Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кач

I.
возглас, которым манят или отгоняют коров

кач

II.

1.
подражание стуку при ударе острым орудием
пуртăпа кач касрĕ — он тюк топором

кач

2. подр. —
о хватании зубами, когтями
качах çырт — вонзить зубы во что-л.

кач

3.
подражание щелканью токующего глухаря
кач-кач — усил. от кач 3.

качи

то же, что кач

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

саккă

то же, что сакă, сак. Н. Ильм. Кач(ч)а кайсан саккă тулли ачисем пулччăр.

курăмлă

видный, осанистый, солидный.. Кĕвĕсем. Пах улма пулĕ курăмлă, патша умне пулĕ юрăхлă. Салагаево. Каччи (жених) курăмлă, сăнĕ-сăпачĕ курăмлă. || В кач. наречия: "форменно", стройно, грациозно. Б. Крышки. Ах, эсир пит курăмлă килетĕр çав! (Говорит хозяйка домашней работнице, принесшей коромысло воды. Шли четыре домашние работницы с коромыслами, одна за другой, а хозяйка смотрела на эту процессию из окна).

кăпăр-капăр

(кŏбŏр к̚абы̆р, кы̆бы̆р-к̚абы̆р), подр. гременью. Альш. Тула тухаттăмччĕ; пăлтăрта темĕскер кăпăр-капăр! турĕ те (загремело), сехрем хăпрĕ. || Быстро, живо, на скорую руку. ЩС. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр анчах пуçтарăнса карĕ. Юрк. Пӳрте кĕрсен, кăпăр-капăр часах кĕлтуса илсен, пăраçникпе тав туса, кĕлтунăшăн укçа та илсен, епле килнĕ, çапла часах эрттиллипе кăпăртатса тухса та каяççĕ. Ib. Алăкĕ уçă выртнине курсан, пӳртрен сиксе тухса, тӳрех маччана кăпăр-капăр улăхса каят. Ib. Ун сассине илтсен, çывăракан салтаккисем те, вăранса кайса, кăпăр-капăр (проворно) сиксе тăрса, пăшалĕсене йăтса, лешин хыçĕнчен: ура! ура! ура! тесе, кăшкăрса чупа пуçлаççĕ. Сред. Юм. Эпĕ эс тухса кайнине сисмен те, как пырса каласанах, кăпăр-капăр ĕçе пăрахап та, тухса чупап хăвăртрах. Шел. 140. Кăпар-капăр тумланăр, çăвăр питĕр-куçăра! Ib. 73. Кăпăр-капăр çиелти тумтирĕсене хывса... акатуй тăваççĕ. Никит. Паçук хăвăрт сиксе тăчĕ те, кăпăр-капăр питсем çуса, выльăхсене урама хăваласа тухрĕ. Илебар. Çак хĕрсем ачана кăпăр-капăр кăларса пытарчĕç, тет. Халапсем 34. Пăрушĕ те, хăраса: мук! тесе кăшкăрса, кăпăр-капăр пӳртрен, салтака тĕртсе ӳкерсе, тула, урама, тухса каять. N. Кăпăр-капăр кайса килем-ха çавăнта! N. Вăл ĕçе кăпăр-капăр туса пăрахас пулат. || Кое-как (в частности, напр. с плохою упряжью), попросту. Изванк. Çавăнпа пичче пĕр кунне çав Кукша Майрана (старуху-йомзю) илме лаша кӳлсе, шăнкăрав çакса кайрĕ. Кăпăр-капăр кайсан, вăл çиленет; мана кусем этем вырăнне хумаççĕ, тесе, юсас вырăнне пăсса хăварасран хăраççĕ. Çавăнпа ăна пит йăпăлтатаççĕ. СПВВ. ИА. Япалана кăпăр-капăр тыткаласан, час ванать. (Так в Сред. Юм.). || Скарб; хлам. Сред. Юм. Кăпăр-капăр, домашние мелкие-предметы. Ib. Кирек мĕн кăпăр-капăр япаласĕм тем чôл япăхса выртаç кил карче (= кил картинче). N. Кăпăр-капăр япаласене сĕре (зря) лартса çĕртсе ан яр. (Письмо). СПВВ КС. Вăрмана кăпăр-капăр вĕт-шак пухма каятăп, теççĕ; вăл вĕт çапсене, унта çĕрĕк-çарăк вутсене пухма кайни пулать. ПВЧ. 115. Кăпăр-капăр катан пир, пăр (= пĕр) аршăн, та кирлĕ мар, çур аршăн та кирлĕ мар. N. † Кăпăр-капăр кач-таки. || Старые и малые. Орау. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр — стариксем, вĕт ачасем анчах.

кăччи-каччи

(кы̆ч'ч'и-кач'ч'и, второе к не озвонч., на а — ударение), подр. стуку, когда многие рубят вместе. См. МКП 34.

шалча

то же, что шалçа. N. Шалча, кол. Шалча, жердь. N. Шалча, палка? Аттик. Хăрăк шалча. Сĕт-к. Шалча çине пол! (Брань). N. Шалча тăрăнашшĕ. Капк. Ара, тем шалчи пулчĕ-и тен: те киремет тытрĕ, те йĕрĕх? Питушк. Торă-торă, шалчи толтăр онăн (умер чтобы), тет. Шурăм-п. 96. Вăрă, шалча тулсан, алла лекет (ворует до времени). Ск. и пред. чув. 25. Леш кач! кач! лартсассăн, тар! тар! йывăççи тайăлса ӳкрĕ шалчи тулсассăн. || Деревянная вилка. См. шăрпăк. Вомбу-к. Сире шалча кирлĕ пуль-ха? — тесе каларĕ. (Шалча — çăмах шăрпăкĕ, турисем шалча теççĕ). || Какая-то мера земли. Чеб.

пăтрак

сырой, плохо пропеченный (хлеб), представляющий как бы просто перемешанную массу. (Срв. пăтрак: и пăтранчăк). Б. Батырево. Пăтрак çăкăр, сырой, плохо пропеченный хлеб, хлеб с закалом. В др. говорах: хăйра тĕплĕ çăкăр, хăю тĕплĕ çăкăр (последн. в Б. Яникове). N. Кач, кач, качки вăтти (= дрова, здесь: результат размельчания хлеба зубами), ир те, каç та пăтрак вăтти (повид. вм. пăтрак пăтти, т. е. недоваренная сырая каша. Разумеется кал. Çăкăр çини).

кач

(кач), подр. удару топора при рубке дерева или укусу. ГТТ. Кача-пурне (кач! çыртмалла). Ск. и пред. Кач! кач! лартат — касăлат, тар-йывăççи тайăлать. Шумш. Кач-кач, каччам (так!) пик, касрăм пăхрăм — вонолттă, сурăм-пăхрăм — вонолттă, тата сурăм — вонолттă. (При произношении этих слов стучат одним из острых орудий, либо топором, либо ножом, по дереву, при чем получается 16 значков по числу слов). Орау. Пуртăпа кач! касрĕ (рубнул). Ib. Хурчка чăх çине утланса ларнă, тет те, кач та кач! лартат (долбит), тет. || Подр. крику глухаря. См. качлат.

качлат

издавать особые звуки (о глухаре). КС. Кач-кач-кач! Карăк качлатса ларать.

кач

(кач), межд., которым манят коз. Тюрл. Кач, кач, кач, кач! (манят коз). Сред. Юм. Кач-кач! Качакана çапла каласа йăхраççĕ. || То же слово употребл., когда вгоняют (или прогоняют) коз.

кач

в отдельности не употребляется. Отсюда: кач-таки.

кач-таки

козел. N. Кач-такинĕн: çăмĕ тесен, çăмĕ çук, сĕчĕ тесен, сĕчĕ çук. (Послов.). См. каç.

кач

(кач’), встр. в сложении: кач-мучи.

кача таки

козел. Курм. Шибач. Икĕ пичĕшĕ (два старших брата) кача таки çитĕнтереççĕ (козлов). Панклеи. На, çак кача-такине сан ул (сын) путяк, тутартăр. См. каç-таки, кач-таки, качака таки.

качмак

(кач’мак), нечто в роде башмака; устраивается из сурпана. Цив. || ЩС. Качмак — сурпан с одннм концом.

качмучи

(кач’муџ̌и), серый камень продолговатый, пустой внутри (чортов палец). КС. См. качă-мăчи.

качмăк

(кач’мы̆к), то же, что качмак.

качмăк

(кач’мы̆к), то же, что каçмăки касмăк.

качча

(кац’ц’а, кач’ч’а), слово которым гонят коз. Тюрл. Сред. Юм. Качча! (качакана çапла каласа хăвалаççĕ). КС. Качакана: качча! тесе хăвалаççĕ. Ст. Чек. К(а)чча! — гонят коз (первое а — краткое). Шорк. Каччă! или качча! так гонят коз, козлов, козлят. || «Коза». ПВИ. 93. Вăник качча усрарăм, купăста касас хойхи çук. Ib. Качча — качака.

Каччалккă

(кач’ч’алккы̆), фамильное прозвище в д. Елшиховой, Ядр. р.

каччă

(кац’ц’ы̆, кач’ч’ы̆), парень на возрасте; жених. П. У. БАБ. Пысăкрах каччăсем. Çитĕннĕ хĕрсем пĕр-пĕр уллах çурта пуçтарăнаççĕ... Орл. II 249°. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел): Собр. Вăрман урлă хура каччăм пăхса ларат. (Çĕмĕрт). Изамб. Т. Эй, каччă, каччă! Хăна аçу авлантарас тет, ху, сухалама кайсан, ана çинче çывăратăн! Макка 14°. † Вăйя тухман аппасем каччă хыçне кайс(а) ӳкнĕ. Ала 58. † Яль-ялĕнчи хĕресем каччă çинче палăрмасть. Образцы 113. Кăçал салтак нумай илчĕ: яла каччă юлмарĕ. Нынче был большой набор: в деревне (совсем) не осталось женихов.

япшар

ласковый; угодливый. СПВВ. ФИ. Чĕлхипе çынна юракан çынна япшар чĕлхеллĕ, теççĕ. СПВВ. Япшар, ласковый, угодливый. Ib. † Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшман кун парĕ. Чĕлхе çăвар япшар пулсассăн, çавăраймăп-ши тăванăм кăмăлне. СПВВ. ЕС. Япшар — çемçе чĕлхе-çăварлă, çаврăнăçлă, çын кăмăллĕ çын. Чăвашсем 4. Эпир епле çемçе чăкăтпа, çемçе хăпартупа асăнатпăр, çавăн пек ачанăн чĕлхи-çăварĕ çемçе пултăр, япшар пултăр. П. Пинер. Чĕлхе-çăвар япшар пусан, курайман çын та çул парат. Собр. † Куркисем чăпар, пылĕ хăла, мĕшĕн ĕçейместĕр çав пылĕсе? Сирĕн ĕçессĕре кам пĕлмес, йăпататăр япшар чĕлхĕрпе. Ст. Шаймурз. † Йăпăлтатăр (описка) япшар чĕлхепе. Н. И. П. Питĕ япшар вăл = çынна юратакан, çывăх куракан çын. Ст. Чек. † Кайăк чĕрелĕ çынпа калаçмашкăн чĕкеç чĕлхелĕ (япшар) çынсем те кирлĕ уна. N. † Пирĕн чĕлхе-çăвар япшар мар. Н. Шинкус. Хăра (вас) курсан, мĕн тусан, пит япшарăн калаçаканскер ку. Т. Григорьева. Ялта япшар пулсан, килте упа тир витĕнет, теççĕ. (Послов.). Пазух. Ялта япшар çӳрекен те, киле пырсан, епле-ши? Ч.П. Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшмансем кун парĕç. || Очень разговорчивый. Хурамал. Пит япшар, тăнне (= сывлăшне) çавраймасăр калаçать (пит калаçакан çын). || Красноречивый. Янтик. Смахсене таса, вырăнлă, çипçуллă смахлакан çынна: ну, пит япшар ярать, теççĕ. || Щедрый. М. П. Петр. «Япшар — щедрый, тароватый». (Так и у Паас. 21). || «Неразборчиво щедрый». Стюх. Ib. Япшарăн кучĕ шап-шар. (Поговорка). || Хорошо одевающийся. Чертаг. Япшар — лайăх томланса çӳрекен. || Прозвище. Нюш-к. Япшар Хĕветри, имя и прозвище мужч. || В кач. наречия. N. Япшар калаçать (çемçе чĕлхе-çăварлă çын).

юл

йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).

мискара

(_ми-), шутка, курьёз. Ст. Чек. Мискара = шуть. Ib. Пысăк йывăç курсан: вот мискара! теççĕ (тĕлĕнмелли япала). Орау. Хурчка, чăхă çине хăпарса ларçа, кач та кач! лартать, тит (клюет). Чăххи ăна: ах, ку хурчка йыснан мискари! тесе калать, тит. Ib. Çав ĕнтĕ ĕçкĕ-çикĕн мискари („шутливость, приличная пирушке“): ташлас пулать, юрлас пулать! Ib. Асту, ун (лампăн) мискари пур! Смотри, будь осторожен, у этой лампы есть курьезная особенность! Ib. Пирĕн кĕсрен мискари пур ун: пĕр чăхăмласан, ним тусан та турттарттарма çук вара: пуçне силлет, тапать, шăрать, тем-те-пĕр туса пĕтĕрет. СТИК. Кĕрӳшĕ каларĕ, тет: эпĕ сире пĕр мискара каласа парам (расскажу о курьёзном случае)! Ib. Мискара кăтартас, задать страху, ошеломить сразу. Ib. Çын сасартăк, сисмесĕр, хăрасан: мискара куртăм, теççĕ. Е тата авантарах: пĕр çын тепĕрин патне пусмăрлама е ултавлă шухăшпа пырать; леш ăна, кăшкăрса, хăратса тĕрткелесе кăларса ярать. Çавне (так!) мискара теççĕ.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

каскăн

1. «непоседа», «шатун», «человек, слоняющийся повсюду»; 2. «бродячий», «отбивающийся от двора или стада»; каскăн ĕне «корова, которая часто отбивается от стада»; йыт-качка собир. «бродячие собаки»; башк., саг. каскын, Замахш. качкан, алт. В, ойр., кирг., тур., тат. качкын, уйг. качкун, узб. кочкин, казах., к. калп., ног. кашкын, азерб. гачгин, хак. хасхы «беглый», «беглец», «дезертир». Происходит от каскас «убегать», «прятаться», «скрываться»; Замахш., тефс ХII-ХIII вв., кирг., уйг., тур., карач., тат., алт. В кач, азерб., туркм. гая, казах., к. калп., ног. кӓш, хак. хас «бежать», «убегать», «убежать»; в чув. кас сохранилось только в выражениях каскăн, ял касать и некоторых др.

качка

йыт-качка «собаки» в собир. смысле; «бродячие собаки»; тат. качкын «беглец»; узб. кочок «беженец», «перебежчик»; алт. В качкын «беглец», «бродяга»; «разбойник». От кач (алт., кирг., уйг. и др.) «бегать», «убегать».

мулкач

«заяц». Слово это в других тюркских языках отсутствует. На этом основании Б. Мункачи приписывал ему кавказское происхождение: каб. мел «овца», груз, мела, сван. мал «лисица»; -кач < тур. кечимулкач — «овцеподобное, лисицеподобное животное» (KSz. I, 1900, 205—206). Мы склонны рассматривать его как удмуртское трехсоставное сложное слово: му + луд + кеч (му «земля», луд «поле», кеч «коза», «козочка»); по первому впечатлению удмурты назвали зайца «полевой козочкой»; позднее, вероятно, для тушканчика прибавили му, получилось «земляной заяц». Чуваши же так стали называть зайца. На чувашской почве слово претерпело ряд фонетических изменений: му-луд-кеч > мулăткеч > мулкеч и по требованию закона сингармонизма — мулкач.

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Пайкач

яз. и. ч. Абаш (Ашм. Сл. IX, 69): Пай (< тюрк. бай) + -кач; ср. мар. ж. и. Пайкеч (Черн. СМЛИ, 329).

Этимологи словарĕ (1996)

ар

I мужчина. Усрем-усрĕм, ар пултăм. Рос я, рос, и стал мужчиной. Также обозначает мужа. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Арсăр пурнăç — туратсăр йывăç. Жена без мужа — дерево без ветвей. (Пословица).

Производные формы: арлă имеющая мужа, замужняя; арлă-арăмлă муж и жена, муж с женою: çапла вара вĕсем иккĕш арлă-арăмлă пулаççĕ. Таким образом они стали супругами, т.е. вступили в брак, образовали супружескую пару; арсăр не имеющая мужа, вдовая; арсăр-йышсăр без мужа и без семья; арсăрлăх неимение мужа, вдовство; арçын (ар + çын) мужчина; арçынла похожая на мужчину, на мужской лад; ар-çу-ри / ар-çори / ар-çурри / ар-çури название лесного духа (Ашм. Сл. IА, 302-316).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., куманд., тар., тоб., кюэрик., крым., чаг., ком., тур., карЛТ. äр мужчина, сильный муж, герой; муж, супруг = кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ер = каз., тоб. ир (Радл. Сл. I, 751, 753, 1456). М.Рясянен исходной формой всех тюркских слов устанавливает *(h)är(ä) (Räsänen ЕWb., 46а). Г.Дёрфер, исходя из монгольской формы ere, полагает, что тюркскому är соответствует более древняя форма *ärä (еще более древние *härä и *pärä) Doerfer. Bemerk., OLZ LXVI 7/8. S. 332).
См. Егоров ЭСЧЯ, 30.

мин

красное пятно на лице; минлĕ с красными пятнами на лице; Минпикке (жен. имя), Минелĕпай (муж. имя). Çапла ят хурсан, мин пĕтет, теççĕ (Ашм. Сл. VIII, 243).
Тюркские соответствия: алт., тел., шор., леб., кюэрик., чаг., туркм., тар. мäн; саг., койб., кач. мен родимое пятно; бородавка; веснушка; тур. бäн родимое пятно; пятна (на фруктах), бäнäк (бäн + -äк) пятно = крым. бäң, родимое пятно (Радл. Сл. IV, 1584, 1588, 2079); тат., башк. миң, як. мэң, родимое пятно, родинка.

пуртă

Диалектные: портă, пурт, порт
топор (Ашм. Сл. IX, 310-312).

Тюркские соответствия: алт., тел., леб., шор., саг., койб., кач., кюэрик. палта;   вт., уйг. палту, вт. палду = палту топор; тур., ком., каз., кирг., хив туркм., к-кирг., як. балта топор; чаг., тар. балту = балта, палту (Радл. Сл. IV, 1171, 1501, 1503).
В.Г.Егоров допeскал, что чув. "возможно, из араб. балтат топор" или "в чув. пуртă видеть или субституцию л через р (балта ~ пуртă), или же признать его родственным удмуртскому и коми пурт нож; сев.-герм. барди, нем. Вarte, ст.-слав. брады топор" (Егоров ЭСЧЯ, 166).
По мнению Н.Н. Поппе, чув. < пуртă < *parata нельзя возводить к *balta. Чув. *parata восходит к др.-перс. *paravu- соответствующему др.-инд. parašú-, пракрит. parašu-... Др.-перс. *paravu было заимствовано аланским и продолжает существовать в осетинском языке в форме færæt топор (Рорре. Kulturwort. S.  23-24).
И.Н.Шервашидзе, с отсылкой на Абаева (ИЭСОЯ I, 451), чув. портă возводит к тохВ. peret (porat) (Шервашидзе. Фрагмент, 81-82).
Монгольские формы: п.-монг. balta молот; монг. балт топор; бур. балта молот, кувалда; калм. балт (балтъ) боевой топор, секира; п.-монг. balta, baltu (Ramstedt КWb., 31-32; ТМС I, 71). Согласно Г. Дерферу, монг. balta > тюрк. (Doerfer ТМEN I, 199).
См. Егоров ЭСЧЯ, 166; Räsänen EWb., 61аb.

харкаш

рычать друг на друга (о собаках); вздорить, ссориться, ругаться, спорить.

Производные формы: <i>харкашу</i> брань, ссора; <i>харкаштар-</i> понуд. ф. от <i>харкаш-</i> (Ашм. Сл. XVI, 61, 65).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., саг., кач., койб., кюэрик., кирг., к.-кирг., тар., каз., ком., чаг., вт., карЛТ. <i>карђа</i> - проклинать, заклинать, ругать (Радл. Сл. II, 192); др.-тюрк. <i>qarүïš</i> проклятие; <i>qarүïš qïl</i> - проклинать; <i>qarүaš-/ qïrүaš-</i> совм. от <i>qarүa- / qïrүa-</i> ругать, бранить, клясть (ДТС, 426, 445).
Ср. п.-монг. <i>xariya-</i>, халха-монг. <i>хараа-</i> бранить, хулить, ругать, проклинать (Вл. СГМЯ, 201).
МарВ. <i>аргашаш</i> ругаться, ссориться (< чув.) (Федотов ЧМЯВ, 261; Горд. ЭСМЯ I, 138-139). См. Егоров ЭСЧЯ, 286.

ял

II общество (Ашм. Сл. IV, 173); люди, народ.

Тюркские соответствия: тар., алт., тел., леб., крым., ком., тоб., аз., тур., чаг., уйг., карЛТ. äл мир, согласие (чаг., уйг.); племя; семья; жители одной местности; приход (первоначально, вероятно: те, которые вместе кочуют и мирно живут); народ (уйг., чаг., тел., аз.); страна, губерния (тур.); собственный народ, свое племя, своя семья (противоположно: йат чужой); люди прихода, в противоположность собственной семье; кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ел мир, согласие; племя, отделение народа (кирг., к.-кирг.); народ,   люди:   казак   ели   киргизский  народ;   каз.,   бар.,   тоб., тур. ил народ, племя (бар., каз.); жители деревни; приход; деревня (каз.) (Радл. Сл. I, 803-805, 1471); др.-тюрк. el/il племенной союз (ДТС, 168-169).
Мар. ел страна (< тюрк.).
См. ял I.

Çавăн пекех пăхăр: