Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

метр

метровый
кубла метр — кубический метр, кубометр
тăваткал метр — квадратный метр
метр вăрăмăшĕ — метровый, метровой длины
метр çӳлĕшĕ — метровой высоты

сăвă

II.

уст.
мера длины в 10 саженей

сӳре

3.
мера длины холста

та

3.  
употр. для связи названий единиц измерения
— веса, длины, времени и т.д.
виçĕ метр та вунпилĕк сантиметр — три метра пятнадцать сантиметров
пилĕк сехет те çирĕм минут —
1) пять часов двадцать минут (о протяженности во времени)
2) двадцать минут шестого

хăлаç

2. уст.
сажень (мера длины — 2 м 13 см)

хур

III. уст.
локоть (мера длины, равная примерно 0,5 м)
ĕлĕк пире хурпа виçнĕ — раньше холст мерили локтями

хурла

II. уст.
мерить локтями (старинной мерой длины)

чике

1. уст.
локоть (мера длины)
Чике Старик — фольк. Чике, Старичок с локоток
чике сухал — борода до пояса (букв. длиной в локоть)
чике тăршшĕ ларт — надуть кого-л., обвести вокруг пальца

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сӳре

борона. Сирĕк-х. Сӳре шăлĕ, сӳре унки. Çĕнĕ-Мăнтăр. Сӳре шăлĕ, сӳре ӳречисем. Пшкрт: _сӧ_рӓ, борона. СТИК. Части бороны: сӳре шăлĕ, зубья; сӳре урли (-λи^ы): сӳре унки, деревянное кольцо; сӳре шăвкăччи, палка, на которую надевается кольцо с веревкой. N. Хветĕр кукки тимĕр сӳре тӳрлетрĕ. ХЛБ. Тимĕр шăллă сӳре, унпа ытла вĕтĕ сӳреме те юрамасть, вăл çăмăр пулсанах хытса каять. || Бороньба. В. Олг. Тăпра моклашкаллă; сӳре ванмарĕ, тăпра моклашкалă полчĕ. Ачач 90. Ку кун тата кĕсре сӳрере калама çук аван пычĕ. Юрк. Сӳрене кай, ехать боронить. || Сновальня. Якейк. Сӳре çинче пир комаççĕ. Ягудар. Сӳре — сӳретке, сӳрекке, кумкăч. || Мера пряжи, натянутая на одну сновальню. Шорк. Пĕр сӳре, икĕ сӳре — особая мера пряжи. Икково. Сӳре, мера длины холста.

çурпилĕк

, çурпиллĕк, назв. меры земли (полдесятины, ползагона). Сред. Юм. Çурпилĕк, поземельная мера в 720 кв. саж. Ст. Чек. Çурпилĕк, мера земли (10 саж. ширины и 80 саж. длины). Н. Седяк. Çурпилĕк ¹/₂ десятины. Тюрл. Çорпилĕк, ползагона. КС. Çурпилĕк, ползагона (¹/₂ десятины). Ярмушка? Çорпилĕк, ¹/₃ казенной десятины. Изамб. Т. Теçет-тинере (длина 160 с, шир. 30 с.) виç çурпилĕк. Пухтел. Çурпилĕк (20Х60 саж.). Шибач. Çурпилĕк тесе анана калаççĕ (пилĕк отăм?). Орау. Анан çуррине çурпилĕк теççĕ. Т. VII. Вăлсем пĕр çурпилĕк пăри акнă, тет. Никит. Манăн çине çурпилĕк ыраш акма виçĕ тенкĕ юлнăччĕ. ЧС. Виç çурпилĕк юнашар вырма лайăх тееççĕ. Собр. † Çула тăрăх çурпилĕк, ялан тулă акаттăмăр. СПВВ. † Çула тăрăх çурпилĕк (ползагона), акрăм тулă — пар турă.

çуркамлă

состоящий из расколотых плах. Питушк. Юман вотти çуркамлă вотă (с сажень длины, из половины).

çĕрĕк-пулă

назв. рыбы, то же, что, путус (толстая, узкая; внутренность черная, обложена как бы черной подкладкой; скоро загнивает; бывает до 1¹/₂ четвертей длины). ЩС.

çĕçĕ

(с’э̆з’э̆, с’ӧ̆з’ӧ̆), нож, ножик. N. Çĕçĕ чиксех таврăнас пулать сан. Тюрл. Çĕçĕ вичкĕнĕшĕ (çивĕчĕш), çĕçĕ тăрши (тӳрчĕ). К.-Кушки. Çĕççе илсе пар-ха. Passe moi iе couteau. В. С. Разум. КЧП. Вăл кăсйинчен çĕçĕ кăлара пуçларĕ. Орау. Çĕççипе аяккинчен чикрĕ те, çĕççи те çапла, чикнипех, юлчĕ (остался в боку). Ib. Ах, çавăнтах çĕçĕпе чиксе пăрахăттăм усала. Ib. Икĕ пĕр пек вăрăм çĕçĕ. Два ножа одинаковой длины. ЧС. Вырттарсассăн (девочку в гроб), пуçĕ патне çĕçĕ хучĕç те: эсĕ ку çĕçĕпе лере çăкăр кас; тата йĕппе çип хурса: кунпалан кĕпесем çĕле, терĕç. КС. Çта çĕçĕ патне каянн! Куда ты к шуту лезешь (кричат на животное). Ib. Çĕçĕ тимен! Ib. Çĕçĕ тимен пырна! Хорачка. Çĕçĕпе портă тăртăмăр. Мы жили плохо, во вражде. || Часть плуга, резец (разрезывает впереди). Янгорч. || Употребл. как брань. N. Нимскер хыпса çăтасса пĕлместĕн, çĕçе! Все готов проглотить — чтобы тебе ножик в глотку! (Говорит жена пьянице мужу).

тăрничак

(тŏрн’иџ̌ак), заостренная палочка в ¹/₄ аршина длины. В тупой конец вставлено куриное или гусиное перо; употребляется для игры: бросают вверх и она летит прямо и прямо же опускается. КС. Орау. Тăрничак, игрушка. (N. Тăрничак, игра с заостренной с двух концов палкой.

тăршăн виçи

мера длины.

хурă

мера длины в 2 метра. Череп.

хутаç

хотаç (худас’, ходас’), мешок. Изамб. Т. Хутаç, мешок маленький, самое большое в 1 аршин длины. Сред. Юм. Хôтаç, мешок, в который приблизительно пойдет с пуд муки. Янш.-Норв. Çур хутаçа яхăн кĕмĕл тупнă. КВИ. Ылттăн-кĕмĕл çап-çутă хутаç тулли ялтăрать. Ib. Ухмах этем шăлнĕне сăнăпала чиксенех илчĕ укçа хутаçне. Крат. расск. 20. Вĕсем ăна астумасăр чикнĕ пулĕ сирĕн хутаçăрсене. N. Хутаççа (хутаç ăшне) улма тултарнă. ТХКА 81. Тăватă мăйăрне çиеп те, ыттине хутаçа ярап, тет. || Кисет. Панклеи. Алăкра чĕлĕмпе тапак хотаççи çакăнса тăрать. || Сума, котомка. Собр. Ĕçлес килмесен, хутаç çакса кай, теççĕ. (Послов.). Арçури. Хутаç çакса каятпăр, ыйткаласа çӳретпĕр. ТХКА 75. Çав кĕрпене аппа пĕр хутаçах çыхса парса ячĕ мана. || Сумка. Тюрл. Хотаç хăлăплă полать, çăкăр чиксе çӳреççĕ он çине, пысăк мар. Ачач. Шкул хутаççине хул айне хĕстерчĕ те, пĕчченех килелле уттарчĕ. Регули 1115. Хотаçа ятăм; хотаçа хотăм; хотаç шне хотăм. || Ящик на мельнице. Ст. Чек. || Стручок. N. Хутаç-хутаç, пăрçа курсан кăшкăраççĕ тăрнасем. П. Янгильд. Çавăнта пĕрре, пăрçа хутаççи тулсан, пăрçа вăрлама карăмăр. Якейк. Хора хотаç, рожки (фрукты).

кĕпе умĕ

кĕпом, грудь рубахи. || Назв. узора. Ст. Чек. Кĕпе умĕ — впереди рубахи между обоими половинками переднего купенек. Нюш-к. Кĕпе умĕ, узор на разрезе ворота. Чутеево. Кĕпе умĕ — широкое полотно, в 18 см. длины, ширинок) см. в 14; вешается на грудь; унизано серебрянными монетами — наверху мелкими, внизу крупными. Шибач. Кĕпом — узор на груди.

чике

(ч’иг’э), локоть, мера длины (от локтя до конца среднего пальца). Изамб. Т. Чике тесе чавса тăрăшшĕне калаççĕ. N. Ик чике = хур. N. Чике тăршшĕ кайман, чĕлхи чĕп-чĕрĕ. Не вырос и на локоть, а язык – как бритва. Ск. и пред. чув. 113. Чике тарăшшĕ ларттарать. N. Вăл (т. е. Кукша) пĕр чике тăршшĕ старикпа чике тăршшĕ карчăк патне хĕр патне кĕнĕ (сватать девушку). N. Пĕр чикĕ тăрăшшĕ, на один локоть. Яжутк. Мăн çул хĕрĕнчи кăпчанки пĕр чикерен вăрăм мар. Çакă ялăн хĕрĕсем пушă авринчен вăрăм мар. Ала 80. Çав старикĕн тăрăшшĕ пĕр чике, тет, сухалĕ пĕр хур, тет. Панклеи. Чике тăршшĕ стариксам, старики ростом с локоть, карлики. Абаш. Пĕчĕк çынна чике теççĕ, низкорослого человека называют чике. Ала 65. Лашман ялин арăмĕсем те пĕр чике пиршĕн кускалаççĕ. Чертаг., Чутеево. Н. Седяк. Чике — чавсапа виçни. В. Олг. Чике — половина хор’а. Изамб. Т. Çав икĕ чике тăрăшшĕ пĕр хур пулат. Тим. Ах евчĕçăм, евчĕçăм, ултă чике сураншăн утмăл улттă хутларăн.

шурхух

то же, что хурхуххи. Чертаг. Шурхух, молочай (длинный полый стебель, лист 64 вершка длины, около вершка ширины, на краях листа шипы; лист несколько обхватывает стебель).

патак

(падак), палка. N. Ута тытма йĕвен кирлĕ, хĕрарăма тытма патак кирлĕ. (Çтаринная поговорка, характеризующая отношение к женщине). Нюш-к. Патакпа перекене çăкăрпа пер. (Стар. поговорка). Закладка П.-Сорм. Чăн юлашки вуниккĕмĕш кун патак урлă та каçими пулнă, тет те, çавăнтах выртрĕ, тет. Истор. Вара темĕн чухлĕ халăх пĕр патаксăр тăрса юлнă (в др. Источн. — шалçасăр тăрса юлнă). Орау. Урлă выртан патака та тăрăх çавăрса пăрахман вĕт эсĕ, ĕçлĕксĕр! Шашкар. Патак çинче çӳрет. Ходит на ходулях. || Побои. Байг. Вылянă çĕртен час килемесен, патака кĕтсех тăр. Пуринчен ытла кĕпе час хуратан, тесе, ятлаçатчĕ. Орау. Патака кĕтет пулмалла-ха вăл! Хочет получить побои! IЬ. Ах, мур ачи, патака кĕтсех тăрать. Илебар. † Ыр çын илтĕр, ыр куртăр, патак айĕнчен ан тухтăр. Йӳç. такăнт. 53. Хĕрарăм ĕмĕр патак айĕнче пурăннине пурте лайăх пĕлетĕр ĕнтĕ. Байгул. † Çинчен патак ан кайтăр. (Пусть ее бьют). Сала 25. † Çирен патак ан кайтăр. Изамб. Т. Çавăнпа калаççĕ çав: патакăн пĕр вĕçĕ çулă, тепĕр вĕçĕ вараланчăк, теççĕ (т. е. побои отплачиваются). IЬ. Акă епле патак тавăрăнат (отплачиваются бившему). Ала 92°. Ĕçрен пĕре те хăраман вăл, анчах патакран пит хăранă вăл. || Ярмушка-к. Патак, мера длины около сажени.

пиччатнăй

мера длины, печатная сажень. Ст. Чек. Вăсем пуссине вунă пиччатнăй тарăнăш алтнă пулсан та, шыва çитеймен-ха.

пурнелли

или илĕ (пурне + илĕ), мера длины в ширину пальца. Чăв. ялĕ. Шăлĕсен (у гребня) хушши çур вершук е икĕ пурнелли пулмалла. См. или.

пусăм

(-зы̆м-), ступень. Акул. в. † Пӳрт ум картлашки пусăмне эпир пусмасăр, кам пусас? || Шаг. Беседа. Кунта ырă ĕпир, пĕр-икĕ пусăм кайсанах пиртен усал çын та çук. || Ширина. Чутеево. Пĕр пӳрне пусăмĕ, ширина одного пальца (мера длины); ик пӳрне пӳсăмĕ. || Выводок цыплят (утят и др.) Ст. Чек. || Кусок (сукна). СТИК. Пĕр пусăм тăла, один кусок сукна. Тюрл. Пĕр посăм тăла посрăмăр.

аршăн

(аржы̆н), mensura Tschuv., quae triplicata efficit orgyiam septempedalem quae appellatur чалăш. liaaani. Lamina ferrea vel lignea eadem mensura. Аршин (мера длины); аршин (железная или дерев. полоса, служащая для измерения и имеющая 16 вершк. в дл.). Нюш-к. Çак тăла аршăнĕ мĕн чул? Сколько стоит аршин этого сукна. Ст. Чек. Çак тăлан аршăнĕ мĕн тăрат? Что стоит аршин этого сукна? Б. Олг. Мĕн чолĕ çак тăла аршăнĕ? Id. Альш. † Аршăн-аршăн пĕвĕмтĕр, ылттăн ука çӳçĕмтĕр. Во мне несколько аршин роста, мои волосы — золотой позумент. N. Кашни татăкне хăйне уйăрăм пĕрер аршăнтан лартса пымаллаччĕ. Нужно было каждый отрезок посадить на аршин один от другого. Ст. Чек. † Аршăнĕ-аршăнĕпе илтĕм симĕс пусма. Рак. † Пирĕн хыçра кӳл пит аслă, тимĕр аршăн путмастăр (scr. путмасттăр). У нас на задах такое большое озеро, что железный аршин не достигает дна. (Ирония?). N. Кирек ăçта кайсан та, аршăнра тăватă шит теççĕ. Quocunque venerimus, eadem rerum natura utendum est.

аршăн виçи

(_виз'и), lamina ferrea aut lignea unum аршăнlonga, железная или дерев. полоса в 1 арш., служащая для измерения длины. Яргуньк. Аршăн виçине илчĕ те, тухса карĕ. Он взял аршин и вышел.

аршăн-çурăлă

(с’уры̆лы̆), unum аршăнlongus et semis. Череп. Аршăн-çурăлă хăма, доска в 1¹\₂ арш. длины.

пӳ

рост. Тайба Т. † Хĕрсем пĕве кайнă чух та, сивĕ куçпа ан пăхăр. Собр. Ӳксе пĕве кайимарăм, питĕмрен хура каймарĕ. (Сак ырати). МПП. Пӳ — çĕр пĕвĕ, рост. || Возраст. Цив. † Эпĕ çак ялтан тухас çук, пӳ çитмесĕр ан илĕр (раньше, чем приду в возраст). Сала 302°. Пӳ епле, ĕмĕр çапла килет, тет. (Послов.). || Туловище, корпус, стан. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ; пĕвĕм-çийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумăш пек. Алешк.-Сапл. † Ман пӳ юлать çĕр айне. Шибач. Пӳ çĕклеми ĕссĕр полтăм. N. Шемшер урам — вăрăм урам, ман çамрăк пӳ шăнăçмаçт. Шишкин † Виçĕ кĕренке поканне кача порнепе çĕклерĕм; ял çинчи йăвăр ятне пĕчик пӳпе çĕклерĕм. Актай. † Пӳ курăнми хăйăр ăшне (с головою). Ib. † Илсе каяççĕ чуна, каçараймарăм пӳме. Лашм. † Куç кĕски мар — куçран пăхтарма, шур чĕнтĕр мар — пӳме виçтерме. Янтик. † Аркă çичĕ ан пĕрсессĕн, пӳне йывăр килмĕ-ши? Альш. Илтĕм симĕс кăтат, çĕлетрĕм сăкман, çаннисем те вăрăм, пӳ кĕске. Пазух. Пӳсрен те çипиркке çĕлетрĕм, çаннисем вăрăм та, пӳ кĕске. Сала 312º. † Кĕпе пӳ те памасан, кĕпе хăйи те юрать пире. || Стебель, ствол; высота, равная длине ствола дерева. Ст. Чек. Хĕвел йывăç пĕвĕ (на высоте длины дерева) анчах юлчĕ. Кĕвĕсем. Шурта шăпчăк авăтать, хăмăш пĕвĕ (стебель) янăрать. Вăрманта кукку авăтать, вĕрене пĕвĕ (ствол) янăрать. СПВВ. Х. Хĕвел йывăç пӳ пурччĕ. || Длина, расстояние. Янш.-Норв. Пирĕн ялтан кăнтăрла енче, пĕр ана пĕвĕнчен (на расстоянии длины загона) тĕне кĕмен чăвашсенĕн масарĕ пур. N. Осем пирĕнтен пĕр ана пӳ ытларах çех тăраççĕ (стоят лишь на расстоянии длины одного загона).

ана

(ана), ita appellantur singulae partes agrorum, modicae magnitudes, limitibus tenuissimis disterminatae, загон, полоса пахотной земли в поле. Микуш. Çӳлти ана çине (сначала было написано: „çӳлĕ ту çине“, потом зачеркнуто) сĕлĕ акрăм хура лаша кăмăлĕшĕн. Ради удовольствия вороной лошади я посеял овес на нагорном загоне (Ст. Чек. ту çинчи ана çине) ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх... ани ухват палличче. Наш загон расположен вдоль дороги.... знак (тамга) загона — ухват. ЧП. Арçын алли тивмесен ана çийĕ хуралмĕ. Если мужчина не приложит своего труда, то загон останется не вспаханным. Султангул. † Çула тăрăх анăра çӳллен тулă акаттăр. На вашем загоне, который тянется вдоль дороги, вы каяждый год сеяли пшеницу. Хып. 06, № 2. Эпир мĕнле те пулса ана шучĕ ытларах акма тăрăшатпăр. Мы стараемся, по возможности, засеять побольше загонов. (Выражение неудачное). N. Çавăнтан Илия йăвăççам çăлса пăрахса Атăл çине ана турĕ, тет те, вилчĕ, тет. Потом Илья накидал на Волгу деревьев, вырывая их (с корнем), сделал на ней (точно) поле и умер. || Frumentum in ана satum. Также хлеб, посеянный на загоне. N. Вĕсем унта кайнă чух ана пĕте пуçларĕ. Когда они туда шли, загон стал приходить к концу (его стали дожинать). Ib. Ана пĕтерчĕç, юлашки кĕлтесене пысăкрах турĕç. Кĕлте (не) пĕчĕккĕ тусассăн килес çул тырă начар пулать. Сжали загон. Последние снопы сделали побольше. Если сделать маленькие снопы, то на следующий год будет плохой урожай. || Modus agri alia apud alios mensura. Также земельная мера, неодинаковая для разных местностей. Ана = 2000 кв. с. (Череп.), 1800 кв. с. (Бакырчи). Череп. Тутерем= ¹/₄ ана, çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Чертаг. Ана — 10 чалăш сарлакăш, тăршшĕ 80. Ана — площадь в 10 сажен ширины и 80 саж. длины, т. е. 800. кв. саж. Магн. 44. „Пахотная земля для душевых наделов у чуваш, во 2 м стане Чебоксарского уезда, дробится 1) на сьор-билик [т. е. çор-пилĕк], по-татар. зярым биш [т. -е. џарым бiш], в 8 шагов ширины и 10 веревок в 10 сажеy (100 сажен) длины; и 2) тваткал [т. е. тăваткăл] — в 20 квадратных сажен (в деревне Туганашевой). 4 тваткала в деревне Малое Карачево (Сядырга) составляют сьор-билик, 2 тваткала — хорах йиран [т. е. хăрах йăран], 8 тваткалов — ана — загон (по-татар. зирь [т. е. џiр]). Мерой надела большею частию служит сьор-билик, реже (в некоторых деревнях Аттиковского прикола) — тваткал“. То, что здесь поставлено в кривые скобки, прибавлено мною. N. Пирĕн Шупашкар уясĕнче [scr. уясре!) виçе ятпа пĕр анаран кĕлтçеç иртет. Ана — десятина. У нас, в Чебокс у. на три души приходится один загон с небольшим. Загон равняется десятине. КС. Ана — ²/₃ десятины, çур-пилĕк — ¹/₃ дес, чĕрĕк — ¹/₆ дес, уçмушкă (ус’мушкы̆) — ¹/₁₂ дес. Орау. Анан тăршшĕ (длина) — 120 чалăш (120 саж.), урлăшĕ (ширина) — 10 чалăш (т. е. 1200 кв. с), Ib. Анан çуррине çур-пилĕк теççĕ (¹/₂ ана назыв. çур-пилĕк). Анара тăват черек (т. е. ана = 4 чĕрĕк). Вута-б. Ана = 5×100 (или×120) кв. саж.; çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Питуш. Ана = пĕр авăнлăх; хăрах йăран = çор авăнлăх (ползагона). Изамб. Т. Теçеттинере виç çур-пилĕк. Çур-пилĕкре ик тӳтрем. Теçеттинере ана çурă. Анара тăватă тӳтрем. В десятине (длина 160, ширина З0 саж.) три „çур-пилĕк“. В „çур-пилĕк“ два „тӳтрем“. В десятине полтора „ана“. В „ана“ четыре „тӳтрем“. В д. Якейкиной, Шуматов. вол. Ядрин. у., „ана“ — ¹/₃ десятины, „çор ана“ (иначе: çор авăнлăх) — ¹/₆ десятины, „ана çорă“ — ¹/₂ десятины. Якей. Эп паян ик ана турăм. Сегодня я вспахал ²/₃ десятины. Ib. Ик лашапа пилĕк ана туманни мĕн вăл! Как это не вспахать на двух лошадях 1²/₃ десятины! Альш. Аслă çул килет Пăваран Çĕнĕ-Пăрăнтăка тӳп-тӳрĕ. Пирĕн çĕрсене вара кунта çав аслă çула пăхса виçис. Аслă çула маййăн та, ăна урлă маййăн та хирте пулуссасем тунă: пĕр хăлаç пек акман çĕр хăварттарнă. Вăл пулуссасем аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳре каяççĕ; урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. Вăл куçсенĕн пĕр майĕ 150 хăлаç, тепĕр майĕ 160 хăлаç, теççĕ. 160 хăлаçлă енне сакăр анана уйăрнă: анан сарлакăшĕ 20 хăлаç пулать вара, тăрăшшĕ 150 хăлаç пулать (150×20 = 3000 кв. саж.). Вăл анасем кăнтăрланалла пуçăн. Аслă çул хĕрринчисем аслă çула пуçăн вара. Пĕрринне кăна путрав ан пултăр тесе тунă, тет, ăна. Ял çывăхĕнчисем, çемлемер виçсе хăварни, ыттисем пекех; çерем кастарса халăхпа тара панисем апла мар: унта темиçен илеççĕ те, епле килнĕ, çапла тăваççĕ.... Елшелинче ята виçĕ хирĕнче те виçĕ тӳтрешкешер çĕр тивет, теççĕ; ятне 548 ят теççĕ пулас ялта. Анара икĕ çур-пилĕк хисеплеççĕ, çур-пилĕкре икĕ тӳтрешке хисеплеççĕ; тӳтрешкере пилĕк хăлаç. Большая дорога в новые Бурундуки идет совершенно прямо. Сообразно ее направлению у нас размерена и земля. В поле наделаны полосы, как в направлении большой дороги, так и эй наперерез, т. е. оставлены прогалы незасеянной земли, имеющие около сажени в ширину. Те полосы, которые тянутся соответственно направлению большой дороги, идут совершенно прямо, согласуясь с ее направлением; те же, которые идут ей наперерез, спускаются совершенно прямо по направлению сюда, в эту сторону. Таким образом в поле образуется ряд клеток пахотной земли. Одна сторона такой клетки, говорят, равняется 160 саж., а другая 150 саж. Сторона в 160 саж. разделена на восемь загонов, так что в ширину загон имеет 20, а в длину 150 саж. (150×20 = 3000 та. саж.). Эти затоны направдены одним концом к югу, Те из них, которые лежат по краям большой дороги, обращены концом к дороге. Говорят, что это сделано с тою целью, чтобы в случае потравы не страдал только кто-нибудь один. Загоны, прилегающие к деревне и нарезанные землемером, совершенно такие же, как и остальные; те же, которые отрезаны на нови и сданы в аренду обществом не таковы: там снимают землю несколько человек и распределяют ее так, как им придется. В Альшееве, говорят, приходится на душу в трех полях по три тӳтрешке земли; наделов в деревне, кажется (как говорят), 548. В загоне считают 2 çур-пилĕк, в çур-пилĕк два тӳтрешке; тӳтрешке имеет в ширину 5 саж..

лаптăкла ана

(лапты̆кла), pars agri, quam ана appellamus, quae tantundem paene in agrum habet, quantum in fronte, aaron homth, загон почти одинаковой длины и ширины. Череп. || Ана enormis, quae aut quattuor, aut quinque, aut plures etiam angulos habet, неправильный четырехугольный, пятиугольный или многоугольный загон. Ст. Чек.

ана пӳлĕм

(_п̚ӳл’э̆_м), i. q. ана пĕвĕ. N. Çăл инçех те мар, пĕр çур çухрăм та çук, ана пӳлĕм анчах (80 чалăш). Колодец недалеко, до него нет и полуверсты, — не больше, как на расстоянии длины одного загона (80 саж.). То же и в Ст. Чек.

ана пĕвĕ

(_п̚э̆_вэ̆), longitudo unius ана, длина загона. Череп. Пĕр (икĕ) ана пĕвĕ чухлĕ. Около (circiter) длины одного (двух) загона(-ов). Ст. Чек. Пĕр ана пĕвĕ кайсассăн йывăç курăн. Прошедши расстояние, равное длине одного загона, ты увидишь дерево. Ib. Пĕр ана пĕвĕ кайсан аçа çапат. Когда он проехал расстояние, (приблизительно) равное длине загона, ударила молния.

йохă

(jоhă), течение. N. Çаранĕ унăн малтан Ванданка икĕ еннипе-ччĕ, халĕ, шыв юххине тӳрлетнипе, сылтăм енче анчах пулса тăчĕ. Синьял. † Марье шыв кӳме кайнă чух майра утти утаччĕ; шывне кӳрсе килнĕ чух шыв юххи пек юхаччĕ. || Быстрый (о воде). Сред. Юм. Йȏхă шыв, быстрая вода. Хорачка. jуhы̆ шу.|| Неряха. Пшкрт. jођы̆ с'ын — неприятный. Хорачка, н'и_мт¬э пос'тарман – jођы̆. || Охан. Персирл. «Йохă ― охан (сеть из ниток); плавают вниз по течению; в роде невода, широкий: 5—7 сажен длины и сажени в 2 ширины». Ib. Йохă йохас ― ловить «оханом». Йохă йохма карĕç. Сареево. «Йохă ― охан (рыболовная снасть)». В Виç-Пурт-Шашкар это – наплавная сеть, пускаемая стеной по течению; её плавят на двух ботниках. См. йохăçă.

опа-чĕрни

железн. палка с аршин длины, с лапою на конце. Шарбаш. Опа чĕрнипе çом çомлаççĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

длина

сущ.жен., множ. длины
вăрăмăш, тăршшĕ; меры длины вăрăмăш виçисем; длиною в два метра икĕ метр тăршшĕ

единица

сущ.жен.
1. пĕрре («1» цифра)
2. пĕрре (вĕренӳри хаклав палли)
3. виçе, пай; единицы длины вăрăмăш виçисем; административно-территориальная единица çĕр-администраци пайĕ ♦ денежная единица укçа (пĕр-пĕр çĕршыври); штатная единица штатри çын; не пришли лишь единицы хашĕ-пĕрисем çеç килмерĕç

мера

сущ.жен.
1. виçе; меры длины вăрăмăш виçисем
2. чикĕ, виçе; знать меру виçене пĕл, виçерен ан тух
3. ĕç, тăвăм; принять нужные меры кирлĕ ĕçсене ту ♦ в полной мере туллин, тулли виçепе; по крайней мере сахалтан та

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

длина

вӑрӑмӑш, тӑршшӗ; меры длины вӑрӑмӑш виҫисем.

мера

виҫе; квадратные меры квадратлӑ виҫесем; кубические меры кубла виҫесем; меры длины вӑрӑмӑш виҫисем; теряют чувство меры виҫерен тухаҫҫӗ, виҫене туйми пулаҫҫĕ; сапог в меру атӑ виҫеллӗ, чухах; по мере возможности май килнӗ таран; по крайней мере иҫмасса, тепӗр тесен.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

локоть

м. 1. чавса; ниже локтя чавсаран аяларах; работать локтями чавсасемпе ĕçле; 2. уст. (мера длины) чике; ◇ близок локоть, да не укусишь посл. чавса çывăх та, çыртма çук; чувство локтя юлташлăх туйăмĕ, пĕр-пĕрне пулăшни.

мера

ж. 1. виçе; мера длины вăрăмăш виçи; 2. (предел) виçе, чикĕ, карт; знать меру виçине пĕл; 3. хисеп, виçе; мера вины мĕн тери айăплă пулни; 4. (мероприятие) мера; принять меры мера йышăн; 5. уст. пăтавкка; мера овса пĕр пăтавкка сĕлĕ; ◇ без меры виçесĕр, шутсăр; в меру виçеллĕ, шăпах, чух кăна; не в меру, сверх меры, через меру ытлашши; ни в коей мере кăшт та; по крайней мере см. крайний; по меньшей мере см. меньший; по мере сил см. сила.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

сĕвем

: пĕр сĕвем çип — нитка длиной около одного метра, а в некоторых районах только в 1/4 аршина; кирг., алт., тув. сӧӧм «четверть», «пядь» (старая мера длины, равная расстоянию между концами вытянутых большого и указательного пальцев).

хур

«локоть», «старинная мера длины — двойное расстояние от локтя до конца среднего пальца»; ПМК караг «локоть»; др. уйг. юрид. док., узб. С кары, Замахш., АФТ кары «локоть»; Замахш. карылады «мерил локтями»; кирг., к. калп. (диал.), ойр. кары «расстояние от середины груди до конца пальцев»; чаг. кары, якут. харын «локоть»; «мера длины —расстояние от верха плеча до конца пальцев» (Бада’и’ ал-лугат 205); ср. монг. гap «рука».

чалăш

«сажень»; чалăш букв. «косой». Представляет собой перевод первого слова русского выражения косая сажень, обозначающего расстояние от пятки левой ноги до конца пальцев поднятой правой руки; древними национальными мерами длины у чуваш были хăлач (см.), хур (см.), чике (см.).

чике

«локоть как мера длины» (расстояние от локтя до конца среднего пальца); два чике составляют хур (см.); чаг., узб. С, алт. В, ойр. чаганак, хак. чығанах, кирг. чыканак, ног., к. калп. шыганак, желт. уйг. тикенек «локоть».

Çавăн пекех пăхăр: