Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

агротехника

агротехнический
малта пыракан агротехника — передовая агротехника
япăх агротехника — низкая агротехника
уй-хир ĕçĕсен агротехникине ӳстер — повышать агротехнику полевых работ

илемсĕрлет

делать некрасивым
уродовать, обезображивать
шатра унăн сăн-питне илемсĕрлетнĕ — оспа обезобразила его лицо
япăх çĕленĕ тумтир кĕлеткене илемсĕрлетет — плохо сшитая одежда уродует фигуру

йăптăх-яптăх

то же, что йăпăх-япăх

резерваци

резервация (тĕп халăха пурăнма уйăрса панă чи япăх çĕрсем)
индеецсен резервацийĕсем — индейские резервации

рекламаци

рекламация (япăх тавара тавăрса парса тăкаксене саплама ыйтни)

ремесленник

2. перен.
ремесленник (япăх, чунне памасăр ĕçлекен çын)

сакăлта

изрытый, выбитый, неровный, ухабистый
çулĕ япăх — сакăлта çине сакăлта — дорога плохая — ухаб на ухабе
Сакăлтапа пыриччен сакăр çулпа пымалла. — посл. Лучше проехать по восьми дорогам, чем трястись по ухабам.

сортлă

1.
сортовой (принадлежащий к какому-л. сорту)
-сортный
паха сортлă — высокосортный
япăх сортлă — низкосортный
сортлă вăрлăх — сортовые семена
сортлă çĕрулми — сортовой картофель
сортлă тимĕр — сортовое железо

суптăркаттар

1.
измучить, лишать сил, приводить в изнеможение
япăх çул пире суптăркаттарчĕ — нас измучила плохая дорога

сухалан

страд.
пахаться, вспахиваться
типнĕ çĕр япăх сухаланать — сухая земля плохо пашется

туран

I. страд.
расчесываться
кăтра çӳç япăх туранать — кудрявые волосы плохо расчесываются

туран

II.
то же, что турамлан
шăннă купăста япăх туранать — мерзлая капуста шинкуется плохо

хĕрӳ

жарко, горячо
хĕрӳ мунча — жаркая баня
хĕрӳ хĕвел — палящее солнце
япăх вуттăн хĕрĕвĕ çук — от плохих дров мало жару
Тимĕре хĕрӳ чухне тупта. — погов. Куй железо, пока горячо.

хӳтĕлев

защитный
хӳтĕлев линийĕ — защитная линия
ку ушкăнăн хӳтĕлев япăх — у этой команды слабая защита

япăх

плохо
япăх тумтир — плохая одежда
çанталăк япăх тăрать — стоит плохая погода
пӳрт ăшша япăх тытать — в доме плохо держится тепло
Çитĕнме лайăх, ватăлма япăх. — посл. Расти хорошо, стареть плохо.

япăх

2.
запущенный, заброшенный
запустелый
япăх хуçалăх — запущенное, хозяйство
япăха кай  — прийти в упадок, в запустение
япăха яр — запустить, привести в упадок, в запустение
япăха кăлар — запустить, привести в упадок, в запустение

япăх

3.
худой, тощий, отощалый
япăх лаша — тощая лошадь

япăх

неряшливо, небрежно, неопрятно
япăх çыру — неряшливый почерк
япăх тумлан — 1) бедно одеваться 2) одеваться неряшливо, неопрятно
çĕр хăйне япăх пăхнине юратмасть — земля не любит небрежного отношения к себе

çитменнине

кроме того, сверх того, вдобавок
в довершение всего
çулĕ инçе, çитменнине çанталăк та япăх — дорога дальняя, да вдобавок погода стоит плохая

ĕç-пуç

собир.
дела
ĕç-пуç нумай — дел много
ĕç-пуç пуçтар — покончить с делами
ĕç-пуç япăх — дела плохи

сĕн

6.
навязывать
настаивать
сĕнсе — насильно, силком
япăх япалана мĕн сĕнетĕн! — что ты навязываешь никудышную вещь!

йăпăх-япăх

старье, заваль, что-л. никчемное

йăпăх-япăх

ветхий, завалящий, никчемный
йăпăх-япăх çурт-йĕр — ветхие строения
йăпăх-япăх кĕрĕк — старенькая шуба

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сулчă

(-џ̌ы̆), слабо крученный (о веревке, о пряже). Зап. ВНО. Сулчă явнă — свито, сучено слабо, растянуто. Нюш-к. Сулчă, слабо накручено. СТИК. Сулчă пĕтĕрес тени — пушă пĕтĕрес тени пулат (сучить слабо). Торп-к. Сулчă, противоположно хивре, кăчрака. Шарбаш, Çиче-Пӳрт. Сулчă (çипе вăтам пĕтĕрнине калаççĕ). Якейк. Сулчă çип — латăлă пĕтĕрмен çип, япăх пĕтĕрнĕ çип. || Пологий, полого. Начерт. 150. Солчă.

сĕм

(_сэ̆_м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

тавраш

(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-а_ш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.

тирпев

то же, что тирпей. Кан. Тирпев çук-мĕн, çав картине мĕн-ха тӳрлетмеççĕ-ши, ытла та япăх-çке?

кутăн

котăн (-ды̆н), задом, задом наперед, шиворот на выворот. Орау. Пĕренесене кутăн турттараççĕ: тăррине çуна çине хураççĕ, кучĕ çĕтĕрнсе пырать. Шарбаш. Иопа таврашне котăн ан лартăр: лайăх мар. (Поверье). N. Ачи кутăн тухнă. N. Çĕклесе тухаççĕ кутăн (покойника): урисене малтан, пуçне кайран. Шурăм-п. Пăрахса (жертвенные кушанья) тавăрăннă чухне кутăн утса килтĕмĕр. Изамб. Т. Камăн çăпати кутăн ӳкет, ул вилессине пĕлтерет. (Гаданье). Альш. Кусем çав хĕре йăтнă маййăнах ктăн тытса, кĕрӳшĕ, пĕтĕм туй халăхĕ, çав каччи ашшĕ-амăшĕ умне пырса тăраççĕ — пуççапаççĕ. Изамб. Т. Пурăнăç пĕр кутăн кая пуçласан, ялан сиен куратăн. К.-Кушки. Кутăн çуралнă (вперед ногами; говорят и упрямому). КС. Урапине кутăн çавăрса лартнă (повернул задом). Ib. Кутăн утса çӳрет. Ходит на руках. Вил-йăли. Пуçĕ панчи вĕçне каялла тавăрса, ун ăшне пĕр кĕпепе пĕр йем минтер пек çĕлеççĕ, çĕлеме те кутăн çĕлеççĕ. Образцы. Астăвăр-ха, Чакă, ай, ачисем, çăпатине кутăн сырман-и? N. Чăвашсем, юмăç хушнă тăрăх, тăшманĕсене усал тăвасшăн вĕсен ячĕпе турă умне кутăн (вверх ногами) çурта лартаççĕ. ЧС. Юмăç карчăк пĕр кĕпене кутăн çаннисенчен урисене тăхăнса ячĕ. К.-Кушки. Эп пӳртрен кутăн тухрăм. Я вышел из избы задом. N. Мур шăрши!... Ăсĕ пур!... Хытнă çăкăр татăкне кутăн сĕтĕрет шăтăк патнелле! (к норе). N. Котăн отать. Идет задом. N. Котăн тăрать. Стоит нижним концом вверх. Чхĕйп. Кутăн ĕçе карăм (по обьяснению КС ходил по необыкновенному делу, т. е. хоронить покойника, так как на похоронах, все делается шиворот-навыворот; напр., умершего одевают наопако и даже самые песни поются тогда иначе). См. тинсĕр-ханкăр. || Назад, обратно. N. Кутăн шыра. Разыщи (пропавшее на почте письмо). Тăв. 38. Вĕсенчен те вĕренӳ пулсан, тĕнче тепĕр май çаврăнĕ, хĕвел те кутăн тухĕ. Вĕлле хурчĕ 20. Çаплах та ирĕксĕр уйăрăлсан, амăшне тытса юлса, хурчĕсене кутăн вĕллене ярас пулать. Ib. Уя ĕçлеме кайнă хуртсем кутăн таврăнаççĕ те, çĕнĕ вĕлленĕ кĕрсе кăяççĕ. Бигильд. Çапа пĕлмен ал-ура хăйнех кутăн лекнĕ, тет. (Послов.). М. Васильев. Наччальник тавраш пырсан та, котăн тараç. Шурăм-п. № 23. Вăрă леш тĕнчере вăрланине кутăн хуçине памалла. ЧС. Пирĕн ялта пасар пулат; пасара выльăх-мĕн сутма илсе килсен, е аш-мĕн, е çу-мĕн илсе килсен, пасара кӳртмесĕр, кутăн хăваласа янă (прогоняли), тет. N. Çак сăмаха вола котăн (читай назад, в обратном порядке; напр., çара — араç и т. п.). ЧП. Урама кутăн (задом на улицу) пӳрт лартрăм, вуникĕ кусуй кастартăм. Альш. † Елшел урам — аслă урам, урама кутăн пӳрчĕсем (окнами во двор). К.-Кушки. Кутăн пырап. Иду задом (т. е. противно обычному ходу). Чув. пр. о пог. 17. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çăмăр пулать. Если солнце, заслоненное облаками, освещает отраженным светом к востоку, то быть дождю. Календ. 1904. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çумăр е çил пулать. Сред. Юм. 'Котăн хĕвел'. Пĕлĕтлĕ кон хĕвел, пĕлĕт айĕнчен корнмасăр, пĕлĕт çине ӳксе çав пĕлĕт çинчен çутă корăннине калаççĕ (отражение света солнца с облаков в облачный день. (Срв. Бгтр. Хĕвел, пĕлт айĕнчен тохса, анса ларнă чох пăхсан, çомăр полать). || Вверх ногами. Орау. Мачча çумăнче шăнасам пак кутăн утса çӳреççĕ. (Сказка). N. Вĕрен тăрăх икĕ чалăш хăпарса, кутăн анатпăр. Тораево. Улпутсам çитрĕç, тет те, Сохрон кутăн çакăнса тăрат, тет. Орау. Шăтăкпа вĕрен тăрăх ансан-ансан, тепĕр патшалăх пур, тет. Унта çынсем, эпир мачча çумăнче çакăнса тăнă пек, кутăн çакăнса утса çӳреççĕ, тет. Шăтăкран çĕре ансан, пĕтĕмпех тĕлĕнсе кайнă, тет, ку: ку аялта тăрать, тет, лешсем мачча çуммĕнче (так!) çыпçăнса, утса çӳреççĕ, тет; çӳçĕсем аялалла усăнса çӳреççĕ, тет. (Сказка). Çĕнтерчĕ 30. Эпир япаласене пытарнине эсĕ кама та пулин пĕлтерсен, сана кутăн çакатăп (повешу)! Кан. Хамăр япăх ĕçленине курса, кутăн выртса услама çапаççĕ. Якейк. Эп шăва (= шыва) кĕнĕ чох яланах пĕве пуçĕнчен (с плотины) котăн сикетĕп (головою вниз). N. Кутăн тăрăнчĕ. Ткнулась вниз головой? См. кача. Г. А. Отрыв. Шĕвĕр тĕплĕ тимĕр витрене кутăн лартнă евĕрлĕ пуç çинче ларса пынă (çĕлĕк). || Неудачно. Paas. Ĕç кутăн пычĕ (шло). || Упрямый; упрямец. Якейк. Кутăн, человек злого, придирчивого характера. Ib. Эп онашкал котăн çын нихçан та корман. Ib. Котăн çын, тесе, ялпӳçсене калаççĕ (деревенских кулаков). Юрк. Арăмĕ хăй пеккиех наян япала пулат, кутăнскер; хуняамăшĕ ĕçе хушсан, питех итлемес. Кан. Эрехшĕн, кутăн, виçĕ кун хушши çакăнса тăма хатĕр. Кильд. Арçынĕ (муж) кутăнтарах, ял çинче çӳрекен çын пулнă вăл («кутăн» противоположно «лăпкă», «кунĕ»). П. И. Орл. Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янахи айĕ маччана тивет. (Кăмака). Изамб. Т. Йытă та: тух, тесен, тухат, эсĕ йытăран та кутăн. Сет-к. Котăн — драчун, забияка. Череп. Кутăн, упрямый, кляузник. Собр. Кутăна кутăн пуçлăхĕ, наяна наян пуçлăхĕ кутран вуникĕ вĕçлĕ нухайккипе çаптарат, теççĕ. (Послов.). N. Котăн çын, любящий тягаться, сутяга, дерзкий, придирчивый; кому нельзя давать в долг. || Упрямство. Ала 30°. † Манăн упăшка пуласси кăтьăр кăтра çеç пулчĕ, кăтрисерен кутăн пур. || Притворство. См. кутăна пер.

нĕрсĕр

(_зэ̆_р), некрасивый. Зап. ВНО. Нĕрсĕр халăх, неаккуратный. || Неряшливый, неразборчивый. Хочехмат. Нĕрсĕр, япăх, сĕмсĕр. Орау. Эс, нĕрсĕр! хăна тирпейлеместĕн! Шăл манкăна! Ир. Сывл. 13. Нĕрсĕр шухăша манса пыратăп. || Очень. Ядр. Нĕрсĕр аван.

аптăра

(апты̆ра, brevissima ы̆ littera, с очень коротким ы̆), a mente deseri, perturbari; quid agas, nescire; in discrimen adduci; animo concidere; in angustias adduci; obstupere, не знать, что делать; растеряться; почувствовать себя в критическом положении; оробеть; одуреть; прийти в совершенное недоумение. Тоскай. Аптăранă кăвакал кутăн чăмнă, теççĕ. Не зная, что делать, утка нырнула задом. Ст. Чек. Аптаранă амăшне тапăннă. Qui in summas angustias adductus est, matrem salit. (Prov.) Ст. Чек. Аптăранă кăвакал амăшне тапăннă. Anas masubi ad incitas redactus est (h. e. feminarum inopia), matrem salit. (Prov.). Вино-яд. Инкек-сиен е хуйхă-мĕн килсен эсĕ аптăраса ӳкместĕнччĕ. В горе и несчастии ты не терял головы. Панклеи. Тепĕр холара çичĕ çол шусăр аптăраса порнаççĕ. В другом городе (жители) семь лет страдают от отсутствия воды (или: маются без воды). Кильд. Я. Йăлтах аптăрарăмăр, нимĕн тума та çук. Мы просто потеряли голову — не знаем, что нам делать. Изамб. Т. Эпĕ укçаçăр аптăрарăм. Я испытываю крайнюю нужду в деньгах. Аөин. 1904, 99. Çав енче пит йывăр выçлăх пулнă, ку аптăра пуçланă. В этой стороне был голод, и его положение сделалось весьма тяжелым (критическим). Орау. Аптăранипе = нимĕн тума çуккипе, çуклăхпа еtc. Якей. Эп сорхори тĕлĕнче тырăсăр аптрасах çитсеччĕ; Микколай вонă пăт пач (= пачĕ) те, сӳлĕш (= сывлăш) çавăртăм вара. Около Рождества („овечьей ноги“) я, не имея хлеба, попал было в крайне затруднительное положение, но Николай дал мне 10 пудов, и я вздохнул (свободнее). Чăвйпур. 17. Вăл „мукка“ тени мĕн-ши? тесе шат аптăранă. Он никак не мог понять (точнее: был в совершенном недоумении), что означает (русское) слово „мукá“ (farina). || Cum excessivo. С исх. пад. Пурте йăлтах аптăрарĕç, анчах Г. çыннисем шывран аптăрамарĕç. Все очутились в критическом положении, только жители Г. не испытывали недостатка в воде. Якей. Валтан акнă калчасам (кал’џ̌азам) аптрамаççĕ те, каран акнисем япăх. Более ранние посевы в хорошем состоянии, но более поздние плохи. || Tentari (corripi, implicari) morbo; frangi dolore, succumbere dolori; exanimari. Также страдать от болезни; заболеть; лишиться сознания. ЧС. Ахаль пуç ыратнипе аптăраççĕ пулĕ те, ăна вара çын çилли çакăнчĕ, тесе калаççĕ пулĕ, теттĕм. Я думал, что они просто страдают от головной боли, но объясняют ее тем, что их поразил чей-либо гнев (по мнению чуваш, встреча с сердитым или злобным человеком может причинить болезнь). Вăсен асламăш час-часах пуçпа аптрать. Их бабушка (мать отца) часто страдает головною болью. Ib. Çтаппан пичче çăпанпа аптранă. Дядя Степан замучился с чирьем. Ib. Эп пĕлтĕр çăпанпа аптранăччĕ. В прошлом годе я замаялся с чирьем. ЧС. Каçпала киле таврăнтăм та, анне ĕлĕкхинчен те хытăрах аптăранă. Вечером я вернулся домой (и увидал, что) матери стало еще хуже, т. е. ее болезненное состояние ухудшилось. Шибач. Вара амăшĕ те аптăраса çитнĕ: вилес патне çитет ĕнтĕ. Потом и мать его стала совсем плоха, так что уже была почти при смерти. О сохр. зд. Кĕрсессĕн çын кӳкĕрт шăршипе (пăчланса) аптраса кайса вилет. Если человек войдет в избу, то от запаха серы лишится сознания и умрет. Календ. 06. Сĕрĕмпе аптăранă çын, человек, который угорел. Ib. Чĕрепе аптăракан çын, человек, страдающий от сердцебиения или болезни сердца. Орау. Паян Якур арăмĕ аптăранă, тет. Ывăл тăвать-и, хĕр тăвать-и ĕнт? Сегодня у жены Егора говорят, начались сильные схватки. (Не знаю) уж, сына-ли родит или дочь. || Заметим еще своеобразные обороты: аптăранă енне, реrturbato animo etc. будучи в растерянности, не зная что делать и т. п.; нимĕн тума аптранă енне, id.; нимĕн тума та аптăра, nescire, quid sit agendum, не знать, что делать; растеряться и т. п.; нимĕн калама та аптăра, nescire, quid dicas, не знать, что сказать; ниçтан тупма та аптăра, nescire, unde petas, не знать, где найти, и т. д. Истор. 78. Хăраса нимĕн тума аптăранă енне Владимирти аслă княç патне ярса çарă ыйттарнă. От страха, не зная, что делать, он послал (послов) к великому князю владимирскому просить войска. Орау. Вара аптăранă енне ун патне кайнă. Тогда, не зная, что делать, он отправился к нему. Нимĕн калама та аптăрарĕ. Не знал (был в недоумении, не мог), что сказать. ЧС. Вара эпĕ нимĕн калама та аптăраттăм. Тогда я был (точнее: бывал) не в состоянви что-либо ответить или: не знал, что сказать. Орау. Никама яма аптрарăм. Не мог найти, кого послать. СЧЧ. Çемьесем вăл ачана нимĕн тума та аптрарĕçĕ. Семейные не знали, что делать с (заболевшим) ребенком. ЧС. Мĕн тăвас ĕнтĕ? ним тума та аптăранă. Что делать? положение было безвыходное. Сред. Юм. Ашшĕпе амăшĕ хавасланнипе ним тума та аптăранă. Их родители от радости не знали, что делать, т. е. страшно обрадовались. Собран. Халăха пухсассăн (çăмартине) никама та памасăр аптрарĕ, тет, мĕшĕн тесен Йӳрĕкĕ килте пулнă. Когда он собрал народ, то не знал, кому дать яйцо, так как Юрик (тогда) был дома. № 47 Истор. 13. Салтакĕсем нимĕн çиме аптăраса çывăхри ялсене çаратма çӳре пуçланă. Солдаты, не имея, что есть, стали грабить ближние селения. || Также заметим обороты: ĕççĕр аптăраса, ad tempus fallendum, от скуки (точнее: не зная, что предпринять от безделья), ним тума аптăраса, languens (-tes) otio; otii consumendi causa; ad tempus fallendum; impatientia morae; urgente moerore, томясь от безделья; для провождения времени; в нетерпении; от тоски и т. п. Юрк. Чисти ĕççĕр (ĕçсĕр) аптăраса тăнă чухне. В часы томительного безделья. Орау. Ним тума аптраса тухса суллантăм вара ăрам тăрăх. Не зная, что делать (или: не зная, как убить время, или: не зная, чем заглушить тоску), я вышел и поплелся по улице. N. Вара пит аптăраса туя каймах пухăнаççĕ каяллах каччă патне. Тогда, горя нетерпением, они снова собираются у жениха, чтобы уже отправиться за невестой.

яп

(jап), то же, что япăн, япăх? СПВВ. Яп, япăн: япса выртать, япăнчăк.

япăн

то же, что япăх. Сред. Юм. Япăнса = япăхса. См. яп.

япăх

(jабы̆х), отощать. СПВВ. † Кунĕн те çĕрĕн çăмăр çăват, япăхмĕ-ши пăлан пăрушĕ? Дни и ночи дождь идет, не отощает ли олененок? Сунчел. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, япăхмас-ши пăланăн пăрушсем. Ст. Чек. Лаша ялан ĕçленипе япăхрĕ. От постоянной работы лошадь отощала. Ib. Япăхат = начарланат. || Становиться плохим: придти в упадок, в плохое состояние. В. Олг. Япăх — прийти в ветхость (напр. о крыше на строении). Питушк. Япăхнă, этем пăхмалли те çук (çурт etc.), пит япăх (adject.). Календ. 1906. Япăхнă, кивĕ йывăç пахчине епле çамрăклатасси çинчен. Орау. Япăхрĕ унăн килĕ, теççĕ, пĕр-пĕр çынăн килĕ-çурчĕ юхăнсан (пришел в упадок от непочинки и пр.). Ильк. Япăхать — становится плохим. || Стать плохим, непрочным; устать, исхвораться. А. Турх. Ăй, йăлтах япăхрĕ! (о больном). КС. Япăхса карĕ. «Из границ вышел». || Начать плохо одеваться. Шибач. Япăхса кайрĕ хăвана хăва (плохо одевается). || Быть покинутым, заброшенным. Духовн. паст. Мĕскĕнсене, урамра-япăхса выртакансене... Сред. Юм. Япăхса выртать, тесе, кирек мĕн япала нăмай полса, ахаль, вырткаласа çӳресен, калаççĕ. Ib. Õрамра тем чол вăт-шанкă япăхса выртать. || Скучать. Зап. ВНО. Япăхас — скучать. N. † Япăхсассăн, юрласа яр; юрласан; кăмăл уçăлат. Соскучишься — запой песню; споешь — станет легче на сердце. Ст. Чек. Ăрамалла кай япăхнăран (от скуки иди на улицу). Ст. Шаймурз. † Ан япăхсам, тусăм, салам яр. Не скучай, друг, присылай привет. Юрк. Ĕçсен-ĕçсен, нимĕн тума пĕлмесĕр, япăхса: атьăр тата, тепĕр хулана кайса, унта тата çапла пит хытă ĕçер! теççĕ. Кн. для. чт. 14. Хĕлип пӳртре пĕччен ларса япăхнă. Филипп, сидя дома один, соскучился. || Измучиться. Юрк. Санран куллен-кун çыру кĕтсе тăрса, пĕтĕмпе япăхса пĕтрĕм (в ожидании письма измучился). N. Ларса кайсан та, эсĕ унта япăхăн. Если и поедешь в экипаже, всĕ-равно измучишься. || Отстать (от работы). СТИК. Кăтруçăн вăл тем ĕçрен чис япăхрĕ, ĕç кутне пырса перĕнмес ĕнтĕ (отстал от работы). || Ст. Чек. Шыв хут çинче япăхат(?). || Голодать. СПВВ. ГЕ. Япăхас = выçăхас.

япăхтар

понуд. ф. от япăх. Ст. Чек. Микулай кăçал туррине (тур лашине) пит япăхтарнă (заморил). Ib. Ку куланай пирĕн яла чистă япăхтарчĕ (раззорили). М. И. Петр. Япăхтар — запускать, истощать. || СПВВ. МА. Кăçал çăмăр çăва-çăва япăхтарчĕ (надоел) ĕнтĕ, теççĕ. СТИК. Ăçта-та-пулин пурăнса, мĕн-те-пулин туса ывăнтарсан, ху тăвакан ĕçе курас килми пулсан, ху пурăнакан вырăнтан таçта тарасса çитсен: ах тур, япăхтарчĕ! теççĕ. («Это своего рода скука от однообразия»). Юрк. Ялан ĕççĕр пурăнма та япăхтарать. Жить все время без дела надоедает. Кн. для чт. 88. Нимĕн ĕçлеме пулмасан, ирхи кун каçчен япăхтарать. Скучно быть целый день без дела. Юрк. Япăхтарат, надоедает. Хыпар № 7, 1906. Ахаль, те тата вагонра ларса пынă чухне инçе çул пит япăхтарнине пĕлсе...

япăх

(jабы̆х), плохой, плохо. Яргуньк. Пит япăх порнаççĕ. Очень плохо живут. Ib. Питĕ япăх пыраса (= пураса) пачĕç. Срубили сруб очень плохо. Якейк. Осал тонтир (или: япăх тонтир), плохая одежда. Ib. Çи-пуç та япăх (у женщины). Кильд. Авланас-тăвас пулсассăн, ытла япăх, çăмăл хĕр ан ил. Если вздумаешь жениться, не бери плохую, ветреную девушку. Ст. Шаймурз. † Хĕрĕрсемех пит япăх, элле ача тунăран? Девушки ваши очень плохи (тощи), от того ли, что они рожали? Хыпар № 6,. 1906. Çĕр ĕçĕ те çавах: вĕренни аван, вĕренменни япăх пулать. М. П. Петр. Япăх —запущенный, небрежный. || В смысле наречия. N. Япăх тыткалать. Якейк. Осал çырать (или: япăх çырать), плохо пишет. Ib. Вырăсла пит япăх калаçать. По-русски говорит очень плохо. N. Вăл чăвашла япăх пĕлет, питех пĕлмест. Он по-чувашски плохо знает, не очень-то знает. || Запущенность.

лапшака

(лапшага), плоский. Якейк. Ку çорт тăрри (крыша) ытла лапшака полнă (= сарлака тăрăллă пӳрт). Ib. Йăван арăм лапшака клеткеллĕ (= сарлака, чăмăр мар, çи-пӳç та япăх). Абаш. Лапшака = сарлака, чăмăр мар (отрицательное качество). Ib. Лапшака тоталлă. Якейк. Лапшака клеткеллĕ çын = сарлака, но çӳхе çын. Ib. Лапшака чашкă = сарлака, тарăн мар чашкă. || Тюрл. Лапшака, слабый (человек). Абаш. Лапшака, неряшливый, нечистоплотный. || Брань. Хурамал. Ĕ, лапшака! теççе хăйне хăй пуçтарăнаймасăр çӳрекене. = Аляповатый. (Так в Чебокс. р.)

лĕкĕ

(л’э̃_гэ̆, Пшкрт: _лэ̆ҕэ̆), перхоть. Изамб. Т. Пуçра лĕкĕ нуммаййипе тура та кĕмес. О сохр. здор. Çав шатрасем (сыпь) пĕр виç-тăват кунтан пĕтеççĕ те, вĕсем вырăнне лĕкĕ ларса юлать. (Корь). СПВВ. ИА. Мур лĕкĕ пек йĕрсе (= ерсе) килет, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Лĕкĕ – пуçри çӳпĕ. Зап. ВНО. Пуçне лĕкĕ тулнă. || Белые волоконца, отделяющиеся от грубого холста при трении его, напр., о сукно и пр. Яргуньк. Якейк. Поставпа потклаткă хошшинче сĕркеленсе лĕкĕ тăкăннă. || Маленькие частицы различных предметов, примешавшиеся к воде. Якейк, Шура лĕкĕ нумай, ĕçме япăх. Янтик. Пит лекĕллĕ ку шыв, пăх халĕ мĕн чул ларнă стаккан тĕпне! Зап. ВНО. Кăвакал сăмси лĕкĕ ăшĕнче, карчăк кучĕ кĕл ăшĕнче. || Сор, пыль. Сред. Юм. Лĕкĕ ларнă = тусан ларнă.

йăпăх-япăх

плохой. Яргуньк. Кĕпер çинче пĕр майра: шта каятăр? тесе, ыйттăрĕ, тет. Лешсем: пире унашкал йăпăх-япăх майра ан чăрмантарнă пултăр! терĕç, тет.

им-çам

(-с̚ ам), лечебное средство, лекарство. Изамб. Т. Шибач. и др. Хып. 1906, № 28. Апат-çимĕç ытлашши çиессипе ĕçмене ытлашши ĕçессинчен чарăнни этеме вăрăм ĕмĕрлĕ тăвакан им-çам пек. СПВВ. Х. «Им-çам = лекарство, общ. обозн.». Чума. Çавăнтан ытла урăх аван ниепле им-çам та çук. Чăвйп. 35°. Лекĕрсем чĕртеççĕ çынна имçампа, хăватпа мар. Кн. для чт. 124. Пăлан юнне им-çам (амаль,) вырăнне ĕçеççĕ. СТИК. Им-çам. (Это слово) употребляется, когда приходится обходить настоящее название предметов: мышьяк, водка, снадобья, употребляемые для предосудительных целей. || Мазь. Альш. Çанне-çурăмне им-çам сĕрет. Натирается мазью. || Проклятие (гибель?). СПВВ. МС. Им-çам = ылханнн. Имĕ-çамĕ тупăнас(с)кер! Питушкина. Им-çам топăнашшĕ! Чтобы сгинуть! (Брань). || Всякая дрянь. Икково. Им-çам = тĕслĕрен-тĕслĕ пор япăх япала. IЬ. Пор им-çама похса, мĕн тăван-ка?

ирт

(и_рт', и_рт, є_рт), проходить; опережать, обгонять; превосходить. Завражн. Пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă. (Ковлы) пробежали один мимо другого, а лбами не соткнулись. Янтик. Икĕ çын каçма çинче тĕл пулнă та, ниепле иртсе каяймаççĕ (не могут разойтись). Образцы. † Çак катари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Орау. Эпĕ хам питĕ авăк çиллĕ те, час иртет ман (вспыльчив, да отходчив) Т. М. Матв. Иртнĕ кунăн çутти çук. (Старая Хлеб-соль забывается). БАБ. Çĕнĕ çул иртни миçе эрне-ши ĕнтĕ? теççĕ; М. Сунчел. Çапла тусан та, мур иртсе каймарĕ. Орау. Иртсен, эрне иртĕ. Самое большее пройдĕт одна неделя. N. Нумай калаçакан çыннăн чăлхи-çăварĕ хăйне кирлинчен иртсе калаçать. Кратк. расск. 24. Выçлăх иртесси тата пилĕк çул-халĕ. N. Ялсем çумĕнчен ирте-ирте пынă чухне, при проезде мимо деревень. N. Ахаль те иртсе каятьчĕ полĕ-и. N. Çирĕм çултан иртнисем, те, кто старше двадцати лет. Рукоп. Календ. 1908. Ĕлкĕрсе иртмен улма (в Якейкиной скажут: полса иртмен паломми), яблоки в самую пору. † Çуна лайăх, тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. Чув. песни, З. Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Питрен шерпет типет-çке, пиртен вăйă иртет-çке (= мы уже выходим из того возраста, когда людям прилично участвовать в играх). Альш. Утил иртсен = когда отошли от Удела; когда перестали быть удельными крестьянами. Альш. † Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Б. Сунчел. Вунă çухрăм каясси кунта иртнĕ пирĕн. Мы здесь провели столько времени, во сколько могли бы проехать десять верст. Богдаш. Урамăрпа иртсе сар хĕр пырать, çитсе, сăмах хушса пулмарĕ. Ст. Шайм. Иртеех те пырать çамрăк ĕмĕр, ылттăн-кĕмĕл парса чарăнмасть. Хып. 1906, 16. Çапла вĕсем, Шупашкартан тухсан, пĕр çич-сакăр çухрăм иртсе килнĕ (проехали по направлению сюда). М. В. Шевле. Иртсе кайсан, ним тума та çук. Что с возу упало, то пропало. Прошлого не воротишь. СТИК. Çулталăка пĕр вăя иртеймессĕн сунатрам? Вам кажется, что (нашим) играм, которые бывают только раз в год, не будет конца? Сред. Юм. Кăш те-пôлса ыттисенчен питрех вырса кайсан: иртсе вырать, теççĕ. Н. Шинк. Т. Сантан иртекенни нимĕн те çук, (Молитва к «Турă»). N. Турă çырнинчен иртсе пулмарĕ. Не пришлось уйти от судьбы. Ой-к. Лаша хӳхĕм, тесе, çынтан иртсе чопас мар. Юрк. Вĕсем турă хушнинчен пĕрте иртмен (всегда исполняли). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. (Послов.). Пшкрт. є_ртсä к̚ аjны̆ с’ын, избалованный, испорченный человек. Хып. 1906, З1-ЗЗ. Мĕшĕн капла пĕчĕклех çын патне паратăн (отдаешь в услужение)? тетĕп. — Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншĕн пыр иртни те тем пырать-çке. Трехбалт. Пирĕн çамрăк ĕмĕр иртсе килет (идет к концу), ылттăн-кĕмĕл парса чарнас çук. N. Халĕ ĕнтĕ çук, иртсе карĕ. Теперь уже этого не воротишь. Качал. Лайăх лаша, тийиса, çынтан иртсе чупас мар, çын кăмăлне хуçас мар. Юрк. Ăçта çитнĕ, унта, турă ятне мухтаса, вăл çырнă ĕçсенчен çынсене иртме хушман (не велели). Якей. Пĕр-пĕр çын ĕçсе ним пĕлми полсан, он çинчен: кон иртсе кайнă, теççĕ (т.-е. перешло через меру; хватил лишнего). N. Ун сăмахĕнчен ан иртĕр. Шурăм-п. Пирĕн Шупашкар уясре (чит.: уясĕнче) виçĕ ятпа пĕр анаран кĕлт-çеç иртет (чуточку больше десятины). Серг. Рад. Пайтахчен çак монастырте (чит.: мăнастирте) вуник çынран ытла иртмен (было не более двенадцати человек). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. Орау. Çын хăйĕнчен иртеймеçт иккен! Оказывается, человек не может превзойти самого себя. Ч. С. При калать, тет: манăн лаша иртет, тепри: ман лаша санĕнчен иртет, тесе калать, тет. Янгильд. Козм. Манăн йолташ Петĕр иртес — иртиман, анчах орийĕ çона топан айне полнă та, таптаса кайнă орине утне (?) сăтăрса йолнă. Шарбаш. Тăват тенкĕрен (те) иртрĕ. Обошлось дороже четырех рублей. || Обходиться (улаживаться). Якей. Пăрлă шура шăва кĕни ахалех те иртмерĕ. Купанье в ледяной воде (в воде со льдом) даром не прошло. Бес. чув. 10. Тен виç тенкĕпе те иртсе кайĕ. Бес. на м. г. Тата çынсем хушшинче нумайĕшĕ мĕне те пулин, турă ирĕкĕнчен иртсе, хапсăнакан та, пур. || «Избаловаться». Шорк. Иртсе кайнă. Избаловался. Пшкрт. Ку çын ытларак (ытларак) иртсе (є_ртсä) кайнă (слишком «избаловался», т.-е. опустился нравственно). Якей. Эс уш (здесь «ш» не озвончается) итла иртсе карăн, тепри сантан теминçе хут япăх (хуже) порнать полсан та, ним те шарламаçть. И. Патт. 25. Унăн айĕпе (под нею) уй-хирсем, çарансем, шыв-шурсем, тавайккисем ирте-ирте юлнă (мелькали одно за другим).

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

бездарный

прил. (син. неспособный; ант. одарённый, талантливый), бездарно нареч.
пултарусăр, хевтесĕр, талантсăр; бездарно сыграть роль роле япăх выля

бледный

прил., бледно нареч.
1. (ант. яркий, румяный) тĕссĕр, сăнсăр, шупка, шуранка; бледное лицо шуранка сăн-пит
2. (син. невыразительный, слабый) шупка, япăх; бледный рассказ япăх калав

близорукий

прил. (ант. дальнозоркий), близоруко нареч.
çывăх куçлă, çывăх куран (инçетрине япăх куракан)

ввиду

предлог с род. п.
пула, кура, пирки; полёты самолётов отменены ввиду плохой погоды япăх çанталăка пула самолётсене вĕçме чарнă

взойти

глаг. сов.
1. (син. подняться; ант. опуститься, зайти) тух, хăпар, çĕклен; солнце взошло хĕвел тухрĕ
2. (син. прорасти) шăт, шăтса тух; рассада огурцов взошла плохо хăяр калчи япăх шăтрĕ
3. (син. подняться) хăпар; тесто взошло чуста хăпарнă

видеть

глаг. несов.
1. кур, куçпа кур; он плохо видит вăл япăх курать; совы видят ночью тăманасем çĕрле кураççĕ
2. кого (син. встречаться) кур, курнăç, тĕл пул; вчера я видел друга ĕнер эпĕ юлташа тĕл пултăм
3. что (син. испытывать) тӳссе кур; он многое видел на своём веку вăл хăй ĕмĕрĕнче тем те тӳссе курнă
4. что (син. сознавать) кур, ăнлан; я вижу свою ошибку эпĕ хамăн йăнăша ăнланатăп
5. видишь, видите вводн. сл. куратăн-и, куратăр-и, имĕш; он, видите ли, тогда болел вăл ун чухне чирленĕ имĕш

влиять

глаг. несов.
витер, витĕм кӳр, вăйăм кӳр; он плохо влияет на детей вăл ачасене япăх витĕм кӳрет

вследствие

предлог с род. п. (син. из-за)
пирки, пула, кура; -па (-пе); неурожай вследствие плохой погоды япăх çанталăка пула тыр-пул ăнманни

грустный

прил., грустно нареч.
1. (син. печальный; ант. радостный) салху, салхуллă, тунсăхлă, кичем; грустные мысли салхуллă шухăшсем; грустное настроение тунсăхлă кăмăл
2. (син. плачевный) япăх, начар, кулянмалла; грустные результаты работы ĕç тухăçĕ начар

дальнозоркий

прил. (ант. близорукий)
инçе куçлă, инçе куран (инçетрине аван, çывăхрине япăх куракан); дальнозоркий человек инçе куран сын

дальше

1. сравн. ст. от прил. «далёкий» и нареч. «далеко» (ант. ближе) инçерех, аяккарах, катарах, леререх; лере, малалла; Отойдите дальше! Аяккарах кайса тăрăр!
2. нареч. (син. впереди, впредь) малалла, малта; унтан, кайран, вара; Говори дальше! Малалла кала!; Дальше дороги нет Малта çул çук ♦ дальше некуда япăхран япăх; не дальше как вчера ĕнер кăна-ха

дрянной

прил. (син. плохой, негодный; ант. хороший)
япăх, начар, усал, путсĕр, ниме юрăхсăр; дрянной человек путсĕр сын; дрянная лопата япăх кĕреçе

дрянь

сущ.жен.
1. (син. хлам) ăпăр-тапăр, ăптăр-каптăр, çӳп-çап; выбросить всю дрянь из дома пĕтĕм апăр-тапăра килтен кăларса пăрах
2. япăх, начар, путсĕр; дрянь человек путсĕр сын; дело дрянь ĕç-пуç начар

дурной

прил., дурно нареч.
1. (син. плохой; ант. хороший) япăх, начар, усал, майсăр; дурной почерк япăх çырни (сас паллисене); дурные вести усал сас-хура; девушка дурна собой хĕр сăн-пичĕ хитре мар
2. (син. безнравственный) киревсĕр, путсĕр, чыссăр; он дурно ведёт себя вăл киревсĕр хăтланать

жалкий

прил., жалко нареч.
1. (син. несчастный, беспомощный) мĕскĕн; он выглядит очень жалко вăл питĕ мĕскĕн курăнать
2. (син. плохой, невзрачный) япăх, начар; одежда в жалком состоянии тумтир япăхса кайнă

жуткий

прил., жутко нареч.
1. (син. страшный, ужасный) хăрушă, хăрушла, синкерлĕ; жуткая погода хăрушла япăх çанталăк; меня одолели жуткие мысли мана хăрушă шухăшсем пусрĕç
2. (син. чрезвычайный) акăш-макăш, çав тери, питĕ вăйла, хаяр; жуткий мороз хаяр сивĕ; мы жутко устали эпир çав тери ывăнтăмăр
3. жутко в знач. сказ. хăрушă, шиклĕ; в лесу ночью жутко вăрманта çĕрле питĕ хăрушă

зрение

сущ.сред.
куç, куру, куç вăйĕ; куç курни; острое зрение çивĕч куç; у ребёнка слабое зрение ача япăх курать ♦ точка зрения шухăш, шухăшлани (пĕр-пĕр пайăр ыйтупа)

исключить

глаг. сов.
1. кого (син. удалить; ант. включить) кăлар, кăларса пăрах; исключить из института за неуспеваемость институтран япăх вĕреннĕшĕн кăларса яр

наименее

нареч. (ант. наиболее)
чи пĕчĕк, чи япăх; пуринчен пĕчĕк, пуринчен япăх; наименее удачный вариант чи япăх вариант

невзирая

предлог с род. п. (син. несмотря, вопреки)
-а (-е) пăхмасăр; невзирая на плохую погоду мы тронулись в путь япăх çанталăка пăхмасăр эпир çула тухрăмăр

некуда

нареч., в знач. сказ., с неопр. ф.
ниçта …-ма (-ме) çук; некуда идти ниçта кайма çук ♦ нам некуда торопиться пирĕн васкăмăлли çук; хуже некуда япăхран та япăх; лучше некуда лайăхран та лайах

нельзя

нареч., в знач. сказ., с неопр. ф. (ант. можно)
юрамасть, май çук; -ма (-ме) çук; здесь курить нельзя кунта туртма юрамасть ♦ как нельзя лучше лайăхран та лайăх; как нельзя хуже япăхран та япăх

неплохой

прил. (син. хороший), неплохо нареч.
япăх мар, начар мар, лайăх, самай; нынче урожай неплохой кăçал тыр-пул тухăçĕ начар мар; мы неплохо отдохнули эпир лайăх кантăмăр

неудовлетворительный

прил. (син. плохой), неудовлетворительно нареч.
япăх, начар, çителĕксĕр, тивĕçтермен; неудовлетворительная подготовка к зиме хĕле япăх хатĕрленни

нехороший

прил. (син. плохой), нехорошо нареч.
аван мар, лайăх мар, япăх; нехорошо получилось аван мар пулса тухрĕ ♦ нехорош собой санĕ-пичĕ хитре мар

низкий

прил. (ант. высокий), низко нареч.
1. лутра, аяллă; низкий домик лутра пурт
2. пĕчĕк, пысăк мар; низкая температура пĕчĕк температура (çын ӳчĕн); сивĕ (çанталăк); низкие цены йӳнĕ хаксем
3. хулăн, мăнă; низкий голос хулăн сасă
4. (син. плохой) япăх, начар, паха мар; продукция низкого качества япăх продукци
5. (син. подлый) путсĕр, киревсĕр, чыссăр; низкий поступок киревсĕр хăтланăш

отрицательный

прил., отрицательно нареч.
1. (ант. утвердительный) хирĕçле, килĕшмен; ответить отрицательно килĕшмесĕр хуравла
2. (син. плохой; ант. положительный) япăх, начар; отрицательные черты характера çын кăмăлĕн япах енĕсем ♦ отрицательный полюс çуклă полюс (физикăра); отрицательные частицы çуклă татăксем (грамматикăра)

отстать

глаг. сов.
1. от кого-чего (ант. опередить) юл, кая юл, тăрса юл; мы отстали от поезда эпир поездран тăрса юлтăмăр
2. кая юл, япăх вăрен, ĕлкĕрсе ан пыр; он отстал в учёбе из-за болезни вăл чирленĕ пирки вĕренӳре кая юлнă
3. 1 и 2 л. не употр. юл, кая юл, юлса çӳре; часы отстали на полчаса сехет çур сехет кая юлнă
4. 1 и 2 л. не употр. (син. отделиться) хăйпăн, хăпăн, сĕвĕнсе ӳк, уйрăлса кай; подошва ботинка отстала пушмак тĕпĕ хăпăннă
5. от кого хăп, кай; Отстань от меня! Хăп ман çумран!

плохой

прил. (ант. хороший), плохо нареч.
япăх, начар, усал; плохой товар япăх тавар; плохое здоровье начар сывлăх; ученик плохо подготовил урок вĕренекен урока япăх хатĕрленнĕ ♦ хуже некуда япăхран та япăх

скверный

прил. (син. плохой), скверно нареч.
япăх, усал, начар; скверная погода япăх çанталăк; мальчик ведёт себя скверно ача хăйне начар тыткалать

стыдиться

глаг. несов.
вăтан, имен, намăслан; стыдиться плохой одежды япăх тумланнăшăн вăтан

худой

2. прил., худо нареч. (син. плохой; ант. хороший, добрый)
япăх, начар; худые вести начар хыпарсем; старик худо слышит старик япăх илтет

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

доморощенный

1. килте ӳстернӗ, килте ҫитĕнтернӗ; 2. начар, япăх; доморощенный философ начар чухлакан, наукӑсене тӗпчемен философ.

момент

1. самант, питӗ кӗске вӑхӑт, пӗр ӑстрӑм, тапхӑр; 2. ен, услови; отрицательный момент япӑх момент, япăх ен.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

аховый

прил. прост. 1. (плохой) начар, япăх; 2. (озорной) шухă, ашкăнчăк.

барахлить

несов. прост. япăх ĕçле, чарăна-чарăна лар; мотор барахлит мотор япăх ĕçлет.

безграмотно

нареч. 1. йăнăш, тĕрĕс мар (вулани-çырни çинчен); безграмотно писать йăнăш туса çыр; 2. (невежественно) ĕçе пĕлмесĕр, япăх; безграмотно составить проект проекта япăх хатĕрле.

бездарный

прил. талантсăр, пултарусăр; (неталантливо выполненный) япăх.

безобразить

несов. 1. кого-что илемсĕрлет, нĕрсĕрлет; плохое платье безобразит фигуру япăх кĕпе-тумтир кĕлеткене илемсĕрлетет; 2. прост. см. безобразничать.

беспомощный

прил. 1. вăй-халсăр, пултарусăр, хевтесĕр; 2. перен. япăх, вăйсăр; беспомощные стихи япăх сăвă.

беспородный

прил. с.-х. ăратсăр, япăх ăратлă.

бессодержательный

прил. чухăн пĕлтерĕшлĕ, пушă, айван шухăшлă, япăх; бессодержательная статья япăх статья.

бесцветный

прил. 1. тĕссĕр; бесцветная жидкость тĕссĕр шĕвек; бесцветные глаза тĕссĕр куç; 2. перен. шупка, тĕссĕр, япăх; бесцветный рассказ япăх калав; бесцветная личность нимпе палăрман çын.

бросовый

прил. прост. ниме юрăхсăр, япăх, парахăç; бросовый товар япăх тавар; ◇ бросовая цена хăйхаклăхĕнчен йӳнĕ хак; бросовые земли пăрахăç çĕрсем.

валкий

прил. тайкаланчăк, енчен енне сулăнакан; лĕнчер-ленчĕр, тăйлăк-тайлăк; лодка оказалась валкой киме вылянаканскер пулчĕ; ◇ ни шатко ни валко лайăх та, япăх та теме çук.

вездеход

м. вездеход (япăх çулпа çӳреме пултаракан автомобиль).

всучить

сов. 1. что пĕтĕрсе кĕрт; всучить щетину в дратву атă çиппине сысна шăрчĕпе пĕтĕр; 2. кого-что, прост. (вынудить взять, навязать) тыттар; всучить негодный товар япăх тавар тыттарса яр.

выдерживать

несов. см. href='/s/выдержать'>выдержать; не выдерживает критики япăх, начар.

гиблый

прил. разг. пит начар, пит япăх; ◇ гиблое дело хăрушă япала (е ĕç).

глохнуть

несов. 1. (становиться глухим) илтми пул, хăлхасăр пул, хăлхасăрлан; глохнуть на одно ухо хăрах хăлха илтми пул; 2. (затихать — о звуках) шăплан, илтĕнми пул; 3. (гаснуть, потухать) сӳн; самовар глохнет сăмавар сӳнет; 4. (останавливаться — о моторе) сӳн, чарăн; 5. (приходить в запустение) япăх, япăха тух, юхăнса кай; сад начал глохнуть сад юхăна пуçланă.

доится

несов. сĕт пар, сĕт антар; корова плохо доится ĕне сĕт япăх антарать.

доморощенный

прил. 1. (выращенный в своём хозяйстве) килте пăхса ӳстерне, килте çитĕнтернĕ; доморощенные гуси килте пăхса ӳстернĕ хурсем; 2. перен. ирон. начар, япăх; доморощенный поэт начар поэт.

дрянной

прил. разг. начар, усал, япăх, путсĕр, йĕксĕк; дрянной человек путсĕр çын; дрянная лошадёнка япăх лаша.

дрянь

ж. разг. 1. собир. ăпăр-тапăр; çӳп-çап; выбросить всю дрянь в мусорный ящик мĕнпур ăпăр-тапăра çӳп-çап ещĕкне кăларса пăрах; 2. перен. (вздор, чепуха) пустуй (е кирлĕ-кирлĕ мар, пуш) сăмах; 3. в знач. сказ. начар, усал, япăх, путсĕр; дело дрянь ĕç начар.

дурно

1. нареч. лайăх мар, усал, путсĕр; дурно обращаться с кем-л. йĕркесĕр тыткала (кампа та пулин); 2. в знач. сказ. япăх, начар, лайăх мар; ей дурно ăна лайăх мар, вăл хăйне япăх туять.

дурной

прил. 1. япăх, усал, начар, пăсăклă, лайăх мар; дурная погода япăх çанталăк; дурные привычки япăх йăласем; дурной человек усал çын; 2. (некрасивый) илемсĕр, япăх; 3. прост. (глупый) ухмах; ◇ дурная слава усал ят; дурной глаз усал куç.

жалкий

прил. 1. (несчастный) мĕскĕн; иметь жалкий вид мĕскĕнĕн курăн; 2. (неказистый, невзрачный) начар; япăх; костюм пришёл в жалкое состояние костюм япăхса кайрĕ; 3. (мелкий, пустой, презренный) йĕрĕнчĕк; ниме тăман; жалкий трус йĕрĕнчĕк хăравçă; ему отвели жалкую роль ăна ниме тăман роль панă.

замарашка

м. и ж. разг. тирпейсĕр, вараланчăк çын, йăпăх-япăх.

захудалый

прил. разг. (пришедший в упадок) начар, юхăнчăк, çука юлнă; (незначительный) мĕскĕн, йăпăх-япăх, хăлтăр-халтăр; захудалое хозяйство юхăнчăк хуçалăх; захудалый город хăлтăр-халтăр хула.

зло

с. 1. (что-л. дурное, плохое) усал, япăх, сарăп, сехмет; причинить зло усал ту; употребить во зло усал ĕç тума; 2. (беда, несчастье) усал, синкер, инкек, инкек-синкек; откуда такое зло? ăçтан сиксе тухрĕ ку инкек?; 3. прост. (гнев, досада) тарăху, çиле, вĕчĕх, хаярлăх; со зла тарăхнипе; зло взяло çиле килчĕ; зло разбирает чун тăвăлса килет; ◇ корень зла инкек сăлтавĕ.

кое-как

нареч. 1. (с трудом) аран-аран; 2. (небрежно) япăх; начар, мĕнле май килнĕ çапла; работать кое-как начар ĕçле.

кое-какой

мест. 1. (некоторый) пĕр-пĕр, хăшпĕр; хăш-хăш; кое-какие брёвна сгнили хăшпĕр пĕренисем çĕрнĕ; 2. (какой попало, незначительный) йăпăх-япăх, темле, вăйсăр; кое-какая одежда йăпăх-япăх тумтир.

короткий

прил. 1. (малый по длине) кĕске (патак, çул); (куцый) мăтăк, кĕтĕк (хăлха, хӳре); (низкий, невысокий) лутра, лутака (çын); 2. (по времени) кĕске; короткая жизнь кĕске пурнăç; короткий разговор кĕске калаçу; 3. (быстрый, решительный) татăклă, хăвăрт; короткий удар татăклăн пырса çапни; 4. (близкий, приятельский) çывăх; короткие отношения çывăх хутшăнусем; ◇ короткая волна физ. кĕске хум; короткая память япăх (е кĕтĕк) тăн; короткий ум кĕтĕк (е кĕске) ăс; руки коротки аллисем кĕске; в коротких словах кĕскен каласан; на короткой ноге с кем-л. çывăх (пурăн); долго ли, коротко ли нумай-и, сахал.

лыко

с. пушат; драть лыко пушат чĕр (е сӳ); ◇ лыка не вяжет ӳсĕрпе чĕлхи çаврăнаймасть; не всякое лыко в строку погов. пур вак-тĕвеке шута ан хур; не лыком шит погов. япăх мар, тиркемелле мар, пĕлӳсĕр мар (çын çинчен).

мазня

ж. 1. (плохой рисунок) япăх ӳкерчĕк; 2. (небрежная работа) лăпăр-лапăр ĕç, юрăхсăр (е тирпейсĕр) ĕç.

малевать

несов. кого-что и без доп., разг. 1. сăрла, ӳкер; 2. ӳкеркеле, лапăрта, япăх ӳкер; ◇ не так страшен чёрт, как его малюют погов. соотв. куç хăрать те, алă тăвать.

малограмотный

прил. 1. сахал вĕреннĕ (е пĕлӳллĕ); малограмотный человек сахал вĕреннĕ çын; 2. япăх, пĕли-пĕлми тунă (ĕç); малограмотный чертёж пĕли-пĕлми тунă чертёж.

мерзкий

прил. 1. (гадкий) киревсĕр, ирсĕр, йĕрĕнчĕк; мерзкий человек ирсĕр çын; мерзкий поступок киревсĕр ĕç; 2. разг. (очень плохой) усал, путсĕр, япăх, начар; мерзкая погода путсĕр çанталăк.

наихудший

прил. чи начар, чи япăх, чи усал.

небрежный

прил. (неряшливый) тирпейсĕр, тĕпсĕр, япăх, вăйăн-шайăн тунă; небрежная работа тирпейсĕр ĕç; небрежный почерк чалăш-чĕлĕш çырни; 2. (пренебрежительный) хисепсĕр, мăн кăмăллă; небрежный тон мăн кăмăллăн калаçни.

неграмотный

прил. 1. (не умеющий читать и писать) хут пĕлмен (е вĕренмен); 2. (безграмотный) пĕлӳлĕхсĕр, йăнăш, начар, йăнăшлă; неграмотная речь йăнăшлă калаçу; 3. перен. (выполненный без знания дела) начар, япăх, пĕлмесĕр тунă; неграмотный рисунок япăх ӳкерчĕк.

недурной

прил. 1. (неплохой) начар мар, япăх мар, аван; 2. (довольно красивый) самаях илемлĕ (е чипер, хитре).

неплохой

прил. начар (е япăх) мар.

неряшливый

прил. 1. (неопрятный) тирпейсĕр, тăрлавсăр, лапартанчăк, лапшака, нĕрсĕр, супъях; 2. (небрежный) япăх, тирпейсĕр; неряшливая работа япăх ĕç.

одёр

м. разг. ватă лаша, япăх ут, сăхăм.

отвратительный

прил. 1. ирсĕр, йĕрĕнчĕк, çăвак; отвратительный запах йĕрĕнчĕк шăршă; 2. разг. пит начар, усал, пит япăх, тискер; отвратительная погода пит начар çанталăк.

отчаянный

прил. 1. ĕмĕт татăлнă, шанăç пĕтнĕ; 2. разг. (безрассудно смелый) пуçсăр, чарусăр, ытла хăюллă, теветкеллĕ; 3. разг. (страстно увлекающийся чем-л.) пит хавас, каçса кайса (е юратса) тăвакан; отчаянный игрок иртĕхсе вылякан; 4. разг. (тяжёлый безвыходый) пит начар, ытла япăх.

пародия

ж. 1. пароди (кулăшла кăтартса тăрăхлани); литературная пародия литература пародийĕ; музыкальная пародия музыка пародийĕ; 2. перен. (плохое подобие) япалан япăх евĕрĕ.

пень

м. 1. тунката, кăк, тĕп; корчевать пни кăк тăпăлтар, тĕп кăлар; 2. бран. тунката, тăр-ухмах; стоить как пень тунката пек тăр; через пень колоду аран-аран, япăх.

плохо

нареч. начар, япăх; латсăр; плохо говорить япăх калаç.

плохой

прил. 1. в разн. знач. начар, япăх, усал, пăсăк, латсăр, юрăхсăр; плохый человек начар çын; плохие вести усал хыпарсем; 2. разг. только кратк. ф., в знач. сказ. начар; больной очень плох чирлĕ çын пит начар; на него плохая надежда ун çинче шанчăк сахал; с ним шутки плохи унпа шӳтлемелли çук.

постный

прил. 1. рел. типĕ, ашсăр-сĕтсĕр; постный обед типĕ апат; постный день типĕ кун; 2. разг. (не жирный) çусăр, япăх; постное мясо çусăр аш; 3. перен. (скучный) кичем, салху; ◇ постное масло типĕ çу.

пошатнуться

сов. 1. хускан, тапран, тайăл, чалăш, сулăн; 2. перен. хавша, япăх(лан), начарлан, хавшаклан, тĕрексĕрлен; его здоровье пошатнулось унăн сывлăхĕ хавшарĕ.

развалиться

сов. 1. (рассыпаться, распасться) саланса кай, ишĕлсе ан; штабель дров развалился вутă шаршанĕ ишĕлсе анчĕ; 2. разг. (разрушиться) çĕмĕрĕл, ишĕлсе ан, аркан; стена развалилась стена ишĕлсе аннă; 3. перен. (прийти в упадок) юхăн, юхăнса кай, япăх, арканса пыр; хозяйство развалилось хуçалăх юхăнса кайнă; 4. разг. (сесть развалившись) епсĕрĕл, саркаланса лар, тăсăлса вырт; развалиться на постели вырăн çине тăсăлса вырт.

размалевать

сов. что, разг. япăх сăрла, вараласа (е сăрласа) пĕтер.

разрисовать

сов. 1. кого-что илемлет, илемлетсе (е тĕрлесе) пĕтер; разрисовать красками сăрăсемпе илемлетсе пĕтер; 2. перен. разг. каласа пĕтер, сăрласа пĕтер (лайăх е япăх енчен).

резервация

ж. резерваци (1. запасра тытни; 2. Çурçĕр Америкăри, Кăнтăр Африкăри тата Австралири тĕп халăха пурăнма уйăрса панă чи япăх çĕрсем).

рекламация

ж. рекламаци (япăх товара товăрса тăкаксене саплама ыйтни).

рука

ж. 1. (конечность) алă, хул; подать руку 1) алă пар (е тыт); 2) перен. пулăш; 2. мн. руки (рабочая сила) алă; çын, ĕçлекен, ĕç вăйĕ; мало свободных рук ĕç вăйĕ сахал; 3. (почерк) çыру, алă, çыру уйрăмлăхĕ; это не моя рука ку ман алă мар; 4. всочет. с «правая», «левая» (сторона, бок) ен, аяк; под правую руку сылтăм енне; ◇ золотые руки см. href='/s/золотой'>золотой; лёгкая рука см. лёгкий; быть в чьих-л. руках кам та пулин аллинче; на руку кому-л. камшăн та пулин лайăх; по рукам! калаçса татăлтăмăр!; ударить по рукам килĕш; иметь под руками ал айĕнче тыт; руками и ногами 1) (охотно) хаваслансах, хапăл тусах; 1) (целиком, полностью) пĕтĕмпех; рука руку моет см. href='/s/мыть'>мыть; рука об руку килĕштерсе (пурăн); руки прочь от кого-чего-л. ан çыпçăн, ан çыпăç; руки коротки аллу кĕске, пултараймăн; руки не доходят ал çитмест, ерçӳ çук; руки опустились (или отнялись) у кого-л. кăмăл çук (мĕн те пулин тума); руки чешутся у кого-л.1) (хочется подраться) çапăсас килет; 2) (хочется заняться чем-л.) ĕçлеç килет, алă кĕçтет; рукой подать питĕ çывăх; греть руки см. href='/s/греть'>греть; дать руку на отсечение тупа ту; ломать руки ним тума аптăра; марать руки алла варала; обломать руки о кого-л. хĕнесе пĕтер; предложить руку (и сердце) см. href='/s/предложить'>предложить; приложить руку к чему-л. алă пус; сложить руки ĕçлемесĕр лар; умыть руки ответ тытасран пăрăн; дать волю рукам см. href='/s/воля'>воля; махнуть рукой алă сул; брать себя в руки хăвна ху алла ил; дать по рукам ятла, тума чар; держать в руках кого-л. хытă тыт; узнать из первых рук хăйĕнчен ыйтса пĕл; набить руку хăнăхса çит; мастер на все руки пур ĕçе те ăста; на руку нечист алли кукăр; как без рук алсăр пекех; на скорую руку васкавлăн, йăпăртах; положа руку на сердце ним пытармасăр, пĕтĕм чĕререн; из рук вон плохо питĕ япăх, питĕ начар; все валится из рук ĕç ăнмасть; от рук отбился итлеме пăрахрĕ; носить на руках ачашласа усра, питĕ юрат; писать от руки алăпа çыр; не говори под руку ĕçлеме ан чăрмантар; идти под руку çавтăнса пыр; по рукам ходить алăран алла çӳре; сидеть сложа руки алă усса лар, ĕçсĕр лар; сон в руку см. href='/s/сон'>сон; с рук сбыть хăтăл, алăран яр; правая рука чи шанчаклă çын; чужими руками жар загребать çын аллипе кăвар турт; это дело его рук ку унăн ĕçĕ.

серый

прил. 1. сăрă, кăвак; серый волк сăрă кашкăр; серые глаза кăвак куç; . 2. (пасмурный — о погоде) пĕлĕтлĕ, ăмăр, тĕтреллĕ; 3. перен. (ничем не примечательный) нимпе те паллă мар, тĕссĕр, япăх; 4. перен. (малокультурный — о человеке) культурăсăр, вĕренмен, тĕттĕм.

синоним

м. лингв. синоним (пĕлтерĕшĕпе çывăх сăмахсем, сăм.: «начар» — «япăх», «аван» — «лайăх»).

скверно

нареч. и в знач. сказ. начар, япăх; он скверно пишет вăл начар çырать.

скверный

прил. начар, япăх, усал, ирсĕр; скверный запах усал шăршă; скверная дорога япăх çул.

слабый

прил. 1. вăйсăр, хавшак; слабые мускулы вăйсăр мускулсем; слабые глаза хавшак куç; 2. (лишённый стойкости) тĕрексĕр, халсăр, çемçешке; слабый человек çемçешке çын; 3. (плохо вооружённый) вăйсăр, хавшак; слабая армия вăйсăр çар; 4. (не обладающий сильной властью) вăйсăр, хавшак; слабое государство вăйсăр патшалăх; 5. (незначительный по своему действию) начар, вăйсăр; кунĕ, шĕвĕ; слабый ток вăйсăр ток; слабое лекарство кунĕ эмел; слабый чай шĕвĕ чей; 6. (небольшой по силе) вăйсăр; палăри-палăрми; слабый свет вăйсăр çутă; слабый ветер вăштăр çил; 7. (незначительный, недостаточный) начар, çителĕксĕр, вăйсăр; слабая дисциплина начар дисциплина; 8. (плохо знающий) начар, япăх; слабый класс начар класс; 9. на кого-то, до кого-чего, к кому-чему, разг. (имеющий пристрастие) чăтăмсăр, туртăнакан, юратакан; слабый на вино эрех енне туртăнакан; 10. (не тугой) пуша, лăнчă, ленчешке; подпруга слаба хырăмсалăх пушă; 11. спец. (не твёрдый) çемçе, йăмшак; слабый грунт çемçе тăпра; ◇ слабый пол хĕрарăмсем; слабая сторона, слабое место çитменлĕх, начар ен; слабый на язык чĕлхи чараксăр; слабая струна (или струнка) кăмăл екки.

страдать

несов. 1. от чего и без доп. асаплан, хĕн кур, тертлен, хăшкăл; страдать от боли ыратнипе асаплан; страдать от безводья шывсăр хăшкăл; 2. за кого-что, из-за кого-чего (претерпевать муки, гонения) асаплан, асап тӳс, хăшкăл; страдать за счастье народа халăх телейĕшĕн асап тӳс; 3. от чего, из-за чего и без доп. (терпеть ущерб) инкек кур (е тӳс), япăх пыр, йывар кил, чарăнса тăр; дело страдает из-за прогульщиков прогул тăвакансене пула ĕç япăх пырать; 4. по ком-чём, по кому-чему, разг. (томиться, тосковать) асаплан, хуйхăрса пĕт; 5. разг. (быть плохим) начар, япăх, çителĕксĕр, çителĕклĕ мар; у ученика страдает грамотность ученикăн пĕлĕвĕ начартарах.

табак

м. табак; курительный табак туртмалли табак; нюхательный табак шăршламалли табак; жевательный табак чăмламалли табак; ◇ дело табак ĕçсем япăх.

тощать

несов. разг. начарлан, ырханлан, имшерлен, хăрăн, япăх; скот тощает от недостатка корма выльăх-чĕрлĕх апат çитменнипе начарланать.

ужасно

нареч. 1. питĕ, пит те, ытла, ытла та, çав тери; 2. в знач. сказ. разг. пит япăх, пит начар (е усал); ехать было ужасно кайма питĕ япăх пулчĕ.

ужасный

прил. 1. (страшный) хăрушă, тискер, усал, хăрушла, сехре хăпмалла; ужасный вид хăрушă сăн-сăпат; 2. разг. (очень плохой) питĕ начар (е япăх), ытла та япăх; ужасная погода питĕ япах çанталăк; 3. разг. (сильный, чрезвычайный) акăш-макăш, урăм-сурăм, пит вăйлă; ужасный ветер урăм-сурăм çил.

утлый

прил. 1. (о судне) çурăк-çарăк, çирĕп мар, начар, япăх; утлая лодка япăх кимĕ; 2. (убогий, бедный) хăлтăр-халтăр, чухăн, начар, юрлă; утлый домик хăлтăр-халтăр пӳрт.

ухудшиться

сов. начарлан, япăхлан, япăх, пăсăл; дорога ухудшилась çул япăхланчĕ.

халтурный

прил. разг. 1. (занимающийся халтурой) тирпейсĕр, тăрлавсăр, ĕçе çиелтен çеç тăвакан, тăрăшусăр ĕçлекен; 2. (являющийся халтурой) япăх, тăрлавсăр (япала е ĕç).

худо

нареч. 1. усал, начар, япăх, ырă мар; ему живётся худо вăл начар пурăнать; 2. в знач. сказ., кому-чему. йывар, начар; больному стало худо чирлĕ çын йывăрланса çитрĕ.

худший

прил. 1. превосх. ст. от плохой пит начар, пит япăх, пит усал; 2. в знач. сущ. худшее с. чи начарри, чи япăххи.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

индивидуаллă

п. с. Хăйне евĕр, пайăр, супинкеллĕ, харкамлă. Поэтăн ăшри индивидуаллă ритмĕпе çыхăнман, ятарласа экспериментла çырнă верлибра «япăх проза» тесе хаклатăп. П.Яковлев (Яккусен) //ТА, 1988, 10 /, 58 с. Кашни хĕрарăмăн ар органĕ питĕ индивидуаллă. А-и, 1992, 18 /. — ВЧС, 1971, 254 с.

менеджмент

ç.с., экон. Ĕç тăвăма (производствăна) ăнăçлă йĕркелесе ертсе пымалли ăслай-меслет пĕрлĕхĕ; управлени йĕрки. Санкт-Петербургри патшалăх техника университечĕн Шупашкарти экономикăпа менеджмент институчĕ. ÇХ, 1997, 38 /, 3 с. Ăна «Менеджмент стратегийĕн тытăмĕнчи тава тивĕçлĕ ĕçсемшĕн» паллă панă. Х-р, 14.06.2000, 1 с. Паллă предприятин те менеджменчĕ япăх ĕçлет. Х-р, 21.07.2001, 1 с. — финанс менеджменчĕ, менеджментпа маркетинг центрĕ (ÇХ, 2003, 13 /, 4 с., 13 с.).

презерватив

п.с. СПИДпа венери чирĕсенчен сыхланма тата çие юласран упранма пулăшакан ятарлă хатĕр; сыхлăх йĕнни. Презервативпа усă курни СПИД çулне пӳлме пултарать. Т-ш, 25.09.1991, 6 с. Чăваш халăхĕ халĕ те презерватив тенине çĕр тĕпне анса каймалла усал сăмах вырăнне хурать. ÇХ, 1999, 9 /, 4 с. Йӳнĕ, япăх пахалăхлă презервативсем хăш-пĕр чухне СПИД вирусне чараймаççĕ. Ар, 2002, 34 /, 3 с.

Çавăн пекех пăхăр: