Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вĕçен

вĕçен кайăк —
1) птица
вĕçен кайăксем кăнтăра кайма хускалчĕç — птицы начали трогаться на юг
2) птичий

ен

6.
сторона, местность, край
тăван ен — родной край
Çĕпĕр енче — в Сибири
мал ен — 1) передняя сторона 2) восток
кай ен — 1) задняя сторона 2) запад
кай енсем — жители западных районов (Чувашии)
кайăксем ăшă енне вĕçсе кайрĕç — птицы улетели в теплые края

илен

1.
повадиться, привадиться
тилĕ чăх витине иленнĕ — лиса повадилась в курятник
кайăк пĕр аркатнă йăвана тек иленмест — птицы заново не обживают разоренное гнездо

йăва

I.

1.
гнездо
çерçи йăви — гнездо воробья
йăва çавăр — свить (устроить) гнездо
Шаннă йăвара кайăк çук. — посл. В надежном гнезде птицы не оказалось. (соотв. Наперед не угадаешь, где найдешь, где потеряешь).

кайăк-кĕшĕк

собир.
пернатые, птицы

кайăк-кĕшĕк

птичий
килти кайăк-кĕшĕк — домашние птицы, домашняя птица
вăрманти кайăк-кĕшĕк — лесные птицы
кайăк-кĕшĕк ашĕ — птица (битая), птичье мясо
кайăк-кĕшĕк ферми — птицеферма, птицеводческая ферма
кайăк-кĕшĕк совхозĕ — птицесовхоз, птицеводческий совхоз
кайăк-кĕшĕк ĕрчетни — птицеводство

калт

2. подр. —
о прыжках птицы

кăнтăр

южный
кăнтăр енĕ — юг, южная сторона
кăнтăр полюсĕ — южный полюс
кăнтăр тропикĕ — южный тропик
кăнтăр анлăхĕ — южная широта
кăнтăрта кан — отдыхать на юге
çуркунне кайăксем кăнтăртан таврăнаççĕ — весной птицы возвращаются с юга

кĕркуннепе

осенью
по осени прост.
кĕркуннепе кайăксем кăнтăра вĕçсе каяççĕ — по осени птицы улетают на юг

курак-çăхан

собир.
грачи, вороны, галки (птицы семейства вороньих)

лăшт

3. подр. —
о бессильном поникании
кайăк çуначĕсем лăштах усăннă — крылья птицы бессильно опустились

пек

похоже на кого-что-л., подобно кому-чему-л.
так же, как

пĕр пек —
1) одинаковый, равный
пĕр пек пайсене пайла — разделить на равные части
2) одинаково, равно
пĕр пек тумлан — одеваться одинаково

манăн пальто санăнни пек — у меня пальто как у тебя
эсĕ ун пекех — ты такой же, как он
кайăкăнни пек çунатсем пулсан, вĕçĕттĕм те кайăттăм — фольк. если бы у меня были крылья, как у птицы, я улетел бы

пĕрт

II.
подражание звуку, возникающему при вспархивании птицы
çерçи пĕрт вĕçсе кайрĕ — воробей вспорхнул и улетел

пĕсехе

зобный
кайăк пĕсехи — зоб птицы
пĕсехе паре — зобная железа
пĕсехе чирĕ — зобная болезнь
пĕсехе шăмми — зобная кость
пĕсехе тулли çи —
1) набить полный зоб (о птицах)
2) перен. наесться до отвала, объесться
Ăсан хыççăн вĕçекен чăххăн пĕсехи çурăлнă. — погов. У курицы, полетевшей за- тетеревом зоб лопнул.

пĕсехе

2.
грудка (у птицы)

пин

2.
тысяча, множество
вăл пин сăлтав шыраса тупать — он найдет тысячу причин
пин-пин — тысячи
эфирта пин-пин сасă янăрать — в эфире звучат тысячи голосов
пинĕ-пинĕпе — тысячами
кайăксем пинĕ-пинĕпе кăнтăралла вĕçсе каяççĕ — птицы тысячами улетают на юг

путеке

1.
зоб (у птицы)

рай

◊
рай кайăкĕсем — зоол. райские птицы

салан

1. глагол,
выражает движение, направленное в разные стороны
— перевод зависит от способа передвижения:
расходиться, разъезжаться, расползаться, разлетаться и т. д.
халăх клубран саланчĕ — народ из клуба разошелся
пасар саланма пуçланă — базар начал расходиться
кайăксем вĕçсе саланчĕç — птицы разлетелись
хăнасем саланнă — гости разъехались
саланăр килĕрсене! — расходитесь по домам!
саланса пĕт — разбрестись, разойтись

сăмса

2.
клюв
кăвакал сăмси — клюв утки
Ир тăракан кайăкăн сăмси шурă. — посл. Ранняя птичка нос очищает, а поздняя — глаза продирает (букв. У рано проснувшейся птицы клюв чистый).

сăсăл

1.
отруби
сĕлĕ сăсăлĕ — овсяные отруби
сăсăл хушнă çăкăр — хлеб с отрубями
сăсăлпа пăтратса пар — замешать корм с отрубями (для скота, птицы)

сĕлешен

Cĕлешен кайăк — название сказочной птицы

таккуй

2.
совсем, довольно, достаточно
кайăксем таккуй аялтан вĕçсе пыраççĕ — птицы летят довольно низко

тукмак

7.
бедро (птицы)
чăх тукмакки — бедро курицы
тукмак тыттар — преподнести бедро (за столом, в знак особого внимания)

туна

3.
лапка, ножка (птицы)
хур туни — гусиная лапка

тункаталлă

2.
нечисто ощипанный, в пеньках (о тушке птицы)

тӳлеккĕн

2.
ровно, плавно, равномерно, без рывков
вут тӳлеккĕн çунать — огонь горит ровно
тӳлеккĕн иш плыть — без рывков, равномерно
кайăк тӳлеккĕн вĕçсе пыни — плавное парение птицы

ушкăнлан

возвр.
объединяться в группы, группироваться
кĕр енне вĕçен кайăксем ушкăнланаççĕ — ближе к осени перелетные птицы объединяются в стаи

хурлăхлă

несчастливо
хурлăхлă пурнăç — несчастливая жизнь
Куккукран чăпар кайăк çук, тăлăхран хурлăхлă çын çук. — посл. Нет птицы пестрее кукушки, нет человека несчастливее сироты.

хурчка-çăхан

собир.
хищные птицы

хӳре

хвостовой
кайăкăн хӳре тĕкĕсем — хвостовые перья птицы
лаша хӳри — хвост лошади
хӳре вĕçĕ — кончик хвоста
хӳре чикки — репица
хӳре тĕпĕ — репица
хӳре шăнăрĕ — хвостовой хрящ
хӳрене хĕстер — прям. и перен. поджать хвост
Пурнăç хӳрен пăрăнăç. — погов. У жизни хвост кривой.
Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Йĕппе çип). — загадка У железной собаки пеньковый хвост. (Иголка с ниткой).

чăр

1.
подражание щебетанию птиц
таçта кайăк сасси чăр та чăр илтĕнет — где-то щебечут птицы

чĕвĕлтет

1.
щебетать, чирикать, пищать (о птицах)
кайăксем чĕвĕлтетме пуçларĕç — защебетали птицы

чĕпĕ

1.
птенец (вообще), птенчик
ăмăрткайăк чĕппи — орленок
кайăк чĕппи — птенец
кăвакал чĕппи — утёнок
кăркка чĕппи — индюшонок
куккук чĕппи — кукушонок
курак чĕппи  — грачонок
тăрна чĕппи —  журавленок
хур чĕпĕпн — гусенок
чана чĕппи — галчонок
чăх чĕппи — цыпленок
шăнкăрч чĕппи — скворчонок
чĕпĕ сăхнă — птенец проклюнулся (в яйце)
Кăсăя чĕппине кĕсъе тĕпĕнче усрайман. — посл. Синицу не удержишь на дне кармана (соотв. Шила в мешке не утаишь).
Çитĕннĕ чĕпĕсем амăшĕпе çӳремĕç. — посл. Выросшие птицы не станут за наседкой ходить.

шуйханчăк

пугливо
опасливо
шуйханчăк кайăксем — пугливые птицы

юрла

2.
петь (о птицах)
шăнкăрч юрлать — скворец поет
юрлакан кайăк-кĕшĕк — певчие птицы

◊
çын юррине юрла — петь с чужого голоса

явăн

5.
кружиться
реять
тӳпере кайăксем явăнаççĕ — в вышине кружатся птицы
Шалча çинче хĕрлĕ кайăк явăнать. (Ялав). — загадка Над шестом реет красная птица. (Флаг).

çатăлтаттар

2.
бить, хлопать
кайăксем çуначĕсене çатăлтаттараççĕ — птицы шумно бьют крыльями

çук

II.

1.
нет, не имеется
вĕсем килте çук — их нет дома
манăн ерçӳ çук — у меня нет свободного времени, мне недосуг
нимĕн те çук — ничего нет
укçа çук — нет денег
ырри çук — нет ничего хорошего
çукпа пĕрех — почти нет
мĕн кăна çук-ши унта! — чего там только лет!
çук кĕнекесем — отсутствующие книги
çук сăмах — небылица
Шаннă йăвара кайăк çук, теççĕ. — посл. В поверенном гнезде птицы нет.

ăсан

II. глаг.

1.
отправляться, уходить
çынсем килĕсене ăсанчĕç — люди разошлись по домам
вĕçен кайăксем ăшша ăсанаççĕ — перелетные птицы улетают на юг

ăшă

теплый, южный
кайăксем ăшша вĕçсе кайрĕç — птицы улетели на юг
ăшă енчен таврăн — возвратиться из теплых краев

кай

2.
идти
кайăксем кăнтăралла кайрĕç — птицы улетели на юг
пуйăс Мускава каять — поезд следует в Москву

пĕр

III.

1. подр. —
о шумном взлете птиц
кайăксем пĕр! вĕçсе кайрĕç — птицы шумно вспорхнули

мăшăрлă

в супружестве, в браке
мăшăрлă пурнăç — супружеская жизнь
мăшăрлă пурăнма пуçла — начать супружескую жизнь, вступить в брак
Вĕçен кайăк та мăшăрлă пурăнать. — посл. И птицы живут парами.

мерченĕ

◊
кăркка мерченĕ — мясистый нарост над клювом индюка
Мерчен кайăк — фольк., название сказочного зверя или птицы

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

йăва

гнездо
йывăçсем çинче кайăксем йăва çавăрса пурăнаççĕ — птицы гнездятся на деревьях

кайăк

птица, дичь, дикое животное
зверь
вĕçен кайăк — летающие птицы
кайăк хур — дикий гусь
кайăк кăвакал — дикая утка
ула кайăк — пестрый дятел
хура кайăк — черный дроздь
Кайăк хур Çулĕ — Млечный Путь
кайăк пуç — клевер
кайăк станĕ — клетка (для птиц)
кайăкçă — охотник
кайăк тытма кай — итти на охоту
кайăка çӳрекен — охотник
кайăк лаша — осел
кушак кайăк — мышь
кайури (кайа ури) — землерой, крот

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

явăн

явăн (jавын), виться, обвиваться.
Йывăç явăнса ӳçет. Дерево растёт завитушкой.
- Икково. Хӑмлӑ шӑччӑ тӑрӑх явӑнса ҫитӗнет.
- Алших. Хӑмлӑ шерте (шалҫа) тӑрӑх явӑнса ӳҫет.
- Сл. Кузьм. I, 16. Вӗсен ӗҫӗ кантӑра пек явӑнса пырать. У них дело идёт как по маслу.
- К.-Кушки. Мӑйне ҫӗлен явӑннӑ (или: яваланнӑ).
- Ib. Курӑк йывӑҫа явӑнат.
- Альш. † Ӗнтӗ ҫил ҫаврӑнат, ҫил ҫаврӑнат: ҫӗмӗрт ҫеҫки хӑвана явӑнат.
- Бурунд. † Ҫӗр ҫырлисем пиҫеҫҫӗ хӗрелсе, тӗрлӗрен пӗр курӑка явӑнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав.
- Чураль-к. Шучӑ тӑрӑх явӑнакан хӑмла путранки мар-и ҫав? Ура явса выртакан пирӗн варлисем мар-и ҫав?
- Н. Тим. † Явӑна-явӑна выртакан, пӗрлӗхен аври мар-и ҫав?
- Сред. Юм. Ирхӗне, вил-шыв (у др. сывлӑм) укеччин, утӑ торттарсан. О, явӑнса вӗрен пик полса пырать (вьётся как верёвка).
- Юрк. † Хӗвел тухат, сарӑлат, улма йывӑҫ ҫине явӑнат.

|| О пламени.
- ЧС. Ҫӳлте хӗм явӑнать анчах — хӗп-хӗрлӗ, тастан (=таҫтан) та курӑнать пулӗ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [Ib. Пушар йӗри-тавра ҫынсем явӑнаҫҫӗ анчах. Около пожара вьются люди].
- Сред. Юм. Вӑт (=вут) явӑнать анчах («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьётся»).

|| О течении.
- ЧП. Хура шыв юхат явӑнса.
- Янш.-Норв. † Шывӗ юхат явӑнса, хумсем ҫапаҫҫӗ хӗрнелле.
- А. П. Прокоп. † Атӑлсем тухат (юхат?) явӑнса.
- Дик. леб. 36. Акӑ тинӗс хумӗсем, ывӑна пӗлмесӗр, пӗрин хыҫҫӑн пӗри явӑна-явӑна пынипе темӗн тӗрлӗ хытӑ чулсене те тип-тикӗс якатаҫҫӗ.

|| Об облаках.
- Дик. леб. 40. Хура тӑхлан тӗслӗ хӑрушӑ хум пек пулса, вӗсем явӑнса шуса пыраҫҫӗ.
- Ib. 56. Ҫӳлте явӑнать хуп-хура пӗлет. Наверху вьётся чёрная туча.

|| О пыли.
- Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явӑнса. Пыль вьётся.

|| О грязи.
- Сред. Юм. Ҫӑмӑр ҫуни халь те типмен пыльчӑк орапана явӑнса пырать (грязь навивается на колёса).

|| О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.).
- ЧП. Хӗвелсем тухат явӑнса.

|| О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны.
- Ст. Чек. Явӑнса ӳсет ыраш (=вӑйлӑ ӳҫет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны.

|| Виться (о птицах и т. п.).
- Сказки и пред. чув. Ялӗсем ҫинче кайӑк явӑнать. Над их деревнями вьются птицы.
- Толст. III—IV, 122. Вӑрӑм-тунӑсем явӑнса вӗҫсе ҫӳреҫҫӗ, ҫӗрлеҫҫӗ. Комары вьются, летают и жужжат.
- N. Икӗ ангел, икӗ архангел вӗҫсе килеҫҫӗ пирӗн чуншӑн, явӑнаҫҫӗ пирӗн ҫылӑхшӑн.

|| Увиваться (с какой-либо целью).
- КС. Сир. 27. Кам ӑслӑлӑх ҫурчӗ таврашӗнче явӑнса ҫӳрет, ҫавӑ унӑн ҫурчӗ ҫумне пӑта ҫапса тӗреленет.
- Якейк. † Эпе лартас хӗр панче упа-кашкӑр явӑнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери).
- С. Хорчка пек явӑнса ҫӳрет. Вьётся как ястреб. Тоже и о животных.
- Якейк. † Пирӗн ҫол ҫийӗнче корак-ҫӑхан явӑнать, эпӗр лартас хӗр панче ялти ача явӑнать (Песня на масленице).
- КС. Курак-ҫӑхан виле таврашӗнче явӑнса ҫӳрет. Сновать (в переносн. зн.).
- Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явӑнса ан ҫӳрӗр (не толпитесь).
- Сказки и пред. чув. 75. Ярӑнтарса, явӑнса, шӑпӑр кӗвви ташлатать.

Сак-сук

назв. птицы. Башк.

Сала-кайăк тăмани

(-νи^ы), назв. хищной птицы, один из видов совы. В. Олг., Шумерля.

Сала-кайăк хорчки

назв. хищной птицы (небольшой ястреб). См. çерçи хурчаки. Чертаг.

сарă кайăк

сар кайăк, назв. птицы. Магн. Сар-кайăк, иволга (птичка). N. Эс тăван çырулăхăн, тăван чĕлхен малтанхи сар-кайăкĕ. Ты — первая иволга родной письменности и родного языка. МПП. Сар-кайăк, серая мухоловка. ЩС. Сар-кайăк, канарейка. Ст. Чек. Сар-чиртен сар-кайăк аван (полезна). Питушк. Сарă-кайăк сиплĕ япала, сар ӳксен ăна çитараççĕ, йăвипала шыва кӳртеççĕ. ГТТ. Сар-кайăк, паренные перья этой птицы употребляют при лечении желтухи. Мыслец. Сар-кайăк, желтая птичка. Якейк. Сар-кайăк вăл сап-сарă, шăнкăрч пушшĕ кайăк; он тĕкне вĕретсе ĕçсен, сара-макран чарăнать, теç. Ст. Шаймурз. † Юртат пурсай (борзая) вăрман хĕрипе лайăх сарă-кайăка суйласа. N. † Сар-кайăк пек тăванăмсенчен епле уйрăлас-ши. Пазух. Сассăм сарă-кайăк та, ай, сасси пек, чĕлхем хура чĕкеç те, ай, чĕлхи пек. N. † Сарă-кайăкăн савнасси улăх ути çăлаччен (= çуличчен).

сар-сĕлхе

(-_сэ̆лhэ̆), назв. птицы. Тяберд. См. сар-çилхе.

сиве шăн

зябнуть. Сĕт-к. Эп сиве шăнтăм. Я озяб. Собр. Ултă аршăн юр çурĕ, сиве шăннă кайăк (ошибка вм. какого-то забытого названия птицы) йĕр турĕ, ывăтнă ухăм уя ӳкрĕ. См. сĕвешен.

симĕс-кайăк

назв. птицы (иволга?). Кам. Враг. † Симĕс сата ларăттăм, симĕс-кайăк пулăттăм. || Шпанская муха. Сред. Юм. Симĕс-кайăк — шпанская муха; ăна ясарлатакан кайăк теççĕ. || В перен. знач. Пазух. Ай пуçана, пуç ыратать, симĕс-кайăк пуçран сăхрĕ, чарсам, чарсам, ай, кайăкна.

симĕс чана

назв. птицы. КС.

Сăлттан

(сы̆лттан), имя мужч. Пшкрт. Ĕлĕк перĕн ял вырăнча порăннă пашкирт салтакăсам. Сăлттан порăннă конта, Йонкон вырăссампала вăрçса. Çĕр талашнăç. Сăлттан тарнă вăрмана Орпа терене. Онтан хыççăн пырса Йонкон вырăссам она шыраса. Вара Сăлттан Орпа теренчен те тарнă. Сăлттанăн çичĕ хĕр полна. Вăсам Йонкона херĕç окçупа утнă, темĕр виçлĕ çĕмренпе. Вара перĕн чуашсам вăл Йонкона ăхине хуса ярнĕç. Йолхой вырăссамăн ял полнă ăхисемĕн. Вăл Йолхой вырăння халĕ Хорачка ялĕ полнă. Йолхой вырăссаня хуса ерсен, Тенекпеле Хорачка талашма поçласа çĕр илмĕшкĕн. Пĕри: ман çĕр, тенĕ, тепри: ман çĕр. Каран Пăрнаш вырăнча вырăн илнĕ. Каран Хорачка шăнкăлне ернĕ конта порнма. Пашкиртсем тарнăç аната. || Назв. птицы. Ласковое обращение к детям. Хурамал. Сăлттанăм тесе юратнă ачине калаççĕ. Сăлттан (сŏлттан) ĕлĕк пит шеп кайăк пулнă.

сĕвешен кайăкĕ

(-_ж-), назв. лесной птицы. Юрк. Сĕвешен кайăкĕ (вăрманти вĕçен-кайăк). Юрк. † Вăрмантан вĕçен, çула ӳкен, ялан сĕвешенĕн кайăк чĕпписем; чӳречерен пăхан, чупса тухан, ялан (çав ялсенĕн) хĕрĕсем.

сĕлешен-кайăк

назв. птицы. Пазух. Çавă çавра кĕмĕл чашăк çине хĕрĕх те пĕр аршăн, ай, юр çурĕ, хура сĕлешен-кайăк йĕр турĕ. Хура сĕлешен-кайăк, ай, мĕн çиет? Шурă тулă çиет — шыв сыпать. Срв. сĕлемен-кайăк.

свешен кайăкĕ

назв. птицы. Юрк. † Ĕнтĕ йĕтĕн вăрăм, свешен кайăкĕ выртат тĕпĕнче. Свешен кайăк пек пĕвĕм-сийĕм, хур пулминччĕ тăшман аллинче.

слешен кайăк

слешин кайăк, назв. птицы. (М. б. некогда означало рысь? Это слово, по-видимому, искажено из какой-то не дошедшей до нас правильной формы, на что указывает и изобилие его вариантов). Пазух. Улт кĕтеслĕ пӳртсем те çийĕсене симĕспеле кăвак та, ай, виттертĕм. Симĕспеле кăвак та, ай, хушшине слешен кайăк чĕппи те, ай, яртартăм. N. † Слешин кайăк чĕпписем мĕн çиеççĕ? Тулă пĕрчи çăтса сĕт сыпат. Альш. † Çĕр çĕклейми пӳртсем хушшине слешин кайăк чĕпписем яртартăм.

çатăрка

(с'ады̆рга), трещотка. Бур. Баран. 42. Хуралçă çатăрки вăрра хăратнă пек, йытă сасси кашкăр кăмăлне пĕрттех килмест. К.-Кушкы. Çатăрка — трещотка, употреблявшаяся при обряде „сĕрен“. Ib. Пахча хуралçи çатăркапа çатăртаттарăт. || Хворостина, хворост. Н. Уз. Çатăрка анчах тăрса юлчĕ. Осталась только хворостинка, мелочь. Хурамал. Вĕтĕ çаппа çатăрка тесе калаççĕ те çырма-çатăркана каяс, теççĕ (хуйхăраççĕ). Çта та пулин çырма урлă çĕрле каймалла пулсан, вăл çынна чарса калаççĕ: ма каян çĕрле пулсан? е çырма-çатăркана кайăн (упадешь), теççĕ. Сред. Юм. Çатăрка или çатрака. (Вĕтĕ çаппа çатрака теççĕ). Бугульм. † Тăшманçăм килессе пĕлнĕ пулсан, хăваяс мĕн кĕпер çатăркаран... СПВВ. ИФ. Çатăрка — туратăн вĕччеç турачĕсĕм. В. Ив. Сӳре йывăççисем çумне аял енне çатăрка каркаласа çыхаççĕ. || Трущоба, чаща. Хорачка. Нисталла каймалла мар, çатăрка (в лесу). || Запутанная (рожь). В. Олг. (у КС. также çатра). || Назв. какой-то кости птицы. Пухтел. Изамб. Т. || Решетка у шерстобитов? Чирикеева. Çатăркана курак йăви теççĕ. || Вспыльчивый. Сиктер.

çерçи хурчăки

çерçи хурчки, назв. хищной птицы из рода ястребов. КС. Çерçи хурчки — ястреб, ловящий шелких птичек, а особенно воробьев. Сред. Юм. Çерçи хорчки, кобчик.

çыр кайăкĕ

назв. птицы. Никит. † Çыран хĕрĕнчи çыр кайăкне хурчка пырса хуйхатрĕ. См. çыр чĕкеççи.

çиçтер

понуд. ф. от гл. çиç. || Закурить. Орау. Пĕре çиçтерсе ярам-ха еппин. Ну-ка я закурю. || Итти быстро. Шурăм-п. Салари хуçа килнелле çуранах иккĕн çиçтерчĕç. М. Шемерд. Çиçтерсе пыраç. Летят как птицы, т. е. идут быстро. || Ударить, звездануть, засветить. Нюш-к. КС. Пĕрре çиçтерсе ятăм, тиççĕ (о пощечине).

çӳл-вĕçен

„летающие птицы“? Стюх.

çăм-кайăк

çăм-кайăкĕ, назв. хищной птицы. Тряпино (Стерл. у). ЩС. Çăм-кайăк, беркут. N. Çăм-кайăк пысăк кайăк (хищная, мохнатая, упа тĕслех). Ал. цв. 23. Сăмси çăм-кайăкĕ сăмси пек. N. Çăм-каяк (в др. п.п. çăм-кайăкăн, çăм-кайăка), назв. птицы (ее птенец темно-синего цвета). Имен. Çам-кайăк, хищная птица, больше ястреба, с виду мохнатая. N. Çăм-кайăк (большая, с длинными ногами птица, ест мясо, ловит гусей, синеватого цвета). Н. Лебеж. Çăм-кайăк, орел. Смольк. Çăм-кайăк, птица. Сред. Юм. Начар, вăйсăр çын вăйлă çынпа тавлашсан: çăм-кайăк çиç вит эс, тăта мана çыпăçан, теççĕ. См. караппăл.

çĕр чавакан кайăк

назв. птицы. Кн. для чт. 118.

çĕр чĕкеç

çĕр чĕкеçи, çĕр чĕкеççи, назв. птицы, стриж. Питушк. Çĕр чĕкеççи, стриж. Кипек. Çĕр чĕкеçи (-з’и), стриж.

ташла

(-ла), плясать. N. Ах, аван та ташлаççĕ! Ах, аван та ташлаççĕ! Ах, как хорошо пляшут. В. С. Разум. КЧП. † Ялти яшă каччăсем ташла-ташла çӳреççĕ. Альш. Епле шăпăр каланипех вăл тери ташлатăн (возможно ли так плясать от одной игры на шăпăр), ирĕксĕр ташлаттармаççĕ вĕт никама та, тесе калат, тет, ку. Ib. Ку пĕчĕкçĕ хĕрсене капла та çитнĕ ĕнтĕ чис (и так достаточно угощения)! Савăннипе пĕр икĕ кун ташламаллăх пур. N. Ташламалла-палламалла. Изванк. Апат çисе тăрансан, пурте шăпăрпа, парапанпа пит хытă ăвăначченех ташларĕç. Ходар. Çапла вара пурте ĕречĕпе ташласа тухаççĕ (пляшут все по порядку). ППТ. Эх! Атьăр, часрах, пуçлатра? Манăн пит ташлас килет. || О движениях птицы хирхи (в воздухе). N. Хирхи пĕр вырăнта ташласа тăрать. || О журавле. Чув. пр. о пог. 2ЗЗ. Тăрна ташласассăн, ăшăтать. Если журавль пляшет — потеплеет. || Топтаться на месте (о сытых и бойких лошадях). Кан. Кил-карти тулли утсем шăнкăравсемпе ташласа çеç тăраççĕ. Якейк. Лаша пĕр вырăнта ташласа анчах тарать (= тапăртатса тăрать). Шарбаш. Ут (лошадь) ташлать. N. Витере тăракан лаши ташласа кăна (в Сред. Юм. ташласа çиç) тăрать (топчется). Ск. и пред. чув. 81. Çĕнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать. || Перебирать мелко ногами (о лошади). Якейк. † Яккошкĕн кĕпер — йăс кĕпер, çич çохрăмран ут ташлать, ут ташлатса килтĕмĕр. || Трепетать (о листьях). N. † Кайкки (= кайăкĕ) вĕçсе кайсассăн, çулçи йолать ташласа. Тогаево. † Çулçи çупать, улми ташлать, сар-кайăксем савăнаççĕ; пирĕн Анок ташланă чух сарă Иван савăнать.

тиилĕк

(чит. т’иилэ̆к’, т. е. с долгим и), крик птицы тетерлĕк. Нюш-к.

ти-ти-ти-ти

(_ти-_ти-_ти-_ти, без озвончения „т“), так манят кур. Изамб. Т. Ти-ти-ти-ти! Манят кур. N. † Ах хăтаçăм Иванкка! Ти-ти-ти! теме чăхху çук; кăларса сапма (т. е. курам) сĕллӳ çук, ларса сума (доить) ĕнӳ çук! || Подр. крику птицы „хĕрха“. Нюш-к. Ти-ти-ти — крик „хĕрхи“, когдя к его гнезду приблизится ворона.

тока

(тога), назв. птицы. Якейк. Тока — шопкарах хора шăнкăрчă пак кайăк.

хура тупа

назв. птицы. Кубово.

туппăль

(туппы̆л’), назв. птицы, дупель. Рак. || Прозвище мужчины. Альш.

тор качаки

назв. птицы, козодой. N. Тор качаки олăхра йĕперех çĕрте порнать, така пушшĕ. Нюш-к. Тур качаки халь кунта çук, ĕлĕк Ел-кӳл хĕрĕнче: ме-ке-кек! тесе вĕçсе çӳретчĕ, тет нӳшсем.

туркаш

назв. птицы. Альш. Акăшпала туркăш туртăшаççĕ улма йывăç турачĕ çине ларасшăн. Изамб. Т. Акăшпа туркăш тавлашаççĕ, Атал хĕрин хăйăр çине ларасшăн.

тутăкăш

назв. птицы. См. туткăш. Собр. Тутăкăш кайăкĕ вĕçрĕ, куртăр-и? Альш. † Атăл çинче тутăкăш пырат, хӳрине туртса çыхма пурçăн кирлĕ.

тăм шăхран

детская свистулька вроде птицы. (В Тюрл. тăм кăвакал, у КС. тăн шăхлич). || Назв. птицы (бекас?). К.-Кушки.

тăмăрт кайăкĕ

назв. птицы. См. ăмăрт-кайăк.

тăрăн

назв. птицы, журавль? ЧП. Сар тăрăн чĕппи.

херхи

назв. птицы, копчик. Мыслец.

хир кайăкĕ

назв. птицы. Юрк. Аван çăмлă хир кайăкĕсем хисепсĕр пулнă. Собр. Хир-хир кайĕк, хир кайĕк, ылттăн, кĕмĕл çăмарти йăвине выртса юлатĕ. (Куккук).

хир качаки

дикая коза. Б. Олг. Якейк. Хыт ахракан ачасене хир качаки пак сикет теç. Сред. Юм. Хир качаки, серна. Ишек. Хир качакисем пучĕç, тет. Хора-к. Хир качаки-мĕн курмарăм, шур хӳмене курах карăм. N. Анкартинчи хир качакине çавăрса илсе пулмарĕ. || Назв. птицы. Кубово.

хир кăркки

назв. птицы, дрохва. КС. Хир кăркки, куропатка. СЧУШ. Хир кăркки вăрмантан уялла уçăлса çӳреме тухнă. Ib. Хир кăркки çавăнса улăхалла вĕçсе каять.

хир чакак

(ζ'агак’), назв. птицы. Н. Карм. Хир чакак, ула, поменьше сороки.

хир хорчки

назв. птицы (пестрая, в роде кукушки). Тюрл.

хирхи

назв. птицы. СПВВ. ИА. Хирхи вăл уйри кушак кайăксене тытат. Якейк. Хирхи — уйра пĕчĕк каяксене тытакан, хорăчка манерлĕ.

хир кăрки

назв. птицы. Вомбу-к. Хир кăрки, хирте вĕçет, пăчăр майлах, çуиачĕсем шĕвĕр, вăрăм, шĕвĕр сăмсалă. Абыз. Хир кăрки, дрохва.

хулатă

холатĕ, назв. птицы, мышелов. Начерт. 190. Якейк. Холатă шорă, уйра вĕçсе çӳрекен çăхан пушшĕ. См. хăлат.

холчă

(хол’џы̆), назв. птицы, ястреб. Пшкрт.

салакайăк холчи

(хол’џи), назв. птицы. В. Олг.

хур

хор, обида. Собр. † Вăрмантан вăрмана çӳрерĕмĕр, яштак хулă суйласа. Тытам касам тенĕ чух хуралăç пырса хур турĕ. || Поношение, хула; позор, унижение. N. Çын хурри, людское поношение. Шел. II. 60. Е киле кайса кĕрсе ĕмĕр çын хурри пулса пурăнмалла. Ib. 61. Вĕреннĕ ача чухăн çын ачи пулсан та, чухăн çын хĕрне илсен те хур пулмасть. Юрк. Пирĕн пек çамрăк ачасем пĕр нуша курмасăр хур пулмĕ. Пĕр нуша курнă пулсассăн тăхăр тăшман хурĕ вăл пулмĕ. Никит. Çынсем пурте мантан мăшкăласа кулаççĕ, эсĕ ан мăшкăлах, Макçăм хурри ан тăвах. Альш. † Çĕнĕ кассен хĕрĕсем каччă хурри пулайрĕ. N. † Ухă пек пĕвве ӳстертĕм, çичĕ ют хурри пулайрĕ. N. Манăн çапах çын хурри пулас марччĕ-ха. N. Сана хурлакансенĕн хурри мана тиврĕ. || Жертва. Баран. 123. Тутлă ашне кура, вĕсем (птицы) пăшал хурри пулаççĕ. || Несчастье, беда. Бес. чув. 15. Вăл шухăш, çунман пулсан тахăçанах вырăва (ĕçе) килмелле те, анчах çунни ăна хур турĕ. Альш. Ăна каллах Каша таврашĕ пит хур тăвать, çапла иртес тенĕ çынна нимĕнпе иртме памас, иртме тытăнсан вăл та чуптарать, хыçран пырсан ытла хуллен хăвалать лашине. || Страдания. Ст. Чек. Асăнмасан хур туса пĕтерĕп, тенĕ. || Несчастный (Р). Тайба-Т. Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, хур пулмĕ-ши хур (неснастный?) çын аллинче. || Обидно. Ашшĕ-амăшне. Вăл апла сана хур та-ĕçке. Епле апла тăван хĕре пĕр япаласăрах хăварас пулать?

хур-çунат

(обыкновенное т), крыло птицы. СТИК. Хулана хур-çунат (крылья, большей частью гусиные) сутма карăм. Ib. Ку хур-çунат хурăн-и е кăрккан-и?

хор хорчки

название хищной птицы, ловит гусей. Ала 103°.

хура кайăк

назв. птицы, черный дятел, дрозд. Мыслец., Чертаг. Хора кайăк, черный дятел. Начерт. 187. Хора кайăк, дрозд. N. Хура кайăк = пилеш кайăк, дрозд. Сала 251. Хура кайăк тăриччен хуранне çуса çакинччĕ. Шишкин. Шăпăлчи тытрăм кĕлеткепе хура кайăк тытасран. Орау. Хура кайăк: кăрк-кăрк! кăрк-кăрк! тит те, унтан: тĕн-нь-нь! тесе кăшкăрса ярат. Çапла яла килсе тĕнлетсен лайăх мар тиç. Юрк. Хуралтă çумĕнче хура кайăк, хула çавăрас сасси пур. Ib. Хура кайăк тухат, йĕр хыват, ирхи кунсем тĕтрелĕ пулсан.

хура силхе

назв. птицы. Нюш-к. Хура силхе чавкаран пĕчикрех, шăнкăрчран чылай пысăк. Шăнкăрч тĕслĕ. У анчах шăнкăрч пек чăпар мар. Хура силхепе чĕкре силхе юрланине илтмен, теççĕ.

хора сĕркен

(хора сӧ̆рҕӓн), назв. птицы. Пшкрт. Хора сĕркен, небольшая птица, гнездо глиною лепит.

хуртлă кут

назв. птицы. Нюш-к. Хуртлă кут делает гнезда в дровах, на земле в шырланах (в водомоинах). Ib. Хуртлă кут вăрам хĕвреллĕ, çерçирен пăртик çеç пысăкрах, унтан шупкарах. Пшкрт. Хортлă кот, трясогузка. Ib. Хортлă кот, птица, куакрак. Хорачка. Хортлă кот, птица, ола, пусăк мар.

хучăха

назв. птицы. Нюш-к.

хăлат

(хŏлат), назв. птицы (род ястреба или коршуна). Б. Крышки. N. Хăлат, кулада, мышелов. Образцы 74. † Астăвăр-ха хăлата, чăх чĕппине сĕтĕрет. Питушк. Хăлат, чĕпĕсем тытакан кайăк. Калашн. 27. Тата хура, мăн хăлат хирте пурăнса кайăк çиет ун çинче, асап кăтартса. Зап. ВНО. Хăлат, хищная птица. || Собр. Пирĕн кинçĕм пуласси хăлатне сарса çӳренĕ, качча кайма тăрсассăн сурпанĕ те кирлĕ пулнă мĕн.

хăлатă

(хŏлады̆), назв. птицы. Пшкрт. Хăлатă, шорăрак, сарăрак кайăк. Б. Олг. Хăлатă, куак-шорă кайăк, молкачча тытат.

хăлач

назв. хищной птицы. Башк.

хăмăш кайăк

назв. птицы, камышевка. Башк.

хăмла кайăкĕ

назв. птицы (çерçи пек пĕчĕк кайăк). Хорачка. Хăмла кайăк йорласассăн, хăмла тирме вĕремĕ, теччĕ. Орау. Хăмла кайăк йăвине хăмла çине тăвать (гнездо связывает хĕлĕхпе), пл’ил’ик{{anchor|DdeLink126013481804660}} ’! пл’ил’ик’! туса ларать. Собр. Хăмла картинче хăмла кайăкĕ юрласан, хĕр качча каять. N. Хăмла кайăкĕ = вĕтрен кайăк.

кайкăр

(кăjгы̆р), назв. ловчей птицы. Н. Карм. Кайкăр путене илет: алăра тытса усраççĕ, путене тыттараççĕ (чăпар). || Слакбаш. Кайкăр — сокол. Ib. Вăл кăйкăр пек. Он проворный и отчаянный, как сокол.

кăвак кайăк

назв. птицы. Рак. † Аслă çулсем çинче кăвак кайăк, унăн çуне исе супăн ту.

кăвакал туни

назв. раст., хвощ полевой (equisetum arvense), молодой; его едят. Когда он состарится, то его называют «чăрăш курăкĕ». Ст. Чек. Рак., Кайсар. № 120. Кăвакал туни, хĕрли (горчак). Кăвакал туни, шурри. СТИК. Кăвакал туни шыв кутĕнче, лачака вырăнĕсенче ӳсет. Унăн хăмăлĕ темиçе сыпăклă, тата сыпăкĕсем хур-кăвакал ури сыпăкĕсем пекех, çавăнпа ăна кăвакал туни теççĕ пулас. Ib. Кăвакал туни — растение; растет по берегам рек. Стебелек похож на ногу птицы, в сочленениях искривляется. N. Кăвакал туни, asarum europaeum.

кăвакша

назв. птицы. Кĕвĕсем. Кăвак кăвакша, кăвакша çуначĕ кăвак пĕлĕт айĕнче.

кăлтăрт

(кы̆лды̆рт), подр. звуку неправильно поставленного жернова. СТИК. Арман чулне аван лартаймасан, вăл авăртнă чухне кăлтăрт, кăлтăрт! туса çавăрнат. Арман чулĕ пĕр хĕррипе хытă хырăнат, тепĕринпе кăшт кăна тивет, вара: кăлтăрт-кăлтăрт! тунă пек илтĕнет. (Выражает звук; производимый жерновом при неправильном верчении). Шорк. Çăнăх каткине урайĕнче кăлтăрт-кăлтăрт сиктерет. || Нюш-к. Кăлтăрт (кŏлдŏрт)-кăлтăрт! кăрăн-кăрăн! крик птицы кăрăпчак. См. кăрăк. || Тихо и без шума. Ст. Чек. Кăлтăрт туса пăрахнă (сделал что-н.) ерипе, ĕçе сас-чĕвĕсĕр туни. || Быстро, живо. Ст. Чек. Кăлтăрт кайса кил! Ib. Ав Ваççук — кăлтăрт кайса килчĕ. Ib. Кăлтăрт савăрса илчĕ.

кăпшăльă

(кы̆пшы̆л'ы̆), назв. птицы. Пшкрт.

кăрăк

(кŏрŏк), подр. крику птицы кăрăпчак. Нюш-к. См. кăлтăрт.

кăрăп

(кŏрŏп), подр. крику птицы кăрăпчак. КС.

кăрăплат

(кŏрŏп-), гл. от подр. крику птицы кăрăпчак. КС. Кăрăпчак (птица) кăрăплатать.

кăрăпчак

назв. большой птицы. Нюш-к. Кăрăпчак — пысăк кайăк. Ib. Кăрăпчак каçхине кăтăрт! кăтăрт! тутарать. Кăрăпчакăн какайĕ пит тутлă, теççĕ. КС. Кăрăпчак (кŏрŏпч'ак), вальдшнеп.

кăрлик

(кы̆рλи^ык'), назв. птицы, чайка, мартышка. СПВВ. и др.

кăрльăк

(кы̆рл'ы̆к), назв. птицы, то же, что кăрлик. Пшкрт. Кăрльăк — вăрманта (птица), коак, чанка кап; она çиеччĕ [полла тытат, шура пит çӳрет (это позднейшая приписка?)]. N. Кăрльăк (кŏрлŏк) — полă тытат; пăçлап! пăçлап! пăçлап! — саран вĕçет.

кăрмăчак

(чит. кы̆рмы̆џ̌ак), назв. птицы. Пшкрт. Кăрмăчак ашĕ тутлă; вăрманта нумай; хора-коак, сăмси хора, сăмси вăрăм (нос черный и длинный). Срв. кăрăпчак.

кăртлĕк

по-видимому, назв. птицы. СПВВ. Кăрлик, кăртлĕк.

кăсия

(кы̆зи^ыjа), назв. птицы, синица. Якейк. Панклеи. Кăсия çонатти çапăнчĕ, çавăнпа янтрарĕ полĕ (зазвучало). См. кăсăя, кĕсие, кĕсье.

кĕпшĕл

(_кэ̆п_шэ̆л'), назв. птицы. КС. Çул пуçĕ 136. Унта сĕмлĕхре кĕпшĕл чарлатать. Хир-б. Кĕпшĕл вăрманта порнакан, кăвакарçын пек, кăвакарçын тĕслĕ кайăк. См. кĕшпĕл.

кĕшпĕл

(к'ӧ̆_шпӧ̆л'), назв. птицы. Орау., КС.

тĕпек

хохол. СПВВ. Тĕпек, хăрпу. Альш. Шурă кăвакалăн тĕпек çук. ЧП. Шур кăвакарчинĕн тĕпек çук. ЧП. Кăвак кăвакарчăн тĕпек куç. N. Кăвак кăвакарчăнăн тĕпек çук, шур кăвакарчăнăн çунат çук. Пазух. † Кăвак кăвакарчăнăн, ай, тĕпек çук, пирĕн çамрăк пуçа та, ай, телей çук (авалхи юрă). Образцы 45. † Кăвак кăвакарчăнăн кăвакĕ çук, шурă кăвакалăн тĕпекĕ çук. Ядр. Ки-ки-ри-ки сар атан, сан та пуçра тĕпек çук, пирĕн те пуçра калпак çук. Яргуньк. Кăткăтăки сар чăххи, санăн пуçра тĕпек пур, манăн пуçра калпак çук. ГФФ. † Пуç тĕпекки-масмакки. (У жены бедняка) хохол на голове — масмак. || Гребешок (у птицы). Якейк., Чертаг. || СПВВ. ЕХ. Тĕпек – çĕлĕк тӳпи. || Темя. || Икково. Атьăр ăна тĕпек туртар (за волосы, чтобы женился)

чап-чапкăр

назв. птицы (по звуку), маленькая, живет в болотистых местах.

чарлак

назв. птицы. Козыльяр. Чарлак – шурă, хура пуçлă кайăк, кăвакал пек.

чепчем

пигалица, чибис (птицы). Икково. Чепчем — каçпа йорлакан кайăк (шăпчăк мар). Вомбу-к. Чепчем юрлать (малиновка).

чепчен кайăк

назв. какой-то птицы. Тавăт. Ай-ай мамак, ай мамак! чепчен кайăк куртăмăр.

чун

чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.

чуппа тăмана

назв. птицы. Н. Карм. Чуппа тăмана – чăпар, мăйракаллă; пырса тытсан та тармасть.

чăмăш

назв. птицы.

выльăх-чĕрлĕх

домашние животные и птицы. КВИ. Унăн выльăх-чĕрлĕхсем пичĕке пек çӳреççĕ.

хĕлхен

назв. хищной птицы, Ядр.

хĕрен

назв. птицы, беркут. N. Хĕрен, коршун. Н. Карм. Хĕрен — чĕпĕ тытать, хура (гуся) хăлат тытать. Б. Олг. Хĕрен — пысăк (лопăс-лопăс çӳрет, куакрах, шăши ора шырат). Хорачка. Хĕрен ярăнса çӳрет. В. Олг. Хĕрен — холчă. Ст. Ганьк. Икĕ курак, пĕр хĕрен, пӳрт çумĕнче вăййисем. Султангул. Çӳлте хĕрен явăнать, чĕппи çĕрте явăнать. || Имя мужч. Б. Олг.

хĕрлĕ пĕсехе

назв. птицы. КС.

хĕрхи

назв. птицы. СПВВ. См. хĕрхӳ. Н. Якушк. Куккук тунă çăмартана хĕрхи пусса кăларчĕ. Н. Седяк. Хĕрхи — хĕрлĕрех кайăк, куккук пысăкăш пулать. Нюш-к. Хĕрхи хурчăкаран хĕрлĕрех. Йăвине хăрăк юман тăрне тăвать. У пĕр тĕлте нумайччен ташласа вĕçсе тăрать. Йăви патне курак пырсан, ти-ти-ти! тет. Зап. ВНО. Хĕрхи — юла (птица) из породы хищников-кобчиков. Ib. Хĕрĕх хĕрхи чĕрни, утмăл упа чĕрни, миçе чĕрне пулать? N. Хĕрхи! Хĕрĕх çулхи хĕр парăп, пĕрре ташласа кăтарт. N. Хĕрхи, хĕрхи, хĕр парăп, хĕрĕх чăрка пир парăп. N. Хĕрхи, хĕрхи, хĕр парать, ула курак туй тăвать, тăмани туйне пырасшăн, анчах пуçĕ пысăк, тет. N. Хĕрхи, хĕрхи, хĕр парать, ула-курак туй тăвать, хурчки туйне пырасшăн, анчах сăмси пысăк, тет. СТИК. Хĕрхи, хĕрĕх çулхи хĕрне парăп, ташла. N. Хĕрхи! хĕрĕх çулхи хĕр парам, пĕрре ташласа кăтарт. Сред. Юм. Хĕрхи — кăвакарчăн пысăкăш, пôсра пôрнакан кайăк. Слакбаш. Хĕрхи — „наверное, сыч; летая по воздуху, ищет мышей и ловит их“. Стерл. Хĕрхи, кобчик. || Вертопрах. || Яз. имя женщ. Н. Седяк., Патраклă, Рысайк., Демидов. || Прозвище мужчины. Сред. Юм.

хĕрхӳ

назв. хищной птицы. См. хĕрхи. К.-Кушки. Хĕрхӳ кăшкăрсан, çумăр пулат. Юрк. Пирĕн хире хĕрхӳ килнĕ, хиртен хĕрлĕ тулăсем вăрлама. А. Турх. Пĕр тĕлте тăпăр-тăпăр туса тăрать, çӳлте: ташла, хĕрхӳ, ташла, хĕрĕх çулхи хĕрĕме парăп, теççĕ. Çуначĕпе лĕп-лĕп тутарса, пĕр вырăнта выляса вĕçсе тăрать. Кăвакарчăн пысăккăш. Хĕрлĕрех. С. Олг. Хĕрхӳ, птица. Ачасам калаччĕ: „Хĕрхӳ, ташла, хĕрхӳ, ташла, хĕр парăп! “ теччĕ. N. Çула тăрăх анам пур, çуллен тулă акаттăм, куллен хĕрхӳ ӳкетчĕ; хĕрхӳ тĕслĕ тăвансем пур, куйланса каймарĕ ăшăмра; тăвансем аса килсессĕн, каймарĕ ăшă ăйхăри тĕлĕкрен.

хлот

назв. хищной птицы. Зап. ВНО. Хлот, хищная птица.

шаланкă

назв. птицы, сарыч, канюк. Мыслец. Пшкрт. Шаланкă — куак, вăл тытат çĕлен, шăши. Шибач. Шаланкă, пусăктарах та хăмăртарах тĕслĕ, шойăн-шойăн макăрать. Б. Олг. Шаланкă — пысăк, хулатă пак, хĕрлĕрех тĕклĕ, çомăр полассине сиссен, кик! кик! тесе çӳрет. Хорачка. Шаланкă, куак, куакарчă пак, шик! шик! йорлать, тастан пĕлет çомăр полассине. Хурамал. Шаланкă кăвакарчинрен пысăкрах, чăпаррах, вăрăм сăмсаллă, вĕрманта, шывлă çĕрте пурăнат. Ib. Шăвик те шăвик шаланкă, куллен те шывшăн макăрат. Янтик. Ц. Шаланкă, птица похожая на тетеревятника. Н. Седяк. Шаланкă — çăмăр шыв ĕçекен кайăк, çăмăр пулмасан макăрать. Ib. Шаланкă шыв кăларнă, ула курак ыр ятлă пулнă, тет. Ib. Çумăр умĕн шаланкă кăшкăрать, ула курак та кăшкăрать, тет. Шаланки турăран çумăр ыйтать, тет, ула куракĕ: ан пар! тесе кăшкăрать, тет. Ала 108°. Шаланкă авăтсан, уяра каять, теççĕ. Шел. 80. Шаланки хытă савăннипеле сывлăш çийĕнче ташласа тăрать. || Коршун. Чув. прим. о пог. 225. Шаланкă кăшкăрса ялан вĕçсе ярăнсан, çăмăр пулать (шаланкă çăмăр шывĕпе анчах пурăнать, теççĕ. Если коршун постоянно плавно летает (распустив крылья), будет дождь (он только дождевою водою живет). || Ядр. Шаланкă — тăмана (сова). || Зап. ВНО. Шаланкă, иволга. (Это неверно!). N. Шаланкă шыв кăларать, ула курак пырса ĕçлет. Иволга (i) добывает воду, а ворона прилетает и пьет. (Послов.)

шаланкăр

назв. птицы. См. шаланкă. Тюрл. Шаланкăр больше ола-корак, вроде тăмана, çăмăр шывĕпе çиç порнать, уяр чуне йăнăшать (потому что не пьет колодезвой воды). Ib. Шаланкар шыв кăларнă, ола-корак пырса варланнă. (Послов.).

шаланкăш

назв. птицы; то же, что уртташ кайăк. Сунчел.

шан

(шан, Пшкрт: жан), верить, доверять. N. Тикĕс çула та шанах ан пĕтер. Сред. Алг. Шанмасан, тухса пăхăр. N. Вĕлериччен малтан: сана вĕлеретпĕр, тесе каланă, теççĕ, анчах вăл хăратнине шанман, теççĕ. N. Камсем ĕçне пĕлмесĕр шанман пирки вăрман хуралçине арестовать тунă. N. Çак тăшмансене эсир тантăш тетрим (= тетĕр-им), хирĕç тăрса сăмах манас тетрим. Альш. Ку юрăсене эп юрламăттăм, чунăм чухлĕ шанатăп кăмăлра. Ib. Юратать ăна вăл, сăмах шанать. Янтик. Ну, чее вет у! Чĕлхипе çăвать анчах, такам та пĕр 100 тенкĕ шанса памалла. Регули 706. Кона шанмалла, ĕненмелле кона. || Надеяться, рассчитывать, ожидать, полагаться. Букв. 1900. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. Регули 683. Шанмалли çын çок. Ib. 1371. Шанарах тăрать сан çине. Вишн. 60. Хăшĕ-хăшĕ çула-мĕне кайнă чух çул çине пĕр курăк çине шанса тухаççĕ. Орау. Ват лашана шанса кӳлеççĕ. П.-Сорм. Çак Юман паттăр хурал тăчĕ-тăчĕ, тет те, карĕ, тет, пăрахса çывăрма. Иван Суволов калать, тет: куна шанса пулмарĕ, тесе. Тăв. З6. Карук ун пек çын мар. Кирукне хуть шансах пăрахмастăп. N. Шаннă кайăк йăвара çук, теççĕ. N. Шаннă йăвара кайăк çук, теççĕ. В том гнезде, на которое рассчитываешь, не найдешь птицы. N. Ачи-пăчине шанакан хăрах куçлă пулнă, тарçине-тĕрçине шанакан сĕм-суккăр пулнă, тет. Кто полагается на своих детей, сделался кривым; кто полагается на работников, тот совсем ослеп. (Послов.).

шанк-кайăк

назв. птицы. Хурамал. Шанк-кайăк, маленькая птица, с воробья; названа так по ее крику.

шекĕлчи

назв. птицы. Т. Николаев. См. шăкăлчи.

шелĕшен кайăк

назв. какой-то птицы. СПВВ. Шелĕшен кайăк авăтнипе çĕр кăкăрĕ кисренчĕ.

шыв вăкăри

шыв вăкăрĕ, шыв вăкри, то же, что шыв вутăш. ЧС. Анне мана тата ак çапла каласа хăрататчĕ. Ехрем старик арманта чухне шыв вăкăри тухса: кăçал мана çын паратра, выльăх паратра, эпĕ мĕн те пулин илетĕп, тесе кăшкăрса кĕрсе кайрĕ, тет. || Назв. птицы, дупель. Ядр., КС. Изамб. Т. Шыв вăкăрĕ, птица, кричит как бык. В. С. Разум. КЧП. Шыв вăкри, птица, кричит вроде филина. || Назв. морской рыбы. Сред. Юм. Шыв вăкри тесе тинĕсри вăкăр пек çухракан пулăсене калаççĕ. См. шыв качаки.

шыв кайăк

назв. насекомого, бывает двух видов: 1) крылья мягкие, с длинными ногами, тонкие, длина меньше таракана; 2) на подобие жука, ростом ниже первого, короче, с жесткими крыльями. (Склон.: шыв кайăкне и пр.). Сред. Юм. Шыв кайăк — шыв çинче путмасăр çӳрекен пĕчик кайăк. || Назв. птицы. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв кайăкне куртăм.

шыв мĕкĕри

назв. птицы. Альш.

шыв чарланĕ

назв. птицы (кăвак, тăрна тĕслĕ). Н. Карм.

шыв чăххи

назв. птицы, кулик, черныш. Мыслец. Шыв чăххи (scr. чихи), кулик. Альш. Шыв чăххи, водяная курочка. Ib. Шыв чăххи — вăл тĕм-хура; сăмси те, урисем те, пĕтĕмпе хура. Анчах унăн чĕрнисем хушшинче кăвакалсеннĕ пекки карăнса тăраканни çук. Пур та, аранçĕ-кăна: пурнисем çумĕнче кăртлă-кăртлă усăнса тăрат. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес, вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. Вĕçсен те, час вĕçсе каяймас вăл: малтан шыв çумĕнчен темĕнччен лăппăл-лаппăл... Кайсар. Шыв чăххи ури сивĕ тытнине чарат. || Назв. насекомого (ходит быстро поверх воды, делает отрывистые скользящие движення, вроде жука, желтоват). Нюш-к.

шинкорс

(шингорс), назв. птицы. Магн. М. 264. Шинкорс, название желтенькой птички, с красным пояском, величиною с воробья.

шу атанĕ

назв. птицы. К. -Токшик.

шу таки

мартышка (назв. птицы из породы чаек). Хорачка, Шибач. Вомбу-к. Шу таки — чарлан майлах пулать, вĕтĕреххи, шорă, ори вăрăм.

шойăн

крик сарыча (птицы). См. шаланкă.

шули

назв. птицы. Альш.

шурă кайăк

шорă кайăк, шор кайăк, заяц. Тимĕрсел. Хура вăрман ăшĕнче шурă кайăк çул тупман. Юрк. Ĕнтĕ шурă кайăк ĕçтĕлте? Анкарти хыçĕнчи çӳçере. Начерт. 205, Золотн. 107. Шорă кайăк, заяц. Разг. С. Мих. 24. Шор кайăк, заяц. || Мартышка — рыболов (птица). Чертаг. || Назв. какой-то белой птицы. Рак. Саланнă чуне, тăвансем, салантăмăр шурти шурă кайăкăн чĕппи пек. Ёрдово. Пĕчик çырма тĕтрелĕх, шор кайăк вĕçни корăнмаç.

шуркут

шоркот, ласточка особая, стриж. Именево. Ст. Чек. Шуркут чĕкеç пекех йăвине пӳрт çамкине тăвать. Нюш-к. Шуркут йăвине пӳрт пуçне хăмасем çумне пылчăкран çыпăçтарса тăвать. Чĕкеç пек сарай тăрне каштасем çумне шуркут йăва тунă тенине илтмен. Хай шуркут чĕкеç пекех, хĕври ун та икĕ вĕçлĕ. Сызр. Шуркут пӳрт çине ларсассăн, вăл пӳрт пĕтет, тет, вара. Изамб. Т. Шуркут çыранта чавса йăва çавăрат. Собр. Шурта шуркут йăви пур. N. Шурта шуркут йăви пит нумай, чĕкеç йăвисене çитес çук. Пазух. 107. Шурта шуркут чĕпĕ кăларчĕ. || N. Шуркут, сорока. || Тряпино. Назв. Хищной птицы. || Имепево. Шуркут, назв. насекомого. || Батыр. Шурти шуркут тункати, чут таканса ӳкеттĕм.

шӳпĕлчи кайăк

назв. какой-то птицы. Слеп.

шăвăрчан

назв. птицы. Череп. (Кр.-Чет, р.). Чăнкăл-чăнкăл шăвăрчан, унăн, сасси вăрманта, хĕр сасси çуна çинче.

шăкăлти

назв. птицы. Яжутк.

шăкăлчи

назв. птицы щегол. Таутово. Шăкăлчи – пĕчик хитре кайăк. Сред. Юм. Шăкăлчи – кĕркунне хăйăрлă вырăнсенче, хĕлле çôл хĕррисĕнче çӳрекен шăнкăрчă пысăккăш хĕрлĕллĕ-шôрăллă чăпар кайăк. Тюрл. Эй, шăкăлчи пек шăкăлтатать (поет, о маленьких детях). N. Хайхи Кукша Иван шăкăлчи мăйкăç илчĕ, тет те, тулла сыхлама каять, тет. КС., ЩС. Шăкăлчи, щегленок. Б. Олг. Тохсам, тохсам, ай, апи, шăкăлчи çури тытса кисе, старах-ши хопас-ши? (Свад. п.).

шăкăрч

назв. птицы. Б. Хирлепы. Шăкăрч чĕппи шăлăмсем, эп киличчен лайăх пурăнăр.

шăлинкорăс

назв. птицы, желтого цвета, не больше воробья, кричит (весною): чи-чи-чи-чи-у-у-уI Ее голосу подражают и говорят: ĕçле-ĕçле-çи-и! К.-Кушки. Шалин-курăс.

шăлăмкурăс

назв. птицы. Орау. См. шăлинкорăс.

шăна-тытан

назв. птицы, мухоловка пестрая.

шăнкорс

назв. птицы. См. шăлинкорс. Тюрл. Çол çинче çӳрет сивĕре, чĕкеç манерлă, куккуран тата шорăрах, на крыльях белое, больше воробья. См. Магн. М. 252.

шăнккар

назв. птицы. Н. Карм. Шăнккар — кайăк тыттаракан кайăк, усрав кайăк; тытса усраса кайăк илтереççĕ.

шăнчак

назв. какой-то птицы. Хорачка.

шăнчас

назв. какой-то птицы. КС. Хыткан пĕчĕк çынна шăнчас хăех çав тиççĕ. || Фамильное прозвище. Якейк. || Назв. деревни в Цивильск. у. N. Хĕр шырама кайрăм та, Шăнчас хĕрне тĕл пултăм.

шăпăлчи

назв. птицы. Шибач. См. шăкăлчи. Шишкин. Шăпăлчи тытрăм кĕлеткепе, хора кайăк тытасран, эпĕ сар хĕрпе порăнтăм, хора ача порнасран. Ердово. Пирĕн лаши лаши пек, кĕлетке çинчи шăпăлчи пек.

шăпăльти

назв. птицы. Икково. Шăпăльти — хĕрлĕ пуçлă, хĕрлĕ пĕсехелĕ, салакайăк пушшĕ кайăк, хĕлле анчах корнать.

шăрăм куç

человек со слабыми глазами. Чутеево. || Назв. птицы. Чутево. Шăрăм-куç, птица побольше воробья, желтые с черными пятнами, шупкарах темĕскерле, походит цветом на жаворонка, появляется к весне, после масленицы.

шăркалçĕ

назв. птицы, чирок. СПВВ. ВА. Шăркалçĕ = кăвакал.

шăркалч

шăркалчă, назв. птицы, чирок (дикая утка). Шибач. Шăркалчă — меньше утки, хорарах. Вомбу-к. Шăркалчă — вĕт йышши кăвакал. Альш., Н. Карм. Шăркалчă — кăвакал. Зап. ВНО. Вăл шăркалчă пек хăтланса çӳрет паян кунĕпе.

шĕленши кайăк

назв. птицы.

шĕлешен кайăк

назв. птицы. Янтик. Б. Симĕспелен кăвак хушшине шĕлешен кайăк чĕппи яртартăм. Шĕлешен кайăк чĕппи мĕн çиет? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать.

шĕлинкурăс

назв. птицы. Çутт. 139. Ăрункăш, шăркалчă, шĕлинкурăс, сульха – пурте чарăнчĕç, сасчӳ памаççĕ.

шĕпĕл

назв. какой-то птицы. Нюш-к. Шĕпĕл çунатне пĕчик ачасене пыра пулсан (болезнь горла), çунтарса шыва ярса параççĕ. Вăл кавакарчăн майлă, тĕкĕ ула-ула.

шĕшпĕл

назв. растения. || Назв. птицы. Имен. Шĕшпĕл, маленькая лесная птица, величиною с большого пальца, зоб бедый, годовка черная, крылья сероваты, ест червяков из-под коры старых деревьев.

шклчи

назв. птицы. Нюш-к. См. шăкăлчи.

шлинк

подр. крику канюка (птицы). КС.

шпел

назв. птицы. Нюш-к. Шпĕл çунатне ачасене пыра пулсан çунтарса шывпа ĕçтереççĕ. Шпĕл çуначĕ çинче тĕкĕ тăрăх лап-лап шурă пур.

пакарт

(пагарт), мускулисто-железистый желудок у птиц; вообще вкутренности животных. КС. Пакарти сиксе тухнă (выскочили внутренности у птицы, кошки, собаки). Ib. Эй, çара пакарт (совсем голый), См. пакарта.

палан-кайăк

назв, птицы. Т. Николаев.

палан лакки

назв. птицы (ест калину). Хорачка. Палан лакки шăнкăртăмран (скворца) пысăкрах.

папă

(пабы̆), баба. || Назв. птицы. Тюрл. Папă (птица большая), он уйăх хошши полать, çав ларнă çĕрте йонсем пор.

Перкĕч

(-_гэ̆ч'), назв. сказочной птицы. СПВВ. † Перкĕч вĕçсе пырать-çке, хурăн тăрне тивет-çке. См. Вĕркĕç.

пехре-шăхран

назв. птицы, бекас. V. S.

пимпă

назв. птицы, зяблик. (Так в старых словарях). Пимпă (пĕчĕк кайăк).

пус

, пос, давить, придавить, надавливать, нажимать, набивать. Шел. 98. Ирĕксĕр пусса выртма тытăнчĕç. N. Урине урапа пусса карĕ. N. Вăл çĕрĕк патаккине питĕ хытă пусма тапратрĕ. Альш. † Пусса-пусса ан кала (не играй сильно надавливая на лады), пуç ыратать, аттеçĕм; варрăн-варрăн ан кала, вар ыратать, аттеçĕм. Ib. † Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит усать. Ib. Старикки пĕр ывçă тăм илет те, çын кĕлетки туса кăмакана хурат, тет. Куçне тăхлан пусат (вдавливает), тет. Ст. Шаймурз. † Укалчаран тухсассăн, тăм кĕлетке тăвăпăр, куçне тăхлан пусăпăр, пилĕкне пурçин çыхăпăр. Н. Лебеж. Чавка чĕппи илнĕ чух виçсĕмĕре çыран пусрĕ (придавил обрушившийся берег). Чертаг. Хыт пôсса толтарнă. Ib. Пôса-пôса толтарнă (туго). Б. 13. Çĕнĕ кĕрĕк çĕлетрĕм, пусса тăхăна (регулярно, все время) пĕлмерĕм, ахалех çĕтĕлсе пĕтрĕ. Кан. Пусарчăксем çĕр мамăкне пусарах тиеме май параççĕ. N. Пусса хуман, наложено неплотно (вещество). Толст. Чăршă турачĕсем юр пуснипе (под тяжестью снега) усăна-усăна аннă. В. Олг. Ора айне кĕрсе каят, поссарас (= посса ярас) полат (как раз задавишь, котёнка). Сред. Юм. Хӳме ачана пôснă. Забор задавил ребенка. Ib. Хыта полнă-и, тесе, хăмла кипписĕне порне те посса пăхса тохрĕ. Батыр. Пĕр çынна кашни каç вопăр посма поçларĕ, тет. Орау. Урапа кустăрми сысна мăйĕ çинех çитсе пусрĕ. Ib. Çӳлти хутри мачча йăтăнса анса, аялти хутсенчи маччасене те пусса йăтăнтарса антарнă (или: пусса çĕмĕрсе антарнă). Ала 61. † Тăванçăм каяс патне те, ай, çитсессĕн, куçне пусса шăла та пуçларĕ. N. † Шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. N. † Питне куççулпе çăват, çаннипе пусса шăлать. Карсун. Чипер посса шăл (плотно вытирай). Бугульм. † Куççулĕпе пичĕсеве çăваççĕ, çанни вĕçĕсемпе пусса шăлаççĕ. Юрк. † Шурă акка пачĕ шурă тутăр, вĕри куççӳллисене пусса шăлма. Кан. Ăна (кулача) вăл вара ларса çимест, пур те курччăр тесе, ăрам тăрăх утса урлă пусса çыртса пырать. || Поглаживать (напр. брюшко). ТХКА 121. Шурă мăнтăр аллипе квапи тĕлне тытать те, йăл-йăл кулса савăнса, мăн хырăмне ик алпе вар пуснă пек сĕркелет || Ступать, переступать, наступать. Юрк. Хăваттиртен хаприке виççĕ ярса пуссан çитетен. ССО. Ярса пусмассерен çĕнĕ япала. На каждом шагу новости. N. Эпĕ ăçталла ярса пуснине искерсе (наблюдая) çӳретĕн. Альш. Пурте çывăрса кайсан, ку хĕр тăрат, тет те, çав каччи текенни çине пуссах тухса каят, тет. Алших. Çулçине татса ил те, урупа ун çине пус. N. Пĕрре слон çиленнĕ те, хăй хуçине урипе пуснă. N. Мăн кĕрнӳкерĕ çак такмакне каласа пĕтериччен, ытти туй халăхĕсем пурте мăн-кĕрнӳкер хыçĕнче умлă-хыçлă тăрса, тепĕр ура çине пусса, пуçĕсене пĕшкĕртсе, ташласа тăраççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ, шыв хĕрне çитсен, нумайччен пусса çурерĕм. Ск. и пред. 103. Пĕр пуçĕнчен хыр каска тӳртне пусса кĕмешкĕн (вместо приступка или ступеньки). || В перен. зн. Никит. Михали пилĕке пуснă. Михаилу пошел пятый год. ТХКА 13. Ман ывăл ача кăçал кĕркунне вунă çул тултарчĕ, вунпĕр çула пусрĕ. Изамб. Т. Ватăлтăм ĕнтĕ, хĕрĕхе пусап та (старухой стала). N. Çавăнтан кайран тăватă кун иртсе пиллĕкĕмĕшне пуссан (на пятый год)... || Приклеивать. N. Прошенисене пусма илекен маркă укçине, тата урах та тӳрех пуçтарман укçана косвенный налог теççĕ. || Прикладывать. Скотолеч. 16. Урнă йытă çыртнă вырăна хăвăртрах тимĕр хĕртсе пусас пулать, е вĕри кĕлпе пусас пулать. N. Вăл (уж) сăхнă вырăна ĕмме те, тимĕр хĕртсе пусма та кирлĕ мар. Ой-к. Вара хай карчăка хĕртнĕ тимĕрпе чĕлхинчен пусрĕ те, çаклатса лартрĕ. || Приложить (ладонь). N. Аллине кăмака çумне пусса илчĕ. Приложил ладонь (лапу) к печке. N. Аллине тӳнĕ пур çине (на толченый мел) пусрĕ те, пĕрене çумне пусрĕ. || Приложить руку, подписаться. N. Ку хут çине алă пуснă. Эта бумага подписана. N. Çак укçана илтĕм, тесе, алă пуснă. || Покрывать. Трахома. Малтанах куç шăрçи çине кăвак йăлхах (пленка) пуса пуслать. N. Тар пусасран хăратăп, боюсь, чтобы не покрыл пот. Альш. † Кĕмĕлех те çĕрĕ пысăк пулмас, унăн куçĕсене тар пусмас Юрк. Вĕсем çине тăпра, тусан пуснă пирки, курăксем ешерсе ӳсеççĕ. N. Мĕскĕн тумтирĕ хутламĕсенче тусан пусни паллă мĕн. Ib. Хуйхăлă чĕрене çу пусмĕ. || Заносить (о снеге), завалить. N. Малтан тухса кайнă чухне пĕр çын çуртне пĕтĕмпе юр пусса кайнине (что завалило) курчĕ, тет. N. Пӳрте юр пусса (хупласа) илнĕ. || Одолевать. Альш. † Кĕркуннехи уçăма турă (гнедой) ут пусĕ малашне. Каша † Ай-хай тăванăмсем-çунатăмсем, çичĕ ют пусрĕ, тесе, ан калăр. Ачач 80. Выртатăн, выртатăн та, хĕвел ăшши пусса çитернĕрен, çавăнтах акă питĕ тутлă... тутлă ăйхăпа çывăрса каятăн. ГТТ. Этемме хĕвел пуснине, уйăх пуснине куратпăр. N. Улăп пусни. С.-Устье. Вара патша ывăлĕ калат: анчах пăхса лараттăмччĕ, ыйхă хытă пусса килчĕ те, çывăрса карăм, тет. Шурăм-п. Тумтире е ӳт-тир çине пыйтă пуссан, инкек пулать. Якейк. Ĕçе-ĕçе кăсене сăра пуса пуçларĕ (стали пьянеть). ГТТ. Килте хура кушак пулсассăн, хура чăхă пулсассăн, тăшман (враг) пусаймас, тет. Зап. ВНО. Анана арăм-ути пуснă (пусса кайнă). N. Пĕтĕм çырмана хăва пусса çĕнтернĕ. Сред. Юм. Мана паçăр ӳсĕр чистиех посса çитнĕччĕ, халь толта çӳрекелерĕм те, пăртак орăлтăм. N. Икĕ çырма хушшине çырла пусса çĕнтернĕ, ай люли; пирĕн ялсен хĕрсене, ай люли, укçа пусса çĕнтернĕ. N. Ун пек чух тирпей кирлĕ, унсăрăн чир чĕр те пусса илме пултарать. N. Карташне (кил-картине) пĕтĕмпе курăк пусса илнĕ. || Обмакнуть. Пшкрт. Юрк. Тиркĕ хĕрринчи пăттине кашăкпа ăсса илсе, çу куçне пусаççĕ, унтан çулă пăттине çăвара хыпса çиеççĕ. N. Посса пар, обмакни (это перо в чернила) и дай мне. || Употреблять насилие. ЧП. Тĕвик-тĕвик текерлĕк, тӳсе çиме юрамасть; ӳснĕ-ӳсмен хĕрсене пусса илме юрамасть. Ib. † Пулнă-пулман урпана пусса вырас ан пулăр. Изамб. Т. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырăс мар. || Нашивать. Альш. «Тевет» — умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ ĕрет, тата шăрçа пуснă. Микушк. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. || Удерживать. N. Хыснашăн пусса юлакан укçа (объяснение косвенного налога). || Ставить. Чотай. † Ору айне покан пос, чавсу айне çытар хор; покан посан тийиса сохăр-вĕтрен ан полтăр. (Свад. п.). || Валять (сукно). Изамб. Т. Тĕртнĕ тăлана пусасçĕ. V. S. Çăмран пусса тунă япала. Сред. Юм. Тăла пôсать, чăх пôсать, ура пôсать. Ib. Пôсса çитет поль ĕнтĕ ко тăлана: кĕрессе те нăмай кĕнĕ, тачкаласса та тачкалнă. Пора перестать валять (толочь) сукно, ибо оно достаточно укоротилось и стало толстым. Баран. 162. Хĕрарăмсем... кошмасем пусаççĕ, палассем тĕртеççĕ. || Сидеть на чем, высиживать (о наседке). Тораево. Пĕр çын тĕрне çăмарти тупнă, тет те, ăна пусса ларать, тет. БАБ. Чăхă тавраш, хур-кăвакал тавраш пусма сивĕнсен, каллех пустăр, тесе, татах юман кăмпине тытăнаççĕ. ЧС. Сĕрен ачисем кĕнĕ çĕре, сакă çине кĕççесем, минтерсем сарса хураççĕ. Ăна, чăххи пусма лартăр тесе, сараççĕ. Бюрганский. Кăçал, тен, сан телейпе-и, чăхсем пит ырă пуса-пуса кăларчĕç. N. Пусма ларнă хур. Орау. Хăш-хăш кайăксем (шăнкăрч) пусма ларнă чухне, ами кайсан, ун вырăнне йăварра аçа ларать. Некоторые птицы насиживают гнезда попеременно (самец и самка). Якейк. Пирн виçĕ чăхă посса лараççĕ, темле пăрахтарас, шыва чикес поль. N. Чăх пусма ларнă. Орау. Хурсам пусма лара пуçларĕç (стали садиться), курнать. N. Курак ларать йăвара çăмартине пусса. || Настигать. ЧС. Вăрманта-мĕнте, çăмăр-мĕн пусас пулсан, йăвăç айне ан тăрăр. || Грабить. Пшкрт. Кĕлет ăшне хорак посса токса (подломали). || Крыть, топтать (о птицах). Орау., КС. Алтан чăхха пусать. Б. Олг. Атан чиппе (курицу) посать.

путеке

(пуд'э_гэ), зоб (у птицы). Изамб. Т. Путеке; чăххăн-чĕппĕн пулат, ул çаврака, унăн ăшĕнче кĕленче таттисем, чул таттисем пулат. Чутеево. Путеке, орган сзади пĕсехе (у птиц). || Почка (у животного). Бигильд. Нюш-к. Путеке, почки у барана и овцы (парный орган).

пăркасан

(пы̆ргазан), назв. птицы. Н. Карм. Пăркасан хура кайăк, кăркка хормă, мерченлĕ (с мешком) хутаççи пур унăн (около зоба); аслă шыв çинче пулать.

пăрт

подр. порханию птицы. Тогач. Пĕр пĕчĕк кайăк пăрт турĕ (выпорхнула), тит те, вĕçсе туха карĕ, тит. СТИК. Çерçи пăрт-пăрт вĕçсе пырат (указывает на неровный полет воробья). НАК. Кăвакал алăран пăрт ĕçерĕнчĕ те (выскользнула), тӳррех улпут чĕркуççи çине нартлатса кайса ларчĕ. || Подр. клеванию. рыбы. N. Полă тортат: пăрт, пăрт, пăрт туат (указывает на движение поплавка), вара ворт! тортса кăларат. || Подр. легкой обиде. N. Çакă пирĕн хăнасем пĕр сăмахран пăрт турĕ (быстро, слегка обиделся; слегка раскапризничался). || Подр. моментальному испусканию ветров со звуком.

пĕркĕт

(_пӧ̌_ргӧ̌_т), назв. птицы, беркут. Пшкрт. Пĕркĕт (_пэ̆_ргэ̆_т) = амăрт кайăк. Н. Карм. Пĕркĕт: чак, чак, чак! кричит; хур-кайăксем тапать ул, тăрнасем тапать.

пĕтре-шăхран

назв. птицы. А. Турх. Пăтăр-пăтăр тутарса çӳрет (пĕтĕрнĕ пек), сăмси вăрăм (тем тăрăшшĕ), тĕм-хура мар, хăмăртарах. Çывăха ямас; хирте те, вăрманта та, шурлăхлăрах вырăнта пулать.

ронкăш

(роҥгы̆ш), назв. птицы. Пшкрт. Ронкăш – птица, пестрая, с ворону, только хвост короче, питается падалью.

амăрт

(амы̆рт), a v. pers. [араб сăмахĕ] unde амăрт-кайăк (-каjы̆к), avis, quam hodie aquilam esse arbitrantur. От перс. [араб сăмахĕ] откуда амăрт-кайăк, что, по нынешнему попиманию чуваш означает орла. Пшкрт., Шибач. Олг., Н. Карм. (в последнем селении употребл. и форма „ăмăрт-кайăк“). Якей. Çĕр çинче амăрт-кайăкран вăйлă кайăк çок. На земле нет птицы сильнее орла. || Относительно отбрасывания согласной ср. сăсла, ăсла; сăса, ăса. V. ăмăрт-кайăк, апим.

апла калаçмасан

(sive апла каламасан), капла çук, nisi illud dixeris, ne hoc quidem dici potest. Proverbium est, quo significatur in re aliqua deliberanda sine disputatione certum consilium capi non posse aut, si de re aliqua dicendum sit, non statim e vestigio, sed sensim pedetentimque ad ipsam causam accedendurn esse. Eodem etiam illud significari potest sine verbis sermonem constare non posse. Если не говорить так, то не будет и этак, т. е. 1) чтобы прийти к тому или другому выводу, сначала надо поговорить о предмете; 2) без речей и беседа не в беседу; З) речь нужно начинать с главного и не вдруг, а постепенно. В рукописи, содержащей песни, записанные в с. Трехбалтаеве, Шемуршинской вол. Буин. у., помещено, в отдельном абзаце следующее. Çӳлĕ тусем çине хăпармашкăн чĕрме тупан çунасем кирлĕ уна; чĕрме тупан çунана, ай, кӳлмешкĕн çил çунатлă лашасем кирлĕ уна; çил çунатлă лашана тыткалама кайăк чĕрелĕ çынсем те кирлĕ уна; кайăк чĕрелĕ çынпала калаçмашкăн чĕкеç чĕлхелĕ çынсем те кирлĕ уна. Апла калаçмасан, капла çук, турă çырнисенчен иртме çук. Чтобы взъехать на высокие горы, нужны сани, у которых полозья с подрезами; чтобы запрячь сани с подрезами, надо лошадей с крылами ветра; чтобы править лошадью с крылами ветра, надо людей с сердцем птицы (т. е. смелых, бесстрашных); чтобы переговорить с человеком, у которого сердце птицы, надо людей с языком ласточки. Если не сказать того („так“), то не выйдет (не получится) и этого: (?) нельзя избежать того, что предопределил бог. — Можно, пожалуй, предположить, что вся первая часть этой песни явилась как бы подготовительным вступлением, обосновывающим главную мысль певца, что все в мире идет по предустановленному и неизбежному порядку, согласно предопределению. Слова „апла калаçмасан еtс.“ служат для перехода к эгой главной мысли. В другом рукописном сборнике мы встречаем лишь конец той же песни. Ст. Шаймур. Апла каламасан (каламазан), капла çук: турă çырнисенчен иртме çук. Надо заметить, что употребление двоеточия между первой и второй половинами песен выдерживается в этом сборнике как общее правило, а потому этот знак препинания и не может рассматриваться как выразитель известного логического соотношения между первой и второй половинами этой песни. Ст. Чек. Апла калаçмасан, капла çук, чурламасан шучĕ çук. Если не говорить так, то не будет и этак; если не спеть то не будет веселья.

вĕçен кайăк-кĕшĕк

дикие птицы. N. Вĕçен кайăк-кĕшĕке пĕтерни.

кайăк-кăш

(кы̆ш), птицы и звери (вообще). Шел. 18. Вăрмансенче кайăк-кăш кĕтӳ-кĕтӳ çӳретчĕ. Ib. 126. Вăрман çĕмĕрлнĕ хăрушăлăха мĕн пур каяк-кăш систерет. || Птицы (вообще). Сиктер.

кайăк-кĕшĕк

(каjы̆к-_кэ̆_жэ̆_к), звери и птицы. И. Уз., Н. Карм. Многие понимают теперь это выраж. как. собирательное, в см. «птицы»; однако из прежних изд. на чув. языке и живой речи видно, что оно означает вообще диких животных, включая сюда и пресмыкающихся (См. «Оп. иссл. чув. сикт.» I, 137?, II, 221). По тодкованию НИП. этим названием обозначают и зверей и птиц. N. Кайăк-кĕшĕк вĕççе пынă çĕртех, шăна-шăна вилсе, çĕре ӳкнĕ. СПВВ. ПВ. «Кайăк-кĕшĕк или просто: кайăк-кĕш». Ау 4°. Хулара кайăк-кĕшĕк чунĕ те çук, тет. Шел. 125. Вăрман айĕнче уллах вырăнта тăват уралă кайăк-кĕшĕке те ахаль хăвармасть. || Насекомые вообще. О сохр. здор. Тата хăш-хăш çĕрте хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет.

караплу

(караплу), то же, что караппăл. Торп-к. Караплу — назв. птицы. Зап. ВНО. Караплу, карапл (sic!), беркут. Ib. Чип-чип чип кайăк, чип кайăкăн чĕппине мăн кaраплу тытса кар, Тихăн пичи варлине Мика пичи тытса кар.

караплă

(караплы̆), то же, что караппал. Чертаг. Караплă, назв. хищной птицы (хурсем тытать). Питушк. Караплă — орел (ула), мăнттай (большой).

караппăл

(караппы̆л), назв. птицы, беркут. Юрк. Караппăл (упоминается среди «ту çинчи вĕçен кайăксем»). Ст. Чек. Караппăл — хищная птица («терзает зайцев, черная, больше ястреба, равно çăм-кайăк»). СТИК. Караппăл — птица хищная, довольно большая. Сам. 16. Е кӳпнĕ караппăл (хирти ăмăрт кайăк), хурчка мĕн тăрлавсăр лара-лара каннă ун çӳллĕ вĕçне. СПВВ. Караппăл – çăм-кайăк. || Жадный. Ст. Чек. Караппăл — человек, который во время еды готов вырвать у других изо рта. Караппăл! сана та пур вĕт! (ведь и тебе хватит)!

карăш

(кары̆ш), дергач. Торп-к. Карăш — назв. птицы (написано было: «карăç»). Н. Седяк. Карăш — коростель, дергач. Ib. Карăш месерле выртса, урисемпе тапса авăтать, тет: тарт! тарт! Ib. Пӳтенерен малтан карăш авăтсан, çул ырхан (карăш пек) пулать. СЧУШ. Çур кунне чи малтан выртмана тухсан, карăш сасси илтсен, утсем начар пулаççĕ; путене сасси илтсен, мăнтăр пулаççĕ. Альш. † Картăм, картăм таната, карăш чĕппи çакланчĕ. Ердово. † Вăрăм тона карăшĕ, вăрăм тона карашĕ, вăрăм корăк йоратать. Юрк. † Ял ялĕнчи ачасем карта (?) айĕнчи карăш пек. М. Тув. † Апай пачĕ Ишеке карăш сасси итлеме; караш сасси пулмарĕ, хунеме сасси пулайрĕ. БАБ. Çак курка сăрана ĕçекеннĕ (siс!) путене, ĕçейменни карăш. (Говорит Митьтюç папай во время чӳклеме). Микушк. † Карăш кайăк ырхан кайăк, шывлă хăмăш айĕнче. Сред. Юм. Карăш пик = тăрна пик. К.-Кушки. Пур чухне путене, çук чухне карăш. (Поговорка). СТИК. Карăш мăй (говорят про человека с длинной шеей: суффикса здесь нет совсем). || «Назв. рыбы». К.-Токшик.

каска кайăкĕ

назв. птицы. Зап. ВНО. Каска кайăкĕ, «серая трясогузка с черной полоской на голове» (так в Урмар. р.).

каткалак

назв. птицы. Микушк.

кикирик

(к’иг’и_рик’), петушиный гребень. Персирл., Питушк. Зап. ВНО. Автан кикирикне тăм илнĕ. Яргуньк. Кикирик (твердое к), гребень птицы. Сред. Юм. Алтан кикирикĕ. || Петух (детск. сл.). Шибач., Нюш-к. || Кукуреку. Якейк. Атан: кикирик! тесе, авăтат. Шибач. Атан: кикирик! тесе, каларĕ (пропел). Зап. ВНО. Кикирик сар алтан, качака путекки картара, Праска инке шыв кӳрет, ларни-сарни арчара. Ib. Кикирик автан, качки выçса вилет, тет, хун арманне памасть, тет. Ib. Кикирик сар алтан, алтан пĕççи шатра, шатра инке сак çинче, ăçта каян сар пичче? — Инкӳ патне каятăп, уна чуп-тăвас тетĕп. || Перо птичье. N. Кикирик (или: кикирук). Питушк. Хор кикирикĕ, гусиное перо. СТИК. Кикирик, перо птицы (так говорят, показывая детям птичье перо).

ку-ку

(ку к̚у), подр. голосу птицы мăн-улаппа. КС. Мăн-улаппа: ку-ку! тутарать.

куйкăрăш

(куjы̆ры̆ш), сказочная птичка, обогащаюшая человека. Хурамал. Куйкăрăш пек тултать (о воре: не попадается) Ib. Куйкăрăш илешрĕ пулĕ кунта, çав тултать пулĕ (когда все в доме пропадает). Н. Седяк. «Куйкăрăш, алпастă — бес». СПВВ. ИА. «Куйкăрăш пăрахса кайрĕ те, ырă пурăнăç хĕсĕнчĕ». — Чăвашсем телейлĕ килте çынна пуйтаракан кайăк пур, теççĕ. Вăлсем çав кайăка куйкăраш, теççĕ. Чăвашсем 17. Çынна пуйтараканни куйкăрăш пулат, тет, анчах вăл пит сайра çĕрте пулат, тет. Чыслă, йăваш, тирпейлĕ, вăрçăсăр килте анчах пулат, тет. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. Куйкăрăш вăл хăй пит пĕчĕкçĕ вĕçен кайăк, тет; вăл чипер тирпейлĕ килте пулсан, пит пултарат, тет, вара. Вăл япала тултат, тет: укçа килчĕ — укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. Вăл хăй пĕчĕкçĕ пулин те, выйлă, тет, пит. Вăл куйкăрăш пырса ернĕ кил пит чиксĕр пуйса каят, тет, вара. Анчах вăл вăрçа пĕрте юратмаст, тет. Вăл пупленĕ чут ытлашши сăмах калаçма та юратмаст, тет. Ăнсăртран мĕнпе те пулин кашт шăкăр-макăр калаçа пуçласанах, вăл вара хăй пуйтарнисене каялла тулта пуçласан, вара пĕр япала та хăвармаст, тет. Вăл киле вара пĕтĕмпе тĕп тăват, тет; ĕлĕххинчен те усал, тет, вара. Ăна, пуйса çитсен, маларах сисме кирлĕ, тет; маларах сиссен, хăйне пĕрте систермесĕр, тытса пусма кирлĕ, тет. Мехер пусас тесе шухăшланине те пĕлет, тет, вăл. Вăл куйкăрăш пĕчикçĕ çерçи пек анчах, тет. Шурăлă-хĕрлĕ чăпар, тет. Вăл куйкăраш автан çăмартинчен пулат, тет. Автан çичĕ çула çитсен, çăмарта тăват, тет, виçĕ çăмарта анчах. Вăл çăмартасене чăхă айне хурса кăларсан вара, пĕр çăмартинчен йытă, тĕпринчен çĕлен, тепринчен куйкăрăш пулат, тет. Чиерех çынсем çавна ӳстерсе тăваççĕ, тет. Ăна вара апат вир пăтти анчак кирлĕ, тет, урăх япала нимĕн те çимест, тет, вăл. Слакбаш. Куйкăрăш — «ду , привязывающийся к обоим полам». || Змея из яйца птицы?). Тюрл. || СПВВ. Т. Куйкăрăш лăпкă çын тенни (= тени) пулат.

кукку

(кукку), кукушка. Пшкрт, Шибач., В. Олг., Тюрл., Сред. Юм. и др. В. Олг. Если кукушка сядет на копну и кукует, то сено будет дорого. Она кладет яйца в гнездо птицы пăлтăрчан. Кукушка, кукуя, зовет своего дядю (коккăшне).

кулай

(кулаj), назв. птицы, питающейся падалью. Н. Карм. Кулай. Выльăхсем вилсессĕн, пăрахсан, какай çиет вăл.

кульки

(кул’_ги), назв. птицы, голубь. Шибач., Торп-к.

культăк

назв. птицы. Солабай. Культăк — уйăра (= уйра) çӳрекен кăвакарчăн пак кайăк.

ӳкĕ

(ӳг'э̆), филин (назв. птицы). Торп-к., Шумерля, Абыз. N. Ӳкĕ — хищная птица. Б. Олг. Ӳкĕ: ӳкӳк! ӳкӳк! тет. Чертаг. Ӳкĕ, птица («мăнттай пуçлă»). Çм. ӳхĕ.

ăрункăш

назв. птицы (?). Çутталла 139.

ĕшпĕл

(ӧ̌_шпӧ̌л), назв. птицы, ронжа (русские иногда произн.: роньжа). Шибач. Ĕшпĕл (ӧ̌_шпӧ̌л) — хăларах, шорăрах, шăшкăрчă пек. Рус. Ĕшпĕл, назв. птицы; по-русски ронжа. То же значен. имеет это сл. в Шумерле и Мыслеце. || СПВВ. Ĕшпĕл, соя. || Болтун. Тюрл. Мĕнпе тăвас она, ĕшпĕл! Как мы это сделаем, что ты болтаешь!

явăн

(jавы̆н), виться; обвиваться. Йывăç явăнса ӳсет. Дерево растет завитушкой. Икково. Хăмла шăччă тăрăх явăнса çитĕнет. Алших. Хăмла шерте (шалçа) тăрăх явăнса ӳсет. Сл. Кузьм. I, 16. Вĕсен ĕçĕ кантăра пек явăнса пырать. У них дело идет как по маслу. К.-Кушки. Мăйне çĕлен явăннă (или: яваланнă). IЬ. Курăк йывăçа явăнат. Альш. † Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат: çĕмĕрт çеçки хăвана явăнат. Бурунд. † Çĕр çырлисем пиçеççĕ хĕрелсе, тĕрлĕрен пĕр курăка явăнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав. Чураль-к. Шучă тăрăх явăнакан хăмла путранки мар-и çав? Ура явса выртакан пирĕн варлисем мар-и çав? Н. Тим. † Явăна-явăна выртакан, пĕрлĕхен аври мар-и çав? Сред. Юм. Ирхĕне, вил-шыв (у др. сывлăм) укеччин, утă торттарсан, ȏ, явăнса, вĕрен пик пȏлса пырать (вьется как веревка). Юрк. † Хĕвел тухат, сарăлат, улма йывăç çине явăнат. || О пламени. ЧС. Çӳлте хĕм явăнать анчах — хĕп-хĕрлĕ, тастан (= таçтан) та курăнать пулĕ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [IЬ. Пушар йĕри-тавра çынсем явăнаççĕ анчах. Около пожара вьются люди]. Сред. Юм. Вăт (= вут) явăнать анчах. («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьется»). || О течении. ЧП. Хура шыв юхат явăнса. Янш.-Норв. † Шывĕ юхат явăнса, хумсем çапаççĕ хĕрнелле. А. П. Прокоп. † Атăлсем тухат (юхат?) явăнса. Дик. леб. 36. Акă тинĕс хумĕсем, ывăна пĕлмесĕр, пĕрин хыççăн пĕри явăна-явăна пынипе темĕн тĕрлĕ хытă чулсене те тип-тикĕс якатаççĕ. || Об облаках. Дик. леб. 40. Хура тăхлан тĕслĕ хăрушă хум пек пулса, вĕсем явăнса шуса пыраççĕ. IЬ. 56. Çӳлте явăнать хуп-хура пĕлĕт. Наверху вьется черная туча. || О пыли. Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явăнса. Пыль вьется. || О грязи. Сред. Юм. Çăмăр çуни халь те типмен, пыльчăк ȏрапана явăнса пырать (грязь навивается на колеса). ||О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.). ЧП. Хĕвелсем тухат явăнса. || О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны. Ст. Чек. Явăнса ӳсет ыраш (= вăйлă ӳсет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны. || Виться (о птицах и т. п.). Сказки и пред. чув. Ялĕсем çинче кайăк явăнать. Над их деревнями вьются птицы. Толст. III-IV, 122. Вăрăм-тунасем явăнса вĕçсе çӳреççĕ, сĕрлеççĕ. Комары вьются, летают и жужжат. N. Икĕ ангел, икĕ архангел вĕççе килеççĕ пирĕн чуншăн, явăнаççĕ пирĕн çылăхшăн. || Увиваться (с какою-либо целью). КС. Сир. 27. Кам ăслăлăх çурчĕ таврашĕнче явăнса çӳрет, çавă унăн çурчĕ çумне пăта çапса тĕреленет. Якейк. † Эпĕ лартас хĕр панче упа-кашкăр явăнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери). С. Хорчка пек явăнса çӳрет. Вьется как ястреб. Тоже и о животных. Якейк. † Пирĕн çол çийĕнче корак-çăхан явăнать, эпĕр лартас хĕр панче ялти ача явăнать. (Песня на масленице). КС. Курак-çăхан виле таврашĕнче явăнса çӳрет. Сновать (в переносн. зн.). Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явăнса ан çӳрĕр (не толпитесь). Сказки и пред. чув. 75. Ярăнтарса явăнса, шăпăр кĕвви ташлатать.

йышăн

(jыжы̆н, занимать (место). Шорк. Пирĕн ачана вĕренме ярас та мар пулĕ, ахалех вырăн йышăнса ларать (занимает место), нимĕн те вĕренмес. IЬ. Ку йывăçа касас, мĕн вăл ахалех вырăн йышăнса лартăр, ӳсесси çук. Ягутли. Хăйсен йăвисене йышăнаççĕ (птицы, прилетающие с юга). N. Тата хăшĕ-хăшĕ: вăл хăй ĕмĕрне пит аван ирттерчĕ, нумай ырă курса пурăнчĕ, çын ĕмĕрне те йышăнчĕ, тесе, калаçкаласа пыраççĕ. (Говорят о покойнице идущие за гробом). || Избрать. Изамб. Т. Усем малтан пĕрер ят йышăнаççĕ. Сначала каждый из них избирает для себя какое-нибудь имя, название (в игре). || Принимать, присвоить, признать за свое. Сборн. по мед. Е хăвăртрах пĕтĕм алла кастарса пăрахас пулать, е хăтăлма çук вилĕме йышăнас пулать. Ч.С. Юман патне çитсен, малтан: выльăхсене уй чӳк юманĕ йышăнать-и? тесе, курăк çине ярса пăхаççĕ. Выльăхсем курăк çисен: чӳк юманĕ йышăнать, теççĕ; çимесессĕн: выльăхсене курăкне çиме хушмасть, çавăнпа йышăнмасть пулĕ, теççĕ. (Уй чӳк туни). Т. IV. Кĕшерни каç çурт алăкĕсене, чӳречисене пурпа хĕрес туса çӳремесессĕн, усал йышăнат, теççĕ. Шурăм-п. № 26. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче çăлтăрĕ пур, теççĕ; хаçат та, тухма пуçласан, пĕлĕт çинче çăлтăр йышăнать-çке вăл. Ст. Шаймурз. Шапка невидимкăпа, сапог самохода йышăнатпăр, самолетни ковера йышăнакан çук. || Принять во внимание. N. Пирĕн ĕç темĕн чул кирлĕ пулсан та, йышăнмасăрах хăварать (не рассматривает наших нужд).

лапăртат

некогда – понуд. ф. ог гл. лапăрта. || Бултыхаться. Чув. пр. о пог. 232. Хур шыв çинче ишсе çӳренĕ чух чăмса лапăртатсан, çăмăр пулать. Если гусь, плавая, бултыхается и ныряет, будет дождь. || О неправильном полете. Сред. Юм. Çôначчине амантнă (повредившая) кайăк чипер вĕçеймес, лапăртатса вĕçет. || КС. Кайăк лапăртатса вĕçсе карĕ (полет большой птицы; более слабое подр.— лăпăртатса). || Возиться над чем попусту. Череп. Плохой микроскоп можно дать ученикам „лапăртатса ларма“, т. е. для препровождения времени. || Возиться в грязи. Ст. Чек. Ачасем кӳленчĕкре лапăртатаççĕ. N. Шыв хĕрринче лĕпĕш лапăртатать; лапăртатнăçеммĕнех путать Вăл. || Плескать водой, грязью. Изамб. Т. Ачасем çумăр хыççăн пылчăкпа лапăртатаççĕ (пачкаются в грязи). Сред. Юм. Пĕчик ачасем мунчара шывпа лапăртатаççĕ. || Вести неприличную болтовню, болтать. Череп. В. Олг. Лапăртат, говорить нехорошие вещи. Ст. Чек. Лапăртатас — кирлĕ-кирлĕ мара калаçас. Ib. Ан лапăртат! Пшкрт: пустоj лаβрдатат (болтает). Ib. Пустой лап(-β-)ăртатса ларан! (= кирлеми соясам соляса ларат). Ала 85. Апай, мана пĕр аршăн пир пар та, кутамкка çĕлесе пар. Кăна илтсен, ăна амăшĕ: мĕн ухмаха еретĕн эсĕ, ан лапăртасса çӳре! тенĕ. || Биться (о птице). КС. См. çапкалан. Сред. Юм. Пуснă (заколотый) алтан лапăртатать.

лапăстат

(-тат), шлёпать. См. МКП. 112, 115. Утар. Чечук вара лапăстатса кайса тупнă та, пупа (dat.) илсе пырса панă. N. Атя, лапăстатах, ачам! (обращение к лошади: „ну, трогай!“). КС. Лапăстат, шлёпать. Ib. Лаша лапăстатса юртса пырать (без усиленных движений). Ib. Караппăл (беркут) лапăстатса вĕçсе кайрĕ (медленными движениями). Ib. Ача алăра сиктернĕ чухне (когда его пестуют), лапăстатат (= çунатланать, машет ручёнками). Ст. Чек. Лапăстатса чуп, бежать в большой обуви. Капк. Анатран лапăстатса хăпаракан шур аппа пек чечен пăрахут çеç ăна шухăшлама чарать. Сред. Юм. Пысăк кайăксем лапăстатса вĕçсе пыраççĕ (летят; означает тяжелый полёт большой птицы). Орау. Çырма хĕрринче пĕр чăрăш лапăстатса ларать. КС. Пуснă алтан лапăстатса сикет (трепыхается). Ib. Лапăстатса çӳреççĕ (чĕчĕсем). || Ходить без дела. N. Лапăстатса çӳрет. Шляется без дела. || Болтать.

лапчăн кайăк

назв, птицы, сокол. А. Турх. † Çĕре ӳкен, çӳле вĕçен пурте лапчăн-кайăк çӳрисем; юрла-юрла сăра ĕçекен ялан йăваш çын ачисем. Ошибка вм. лаччăн?

лаччăн

(лац’ц’ы̆н), назв. птицы, сокол. Н. Карм. Лаччăн тесе, çынна калаççĕ, правур çынна: ай-ай, лаччăн пĕк ул правур! теççĕ. Ib. † Хура вăрмансенĕн, ай, варинче, ылттăн пуçлă лаччăн пур, теççĕ. МПП. Лаччăн охотничий сокол.

лаша

(лажа), лошадь. Изамб. Т. Эпĕ часрах вите патне чупса пырап. Унта ик лашаран пĕр лаши те çук. N. Лаша ахаль çĕрелле тапса ячĕ. Лошадь лягнула по воздуху. Пĕр лашапа килтĕмĕр. Мы приехали на одной (т. е. лошади). Н. Седяк. Лашан çуначĕ курăнми çунать (крылья) пулать, теççĕ; ун пек лаша питĕ шеп; ун пек лашана çывăрнă чух кинет (вдруг) тăратсан, вилсе каять, теççĕ. N. † Çил-çунатлă лашана тыткалама кайăк-чĕрелĕ çынсем кирлĕ уна. Регули 618. Лаша ман аттиран илни лайăх. Якейк. Лаша (или: ут) çавăрса кил. Подавай лощадь (напр., если она стоит под навесом). Ib. Лаша исе кил. Подавай лошадь (если её не надо повёртывать. Здесь говорят только: „ут кӳлес“, а не „лаша кӳлес“). Альш. Пӳрчĕсем хыçĕнче, пӳрчĕсемпе пĕр вĕçрен кĕлетĕ-лаççи, лаши-вити. ЧС. Пирĕн пĕр çӳрен лаша пурччĕ. Вăл питех пысăк марччĕ, хӳри кĕлте пек пысăкчĕ, чуманрахчĕ, анчах туртасран (что касается возки) хăй лавне урăх лашана туртма памасчĕ. Б. 13. Лаша пуласси тьыхаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. (Послов.). Букв. Лашаран çӳлĕ, автантан лутра. (Йĕнерчĕк). Стал-Яуш. Унтан тата пĕр ватă çын пире каларĕ: кайса пăхăр лашусене, терĕ. Шурăм-п. 13. Танлашсан-танлашсан (поспорив), пĕри, апла пулсан, лаша урлă пуртă тытар! тет. Лешĕ: юрĕ, юрĕ, тытăпăр, тет. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (через ее спину) пуртă тытрĕç. Çак çын чăнахах утă çăлса кайнă пулсан, лаши вилмелле, тенĕ. Анчах вилмерĕ. Утта вăл çăлман, такам ют çын çăлса кайнă. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре ялтан лаша кĕтĕвĕ хăваласа кайсассăн, çынсене ялтан вăрçа хăваласа каясса. Юрк. Ураписем пысăк: хăш урапине икшер, хăшне виçшер лаша кӳлнĕ. N. Пирĕн патра кирек хăçан та, каç пулсан, ачасем лашасем çитерме уя е вăрмана кайса выртаççĕ. Вишн. Лаша хăй çинĕ хăклăх анчах ĕçлемест. N. Вăл икĕ лашапаччĕ: пĕри хураччĕ, тепри хура турăччĕ. Мыслец. Лаша урлă алă парам! (Клятва, уверение). Сред. Юм. Лаша копарчи тесе, лашан кайри ôри тĕлĕнчи каçанне калаççĕ. Ib. Лашана илсе кил. Приведи лошадь. (Кӳлнĕ лашанах пăртăк аякрарахран илсе пыр, тессине калаççĕ). Ib. Лашана çавăрса тăратрăм. Я подал лошадь. Ib. Лашана çавăрса патăм. (Лашана пăтратса патăм, тессине: лашана çавăрса патăм, теççĕ). Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çăмарта пек. Изамб. Т. Хăшĕ пысăк „лаша пусакан“ çĕççине сулланă. Иные потрясали большими ножами. СПВВ. Х. Лаша пӳленнĕ. Орау. Лаша çамрăк-ха, йăвăр ĕçпе ытла лутăрканать. N. Лашапа пыра-пыра илме хушать пулмалла. Видно велит приезжать за ним на лошади. Г. А. Отрыв. Çумăра хирĕç тăракан лаша çунатлă, тет. Сунчел. Ах, турă çырлах, лашисем, пĕккисенчен çӳлĕ пуçĕсем! К.-Кушки. Лашана тилкепе хур. Взвозжай лошадь. Якейк. Çынăн окçа сахал полсан, калать: паян пасарта пĕр лашалласкер тупса илеймĕп-ши, тет (купить бы мне какую нибудь лошаденку на эти деньги). N. Лашасемпе çӳремен. Не ездил на кормёжку. N. Лашана тыткалама (обращаться с лошадью) пĕлмес. N. Вăл лаша таврашне пырса çулăхман, çавăнпа лашан йĕркине пĕлмес (не умеет обращаться с лошадью). N. Вăл лаша таврашĕнче çӳремен (не обращался с лошадью). Çĕнтернĕ 44. Лаша тăрасшăнах мар, татса каясшăн. Пухтел. Лаша мурĕ (гов. о крутой горе). || Мерин. Слакбаш. Ку лаша-и, кĕсре-и? Это мерин или кобыла? N. Кастарнă лаша или хусах лаша, мерин. || Импотент. Городище. Лаша (= мерин) — мужчина, страдающий половым бессилием. Ib. Хĕветюка лаша тунă. Федора лишили опособности вступ. в п. сн. || Килевая кость. СТИК. Автан-чăххăн таçтĕлти шăммине лаша теççĕ. Арçын ача çав лашине çисен, ун лаши ывăнат, тет. (т. е. устает лошадь в дороге. Поверье). Изамб. Т. Чăххăн лаши пулат („кость между ног’’). Сред. Юм. Лаша (кость у птицы). У куриц, на нижней части тела, есть особая тонкая, большая кость, которую называют этим именем.

лопăст

(лобы̆ст), подр. полёту большой птицы. Б. Олг. Пысăк кайăк лопăст, лопăст, лопăст! туса вĕçсе каят.

лăпăртат

(лы̆бы̆рдат), биться (о птице). Ильмень-к. Çак кайăк Атăла вĕçсе ӳкрĕ те, аран лăпăртатса тухрĕ. N. Хăлхана пăрçа (блоха) кĕрсен, лăпăртатать (шуршит). Чебокс. Чĕлĕм лăпăртатни („хрипение“) çанталăк пăсăласса пулать.|| Кипеть. Якĕйк. Сирн паян конĕпех хоран лăпартатать, туй тăваттăр и-мĕн? || Хлопать крыльями (при полете). КС. Лăпăртат (полёт птицы). См. лапăртат, çапкалан. N. Лăпăртаттĕр, лăпăртаттĕр — кĕрсе карĕ (влетел) пӳрте, арăм полса (голубь). Толст. Эпĕ барометра вырăнне хунă чух ман патăмра темĕскер лăпăртатнине илтех кайрăм; вăл кăвакарчăн пулнă мĕн. Тюрл. Лăпăртатать. Плещется крыльями (в воде; так и у КС.). || Болтать вздор. Якейк. Ан лăпăртат! Не болтай. Ib. Мĕн пусттой лăпăртатан-ка? Сред. Юм. Ан лăпăртатса çӳре! Не болтай!

лăпчăн-кайăк

назв. птицы. N. Çӳçерен (с ивы?) те вĕçен, çула ӳкен, ялан лăпчăн-кайăкăн çурисем (падающие на дорогу суть птенцы сокола, т. е. это птенцы сокола так падают на дорогу, а не какая другая птица). См. лаччăн.

майра пăрчканĕ

(п̚ы̆рч’кан’э̆), назв, птицы. КС.

макаш

(магаш), назв. птицы, снегирь, снигирь. Сред. Юм, СПВВ. „Уйăп, макаш“. N. † Эпир кăçал макăрнине макаш чĕппи макăрман пуль.

марттышккĕ

назв. птицы, мартышка. Салабай. Марттышккă Атăл çинче вĕçсе çӳрекен шор кайăк (т. е. мартын-рыболов).

мĕвĕшлен кайăкĕ

назв. какой-то птицы. (Написано очень ясно м, м. б. шĕвĕшлен, если это списано с чьей-либо рукописи неправильно). Юрк. Çав мĕвĕшлен кайăкĕ тулă сăхат та, сĕт сыпат.

мĕрчен кайăк

назв. птицы? Сред. Юм. Çичĕ çул выртнă юр çинче мĕрчен кайăк йĕрри пур.

йӳлтĕк

(jӳл'_дэ̆_к )назв. птицы. В. Олг. См. ӳ л т ĕ к.

йӳç-шу

то же, что йӳшшу. Панклеи. Пĕр кĕленче йӳç-шу. (От этой йӳç-шу опьянели птицы. Сказка № 10).

вĕлтĕрен кайăкĕ

вĕлтĕрен кайăк, назв. птицы (серенькая; живет около плетня, в крапиве; мотает хвостом; хвост с черными и белыми снизу перьями; бегает быстро). Нюш-к. Вĕлтрен кайăкĕ, назв. маленькой птицы. Ib. Вĕлтрен кайăкĕ пĕчиккĕ, çирĕк тăрри (кайăк) пек. Пысăк çын пуç пӳрни пек. У хĕрлĕрех тĕслĕ. Золотн. Вĕлтрен кайăк ― крапивник (птица) А. Турх. Вĕлтрен кайăкĕ ― крапивник. Сред. Юм. Вĕлтрен кайăк (к твердое) ― чижик || Ст. Чек. Вĕлтĕрен кайăкĕ, внебрачный ребенок.

вĕлтĕрен тăрри

(дат. и вин. п.п. тăррия), назв. птицы. Орау. Вĕлтĕрен тăрри йăвине вĕлтĕрен çине тăвать, йăвине хĕлĕхпе çыхса, тытăнтарса хурать. Зап. ВНО. Вĕлтрен е вĕтрен тăрри ― крапивник.

вĕркĕç

(_вэ̆_ргэ̆с'), назв. неизв. птицы. Образцы 107. Вĕркĕç вĕççе пырать-çке, çуначĕ çĕре тивет-çке; Киштексенĕн вĕçкĕнĕн (у кищаковского бахвала) пуçĕ маччана тивет-çке (т. е. он слишком задирает нос).

вĕршĕл

(_вэ̆_ржэ̆л'), назв. птицы, касатка. Персирл. КС. N. Вĕршĕл ― похожа на ласточку, покрупнее ее, черная.

вĕршĕн

назв. птицы. Зап. ВНО. Вĕршĕн е шатра-чĕкеç ― стриж.

вĕршшĕн

(_вэ̆_ршшэ̆н'), назв. птицы (в роде ласточки, çырмара).

вĕтел

(_вэ̆д'эл'), назв. птицы, меньше бекаса, с белыми крыльями. Разум.

вĕт-кайăк

назв. птицы. Сред. Юм. Вĕт-кайăк ― çерçирен те пĕчиккĕ, çинçе, хĕрлĕ пĕсехеллĕ кайăк. Хĕлле вăл улмăççи пахчисĕнче çӳрет; çиессе хура-вăрсĕм, шăпкансĕм çиет.

вĕт-пăчăр

назв. птицы. Вомбу-к. Вĕт-пăчăр. (Вăрман-кассем калаççĕ). Шăнкăрч майлă тĕркĕнпе çӳрет: чăр-чар! чăр-чар! тесе.

вĕтĕвĕтӳ

(_вэ̆д'э̆_вэ̆д'ӳ), назв. птицы. Н. Карм.

вĕтрен-тăрри

назв. птицы, крапивник. Зап. ВНО. Шибач. Вĕтрен-тăрри, птица. Чертаг. Вĕтрен-тăрри ― птица величиною с воробья, которого она напоминает по оперению. Вотлан. † Вĕтрен-тăри (= тăрри) патне карăм та, вĕтрен яшки çытарчĕ. М. П. Петр. «Вĕтрен-тăрри ― королек (птица)».

варапи тăмани

назв. птицы, Хорачка. Варапи тăмани — ловит воробьев, маленькая. См. çерçи, сала-кайăк.

ваш

подр. звуку от крыльев летящей большой птицы (а произн. неск. протяжно). СТИК. Çăхан ваш, ваш, ваш! вĕççе иртсе карĕ. || Подр. дуновению ветра. Яжутк. † Ваш-ваш çил вĕрет, аттен-апин шывлăш мар-ши. (Солд. и.).

выльăх-чĕрлĕх

домашние животные и птицы. Якейк. Этем йăхĕ еп. пуç. кай. 20 Ĕлĕк авал пачах урахла выльăх-чĕрлĕхсем (sic!) пулнă. Б. 13. Выльăх-чĕрлĕх алла пăхать. N. Выльăх-чĕрлĕхсене çырса яр, çурт-йĕрсене çырса яр (напиши мне о... Из письма) N. Виç тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпе турра пуççапатăп, виç тĕслĕ выльăха виç карта хупма пар. Мыслец. Выльăх-чĕрлĕх курас мар! (клятва).

вопран

(вобр’ан или вы̆jбран), назв. птички. Пшкрт. Вопран — маленькая, куак, вăрманта йорлат («меньше ее и птицы-то нет»). См. мăйпăран.

вуслан кайăк

„назв. птицы“. Актай. Икĕ чĕкеç вĕççе кайĕç, вуслан-кайăк шыв ĕçĕ. (Лаша). Разг. С. Мих. 59. Икĕ текерлĕ вăй-вылĕ, вуслан-кайăк хомханĕ. См. услан; срв. азерб. аслан „лев“ и русск. слон.

вут кайăкĕ

вут-кайăк, назв. мнимой птицы. А. Турх. Вут кайăкĕ — аист? Нюш-к. Вут-кайăк тăмана тĕслĕ, шанкăрчран пысăкрах. Вут-кайăк ăçта пурăннине никам та пĕлни çук. Яла-мĕне вут тухас умĕн анчах пырать. Кăçал мун-кунта Çĕн-Пуянкассинче вут тухрĕ. Вут тухаччен пĕр ик-виç эрне малтан çунас килсем çинче вут-кайăксем вĕççе çӳрерĕç. Пирĕн кӳрĕш матки: çав кайăксем яла килсен, аван мар, текен уна; у кайăк инкеке сисет, теççĕ, терĕ. (Мана куна Пуянкассисем каларĕ).

вăй

(вы̆j), подр. шуму крыльев летящей птицы. И. Патт. 19. Кăвакалсем кĕтӳпе çӳлтен вĕççе иртсе кайнă чух вăй! вăй! вăй! тени анчах илтĕнет.

вăйпăран

(вы̆jбы̆ран), назв. птицы. Пшкрт. См. вопран.

вăрăм-ура

назв. птицы. Башк.

вăрман-алтан-шур-чăххи

будто бы название одной птицы в с. Кубове. Записал Семен Иванов. Сомн.

вăртлат

(вы̆ртлат), шуметь (сильно и отрывисто; о крыльях птицы). Турх. Вĕçен-кайăк çуначĕ вăртлатат (звук сильный, с отрывами; то же в Якейк. — о большой птице).

илен

отсюда: илен-каяк, назв. какой-то птицы. Салакайăк салатать, илен-кайăк пуçтарать. (Послов.). В моей книжке: «Ваттисем каланă сăмахсем» (стр. 36) значение отогослова передано (в сноске) неправильно.

имен

(?), неизв. сл.; отсюда: имен-каяк, назв. какой-то птицы. Богатыр. Сала-кайăк салатать, имен-кайăк пуçтарать. (Послов.). См. илен-кайăк.

уй пăрçи

назв. маленького черного насекомого. Ср. Юм. Тыр вырнă вăхăтра анасĕм çинче çӳрекен вĕтĕ хура каяк. Здесь «Каяк» не означает птицы.

уй тăмани

назв. птицы, Тороп-к. || Бранное слово. Сред. Юм. Çавна та тума пĕлмесне эсĕ? Эй, уй тăмани! вăрманта пôрнса ӳснĕ-и мĕн эсĕ! Т. М. Матв. Уй тăмани! Хир кăркки!

ула аппа

назв. птицы. Микушк.

Урттăш-каяк

назв. птицы (то же, что шаланкăш?). Б. Сунчел. Такмак. Çав улма-йăвăççи тарринче урттăш-кайăк пур; чĕлхине кĕвĕ калать, çуначĕпе çупать, урине ташлать.

ут-кайăк

назв. птицы. Пшкрт. Ут хӳрипе çарса лартать йӳнне (с палец), сарăрак, симĕсрек, хĕрлерек.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

край

сущ.муж., множ. края
1. хĕрĕ, хĕрри, вĕç, чикĕ; край села ял вĕçĕ; на краю оврага çырма хĕрринче; налить стакан до краёв стакана хĕррипе тан тултар
2. (син. сторона, область) ен, çĕр, çĕршыв; культура родного края тăван ен культури; птицы улетели в тёплые края кайăксем ăшă енне вĕçсе кайнă
3. край (çĕр-администраци пайĕ); Красноярский край Красноярск крайĕ

осенью

нареч. (ант. весной)
кĕркунне; осенью многие птицы улетают на юг кĕркунне нумай кайăксем кăнтăралла вĕçсе каяççĕ

полететь

глаг. сов.
1. вĕçсе кай; птицы полетели к лесу кайăксем вăрманалла вĕçсе кайрĕç
2. (син. помчаться) ыткăн, вирхĕн; полететь стрелой çĕмрен пек ыткăн
3. (син. упасть) ӳк, персе ан; вещи с полки полетели на пол япаласем сентре çинчен персе анчĕç

прилететь

глаг. сов.
вĕçсе кил; птицы прилетели из тёплых стран кайăксем ăшă енчен вĕçсе килчĕç

птица

сущ.жен.
кайăк, вĕçен кайăк; певчая птица юрлакан кайăк; перелётные птицы куçан кайăксем (хĕл каçма кăнтăра вĕçсе каяканнисем)

улететь

глаг. сов. (ант. прилететь)
вĕçсе кай; птицы улетели в тёплые края кайăксем ăшă енне вĕçсе кайнă

щебетать

глаг. несов.
чĕвĕлтет; птицы щебечут кайăксем чĕвĕлтетеççĕ

юг

сущ.муж. (ант. север)
кăнтăр; на юге страны çĕршывăн кăнтăр пайĕнче; птицы улетают на юг кайăксем кăнтăралла вĕçсе каяççĕ

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

крылатый

ҫунатлӑ; крылатые птицы ҫунатлӑ кайӑксем; крылатые слова (фразы) вырнаҫуллӑ каланӑ илемлӗ сӑмахсем, сӑмах ҫаврӑнӑшӗсем; крылатая мысль ҫунатлӑ шухӑш.

разлететься

-лечусь сов., разлетаться несов. вӗҫсе салан; птицы разлетелись кайӑксем вĕҫсе саланса кайрӗҫ.

степной

ҫеҫенхирти, ҫеҫенхирте пурӑнакан (çын); степные птицы ҫеҫенхирти кайӑксем.

певчий

1. юрлакан; певчие птицы юрлакан кайӑксем; 2. певчи, хорта юрлакан.

перелётный

перелётные птицы кĕркунне сивӗтсен каякан, ҫуркунне килекен вӗҫен кайӑксем (ӑшӑ енне каякан кайӑксем).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

вдруг

нареч. 1. сасартăк, ăнсăртран, кĕтмен çĕртен; вдруг загремел гром сасартăк аслати авăтса ячĕ; 2. (разом, одновременно) пĕр харăс; птицы засыпают не все вдруг кайăксем пурте пĕр харăс лăпланмаççĕ; в знач. усил.-предполож. частицы, разг. енчен; вдруг ты ошибся? енчен эсĕ йăнăшрăн пулсан?

всполошиться

сов. разг. хуйхан, пăлхан, хыпăнса ӳк, çуйхан; птицы всполошились от выстрела пăшал пенипе кайăксем хуйханса кайрĕç.

гнездовье

с. пусалăх вырăнĕ, чĕпĕ кăларакан вырăн; птицы улетели со своих гнездовий кайăксем хăйсем чĕпĕ кăларнă вырăнсенчен вĕççĕ кайнă.

залётный

прил. вĕçсе килнĕ; ютран килнĕ; залётные птицы урăх çĕртен вĕçсе килнĕ кайăксем.

замолкнуть

сов. 1. (умолкнуть) шăплан; птицы замолкнули кайăксем шăпланчĕç; ребёнок замолк и уснул ача шăпланса çывăрса кайрĕ; 2. перен. (о рассудке, чувствах) лăплан, пусăрăн, ирт.

защебетать

сов. прям. и перен. чĕвĕлтетме пуçла (е тапрат, тытăн); защебетали птицы кайăксем чĕвĕлтетме тытăнчĕç.

зерноядный

прил. зоол. вăрă çиекен, вăрăпа тăранса пурăнакан; зерноядные птицы вăрă çиекен кайăксем.

лесной

прил. вăрман ⸗ĕ [⸗и], вăрманти; лесная промышленность вăрман промышленноçĕ; лесные птицы вăрман кайăкĕсем.

линялый

прил. разг. 1. тĕс кайнă, тĕссĕрленнĕ; 2. çаралнă, тĕкне тăкнă, йăптăх тăкнă; линялые птицы çаралнă кайăксем, тĕкне тăкнă кайăксем.

певчий

1. (о птицах) юрлавçă, юрлакан; певчие птицы юрлакан кайăк-кĕшĕк; 2. в внач. сущ. м. юрăçă, юрлакан.

перелётный

прил.: перелётные птицы (хĕле хирĕç кăнтăра) вĕçсе каякан кайăксем.

поклевать

сов. что 1. (склевать вег) сăхса пĕтер, сăх, çи; птицы поклевали вишни чиене кайăксем çисе янă; 2. что, чего (склевать немного) сăхкала, çикеле; 3. что и без доп. (о рыбе, птице) турт, хып, сăх (пĕр хуша).

приманка

ж. 1. астармăш, астармалли, илертмĕш, илĕртмелли; приманка для птицы кайăка илĕртмелли апат; 2. перен. илĕртекен (е кăмăла туртакан) япала.

птица

ж. 1. вĕçен кайăк; хищная птица çăткăн кайăк; певчая птица юрлакан кайăк; домашняя птица килти кайăк-кĕшĕк; 2. собир. кайăк-кĕшĕк; дикие птицы вĕçен кайăк-кĕшĕк; ◇ не велика птица пит такамах мар; стреляная птица тĕнче курнă çын; вольная птица ирĕк çын; жить как птица кайăк пек пурăн.

птичий

прил. 1. кайăк ⸗ĕ [⸗и]; птичье гнездо кайăк йăви; 2. (такой, как у птицы) кайăк ⸗ĕ [⸗и], кайăкла; ◇ птичья гречиха бот. чемчен; с высоты птичьего полёта см. полёт; только птичьего молока не хватает кайăк сĕчĕ кăна çук; пурте пур; на птичьих правах (жить, быть) çыпăçкаласа пурăн (тивĕçлĕ правасăр).

разлететься

сов. 1. (улететь в разные стороны) вĕçсе салан; птицы разлетелись кайăксем вĕçсе саланчĕç; 2. (рассеяться) сапалан; листочки бумаги разлетелись по комнате хут татăкĕсем пӳлĕм тăрăх сапаланчĕç; З. перен. разг. (разбиться) саланса кай, сирпĕнсе кай; стакан разлетелся стакан саланса кайрĕ; 4. перен. (исчезнуть, уничтожиться) аркан; мечты его разлетелись унăн ĕмĕчĕсем арканчĕç; 5. разг. (набрать скорость) вĕçтер, хытă кай.

распеться

сов. разг. 1. (увлечься пением) хĕрсе кайса юрла, хĕрсех юрлама пуçла; когда он распоётся, его не остановишь хĕрсе кайса юрлама пуçласан, ăна чараймăн; 2. (поднять свист, щёлканье — о птицах) чĕвĕлтетме пуçла; птицы распелись кайăксем чĕвĕлтетме пуçларĕç; 3. (начать легко петь) çăмăллăн юрласа яр, уççăн юрлама пуçла.

хищный

прил. 1. тискер, çăткăн; хищные звери тискер кайăксем; хищные птицы çăткăн (вĕçен) кайăксем; 2. перен. (о человеке) пусмăрлă, çаратуллă, çăткăн, çăтăх.

чучело

с. 1. (животного, птицы) кĕлетке, чучело; 2. (пугало) катемпи, катен карчăк; огородное чучело катемпи; 3. (о человеке) тунката.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

авлан

«жениться», «вступать в брак»; Замахш., азерб. авлэн, тур., гаг. эвлен, АФТ ӓвлӓн, уйг., туркм., тат., башк. әйлән, кирг, ӳйлен, казах., ног., кумык., ойр. ӳйлен, узб, уйлан, хак. иблен «жениться» (букв. «обзаводиться домом»); происходит от: др. тюрк. ӓб, Зол. бл., АФТ ааав, Замахш., азерб., тур., гаг. эв, уйг., тат., башк. өй, алт. В ӳй, к. калп., узб. уй «юрта», «дом», «жилище» чаг. ой «дом», «семья»; кирг., казах. ӳй, туркм. ӧй «кибитка», «юрта», «дом»; тув. өг «юрта»; ср, монг. гэрлэх «жениться» (букв. «получить юрту»); гэр «юрта»; калм. гер авх «жениться» (букв. «взять дом»); гер уга «холостой» (букв. «бездомный»). В свою очередь, нужно сказать, что слово уй, ӳй, өй, өг, обозначавшее позднее «дом», первоначально имело значение глагола «собирать», «складывать в кучу»: енис. өк, Замахш., узб. уй, кирг., казах. ӳй, тат. О, башк. ӧй «складывать в кучу», «собирать»; казах. ӳйме, к. калп. уйин «куча». В чувашском языке слово ав не сохранилось ни в значении «складывать в кучу», ни в значении «дом» (см. йăва «гнездо», «дом птицы»), оно было вытеснено словами кил «дом», «семейный очаг» и çурт «изба с надворными постройками». Всё сказанное о происхожденин слова «жениться», с одной стороны, говорит о существовании у тюркских и монгольских племен в далеком прошлом матриархата. С развитием и упрочением парного брака муж переходил на жительство в семью жены (так называемое матрилокальнон поселение). С другой стороны, и позднее у тюркских народов, напр. у киргизов и казаков, в обычае было в качестве приданого давать жениху новую юрту или кибитку.

ăмăрт

амăрт кайăк «орёл», «беркут». Первая часть (ăмăрт), по-видимому, восходит к названию мифологической птицы на Востоке симург: си «собака», мург «птица»; см. Шахнаме VII, 146 (К истории докапиталистических формаций. 1933, стр. 293—328). Вторая часть кайăк «птица». В чувашском начальное с отпало, как и в ряде других слов (см. ăс, __ăса__, __ăсла__), В значении «орел» это сочетание сохранилось также в некоторых диалектах татарского языка в форме сәмруг кошы (литер. каракош). Вероятно, его нужно рассматривать как сарматское или булгарское наследие; др. уйг. сымурка «сказочная птица» (Радлов IV, 676), казах. самырык-кус «мифическая птица колоссальных размеров», башк. сәмере кош «орёл»; перс. си-морг, симург «сказочная птица .

выльăх

«скот», «скотина»; выльăх-чĕрлĕх «домашние животные и птицы»; тат. терлек «скот», «скотина»; тере «живой». Ср. русск. живность — всякие мелкие животные и домашние птицы. В лексике тюркских языков слово выльăх стоит совершенно одиноко, у тюрок «скот» обозначается словом мал, соответствующее которому чувашское мул (см.) теперь имеет значение «имущество», «добро», «богатство». Проф. Ашмарин выльăх производит от слова вăй + афф.-лăх (Материалы... 52). Производить это слово от вăй, диал. вый «сила», «достаток», действительно, вполне правомерно: в период, когда скотоводство являлось основной, ведущей отраслью хозяйства, все имущество человека заключалось в домашних животных: вый + лăх > вильăхй со среднеязычной артикуляцией вызвало смягчение последующего согласного л. Другую этимологию предлагают Н. И. Золотницкий (КСл. 29), проф. М. Рясянен (MSFOu XLVIII, 123) и проф. О. Прицак (Die bulgarische Fürstenliste, 1955, S. 67). Они склонны производить это слово от тюркского улак, первоначально — «всякое вьючное животное», в словаре Мах. Каштарского улаг — «быстроходный конь», «боевой конь». При этой этимологии трудно объяснить смягчение звука лулак ведет происхождение чув. лав (см.).

кайăк

1. «птица»; кайăк-кĕшĕк «птицы» в собират. смысле, «пернатые»; 2. «дикий»; кайăк хур «дикий гусь», кайăк кăвакал «дикая утка»; тискер кайăк «зверь»; др. ,тюрк. кайик, КБ, Зол. бл. кедик «лань», «олень»; уйг. кийик «олень», «серна», «газель», «горный козел»; тефс. XIV—XV вв., караим., ойр. кийик, чаг. киик, башк. кеек «дикое животное», «хищный зверь»; хак. киик «дикая коза»; тат. киек «дичь», «дикие птицы»; алт. В кийик «дикий зверь». Ср. енис, уйг., кирг. куш, башк., тат. кош, азерб., туркм. гуш, казах., к. калп., ног. кус «птица».

хĕрхи

1. «кобчик»; 2. «сыч»; АФТ кыргу «кобчик»; «сарыч»; чаг. кырғы, кирғу «род хищной птицы»; «ястреб» (Радлов); уйг. Син. курғуй «кобчик», «маленький сокол»; узб. кирффий, к. калп., казах., кыргый «ястреб-перепелятник»; узб. С кыйгыр, тур. киргы «кобчик», «перепелятник» (Будагов II, 50); туркм. гыргы «кобчик»; башк. кӧйгәнәк «лунь»; ср. перс. (кӓргӓс) «коршун»; ср. монг. кырғуй «кобчик».

Çавăн пекех пăхăр: