Шырав: чĕрĕ
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
анатомия (чĕрĕ организмсен тытăмне тĕпчекен ăслăлăх)
пищевом, съестной
обеденный, столовый
аш апачĕ — мясные кушанья, мясное
вĕри апат — горячая пища
диета апачĕ — диетическая пища
йывăр апат — грубая пища
сĕт апачĕ — молочная пища
сивĕ апат — холодное кушанье
çăмăл апат — легкая пища
типĕ апат — 1) постная пища 2) нежидкая пища (напр. каша)
чĕрĕ апат — зелень (овощи)
апат пырĕ — пищевод
апат савăт-сапи — столовая посуда
апат сĕтелĕ — обеденный стол
апат соди — пищевая сода
апат тути — вкус пищи
апат антар — 1) накладывать, наливать пищу (из котла, кастрюли) 2) вызывать аппетит
апат ларт — 1) подавать пищу на стол 2) угощать, кормить гостя
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çитер — кормить
апат тирке — 1) быть разборчивым в еде 2) соблюдать диету
апат хатĕрле — 1) готовить пищу 2) накрывать на стол
уя апатпа кай — доставить пищу работающим в поле
Çын апачĕ тутлăн курăнать. — посл. В чужих руках ломоть велик. (букв. Чужая пища кажется вкусней.)
Апатран аслă пулаймăн. — посл. Не ставь себя выше хлеба. (говорится, когда кто-либо отказывается от приглашения к столу)
1.
развиваться
чĕрĕ организм аталанни — развитие живого организма
биология (чĕрĕ çутçанталăка тĕпчесе вĕренекен ăслăлăх)
биохимия (чĕрĕ организмсенчи хими пулăвĕсене тĕпчекен ăслăлăх)
2.
шипеть (о сырых дровах)
чĕрĕ вутă вăчăлтатса çеç выртать — сырые дрова лежат, лишь шипя (а не горят)
мертвый
дохлый (о животном)
йытă вилли — дохлая собака, труп собаки
çын вилли — труп человека, мертвец
вилĕ пулă — дохлая рыба
вилĕ шăтăкĕ — могила
вилĕ карти — диал. кладбище
вилĕ пытар — хоронить покойника
ни вилĕ ни чĕрĕ — ни жив ни мертв
вилĕ ача çурат — родить мертвого ребенка
2.
покойники, мертвецы
Янтта вилĕ-чĕрĕ куç уçса пăхнă, тет. — посл. На готовое и мертвецы глаза открыли.
2.
вес
мера, единица измерения
чĕрĕ виçе — живой вес
йывăрăш виçи — мера веса
3.
обходиться, выходить из положения
устраиваться
Чĕрĕ пуç йӳнеçет. — посл. Пока человек жив, он всегда найдет выход из положения. (не пропадет)
кирпичный
вĕрине тӳсĕмлĕ кирпĕч — жароупорный кирпич
силикат кирпĕч — силикатный кирпич
шурă кирпĕч — силикатный кирпич
çур кирпĕч — кирпич-половняк
хăвăл кирпĕч —пустотелый кирпич
чĕрĕ кирпĕч — необожженный кирпич, кирпич-сырец
кирпĕч савăчĕ — кирпичный завод
кирпĕч производстви — кирпичное производство
кирпĕч сарайĕ — сарай для сушки кирпича
кирпĕч урай — кирпичный пол
кирпĕч тĕслĕ — кирпичного цвета
кирпĕч калăпла — формовать кирпич
кирпĕч купала — вести кладку
кирпĕч хĕртни — обжиг кирпича
кирпĕче ытлашши хĕртсе яр — пережечь кирпич
коллоид (кристалланман, чĕрĕ çурхахсем витĕр сăрхăнман япала)
7.
образ
тĕрлĕ майпа — всяческим образом
пурнăç майĕ — образ жизни
çапла майпа — таким образом
темлĕ майпа чĕрĕ юлтăм — каким-то образом я уцелел
хăйне май — 1) своеобразный 2) своеобразно, по-своему
1.
биол.
морфология (чĕрĕ организмсен тытăмне тата формине тĕпчекен ăслăлăх)
натюрморт (чĕрĕ мар япаласен пуххине кăтартакан ӳкерчĕк)
нефтяной
нефте-
чĕрĕ нефть — сырая нефть
нефть насосĕ — нефтяной насос
нефть продукчĕсем — нефтепродукты
нефть промыслисем — нефтяные промыслы
нефтьпе газ промышленноçĕ — нефтегазовая промышленность
нефть составĕ — состав с нефтью
нефть шăтăкĕ — нефтяная скважина
нефть фонтанĕ — нефтяной фонтан
нефть ĕçлекен промышленность — нефтеперерабатывающая промышленность
нефтьпе ĕçлекен двигатель — нефтяной двигатель, двигатель, работающий на нефти
нефть кăлар — добывать нефть
нефть кăларакан çĕршывсем — нефтедобывающие страны
нефть сутакан çĕршывсем — страны — экспортеры нефти
нефть тасатакан завод — нефтеочистительный завод
органический (чĕрĕ организмран пулнăскер)
органика химийĕ — органическая химия
2.
шипеть
пăшлатса тух — выбиваться с шипением (напр. о паре)
чĕрĕ вутă пăшлатать — сырые дрова (в печке) шипят
холщевый, холстинный
полотняный
тканевый
йĕтĕн пир — льняное полотно
саккăр пирĕ — холст с основой из восьми пасм
çăлкăш пирĕ — грубый холст
ула пир — пестрядь, пестрядина
чĕрĕ пир — суровое полотно, суровье
шултра пир — мешковина
шуратнă пир — беленый холст
пир алшăлли — холщовое полотенце
пир вырăнĕ — ткацкий станок (кустарный)
пир кĕпе — холстинная рубашка
пир сӳри — сновальня
пир тăрăхĕ — кусок холста (цельный)
пир ураççи — уток
пир хĕççи — бердо
пир хыси — пришва
пир кăнтар — натягивать основу на станок
пир кум — сновать, натягивать нитки на сновальню
пир тĕрт — ткать холст
пир тĕртекен фабрика — ткацкая фабрика
Касман пир тĕрки айĕнче çĕр утмăл мулкач. (Купăста). — загадка В свернутом куске холста сидят сто шестьдесят зайцев. (Капуста).
препаратор (чĕрĕ органсене сăнав тума хатĕрлекен)
протоплазма (чĕрĕ клеткăн тĕп веществи)
лит.
прототип (сăнар тума тĕслĕхе илнĕ çын)
роман геройĕн чĕрĕ прототипĕ — живой прототип героя романа
3.
человек, душа
чĕрĕ пуç — живой человек
сывă пуç — здоровый человек
Кĕпе пĕттĕр, пуçĕ юлтăр. — посл. Чтобы платьице истлело, а человек остался (говорится, когда кому-либо дарят рубашку).
II. глаг.
предназначать, предопределять (о судьбе)
мана унпа тĕл пулса ĕçлеме пӳрнĕ — мне было суждено, судьбой предназначено встретиться и работать с ним
ăна чĕрĕ юлма пӳрнĕ — ему суждено было остаться в живых
сана вăйăçă пулма пӳрмен пулĕ — наверное, тебе не суждено стать музыкантом
Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет. — посл. То, что не суждено, то изо рта вываливается, суженый кусок сам в рот лезет.
физиол.
рефлекс (чĕрĕ организм хăйне тивнине хирĕç тавăрни)
садок (чĕрĕ пулă тытмалли савăт)
пулла садока яр — положить рыбу в садок
психол.
сангвиник (савăнăçлă, чĕрĕ çын)
биол.
симбиоз (икĕ организм пĕр-пĕрне уса кӳрсе пĕрле пурăнни)
чĕрĕ организмсен симбиозĕ — симбиоз живых организмов
ставрида (тинĕс пулли)
чĕрĕ ставрида — свежая ставрида
4.
плохо, едва, еле-еле, чуть-чуть
чĕрĕ вутă сӳрĕнкĕ çунать — сырые дрова чуть горят
биол., анат.
ткань
мышца тĕртĕмĕ — мышечная ткань
нерв тĕртĕмĕ — нервная ткань
çу тĕртĕмĕ — жировая ткань
чĕрĕ тĕртĕм — живая ткань
физиол., мед.
тонус (организм хавалĕ, чĕрĕ вăйĕ)
чĕре тонусĕ — сердечный тонус
пусăрăнчăк тонус — пониженный тонус
çĕкленчĕк тонус — повышенный тонус
тонуса çĕклентерекен эмелсем — тонизирующие средства
1.
щепка и щепки, щепа
сухăрлă турпас — смолистые щепки
чĕрĕ турпас — свежие щепки
турпаспа витнĕ пӳрт — дом, крытый щепой
Турат çинче шур турпас. (Пас). — загадка На ветке белая шепă. (Иней).
разг.
мигом, сразу, очень быстро, мгновенно, моментально
ыйтăва туххăмра татса пар — решить вопрос сразу
чĕрĕ пулă туххăмра пăсăлать — свежая рыба портится очень быстро
физиология (чĕрĕ организмри процессене тĕпчекен ăслăлăх)
огуречный
тăварланă хăяр — соленые огурцы
чĕрĕ хăяр — свежие огурцы
хăяр калчи — огуречная рассада
хăяр пуси — пустоцвет на огурцах
хăяр уки — усики у огурца
хăяр çиппи — усики у огурца
хăяр шӳрпи — огуречный рассол
хăяр шывĕ — огуречный рассол
хăяр тăварла — солить огурцы
биол.
хромосома (чĕрĕ клеткăн несĕллĕх элеменчĕ)
прутяной, плетеный (из прутьев)
пиçĕ хулă — гибкий прут
çĕмĕрт хуллисем — прутья черемухи
чĕрĕ хулă — лоза, розга
хулă кас — резать, заготавливать лозу
хулă хупăла — обдирать прутья, отчищать лозу от коры
Пĕччен хулă хуçăлать. — погов. Одинокая лозинка бистро ломается.
цветочный
кил чечекĕ — комнатный цветок
пуш чечек — пустоцвет
çăка чечекĕ — липовый цвет
хир чечекĕ — полевой цветок
чĕрĕ чечексем — живые цветы
чечек ăсти — цветовод
чечек йăранĕ — клумба, цветочный газон
чечек калчи — цветочная рассада
чечек папакĕ — цветочная почка
чечек папки — цветочная почка
чечек пуххи — соцветие
чечек пылĕ — цветочный мед
чечек савăчĕ — 1) цветочный горшок 2) ваза для цветов
чечек сĕткенĕ — нектар
чечек çуначĕ — лепесток
чечек çыххи — букет (цветов)
чечек туни — цветоножка
чечек аври — цветоножка
чечек тусанĕ — цветочная пыльца, перга
чечек чейĕ — цветочный чай
чечек тыттар — преподнести цветы
чечек ӳстер — выращивать цветы, заниматься цветоводством
чечеке лар, чечек кăлар — цвести, расцветать
чечек так — отцвести, осыпаться
чечексем çурăлчĕç — цветы распустились
Ăçта чечек, унта пыл пулать. — посл. Где цветок, там и мед.
II.
см. чĕрĕ
(чĕр)
1.
живой, здравствующий
ни вилĕ, ни чĕрĕ — ни жив ни мертв, полуживой
чĕрĕ организм — живой организм
чĕрĕ пуççăн — живым, живьем, заживо
чĕрĕ халлĕн — живым, живьем, заживо
Чĕрĕ шăмă шăнăçать. — посл. Живая кость найдет себе место.
2.
живой, одушевленный
чĕрĕ çутçанталăк — живая природа
чĕрĕ мар çутçанталăк — неживая природа
3.
живой, подвижный, подвижной, бойкий, проворный
живо, подвижно, бойко, проворно
чĕрĕ ача — бойкий ребенок
чĕрĕ куç — живые глаза
чĕрĕ сăн — бодрый вид
вăл питĕ чĕрĕ калаçать — он говорит очень бойко
4.
свежий
чĕрĕ пахчаçимĕç — свежие овощи
чĕрĕ пулă — свежая рыба
чĕрĕ сухăр — живица
чĕрĕ хулă — лоза, розга, прут
5.
суровый, небеленый, грубый
чĕрĕ пир — суровое полотно, суровье
чĕрĕ çип — суровая нитка
6.
сырой, сырцовый, являющийся сырцом
чĕрĕ пурçăн —шелк-сырец
чĕрĕ кирпĕч — кирпич-сырец, сырцовый кирпич
7.
сырой, влажный
чĕрĕ вутă — сырые дрова
чĕрĕ сывлăш — влажный воздух
чĕрĕ çăнăх — отсыревшая мука
чĕрĕ шăршă кĕрет — тянет сыростью
8.
сырой, невареный
чĕрĕ аш — сырое мясо
чĕрĕ сĕт — некипяченое молоко
чĕрĕ шыв — некипяченая вода
5.
спасаться, уберегаться, избавляться от кого-чего-л.
избежать чего-л.
чĕрĕ юл — остаться в живых
тухтăрсем пулăшнипе вăл вилĕмрен юлчĕ — он выжил благодаря врачебной помощи
кровяной
кровавый
артери юнĕ — артериальная кровь
вена юнĕ — венозная кровь
хĕрлĕ юн çаврашкисем — красные кровяные тельца
юн группи — группа крови
юн кĕвелĕкĕ — сгусток крови
юн пусăмĕ — кровяное давление
юн çаврăнăшĕ — кровообращение
юн таппи — пульс
юн тултармăшĕ — кровяная колбаса (домашнего изготовления)
юн тымарĕсем — кровеносные сосуды
юн шывĕ — сукровица
юн ил — 1) взять кровь на анализ 2) взять кровь заколотого животного
юн кайни — кровоизлияние
юн кĕвелнĕ — кровь свернулась
юн пар — сдавать кровь (о донорах)
юн сур — харкать кровью
юн тăк — перен. 1) лить кровь (врага) 2) проливать (свою) кровь
юнпа пĕвен — окраситься кровью
юн яр — сделать вливание крови
пичĕ-куçĕ чĕп-чĕрĕ юн — у него все лицо в крови
сăмсаран юн кайрĕ — из носа пошла кровь
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
Юнĕ пур та чуне çук. (Палан). — загадка Кровь есть, а души нет. (Калина).
хлопковый
хлопком
чĕрĕ çĕрмамăк — хлолок-сырец
çĕрмамăк ăсти — хлопкороб
çĕрмамăк комбайнĕ — хлопкоуборочный комбайн
çĕрмамăк курăкĕ — хлопчатник
çĕрмамăк акса ту — возделывать хлопок
çĕрмамăк тасатакан савăт — хлопкоочистительный завод
çĕрмамăк ĕçĕ — хлопководство
природный, естественный
тропикри çутçанталăк — тропическая природа
чĕрĕ çутçанталăк — живая природа
чĕрĕ мар çутçанталăк — неживая природа
çутçанталăк вăйĕсем — силы природы
çутçанталăк газĕ — природный газ
çутçанталăк саккунĕсем —законы природы
çутçанталăк хутлăхĕсем — естественно-природные зоны
çутçанталăк пулăмĕсем — явления природы
çутçанталăк пуянлăхĕсем — природные ресурсы
çутçанталăк условийĕсем — природные условия
çутçанталăка улшăнтарни — преобразование природы
çутçанталăка тĕпчекен ăслăлăхсем — естественные науки
1.
случайно, нечаянно, ненароком, невзначай
ăнсăртран тĕл пул — встретиться невзначай
сăмаха ăнсăртран персе яр — сказать ненароком, обмолвиться
ăнсăртран лекнĕ пуля — шальная пуля
эпĕ ăнсăртран çеç чĕрĕ юлтăм — только случайно я остался жив
2.
еще
мĕнле чĕрĕ юлнă-ха! — как еще он жив остался!
рыбный, рыбий
рыбо-
ăшаланă пулă — жареная рыба
пĕçернĕ пулă — вареная рыба
типĕтнĕ пулă — сушеная рыба
чĕрĕ пулă — свежая рыба
пĕвесенче ӳстерекен пулă — разводимая в прудах рыба
пулă вăййи — нерест, икромет
пулă завочĕ — рыбозавод
пулă промысли — рыбный промысел
пулă промышленоçĕ — рыбная промышленность
пулă сыхлав инспекторĕ — инспектор рыбнадзора
пулă çăвĕ — рыбий жир
пулă хуппи — рыбья чешуя
пулă шӳрпи — уха
пулă ĕрчет — разводить рыбу
пулă ĕрчетес ĕç — рыбоводство
пулă тыт — рыбачить
пулă тытмалли хатĕрсем — рыболовные снасти
пулассила çӳре — ходить на рыбалку
пулă вăлча сапать — рыба нерестится, мечет икру
пулă лайăх туртать — рыба клюет хорошо
Кӳлĕре пулă тăвăннă — рыба в озере задохнулась, в озере произошел замор рыбы
Пулă шывра, хури сăртра. (Курка). — загадка Рыба в воде, а хвост на горе. (Ковш). (соотв. Утка в море, а хвост на заборе).
◊
чĕрĕ чун — живое существо
чун савни — избранник сердца
чун уççи — отрада
чун хавалĕ — душевный подъем
чуна ил — вымотать душу, замучить
чуна кăлар — убить, лишить жизни
чуна çи — погубить душу
чун туртмасть — нет желания, расположения к кому-чему-л.
чуна парса — самозабвенно (работать)
хăраса чун тухрĕ — я до смерти испугался
чуна кайса тиврĕ — за душу забрало
чун та чĕм пурăн — жить душа в душу
9.
сырой, необработанный
чĕрĕ сăран — сыромятная кожа
10.
яркий, выразительный, живой
чĕрĕ пуплев — живая речь
чĕрĕ калаçу — живая речь
чĕрĕ сăнар — живой образ
11.
настоящий
сущий разг.
чĕрĕ асап — настоящая каторга
чĕрĕ мăшкăл — явное издевательство
чĕрĕ тамăк — сущий ад
◊
чĕрĕ виçе — живой вес
чĕрĕ кĕтес — живой уголок
чĕрĕ курăк — бот. живучка
чĕрĕ суран — кровоточащая рана
чĕрĕре кĕр — 1) осложняться (о болезни) 2) горячиться,задираться
нежарко, без жара
хĕрӳсĕр кăмака — нежаркая печь
чĕрĕ вутă хĕрӳсĕр çунать — сырые дрова горят нежарко
◊
хĕрлĕ кĕтес — ист. красный уголок
чĕрĕ кĕтес — живой уголок
II. биол.
клетка (чĕрĕ организмăн чи ансат пайĕ)
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
син.: чĕрĕ, çăмăл
бойкий
бойко
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
(сабы̆р), тихий, смирный, кроткий. Срв. тат. сабы̆р, терпение (араб.). Ст. Чек. И. С. Степ. Сапăр, миролюбивый. N. Чĕрĕ, ырă кăмăллă, сапăр, кирек кам сăмахĕнчен те иртмен кĕçĕн ывăлĕ. N. † Сапăр хĕр сухан çимест, тет, курсан, хуппине хăвармас, тет; сапăр хĕр вăйя тухмаст, тет, тухсан, кĕре пĕлмес, тет. || Задумчивый; задумчиво. Ст. Чек. † Пирĕн инке пит сапăр (задумчивая и кроткая). Ib. Вăл сапăр çӳрет (задумчиво). Ib. Вăл сапăр ача (задумчивый, кроткий). || Довольный; довольно. СПВВ. Х. Сапăр-сапăр пурăнатпăр халь пит (= аван пурăнатпăр, шĕкĕр).
дышать. N. Сывласа илĕр-ха ирхи уçă шăршăллă сывлăшпа каçхи сивĕрех сывлăша. Никит. Пит канçăр, тесе, пуçне сулакаласа, пысăкăн сывласа ячĕç (тяжело вздохнули). Ст, Чек. Витрене кутак сывласан (шыв ĕçсен, шăршласан), сунас (насморк) пулат, тет. (Стар. погов., поверье). Юрк. Пархатарсăр япаласем, вăтана та пĕлмеççĕ, ывăлне сывлама ирĕк памаççĕ (все беспокоят, утруждают). Баран. 94. Ӳте чĕрĕ усракан (живительный) сывлăша тăранасса пĕлмесĕр сывласа тăтăм.
сивĕ тытни (-νиы), лихорадка. Чума. Пирвай ăна сив тыта пуçланă, унтан ăшăрхатса вĕрилентере пуçланă. Н. Седяк. Сивĕ тытни, лихорадка. Чирлĕ çынна пулă ăшĕнчи пулла çитереççĕ. Сивĕ тытнă çынна чĕрĕ çĕленпе хĕнеççĕ, йăтă çакса вĕлернĕ пăява чирлĕ çын çине хураççĕ. Скотолеч. 13. Сивĕ тытнă чухне лаша пĕрре вĕриленсе тарласа каять, тепĕре шăнса чĕтресе тăрать. См. сив-чир.
лихорадка. Орау. Нюш-к. Сив-чир бывает: симĕсси, кăвакки, хĕрли; самая злая — симĕсси. Ходар. Хăш-хăш чухне пĕрне-пĕрне сивĕ-чир ерсен, вăрмана каять те, чĕрĕ пилеше варăнчен çурса виттĕр тухаççĕ. N. Ах, ачана сив-чир тытнă, ерĕм шывĕ ĕçтерес. Бгтр. Сив чирсем вуниккĕн пĕр тăван пулнă, тет. Пĕре çавсем пурте пĕрле пуçтарăннă, тет те, пĕр кĕпер урлă каçса каяççĕ, тет. Çавăн чухне пĕр сив-чирлĕ çын кĕпер айăнче ларнă, тет. Сив-чирсем тăчĕç, тет те, калаçма пуçларĕç, тет. Пĕри калать, тет: эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет. Тул çутăлма пуçласан, çавсем пурте çухалчĕç, тет. Çын киле тавăрăнчĕ, тет те, арăмне пăтă пĕçерттерчĕ, тет. Вара такмак (кожаный мешок) илчĕ, тет те, пĕр кашăк пăтă ăсса тӳрех такмака ячĕ, тет те, çыхса лартрĕ, тет. Сив-чир такмакра халь те куптăртаттарать, тет. (Вар. Сив-чирсем порте пĕр тăван, тет. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тет. Вăл ак мĕлле полнă, тет. Пĕрре сив-чирсем порте пĕрлешнĕ, тет те, пĕр кĕпер орлă каçса каяççĕ, тет. Çав кĕпер айĕнчех пĕр сив-чирлĕ çын, вăрăсенчен хăраса пытаннăскер, ларать, тет. Сив-чирсем хăйсем çынсене асаплантарни çинчен талпасланса пыраççĕ, тет. Эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет, пĕри. Ыттисем мĕн каланине илтимарĕ, тет. Кайран киле тавăрăнсан, арăмне часрах пăтă пĕçерттерчĕ, тет те, апат çиме ларнă чох такмак илсе ларчĕ, тет. Онтан малтанхи кашăкне ăсса тоти патне илсе пычĕ, тет те, часрах такмака яра пачĕ, тет, пăттине; вара такмакне хытă шатăртаттарса çыха хочĕ, тет. Çав такмакра сив-чир халь те полин коптăртаттарать, тет. Çапла ĕнтĕ сив-чир халĕ вонпĕр анчах йолнă, тет). См. сив тытни.
(сӳ), сдирать, снимать. В. Олг. Кĕрĕкне сӳсе кайнă. N. Чĕрĕ кашкăрăн тирне сӳсе сан çине тăхăнтарсан, эсĕ вара чĕрĕлĕн. (Из сказки). Ст. Чек. Тирне сĕвĕп. N. Çав çăканăн хуппине сӳсе илтĕмĕр те. N. Сӳ, снять (узду). Ст. Чек. Улпут Матрус Ивана кăранра (грань владения) пушăтпа тытнă та, виç тенкĕ укçине сӳсе юлнă. Ала 67. Ташланă вăхăтра, хĕр пуçĕ çинчен пĕркенчĕкне сӳсе тухса каять те пытарать. N. Вĕсен çийĕнчи пурлă-çуклă тумтирĕсене сĕве-сĕве илнĕ (сняли последнюю одежонку). Панклеи. Ман йĕвене сӳсе яр, эп халях тытса килетĕп ăна (его; говорит лошадь). Б. Яныши. Вăл утне тăлăпа тăлларĕ те, тата кайран тытма лайăх пултăр тесе, йĕвенне сӳмесĕр чĕлпĕрĕпе тăлăран туртса çыхса лартрĕ те, хăва (= хăй) пирĕн пата выляма пычĕ.
(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.
(с'эбэ̆с'), ласковый, мягкий, нежный. И. С. Степ. Çепĕç — „красноречивый, нежный, мягкий“. Юрк. † Савнă-ах та пуçăм, хура куçăм, калаçăрсам çепĕç чĕлхĕрпе. СПВВ. † Килекен тăванçăм килми пулчĕ, çавăраймăп-ши çепĕç чĕлхемпе. Ib. Çепĕç — çемçе: çепĕç чĕлхеллĕ, çепĕç калаçать, çепĕç тыткалать. Кан. Ха, епле вăл çепĕç. || Нежно. Чăвашсем. Çыннăн чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ еннелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана çĕмĕрлесрен хăраса епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пĕк çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек чысланса пурăнмалла пултăр, теççĕ. || Осторожно. Чăв. Ялĕ. Çи-виттине пĕр васкамасăр, çепĕç витме кирлĕ. СПВВ. Çăмартана çĕмĕрĕлесрен епле çепĕç тыткалаççĕ, çак çын чунĕ те çавăн пек çепĕç çĕре каймалла пултăр. (Говорят, бросая яйцо по смерти человека).
(с’оар), рот. В. Олг. Çоар карăлса кайманскер. Чтобы тебе разодрало пасть-то (хайло-то! Гов. крикуну). N. Çу исе килет, тет, пĕр çоар (мышь). Ib. Ой-хапхине хопса чарас çок, сан çоарна та тытса чарас çок. Б. Олг. Пĕр çармас килчĕ те, вăтăр туат пус паркаласа карĕ, вилĕ-чĕрĕ çоарпа (нехотя, не имея определенного намерения купить). || Затяжка при (курении). В. Олг. Çын тортнă чоне пĕр-ик-виç çоар тортатăп (сделаю затяжки три); ним çоар тути те çок. Ib. Чĕлĕмне пар-ха, пĕр-ик-виç çоар тортам. См. çăвр.
мирный; мирно, в согласии. Бес. на м. г. Вĕсене çураçуллă, варлă тăвас пулать. Шыв çинчен. Вĕсем, пĕр тăван пекех, ятлаçмасăр, пĕр-пĕринпе çураçуллă пурăннă. || Согласный. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. З4. Çăм, тĕк, хупă, тата тир тĕсĕсем, пуринчен ытла чĕрĕ япаласем хăйсем пурăнакан вырăн тĕсĕпе çураçуллă. ТХКА 3З. Çураçуллă çак туя, килĕшӳллĕ тумашкăн, эсир кăмăл тăвăрсам.
(с’ӳрэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.
(с’ŏт-с’от), подр. звуку при звучном ударе или хлопании. Хорачка. Утньа (= утне) çиленсе, сăт-çот çапкаласа карĕ. || Подр. треску деревьев. N. Çăт-çот çатлатать (о треске деревьев от холода; о пощечине — çатлаттарать). || Подр. треску на огне сырого хвороста. N. Чĕрĕ çапă, вутта пăрахсак, çăт-çот тăвать. См. МКП 153.
старинная шапка. Белеб. и Стерл. Кк. Йĕтĕн çĕлĕк — авалхи çĕлĕк, ăна чĕрĕ çипрен тăваççĕ.
(с’э̆р, с’ӧ̆р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.
(таjы̆н), наклоняться. Пшкрт и др. Янтик. † Кĕтĕм вăрмана, тухрăм çаврăнса, йывăçсем юлчĕç тайăнса. || Прислоняться, опираться. См. тайăн. N. † Хура вăрман урлă каçнă чух чĕрĕ йăвăç кутне тайăнтăм (у др. йăвăç çомне сĕвенсе тăртăм). Синьял. Хуçмалла пукан таянмалла (sic!), тайăнмасан -килĕшмеçт.
талккăшпе, то же, что талккишпе. N. Пĕтĕм çĕр талккăшĕпе чĕр-чун тулнă? N. Çĕре талккăшĕпех пăхса тухрăн-и? Тюрл. Шыв талккăшпе (сплошь) сарăлса кайрĕ. СТИК. Пĕтĕм талккăшпех кунталла сĕкĕнчĕ (подвинулся сюда всем корпусом). Ib. Пĕтĕм талккăшĕпех тытса çие пуçларĕ (взял целиком. Это выражение сомн.?). Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 26. Шутласан, кунта (в степи) ниепле чĕрĕ-чун та пулмалла мар пек, мĕншĕн тесен, талккăшпех çара вырăн; пăхсан та, унăн вĕçĕ-хĕрри курăнмасть.
(тэ, т’э), неизвестно... ли, неведомо... ли, я не знаю... ли. N. Те Микихвере кӳршисем каласа кăтартнă ун ачисем ват карчăкран кулни çинчен. N. Эпĕ она кăтартрăм та, вăл те соккăр, ним те кормарĕ. Ст. Шаймурз. † Кăмакăрта хăйсем (лучины) шăлтăртатать, те çунас вăхăт çитнĕрен (не знаю, оттого ли, что эй наступила пора гореть, т. е. , м. б., эй наступила пора гореть). N. Сана эпир хытă кĕтрĕмĕр, анчах эсĕ те килте, таста, çавна эпир пĕлместпĕр (мы не знаем, дома ли ты, иди где в другом месте). Орау. Паян çăмăр те пулать (неизвестно, будет ли сегодня дождь). N. Те усĕрнипе (от кашля) ыратать... Я не знаю, от кашля, что ли болит... (в просторечии: не знай, от кашля болит). N. Те кăнтăрлана (на обед) чĕнет ĕнтĕ... Я не знаю, может быть, это уже зовут на обед (в просторечии: не знай, уж на обед зовут). || С иронией. Ст. Чек. Те унта шăнса выртмалла! (Говорит человек, которого посылают на холод). || Как будто. Изамб. Т. Ыраш парса ярсан, Ваççа калат: те, Елим каламасан, эпĕ Елчĕк çуннине пĕлместĕп (как будто я не знаю) (quasi vero nesciam) без Елима (т. е. без его сообщения), что в Яльчиках был пожар). || Иногда повторяется. СПВВ. Те апла, те капла. Не то (нето) так, не то (нето) эдак (в просторечии также: не знай так, не знай эдак). N. Урăх çыру ярасси те пулать, те пулмасть. Не знаю удастся ли еще послать письмо. N. Вĕсем те вилĕ, те чĕрĕ тухнă (вышли из боя). Орау. Ыран те пурнан, те вилен. Ib. Ыранччен (до завтра) те пурнан, те вилен. N. Ыранччен те куратпăр (увидим), те курмăстпăр. Регули 479. Те корнă, те корман. Не знаю видел, не знай нет (т, е. не знаю, видел или нет). Ib. 1438. Те вăл каять, те ашшĕ он каять. Не знай он поедет, не знай его отед (т. е. не знаю — он ли поедет, или его отец). Шугуры Ц. Вăл вăхăтра эпĕ пĕр пилĕке те çитнĕ, те çитмен, уна астумастăп. Не помню, было ли мне тогда лет пять: или меньше, или больше. || Может соединиться с другими выражениями неведения или недоумения. Янтик. Хулана те карĕ тем. Не знаю, съездил ли он в город. СТИК. Те кашкăр темĕн! Едва ли это волк! (В Сред. Юм. это значит: не знаю, волк, что-ли!) Ib. Те кашкăр, те мĕн! Неизвестно, волк ли, что ли (т. е. волк или что другое). Орау. Пирĕн кукамайпа пĕр тăван хĕрин хĕрĕ пулмасть-ши вăл? — Те çапла, темскер. Это не внучатая ли внука (внучка) нашей бабушки по матери? — Не знаю, может быть и да. Юрк. Те тĕрĕс пулчĕ, темĕн ĕнтĕ, çын сăмахĕ. (Уж не знаю, правду ди он сказал). Бес. чув. 9. Ку лаша манăн ватăлса çитрĕ (совсем стала стара), çурхи тырра те акаймĕ темĕн (не знаю, удастся ли с ней справить весенний сев). Изванк. Те ăна ытла çилентертĕмĕр пули-мĕн. Или уж мы очень разгневали его?.. ЧП. Килекен тăванçăм килми пулчĕ, те хамăр начартан, те мĕнтен (потому ли, что мы бедны, плохи, или по какой другой причине).
почти что. Юрк. Куллен тенĕ пек тата вăйлă çилсем пулчĕç. НТЧ. Елеккине вăрманта çапла илтĕннĕ пулин те, ĕненмесĕр, кашни кун тенĕ пек юмăçа кайма пуçларĕ, тет. ЧС. Сурăха пурте юратса хăйсен çăварĕнчине тенĕ пек çитеретчĕç. Янш.-Норв. Хама вăл кашни эрнере тен(ĕ) пекех пулăшать. О земл. Çавăнпа кĕнеке яланах тенĕ пек пĕр пекрех тăраканни çинчен калать. || Встр. в чувашизмах. N. Эсĕ чĕрĕ тенĕ пек ят йышăнса çӳретĕн, анчах эсĕ вилĕ.
делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.
тоже, что тамаша. СПВВ. Ак япала — тăмаша! Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 7. Вара вĕсенчен кам пурăнăç тăмашине çĕнтерет, çавă чĕрĕ юлать.
подр. утиханию, смирному (неподвижному) стоянию или лежанию. КАЯ. Акка тутине сăхманпа тытса тăп выртрĕ вара (закрыв губы кафтаном). Ст. Яха-к. Ачасем каç, килĕсене тавăрăнса пĕтсессĕн, урамра-мĕнте кăнтăрлахи пек пĕр сасă та çук, тăпах (т. е. не как днем). Орау. Амăшĕ пĕре кăшкăрса ячĕ те, ачисем тăп пулчĕç (перестали бегать, прыгать). Ала 73. † Эпир вăй(ă)ран кĕрсессĕн, аслă урам тăп пулать. Ib. † Куккук сиксе авăтать, йĕлме йывăç янăрать; куккук сиксе тăрсассăн, йĕлме йывăç тăп пулать. СПВВ. ПВ. Тăп чарăнчĕ. П. Патт. Ним тăваймасăр тăп чарăнса тăчĕ. Шел. 104. Эх пĕтрĕм иккен эп кунта! тесе тăп чарăнтăм та, кĕтсе тăратăп. Т. VII. Сухаласан-сухаласан, çаккăн сухине çĕр айĕнчен темскерле пĕр хуран хăлăпĕ çаклана пачĕ, тет те, лаши тăпах чарăнчĕ, тет. Альш. Тукмакĕ тап чарăнат, тет. N. Лешсем тĕлĕнсе кайнă та, тăпах чарăнса тăнă. Орау. Лаши хыт уткăнса пынă çĕтрех тăпах чарăнчĕ. Чебокс. Пынă çĕртех юлташ тăпах тăчĕ. Баран. 87. Лашасем аран утаççĕ, кăшт кайсан, тăпах чарăнчĕç. || Смирно, тихо. Якейк. Тăп тăр! Стой смирно (не шевелясь). Ib. Тăп лар! Сиди смирно. Хурамал. Тăп тăр, айван. N. Хăй тăп ларать те, акăш-макăш йывăр ыйтать. СТИК. Лашасем тăп тăраççĕ (остановилнсь). Нюш-к. Пур çĕрте те тăп тăрать (или: типтерлĕ тăрат). Все в порядке. || Благополучно. N. Тăп тăнăшăн тав-та-пуç. || Аккуратно. Букв. Аллу-уруна тăп тыткала. (Смотри, чтобы ноги были аккуратно обуты. Сред. Юм.). Ib. Тотуна-çăварна тăп тыткала. Придай рту аккуратную позу. Ib. Ута пĕртте тăккаламасăр, пит тăп тытса кайрĕ. N. Юсман пек çӳхе тутине тăп тытрĕ. Кĕвĕсем. Сире, тантăшсем, мĕн пулнă, тутăрсене тăп тытнă (тихо стоите, закрыв губы). Сред. Юм. Тотуна мĕн тем сарлакăш сарса тăран, тăпрах тытма йорамас-и д. || Скромно. N. Аван ăспа тăп çӳрени. || Полно. Изамб. Т. Çĕрулми çисен, хырăм тăп пулат (в животе делается полно, твердо и тяжело). || Как раз, впору. Собр. † Тăвансем патне кайсассăн, тăват ан кĕпи те тăп пулчĕ; ютсем патне кайсассăн, виçĕ ан кĕпи те пушă пулчĕ. Рак. Çӳле ывăтрăм, тăп тытрăм; тепре ывăтрăм, май ӳкрĕ. (Шакăлла выляни). || Довольно много, порядочно, более чем мало. СПВВ. Тăпах, весьма много. N. Малтан пĕр вăхăта чĕрĕ пулнă ӳт пайĕсем халĕ пурте тăпах пулнă.
(тŏрмала), царапать. Собр. Кушак тăрмаласан, тăман тухат, теççĕ. Андор. Кушак урипе тăрмаласан, тăман тухать, теççĕ. N. Ăна тăрмаласа, хышласа чĕп-чĕрĕ юна пĕветнĕ. Альш. Кушак тенкеле тăрмалат (стул; царапанье материи). N. Анчах пĕр йытти каллах тăрмала пуçланă. N. Кушак сака тăрмаласан, вăл вара кĕлет умне кайса ларсан, вăрăсем çаратса каяççĕ, теççĕ. Йӳç. такăнт. 40. Уринчен тăрмаласа. || Продрать, очищать от гноя (глаза). Трахома. Пăхайман пирки пӳрпе çĕленсе ларнă куçне шывпа çуса тасатас вырăнне тӳрех тăрмалама тытăнать. || Долбить. К.-Кушки. Ау 1З°. Унтан тытăнчĕç, тет, йывăçа тăрмалама. Тăрмала-тăрмала йывăç сулăнса кайре, тет. || Рыть, копать. Хурамал. Çавăн арăмĕ çĕр тăрмаласа (= чавса) ылханать. N. Сысни йывăç йĕри-тавра тăрмаланă-тăрмаланă та, вăрмана кайнă. N. Ху та куратăн вĕт: вăл ялан тăрмалать. || Разгребать. Тюрл. Пучахсене кĕреплепе тăрмаласа кăларас полать, кĕрепле тăрмаласа кайнă хыçĕнчен сĕркелесе каяс полать. Çĕркеленĕ хыçĕнчен çиçсе пырас полать. || Ерошить. КС. Çуçне-пуçне тăрмаласа çӳрет (взърошив).
употребляется в смысле послелога: в состоянии, в виде (чего). Пазух. † Леш кассенĕн хĕрĕсем вăтăр çула çитнĕ ĕнтĕ: хĕрĕх çула çитсессĕн, хĕр халлĕнех (в состояиии дев, т. е. старых дев) ларас тет. N. Эпир мĕнле халлĕн вилĕпĕр... (в каком состоянии умрем). СТИК. Ахутана карăм та, пĕр кайăка чĕрĕ халлĕнех илсе таврăнтăм (принес живым). N. Çĕнĕ халлĕнех, несмотря на то, что новая. N. Трофима чирлĕ халлĕнех эпĕ Милита хăвартăм. N. Сывă халлĕн тухса кайрăм. Сред. Юм. Пусывккана тырă ямасăр, мăян халлĕнех авăртрăмăр (без примеси зернового хлеба). N. Кĕнекене уçса хунă та, халь те уçнă халлĕнех тăрать (уçах выртать). Турх. Пĕр пуç халлĕн сарăхса кайрăн. Баран. 132. Хăш-хăш меттал: ылттăн, кĕмĕл, шур ылттăн çĕртен таса халлĕн тухать. Ib. 46. Ун пек чух çаран тăрăх ĕрĕхсе çӳреттĕм, чупса пынă халлĕн купа çине сиксе утă ăшне кĕрсех ӳкеттĕм, чикеленеттĕм, йăваланаттăм. Ib. 154. Çав халлĕн (в таком виде) тинĕс хĕрринчи хуласене сутма кăлараççĕ (вывозят на продажу). N. Вĕсем хальхи саманана епле халлĕн çитсе кĕнине пĕлтерсе тăрать. Альш. Леш юппи вăл çав тарăн халлĕнех (оставаясь таким же глубоким) каять юхса хĕвел тухăçнелле, Сĕвенелле.
понуд. ф. от харлат. N. Иван салтак кăмака çинче харлаттарса çывăрнă. Сред. Юм. Эп ахаль çыврап тесе каларĕ тесе, кĕрсе пăхап — о чăнах та харлаттарсах çыврат. Ib. Кăш çынсем çывăрнă чохне харр! харр! тутарса çывраççĕ, çавсене чыстиех çывăрса кайсан, харлаттарса çыврат, теççĕ. Б. Яуши. Йытăсем те çывăраççĕ, тет, çынсем те, пур чĕрĕ чун та харлаттарса çывăраççĕ, тет. А.-п. й. 18. Пĕр каçхине, упа харлаттарса ăйха туртнă чух, шăтăкран шăвăнса тухса тарчĕ те, этеме шырама пуçларĕ.
заступаться. Якейк. Эп сан хута кĕтĕм. Я заступился за тебя. N. Пирĕн хутăмăра кĕр. Дик. леб 49. Пĕр чĕрĕ чун та Елиса хутне кĕмен. Сĕт-к. Çичĕ йота тохсассăн, манăн хута кам кĕрет? (Хĕр йĕрни). Ст. Дув. Çичĕ ютран сăмах илтсессĕн, манăн хута кĕрес çынсем çук. N. Вĕçем Мĕкĕте патне пынă та, ăна хăйсем хутне кĕме йăлăннă. С. Тим. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăват, пире сăран кам парас? Çичĕ ют килне кайсассăн, пирĕн хута кам кĕрес? Ала 93. Пĕри те ăна хута кĕрекенни пулман. || Помогать, служить подспорьем. Баран. 98. Пайтах ĕçре тата ун хутне лаша кĕрет (помогает). КС. Улми лайăх пулсассăн, çăкăр хутне кĕрет (служит подспорьем). || Заменять что. Копăрля Янасал. Çирĕм чикĕм масмакне тоттăр хутне кĕрет поль терĕм (думала я). Баран. 100. Пахча çимĕçĕ çăкăр хутне кĕрет. Ядр. Çак сурпана ма турăм-ши? Ама хутне кĕрет пуль терĕм те, ама хутне кĕмен мĕн, хĕр ĕмĕрне иртернĕ мĕн. Баран. 119. Вăрманта тĕрлĕрен кăмпа, çырла ӳсет. Вĕсем пурте апат хутне кĕреççĕ.
хох, убывать, убавляться, уменьшаться. Шурăм-п. 28. Пыл пĕр витре хухнă пулĕ (около ведра убыло). Панклеи. Йăван ĕççĕр-çирĕ, çăкри те пĕтмерĕ, эреки те хохмарĕ. N. Унăн 87 тенкĕ укçи хухнă. || Худеть. Курм. Онăн питçăмарти начарланнă, хохнă. Шорк. Вăл çын пит хохса кайнă. Ib. Çын хохать, худеет. || Усыхать. Кан. Кантăклă алăксем, чĕрĕ йывăçран тунипе, авăрçса хухса кайса, хушăк-хăшăклă пулса карĕç, хупăнса тăмаççĕ. || Испаряться.
всякие трещины и щели в собирательном смысле. Кан. Кантăклă алăксем, чĕрĕ йăвăçран тунипе авăрçса хухса кайса, хушăк-хăшăклă пулса карĕç, хупăнса тăмаççĕ.
смелость, решительность, отвага. И. Тукт. Ан ӳпкелеш, тусăм... Чĕрĕ чух ман сана чуптума хăюлăх çитмерĕ, а халĕ, хăюлăх çитнĕ чух, сана манран ĕмĕрлĕхех уйăрчĕç. N. Эпĕ хамăн хăрами хăюлăхăма кăтартма шухăшласа тăратăп.
свежая трава (чĕрĕ, типменни). Шибач.
свежая рыба. В.Олг. См. чĕрĕ.
(кы̆ваба), пуп, пупок. Макка 212. Вăл (бабка) йăра, ачине çуратсан, тирпейлет; тутăрпа чăрканă чухне ачин кăвапине шăлĕпе çыртса, шатăртаттарса татса илет; унтан вара ачи енелле пăхать те, ун çине сурса, калать: çапла ятлă пултăр, тет. Шел. 22. Улăхсенче утисем кăвапаран (по пуп) ӳсетчĕç. N. Ачи кăвапипе явăннă, пăвăннă, чăрканнă (при родах). Ст. Чек. Çыннăн чунĕ кăвапара. Анне пирĕн ача тăвакан арăм патне кайнă. Арăмăн ачи виле çуралнă. Анне калат: ан йĕрĕр-ха, тет; турă çырнă пулсан, сывлăш кĕрĕ-ха ăна, тет. Вара, — ачанăн кĕпи пулат вĕт-ха ак, ача кăвапи унтан тытăнат, çавăнта кĕпипе ача хушшинче кăвапара темĕскер пăрçа пек калла-малла çӳрет. Анне çав пăрçа пеккине ача ăш енне аллипе пусса сăтăрса ярат та, ача кăшкăрса та ярат; ачи халĕ те пусан пурăнат. Ib. Ача çумне пĕр шит ытларах хăвараççĕ (кăвапине), вĕçне çиппе çыхаççĕ. Кĕске кассан ача çумне, ача час-час тăракан пулат, тет. Хĕрарăм çумĕнчен кăвапи ӳкет, ăна кункăра айне тăваççĕ: лайăх пултăр; ĕмĕрлĕ пултăр, тесе, лартаççĕ, йăт-качка çийесрен. Ib Тум хайар= ăш чирĕ, кăвапана пăрса ыраттарат. Ир. сывл. 25. Кунта халь çĕршывăн тереклĕ ăс-пуçĕ, тĕнче кăвапи. || Ямочка иа печеве. Менча Ч. Варрине (т. е. хăпарту варрине) пĕр чĕрĕ çăмарта кӳртсе лартаççĕ те, ăна кавапа теççĕ. Апат çисе тăрансассăн, çăмарта хупписене, хăпарту сăмсине, кăвапине çав куннех ака кăларнă ана çине кайса çĕре алтса хураççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу (жертв.) варрĕне (так!) йĕтĕр пуçĕпе пусса тутаратчĕç, ăна «кăвапи» тетчĕç. См. кăлапа.
(кŏпшаҥгы̆, кы̆пшаҥгы̆), мокрица. СТИК. СПВВ. Х. Йĕпе таракан, тĕклĕ-кăпшанкă, мукритса; кăпшанкă — названия мокрицы. Зап. ВНО. Кăпшанкă йĕпе çĕрте ĕрчет. Ib. Кăпшанкă пек тапкаланса утатăн! (ходишь вяло, еле-еле) Ib. Çĕрпӳ уесĕнче хăш-хăш çĕрте кăпшанкăна тĕклĕ таракан теççĕ. N. Кăпшанкă (или: тĕклĕ кăпшанкă) — мокрица. См. йĕпе таракан. Шел. П. 62. Хăшин çинче чĕрĕ кăпшанкă чупса пынă пекех курăнать (об узорах). || Сред. Юм. Кăпшанкă — таракан пик хура, хытă çунатлă кайăк (см. Paas. 69). Козыльяр. Кăпшанкă — шывра пурнакан хура вĕçекен кайăк (насекомое); ку кайăк шывсăр порнаймасть. Ст. Чек. Кăпшанкă, 1) мокрица, 2) мелкие черви. || В перен. зн. — франт, хвастун. Кайракла. (Белеб.) Срв. тат. ҡупшы̆.
(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.
подр. сердцебиению. N. Топă сассипе чĕрĕ к(ĕ)рк çиç сиксе тăрат.
узел. См. тӳ, тӳлем. Магн. М. 16. Вилнĕ çын тĕвви. Маленьк. кн. Вил тĕвĕ, чĕр тĕвĕ. Кĕвĕсем. Тарай тутăр вĕçĕсем пурте пурçăн тĕвисем. Этем йăх. еп. пуç. кай. 17. Тĕнчери пур япала та, калăпăр, шутсăр, вĕçĕ-хĕррисĕр нумай чĕрĕ чунсен йăхĕсем пĕр санчăрăн тĕввисем пек умлă-хыçлă çыхăнса тăраççĕ, тенĕ 18-мĕш ĕмĕрĕн çурри тĕлнелле шветсен учонăйĕ Линней. || Узелки, задоринки, шешурки на кудели. Юрк. Тĕвĕ-çĕрсе е мăтасланса чăмакланнă сӳс пĕрчи (хĕлхем). || Прыщик. N. Çан-çурăма тухнă пĕчĕк тĕвĕ. (Куç). Календ. Ӳчĕ çинче ăçта килчĕ унта шăрçа пек пӳрлĕ тĕвĕсем туха пуçласан... N. Ӳт çинчи темле тĕвĕсем. Сборн. по мед. Ун ăшĕнче темĕн чухлĕ вĕт çеççĕ чунлă тĕвĕсем курăнаççĕ. || Зародыш (яйца). N. Çăмарта тĕввисем, зародыши яиц в курице. || Перегородка в растении. В. Ив. Каркăччине хăне тĕвĕ сыпăк хушши тетпĕр.
дьшовое окно в стене. Зап. ВНО. Тĕнĕ, отверстие с задвижкой в стене выше печи (в курных избах); открывалось во время топки для дыма, а после топки, если в избе замечался угар. N. Тĕнĕрен тухан кăвак тĕтĕм, çӳле каять, пĕлĕт пулать. Питушк. Тĕкĕ уç-ха. Лашм. Чӳречĕрсем çинче салат турăм, тĕнĕ тулашĕнче типĕтрĕм; мăйăр хуппи çинче пылантартăм, икел хуппи çинче йӳçĕтрĕм. N. Тĕнĕ — алăк çинче çӳлте тĕтĕм кайма; кăмака умĕнче, тĕтĕм кайма, пĕрене касса шăтăк тунă. Ск. и пред. чув. 76. Çутă кӳртмест нимĕн те тĕнĕ пек çеç чӳрече. А.-п. й. 4. Тĕнĕрен тĕртрĕм те — кĕчĕ кайрĕ. Изванк. Унтан вара тĕнесене, вилнĕ çынсем ан пăхчăр тесе, ялта миçе ват çын вилнĕ, çавсене пурне те асăнса, унтан ан пăхăр, луччă алăкпа кĕрĕр тесе хупса питĕрсе лартрĕç. Хунă вăхăтра вилнĕ çын кĕлеткен курăнса тĕнĕрен пăхать те, ăна чĕрĕ çын курсан вилет тетчĕç, çавăнпа тĕнĕсене питĕрсе лартатчĕç. (Поминки). Чăвашсем 33. Çав пумилккене вилнĕ çынсем пит нумай пыраççĕ, терĕ. Ăна хăмăт виттĕр тĕнĕрен пăхсан, вăсем пурте курăнаççĕ, терĕ. Чураль-к. Ай пусăк пичи, пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет, çӳхеме те çисе ячĕ, такмакăма та çисе ячĕ, хама та çисе ярать. Баран. 8З. Пӳртĕн пĕр енчен çĕрпе тан туса тĕтĕм кайма тĕнĕ каснă. Ib. Тĕннин çӳлĕшĕ пĕр аршăн, вăл уçăлать те, хупăнать те. Сала 144. Ку пуртă илет те, тĕнĕ туса парать. СПВВ. МС. Тĕнĕ — кăмака çинчи сĕрĕм тухмалли шăтăк. СПВВ. ЕХ. Тĕнĕ — хура пӳртĕн стенине тĕтĕм тухмашкăн шăтарни. СПВВ. ФВ. Тĕнĕ — пӳрте стенана шăтарса пĕчик шăтăк тăваççĕ: вăт хутса çунтарсан сĕрĕм тухтăр тесе ăна уçса пăрахаççĕ. ЩС. Тĕнĕ — слуховое окно в черных избах. Изамб. Т. Ашшĕ-амăшĕ хăй килĕнчен кайнă чухне хăйĕн ачисене çапла каласа хăварат: астăвăр! килтен ниçта та ан кайăр; каç пулсан тула пĕччен и тухăр. Тĕнĕре калаçни илтĕнсен турчăкапа чышса çапла калăр: кунтан вăталăх тетесе кайрĕçĕ, çавăнта кайăр, кунта çук. Сред. Юм. Тĕнĕ или кошак чӳречи — алăк панчи пĕчик шăтăка калаççĕ. N. Тĕнĕ — вентилятор. СПВВ. ПВ. Тĕнĕ — форточка. || Дымовая труба. Баран. 17. Темиçе сукмак тăвать, темиçе тĕнĕ кăларать.
узор, вышивка, рисунок. Нюш-к. Икĕ енни пĕр пекки çын пĕлми тĕрĕ. Унпа юнашар ухмах тĕрĕ. Çын пĕлми тĕрре пит ăста çын анчах тăвать. Чăнах та çын пĕлми тĕрре тăвакан çын кирак мĕнле тĕрре те тума пултарать. Çын пĕлми тĕрре халь тума пăрахнă. Куна куç витĕр курман карчăк чухпа тăвса пачĕ. ЧП. Ӳкерсе тума тĕрĕ мар. Сл. Кузьм. 164. Тĕрлĕ тĕрĕсемпе илемлетсе пĕтернĕ. М. Яниково. Ĕлĕк ку тĕрре (расшитый узорами платок) кĕрӳ туйра çурмаран хутласа икĕ кĕтеслĕ тăвса çурăм çине çакса çӳренĕ. Т. II. Загадки. Юплĕ-юплĕ тĕрĕ йăвăç çинче чĕрĕ аш çакăнса тăрать. (Пилеш). Нюш-к. Тĕрре хуратрăм тени пир çинче пĕр çипе тĕрĕ мĕнле пулассине йĕрлесе тухрăм тени пулать. Мыслец. Тĕрĕ, вышивка. Кубово. Эс мĕн тăван, тăхлачă? – Йăвăр тĕрĕ тăватăп. Шемшер. † Тĕрре пĕлмен хĕрсене сарă порçăк нушнах мар. Образцы 22. † Тĕрре пĕлмен хĕрсене мĕне кирлĕ сар пурçăн. Ib. 4. † Ялан вăйăпа пулас мар, тĕрĕ тумасăр юлас мар. Ib. 1. † Кăвак чечек тăррисем – вĕт улача тĕррисем. || Рисунок на монете. Шаймурз. Йешĕлех те хурăн çулçисем чистă патша укçи тĕррисем. N. Укçа тĕрри пур пирĕн, эпир тухса кайиччен, ӳкерейсе ăна юлсамăр. Тим. Пирĕн савна тусăн куçĕсем çĕнĕ çитмĕллĕхĕн тĕрри пек. Юрк. Виç пус укçи тĕрри пур.
свертывать, завертывать. ТХКА 14. Ваçук шкултан тĕркесе çыхнă хут илсе килнĕ. N. Кĕнекине чĕрĕ, чикĕ таçта тĕркесе.
становиться косым, кривьш, некривляться, покоробиться. Зап. ВНО. Пĕкĕ чапрасланса кайрĕ. N. Чĕрĕ йăвăçран тусан чӳрече янахĕсем чалăшса, чапрасланса каять.
(ч’иг’э), локоть, мера длины (от локтя до конца среднего пальца). Изамб. Т. Чике тесе чавса тăрăшшĕне калаççĕ. N. Ик чике= хур. N. Чике тăршшĕ кайман, чĕлхи чĕп-чĕрĕ. Не вырос и на локоть, а язык – как бритва. Ск. и пред. чув. 113. Чике тарăшшĕ ларттарать. N. Вăл (т. е. Кукша) пĕр чике тăршшĕ старикпа чике тăршшĕ карчăк патне хĕр патне кĕнĕ (сватать девушку). N. Пĕр чикĕ тăрăшшĕ, на один локоть. Яжутк. Мăн çул хĕрĕнчи кăпчанки пĕр чикерен вăрăм мар. Çакă ялăн хĕрĕсем пушă авринчен вăрăм мар. Ала 80. Çав старикĕн тăрăшшĕ пĕр чике, тет, сухалĕ пĕр хур, тет. Панклеи. Чике тăршшĕ стариксам, старики ростом с локоть, карлики. Абаш. Пĕчĕк çынна чике теççĕ, низкорослого человека называют чике. Ала 65. Лашман ялин арăмĕсем те пĕр чике пиршĕн кускалаççĕ. Чертаг., Чутеево. Н. Седяк. Чике — чавсапа виçни. В. Олг. Чике — половина хор’а. Изамб. Т. Çав икĕ чике тăрăшшĕ пĕр хур пулат. Тим. Ах евчĕçăм, евчĕçăм, ултă чике сураншăн утмăл улттă хутларăн.
чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.
живое существо. Дик. леб 49. Пĕр чĕрĕ чун та Елиса хутне кĕмен, унăн чунне пусарса унпа сăмах хушман.
чун чĕрĕ, знач. не дано. ЧП. Уйрăлаймăп тăван чун чĕр. Лашм. Хăпартăм çулĕ ту çине, лартăм улма йăвăç сулхăнне; йăвăççи пĕр чĕрĕ, çулçи ешĕл, ан пăрахсам, тăванçăм чун чĕрĕ. Н. Карм. Хĕвеллĕ кун тухрăм çеçен хире, лартăм хурăн кутне сулхăна; хурăнсем чĕрĕ, çулçи ешĕл, уйăрлас мар тăван чун чĕрĕ. N. Хура вăрман урлă каçнă чух чĕрĕ йăвăç кутне таянтăм, йăвăççи чĕрĕ, çулçи ешĕл, уйрăлаймăп тăван чун чĕрĕ.
целовать, целоваться. N. Чуп ту, атте! Ск. и пред. чув. З0. Чуп тăвăпăр. Ib. З0. Тăванпа тăван чуп тумасассăн, паянхи куна епле ирттерес. Ал. цв. 13. Кĕçĕн хĕрĕ хĕрлĕ чечеке ирĕксĕр илнĕ пекех илсе, ашшĕ аллисене чуп-тăва чуп-тăва, вĕри куççулĕпе йĕрет. Дик. леб 37. Унтан чупса пынă та, пурне те ятран чĕнсе, ытала ытала чуп-тунă. И. Тукт. Ульяна хăйĕн савнийĕн юнланса пĕтнĕ çӳçĕсене ик аллипе те шăла-шăла якатрĕ те, ăна сивĕнсе кайнă тутинчен чуп туса илчĕ. Ib. Ан ӳпкелеш, тусăм... Чĕрĕ чух ман сана чуп тума хăюлăх çитмерĕ, а халĕ, хăюлăх çитнĕ чух, сана манран ĕмĕрлĕхех уйăрчĕç. N. Чуп туса пĕтер, зацеловать. Зап. ВНО. Пĕчĕкĕçĕ кинĕм пур, килен-каян чуп тăвать. (Алăк хăлăпĕ). Имен. Онпа чуп тума лайăх поль, шăлĕсем çокă. Ау 2. Унтан ашшĕ-амăшĕсемпе чуп туса тухса кайрĕç, тет. N. Пĕре ытамласа илсе виçĕ хут чуп тăвăттăм. Капк. Иккĕшĕ хуть те чуп туса каçарччăр. ТХКА 125. Купарчипе маччана çитсе лексе чуп тăвать. Н. Лебеж. Чипер, чипер инкесен чуп тăва тăрас йăла пур. || Прикладываться к иконе.
то же, что чух. Такмак 1. Çав çулпа килнĕ чухне çак хăтасен ялĕ курăнчĕ хула пек. Ib. 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын, пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын. Образцы 28. † Хура вăрман витĕр тухнă чухне уртăш туя юлчĕ авăнса. Ib. † Атьăр уттарар-и те чуптарар-и, çулсем çинче шурă юр пур чухне. Ib. 40. † Çак картари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çыншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Н. Карм. † Ай выляр-и, тăван, ай кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне. Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные. Юрк. Пиччӳ те, мĕскĕн, савăнса пурăнас чухне вилсе кайнă иккен. Кан. Пĕр килнĕ чухне пĕтерсе каяс, вунтăватшар йĕрке тиетпĕр. N. Хăш кун каç пулнă чухне йĕрет, алла тытсан чарăнать. Юрк. Калаçса ларас чухне те выртса калаçма тăрăшать. СПВВ. БМ. Чухне= чуне, когда; кайнă чухне= кайнă чуне. Регули 175. Эп холара чохне ман кил çонса кайнă. Трень-к. Вăл вăрманта Чăкăртан тавăрăннă чухне çулăн сулахай енче пĕр тарăн çырма пур. Тогаево. Вара йомах янă чухнех тол çутăлса карĕ. А.-п. й. 12. Пĕçернĕ чухне мулкачăн пăчăр-пăчăр çу юхать, тет.
частица образов. формы превосходной степени. Ск. и пред. чув. 46. Пичĕ-куçĕ чĕп-чĕрĕ юн анчах.
очень живой. Букв. 1900. Пичĕсем тăп-тулли, илемлĕ, куçĕсем чĕп-чĕрĕ пулнă.
живой; сырой; свежий, то же самое, что и чĕрĕ. ГФФ. † Аслă ялта порăннă чох чăнахах пор чĕр тăшман (заклятые враги).
живой, одушевленный, здоровый, свежий, бодрий. И. Тукт. Ан ӳпкелеш, тусăм... Чĕрĕ чух ман сана чуптума хăюлăх çитмерĕ, халĕ, хăюлăх çитнĕ чух, сана манран ĕмĕрлĕхех уйăрчĕç. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çиншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Ск. и пред. чув. 110. Ун çилĕллĕ чĕринче вĕрет, сикет чĕрĕ юн. Ib. 52. Куçĕ анчах пит чĕрĕ. Ib. 41. Анчах майĕпе пурин те кĕре чĕрĕ кӳртесси килет выльăха. || Сырой. N. Тăпра чĕрĕ. Земля сырая. Дик. леб. 49. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ çĕр пӳрте кайса хупнă. Элизу посадили в темное, сырое подземелье. || Поворотливый, проворный, вострый. Капк. Хăлхасене чĕрĕ тытас пулать.
живое существо. Ск. и пред. чув. 28. Пирĕн çĕр çинчи чĕрĕ чунсем çинче ылттăнăн çутатать паян хĕвел. Ал. цв. 6. Мĕн пур чĕрĕ чун пурте ун тавра вилнĕ пек пулса пĕр сасă кăлармасăр выртать. Дик. леб. 49. Пĕр чĕрĕ чун та Елиса хутне кĕмен. Ib. З6. Тинĕс хĕрринче пĕр чĕрĕ чун таврашĕ те пулман.
частица образования превосходной степени от прилаг. и наречий. N. Хĕп-хĕрлĕ, очень красный. N. Вăл вăтаннипе хĕп-хĕрлĕ пулса карĕ. Он застыдился и покраснел. N. Вунă пурне вĕçне вĕре-вĕре, хĕп-хĕрлĕ чĕреме эп шуратрăм. Кан. 1929, № 180. Çырма çывăхĕнчи анасем чылай çĕрте хĕп-хĕрлĕ выртнине такам та курнă пулĕ. Актай. Йытти хĕп-хĕрлĕ юн (вар. чĕп-чĕрĕ юн), тет. N. Хĕп-хĕрлĕ йон поличчен вăрçнă. N. Пуянсем ăна хĕп-хĕрлĕ юн пуличчен хĕненĕ. Шинер-п. Çырлисем хĕп хĕрлĕ лараççĕ иккен. Баран. 41. Пиçсе çитнĕ пĕрлĕхен хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе ларать. Якейк. Хĕп-хĕрлĕ йăтă пирн çол орлă каçса кар! Çăварĕ хĕп-хĕрлĕ, пăхса хăрамалла. N. Хĕвел хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе тохать. Букв. 1886. Пăха пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп хĕрлĕ. Ала 6°. Тимĕрçсем хĕп-хĕрлĕ хĕртрĕç, тет, çав Иван Суволовăн тимĕрне.
назв. свадебного обряда. См. шильăк. СПВВ. Т. Шилĕке туй чухне хăмаран карта ăш (= карташ) варрине тăваткăл майпе тăваççĕ; ун ăшĕнче ташлаççĕ вара. СПВВ. ТА. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк хăма хурса, алăк вырăнне кăшт кĕмелли хăвараççĕ. ЧС. Пирĕн туй пулас кун ирех хĕр килне икĕ хĕрçум апат тума пулăшма пыраççĕ. Арçынĕсем (= арçыннисем) туй çыннисене ларма шилĕк тăваççĕ. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк сарлака, вăрăм хăма хураççĕ те, шилĕке кĕмелли кăшт вырăн хăвараççĕ. Тĕпеле икĕ кĕтессине икĕ сĕтел лартаççĕ, сĕтелсем çине икĕ пуçламан çăкăр, икĕ витре сăра, тата сĕтелсем варне икĕ кĕççĕ сараççĕ. Çулла пулсан, каччă ларакан сĕтел кĕтессине пĕр чĕрĕ хурăн касса лартаççĕ. Ăна те сулхăншăн, те пĕр-пĕр йăла тăрăх лартаççĕ,— пĕлместĕн. Халĕ ĕнтĕ ăна тумаççĕ. Н. Бурнаши. Шилĕк, сиденье из досок для „туй халăх“. Собр. Пăртак тăрсан кĕрӳшне хĕрин инкĕшĕ нӳхрепе илсе кайса пичке пуçлаттарать. Çав пуçласа илнĕ сăрана кĕрӳшĕ шилĕке илсе пырать. Ib. Туйĕ кĕрсессĕн чи малтан шилĕк тавралла çавăрăнаççĕ, унтан вара сарай патне каяççĕ, кĕрӳш урапи шилĕк умне юлать. Унтан хĕрĕ амăшĕ кĕççе илсе пырса урапа умне сарать те, пĕр тенкĕ укçа хурать. Кĕрӳшĕ вара çав укçа çине сиксе анса укçине илет. Ib. Унтан пӳртрен шилĕке тухаççĕ те, ачи ашшĕпе амăшне пуççапать, ашшĕсем ăна укçа параççĕ. Вара шилĕк патне виçшер лашаллă, икшер лашаллă кӳлнĕ кӳмесене илсе пыраççĕ те, туй халăхсем кӳмесем ăшне кĕрсе лараççĕ. N. Хĕр енчен пынă туй халăхĕсене ăсатас уммĕн яшка çитерсен, карташ варрине тăватă каска пăрахса, вĕсем çине тăватă кĕтеслĕ туса, хăмасем сарса шилĕк тăваççĕ, „пӳлемĕк чӳклеççĕ“. Унăн ăшне пĕр касмăк сăра тултарса лартаççĕ. Унтан тата пĕр сĕтел, сĕтел çине тĕрлĕ çимесем пырса лартаççĕ. Ĕçтереççĕ, çитереççĕ. Çав вăхăтра çĕнĕ çынни пур хурăнташĕсене те асăнса ăсатать: „Кайăк хур каять картипе, йăви юлать пăрăнса“... N. Ирхине тăрсан (у невесты) кил карти варринче виç хăмаран саксем тăваççĕ, çавăн варрине сĕтел лартаççĕ те, сĕтел çине пĕр витре сăра лартаççĕ, тата çăккăр хураççĕ, тата сĕтел умне пĕр йăвăç касса лартаççĕ, ăна вара шилĕк теççĕ. Т. VI, 15. Карташне мĕн шилĕк тума пар. (Чӳклеме).
мертвая вода. Орбаш. Мана эсĕ вил шупа чĕрĕ шу топса кил.
шойтан, чорт, дьявол, нечистый дух. См. шуйттан. N. Чĕрĕ шуйтан çав. Настоящий чорт. N. Чăн малтан шуйтан çурисем тухрĕç, тет те, çисе карĕç, тет. Яргуньк. Хăйсен ачисем шыва кĕреççĕ те, ишме пĕлмесĕр шывах путаççĕ. Кайран хĕрарăмсем пыраççĕ те: шуйтан туртса кĕртрĕ пуль, тесе калаççĕ вара. Альш. В общем шуйтансем шывра пуранаççĕ. Тип çĕрте сахалтарах, но за то вăл хаяртарах. (Авалхи çынсем çапла тĕшмĕшленнĕ). Коракыш. Сикĕн, сикĕн, шуйтан пак, симĕс курăк сухан пак. (Кантăр). Н. Лебеж. Чиркӳ тăрăллă, шуйтан чĕрнеллĕ. (Пяçен). || Брань. Орау. Шуйтан! — так обзывают человека. N. Шуйтан çуратнăскер! Чĕлкаш 13. Шуйтан патне кай! — терĕ. N. Шуйтан аслашшĕ, шуйтан хунешшĕ, шуйтан кинемĕш, шуйтан хунемĕш! (бранные выражения). N. Шуйтан питеки! Ваçăхакансем 27. Тата мĕн шуйтан пуçĕ çитмест сире! Н. Чукалы. Илсе пырсан, Якурка пит савăннипе кăшкăрать: Эй, арăм, шуйтан пуçĕ тутлă пулас, кас халĕ часрах. Ачач 77. Хĕрарăм-манах вăрă пулнă епнин. Ах, шуйтанĕ! тесе çухăрса ярать çĕвĕ сасă. Ib. Мĕн шуйтанне вăл териех пысăк çылăх тунă пулĕ эпĕр? Юрк. Ун чухне те пĕр шуйтанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и! Регули 1323. Шойтанран илес çок! Хорачка. Е, шойтан! Шу шойтанĕ!
наполняться особыми гусеницами. Торх. Вĕлле тĕпĕ чĕрĕ (нӳрĕ) пулсассăн, шур хуртланать, çав хуртсем лĕпĕленме тапратаççĕ.
подр. захлопыванию двери (слабее, чем шалт). N. Алăка хăй хыççăн шăлт! хупрĕ. Слегка хлопнул дверью. Орау. Алăкне шăлт! хуппăрĕ. Притворил дверь. || Подр. стуку. Б. Олг. Коропкă эпĕ прахсартăм алăран, шăлт! терĕ. || Шорк. Пăрçа хотаççи шăлт! çорăлать. || В. Олг. Сăмсаран шăлт! шаклатрăм. N. Урипеле шăлт! турĕ. || Совершенно, совсем, как раз, точь-в-точь, точно, ровно. Баран. 97. Икĕ сехетре шăлт кăна икĕ çухрăм турăмăр. Ст. Чек. Вăл ĕç шăлт (как раз) çав уйăхра пулчĕ. Ib. Шăлт кăнтăрла тĕлĕнче акмаççĕ. Ана çине кăнтăрла тĕлĕнче çитсен, кăнтăрла сулăнасса кĕтеççĕ. Кăнтăрла тĕлĕнче аксан, тырă пулмас, тенĕ. Баран. 231. Шăлт çав вырăна лартнă. Юрк. Шăлт карта варрине пĕр çĕре шăпăрпа шăлса тасатат. С. Тим. Тăван, уйрăлатпăр, уйрăлатпăр, шăлт çурмаран улма каснă пек. Ст. Чек. Шăлт çителĕклĕ парса ячĕ. Ib. Шăлт çитрĕ. Как раз хватило. Ib. Шăлт кĕчĕ. Как раз поместилось. Ib. Шăлт тулчĕ. Как раз наполнилось. Тувси. Шăлтах пĕтрĕ. Толст. Вăл шăлтах 12 кĕрепенке тайнă. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 12. Вăл тĕрлĕ чĕрĕ япаласем хушшинчи пурăнăçа шăлт хăй майлă çавăрать. О сохр. здор. Эпир мĕнрен чирленине, епле чирленине тата епле сывă пулса пурăннине шăлтах вĕренсе пĕлеççĕ. А.-п. й. 113. Кайрĕ-кайрĕ, шăлт халтан тухрĕ. Ib. 72. Хуçа тарăхнипе шăлт ăнран каять. Ib. 84. Шăлт хĕнесе пĕтерчĕç. Ала 27. Хайхи генерал Евгения курсассăн шăлт тĕлĕнсе карĕ, тет. Ст. Чек. Шăлт ватăлса çитсен. Ир. сывл. 14. Мăшкăл мухмăрĕ шăлтах хуплатчĕ. Чĕлкаш 10. Вара çакăн хыççăн уçă сывлăш тухас пек, çĕр çинче шăлт лăпкă пулас пек туйăннă. Богдашк. Ĕнтĕ шăлт: вăрăм тумтирĕнчен ярса тытам, тесе пыратчĕ те, лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни.
кость. Оп. ис. ч. II. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвараймарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом в том, что не построила зимою дома изо льда, а зимою — в том, что не выстроила летом дома из костей. N. Хуп-хуп карта, хуп карта; хуп картара шăмă карта; шăмă картара çӳрен ут. (Чĕлхе). Бюрг. Чĕрĕ шăмă шăнăçат. (Послов.). Букв. 1900. Пырăра шăмă ан лартăр. Ib. Пĕр йытă шăмă хыпнă, тет те, каçма тăрăх каçать, тет (несла собака кость через мост). А.-п. й. 44. Хăй çавăнтах ăна кышласа пĕтернĕ шăмă татăкне ывăтса парать. N. Халь ман ӳт-тир çук, пĕр шăмă анчах. Шурăм-п. Пуклак карчăк вăл вăхăтра çип çине шăмă çыхса юмăç пăхма тытăннă. СТИК. Ахтар, паян сивĕ-çке, чис шăмма витерет (пробирает насквозь). Ск. пред. чув. 19. Вĕсен шăмăсăр чĕлхисем темĕн-те-пĕр пуплеççĕ. Альш. Тинкерсе-ăмсанса пăхакана курсан: куçна хăрăк шăмă, тесе тăрать вăл хăй ăшĕнче. Собр. Йăвăç турттарать, шăмă ватса ярать, йĕпе Мартин тирпейлесе ярать. (Яшка çини). N. Йыттăн çăварне шăмă кĕрсен, калла тухмасть, теççĕ. Кама 44. Сăптарса ярăп акă питĕ лайăх кăна, тĕнчене кам пăснине курăн вара çавăн чухне. Тух кунтан шăммуна ислетиччен! ГФФ. Ĕнсе шăмми ленчешки кăмака омĕнче тăрийман, хонямĕшне йорийман. Та, у которой слаба затылочная кость, не могла стоять у печки, не могла угодить свекрови. Кан. Янах шăмми те тыттарать. Букв. 1900. Ӳт чĕлхенĕн шăмми çук, чăн сăмахăн суйи çук. Н. Лебеж. Эпир пĕчĕккĕ чух айванччĕ, шыври шурă пуллăн шăммиччĕ. Регули 1273. Шăмми япалипе çиса янă. N. Шăмми çинче ӳчĕ пулман. На костях уже не было мяса. || Сред. Юм. Инен ыран-паян пăрулас чохне хыçалти шăмми уйăрлать, çавна: шăмми талнă, ине пăрулать теççĕ. || Ст. Шаймурз. Шурă хур шăмми хута хуратат. || Трхбл. Кăмака çинче асанне шăмми выртат. (Вут сыппи). || В знач. родства. СПВВ. Пĕр шăмăран пулнă. || Твердые стебли сена. Кив-Ял.
трещина от мороза. Тюрл. Моргауши. Чĕрĕ йӳç сивĕре шот туса сиксе çорăлать, çавна шăн çорăк теççĕ (трещина на дереве).
шкипер. Нюш-к. Шпихтĕр – лашман тутаррисем валли чĕрĕ юман суйлакан. Пĕрре, лашман тутаррисем Çĕн-Çырма хыçĕнче юман каснă чух, шпихтĕр пуклак юман тăрăнче йĕмне хывса тăхăнчĕ, тет.
(ны̆ды̆рдат), хрустеть (напр., орех на зубах). Чебокс. N. Чĕрĕ холла ава пуçласан, нăтăртатать. Ib. Нӳрĕ сăран, авсан, нăтăртатать. Анат-Кушар. Çуна нăтăртатса килет.
провизия, привозимая на базар. Альш. Пасар çимĕç таврашĕ илеççĕ, мухмăр шӳрпилĕх чĕрĕ пулă таврашĕ. N. Пасар çимĕçĕ те илсе хураççĕ.
оценить. Кан. Уйри çĕре те пахаласа (хак хурса) тавлаштармалла. N. Иван пичче хĕпĕртесе тутăрĕсене пахалама ялти вырăссем патне илсе кайрĕ. N. Пахала, назначить цену, ценить. || Придать цену в глазах покупателя. Орау. Пахала= пахан, лайăххăн кăтарт. Ib. Сутассине пахаласа хаклăрах сутма пар, турă! || Ценить, дорожить. N. Сана вăл çырусене çав тĕрлех пахаласа усрама кам хушать, вара? || Облюбовать. Синьял. † Чĕмпĕр пушмак тӳммеллĕ, Марье ăна пахаларĕ. || Определять. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 31. Кунта çитеччен эпир çĕр çинчи тĕрлĕ вырăнсенче пурăнакан чĕрĕ чунсен ăсне-хакне, çине-пуçне пахаларăмăр. || Определять по числу.
экономный, бережливый. Ст. Чек. || Спорый. Сред. Юм. Час пĕте пĕлмен япалана перекетлĕ, теççĕ. СТИК. Перекетлĕ; аван пулнă япалана, çимĕçе, вăл ăста килчĕ унта тăккаланса пĕтмесен: перекетлĕ пулчĕ ку япала, теççĕ. Çăнăха шултăра авăртсан, вăл час пĕтет, çавна вара: пĕр те перекетлĕ пулмарĕ, теççĕ. Хăяр мĕн, улма юçĕтни пăсăлса мĕн туса, татăкăн йăтса пĕтет те, ăна вара килти хĕрарăм: ку япала пĕр те перекетлĕ пулмарĕ, пăсăлса татăкăн çисех пĕтрĕ, тет. Янш.-Норв. Пурăнăç малалла кайтăр, пурте çителĕхлĕ, пур япала та пуçламан пек перекетлĕ тăтăр, тесе... ФТТ. Çын вилсен, çав çын çинчи çăкăр перекетлĕ пулсан, чĕрĕ юлнă çынсем пуяççĕ. || Изобильный. Орау. Питĕ перекетлĕ пулчĕ (= тухăçлă пулчĕ). N. Турă вĕсене тăн-пуçран та, пуринчен те перекетлĕ панă (обильно).
пищевод. Б. Олг., Пшкрт. См. чĕрĕ пыр.
(-з'-), опалиться. А. Турх. Пиçен тăрри пиçĕхнĕ, кеçĕр хĕрсем хирĕçнĕ. Шел. 139. Хăй пăшăхнă, пиçĕхнĕ, çамки тăрăх тар юхать. || Стать прочным, гибким. Орау. Пушăт пиçĕхнĕ (стало как ремень), çăпата тума аван. Хурамал. Чĕрĕ йывăçа касса пăрахсан, хĕвелпе пиçĕхет (çемçелет, авăнакан пулать, авсан та хуçăлмасть). Ходар. Хулăсем хай хĕлле шăнаççĕ, çавăнпа вара çав хулăсене пиçĕхсе выртма витене ăшă навус айне пăрахаççĕ. (Вирĕм). КС. Анчах ӳкернĕ пушăт патрак пулать, ăна пиçĕхме сакайне пăрахаççĕ, вара пушăт сĕткенĕ сарăхса ларса çирĕпленет. || Преть (о теле). Образовать как бы пролежины (о теле). Череп. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕн шăкпа пĕç-хошши пиçĕхет, ăна çăкăр çинчи çăнăха хырса сапса тӳрлетеççĕ. Ст. Чек. Пиçĕхнĕ, перепрел (напр, промежность у ребенка). || Стать выносливым, получить навыки. Орау. Вăл ача ĕçре пиçĕхнĕ ĕнтĕ (= пурне те курнă) хăнк та тумаçть (ему нипочем), аван тарçă пулмалла. Сред. Юм. Пиçĕхнĕ, привык.
(аζ'ашлан, аџашлан), indulgentia. corrumpi, sibi indulgere, lascivire, ludere (in gremio alicuius), adulari, избаловаться; стать нежным; ласкаться; вертеться и играть на руках (Сред. Юм., о маленьких). Якейк. Сан ачу ытла ачашланса кайнă. Твой ребенок очень избаловался. Ib. Ма çаплах ачашланса выртан, тăр та, питне çу. Что ты так нежишься (на постели), встань и умойся. Полтава б. Ешĕл вăрман хушшинче ачашланса ӳсекен Чĕрĕ илем (= хитре) чечек пек. Как нежный красивый цветок, растущий среди зеленого леса. (употребление «илем» вм. «илемлĕ»подозрительно). КС. Кушак сан çумăнта ачашланать. Кошка ластится к тебе. Толст. Вăл ман алăсене çулатьчĕ, анчах ĕлĕк ачашланнă чухнехи пек çуламастьчĕ. Она лизала мне руки, но не так, как прежде, когда она ласкалась.
sin minus, в противном случае. Туперкк. 28. Ахальшĕн чĕрĕ ӳт пурăнăçĕ татăлать.
(пӳзэ̆р), грыжа. Орау. Хырăмне кăвапаран çӳлерех пĕр мăйăр пек мăккăль сиксе тухнă: те пӳсĕр çиять, те ахаль. СПВВ. ПВ. Пӳсĕр — грыжа; а также трава, которой лечат грыжу. Имен. Пӳсĕр ернине ăçтан пĕлмелли: (арçын ача) мекĕрленсе, питĕрленсе йĕрет, кăвапи тухат, çӳхе-çĕрĕ пысăкланат; (хĕр ача) кăвапи тухат, питĕрленсе йĕрет, хĕрелсе кайса, ăшĕпе хытă сывласа йĕрет. Шурăм-п. Пӳсĕр аптратсан, пиçиххи туртса çыхăр. Хорачка. Пӳсĕр çын çомне çыпăçат та, икĕ çăмарти анса каят, она пӳсĕр чĕлхи вĕреччĕ те, йосанат. Б. Олг. Хăнча ылтăм çăмартая пӳсĕр çиет, çан (= çавăн) чуне тин çитĕр çак çынна; кĕмĕл çăмартая хăнча пӳсĕр çиет, çан чуне тин пӳсĕр çитĕр çак çынна; хăнча пăхăр çăмартая пӳсĕр çиет, çан чуне тин çак çынна пӳсĕр çитĕр. (Наговор). Хурамал. Манăн та пӳсĕр аннă-çке. Пшкрт. Пӳсĕр çиет (грыжа). СПВВ. ИА. Чĕрĕ япала çисен, çынна пӳсĕр ерет, теççĕ. Ăна кантăр вăрри е вупкăн тымар çисе пĕтерес пулать. М. Шемерт. Çитмĕл те çичĕ тĕслĕ хурт-купшанкă хăçан пĕр çĕре пуçтăрăнса, суптаркаса (так!) пухăнĕç, çавăн чухне пӳсĕр çисе тухтăр. Рук. календ. Прокоп. Ачасем тата пӳсĕр çинипе асапланаççĕ. КС. Пусĕр, глисты. Ib. Пӳсĕр çинă, пупочная грыжа; вар анни, грыжа нижней части живота.
пăрăнăç, повертываться: сгибаться, коробиться. Кан. Лаша пăрнăçа пуçларĕ: пуш урапанах тайăлтарса тӳнтерсе пăрахрĕ. IЬ. Пӳрт алăкĕсене те, типсе пăрнăçса пĕтнĕ пирки, хупма майĕ те çук. Ск. и пред. 64. Чĕрĕ çын пекех вăл хĕрлĕ сăнлă, тутийĕ анчах пăртак пăрнăçнă. Сред. Юм. Пăрнăç пĕренерĕн лайăх хăма пола пĕлмес, он си пăрăнса каять. См. пăр. || Фамильное прозвище. Козыльяр.
значение этого слова не вполне ясно: одни понимают в значении — с пятнами (о мочале), другие в значении — быстро рвущийся (о мочале же). Кан. Çĕрĕк, чĕрĕ, пăтăс-патăс, туратлă мунчаласене ăсатаççĕ. «Сырое, гнилое, пятнистое и сучковатое мочало спроваживают». Срв. пăт-пăт, пăтă-пăтă, «с крапинками»; пăт-пăт хĕрлĕ, красный с крапинками; пăтă-пăтă хора, «черный с крапинками». || «Плохонький», «жиденький». || N. Пăтăс-пăтăс, с пятнами(?); рвущийся, гнилой(?).
пыхтеть, тяжело дышать. Никит. Пĕтĕм чĕрĕ чун аран пăшлатса тайкаланса çӳрет (в засуху). Çутт. 68. Пĕр сикмесĕр пăшлатса выртаççĕ. Малт. шк. вĕр. фис. 138. Вут кимĕ аяккисенчен пăс пăшлатса тухнине сăнăр.
запрудиться. Сунт. Чукун çул станцисем выçлăхран таракан халăхпа пĕвенсе ларнă. N. Тепри чĕп-чĕрĕ юна пĕвенсе ун ури патĕнче ишĕлсе выртать.
один. N. Пĕрре çитет. Скоро час. N. Эсир пурте пĕрре çинчен (об одном) калаçăр, сирĕн хушăрта уйăрăмми ан пултăр. N. Çĕр хĕсĕкки — пĕрре, кашни çул тырă-пулă пулманнит — иккĕ, тата е çумăр, е пăр тырра-пулла ватса каясси — виççĕ. || Один раз, однажды. Скотолеч. 14. Пĕрре имлесех тӳрленмесен, тата парас пулать. Толст. Пирĕн пĕрре вилмелле, капла хăраса асапланса пурăниччен, атьăр шыва кайса вилер, терĕç, тет. (Сказка). Барон. 99. Пĕрре (раз) кайнă çула вăл (лошадь) манмасть. Ачач 102. Курасчĕ пĕрре хамăрăн вĕрентекене. Епле çӳрет-ши вăл? Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 15. Çăварне лекнĕ чĕрĕ чуна пĕрре çыртса ватса тăкать. IЬ. 12. Темиçе çул хушшинче тĕнчере пĕрре пусмаллăх вырăн та пушă юлас çук. Çĕнтерчĕ 15. Пĕрре юратам, терĕм. Ск. и пред. 55. Унпа нихăçан пĕрре ятлаçман. ТММ. Пĕрре кассах йывăç ӳкмест. (Тавар килĕшнĕ чух калаççĕ). О сохр. здор. 59. Талăкра çиес апата пирĕн пĕрре çиме ларсах çисе ямалла-и? Чеб. Эпĕ пĕррех петĕм те патакпа, автана пуçĕнчен лексе, автан йăванчĕ карĕ. Ялав. Унта эпĕ пĕр йывăç çине улăхрăм та, пĕррех сикрĕм мăйăр йывăççи çине. Шорк. Эпĕ ун патне пытăм та, пĕррех пĕрĕхрĕм. СТИК. Ах, турран килтĕрех ĕнтĕ пĕрре. Çĕр çăттăрах ĕнтĕ пĕрре. Мур тыттăрах ĕнтĕ пĕрре. || То (-то). N. Пĕрре каяп, тет, пĕрре каймастăп, тет, тепре каллях каяп, тет. Скотолеч. 7. Пĕрре выртать, тепĕре тăрать.
(авы̆н х̚ур, авы̆н х̚ор), manipulos supra fornacera collocare, садить овин, сажать снопы на овин. КС. Кĕлтесем чĕрĕ пулсассăн, авăн хурса çапаççĕ. Если снопы сыроваты, то их перед молотьбою сушат. Eodem sensu „авăна хур“ (авы̆на х̚ур) dicitur. В том же смысле употребляется и „авăна хур“, где „авăна“ — дативная функция. Собран. 138. Мăн капана пăсса авăна хурăпăр, — авăн перекетне пар; авăн ăшне вут хурăпăр — сиксе ӳкес вутăнтан-хĕмĕнтен, усалла аякка сир. Мы рушим хлебную кладь и положим хлеб в овин — дай, спорыньи (abundantiam) овину; мы разведем в овине огонь — отврати зло от твоей огненной искры, которая может отскочить и попасть (на снопы). N. Унтан типĕтме авăна хурапăр — авăн перекетне пар. Потом мы положим хлеб для сушки в овин — дай спорыньи овину. (Чăвашла кĕлĕсем.) 31. Е тата авăна хурăнăр, тет, — вутăнтан кăварăнтан, сиксе ӳксе хĕмĕнтен те пулсан витсе сыхла, тет, хуçа калат. Или еще, говорит он, мы положим для сушки снопы; ты охраняй их, говорит он, от пожара, от искры, которая может отскочить и упасть на них. Так говорит, хозяин.
(ita scr; Iе gе: пускы̆ζ’ы̆?), bacilluiu querneum viride, capitatum, quod per тараса atque тараса хăми foramina transmittitur ab inferiorе parte atque reflexum ad тараса хăми religatur, ut utrumque nexu suo contineat, сырая дубовая палочка с уголщением на конце, которая продевается снизу в отверстия тараса хăми и валька, загибается назад и привязывается к тараса хăми; служит для соединения последней с вальком. Имен. Пускачă, чĕрĕ юман; аял пуçĕ чукмарлă, çӳлтен авса çыхса хунă. „Стремя“ — сделано из сырого дуба; нижний конец имеет круглое утолщение, а верхний конец пригнут и привязан.
i. q. (то же, что) ара. N. Вырăс çак пупа курсан: „Аре ку хайхи эп леçекен пупах вĕт!“ тесе, чĕрĕ пупах вăрттăн чупса пырса тытрĕ, тет, те... Когда русский увидал этого попа, то сказал: „Да ведь это тот самый поп, которого я тогда отнес (и бросил в овраг)!“ — и, подбежав к нему так, чтобы тот не заметил, схватил его живого. Ib. Упăшки каланă: „Мĕн тăвасшăн тата апла эсĕ?“ тенĕ. Карчăк каланă: „Аре мĕн тăвасси-мĕнĕ? — эсĕ пĕр пупа кайса чĕнсе кил, унта вара эпĕ мĕн тумаллине хам пĕлĕп“. Муж сказал: „Что же ты это хочешь еще сделать?“ Старуха сказала: „Чего что? — ты вот ступай и позови какого-нибудь попа, тогда я сама найду, что надо сделать.“
тоже, что каялла-маялла. МПП. Каялла-ваялла шутласан, вилĕ-чĕрĕ куçа курăнат, теççĕ. (Послов.).
устареть. N. Мĕн пурăнан чĕрĕ чун тумтир кивелнĕ пек кивве тухса пырат.
иметь значение. Посл. 218,18. Пехил вăл пехиллекенĕ вилсен тин чăн пулать, пехиллекенĕ чĕрĕ чух ĕçе пымасть.
дела (вообще). Букв. 1 ч. 1904. Пĕтĕм тĕнчери чĕрĕ чуна канас вăхăт çитрĕ ĕнтĕ! Пурте ĕç-пуç пуçтарнă. Пришло всему живому время отдыха! Все покончили с делами. Полтава 23. Ĕç-пуç тума тытăнсан. Если примется за что-либо. IЬ. Ĕç-пуç тума шутласан. Орау. Ĕç-пуçсем, дела вообще. Завражн. Ĕç-поçсем, id.
обгладиться, быть гладким. М. П. Петр. О землед. Çĕр чĕрĕ чухне, пĕр татăлмасăр чĕн пек йăванайса (чит. явăнайса?) пырать, çиелтен плук хăмипе якалса пырать. || Якейк. Сан пата çӳресе, ман ора топань якалса каþ (кар') уш. Я уж замаялся к тебе ходить. || В перен. зн. Зап. ВНО. Пыра (= пура) тĕп якалнă. В закромах пусто. Ч.П. Пура тĕпсем якалнă (т. е. весь хлеб вышел). Ст. Чек. Якалнă, пĕтнĕ. Унăн укçисем тавну якалнă ĕнтĕ. У него давно все деньги вышли. Сред. Юм. Карман тĕпĕ якалнă. (Так говорят, если кто истратил деньги). || Покрыться сплошь облаками? В. Олг. Çанталăк якаласа ларса (к дождю). См. тăтăшлан, яклака.
зелененький. Сам. 56. Савăнăçлă!... Пăхса тăр пурте чĕрĕ ешеркке! Йĕри-тавра çут чатăр — аслă-çке вăл, шенкеркке!
йон, (jун, jон), кровь. Н. И. П. Юн çинче (ăшĕнче) выртат. Лежит в крови (человек). N. Хĕп-хĕрлĕ (или: чĕп-чĕрĕ) йон выртать. Лежит весь в крови (чел.). Орау. Питне, сăмсине-çăварне пĕтĕмпех çĕмĕрнĕ. Пĕтĕм пичĕ-куçĕ юнланнă (или: чĕп-чĕр юн пулнă). Шел. 27. Кайсан, кайсан, вăл татах курать тепĕр вĕшлине, юн çийĕнче (в крови) пĕр сассăр, хусканмасăр, выртнине. Якейк. Чĕп-чĕр (или: çара) йон выртать. Лежит весь в крови. IЬ. Чĕп-чĕр йон полаччен вăрçрĕç. Раздрались в кровь (о дерущихся). Орау. Чĕп-чĕрĕ юн выртать, хăй таврашĕнче те пĕтĕмпе юн кӳленсе выртать (лежит в луже крови). IЬ. Вăл чĕп-чĕр юн пулнă. Якейк. Чĕп-чĕр йон поличчен ватнă. Избили до крови. Шел. П. В. Вĕçсĕр-хĕрсĕр çын вилли юн ăшĕнче выртрĕçĕ. Юрк. Юнне пĕçереççĕ акă епле: пуснă выльăхăн таса юнне кĕрпелĕ савăт çиве илеççĕ, ăна, юнĕ çывăриччен, кĕрпипе пĕрле пит хытă пăтратаççĕ. Юнĕ çывăрсан, çав кĕрпепе хутăштарнă юна аш яшки çине ярса пĕçереççĕ. Хыпар № 8, 1906. Çавăнтах ăна пĕр стражник (= страшник), пăшалпа çапса, юн кăларнă. N. Юн ярса пурăнаççĕ. М. Васильев № 3, 37. Алли-ори пăчах йон. Руки и ноги все в крови. С. Тим. † Çамрăксенĕн чĕн пушă; чĕн пушăран юн тумлат, юн тумлин те, чун сават. Шурăм-п. Хăй тăванне пĕлсессĕн, куçĕсенчен юн тухнă (кровь выступила), тет. Изамб. Т. Ул юн яртарчĕ. Ему пустили кровь. IЬ. Эпĕ ăна юн ятăм. Я пустил ему кровь. IЬ. Сăмсинчен-çăварĕнчен юн кайнă, тет. У него из горла и носа шла (или: пошла) кровь. IЬ. Юн кайнипе вилнĕ. Истёк кровью и умер. Янтик. Пĕтĕм алла юн. Все руки в крови. СТИК. Пирĕн ĕнтĕ юн сивĕннĕ, пире, кăмака çинче выртсан та, çылăх мар; эсĕр халь çамрăк çын шăнма юрат-и! (Говорят старики молодым людям). Орау. Сăмсаран юн яриччен çынна çапма юри ку?.. Разве можно бить до того, чтобы потом из горла и носа пошла кровь?.. (Сказано о прошедшем событии). IЬ. Виличченех çапла юн шăрса пурăнчĕ (мочился кровью). N. Ӳсĕрскер, яла пырса кĕнĕ чухне, пуçне уличе юпи çумне пенĕ те, пуçĕ чĕп-чĕр юн пулнă. Въезжая пьяным в деревню, он ударился головою о воротный столб и разбил себе голову в кровь. Сред. Юм. Епле самăр ȏлă, юн пик хĕрлĕ çӳрет вит! Какой он здоровый ― красен как кровь! Орау. Юнь (= юнĕ) шĕвелнĕ пулĕ унăн (кровь бежит так, что нельзя удержать). Турх. Сурчăк çинче юн пĕрчисем тĕл пулкалаççĕ (у больного). Скотолеч. 5. Хăш-хăш çынсем лашисене çур-куннесерен юн яртараççĕ (делают кровопускание). Чув. Календ. 1910. Пыртан юн кайнă чух, е тăварлă шыв е пăр çăтас пулать. При кровотечении из горла нужно пить соленую воду или глотать лед. Шаймурз. Çăвару тулли юн пулĕ, ăна ан сур вара. (Послов.). Ст. Шаймурз. Юпа çумне юн тăкăнат. (Пиçиххи çыхни). Т. М. Матв. Юнĕ пур та, чунĕ çук. (Палан). Чунĕ пур та, юнĕ çук. (?) || Бранное выражение. Юрк. Пăхăсăн, вăл татах тăранман. Татах кунтан, тĕпрен (из отцов. дома), шырат (хочет что-то получить). Кунта мĕн унăн, хура юнĕ юлнă-ши?.. çавна шырат-ши?.. (т. е. у него не осталось ничего). || О менструации. Орау. Юнпа пĕвенсе çӳрет-ха (у нее менструация; так говорят с оттенком легкой шутки). || В чувашизмах. Ч. П. Пăхма хĕрсем хĕвел пек, ăшĕ-чикки хура юн. На взгляд (эти) девицы как солнце, а внутри их черная кровь (т. е. они злы).
йон-кон, среда. Б. Олг. Йон-кон ― чĕрĕ кон, пăрçа акас, теччĕ. Т. IV. Юн-кун вилнĕ çын хыççăн çын пит вилет, теççĕ. || Назв. деревни. Пшкрт. См. Сăлттан. Эпир çур. çĕр-шыв. 24. Çав шыв хĕрринче, мăн çул çинчех, Шетмĕ пасарĕ (урăхла Юн-кун) ларать.
(-га), слизистый; слизь (тат.). Хурамал. Лăйлака пушăт. Ib. Пулă лайлаки. Бижб. Какай чĕрĕ чухне лайлака пулать. Йĕпе мунчала (пушăт) лайлака пулать.
(лы̆џы̆рга), мять. В. Олг. Хорачка: лŏџŏрга. Чĕр. чун. яп. й-к. Пур. 14. Аллине лекнĕ чĕрĕ чуна лăчăркаса çех пăрахма, тăшмана çĕнтерме ялан хатĕр тăрать. См. лутăрка.
понуд. ф. от майлаш. (устраивать и пр.). Альш. Çапла майлаштарса пурăннă вĕсем. Толст. Вĕсен пĕчĕкçĕ ывăл ачи урайĕнче хăма татăкĕсемпе выляса темĕскер майлаштаркаласа ларнă (что-то устраивал, налаживал). Кан. Крематори çуртне Донской мăнастир чиркĕвĕнчен майлаштарса тунă. Ib. Кил хуçине майлаштарасшăн, хăй çуттине (водки) илсе килтерсе ĕçтерме пуçлать. Орау. Мункунччен еплĕ-те-пулсан çак пир-авăра майлаштарасчĕ (нужно бы покончить с тканьем). Ib. Ачана майлаштар-ха (уйми), кус, тек макăрать. Чем люди живы. Çавăн пекех пур çын та хăй майлаштарнипе мар, пĕр-пĕрне юратса пурăннипе чĕрĕ пулать. || Чинить. Альш. Вĕсем вара, лаша вити тупса, ăна тасатса, майлаштарса лартаççĕ. Орау. Çак хапха таврашне майлаштарсан, кĕлет çине витсĕ пăрахсан, тата картари тирслĕке тăксан, пит пуç çинче тăракан ĕçсем пĕтетчĕç те-ха...
то же что мартак. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 6. Пурăнăç вăл улшăнулă мартаклă япала, çавăнпа уншăн пулакан кĕрмешӳ те тĕрлĕ чĕрĕ япаласем хушшинче тĕрлĕ пулма пултарать.
молодец. Н. Уз. Ылттăн сăпка, йĕс пĕкечĕ (-ζ’э̆), çавăнпа выртса ӳсет вăл, çавăнпа маттур пулат вăл. (Колыбельная п.). Кан. Маттур та çав эсĕ, Архип Никич! Образцы. Ăслă кирлĕ ĕçкĕ, ай, ĕçмешкĕн, маттур кирлĕ юрă, ай, юрлама. Альш. Кам маттурне еретсĕрне астуса (наблюдая, кто каков; говорится не только о красоте). КС. Маттур, молодец (но не означает красоты). Юрк. † Пулат иккен Питĕрпурăн маттурĕ — йĕнерлĕ ут çинчен анаймас; пулат иккен чăвашăн маттурĕ-çăварĕнчен сăмах кăлараймас. Альш. Ну, ку ача маттур (молодец)! Кан. Паян эпĕр савнатпăр маттур ĕрете тăнипе. || Тайба-Т. Маттур, красивый; здоровый; ловкий, ловкач; сильный. СПВВ. ИА. Маттур тесе, вăйлă, чĕрĕ çынна калаççĕ. Ядр. Маттур, бойкий, молодец. Ib. Питĕ маттур вăл. Ib. Питĕ маттур калаçать (= хорошо). Толст. Маттур йĕкĕт. Якейк. Маттор, славный, молодец. Ib. Ентри ачисем пит маттор; пăх-халĕ, ашшĕсĕр йолнăскерсем мĕн туса лартрĕç! Nп. Маттур-маттур ачасем удельныйĕнчен тухаймĕç. Альш. Маттур ачи атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă вырăнĕ тĕрĕлĕ. Кан. Враг. † Каччă маттур, юçне илмест чипер-чипер хĕр çинчен. Ст. Чек. † Маттур-маттур, хĕрсене ташлатаççĕ уллахра. [славных (красивых, хороших) девиц]. Пшкрт. Маттор лаша (красивая). А. Турх. Ăй, маттурăм (хороший мой)! Ăй маттурне! (Жалостливое обращ. к ребенку). Ib. Унăн хĕрĕ пит маттур (хороша всем). Юрк. Ил пит маттур чĕн чăпăрккă. Макс. Чăв. к. I, 52. Маттур ял çак Кушкă! Бес. чув. 14. Ку сăмаха вăл юри Керимулла çине пăхса каларĕ, мĕншĕн тесессĕн вăл Керимулла çавăн пек ĕçсем тăвас тĕлĕшĕнчен маттур пулнине пĕлсе тăнă. ТММ. Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çула тухсан, юлташ хăнтан маттур пултăр. (Послов.). Тим. † Хамăртан маттур пулсассăн, хамăр ума тăратăпăр; хамăртан начар пулсассăн, хамăр хыçа тăратăпăр (невесту). Юрк. Хĕр ĕçлеме маттур. Хăй паттăр, йăваш, сирĕн анĕртен йăваш. Питушк. Маттор порăнат. Живет справно. N. Маттур ĕçлеççĕ. ПВЧ. Савăр маттура, ан ярăр юта. (Припев).
поезд. Хăр. Пал,. 38. Машшин пуçĕ (паровоз?; чĕрĕ мар, лăшасем мĕнсем пулăшмасăрах кайма пултарать.
йори, (jуриы), нарочно, нарочито. Синьял. † Шурă кăçат тăхăнтăм, юри таптаса хуратрĕç; яштак пĕвĕм ӳстертĕм, юри сăмах кăларчĕç. Юрк. Эпĕ ăна юри хам çумма кăсьене илмерĕм. Н. Тим. † Юри карăм пасара, çичĕ пуслăх йĕп илме. Тогаево. † Юри килтĕмĕр юрлама, ӳлĕм килĕпĕр пуплеме. Макка. 24°. † Юри каласа, атă çĕлетрĕм, уяв кунĕ тăхăнса çӳрес пек. Регули. Вăл йори мана çапрĕ. Изамб. Т. Юри пĕлсе тийĕн (как будто зная), эпир иксĕмĕр те кĕççатă, кĕрĕк тăхăнса тухрăмăр. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 27. Çак асăннă чĕрĕ чунсен тирĕ тĕсĕсем пурин те, юри тунă пек, çавăнти тăпра тĕслĕ шупка-сарă. Ст. Чек. Юри-ятне = ятарласа. ||Не серьезно, в шутку. Эп-ăна юри çыртăм. 1. Я написал это нарочито (consulto). 2. Я написал это в шутку. Ib. Вăл юри каланă. 1. Он сказал нарочито (consulto). 2. Он сказал в шутку, не серьезно. Килд. Юри-кăна хăтланат. Только так делает.
йоста, (jуста), (jоста), езда (русск.). Сред. Юм. Ытла пит йӳн паратăн эсĕ, çавăн чол вăрăм çôла ô хак йостине чăтмас (не оплачивает езды, не стоит езды). Ib. Вăрăм çôла каяс пȏлсан, йости нăмай, лаша, чăтаймĕ, теççĕ. СПВВ. ОВ. Юста, характер лошади. Чĕрĕ, лайăх, чупакан лашана калаççĕ: ку лаша юстипе çавăнта кайса килме пулать, теççĕ. Тюрл. Ку лашан йости çок (бегу нет, йостасăр).
понуд. ф. от гл. йӳнеç; обходиться, находить выход, сводить концы с концами; устраивать. Ст. Чек. Йӳнеçтер(ес), выйти из трудного положения. Собр. Сутас сутта пахана тăрат, илес тавара йӳнеçтер. Ib. Йӳн япала йӳнеçтерет, теç, Ib. Йӳнни йӳнеçтерет, теççĕ. (Послов). Ч.С. Анне: эй ачам, чĕрĕ пуç йӳнеçтерет! акă манăн кунта нимĕн те тумалла мар, терĕ. Орау. Илмелли япалана йӳнеçтерсе (дешевле) илме пар. Календ. 1910. Епле-те пулсан йӳнеçтерсе (устроив дела), халĕрех çĕр туянса юлма тăрăшас пулать. Хыпар № 1, 1906. Халăха мĕн-мĕн кирлине, йăл мĕн ĕмĕтленнине, унăн пурăнăçне мĕнле йӳнеçтермеллине пĕлесшĕн. Истор. Çитти çитмен улпутсем, нумайтарах ĕçлеттерсе, хăйсен пурăнăçне йӳнеçтерме тăрăшнă. О сохр. здор. Чăнах та атă-пушмак, сутăн илес пулсан, хакла ӳкет, çапах ăна йӳнеçтерме (справить) пулать. Альш. Ку çук çынни хăйĕн çукне йӳнеçтересшĕн шухăшлат: мĕнле йӳнеçтерес-ши ку çука? тет (думает о том, как бы выбиться из нищеты). СТИК. Шав йӳнеçтерес тесе тăрăшан. Все стараешься как-нибудь пробиться. Орау. Мĕлле-те-пулсан йӳнеçтерес пулать çав ĕнтĕ, мĕн тăвас, выçă вилес килмеçт. (Гов. относительно недостатка хлеба). Юрк. Ыттах çиме кирлĕ пулсан, илме укçи çук чух, пĕлекен çынсенчен кивçен илсе, йӳнеçтерме тăрăшат. Ib. Хăнче пулмасан, ют çынтан та пулін кивçен илсе, йӳнеçтерме тарăшат. Дик. леб. 30. Мĕн кирлине хăвăршăн хăвăр йӳнеçтерĕр. Янтик. Эрне çиме çитмес те, йӳнеçтерес пулать çапах (нужно вывернуться из положения), хырăма улталас çук (брюха не обманешь)! Сред. Юм. Мĕнле-те-пôлса йӳнеçтерĕпĕр-ха (как-нибудь обойдемся). N. Пур ĕçрен ытла кайăк тытса йӳнеçтерсе пурăннă (удовлетворяя свои главные потребности охотою). Шибач. Спаççипă сана мана йӳнеçтертĕн (доставил что-нибудь; у КС. — оправил меня).
кататься (напр по земле), валяться; катиться. N. † Çатан урлă сикрĕм-каçрăм ― атă тăхăнтăм; йăвалантăм-кайрăм (покатился) ― халат тăхăнтăм; алăпа хыпаласа пăхрăм — пурнелĕ перчетке тăхăнтăм. Ч. С. Пĕрре пирĕн çав лаша пĕр кун кунĕпех ним те çимерĕ, ялан йăваланса, урипе çĕре чавса выртрĕ (все валялась и била ногами землю). Ib. Пуринчен ытла амăшĕ: йăваланса (катаясь), уласа, выльăх пек кăшкăрса (=уласа), темĕскерсем кала-кала йĕрет. N. † Леш аяккинчи пĕрене йăваланат йĕпене: ку аяккинчи пĕрене йăваланат уяра. Собр. 22°. Йăтă йăвалансан, тăман тухат, теççĕ. Альш. Йытă йăвалансан, тăман çăват, тет. Чув. прим. о пог. 223. Тиха пит йăвалансан (выллясан), йĕпе пулать. Если жеребенок очень много валяется (играет) — к дождю. N. Лаша ура йăрисем (= йĕррисем), вăл йăваланнисем лайăхах курăнса выртаççĕ. Орау. Пĕренесене шыв илнĕ, шывра йăваланса çӳреççĕ. Бревна залило водою; они валяются в воде (так говорят о круглых предметах). Сред. Юм. Йăваланса йĕрет. Плачет в отчаянии (катаясь по земле). Çутталла. 68 Чĕрĕп çурăмĕ çине выртать те, тек типĕ çулçăсем çинче йăваланса çӳрет. Çулçăсем йĕпписем çине тăрăнса тулаççĕ. Чуратч. Улăхса çите пуçланăччĕ, çак ачан хальхи (= хайхи) кăкшăмĕ йăваланса шывах анса карĕ (скатился). Капк. 1928, № 18. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ. N. Çак çынсем ан паллаччăр, тесе, пĕре йăваланчĕ те, вăкăр пулса тăчĕ (обратился в быка), тет. Эльбарус. Эпĕ çав çырманалла хыттăн ĕнесене хăваласа чопса аннă чохне, чăнкă пиркипе, чикеленсе, йăваланса, çохăрса анчах çырма тĕпнелле анса карăм. Ib. Пĕр шĕвĕр патак тĕл полса, таçтан шăтарса пăрахать поль, тесе анчах йăваланса анатăп. Я скатываюсь, а сам всё боюсь, как бы не наткнуться на какую-нибудь острую палку. Б. Яныши. Ним тума пĕлмесĕр, салтак, хĕресне хуçса, пăшал ăшне ярса, пăшалне пере панă, тет; ĕни йăваланса кайнă (покатилась), тет. Чаганар. Çав сехетрех лаша каял(л)а тапса ячĕ те, çавăнтах кашкăр йăваланса карĕ, тет. || Копошиться. Пытьă (= пыйтă) хорт пак йăваланать, тит. || Шурăм-п. № 23. Вырăсĕ тахçанах иртсе кайнă, эпир тин йăваланса тухатпăр(как бы «выползаем»).
подр. неодинаковым мгновенным движениям. Зап. ВНО. Йăлт-ялт сиккелет. IЬ. Чĕрĕ пулă йăлт-ялт! сиккелет. Çутталла 70. Çуна хыççăн çамрăк тиха, кĕçенсе, йăлт-ялт! сиккелесе чупать. СТИК. Йăлт-ялт! сиккелесе çӳрет («прыгает мегко, весело»). Сёт-к. Çиçĕм йăлт-ялт турĕ. IЬ. Йăлт-ялт пăхать. Регули. 1288. Йăлт анчах кортăм (я видел только в течение одного мгновения). IЬ. Çиçĕм йăлт-ялт çиçет. Ч.С. Манăн лаша, тĕрлĕ сас-чĕвĕрен хăртлатса хăраса, йăлт-ялт пĕр енчен тепĕр енне сиксе ӳкет (на пожаре). Сред. Юм. Хавасланнă çын пит йăлт-ялт çӳрет («показывает на легкость ходьбы»). IЬ. Йăлт-ялт пăхать («по временам скоро оглядывается!»). Орау. Пăхкалать, йăлт-ялт пăхкалать (быстро осматривается); унтан, мана курчĕ те, хăмла çине (в хмель) кĕрех карĕ. || Подр. прядению ушами. Сунт. 1926, № 7,3 Пырсан-пырсан, пуçне ывăтса хăлхисене йăлт-ялт вылятса илет.
(jы̆бы̆рт), подр. моментальному действию. Яргейк. † Ах, аки Утатти, арчи тавра вăрт çаврăнат, икĕ а(л)лине шурт çапат, пуçне йăпăрт хыççа илет (Свад. Песня). Малт. шк. вĕр фиç. 122. Хĕлĕхе пăта çумне нумайтарах пусса тăрсан, вăрăм лини, йăпăрт пусса илсен, пăнчă туртать. Ib. 124. Тимĕр листа пит йăпăрт чĕтренсе, калла-малла сулкаланса, пире илтĕнекен сасă кăларать. Яргейк. Алăк уçса кăларсарчĕ, эпĕ каяла пăхрăм (посмотрел) та, йăпăрт куçне шăлса илчĕ (она). Б. Илгыши. Патне пыра пуçласан, шăши йăпăрт кăмака айне кĕрсе пытанать, тет (моментально убежала от него под печку). Ядр. Ик аллине шарт çапать, куçне йăпăрт шăлса илĕт. Б . Олг. Лакчаг-орлы jы̆бы̆рт анџах посрэ̆. Он живо перешагнул через (не широкую яму.) Шибач. Йăпăрт, скоро. Ib. Йăпăрт! кĕчĕ. Б. Олг. Корка йăпăрт илĕт те, той пуç стелĕ синчен, чикет кăсийине, тохат-каят орама. С. Йăпăртах кайса пăхам (тотчас). Якейк. Мишка петне (=патне) йăпăрт кайса килем-и? Я мигом схожу к Мишке. Можно? Шел. 153.. Йăпăрт-йăпăрт йăвана кĕре-кĕре пăхатăп. П. Патт. 26. Вĕсем йăпăрт та йăпăрт хулла пĕрне-пĕри тыттарнă. СТИК. Чĕрĕ пулă алăран йăпăрт тухса ӳкет. (Выражает слизкость рыбы, как она легко вырывается из рук»). || N. Йăпăрт! (не сильный дристок). || Пшкрт. jы̆βы̆рт, - тихо (синоним слова йăпăштăн). || Прозвище. Зап. ВНО. Йăпăрт Еххим.
им, их (дат. и вин. пад. от вăл). Вишн. 66. Вĕсене нихçан та апла тума ирĕк парас пулмасть, пĕр маяхах сыхласа пăхса тăрас пулать вĕсене. Ib. 65. Вĕсене çыхмасан, вĕсенĕн алли-ури чалăш пулĕ, тесе, ан куллянăр; вĕсене çыхмасан, вĕсем чалăш-чĕлĕш аллă-ураллă пулас çук, пушшех тĕреклĕ ӳсĕç вĕсем апла. Ib. Вĕсене вĕри шывпа çăвах тăрас пулать. Чер. чун. яп. й.-к. пур. 19. Çапла раксене е вĕсене евĕрлĕ (у др. вĕсен евĕрлĕ) чĕрĕ япаласене тăшмансенчен çирĕп хупă анчах хăтарса усрать.
(jы̆жы̆лдат), кишеть, копошиться, шуметь с гдухим звуком, извиваться, возиться. М. П. Петр. Етем йăх йеп. пуç. кай. 5. Вăйлă çумăрсем пуçлансан, çак чĕрĕ-чунсем каллех çĕр çине йăшăлтатса тухаççĕ. N. Çĕлен йăшăлтатат (возится). Чем люди живы. Ачисем амăшĕ çумăнче йăшăлтатса выртаççĕ. Дети возятся около матери. Кратк. расск. 2. Çĕр çинче кусан-çӳрен япаласем йăшăлтатса çӳре пуçланă. Ст. Чек. Йăшăлтатса выртат (çаврăнса, хăнтăла аптăратнăран). Нагорн. Кăткăсем йăшалтатнă пек, çимĕк вырĕнне (siс) каяççĕ. Пшкрт. Хорт jы̆жы̆лдадат (копошатся). Хорачка. Çĕлен йăшăлтатса каят. Б. Олг. Пы̆д’ы̆зам jы̆жы̆лдадаччэ̆, пымалла-да мар (не подойдешь). Альш. Тек çапла кĕвĕ каланă маййăн йăшăлтатса тăрать вăйă (хоровод). Çутталла 51. Аппа пĕрне (одну) илчĕ те, сывлăшпа ăшăтрĕ. Лĕпĕш йăшăлтатма пуçларĕ (стала двигаться).
моллюск (описательное выражение). Чĕрĕ-чун. яп. й.-к. пур. 19. Акă эсир рак хуранĕ теекен япалана пурте курнă. Унăн ăшĕнче темĕнскерле (siс!) йĕпе чĕрĕ япала (слизняк — siс!) пурăнать.
(jэ̆р), плакать. Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Трхбл. Йĕре-кула пĕр укçа, йĕм тĕпĕнче çĕр укçа. N. Йĕре-йĕре ĕçлекен, кула-кула сиет, тет. (Послов.). Ч. С. Çынсем кăшкăрса йĕни илтĕнет. Слышно громкое рыдание людей. N. Тин çуратнă ача йĕрсен, йĕпе пулат теççĕ. Если только что родившийся ребенок заплачет, то это, говорят, к ненастью. Толст. Ăна йĕрес пек йăлăна пуçларăм. Я начал умолять его почти со слезами. Чăвашсем 10. Леш вара йĕрес пек йăлăнат. СТИК. Унăн йĕресси пур-ха, ăна тивертмен! (говорят мальчику или девочке, если они шалят, бьют больных). П. Пинер. † Пирĕн пек çамăрăк (sic!) аxасем йĕре-йĕре мул шырать. Собр. Хапха умĕнче те курăнмасан, çĕре выртса йĕрейĕр (плачь). || О плаче невесты. Альш. Йĕрсе кăтартма (поучить плачу) пĕр пĕр арăм илсе пыраççĕ. Унтан купăс хыççăн çав арăм пĕр-пĕр сăвă йĕрсе парать ăна. N. Качча каякан хĕре йĕме лартнă каç. Ильм. Хĕрĕ пӳркенчĕк пӳркенсе чăланта йĕрет, арçынни сĕтел хушшинче ватă çынсемпе ларат. Хĕрне йĕме лартнă чух ак çапла лартаççĕ: хĕр çумне пĕр арăм ларат та, пӳркенчĕкне пуç çине илсе хурат. Хĕрĕ çав пӳркенчĕке виçĕ хуччен сирсе ярат, тăваттăмĕш хутĕнче йĕме тытăнат. Изамб. Т. Йĕрекен хĕре, пĕр килтен тепĕр киле кайнă чухне, пӳртрен çĕклесе тухаççĕ те, урапа çине лартаççĕ. || В перен. смысле. Ст. Чек. Вут йĕрсе çунат. Огонь готов потухнуть; горение еле-еле поддерживается. СТИК. Чĕрĕ улăм е чĕрĕ вутă питĕ начар, йĕрсе çунат.
возиться, копошиться. Шибач. Кил-ха конта: кĕткĕ йĕшĕлтетет! (возятся). Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 29. Чĕрĕ чун йĕшĕлтетет. N. Уй тулли халăх, пурте кĕткĕ пекех йĕшĕлтетеççĕ.
умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.
(вил’э̆) или вил (вил’), то же, что виле, мертвец, покойник. 31. Васильев. № 3, 21. Кĕшши (хăшĕ) вилĕ мунчи (баню после похорон) хотса хораç. Ib. Вилĕ чикни, похороны. Çутталла 30. Манăн куçа вилĕ тытрĕ пуль, е çын, кураймасăр куçа пăсмалла турĕ пуль. Ч. С. Вилле ăсатса ярсанах... Как только проводили покойника (на кладбище)... Магн. М. 152. Çол, вăрман, çырма вилли. Юрк. Куçĕсем сӳнсен, аптăранă енне, нимĕн тăва пĕлмесĕр: пирĕн чăвашăн вилли пĕтет-и? тесе, тӳрлетме те пăрахат. N. Вилĕсем яла йытă сăмси çине ларса килеççĕ, тет (вилле хывнине çиме йытта чармаççĕ). Ст. Чек. Килтен вилĕ тухсан, хĕрĕх кунчен килти арăм кантăр тылламас: кантăр хĕрĕх кунччен тылласан, вилнĕ çыннăн шăмми ванат, тет; вилĕ ятне пĕлĕм пĕçермес, кăмака питне шăлмас: кăмака питне шăлсан, вилнĕ çыннăн куçĕ шăлăнат, тет. Юрк. Вăл вара çав килĕре вăхăтсăр вилĕ кăларнă. Собр. Каçпа пит çусан, вилĕ чуп-тăват, теççĕ. Если вечером умыть лицо, то, говорят, во сне поцелует покойние. N. Тĕкел (в четном числе) пĕçерсен (хăймалуне), çулталăк иртиччен çуртран тата вилĕ тухат, теççĕ. (Похороны). Альш. Вилле пуçтарса вырттар (обрядить). Ib. Вилле тирпейлесе чикесси аван ĕçех мар. Ст. Чек. Виллисен умĕнче пултăр (асанне умĕнче пултăр, еtс так говорят, подавая нищему милостыню). || Труп, падаль. Чертаг. Виллĕм çине ан татăр! (выражение отвращения к человеку). А. Турх. Кушак вилли, труп кошки. Шел. 92. Виллӳ ăçта выртĕши? В. Олг. Виллӳ карăнманскер! (Брань). || Мертвый, дохлый. Толст. Амăшĕ вилĕ пулнă (была мертва). Орау. Вилĕ пулă, дохлая рыба. Б. Яныши. Çул çинче çак старик вилĕ выртакан тилле курах кайрĕ, тет. Чуралъ-к. † Атте ятне каласан, пире такам та хĕр парĕ; хамăр ята каласан, вил качака сутас çук. Посл. 56,10. Сирĕн ӳтĕр çылăхшăн вилĕ пулать, чунăр тĕрĕслĕхшĕн чĕрĕ пулать. || Мертворожденный. N. Ĕне вилĕ пăруланă. || Уресмет. Çăпата вилли — ошмёток (истасканный и брошенный лапоть). Ib. Хушпу вилли — истасканное хушпу; атă вилли — отопок. СТИК. Çĕлĕк вилли-кăна юлчĕ.
вилĕ-чĕрĕ, вил-чĕр, умершие. Собр. Янтта вилĕ-чĕр куç уççа пăхнă, тет. (Послов.). Ib. Каялла, малалла шухăшласан, вилĕ-чĕр куçа курăннă. (Послов.)
вот-поççи, горящая головня. Сĕт-к. и др. Сказки и пред. чув. 99. Çур-çĕр енчи, инçетрен, пĕлĕте çурса, вут-пуççи вĕçсе килет, çиçтерсе, Лапсар ятлă ял çине. Образцы 46. Чунне хĕнесе мул хывакан — вут-пуççитĕр унăн чĕрисем. См. ут-пуçĕ. Ст. Чек. Асли вут-пуççи пек, чĕп-чĕрĕ (бойкий, как огонь). Шашкар. Çанта вот-поççисене ĕçеркеле-ха (подвинь в середину огня). || Черные зерна в хлебе (не спорынья, а особые, напр. у „вир“). Б. Олг. Вот-поççи, головня, головешка (в хлебе). Яргунък. Вут-пуççи — бывает на овсе (черноватое утолщение шелухи семени). || СПВВ. ТА. Вăл елек вут-пуççи = вăл елекçĕ.
вотăш, назв. водяного духа. Название злого духа. См. Магн. М. 54, 55, 56. N. Один чувашин из Кушкăпоймал «вутăш хĕрĕ» и женился на ней. От них пошли вутăш йăхĕ (племя). N. Шывра, тарăн çĕрте, кирек ăçта та вутăшсăр пулмас, тет. Вăл вутăш чисти çын пекех, тет, антах ӳчĕ кăвак, тет, вăрăм çӳ(ç)лĕ тет; вăл вара шăрăх вăхăтра, хĕвел ăшшине тухса, пуçне тураса ларат, тет; хăш чухне хĕвел ăшшине тухса çывăрат та, тет. Çав çывăрнă вăхăтра, вăрттăн пырса, часрах хĕрес тăхăнтарсан, вăл вара шыва ниепле те кĕреймес, тет. Вара çынна пит йăлăнат, тет; мĕн çухлĕ укçа ыйтнă, ун чухлĕ укçа парат, тет. Вутăшăн ун укçа пит нумай, тет. Чуратч. Шывра тата çăлта чăвашсем: вутăш пурăнат, теççĕ. Вутăш çиленнĕ çынна час-часах ӳслĕк ярать. Çав ӳслĕкрен хăтăлас тесе, шыва вăсене, е çăла, çăкăр татăкки, çăмарта пăрахаççĕ. Пролей-Каша. Вотăш — дух, летавший к вдове и принимавший вид ее мужа (у др. вĕри-çĕлен). П. П. Т. Пирĕн патăрта чăвашсем, пĕр-пĕр çын вутăш пек пит алхасса пурăнсан, кĕлле каймасăр, турра пăхăнмасăр, тухатмăш туса пурăнсан, хупахра ĕççе шăнса вилсен, çав çынна масар çинче вырăн, ĕçме-çиме те памаççĕ, теççĕ. N. Вуташ — усал, кăтаклать çынна. Ч. С. (Янш.-Норв.). Чăвашсем çăл куçĕсенче, тата пысăк пĕвесенче вутăш пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çăл куçĕсенчи вутăш питĕ пĕчĕкçĕ, тет; вăл тин çуралнă ача пек анчах, тет. Çăл куçĕнче пурăнакан вутăш çынсемшĕн питĕ усăллă, тет. Çынна вăл хăй пĕр сиен те тумас, тет. Пур çĕр айĕнчи пакраса тухакан çăл та çав пĕчĕкçĕ вутăшсем тапса кăларнипе тухать, теççĕ. Анчах çăл куçĕнчен шыв ăснă чухне-и, унта ĕçнĕ чухне-и: пĕсмĕлле, çырлах, тесе, ĕçмелле, тет. Çавна асăнса ĕçмесессĕн, вăл питĕ хурланать, тет. Аптăран(ă) енне вара: кăсене çавăн чухлĕ ырăлăх кăтартнăçăм мана мăшкăласа пурăнаççĕ; акă эпĕ вĕсене малашне сивĕ шывсем кăларса парам-ха, çырма шывĕпе антăхса пурăнчăр вĕсем; тата пырĕсене шыçтарса ярам та, ахлатса ӳсĕрсе çӳреччĕр вĕсем, тесе калать, тет. Çавăнпа чăвашсенчен е пырĕсем шыççан, е уярсенче çăлсем типе пуçласан: путех вутăшсене кам-та-пулин çилентернĕ пулĕ, тесе, кашни çăлсем куçне, хăшĕ йăва кайса пăрахаççĕ, хăшĕ нимĕрпе икерчĕ таткаласа пăрахаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ чĕрĕ çăмарта кайса яраççĕ; ăна вĕсем: шывĕ чĕрĕ çăмарта пек свеши пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Ib. Пысăк пĕвесĕнче пурăнакан вутăш çын пекех çемепеле пурăнать, теççĕ. Ачапăр, çукки çак çутă çанталăкра пурăнакан е ачасене е ваттисене, шыв хĕрне пырсан, шыв ăшне сĕтĕрсе кĕрсе каять те, çавсене лаша вырăнне туса çӳреççĕ, тесе, ĕненеççĕ. Çавăнпа вĕсем: пур шыва кайса вилнĕ çын та вутăшсемпе пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ: тĕсĕсем хуп-хура та, хăйсем çаппа-çарамасах пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çав вутăшсем питĕ нумай пулĕччĕç, тет те, анчах вĕсене, ирхине ирех хĕвел тухнă чухне, шыв хĕрне тухса выртсан, кашкăрсем нумайăшне çиеççĕ, тет. Çав çинĕ чухнĕ, вăл шăмми-шаккине çисе ярачченех кăшкăрат, тет. Чăвашсем: вутăша кашкăр çинине тата унăн тĕсне çула питĕ ăшă чухне ирхине самый хĕвел тухнă вăхăтра куратпăр, тĕççĕ. Етрух. Шыв хĕрне анса, çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах! вутăш çырлах! теççĕ. Картусне, е шлепкине хул-айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать... Çисе пĕтерсен, кайран çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш! çырлах, вутăш! тет. Унтан арсем те çавăн пекех: вутăш, çырлах! вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ. Вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выльăр шыв хĕрĕнче, вара çăмăр лайăх пулат, тет. (Çерçи чӳкĕ). Милькович. 22. Водыш, пребывая в водах, к употреблению делает оные здоровыми. Макка 228°. Вутăш вăл особенно хирти пысăк пусăсенче пурăнат, теççĕ, пысăк шывсенче. Вăл хăй юратнă çын умне анчах тухса çӳрет, теççĕ; вăл тухсан, хĕр пулса çӳрет, теççĕ. И. Седяк. Вутăш = усал сывлăш, вупăртан кĕçĕнни. М. Çав старик вутăш пулнă, тет. Проп. о блудном сыне. Кĕçĕнни çемçе кăмăллă, çăмăл, вутăш пек чĕрĕ çын пулнă. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша калат: тархасшăн мана виçĕ пĕрчĕ сухала пар, тет. Вутăш калат: манăн сухал ыратат, тет. Орау. Вутăш пек (бойкий) ача пĕтĕмпех имшерленсе карĕ. Толст. Çынпа шыври (вутăш). Мусир. Вутăш — божество (злое, в воде). Н. Лебеж. † Путĕр-путĕр путене, хупсан, хуплу пулмĕ-ши? Ай-хай, кинçĕм Анна пур, илсен (замуж); вутăш (т. е. зюю) пулмĕ-ши? ДФФ. Вутăш çăл-куçĕнче (шывра) пурăнать, тесе, ĕненеччĕç. Ăна çулă нимĕрпе чӳклеччĕç. || Дух огня; однажды, по рассказу чувашина, он летел как бы в виде горящей головни, от которой сыпались искры. Ильминский сч. это слово сложным: вут+йыш, т. е. дух огня (см. йыш). См. Пер. о чув. изд. 50.
подвал. И. С. Степ. Толст. Шалта вăйхăтри (подвалти) пек темĕскер хуп-хура чĕрĕ япала курăнать.
(эдэмл’э̆х'), человеческая природа. Посл. Эсир кивĕ этемлĕхе ĕçĕр-мĕнĕпех пăрахса, çĕнĕ этемлĕхе кĕнĕ. Альш. Этемлĕхрен тухнă япала. 1. Человек, в котором не осталось ничего человеческого. 2. Отживший свой век (старик). Этемĕн этемлĕхĕ пур тискер кайăксен кайăклăхне те, вĕçен кайăксенне те, шуса çӳрен япаласенне те, шыври чĕрĕ япаласенне те халĕ те чарать, ӳлĕмрен те чарĕ.
(ыдар), найти в себе достаточно сил и решимости, чтобы отказаться от увлечения, обладания или наслаждения предметом. Ольга. Вара вăл, ăна ытараймасăр, хăй валли качча илнĕ. N. Хĕри-пăраç çине (на девиц) ытараймасăр пăхса ан тăр. Хурачка. Ытармалла мар чипер, обворожительно красивый. N. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хура халăх кӳртетĕп (надо: кӳртетне), картишне тултаратна? Хĕрме, ытарăпин, ытарăн, кăна ытараймăн, терĕн пуль. Тур урхамах кӳртетне, картишне тултаратна? Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хĕрме, ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăн, терĕн пуль. (Из «хĕр йĕрри»). N. Çавăрма çук сылтăм аллăма, ытарма çук савнă тусăма. (Из «хĕр йĕрри»). Буинск. Улăхранта улпут, аЙ, тухаймасть, улăх улмисене ытара (надо: ытарса). Ч. Й. Çак тăвансем кунта килсен, ытарса яраймасăрах, каç турăм. Собр. 31. Çын кăмăлне ытараймасан, хăйне явăр пулнă, теççĕ. N. † Ылттăн укçа памасан, ытармастпăр аппана. Альш. Иç килмĕттĕм çак киле, хамăр тăван йыхăрать, ытараймăн (надо: ытараймăп?) тăван кăмăлне. Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Хура халăх кӳртетни, карту ăшне тултаратни? Хĕрне: ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăп, терĕн пуль. (Хĕр йĕрри). Шемшер. † Порохотпа порохот хирĕç полсан, ытарими-ытарими кăçкăраççĕ; тӳр хĕрĕпе тӳр ачи хирĕç полсан, ытарими-ытарими поплеççĕ. Дик. леб. 48. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ (siс!) çĕр пӳрте кайса хупнă. Юрк. Кăмăлне килнисене, ытараймасăр, пĕр-ик хут та вуласа пăхнă. † Ытарайми тăвансенчен епле ытарса каям-ши? Ст. Дув † Тăванăм, тăванăм, тав сана, епле ытарам эп сана? Кубня. † Ик аллăмра икĕ кĕмĕл çерĕ, кăшне кăна ытарса кăшне хывам-ши? Ялта-кăна икĕ савнă тантăш пур, кăшне ытарса, кăшне каям-ши? Чур.-к. Ах, вăрман, сĕм вăрман! ытармалла мар сана, пытармалла сан мана. Сред. Юм. Ытла пит ытарайми (обворожительная) хĕр те мар-çке çав — аптратнă çавна илесшĕн! Юрк. Вĕсене курсан, хам та, алăри ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, ытараймасăр, тăраниччен калаçаттăм. Ст. Чек. Ытарма çук аван! «До беспредельности хорошо!». Сир. 82. Эпир турă ĕçĕсене вут хĕлхемне курнă пек анчах куратпăр, çапах вĕсене пăхса ытарма çук. СПВВ. Х. «Ытарас, ытараймас». Срв. ыт, ытă. Т. М. Матв. Тав сана! — Ытармалла мар сана!
(чит. урт'ук, с глухим одиночным т'), ртуть. Пшкрт. См. чĕрĕ-кĕмĕл, ăртут.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.жен.
анатоми, тытăмлăх (чĕрĕ организмсен тытăмне тĕпчекен ăслăлăх); анатомия человека этем анатомийĕ; анатомия растений ӳсен-тăран тытăмлăхĕ
сущ.муж.
белок (чĕрĕ организма питĕ кирлĕ органика пĕрлешĕвĕ); растительные белки ӳсен-тăран белокĕсем; содержание белка в кормах выльăх апатĕнчи белок хисепĕ
сущ.жен.
биологи (чĕрĕ çут çанталăка тĕпчекен ăслăлăх); учебник биологии биологи учебникĕ
сущ.жен.
биосфера (чĕрĕ организмсем пурăнакан хутлăх— сывлăш,тăпра тата шыв-шур)
прил. (син. энергичный; ант. вялый), бодро нареч.
чĕрĕ, хастар, çĕкленчĕк; бодрое настроение çĕкленчĕк кăмăл
сущ.жен. (син. заболевание)
чир, чир-чĕр; заразная болезнь ерекен чир; детские болезни ача-пăча чир-чĕрĕ
1. союз (син. как, словно) пек, пекех, евĕр, евĕрлĕ; выглядит будто живой чĕрĕ пекех курăнать
2. союз (син. что) иккен, имĕш, тет, теççĕ; говорит, будто сам это видел вăл çавна хăй курнă тет
3. частица, выражает сомнение, недоверие пулĕ, туйăнать, пек; лицо будто знакомое сăнран палланă пек туйăнать
сущ.сред.; множ. волокна
сӳс; льняное волокно йĕтĕн сӳсĕ; синтетическое волокно синтетик сӳс
2. чĕлкĕм, пайрăм (чĕрĕ организмăн); нервные волокна нерв пайрăмĕсем
сущ.муж.
ген (чĕрĕ организм несĕллĕхне упракан япала)
глаг. несов.
1. 1 и 2 л. не употр. мăкăрлан, тĕтĕм кăлар; сырые дрова дымят чĕрĕ вутă мăкăрланса çунать; печка дымит кăмакаран тĕтĕм тухать
2. мăкăрлантар; дымить трубкой чĕлĕм туртса мăкăрлантар
прил., живо нареч.
1. (ант. мёртвый) чĕрĕ, пурăнакан; живая рыба чĕрĕ пулă (ишме пăрахманни); живое существо чĕр чун, чĕрĕ янавар; дедушка ещё жив асатте пурăнать-ха
2. (син. бойкий, энергичный; ант. вялый) чĕрĕ, йӳрĕк, йăрă, çивĕч, шухă; живой парень шухă каччă; живо вскочить с места йăпăр-япăр сиксе тăр
3. (син. выразительный; ант. скучный) илемлĕ, вичкĕн; книга написана живым языком кĕнекене вичкĕн чĕлхепе çырнă ♦ живая природа чĕрĕ çут çанталăк (чĕр чунсем, ӳсен-тăрансем); живое дело кăсăк ĕç; живой вес чĕрĕ виçе (выльăха пусиччен турттарни); живая очередь чĕрĕ черет (малтан çырса йĕркелеменни); живого места нет чĕрĕ вырăн та юлман (сăм., хĕненипе); задело за живое чуна пырса тиврĕ; на живую руку васкаварлă, хăппăл-хаппăл; остаться в живых чĕрĕ юл, çăлăнса юл; живой пример героизма паттăрлăхăн курăмлă тĕслĕхĕ
сущ.жен.
1. (ант. смерть) пурнăç, пурăну, пурăнни; возникновение жизни на Земле Çĕр çинче пурнăç пуçланса кайни
2. пурнăç, ĕмĕр, кун-çул; долгая жизнь вăрăм ĕмĕр; прожить жизнь в труде пурнăçа ĕçлесе ирттер
3. кого-чего или какая пурнăç, ĕç-хĕл, пурнăç-тăрмăш; общественная жизнь общество пурнăçĕ; оторваться от жизни пурнăç-тăрмăшран уйрăлса кай ♦ отдать жизнь пурнăçа пар (вилни çинчен); воплотить в жизнь пурнăçа кĕрт; между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче, ни чĕрĕ ни вилĕ; Жизнь прожить — не поле перейти посл. ĕмĕр сакки сарлака
сущ.жен.
1. тир (чĕрĕ ӳт çинчи), ӳт-тир; гладкая кожа яка ӳт-тир; цвет кожи тир тĕсĕ; ранка на коже ӳт-тир çинчи суран
2. сăран, тир, тунă тир; телячья кожа пăру тирĕ; чемодан из свиной кожи сысна сăран чăматанĕ ♦ кожа да кости тирĕпе шăмми кăна юлнă; лезть из кожи питĕ тăрăш
сущ.муж.
натюрморт (чĕрĕ мар япаласене сăнлакан ӳкерчĕк)
прил.
чĕрĕ мар; неживая природа чĕрĕ мар çут çанталăк
прил.: неодушевлённые имена существительные чĕрĕ мар япала ячĕсем (сăм., вырăсла: дом, небо, влажность)
сущ.муж., множ. нервы
нервсем (чĕрĕ организм ĕçне йĕркелекен клеткăсем); зрительные нервы куç нервĕсем
сущ.муж.
хăяр; свежие огурцы чĕрĕ хăяр; солёные огурцы тăварланă хăяр; выращивать огурцы в теплице теплицăра хăяр ӳстер
прил.
1. куçăмлă, куçакан; подвижная группа войск çарсен куçăмлă ушкăнĕ
2. (син. живой) чĕрĕ, çивĕч, йара, варвар; подвижный ребёнок йара ача
сущ.жен.
1. çут çанталăк; живая природа чĕрĕ çут çанталăк (чĕр чун тĕнчи); изучать природу родного края тăван ен çут çанталăкне тĕпчесе вĕрен
2. чего тупсăм, уйрăмлăх; природа экономического кризиса экономикăри йывăрлăхсен тупсăмĕ
прил., проворно нареч.
правур, чĕрĕ, çивĕч, йăлттам, вăр-вар двигаться проворно вăр-вар хускал; проворный парень правур каччă
сущ.жен.
пулă; морские рыбы тинĕс пуллисем; свежая рыба чĕрĕ пула; ловить рыбу сетью тетелпе пулă тыт ♦ ни рыба ни мясо ăнман япала; ловить в мутной воде рыбу майлă самантпа усă кур
сущ.муж.
1. салат (чĕрĕ пахча çимĕç апачĕ); салат из огурцов хăяр салачĕ
2. салат (çулçине çиме акакан курăк)
прил.
1. чĕрĕ, пăсăлман; çĕнĕ; свежая рыба тин тытнă пулă; свежие фрукты чĕрĕ улма-çырла
2. уçă, сулхăн, сивĕрех; свежий ветер сивĕ сил; на свежем воздухе уçă сывлăшра, тулта
3. çĕнĕ; свежий номер газеты хаçатăн çĕнĕ номерĕ
4. таса, усă курман; свежая рубашка таса кĕпе ♦ со свежими силами çĕнĕ вăйпа; на свежую голову пуç ывăниччен; по свежим следам çийĕнчех
1. (син. влажный; ант. сухой) нӳрĕ, нӳрлĕ, чĕрĕ; сырой воздух нӳрĕ сывлăш
2. (ант. варёный) чĕрĕ, пĕçермен; сырой картофель чĕрĕ çĕр улми
сущ.жен.
1. пусма, пир-авăр; синтетичесие ткани синтетик пир-авăр
2. тĕртĕм (чĕрĕ организмăн); мышечная ткань мыщцă тĕртĕмĕ
сущ.жен.
физиологи (чĕрĕ организмăн пурнăçне, унăн пайĕсен ĕçне-хĕлне тĕпчекен ăслăлăх); физиология человека этем физиологийĕ; физиология растений ӳсен-тăран физиологийĕ
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
1. пысăк çара çерçи; 2. вампир (юмахри çăва шăтăкĕнчен тухса чĕрĕ çынсен юнне ĕçсе çӳрекен вилĕ).
ҫутҫанталӑк, ҫӗршыв, пӗтĕм тĕнче; живая природа чӗрӗ ҫутҫанталӑк; мёртвая природа чĕрĕ мар ҫутҫанталăк.
-ею несов. 1. çĕр; ен, хĕрсе çĕр (тислĕк), ĕнсе вырт; 2. çулăмсăр çун, кăмрăкланса вырт; йăсăрланса тăр (вырт); каврай (пир), йăсăрланса çун (чĕрĕ вутă); угли тлеют кăвар шăранать.
йывăр (çĕклем) сулмаклă (чĕрĕ кĕлте, чукмар); тяжёлое преступление пысăк айăп; тяжёлое время йывăр самана; тяжёлая промышленность йывăр промышленность; тяжёлая дорога (в зимние морозы) сăхă çул, тăкăска çул.
сов. хăтăлса юл, сыхланса юл, чĕрĕ юл, тĕрĕс-тĕкел тăрса юл.
биологи (чĕрĕ çутçанталăк çинчен вĕрентекен наука).
чĕрĕ, сывă, тăн-тăн, вăйпитти (çын), хавхаланнă (кăмăл).
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
ж. анатоми (чĕрĕ организмсен тытăмне тĕпчесе вĕренекен наука); анатомия человека этем анатомийĕ; анатомия растений ӳсентăрансен анатомийĕ.
ж. ассимиляци (1. биол. чĕрĕ организм апата, сывлăша çăтса ӳте илни; 2. пĕр халăх тепĕр халăхăн чĕлхине, йăлисене йышăнса унпа пĕрпекленее кайни; 3. лингв. сасăсен пĕрпекленевĕ, сăм. кунлен — куллен).
прил. 1. (бессердечный) чунсăр, хĕрхенӳсĕр, туйăмсăр; 2. (не выражающий чувств) чĕрĕ туйăмсăр, чун хавалĕсĕр; бездушная игра артиста артист чун хавалĕсĕр выляни.
прил. 1. (мёртвый) пурнăç паллисĕр, вилĕ; безжизненное тело вилĕ ӳт; 2. (невыразительный) сăнсăр, чĕрĕ тĕссĕр, нимĕн палăртман; безжизненное лицо нимĕн палăртман пит-куç.
ж. биологи (чĕрĕ çутçанталăка тĕпчесе вĕренекен наука).
ж. биосфера (Çĕр çинчи тата унăн таврашĕнчи чĕрĕ пурнăç пур талккăш).
ж. биохими (чĕрĕ организмсен хими составне тата вĕсенчи хими процесĕсене тĕпчекен наука).
прил. 1. тăтăрха, вăйпитти, çирĕп, тăн-тăн; бодрый старик çирĕп старик; 2. (весёлый, оживлённый) чĕрĕ, хаваслă, çĕкленчĕк; бодрое настроение çĕкленчĕк кăмăл.
прил. 1. çивĕч, йӳрĕк, чĕрĕ, правур, вăр-вар; бойкий мальчик чĕрĕ ача; 2. (людный) çын хĕвĕшекен, тĕркĕш (вырăн, урам); 3. (о торговле) кал-кал пыракан (суту-илӳ); 4. (живой, быстрый) çивĕч, чĕрĕ, пултаруллă; бойкий ум çивĕч ăс; бойкая речь яка чĕлхе; ◇ бойкое перо пултаруллă çыруçă; бойкий на язык çивĕч чĕлхеллĕ.
несов. 1. кого-что кур; 2. кого-что (увидеться) кур, тĕл пул; рад видеть курма хавас; 3. кого-что (представлять мысленно) кур, куç умĕнче тар; я вижу его как живого вăл ман умра чĕрĕ пек тăрать; 4. что (испытывать, переживать) кур, тӳс; не видеть горя хурлăх ан кур; 5. кого-что в ком-чём (считать) шутла, хур; я вижу в нём друга эпĕ ăна тус вырăнне хуратăп; ◇ видеть насквозь витĕр курса тăр; видеть не могу курас килмест; как видите хăвăрах куратăр; не видеть света (вольного) ерçӳсĕр, канлĕхсĕр; только и вйдели курса та юлаймарăмăр.
прил. йĕпе, нӳрлĕ, нӳрĕ, чĕрĕ; влажная земля нӳрĕ çĕр; влажный воздух чĕрĕ сывлăш; влажные глаза йĕпе куç.
прил. 1. шăртланчăк; çилленчĕк; 2. физиол. хирĕç тавăракан, хускалакан (чĕрĕ ткань).
м. 1. сывлăш; свежий воздух уçă сывлăш; сырой воздух чĕрĕ сывлăш; 2. (пространство над землёй) тӳпе, пĕлĕт, сывлăш; стая шумно поднялась в воздух кайăк кĕтĕвĕ шавлăн пĕлĕтелле çĕкленчĕ; ◇ на открытом воздухе уçă сывлăшра; на вольном воздухе 1) (вне помещения) тулта; 2) (вне города) хула тулашĕнче; носиться в воздухе палăр, сисĕн; бывать на воздухе уçăлса çӳре; выйти на воздух уçăлма тух.
сов. 1. тасал, уçăл; сырость выветрилась чĕрĕ сывлăш уçăлчĕ; угар выветрился сĕрĕм тухса кайрĕ; 2. перен. (забыться) манăç, асран тух, пуçран тухса ӳк; 3. геол. çийĕн, пĕт (çилпе, çумăрпа, юрпа).
сов. 1. (остаться в живых) чĕрĕл, чĕрĕ юл, хăтăлса юл; раненый выжил аманнă çын чĕрĕлчĕ; 2. разг. (прожить известное время) пурăн; он там и дня не выживет вăл унта пĕр кун та пурăнаймасть; 3. что (пережить) тӳссе (е чăтса) ирттер; ◇ выжить из ума (или из памяти) йӳте, ăсран тайăл.
нареч. 1. (едва) аран, кăшт çеç; он еле жив остался вăл кăшт çеç чĕрĕ юлнă; 2. (насилу, с трудом) аран, пĕтĕм вайран; я еле поднял ящик эпĕ ещĕке аран-аран çĕклерĕм; ◇ еле-еле аран-аран; еле-еле душа в теле аран-аран сывлать (йывар чирпе аптăракан е питĕ ватă çын çинчен):
м. кăмăс, вĕт пулă, пулă лĕкки (çăткăн пулăсене тытма вăлтана тирмелли чĕрĕ вĕтĕ пулă).
прил. 1. (обладающий жизнью) чĕрĕ; живые цветы чĕрĕ чечексем; ловить зайца живым мулкача чĕррĕн тыт; 2. (относящийся к живому или растительному миру) чĕрĕ; живая природа чĕрĕ çутçанталăк; 3. (полный жизненных сил) чĕрĕ, çивĕч, йӳрĕк; вичкĕн, шухă; живой ребёнок çивĕч ача; 4. (подлинный, реальный) чăн, чăн-чăн, чĕрĕ; пурнăçри, пурнăçран илнĕ; живая жизнь чĕрĕ пурнăç; живое дело чĕрĕ ĕç; 5. (деятельный, остроощущаемый) тимлĕ; хĕрӳллĕ; питĕ пысăк; живое участие тимлĕ хутшăнни; живое желание питĕ пысăк кăмăл; 6. (яркий, выразительный) чĕрĕ; илемлĕ; живой образ чĕрĕ сăнар; живая речь чĕрĕ пуплев, чĕрĕ калаçу; 7. только в краткой ф., чем (черпающий силу в чём-либо): я жив надеждой эпĕ шанăçпа пурăнатăп; ◇ живой вес чĕрĕ виçе; живая вода фольк. чĕрĕлĕх шывĕ; живая газета чĕрĕ хаçат (хыпар сарса çӳрекен çын çинчен); живая изгородь чĕрĕ хӳме (йăвă лартса тухнă йывăçсен речĕ); живой инвентарь чĕрĕ инвентарь (ĕç выльăхĕсем), живая очередь чĕрĕ черет (çынсем черет йышăнса кĕтсе тăни); живой портрет чĕрĕ сăнлăх; живая рана чĕрĕ суран; живая связь чĕрĕ çыхăну; живая сила чĕрĕ вăй (çынсем, выльăх-чĕрлĕх); живое слово чĕрĕ сăмах; живого слова не услышишь чĕрĕ сăмах илтеймĕн; живой ум çивĕч ăс; живого лица нет на ком-л. питĕнче этем сăнĕ çук; живого места нет аманман вырăн та çук; живым манером вăр-вар, хăвăрт; взять (брать) за живое, задеть (затронуть) за живое хумхатса яр, чуна кайса тив; на живую нитку кăшт-кашт, начар; на живую руку васкаса; ни живой души пĕр чун та; жив-здоров чип-чипер, тĕрĕс-тĕкел; ни жив ни мёртв ни чĕрĕ ни вилĕ.
прил. 1. биол. пурнăçлăхлă; хаваллă; 2. перен. пит чĕрĕ, хастар.
ж. 1. (способность сохранять свою жизнь) чĕрĕлĕх, пурнăçлăх; жизненность организма организм чĕрĕлĕхĕ; 2. (способность существовать и развиваться) пурăнаслăх, хавал; чĕрĕ вăй; жизненность идей ленинизма ленинизм идейисен чĕрĕ вăйĕ; (связь с действительностью) пурнăçлăх, пурнăç тĕрĕслĕхĕ; жизненность проекта проект пурнăçлăхĕ, проект пурнăçпа çыхăнса тăни.
прил. 1. (способный сохранять жизнь) аталануллă, чĕрĕ, ӳсес, шăтас (вăрлăх); 2. перен. (способный существовать и развиваться) çирĕп, тĕреклĕ, пурăнма пултаракан, пуласлăхлă.
ж. карта, хӳме, çатан, тĕкме; проволочная изгородь пралук карта; живая изгородь чĕрĕ карта (йывăçсем лартса туни).
м. инвентарь, ĕç хатĕрĕсем; сельскохозяйственный инвентарь ялхуçалăх инвентарĕ; живой инвентарь чĕрĕ инвентарь (выльах-чĕрлĕх).
ж. мед. каверна (чĕрĕ ӳтре чире пула çĕрсе-хăрса пулнă хăвăл).
ж. капсула (1. фарм. порошок евĕрлĕ е шĕвĕ эмел тултарнă, çăварта час ирĕлекен пĕчĕкçĕ хутаç; 2. анат. чĕрĕ организмри тĕрлĕ органсене çыхăнтаракан витĕ; 3. тех. тĕрлĕ механизмсен, сăм. космос карапĕн уйрăм хупăлчана вырнаçтарнă пайĕ).
ж. 1. тир (этемĕн, чĕрчунăн); 2. разг. (кожура) хупă; яблоко с толстой кожей хулăн хупăллă панулми; 3. (выделанная шкура) тир, тунă тир; чемодан из свиной кожи сысна тирĕнчен çĕленĕ чăматан; сыромятная кожа чĕн, чĕрĕ сăран; ◇ кожа да кости шăммипе тирĕ çеç; из кожи (вон) лезть (или вылезти) чун тухас пек тăрăш.
ж. прост. (комната) чĕлĕм (е табак) туртмалли пӳлĕм; чĕлĕмçĕ пӳлĕмĕ; ◇ жив курилка! чĕрĕ-ха!; тĕтĕм сӳнмен-ха!
прил. 1. юлхав, кахал, наян, ӳркенчĕк, тĕрен, услап; ленивыи человек капаш (е юлхав) çын; 2. (о движениях, походке) лӳппер, мăран, ӳрĕк-сӳрĕк; 3. (о животном) лӳппер, чуман, кĕсмен; ◇ ленивые щи чĕрĕ купăста яшки; ленивые вареники хуран кукли.
ж. 1. (ива) хăва, çӳçĕ; 2. (стебель) хула, чĕрĕ хулă; вербная лоза хĕрлĕ хăва хулли.
ж. 1. собир. (падаль) виле таврашĕ, выльăх вилли; 2. перен. разг. чĕрĕ мар (е чунсăр, хавхаланусăр) япала.
прил. 1. вил(ĕ), вилнĕ; 2. перен. чунсăр, пушă; мёртвая пустыня чунсăр пушхир; 3. (безмолвный) шăп, (пĕр) сас-чĕвĕсĕр; мёртвый лес пĕр сас-чĕвĕсĕр вăрман; 4. (засохший) хăрăк, типĕ; мёртвые деревья хăрăк йывăçсем; 5. перен. разг. (бесполезный) усăсăр, найтасăр; мёртвое дело усăсăр ĕç; ◇ мёртвая зыбь çилсĕр хум (тинĕсре); мёртвый капитал эк. тупăш паман капитал; мёртвая природа чĕрĕ мар çутçанталăк; мёртвая тишина тулли шăплăх; мёртвый час кану сехечĕ (апат хыççăнхи); мёртвая хватка çатăрласа çыртни; мёртвый язык лингв. виле чĕлхе (хут çинче кăна сыхланса юлни); мёртвый узел вил тĕвĕ; спать мёртвым сном вилнĕ пек çывăр.
ж. морфологи (1. биол. чĕрĕ организмсен тытăмне тĕпчекен наука; 2. лингв. грамматикăн сăмах формине тĕпчекен пайĕ).
м. иск. натюрморт (чĕрĕ мар япаласен пуххине кăтартакан ӳкерчĕк).
прил. 1. (мёртвый) чĕрĕ мар, вилĕ; 2. (неорганический) чунсăр, чĕрĕ мар; неживая природа чĕрĕ мар çутçанталăк; 3. (вялый) тĕксĕм, сӳрĕк, чĕрĕ мар.
прил. чĕрĕ мар, чунсăр.
прил. хавхалануллă, хаваслă, хĕрӳллĕ, чĕрĕ, çивĕч, хатăр; оживлённая дискуссия хĕрӳллĕ дискусси.
сов. 1. чĕрĕл; 2. перен. (воспрянуть духом) чĕрĕ сывлăш ил, хатăрлан, чĕрĕл; 3. перен. (возродиться — о чувствах) чĕрĕлсе тăр, килсе тул; все ожило в памяти асра пĕтĕмпех чĕрĕлсе тăчĕ; 4. перен. (наполниться жизнью) чĕрĕл, вăран; лес ожил вăрман чĕрĕлчĕ.
прил. чĕрĕ организму ⸗ĕ [⸗и], органика ⸗ĕ [⸗и], органикăллă; органическая природа органикăллă çутçанталăк; органическая химия органика химийĕ, органикăлла хими.
прил. чĕрĕ, йӳрĕк, йăрă, вăр-вар, çаврăнăçуллă.
прил. 1. хусканакан, куçăкан, куçса çӳрекен, куçармалла, хусканмалла; подвижной блок куçармалла шăлтăрма; 2. куçакан, куçса çӳрекен; подвижная мишень куçакан мишень; 3. (о человеке, животном) чĕрĕ, шухă, çивĕч, йăрă, вăр-вар; ◇ подвижной состав ж.-д. куçакан состав (вагонсем, пăравуссем); подвижные игры чупмалла вăйăсем.
с. 1. пир, пир-авăр, катанпир; суровое полотно чĕрĕ пир; синее домотканое полотно эренкĕл; 2. жив. картина, ӳкерчĕк; 3. спец. лента; полотно конвейера конвейер ленти; 4. (дорожная насыпь) çул анĕ; железнодорожное полотно чугун çул анĕ; 5. см. полотнище; полотно двери алăк анĕ.
прил. вилес патне (е вĕçне) çитнĕ, ни вилĕ ни чĕрĕ.
несов. в разн. знач. пăсăл, юрăхсăра (е йĕркерен) тух, начарлан; (о яйцах) путлан, сăпăрчăклан; (о жидких продуктах) йӳçĕх; (о сухих продуктах) пусăх, çĕрĕш; (о вкусовых качествах) тутлăмарлан, (о механизмах) мăтăклан, лар; (о человеке, ребёнке) усала вĕрен; портиться от трения çийĕн; рыба портится пулă çĕрĕшет; отсыревшая мука быстро портится чĕрĕ çăнăх час пусăхать.
ж. 1. çутçанталăк; окружающая природа таврари çутçанталăк; северная природа çурçĕрти çутçанталăк; живая природа чĕрĕ çутçанталăк; неживая природа чĕрĕ мар çутçанталăк; явления природы çутçанталăк пулăмĕсем; 2. (сущность, характер) несĕллĕх-никĕс, юн; такова его природа юнĕ çапла унăн; ◇ в природе вещей çапла пулмалла та; от природы çуралнăранпа.
ж. присосок м. биол. ĕмкĕч, сăмса, сăнă (ӳсентăранăн е чĕрĕ организмăн тепĕр ӳсентăран е организм сĕткенне ĕммелли органĕ).
прил. чĕрĕ, çивĕч, правур, йӳрĕк, йăрă, вăр-вар, йăлттам; проворный мальчик йăлттам ача; проворный человек йăрă çын.
ж. биол. протоплазма (чĕрĕ клеткăн тĕп веществи); клеточная протоплазма клетка протоплазми.
прил. разг. çивĕч, йăрă, чĕрĕ, йӳрĕк, вăр-вар.
прил. чĕрĕ, çивĕч, йӳрĕк, йăрă, вăр-вар; расторопный парень çивĕч каччă.
прил. 1. шухă, чĕрĕ, йăрă, çивĕч; резвый ребёнок йăрă ача; 2. (быстрый в беге) шухă, элчĕ, чалак, йăлттам; резвый жеребёнок йăлттам тиха; резвая лошадь элчĕ лаша.
прил. разг. 1. (усердный, старательный) тимлĕ, ĕçчен, чĕрĕ, тăрăшуллă; ретивый парень тăрăшуллă каччă; 2. (живой, резвый — о коне) чалак, хытă чупакан.
м. физиол. рефлекс (чĕрĕ организм çутçанталăкри япаласемпе вăйсем тивнине хирĕç тавăрни); условный рефлекс условней рефлекс (çĕнĕрен туянни).
ж. 1. (прут) чĕрĕ хулă, хулă; 2. мн. розги уст. (наказание) хулăпа çаптарни.
м. сангвиник (савăнăçлă, чĕрĕ çын).
ж. 1. çĕнĕлĕх, чĕрĕлĕх, уççи, чĕрри, çĕнни; свежееть цветов чечек чĕрĕлĕхĕ; 2. (прохлада) уçă (е таса) сывлăш; 3. (здоровый вид) сывă (е таса) курăнни; не первой свежеети 1) чĕрĕ мар, çĕнĕ мар; 2) перен. шутл. çамрăках мар.
прил. 1. (о продуктах) çĕнĕ; пăсăлман, лайăх; свежее яйцо çĕнĕ çăмарта; свежее молоко тин сунă сĕт; 2. (не подвергшийся обработке) чĕрĕ; симĕс; тутлă; свежая капуста тутлă купăста; свежие огурцы чĕрĕ хăяр; 3. (не использованный) çĕнĕ; свежий чай çĕнĕ чей; 4. (чистый, не загрязнённый) таса; свежее бельё таса кĕпе-йĕм; 5. перен. (восстановленный отдыхом, сном) çĕнĕ, каннă; 6. (прохладный) сивĕ, уçă (сывлăш); 7. мор. (сильный — о ветре, волне) вăйлă; 8. (хорошо сохранившийся) сывă, таса, илемлĕ; çамрăк; свежее лицо сывă сăн-пит; 9. (новый) çĕнĕ; свежая газета çĕнĕ хаçат; ◇ на свежую память манăçа тухиччен, асратытнă чух.
м. сырец, тасатман продукт, чĕре продукт; кирпич-сырец чĕрĕ кирпĕч; сахар-сырец тасатман сахăр.
прил. 1. (влажный) чĕрĕ, нӳрĕ, йĕпе; сырой воздух чĕрĕ сывлăш; 2. (недоваренный, недопечённый) чĕрĕ, тачка, пиçсе çитмен; сырое мясо чĕрĕ аш; сырой хлеб тачка çăкăр; 3. перен. (недоработанный) туса çитермен (ĕç).
прил. чĕрĕ (е туман) тир.., чĕрĕ (е туман) сăран..; сыромятная кожа чĕрĕ сăран; сыромятный ремень чĕр сăран пиçиххи.
ж. нĕрĕ (е туман) тир, чĕрĕ (е туман) сăран.
прил. чĕрĕ, туса çитермен; сырцовый кирпич чĕрĕ кирпĕч; сырцовый шёлк чĕрĕ пурçăн.
несов. 1. (гнить) çĕр, муртăх, хĕр, муртаклан; 2. (слабо гореть) йăсăрлан, тĕлкĕш, йăсăрланса çун; сырые дрова тлеют чĕрĕ вутă йăсăрланса çунать; 3. перен. кăшт юл, йăлт ан пĕт, кăштах пул; в сердце тлеет надежда чĕрере шанчăк йăлтах пĕтмен-ха.
ж. 1. мед. куçарса лартни (чĕрĕ ӳте); трансплантация сердца чĕре куçарса лартни; 2. с.-х. сыпни (йывăçа).
несов. 1. кого-что турт, туртса пыр; тянуть канат вĕрен турт; тянуть жребий шăпа турт (е яр); 2. (обладать тягой) турт; печка хорошо тянет кăмака лайăх туртать; 3. что (натягивать) кар; тянуть телефонную линию телефон линийĕ кар; 4. что, с чем и без доп. (медлить) тăс, вăраха яр, тăсса пыр; тянуть с ответом ответ парассине тăс; 5. кого-что (звать с собой, манить) турт, чĕн, илĕрт; меня тянет в театр мана театр илĕртет; меня тянет ко сну манăн çывăрас килет; 6. (весить) турт, тай; ящик тянет пять килограммов ещĕк пилĕк килограмм таять; 7. безл. чем (о запахе, о струе воздуха) кĕр, пер, кил, сап, сарăл; тянет сыростью чĕрĕ шăршă кĕрет; от окна тянет холодом чӳречерен сивĕ çапать; 8. (протяжно петь или говорить) тăс, тăсса кала (е юрла); он тянет слова вăл сăмахсене тăсать; 9. (удлинять) чăс, тăс, вăрăмлат; тянуть проволоку пралук чăс; ◇ тянуть время вăхăта тăс; тянуть за душу асаплантар, тарăхтар; тянуть за язык кого-л. калама хуш, вăйпах калаттар.
сов. хăтăлса (е сыхланса) юл; чĕрĕ юл, тĕрĕс-тĕкел юл; дом уцелел от пожара пӳрт пушартан сыхланса юлчĕ.
м. биол. фагоцит (чĕрĕ организма лекнĕ ют япаласене шăрантаракан, бактерисене пĕтерекен клетка).
ж. физиологи (чĕрĕ организмри процессене тĕпчекен наука).
прил. разг. 1. (цепкий) çирĕп, тĕреклĕ; хваткие руки çирĕп алă; 2. перен. (ловкий, хитрый) чее, чĕрĕ, çивĕч.
ж. биол. хромосома (чĕрĕ клеткăн тĕс йышăнакан элеменчĕ).
м. 1. (цветок) чечек, çеçке; живые цветы чĕрĕ чечек; 2. перен. (лучшая часть чего-л.) чи лайăххи, чи лайăх пайĕ; цвет общества обществăн чи лайăх пайĕ; 3. (период цветения) чечек вăхăчĕ, чечекленнĕ вăхăт; яблони в цвету улмуççи чечеке ларнă; ◇ дать цвет чечеке лар; в (во) цвете лет (или сил) вăй-хал тапса тăнă чух; срывать цветы удовольствия хăймине пуçтарса çӳре.
несов. 1. чашла(т), чашкăр, чăшлат; вино шипит и пенится эрех чашласа кăпăкланать; шипит как гусь хур аçи пек чашкăрать; сырые дрова шипят и не разгораются чĕрĕ вутă çунмасăр чăшлатса выртать; 2. разг. (говорить сдавленным голосом; ворчать) чашкăр, хăйăлтат, пыра хырса калаç.
прил. разг. йăлттам, йăрă, çивĕч, чĕрĕ; шустрая лошадка йăрă ут; шустрый мальчик çивĕч ача.
ж. энциклопеди (пĕлӳлĕхĕн пĕр пайĕ е мĕнпур пайĕсем çинчен кĕске сведенисем паракан справочник); Большая советская энциклопедия Пысăк совет энциклопедийĕ; медицинская энциклопедия медицина энциклопедийĕ; техническая энциклопедия техника энциклопедийĕ; ◇ ходячая энциклопедия шутл. чĕрĕ энциклопеди (кирек мĕнле ыйтăва та ăнлантарма пултаракан çын).
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
вилĕ, чĕрĕ мар; мёртвый инвентарь ĕç хатĕрĕсем, кăралсем; мёртвый капитал тупăш паман капитал; мёртвый сезон вилĕ сезон (ĕç-пуç чарăнса тăнă тапхăр)
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
1. тере 2. чи
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[pulo]
fiŝo
пулă пур-и? — ĉu estas fiŝo?
ăшаланă пулă — fritita fiŝo
пĕçернĕ пулă — kuirita fiŝo
типĕтнĕ пулă — sekigita fiŝo
чĕрĕ пулă — freŝa fiŝo
пулă яшки — fiŝsupo
пулă ĕрчет — bredi fiŝojn
пулла кай — iri fiŝkapti
пулă тыт — fiŝkapti
[ĉeĉe'k]
floro
кил чечекĕ — ĉambra floro
хир чечекĕ — kampa floro
чĕрĕ чечексем — vivaj floroj
чечек ăсти (= чечекçĕ) — floristo
чечек йăранĕ (= чечеклĕх) — florbedo
чечек сĕткенĕ — nektaro
чечек çыххи — florbukedo
чечек тат — deŝiri floron
чечек ӳстер — kultivi florojn
ама чечек — pistilo
аçа чечек — stameno
шур чечек — kamomilo
чечеке лар — disflori
чечекле — florigi
чечеклен — disflori
чечекленӳ — disfloro
чечеклĕ — flora
kun floroj
[ĉe're]
kruda, freŝa, vigla, viva
чĕрĕ вутă — kruda lignaĵo
чĕрĕ пахча çимĕç — freŝaj legomoj
чĕрĕ сăмах — viva vorto
чĕрĕ сăн — vigla aspekto
чĕрĕ шыв — neboligita akvo
чĕрĕл — resanixgi
чĕрĕлĕх — vigleco, ageemo
чĕрĕлĕхлĕ сывлăш — saniga aero
чĕрĕлле — krude
чĕрĕлле шăнтнă пулă — freŝe frostigita fiŝo
чĕрĕлӳ — resaniĝo
чĕр чун — besto
viva estaĵo
килти чĕр чунсем — hejmaj bestoj
тискер чĕр чунсем — sovaĝaj bestoj
чĕр чун тĕнчи — besta mondo, faŭno
чĕрт — vivigi
ekbruligi (alumeton)
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
cĕrĕ
чĕрĕ
hytă, cĕrĕ
хытă, чĕрĕ
cĕrĕ tavar
чĕрĕ тавар
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
1. «живой»; 2. «бойкий», «резвый», «шустрый», «проворный»; др. тюрк., алт. В, хак. тириг, МК, Замахш., АФТ, уйг., узб. тириг, кирг. тирӳӳ, казах., к. калп., ног. тири, ойр. тирӳ, азерб., тур., туркм. дири, башк., тат. тере, тув. дириг «живой» (в некот. яз. «бойкий», «резвый»).
1. «сырой», «влажный»; 2. «неварёный», «недопекшийся» (о хлебе) 3. «свежий»; азерб. чий, дири, алт. В чий, тур. тер «влажный», «сырой», «свежий»; полов. чийик «сырой»; ср. перс. тăр «влажный», «сырой», «мокрый»; «свежий».
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Вирт яр пускать / пустить пал, палить / палить что.
Вирт ячĕ ман Çĕршыв çине, Инкек кӳрсе, этемлĕх мурĕ. Уйăп М. Нимĕçсем хăйсем тухса кайнă чух ăна вирт те ярасшăн пулнă, анчах те курăкĕ чĕрĕ пулнă, те çанталăкĕ лăпкă тăнă, вăл лаптăк-лаптăк çеç çуннă. В. Сатай.
Илем кĕрет [килет] становится красивым (красивее) что.
Çураки вăхăтĕнче уй-хире илем кĕрет, унта чĕрĕ пурнăç пуçланать. С. Аслан. Сарă кайăк юрласан, Сада илем килет-çке; Мерчен сăвă каласан, Вăййа илем кĕрет-çке. В. Давыдов-Анатри. Садсем шап-шурă çеçке çурсан, илем килет тăван çĕршывăн. И. Ивник.
Кавар ту [тыт] 1. уговариваться / уговориться с кем-чем, приходить / прийти к соглашению с кем, о чем, к какому; 2. кавар ту устраивать / устроить заговор.
1. Ак камсемпе тек, йĕксĕк йытă, çĕрме пуян, тытать кавар! Ял тарăхтармăшĕ! А. Алка. 2. Касмухха ни вилĕ, ни чĕрĕ пулса кайрĕ. Ăна патшана хирĕç кавар тунă тесе айăплаççĕ. Н. Мранькка. Вĕренмен эпир халăх юнне тăкма, хăнăхман тĕрлĕ каварсем тума. Г. Краснов.
Кондицие ларт [çитер] доводить / довести до кондиции что.
Пĕрчи кăшт чĕрĕ. Хăрамасть Анна — Ман тантăш çын, сушилка бригадирĕ. Вăл типĕтет, кондицие лартать ăна, Кăштăртатма пуçлать ыраш е тулă тирĕ. С. Шавли. Вăрлăхсене акма юрăхлă кондицие çитер.
Куçа çи [йăмăхтар] резать глаза (глаз).
Пысăк люстра çутинче чĕрĕ чечексем куçа çисе ямалла илемлĕн курăнаççĕ. В. Ухли. Çур тыррисем тĕслĕн-тĕслĕн курăнса куçа çиеççĕ. А. Лазарева. Йывăçсем папкаланса симĕсленчĕç, тĕллĕн-тĕллĕн куçа йăмăхтаракан илемлĕ чечексем курăнкалаççĕ. А. Лазарева.
Кутăна пер 1. упрямиться / заупрямиться; 2. притворяться [прикидываться] / притворится [прикинуться].
1. Кирек мĕнле кала ăна. Перет вăл вĕçĕм кутăна, Шăп чăхăмçă, ăнман ут евĕр. А. Алка. Эпĕ пур, чуман лаша пек, кутăна петĕм. А. Ĕçхĕл. Пĕр кутăна персен, çумăр хапхине уçсах пăрахать. В. Бурнаевский. 2. Чирĕ-чĕрĕ пулман иккен Муççан, кĕреки пушаннине туйса кутăна пенĕ, тет, вăл. С. Аслан.
Ним тĕшне ан тăр ничего не стоить.
Парнемĕр ним тĕшне тăмасть пулсан та, кăмăл тăвăрсам, йышăнсамăр. В. Алакĕр. Чим, тăхта. Туятăп. Саншăн ман сăмахăмсем ним тĕшне те тăмаççĕ. В. Алакĕр. Пуринчен ытла халĕ, чĕрĕ те сывă, сисĕмлĕ пулмалла чухне, ун пек сунарçă ним тĕшне те тăмасть. В. Долгов.
Пĕр калăп (калăпра, калăпран) пул быть на одну колодку.
Уя пирки нумай палкамăн. Ӳлĕмрен ак, çитĕнсен, Пулăн аçупа пĕр калăп Чăннипе суйи енчен. Ю. Семенов. Эс ан хутшăн, катемпи! — Сахвине Маврана ура тапса кăшкăрса пăрахрĕ. — Эс те стариккупа пĕр калăпра. С. Аслан. — «Паймук хуçа е Эливан хуçа», — çапла çеç калать, пуянпа чухăн пĕр калăпра пулас çук нихçан та. П. Осипов. Учительсем пурте пĕр калăпран пулмалла имĕш. Килĕшместĕп! Учитель — чĕрĕ çын. Т. Петĕркки.
Сăнчăрне (сăнчăрсене) тат [аркат, ват, салат] разрывать / разорвать цепи чего (оовободиться от чего-либо).
Хĕллехи хаяр çанталăк Сăнчăрне татать хĕвел. Я. Ухсай. Сăнчăра пĕччен татаймăн, Сансăр çутă кун кураймăн, Сӳнĕп кăлăхах. С. Шавли. Çак сăнар уйрам çынна мар, чуралăх сăнчăрне аркатса çĕнĕ тĕнче тума тытăннă ĕçхалăхне пĕлтерекен пĕтĕмлетнĕ сăнар пулса тăрать. П. Хусанкай. Чĕрĕ эс! Тыткăнланнă Гренада çапса ватĕ тăшман сăнчăрне. Ху çинчен те, хăвăн юрруна та Савса юрлĕç вара ĕмĕрне. Я. Хусанкай. Çапса-касса татрĕç çĕлен пуçсене, Чăлпар çеç салатрĕç чура сăнчăрне. С. Элкер.
Тĕс кĕрт [кӳр, пар] 1. украшать / украсить кого-что; 2. придавать / придать вид какой, кому-чему; 3. тĕс пар (в отриц.) быть не ко двору (о домашних животных).
1. Куçĕсем кăна, пурте пĕлсе-хăнăхса çитнĕ куçсем, сӳнми чĕрĕ кăварпа çунаççĕ, кăвакарнă çӳхе тутине яланхи йăл кулă кăна тĕс кӳрет. Ю. Званацкий. Кăвак супăнь пире тĕс памасть, авалхи тус пире халь пăхмасть. 2. Ир шăтнă курăк сăрта Кăшт симĕс тĕс кӳрет. Г. Орлов. Сăрантан тунă япаласене çĕнĕ тĕс кĕртес тесен, чĕрĕ çăмарта шурри сĕрмелле. Чăваш календарĕ. Соуссем апатсене лайăх тутăпа шăршă, илемлĕ тĕс параççĕ. А. Медведев. 3. Пирĕн килте хура ĕне тĕс памасть.
Хапăл ту 1. принимать / принять радушно, охотно, сердечно кого-что; 2. прив етствовать кого-что.
1. Директор пире пурне те хапăл тусах йышăнчĕ. Г. Алентей. Хапăл ту-ха, лар-ха эсĕ Кĕреке умне, инке. Я. Ухсай. Йывăçĕ-курăкĕ, пур чĕрĕ чунĕ хапăл тăваççĕ ăна савăнса. С. Элкер. 2. Партире тăман юлташсем те фронта каяс кăмăла хапăл турĕç. Митта В. — Тинĕс, тинĕс, тинĕс! — тетпĕр, — Хапăл ту эс хăнуна! Н. Янкас.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
ç.с. Ухмаха хăвар, ăсран яр, тăнран кăлар. «Акă ку сана — ман юратушăн, ку — мана айванлатнăшăн», — чалт та чалт çупа-çупа ячĕ Сима Ларисăна. Е.Осипова, 1986, 110 с. Пире вун-вун çул хушши айванлатса пынă «чĕрĕ вилесен» ĕçĕ ку //Х-р, 17.03.1992, 5 с. Чăваш тĕнне — тĕшмĕшпе пăтратса — юриех айванлатса кăтартасси халĕ те тĕл пулать. ЧС, 1993, 10 кл., 7 с.
е АС ТĂВĂМ, ç.с. Асăм (туп.), асăмлăх, асăну. Аппан тĕрмери кун-çулĕ çинчен пĕлес килет... «Астăвăм» об-щество пулăшасса шанатăп. КЯ, 20.09.1989, 3 с. Майăн 9-мĕшĕ тĕлне... «Астăвăм» кĕнекен пĕрремĕш томĕ кун çути курмалла. Ç-т, 1995, 4-5 /, 31 с. Çак çын ас тăвăма тивĕçлĕ мар-и вара. ÇХ, 1999, 3 /, 8 с. Чăваш еншĕн аграри секторĕ — ...кăмăл-сипетпе ас тăвăмăн шалти вăйĕсене упраса хăвармалли пысăк шанчăк. ХС, 1999, 19 /, 1 с. — мифологилле астăвăм (ТА, 1990, 9 /, 67 с.); халăх астăвăмĕ (Ю.Артемьев, 1991, 48 с.); истори астăвăмĕ (Х-р, 6.06.1997, 1 с.); ĕмĕрлĕх астăвăм (Х-р, 6.05.2000, 1 с.); чĕрĕ астăвăм (Я-в, 2000, 5 /, 9 с.); — астăвăм саманчĕ (Я-в, 1995, 9 /, 89 с.); астăвăм шăплăхĕ, астăвăм тĕнчи (Н.Петровский, 1995, 84 с., 114 с.); астăвăм масарĕ, астăвăм хăми (Х-р, 17.01.1996, 2 с.); астăвăм сентри (Н.Теветкел //Х-р, 11.04.1998, 7 с.); астăвăм каçĕ (Т-ш, 2000, 5 /, 2 с.); — танл., астăву (П.Хусанкай, 1962, 50 с.).
ç.с. 1. Парапсихол. Чĕрĕ чунăн ӳт-пĕвне хупăрласа тăракан, вышкайсăр сисĕмлисем (экстрасенссем) кăна куракан çутă пайăрка сийĕ; биоуй (туп.). Çын аури, тепĕр майлă каласан, биоуйĕ (е кĕлетке тавра тытăнса тăракан куçа курăнман мĕлке) тăрăх диагноз лартма пулать. Х-р, 27.06.1992, 3 с. Иисус Христосăн аури сарă тĕслĕ пулнă. Я-в, 1995, 9 /, 105 с. Экран çинче вăл [хĕрача] çĕр çывăхĕнчи орбитăра ĕçлекен çынсен аурине курма пултарнă. ÇХ-рĕ, 15.12.1999, 4 с. Аура çирĕп, вăйлă пулсан сире нимĕнле хура вăй та, нимĕнле тухату та çĕнтереймĕ. С-х, 2000, 27 /, 3 с. — аурăн асамлă çути (Я-в, 1995, 10 /, 42 с.). 2. Куçăм. Этем, чĕрчун е япала хăй таврашĕнчи çынсене кӳрекен витĕм. Тен, эпĕ те такамшăн Турă... Ырсунăм кăмăлĕ — аура. Л.Федорова //Я-в, 1991, 4 /, 7 с. Вера Кузьминичнăна çур ĕмĕр ытла [театрти] çак аура витĕм кӳрсе тăрать (ХК, 1998, 37 /, 15 с.). Пирĕн Таньăсене тата темле «аура» текенни пĕрешкеллетет ахăр. ÇХ, 1999, 3 /, 4 с. 3. Куçăм. Пĕр-пĕр пулăмпа çыхăннă лару-тăру, ĕç-пуç. Наци философийĕ, пурнăç аури ... авалхи тĕнре мĕн тери уçăмлă палăрать. Х-р, 17.12.1992, 3 с. Хăйне евĕрлĕ аура хуçаланать. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Вăл [тĕп режиссер] артистсем сцена çинче хумханнине, ... залра хăйне майлă «аура» пулнине лайăх туйса илнĕ. Х-р, 13.04.2001, 2 с.
ç.с. Чĕрĕ организмсене (чĕрчун тĕртĕмне, бактерисене т.ыт. те) тĕпе хурса хатĕрленĕ, ял тата вăрман хуçалăхĕнче (выльăх-чĕрлĕх ĕрчевлĕхĕпе тухăçлăхне ӳстерме, вăрмана чир-чĕртен сиплеме, сиенлĕ хурт-кăпшанкăпа кĕрешме) усă куракан хутăш; биохутăш. Ку сиенлĕ паразитпа биопрепаратсемпе кĕрешеççĕ. А.Емельянов, 1990, 252 с. Граждан авиацийĕн самолечĕсем вăрман çине биопрепаратсем сапаççĕ. Я-в, 1991, 7 /, 2 с.
ç.с. Чĕрĕ организм ĕçĕ-хĕлĕн хастарлăхĕ пĕр-пĕр тăтăшлăхпа ылмашăнни; пурнăç çемми. Çын биоритмĕ тăрăх унăн сывлăхне пĕлме пулать. С-х, 1999, 17 /, 2 с. Пур чирлĕ çыннăн та хăйĕн биоритмне пăхăнмалла. С-х, 2000, 36 /, 3 с. Пирĕн пĕтĕм пурнăç биоритмсенчен килет. ЫХ, 2001, 20 /, 4 с.
п.с. Чĕрĕ çутçанталăка юрăхлă талккăш, çĕр сийĕ, шыв-шур, сывлăш; пурнăç хутлăхĕ. Наукăпа техника революцийĕ ... кĕтмен хăрушлăхсем те илсе килчĕ — сăмахран, çутçанталăкпа биосферăна сиен кӳме пикенчĕ. Ю.Артемьев, 1980, 88 с. Пултăрччĕ таса та сывă биосфера яланах. М.Сениэль, 1990, 61 с. Этем кӳлепине биосфера [кирлĕ, биоуй] хупăрласа тăрать. Х-р, 17.07.1992, 4 с. Çавăн пекех çыншăн, биосферăшăн аван зонăсем те пур, вĕсене биокомфорт зони теççĕ. Я-в, 1995, 9 /, 104 с. — ВЧС, 1971, 52 с.
ç.с. Апат-çимĕç, эмел, им-çам, выльăх апачĕ туса кăлармашкăн чĕрĕ хатĕрсемпе (тĕсл., микроорганизмсемпе) тата биологи пулăмĕсемпе усă курни; биологие техникăпа çыхăнтаракан ăслай. Хăш-пĕр биотехнологи предприятийĕсем этем сывлăхĕшĕн питĕ сиенлĕ. Х-р, 13.07.1993, 3 с. Çĕнĕ Шупашкар хулинче ... Мускаври биотехнологи универси-течĕн филиалĕ уçăлать. Х-р, 28.04.2000, 1 с. — биотехнологи колледжĕ (Х-р, 4.11.2001, 4 с.).
, п.с. Чĕрĕ организмри — унăн хавалĕпе пĕр килекен, ыттисене витĕм кӳме пултаракан — хăйне евĕрлĕ чӳхенӳ (электромагнит таппи). Пациентсене çамрăк донорсен магнит пленки çине çырса илнĕ биотокĕсене парса çамрăклатма пуçларăмăр. К-н, 1965, 24 /, 4 с. Çыннăн пуç миминчен саланакан биоток ... юлташĕсен, тăванĕсен ăс-тăнне, туйăмне çитни... В.Тимаков, 1984, 52 с. Çын шутлани теприне биотоксемпе куçать-ши. В.Эктел //Я-в, 1991, 7 /, 17 с. Манăн биотоксем куракан патне çитеççĕ. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Йывăçсем те çынна сиплĕхлĕ биотоксемпе витĕм кӳреççĕ. С-х, 1999, 1 /, 2 с. — биоток яр (В.Эктел, 1996, 82 с.); биоток ритмĕ (С-х, 2000, 9 /, 4 с.); биоток хĕлхемĕсем (С.Асамат //ÇХ, 2000, 12 /, 11 с.).
ç.с., парапсихол. Чĕрĕ япалана (этеме, чĕрчуна, ӳсен-тăрана) хупăрласа тăракан, организма сиенлĕ витĕмрен упранма пулăшакан уçăмсăр çутă сий; чĕрĕлĕх хуппи, аура. Çав энергие вăл хăйĕн биохирĕ [кирлĕ, биоуйĕ] урлă ярать. КЯ, 19.12.1989, 4 с. Асăрхарăр пулĕ, ӳсентăрансем еплерех çутă сапаççĕ. Биоуй палăрăмĕ вăл. М.Сунтал //Я-в, 1991, 12 /, 15 с. Шыв пылчăка тата ывăннине кăна мар, аякран пырса сырăннă ют ... биоуйсен татăкĕсене те çуса тăкать. Х-р, 24.09.1992, 4 с. Йывăçран ăсталанă тура ... çынпа йывăç биоуйĕсене пĕрлештерет. С-х, 2000, 27 /, 4 с. — биоуй вăйĕ, биоуй пысăкăшĕ (Х-р, 27.06.1992, 3 с.).
ç.с. Чĕрĕ организм паракан тата туякан энерги (электричество, ăшă, кăмăл-туйăм, ăс-тăн т.ыт. витĕмĕ); биовăй, биоэнергетика (1), биоэнерги. Биолокаторĕ хута каять — биохăват сăмах вăйне куçать. Н.Ишентей, 1997, 17 с.
, п.с. Пахчара ĕрчетекен шултра та илĕртӳллĕ çеçкеллĕ, йĕплĕ туналлă чечек. Эпир кĕлчечексем вĕçтернĕ. Г.Айхи, 1968, 104 с. Манăн хĕрлĕ кĕлчечек пулас килет. Б.Чиндыков, 1987, 40 с. Кĕлчечек хĕртен хитре. Т-ш, 10.10.1990, 8 с. Ытам тулли кĕлчечекпе кĕтсе илетчĕ. Х-р, 8.06.1999, 3 с. Яланах кĕл чечек пек илемлĕ пул. Т-ш, 1999, 11 /, 1 с. — кĕлчечек çыххи (Р.Сарпи, 1983, 77 с.); кĕлчечек шăрши (Г.Юмарт, 1983, 32 с.); кĕлчечек пахчи (В.Ахун, 1990, 94 с.); кĕлчечек çеçки, кĕлчечек çăвĕ (ÇХ, 2000, 5 /, 8 с.); кĕлчечек туян (Б.Чиндыков, 1987, 40 с.); кĕлчечек парнеле (ÇХ, 1999, 9 /, 3 с.); — шурă кĕлчечек (ÇХ, 1999, 6 /, 4 с.); чĕрĕ кĕл чечек (Т-ш, 1999, 9 /, 10 с.); кĕрен кĕл чечек (ÇХ, 23.11.2001, 4 с.).
, п.с. Пахчара ĕрчетекен шултра та илĕртӳллĕ çеçкеллĕ, йĕплĕ туналлă чечек. Эпир кĕлчечексем вĕçтернĕ. Г.Айхи, 1968, 104 с. Манăн хĕрлĕ кĕлчечек пулас килет. Б.Чиндыков, 1987, 40 с. Кĕлчечек хĕртен хитре. Т-ш, 10.10.1990, 8 с. Ытам тулли кĕлчечекпе кĕтсе илетчĕ. Х-р, 8.06.1999, 3 с. Яланах кĕл чечек пек илемлĕ пул. Т-ш, 1999, 11 /, 1 с. — кĕлчечек çыххи (Р.Сарпи, 1983, 77 с.); кĕлчечек шăрши (Г.Юмарт, 1983, 32 с.); кĕлчечек пахчи (В.Ахун, 1990, 94 с.); кĕлчечек çеçки, кĕлчечек çăвĕ (ÇХ, 2000, 5 /, 8 с.); кĕлчечек туян (Б.Чиндыков, 1987, 40 с.); кĕлчечек парнеле (ÇХ, 1999, 9 /, 3 с.); — шурă кĕлчечек (ÇХ, 1999, 6 /, 4 с.); чĕрĕ кĕл чечек (Т-ш, 1999, 9 /, 10 с.); кĕрен кĕл чечек (ÇХ, 23.11.2001, 4 с.).
п.с. Пĕр-пĕр япалан пĕчĕкçĕ пайĕ (сыпăкĕ); деталь, компонент, элемент. Талантлă поэтсем ăсласа тунă чăн-чăн илемлĕх пайрăмĕсен пахалăхĕ вăл — вĕсен ӳкерчĕклĕхĕпе ансатлăхĕ. А.Горшков //Чăваш илемлĕ литература чĕлхи. 1978, 67 с. Калаçусен чылай пайрăмĕ, паллах, асран тухса ӳкнĕ. Я-в, 1991, 11 /, 5 с. Кунта [хайлавра] пĕр пайрăм та ытлашши мар. ÇХ, 1998, 48 /, 9 с. — пĕрешкел пайрăмсем (В.Каховский, 1984, 77 с.); витĕмлĕ пайрăмсем (Ю.Артемьев, 1988, 59 с.); символла пайрăмсем (Ю.Яковлев //ХЧЛ, 1990, 27 с.); вак-тĕвек пайрăмсем (В.Егоров //Х-р, 26.09.1992); сăнарлă шухăш пайрăмĕсем (Г.Федоров, 1994, 21 с.); чĕрĕ пайрăмсем (ЧЛ, 1994, 11 кл., 212 с.); уйрăм пайрăмсем (Х-р, 25.08.1998, 3 с.); тĕп пайрăм (Ç-т, 1998, 1 /, 2 с.); — пайрăм ăсти (ЧЛ, 1994, 11 кл., 151 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
пирĕшти; хыпар калакан; ӳтсĕр сывлăш, чĕрĕ сывлăш. Вăл (Захария. – Э.Ф.) чиркĕвĕн вăта çĕрти пӳлĕмне ладон шăрши кăларакан пӳлĕмĕн сылтăм енче Ангела (пирĕштие) курнă [Священная 1883:65]; Ангел тенĕ сăмах чăвашла хыпар калакан тени пулать [О святых 1892:4]; Харпăр Святой ушкăнĕсен тропарĕсемпе кондакĕсем. Ӳтсĕр сывлăшсенĕн (ангелсен) [Молитвенник 1896:46]; Пуринчен малтан Вăл темĕн чухлĕ чĕрĕ сывлăшсем (ангелсем) пултарнă, çав чĕрĕ сывлăшсем пурте пĕр çылăхсăр, тап-таса пулнă [Поучение 1897:3–4].
малтан çурални; пысăк. Малтанхи йывăрлăхĕнче Египет çĕрĕнчи шыв пĕтĕмпех юн пулса тăнă, кайранхи йывăрлăхĕнче Египетри пур тĕрлĕ чĕрĕ чунтан та малтан çуралнисем (аслисем) вилсе пĕтнĕ [Наставление 1896:42]; Пĕр Ниагара шывех сиксе 17000000 лаша вăйне пама пултарнă тет, анчах çакăн пек аслă (пысăк) шыв вăйĕсем халĕ ахалех выртаççĕ [Никольский 1988:81].
чĕрĕ картина. Пирĕн Россия патшалăхĕнче пур хулара пекех чĕрĕ картинасем (кинематограф) кăтартаççĕ [Çулталăк 1910:16].
кинематографпа фонографа пĕрлештерсе тунăскер. Кинетофон – кинематографпа фонографа пĕрлештерсе тунăскер. (Кинематограф – чĕрĕ картина, фонограф – калаçакан машина) [Çулталăк 1913:14]
чĕрĕ кĕмĕл. … çан-çурăм вĕрийĕпе термометр ăшăнчи ртуть (чĕрĕ кĕмĕл) ăшăнса 39,5 градуса çитиччен çӳлелле улăхнă [Чума 1897:9–10]; Ртуть – чĕрĕ кĕмĕл. Таçта, астăваймастăп, вырăссем кĕнеке çине (Христофоров мар-ши вара) живое серебро тесе çырать [Тимофеев 2002:362].
пĕлме çук ĕç; Христосăн Ӳчĕпе Юнĕ. Литургия кĕллинче чăн аслă вăхăт, чаплă вăхăт çавăнтан пуçланса каять, мĕшĕн тесен çав сăмахсене каласан Христос таинство (пĕлме çук ĕç) хунине асăнас вăхăт çитсе пырать <…> [Наставление 1905, с. 14]; Чирлени тăхăрмăш кун тенĕ чух ирхине чĕрĕ тăвакан Таинстворан (Христосăн ӳчĕпе Юнĕнчен) ăша пай илчĕ те каçчен сывалса вырăн çинчен тăракан пулчĕ [Отец 1904:20].
сивĕпе ăшша пĕлтерекен хатĕр. Унтан тата ураран ӳкнĕ кунах çынна тапхăрăн-тапхăрăн темĕн тĕрлĕ ăшăрхатса вĕрилентернĕ, термометр (вăл сивĕпе ăшăна кăтартса пĕлтерет) лартса пăхсан çан-çурăм вĕрийĕпе термометр ăшăнчи ртуть (чĕрĕ кĕмĕл) ăшăнса 36,5 градуса çитиччен çӳлелле улăхнă [Чума 1897:9–10].
таса; закон тăрăх пурăнакан. Турă Амăшĕнчен Çурални вутлă кăмакари тӳрĕ (таса) пурăнăçлă ачасене çăлнă <…> [Церковные 1883:68]; çыру çинче тӳрĕ (закон тăрăх пурăнакан) çын хăй ĕненнипе чĕрĕ пулĕ тенĕ пек, çав хыпарта ĕненнĕçемĕн ĕненнипе Туррăн тĕрĕслĕхĕ уçăлса пырать [Послания 1903:42].
Çавăн пекех пăхăр:
чĕр тамăк Чĕр-Порат чĕрçи чĕрçитти « чĕрĕ » чĕрĕ кĕмĕл чĕрĕ пыр Чĕрĕ Сĕнче чĕрĕ чун чĕрĕ шучĕрĕ
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
