что-либо. || IЬ. Çĕр çăггăр-и! — Мур çитăр-и! — Сысса хăварам-и! Все эти выражевия означают: «а чорт мне с ним!», «ну его к чорту!» и пр.
тар-тарары, гиблое место? См. тинкăр-канкăр. «Инкĕр-канкăра кайрăмăр. Камен(ь) — урапа йĕр (т.-е. йĕрĕ?) çине» — надпись, сделанная чьею-то рукою на тетради кроет. дер. Мун-Ял, Альмен. прихода Ядр. у.. Сергея Васильена. Первая фраза — ответ лиц, зарывавших покойника, на заданный им вопрос, куда онн ходили; вторая, кажется, указывает на обычай класть камень на след телеги, отвозящей умершего.
описка? См. след. ол. N. † Пичче мана кĕтни иртен ире кĕтнĕрен пиçнĕ яшкăр сивĕннĕ иккен.
ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — 1/4 луны. IЬ. Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. IЬ. Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пур. IЬ. Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.
женское имя? В Шумшевашском приходе, Ядр. у., записана след. песня: окани йорри.
олăх, луга по берегам рек. Микушк. Улăх = луга но берегам реки. Н. И. Полорус. Улăх — шыв хĕрринчи çаранлăх. К.-Кушки. Улăх — заливные луга. Сред. Юм. Атăл улăх улма пик, пирн пиччесем улпут пик. Янтик. Улăх — луга на ровном месте, по берегам или около берега речки. Сред. Юм. Олах — ровная, низкая, весной затопляемая местность по берегам рек. О сохр. здор. Çур-кунне шыв, çырмаран тухса, улăхалла сарăлса каять. || Луга на берегу реки, поросшие кустами. Паас. || Луга вообще. В. Олг. Олăх = луг вообще. Орау. Çил улăхран вĕре пуçларĕ. Подул луговой ветер. || Мелколесье. Ст. Чек. Улăх — вак йăвăçсем, хăвасем, вĕренесем, каврăçсем, пилешсем, çĕмĕртсем ӳсекен вăрман. Ст. Чек. Çак çулпа пырсан-пырсан çак çул урлă пĕр çул каççа каять; вăл çулпа каяр та, улăха кĕрĕр; улăхра çул икке уйăрăлат, сылтăм çулĕпе каяр вара эсĕр. П. Пинер. † Аслă улăх витĕр çил вĕрет, çĕмĕрт çеçки çыхланать. N. Ула-каяк явине улăхĕпе шырăн, тупаймăн. Юрк. † Улăх витĕр тухнă чух, çĕмĕрт çинче пирĕн куç. Ст. Ганьк. Аслă улăх варринче вăрăм чăрăш тăрринче, куккук ларать авăтса. По объясненню чув. из. д. Богдашкиной (Пухтел), в улăхе могут рости и крупные деревья (пĕрене пеккисем). || Реденький, вырождающийся лесок. Изамб. Т. Пăртак йывăçсем пулать унта (кусты и пр.). || Якейк. Олăх — луга (всякие), но без травы, напр., зимою или после сенокоса, когда уже все убрано. См. çаран. || Прогалина, поляна в лесу. Ст. Чек. Улăх — вăрман уççи. IЬ. Улăхран каяр. || Именево. Улăх — пысăк уй. || Иногда имеет значение острова. Череп. || Назв. местности около Анатри-Каччел. Нижн. Качеево. Вăл ялти хăвалăха Улăх теççĕ. || В след. примере точное значение слова установить трудно. Собр. 118. Аттепе анне хушшинче улăх пек (= пысăк) пĕвĕме ӳстертĕм. N. Ăрама улăх пак пӳрт янтăрать. Ч. П. Улăх тăрри улма пек. || Альш. Улăх — хир ячĕ (назв. поля). || Назв. селения Олыхи, Ядр. у. Магн. Олăх хопламăш, ачи-пачи пăчламăш.
грудь. Умна ан варала. П.И.Т. Хĕрсен умĕсенче, пуçĕсенче ялтăр-ялтăр анчах палтăртатса тăраççĕ. Я. Турх. Унăн (у пьяного) пичĕ-тумĕ пит тусăннă, пуçĕ — умне малалла усăннă. Альш. Умăм тулли сăркам пур. Юрк. Ятăрсем те аслă, умăрсем çутă. Чураль-к. Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çитти, ай, пултăр-и. См. чаршав. Регули. 1126. Ома саппан çак. Дув. † Çураçнă хĕр умĕнче талир тенкĕ килĕшет. Альш. † Умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ. Буин. † Урамăрсем вăрăм та, ай, утмашкăн, вырăсла та хапхăрсем, ай, уçмашкăн. Ай-хай, пĕвĕр çӳлĕ, умăр ука, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. Альш. Эпирех те кунтан кайсассăн: умăртан хыçăр, тесе ан калăр (т.-е. скатертью дорога: лучше смотреть вам в след, чем в лицо). N. Эпирех те кунтан, ай, кайсассăн: умăрпа хыçăр, тесе те ан калăр (ошабка). Юрк. Эпир кунтан кайсассăн: умăр-хыçăр, тесе ан калăр (что для вас безразлично, смотреть ли нам в след, или в лицо: скатертыо дорога.). Сборн. Эпир кунтан тухса кайсассăн: умĕнчен хыçĕ, тесе ан калăр. N. † Сарă порçăн саппунне омала çакрăм (= уммалла?). || Грудь рубахи. Ч. П. Хм — грудь рубахи. Юрк. Кĕне умĕ. Альш. Улача кĕпенĕн умĕ ука. Ч. П. Умсăр-хыçсăр ан татăр (кĕпе). См. ум.
балка, на которой лежит пол. Сред. Юм. Õрата — пӳрт орай хăvи айне орлă хоракан пĕренесене калаççĕ. СПВВ. Т. М. Урата — урай кашти. СПВВ. И. А. «Урата — перекладина. Ырата». Аскульск. в. Сызр. у. Тапарах та сикерех, уратине хуçарах! Эпир тепĕре киличчен, çĕн урата хурайĕç. Зап. ВНО. Тарс-тарс тапмашкăн урати юман пулинччĕ; йăкăш-йăкăш шумашкăн ура яка пулинччĕ. IЬ. Тăрс-тăрс тапмашкăн урати юман пулинччĕ... Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен, çĕнĕ урата хурайĕç. || Брус для укрепления нар. Зап. ВНО. В Ст. Чек. Сделан след. рисунок: Ст. Айб. Урата çинче сăран пушмак. Тăхăн, тăхăн! тиеччĕç, эп: тăхăнаймăп, тийеттĕм. К.-Кушки. Урата çинче пушмака епле тытса тăхăнам-ши. Вомбу-к. Урата — аялтан кашта пек тоса хонă, хăмине тăратса ыраласа касса лартнă; хăмине виç кĕтеслĕ шăтăк каснă. || Нижний брус нар, лежащий на полу; в него упираются нижними концами стойки (балясины), на которых лежит крайний (верхний) брус нар. || Порог. ЖМЕ. Чиркӳ алăкин урати çине ярса пусма тытанайсăттăм, сасартăках куçа курăнми темле хăват мана алăкран каялла ывăтса ячĕ. Юрк. Урата — порог. Юрк. Вилнĕ çынна пӳртрен йăтса тухнă чухне алăк урати çинче виçĕ тапхăр: ан хăра! тесе, суллаççĕ. (Там же вместо алăк урати встреч. и просто урата). || Стул, положенный под углы здания. N. Пӳрт кĕтессине авăлтса хураççĕ или ампар кĕтессине. Урата потса анса кайнă. ||| Чурбан, подставка, подкладываемая при перевозке бревен; подложка. СПВВ. Урата — подставка. Н. Карм. Урата — çунапа пĕрене турттарнă чух пĕрене айне хунă каска (в Орау это назыв. пĕрене каски). Шибач. Ората — бревешко, которое кладется поперек саней при возке бревен, чтобы не потревожить вязков (хорамине); длиною в 1 арш., шириною в 4 вершка. (то же и в Пшкрт). || Йоплĕ патаксам; их ставят на телегу, когда возят солому, чтобы солома не садилась на колеса. (Иначе назыв. йоплешке или йоплешкĕ). Шибач. || Подставка. Персирл. Ората — йывăр япала айне хоракан йывăç (чтобы не перекосилось к земле и не гнило). Корита айне ората хотăмăр. В К.-Кушки такие подставки назыв. пукан.
назв. г. Оренбурга. След. Юм. См. Еленпур.
употр. в след. выражениях. Ст. Чек. Виç кун урлăсерен, через каждые 3 дня. К.-Кушки. Ик кун урлăсерен ӳсĕр çӳрет, через каждые два дня бывает пьян.
утă (оды, уды), остров. Щ. С. Утă, остров. Сред. Юм. Тинĕс уттинче, на морском острове. Жит. св. Апрель. Пиртен чилай аякра, çур-çĕр енче, Архангельск кĕпĕрнинче, Шурă тинĕсĕн пушă утти çинче. Сред. Юм. Лашасĕие кĕр-кôнне йăлăма утта ятăмăр та, киле илсе тавăрăннă чôх тытса чармалла мар: самăрăлса капнă та, пĕрех-май тăрăх чĕвен сикеççĕ. || Роща среди поля. Пшкрт. Мы̆н оды̆ра мы̆н шэ̆шкэ̆, мыри ларат шоп-шоры̆. IЬ. Оj вариынџä шэ̆шк оττиы. Среди поля ореховая роща. Дик. леб. 34. Уттипе ларакан çав чăтлăх ăшне нихăçан та, хĕвел çути ӳкмен. Шибач. Ота (или вĕтлех) — кусты. Вомбу-к. Отă (вĕт вăрман). || Луговина; лощина, местность. М. Н. Петров. Ч. С Пирĕн ялăн, сĕрен пулсан, çавă Була (чит. Пăла) уттинче ут яратчĕçĕ, тет. || Отă (ады̆), назв. поля, на север от с. Иккова, Чебокс. у. || Именево. Утти (т. е. утă+афф. 3-го л.) — утă çулмашкăн тасатнă çĕр. Встречается в сложекии: Ваççа утти', назв. чищобы. || В след. текст утти попало по ошибке. Ходар. Атăл урлă, тинĕс урлă шур сухал старик утти килнĕ, тет, çак Çумкка çинчен куç ӳкнисене кăларма. Тфу! (Заклинание от сглаза во время оспы — шатра). || Участочек, островок. ЙОН. Уттăн-уттăн (островками) хăла-çырли; пĕр çырлине анчах çырăм, çуратнă çĕр-шуран уйăрлтăм. Янш.-Норв. † Утăн-утăн ут-кăшкар утăн ури айĕнче. Сорч-Вар. Отăн, отăп çĕр çырли, пĕр çырлине татрăм-хыпрăм, çĕр-шуран уйăрăлтăм. КС. Хăш çерем çинче утти-уттипе (как бы островками) карта кăмпи пит нумай юлать. IЬ. Хăш вăрманта утти-уттине пушăтлăх кантăр пек ларать. В ином лесу молодая липовая поросль, годная на лыки, растет густо, как конопель, (целыми) островками. IЬ. Çаран çинче уттăн-уттăн (местами) пĕтĕмпех лаша-кăшкарĕ (конёвий щавель). || Долина(?). Рекеев. «Важно бы выяснить слово ут или утă — долина. От этого слова происходят чувашские «Атăл утти, типĕс утти». Интересно то, почему речную долину чуваши назвали ут или утă. Не потому-ли, что в старину чуваши расселялись по долинам рек и по ним же ходили (утнă) искать удобные места для селения? А может быть, Атăл утти значит весеннее шествие (течение) реки Волги, также и место весеннего течения других рек, или место разлива реки?»
(ут'ка), употр. в след. выражении. КС. Кӳр-ха, утька тăвам (потютюшкаю, т. е. ребенка). См. уть-уть-уть, утька.
кустарник; кора сероватая; из ствола делают чĕлĕм-чăпăкĕ. От него след. отличать кăпчан и йыт-çĕмĕрч.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
глаг. сов.
1. кого-что (ант. взять) хăвар, ан ил; оставить книгу в классе кĕнекене класра манса хăвар; оставить детей у бабушки ачасене асламăшĕ (е кукамăшĕ) патĕнче хăвар
2. (син. приберечь) хăвар, янтăла; оставить пирог на ужин кукăле каçхи апат валли хăвар
3. кого-что (син. сохранить) хăвар, ан тив, ан улăштар; решение оставлено в силе йышăнăва вăйра хăварнă ♦ оставить в покое ан чăрмантар, хăп; оставить след в науке ăслăлăхра палăрса юл; оставить наследство своему сыну еткере харпăр ывăлне халалла; оставить семью кил-йыша пăрахса кай; оставить надежды шанма пăрах, шанчăка çухат; оставить в дураках чике тăршшĕ ларт; силы оставили его вăл вăйран кайнă
сущ.муж.
1. йĕр; следы ног ура йĕрĕсем; следы волка на снегу юр çинчи кашкăр йĕрĕсем
2. паллă, йĕр; следы болезни на лице сăн-питри чир паллисем ♦ и след простыл йĕрĕ те юлман (тарни)
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
-веду что сов., наводить, -жу, -одишь, несов. навести на след йӗр ҫине илсе тух; наводить порядок йӗркене кӗрт, тирпейле; навести пушку тупӑпа тӗлле; наводить страх хӑратса пӑрах.
на кого, на что несов., напасть, -аду сов. 1. тапӑн, пырса тӑрӑн; 2. кӗтмен ҫӗртен тӗл пул, ӑнсӑртран туп; напал на след йӗр ҫине ÿкрӗм; 3. пус, пусса ил; напал сон ыйхӑ пусрӗ.
что несов., проложить, -жу сов. 1. хыв, ту, хывса тух (чугун ҫул), сарса тух (урайне— палас); 2. (япаласем хушшине урӑх япала) хурса тух (кĕленче тавар хушшине — улăм); проложить след йĕр хыв.
-ыну сов., простывать несов. 1. сивĕн, сивĕнсе кай (яшка); 2. сивӗпе шӑнса пӑсӑл, шăнса кай; его и след простыл унӑн йӗрӗ те юлмарӗ, таҫта кайса кĕчĕ.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
прил. 1. кашкăр ⸗ĕ [⸗и]; кашкăр тир ⸗ĕ [⸗и]; волчья стая кашкăр кĕтĕвĕ; волчий след кашкăр йĕрĕ; 2. перен. кашкăрла, кашкăр пек, кашкăрăнни пек; ◇ волчий аппетит хырăм хытă выçни; волчий билет (или паспорт) кашкăр билечĕ (шанчăксăр пулнине кăтартса панă хут); волчьи ягоды кашкăр çырли.
с. 1. (след в сознании) асра юлни; впечатления детства ача чухне асра юлни; 2. (влияние, воздействие на кого-л.) асра юлни, кăмăл хускални; под впечатлением прочитанной книги вуланă кĕнекене асра тытнипе; мои слова на него произвели сильное впечатление манăн сăмахсем унăн кăмăлне хускатса ячĕç; 3. (мнение о ком-чём-л.) шухăшлани, кăмăла кайни (е кайманни) (кам е мĕн те пулин); делиться впечатлениями о поездке çул çинче курни-илтнисене каласа пар.
прил. 1. (видимый, явный) палăрмалла, асăрхамалла, курăнмалла; курăмлă; заметный след палăрмалла йĕр; 2. (видный, известный) паллă; он стал заметным человеком вăл паллă çын лулса тăчĕ.
м. 1. (метка, признак) паллă, паллă туни, палăртни, пĕлтерни; знак равенства танлаштару палли; молчание — знак согласия чĕнмесĕр ларни килĕшнине пĕлтерет; 2. (след, отметина) йĕр, паллă вырăн; знак ушиба ыраттарнă йĕр; 3. (изображение) паллă; нотный знак нота палли; корректурные знаки корректура паллисем; 4. (клеймо) тăмха, кĕлеме, паллă; фабричный знак фабрика кĕлеми; 5. (движение рукой, головой; сигнал) паллă пани, систерни; делать знаки глазами куçпа систер; ◇ знаки препинания чарăну паллисем; денежный знак хут укçа; почтовый знак почта марки; знаки отличия наградăсем; знаки различия уйрăмлăх паллисем, уйăрса илмелли паллăсем; в знак дружбы туслăха асăнмалăх; в знак протеста хирĕçленине палăртса.
несов. 1. кого-что (помещать) хур; вырттар; хыв; класть книги на стол кĕнекесене сĕтел çине хур; класть деньги в банк укçана банка хыв; класть больного в больницу чирлĕ çынна больницăна хур (е вырттар); 2. что (о красках, пудре и т. п.) сăрла, сĕр, вит; класть краску сăрла; 3. что, перен. (оставлять след) хăвар (йĕр); 4. что (накладывать — пищу) антар; яр (сахăр, пăрăç); 5. что (сооружать из камня и кирпича) купала, хыв; класть печку кăмака купала; 6. что, перен. (расходовать) яр, хур; класть все усилия на укрепление хозяйства пĕтĕм вăя хуçалăха тĕреклетес ĕçе хур;◇ класть начало пуçар; класть конец пĕтер; класть яйцо çăмарта ту; класть оружие парăн; класть (земные) поклоны уст. (çĕре ӳксе) пуççап; класть пятно на кого-что-л. варала, ят яр; класть на музыку кĕвĕле, кĕвве хыв (сăвва); класть в рот чăмласа пар; класть в основу тĕпе (е никĕсе) хур; класть на счётах шут шăрçи çинче шутла; класть под сукно см. сукно.
ж. 1. (след от колеса) урапа йĕрĕ; çул путăкĕ; 2. ж.-д. чугун çул, рельссем; 3. перен. çул; жизнь побежала обычной колеёй пурнăç хăйĕн яланхи çулĕпе шуса кайрĕ; ◇ войти в колею йĕркене кĕр, йĕркелен; выбить из колеи йĕркерен кăлар; выбиться (или выйти) из колеи йĕркерен тух.
прил. 1. тилĕ ⸗ĕ [⸗и]; тилĕ тир; лисий след тилĕ йĕрĕ; лисья шуба тилĕ тир, кĕрĕк; 2. перен. чее, тилĕ пек.
сов. кого-что (направить, привести) ертсе (е кăтартса, илсе) пыр, илсе тух; навести на след йĕр çине илсе тух; 2. кого-что, перен. илсе пыр, куçар, кĕрт, пар; навести на мысль шухăш патне илсе пыр, шухăш кĕрт; навести речь на что-либо сăмаха мĕн çине те пулин куçар; 3. что (нацелить) тĕл ту, тĕлле, яр; навести револьвер револьверпа тĕлле; навести прожектор прожекторпа çутат; 4. что (устроить, сделать) ту, хыв; навести мост кĕпер хыв; 5. кого, разг. (привести во множестве) илсе пыр, ертсе пыр (ăçта та пулин); навести целый дом гостей пӳрт тулли хăна ертсе кĕр; 6. что, разг. (придать) кӳр, кĕрт; навести блеск çутат; навести красоту илем кӳр, хитрелет; навести порядок йĕркене кĕрт, тирпейле; ◇ навести критику критикле; навести справку ыйтса пĕл, шыраса туп; навести страх сехре хăпарт, хăратса пăрах.
сов. 1. на кого-что (совершить нападение) тапăн; напасть врасплох кĕтмен çĕртен тапăн; 2. на что (наброситься) сиксе ӳк, тăрăн; 3. на кого-что, разг. (накинуться с упрёками) тăрăн, айăпласа тапăн; 4. на кого (о чувстве, состоянии) пус; на него напала грусть ăна хуйхă пуснă; 5. на кого-что (натолкнуться) тĕл пул, туп, ӳк; напасть на след йĕр çине ӳк; не на того (или не на ту) напал йăнăшрăн, шутланă пек пулмарĕ.
прил. асран кайми, манăçа тухми, манми; неизгладимый след манăçа тухми йĕр.
сов. 1. что (типографским способом) çап, пичетлесе кăлар; (на пишущей машинке) пичетле, çап; 2. что, фото карточка çап (е кăлар); 3. что и без доп., разг. (кончить печатать) пичетлесе пĕтер, çапса пĕтер; 4. что (оставить след) йĕр хăвар (е ӳкер); отпечатать пальцы на стекле кантăк çине пӳрне йĕрне ӳкер; 5. что (снять печать, открыть) пичет ватса уç; отпечатать комнату пичет ватса пӳлĕме уç.
сов. 1. кого-что, разг. (оттеснить) хĕссе кăлар; 2. что (оставить отпечаток) пусса йĕр ту (е хăвар); оттиснуть след пусса йĕр ту; 3. что, полигр. оттиск ту, пичетле.
ж. 1. пичет; гербовая печать герблă пичет; сургучная печать сăркăч пичет; 2. перен. (след) паллă, йĕр; 3. (процеçç изготовления) пичет, пичетлени; книга вышла из печати кĕнеке пичетленсе тухрĕ; готовить к печати пичете хатĕрле; 4. пичет ĕçĕ, пичет; свобода печати пичет ирĕклĕхĕ; партийная печать парти пичечĕ; 5. (шрифт) пичетлени; крупная печать шултра пичетлени; ◇ печать молчания калаçтарманни, калаçманни.
м. 1. (след растёкшейся жидкости) йĕпе палли, йĕпеннĕ йĕр; 2. (на теле) кăвакарса тухни, юнăхни.
сов. разг. 1. (остыть) сивĕн, сивĕнсе кай (е çит); 2. (простудиться) шăн, шăнса пăсăл (е чирле); ◇ (его) и след простыл см. след.
сов. разг. 1. что шăршăпа пĕл, шăршласа туп (е пĕл); разнюхать след йĕре шăршăпа туп; 2. что и без доп., перен. (разузнать тайком) чееленсе пĕл, шăршласа туп, шыраса туп.
м. 1. (шов) пӳклем; 2. (след на теле, напр. от раны) çĕвĕк, йĕр; 3. (отдел желудка) мăн хырăмлăх.
м. 1. (отпечаток) йĕр; 2. (остаток, знак после чего-л.) йĕр, паллă, тĕс; след от раны суран палли; ◇ без следа йĕрсĕр, паллисĕр; напасть на след йĕр çине ӳк; (и) след простыл (или пропал) йĕрĕ те çухалчĕ; замести следы йĕр çухат; идти по следам 1) йĕр тăрăх кай, йĕр йĕрле; 2) çулĕпе кай, хыççăн кай (пĕр-пĕр вĕрентӳ хыççăн).
прил. 1. кăш ⸗ĕ [⸗и]; соболиный след кăш йĕрĕ; соболиная ферма каш ферми; 2. фольк. хура пурçăн пек (куç харши).
ж. 1. мĕлке, сулхăн, хӳтĕ; на солнце и в тени хĕвел питтинче тата сулхăнта; тень от дерева йывăç мĕлки; 2. перен. (след, отражение) йĕр, паллă; по лицу скользнула тень обиды пичĕ çинче кӳренӳ йĕрĕ палăрчĕ; 3. перен. (незначительнаячасть, доля чего-л.) йĕр; тень правды тĕрĕслĕх йĕрĕ; 4. (силуэт) мĕлке; на стене показалась чья-то тень стена çинче такам мĕлки курăнчĕ; 5. (призрак) мелке; ходит как тень мĕлке пек çӳрет; ◇ ночная тень каç сĕмĕ, ĕнтрĕк; от него осталась одна тень вăл питĕ начарланса кайнă, шăмми-шакки çеç юлнă; наводить тень юри пăтраштар; быть (или сделаться) тенью кого-л.) 1) уйрăлми çӳре (кампа та пулин); 2) пĕтĕмпех, пăхăн, ирĕкĕнчен ан тух; держаться (или быть, стоять) в тени пытан, асăрхамалла мар тăма тăрăш; оставлять в тени палăртмасăр хăвар; тень падает на кого-что-л. иккĕлентерет (кам е мĕн те пулин); тен под глазами (или вокруг глаз) куçĕсем кăвакарнă.
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
әз (след)
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
«след»; йĕрле «идти по следу», «выслеживать», «преследовать»; азерб., тур., уйг., узб., кирг., казах., к. калп. из, уйг. Син. йӓс, тат. йиз, туркм., ног. ыз, башк., тат. эз, алт. В, ойр., тув., хак. ис, кумык, гыыз «след».; азерб., тур. изле, туркм. ызарла, алт. В, ойр., хак. исте, тув. эдер «идти по следу», «выслеживать», «преследовать»; уйг. изли, к. калп., ног. изле, узб. изла, башк., тат. эзлә, казах., кирг. изде «искать», «разыскивать», ПМК иp «следовать», «преследовать».
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Йĕр çине ӳк нападать / напасть на след чей.
Полици ман йĕр çине ан ӳктĕр тесе сас-хура памасăр пурăнма тиврĕ. Н. Мранькка. — Халь, ак, старик сан йĕрӳ çине ӳкнĕ, йĕксĕк. А. Талвир.
Йĕр хăвар [ту] оставлять / оставить след какой.
Каламасăрах паллă ĕнтĕ, хуйхă-суйхă Варьăн сăнĕ çине йĕр хăвармасăр иртме пултарайман. К. Пайраш. Кашни çын халăх чĕринче хăйĕн таса пурнăçĕпе, лайăх ĕçĕсемпе йĕр хăварать. В. Паймен. Çул ӳсĕмĕ — канăçсăр шухăш Пуçра тем чухлех йĕр тăвать. А. Алка.
Йĕр хыв 1. пробивать [прокладывать, пролагать] / пробить [проложить] себе дорогу [путь]; 2. прокладывать / проложить след куда, к кому-чему.
1. Ватлăхра вĕренни — Хăйăра чĕртерни. Çамрăкла вĕренни — Чул касса йĕр хывни. А. Ĕçхĕл. 2. Паянхи пек хĕн те ылхану чăтса ирттернĕ хыççăн Ильяс тăван килне хăй тĕллĕн йĕр хывас çук, паян кăна мар, ыран та пырса кĕрес çук. Н. Илпек.
Çавăн пекех пăхăр:
слевĕс слева слега слегка « след. » следить следователь следовательно следовать следомслед.
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
