Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

уйран

уйран, айран, пахта
кислое молоко
турăх уйранĕ — уйран, айран
уçланă уйран — пахта
уйран çӳпçи — пахталка
уйран уçла — пахтать масло

уçла

1.
пахтать
уйран уçла — пахтать масло

хĕрхӳ

2.
кислый, прокисший
хĕрхӳ уйран — прокисшее пахтанье

хурсă

1.
мутовка
уйран çӳпçи хурси — мутовка для пахтанья масла

çӳпçе

сюпсе —
укладка, долбленая из цельного дерева,  кадушка для пищевых припасов или укладка для одежды
уйран çӳпçи — пахталка, кадушка для пахтанья
хĕр çӳпçи — сюпсе с приданым невесты
Çӳпçен май хупăлчи. — погов. По укладке и крышка. (соотв. По Сеньке и шапка).

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

çу

масло
жир
çăварни — масленица
çу кăпăкĕ — масляная пена
çу тĕпĕ — масляной осадок
çу çурта — сальная свеча
çу тупанĕ — нижняя частьу копыта
çу уçламалли чĕрес, уйран çӳпçи, çу çапакан савăт — маслобойня
çу уçлакан, çу çапакан — маслобой
çу çапаканни — машина для выдавливания масла из конопли, льна и т.п.
çу çĕр — умаслить
çу тухакан йывăç — маслина
çулă апат — жирный обед

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çĕнĕ

(с’э̆н’э̆), çĕн, новый. Юрк. Çынсем пек çĕнĕ пӳртре пурăнăпăр. Ачач 108. Çамрăк ача сасартăк темскере çĕнĕ япалана, кĕтме тытăннă. Мĕн пулать-ха вăл çĕнĕскер. Чăв.к. Эсĕ çĕнĕ кĕрĕк ан çĕлет, ăрам тăрăх утса ан çӳре. N. Ăшĕ-тулĕпех çĕнĕ. (У костюма) и верх и подкладка — новые. Кан. Сан çуртсем çунсан, укçа илетĕн, çĕнĕ тум-çурт çавăрăн. АПП. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече. N. Сăран атă çĕтĕлчĕ, çĕнĕ параççĕ пулмалла. Ст. Чек. Çĕнĕ хырăм, кив çăвар. (Говорит глава семьи, когда начинают есть новый хлеб). || Молодой. || Свежий. Шурăм-п. Уйран çĕнĕ те, тутлă çиес килет. Ib. Тырă выракансене валли така ĕнер акчах пусса, тет, аш (какан) çĕнĕ. Юрк. † Çĕнĕ çунă юрсем пит тарăн мар, чăн чăр-куççинчен кая мар. N. Çĕн улма çиме пуçларăр-и? || Вновь. Н. Карм. Унтан тата çĕнĕ чăвашла кĕнекесем те ярăсăрччĕ. N. Çĕнĕ вилекен çын, новопреставленный. N. Мункунта, çимĕкре, кĕрхи сăрара, ытти вилнĕ çынсене хывнă чухне, çĕнĕ виле çуртине ытти çуртасенчен ăрасна çутаççĕ. || Новый урожай, новый хлеб. N. Çĕнне çитсе ӳкрĕмĕр. Дожили до нового хлеба. || Новый рой. Разг. С. Мих. 23. Ку çура хуртсам çĕнĕ яркаласа-и сирĕн?

тытăнтар

понуд. ф. от гл. тытăн. См. уйран. Чума. Пуç çавăрăнса хăсма тытăнтарать. ЧС. Тепĕр çулхине вирĕме старастасем хăйсем тытăнтарчĕç (заставили совершить обряд вирĕм). N. Чĕнпе тытăнтарнă икĕ патак (две палки, соединенных ремнем). || Укрепить, скрепить. Якейк. Арчая (сундук) катăлса тохасран кĕтессисене тимĕрпе тытăнтарнă (обили). Якейк. Кĕпер тунă чох ик пăрăса лайăхах сыпиман полсан, çак ик пăрăса кĕпер тăвакансам кĕт анчах тытăнтарнă, кĕпер çине кĕме хăрамала.

туп

топ, находить. Регули 1008. Виç кил картинче шыраса топимарăм, тăваттăшăнче топрăм. Ib. 300. Топиччен каймăпăр киле. N. Çтан тупнă эсĕр ку çĕлĕке? Çтан тупрăр эсĕр ку çĕлĕке? N. Она тописан, лайăх полĕччĕ те... Якейк. Онсăр пуçне ку выртма орăх вырăн топиман (не нашел где лечь)? Ib. Онсăр пуçне эс тăхăнма орăх япала топимарăн-и (не нашел что надеть)? Собр. Вăл çĕрĕ мĕн каланине те тупса килсе панă. Сред. Юм. Иккĕн пынă чохне пĕри ӳке парсан, онтан колса: окçа топрăн-а-мĕн? тес вырăнне, тӳрех: топрăн-а-мĕн? тет. Ib. Пире хăйшĕн лава кайма килсе каланă, топрăмăр ĕç вара эпир пориншĕн те лава çӳресен. Янтик. Ах, ун тертне! Мăшкăлать чысти! Ман умран тупайчĕ хăй, кайран хăй умне кайса тăчĕ (нашел на моей лехе, быстро сорвал и ушел на свою леху). Ib. Пыр ярăнсассăн, сăра тупать, теççĕ. Турх. Хăнаху ылхан тупатăн. СТИК. Ун тĕлĕнчен тупăнать. (Гов. про маленьких, если они, отличаясь шалостью, упадут, вывихнут руку, разобьют нос и т. под.). Ст. Шаймурз. Чикрĕм — кăлартăм, чикрĕм — кăлартăм, шурă пуçлă ача тупрăм. (Уйран уçлакан услам çу кăларни). || Карсун. † Ан ӳпкелĕр, тăвансем, эп килнĕшĕн, хăвăр та çапла пырăр хăнана. Тупмăпăр-ши сирĕн сăйăра, тăмăпăр-ши сирĕн умăрта. Ст. Шаймурз. † Ай-хай тантăш пысăк, тантăш пысăк, епле тупаям-ши кăмăлне. || Сосватать. Синерь. Çав тарçа хай Ивана кĕтекен хĕре тупса пама тапратрĕç, тет. || Зарабатывать. Икково. Окçа топа тăрать. Он то-и-дело зарабатывает деньги. М. Сунч. Ун чухне юмăçсем пит нуммай тупрĕç-тĕр. N. Кăçал эпĕ каскаласа вăтăр тенкĕ тупрăм. Регули 1063. Вăл хăва лашисенчен (лашисемпе) окçа номай топрĕ. || СТИК. Ак тупрăм! Ку мана сутса ярĕ. (Ответ отца на наивяое лепетание мальчика: эпĕ, атте, сана, пасара кайсан, сутса ярăп ак, эс мана хĕнетĕнI). || Забеременеть. Шурăм-п. Хунямăш: кин ютран тупрĕ кăна (забеременела от чужого), терĕ. Арăмĕ ача çуратнă, ют çынпа тупнă. || Добегаться, доходиться. КС. Чупрĕ-чупрĕ те, тупрĕ (добегался до худого). Ib. Çӳрерĕ-çӳрерĕ те, тупрĕ. || Родить. ГТТ. Çав вăхăтра аптăраса, çав вăхăтра тин (ача) тупрăм (тупрĕ, турĕ, çуратрĕ). Юрк. Упăшка салтака кайсан 7 уйăхран ача тупрăм. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, ĕрехмет пире тупнăшăн (= çуратнăшăн. КС.). N. Ача тупасси хăшпĕр хĕрарăма питĕ хĕн. N. Вăл ачисене пит йывăр тупать (пит çăмăл тупать). || Получить удар(-ы), побои. Ск. и пред. Чув. 48. Хăй те лайăхах тупса кайрĕ пулмалла. || Юмансар. Хăйне валли туп-а-а çӳрет. Он себе всегда беду найдет. N. Лешĕ топнă корнать ĕнтĕ (налетел на что-то недоброе). || Придумать, изображать. Истор. Шӳт тума юратнă, час-часах хăйĕн юлташĕсене мĕн те пулин тупса каласа култарна. N. Çĕнĕрен пĕлĕмлĕх тупса кăлармалла. N. Пĕр япала пулсан (или: пулнă пулсан), сăмаха тупма йăвăр вара (забудется вследствие того, что стал думать о другом). || Разгадать. Орау. Е паçăр ватă каланă сăмахсене тупас пулать (разгадать слова, сказанные стариком). || Стянуть. Курм. || Заразиться, N. Иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр чир те тупăн.

тӳрем пăтти

накрошенный хлеб с молоком или уйран’ом или квасом. Ст. Чек.

хаплаттар

выпить подзапал. Кан. Астуман та, çĕр çăташшĕ, çырас пулĕ пустуйран, чĕрессипех Таçук ашшĕ хаплаттарчĕ йӳç уйран.

хурçă

мутовка. См. хурсă. N. Уйран хурçи. Юрк. Хурçă, уçлакан япали (мутовка). || Тура хурçи, часть гребня. См. тура(вып. ХIV).

хăлăп

(хŏлŏп), скоба, ручка (сосуда), рукоятка, перевесло. Сет-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытать. (Алăк хăлăп). N. Пĕр çын тăвать, çĕр çын тытать. (Алăк хăлăпĕ). Илебар. Уйран çӳпçине хăй ăçта кайнă, çавăнта çакса çӳреме хăлăп туса ячĕ, тет. Ст. Шаймурз. Алăк хăлăпне тытрăмăр, тет. Мы уже схватились за дверную скобу. СЧЧ. Иккĕн хуранне хăлăпĕнчен патакпа витĕрсе, ун хыçĕнчен йăтса çӳреççĕ. В. Олг. Витре хăлăпĕ (çакки), перевесло. Ала 5. Иван каларĕ, тет: çĕрĕн хăлăп çук, хăлăп пулсан тепĕр енне çавăрса пăрахăп, тесе.

куç чармакилле

(ц'арма_гил'л'э), употр. в след. выр. N. Куç чармакилле тырă вырма каятпăр. За «уйран» и куски хлеба мы нанимаемся жать хлеб.

кӳртсе ларт

вводить, всаживать, вносить, вставлять. N. Йăвана çĕлен пĕрех çапнă та, пилĕк таран кӳртсе лартнă (в землю). N. Чулĕсене, пичет пек касса, ылттăн вракисем çине кӳртсе лартнă. Альш. Вара вăл эрехе ана варрине кӳртсе лартрĕ. || Possessorem facere; tradere in possessionem, делать владельцем. Юрк. Эсир мана атте çуртне, чул çурта, кӳртсе лартăр, хуçа тăвăр! || Вносить в избу. СЧЧ. Сĕтел çинех тата сăра куркипе сарă çу кӳртсе лартаççĕ (во время моленья). Б. Аксу. Уйран кӳртсе лартрĕç (внесли, принесли в избу). Кан. Лашине тăватă çула çитменнисемпе пĕрле кӳртсе лартать.

кăлтăрмаç

(кы̆лды̆рмас'), диск; волчок. || Дырчатый кружок пахтальной мутовки, назыв. «уйран хурси». М. В. Шевле. || Диск вообще. Тюрл. Кăлтăрмаç пек кусса кайрĕ. Сред. Юм. Кăлтăрмаç — круг, деревянный или металлический и пр. любой величины. Ib. Кăлтăрмаç — çаврака патак пуçне кĕске татсан калаççĕ. Ib. Орапа кăлтăрмаçĕ = колесо [телеги]. || Колесо. Бур. Тюрл. Кайри орапа кăлтăрмаçĕ, малти орапа кăлтăрмаçĕ. Орапа, кайри-малти, пĕр йĕрпелен коссассăн, лашана çăмăл. (Послов.). Янтик. Кăлтăрмаç — пĕчик урапан кускăçĕ (пĕчик çаврака кускăç). Сред. Юм. Хултăрчă кăлтăрмаçĕ (кружалка скальницы) тесе: хултăрчă валĕ семлехлĕрех çаварнтăр, тесе, тăхăнтаракан кăлтăрмаçа калаççĕ.

тĕртсе антар

столкнуть. N. Çав кăрккана кăçалхи çул çил-тăвăл тĕртсе антарнă. Юрк. Тинкĕле çăва ыйтарах парат. Тепле çулă пулсан та, ăна тĕртсе антарка чăвашсем турăхран уйран тăваççĕ. Уйрана сыпса тинкĕлене типĕскере тĕртсе антараççĕ.

чампăртат

бултыхаться, плескаться. Сред. Юм. Уйран уçланă чохне чампăртатать.

чей

чай (напиток). Н. Седяк. Чей çияла хăпарсан, хăна килет. Альш. Чей тухрĕ (заварился); чей сарăлчĕ (разварился); чей ларт = сăмавар ларт. Байгул. Сăмавар, чей пĕçерме лартсан, кĕрлесен, çанталăк пăсăлать, Чăв. й. пур. 11. Ку Михели вăрттăн сутнă тырă укçипе çынсем патĕнче чейсем ĕçнĕ, ашсем пĕçерттерсе çисе пурăннă. Альш. Чей кутне лараççĕ кĕрсе (пить чай). Шăна чир. сар. 4. Эпир кунта, чей кутĕнче ытлашши те вăхăт иртертĕмĕр пулас. Прокопьев. Сăмавар таврашĕнче вуникĕ парă чашкă çине чей тултарса хунă. К.-Кушки. Чей ĕçес пулсан, эпир ялан трахтире каятпăр. Собр. Атăл варринче авăн çунать. (Чей вĕретни). ЧП. Чей сып. || Кипяток. Орау. Хамăн та çималли çук, санăн та чее (воду) чейсĕр ĕçес пулать. || Самовар. Аксу. Чей вĕресе тухиччен (самовар) хырăма япатмашкăн уйран кӳртсе лартăрĕç.

хĕрхӳлен

прокисать, прогоркнуть. Зап. ВНО. Яшка хĕрхӳленсе кайнă, суп прокис. N. Хĕрхӳленме может сăра, кăвас, яшка, уйран, турăх. СПВВ. МА. Сăра хĕрхӳленсе кайнă (йӳçе пуçланă). Сбор. по мед. Хĕрхӳленсе кайнă шыв, салат пăтти, прака пама юрамасть, вĕсем ĕне сĕтне пасаççĕ.

шăмпăр

подр. более или менее сильному, резкому и звонкому звуку, вызываемому движением предмета в тихой воде. Хурамал. Витрепе шыва шăмпăр тутарса ăсса илтĕм. Е. Орлова. Уйран уçланă чох шăмпăр! шăмпăрI тутараççĕ.

пушан

, пошан, (-ж-), опустеть; освободиться. N. † Аттен пурчĕ пусăк пӳрч, хамăр килсе толтартăмăр; эпир тухса кайсассăн, пусăк пӳрч те пушанать. (Ĕçкĕ йори). N. Пĕтĕм тĕнче пушанса юлчĕ. N. (Вăл каларĕ): ĕçĕрсенчен пушанăр. N. Уйран çортри кĕлтисем поçтарса кĕрсен, ĕçрен пошанаççĕ, авăн çапасси анчах юлать. Юрк. Çав кунсенче (в те дни) эпĕ те пушанатăп, иксĕмĕр вара ун чухне Пӳркелне хăнана кайса килме тăрăшăпăр. Ib. Çыру çырса яма пушанаймастăп (не найду времени). || Ослабнуть. Ядр. † Çăварни лаши таханлă, кайри тахан пушанчĕ, ютри варли сивĕнчĕ.

пăлтăр

(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.

пăрçа

(пы̆рз'а, пŏрз'а), горох. N. Пире тăвансем кĕтнĕ мĕн, кĕтсен-кĕтсен килмесен, пăрçа пек куççуль тăкнă мĕн. N. Патака ытрăм та, питĕ çӳле хăпарса кайрĕ, хăпарса кайса, пăрçа пĕрчи пек анчах курăнчĕ. Капк. Çатма çинчен пăрçа сиксен, ача-пăча ташша илет. N. Çул çинче пăрçа хăмăлĕ выртма пуçласан, каçпа ларма юрать, теççĕ. N. Пăрçа хăмăлĕ лайăх, хутаççи çуккă, симĕс, пулса çитеймес. N. Çатма çинчи пăрçа пек çавăрăн. Юрк. Чăвашсем тата пăрçа пăттипе паранкă пăтти те пĕçереççĕ. Вĕсене çупа анчах çиеççĕ. Çу сахал чухне çинĕ вăхăтра, часрах пыра анса кайтăр тесе, уйран сыпаççĕ. Сĕт пурри сĕт сыпат. IЬ. Пăрçана чăвашсем пит сайра пĕçерĕççĕ. Çулталăкне виç-тăваттă та пĕçермеççĕ. Пăрçа пулсан, ăна пăрçа çăнăхĕ тума тăрăшарах параççĕ. Çăнăхĕнчен, паллă, салма пĕçерме. Авă çав пиркепе чăвашсем пăрçанăн пит сайра пĕçереççĕ. Пăрçаран чăвашсем пăрçа кукли те тăваççĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуникĕ ана тулă акрăмăр, кучĕ пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Пахча çим. 10. Пăрçапа пăрçа (у бобов) хушши 3 вершук пулмалла. Сред. Юм. Пăрçа али тесе пăрçапа пăри алакан шолтра алана калаççĕ. Решето для гороха и полбы. Сред. Юм. Пăрçа нимри пăрçа çăнăхĕнчен çемçерех пĕçерекен çимĕçе калаççĕ. Вомбу-к. Пăрçа яшки, вĕт салма тораса яраççĕ, сухан, пăрăç яраççĕ. N. Кунта какай яшки çук, пăрçа яшки, пулă шӳрпи, у та (= вăл та) шыв çиç. Сред. Юм. Пăрçа тар тохнă — çын вилнĕ чôхнĕ тôхакан шôлтра тара калаççĕ. Янтик. Çавсен иккĕшин пăрçа пиçмес вара. (Так говорят о тех людях, которые не могут ладить между собою).

апат

(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, _ки_л ӓ_{с т}ӓ си_мӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’и_рӓк, ӓ_п хал’ анџак с’и_рэ̆_м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а _кэ̆з’э̆н _кэ̆_рӳ _тє_мэ̆_{р в}э̆с’_мэ̆ с’э̆_мэ̆_рӓ_н удат кы̆нды̆рлаjа и_ли аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.

канти

(кан’_ди), круглая деревянная чашка, величиною с пригоршню, и больше (или меньше). Трхбл. Кантипелен сăра ĕçеççĕ, турăх, уйран çиеççĕ. См. кенти.

кул

неизв. сл. ЧП. Уйран урлă (через поле?) кул утрăм, çĕмел тăрри татмарăм. Собр. † Çырла-кăна татса, кул туса, хамăр тăвансене чыслар.

ăстайкка

посудина с крышкой, величиною с ведро. КС. Ăстайккапа уя турăх, уйран, сĕт, яшка илсе каяççĕ. Ăстайкка и лакăм одно и тоже, но у лакăм нет хупăлччи (крышки).

Ялтан яла

из деревни в деревню. Сред. Юм. Ялтан яла, из деревни в деревню. Хĕрпе çӳренĕ чох, ялтан яла çӳреме йоратаççĕ. Курм. Ялтан яла пĕчĕк шкулсем тутарчĕç. По (всем) деревням настроили маленьких школ. Сёт-к. Ялтан яла пĕлĕш полтăр, уйран уя ана полтăр. Якейк. † Ялтан яла шыраса, хитре арăм топрăмăр. Поискав во многих деревнях, мы нашли красивую жену.

юр-вар

кушанье: мясо, турăх, уйран, сĕт, чăкăт. А. Турх. Сред. Юм. Юр-вар, приварок; всякого рода провизия, кроме хлеба. Шалча. Йор-вар, приправа. IЬ. Йорвар ― аш, какай. N. Çак карчăкпа хĕр праçнике юрвар илнĕ, тата ĕне те илнĕ. Сред. Юм. Юр-вар ямасан, яшкан мĕн тути пȏлтăр онăн! Хурамал. Юр-вар (какай). Тюрл. Кăçал ĕне пăруламарĕ, йор-вар çок (= сĕт-торăх çок). Шибач. Йор-варсам пор-и? Пшкрт. Йор-вар пор-и? Чуратч. Ваçкă калах çăнăхне исе килнĕ: йор-вар çок, тесе, калать, тет. Хуçи, киле кайса, пуснă сысна исе пычĕ, тет. СПВВ. «Юр, вар, продукты; ĕне юр-варĕ». Хорачка. Йор-вар (= аш, кĕрпе-туар) полсан, апат тума полат. СПВВ. Х. Юр-вар ― провизия. СТИК. Ĕне юр-варĕ чист тыткаланса пĕтрĕ (вышло, израсходовано мало-по-малу). СЧУШ. Çынсем пурте савăннă, пурте хăйсем валли юр-вар илнĕ, çак карчăкпа хĕрĕн анчах нимĕнпе илмелли пулман. Истор. Хăйсен юр-вар çуккисем кӳршисенчен вăрттăн та пулин илсе пăхса янă (угощали гостя).

юрма

молочная приправа (кислое молоко). Тюрл. Орау. Яшка çине юрма юр-ха. Забели-ка похлебку молоком. IЬ. Яшка çине юрма юр-ха (яшкана уйранпа шурат-ха). Юрк. Юрмапа нăрăç та ярсан, пăрçа салми эй тутлă та техĕмлĕ пулат-çке, çисе тăранма хал çук! Юрмине яраççĕ пăртак уксус тути пек калаттарасшăн. Юрми çук чухне, уксусне те, пăртак шывпа хутăштарса ярса, çиеççĕ. Салма тутипе шӳрпи юрма янă пекех пулат. Изамб. Т. Салма путсан, антарса, юрма (т. е. турăх) юрса, çиеççĕ. А. Турх. Юрма — уйран или турăх в «яшка» (ешке), приправа молочная кладется после варки. IЬ. Юрма юртăм-ха; юрма юрăр. Хурамал. Юрма ярас = яшка çине турăх ярас. Сред. Юм. Йȏрма = торах, который кладут в яшка. Яшка çине йȏрма ярас.

лак

(лак), подр. (отпечаточное) звуку, получяющемуся от удара о более или менее мягкий предмет. КС. Кучĕпе сак çине лак! ларчĕ. Ib. Ури шурĕ те (поскользнулись), кучĕ çине (на задницу) лаках кайса ларчĕ. Ib. Уссĕрскер, кучĕ çине лаках кайса ларчĕ. Н. Карм. Пĕчĕк ача кучĕ çине лак! ларчĕ (не устоял на ногах и шлепнулся на задницу). N. Куссан-куссан, пĕр тункатана перĕнчĕ те, лак! тутарчĕ (бочка о кочку), манăн пуçа лап! тутарчĕ. Орау. Чашăка лак! лартрăм та, лаштах çурăлса карĕ — сĕт пĕтĕмпех тăкăнса карĕ (поставил со стуком, неосторожно). Н. Чукалы. Хĕверисем (черти) Якуркка выртакан вырăн тĕлĕнчен маччана сӳтнĕ те, арман чулне лак! пăрахнă. Пус. Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, ланчашкана лак! сикет. (Кăвар туртни). || Подр. локанью. Якейк. Йăтă пăтратни лак-лак! хыпать. Ib. Йăтă лак-лак! хыпать (ест жидкое). || Собр. Хура йытă кутне лак-лак. (Çăра питĕрни). Ст. Шаймурз. Ватă ĕне... лак-лак. (Уйран уçлани). || Подр; бульканью. Сред. Юм. Четвĕрт кĕленчинчен хăвăрт шыв йŏхтарнă чŏхне кĕленче мăйĕнчи шыв лак-лак (а с легкой лабиализацией) туса тŏхат. Лак! тухса ӳкрĕ. || Подр. неровному бегу лошади. Сред. Юм. Пирĕн лаша темме çынсĕнни пик чипер йăпăртатса йŏртса чупмас ŏ, пĕрмай лак-лак! тăвать те, кŏта веç ватса пĕтерет („назв. бега лошади, когда она бежит длинными шагами“).

лампăрт

(ламбы̆рт), подр. локанью. КС. Йытă лампăрт, лампăрт, лампăрт! ĕçет (лампăртатса ĕçет). Собака локает. (Сильнее, чем „лăмпăрт“). || Подр. звукам при пахтанки. СТИК. Уйран уçланă чухне уйран хурсипе лампăрт! лампăрт! тутараççĕ.

лампăртаттар

бултыхать. Кокар. Пулă ишнĕ чух хӳрипе çапса шыва лампăртаттарать. Я. Турх. Уйран уçлаççĕ лампăртаттарса (лампăрт! лампăрт! тутарса). Ямаши (Ник). Сысна хуранри шывсене сăмсипе лампăртаттарса çӳрет (бултыхает).

мак

подр. блеянию или мычанию. Якейк. Сорăх мак! макăрать. Айб. Пăрушĕ мак! турĕ те, вилех кайрĕ. Хурамал. Вăкăрĕ мак! макăрать, хӳри тĕк тăрать. (Уйран уçлани).

ывăçла

(ывы̆с'ла), сбивать, пахтать масло. СПВВ. Уйран ывăçлас.

уçланĕ уйран

пахтанье, получающееся от сбивания. Изамб. Т. Сред. Юм. Уйран уçламалла сĕте малтан вĕри çĕре лартса тытăнтараççĕ, вара тепĕр кôнне уçлаççĕ.

уйран уçла

пахтать масло. || Орау. Уйран уçланă пек (de mare cum femia coeunte).

уйран кĕпçи

неизв. сл. Собр. Уйра уйран кĕпçи ларат. (Шăмак кĕпçи). М. б. описка вм. уйран çӳпçи?

уйран çӳпçи

посуда для пахтанья масла. Ст. Чек. Юрк. Уйран çӳпçи, хăйма уçлакан савăт. Б. Араб. Унтан икĕ тирĕке уйран çӳпçин икĕ аяккине лартăрĕ.

уйран-турăх

пахтанье и т. п. продукты из кислого молока. Стюх. Сред. Юм. Уйран-турăх или сĕт-турăх, все молочные кушанья.

уйран хурси

(хурзи^ы), мутовка для пахтанья. Н. Карм., Изамб. Т. Н. Карм. Уйран хурси, уйран уçлас. СТИК. Пирĕн Чĕмпĕрте чукун мĕлке (памятник Карамзину) пур. Çав чукун мĕлке çинчен çынсем ак мĕн калаçаççĕ. Унта пĕр хĕр-арăм уйран хурси тытсс тăрать. Çав хĕр-арăм уйран хурсипе ют халăх çыннисене хирсе тухнă, тет. Пĕрре вăрçă пулать та, (вырăссене) чист парăнтараççĕ. Пĕр ялта арçынсене чист вĕлерсе тухрĕç, тет. Ун чухне пĕр хĕр-арăм уйран уçлат. Вăл питĕ тĕреклĕскер пулна. Çак хĕр-арăм çуйăхнă, çапăçнă сасса илтет те, уйран хурси йăтса, сиксе тухать та, тăшмансене чист (правильнее — чыст) хирсе тухать. || Назв. травы (курăк). Альш. Рак. № 77.

упа кĕпçи

назв. растения, имеющего с вершок тодщины. Ст. Чек. Тимĕрç-к. Упа кĕпçи, раст.; скверно пахнет; ствол толстый; ребята делают из него насосы. Очень крупное зонтичное растение; стебель бывает около вершка в диметре. Пшкрт. Оβа _кэ̆п_пси пызы̆к, шорда. Мысл. Упа кĕпçи — вех (раст). Чертаг. Упа кĕпçи шăршлă, хăстарса вĕлерет, тет. Рак. Упа кĕпçи (водянкаран) шыв-чирĕнчен аван. Вĕретсе çавăн пăсĕнче лараççĕ. Çинерех тусан, иртет. Рак. Кайсар. № 105. Упа кĕпçи. Ачасем тăн-тан пулсан, вĕретсе шыва кӳртеççĕ. Çав ачана тăн-тан тăвакан чире: ухмах ернĕ, теççĕ. Сред. Юм., Упа-кĕпçи-анкартисенче вĕтĕ чĕрпĕлленсе тăракан çӳлĕçлĕ, вăрăм туналлă, шурă чечеклĕ пулакан курăк. Ягадки, II. Вар хĕрринче уйран çӳпçи ларать. (Упа кĕпçи). Альш. Вăрман варринче уйран çӳпçи ларать. (Упа кĕпçи). СТИК. Упа кĕпçи çаранта, вăйлă курăк хушшинче ӳсет. Унăн варри хăвăл; ачасем унтан нассус (сикалки) тăваççĕ.

оран

(ор'ан) или оран (ор'э_н), то же, что уйран, пахтанье. Сятра.

орэн

(_н слышится почти без смягчения, тв. пад. орє_нβä), то же, что уйран. Пшкрт.

услам-çу

ослам-çу, нетопленое коровье масло; сливочное масло. Тюрл. Ослам-çу, сливочное масло. К.-Кушки. † Пирĕн савни чĕлхи-çварне услам-çупа çуланă. У моего милого язык и рот намазаны сливочным маслом (у него нежный разговор). Сред. Юм. Õслам-çу, тесе, уйран уçласан тôхакан çăва калаççĕ.

уçла

(ус'ла), пахтать. Эльбарус. Илебар. Ку, çывăрса тăрсан, уйран уçлама тытăнчĕ, тет. Пашкрт. Уçлас; уçлам-çу (не з') или уçланă çу. Ч. И. Уçламасăр сĕт парать (ĕне). || Качать. Якейк. Кил конта насвос уçлама! Иди сюда качать насос! Янтик. Нӳхрепрен насуспа уçласа кăлартăмăр шыва (выкачивали). || Месить глину. Паас. Тăм (scr. тĕм) уçла. || Чистить. КС. Пăшал уçла чистить нутро ружья, отделяя при этом частицы металла.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

пахтанье

1. уйран; 2. уйран уҫлани.

пахтать

что несов. уйран уҫла.

убирать

кого, что несов., убрать, уберу, сов. 1. пуçтар (савăт-сапана сĕтел çинчен); пуçтарса кĕр (тыр-пула уйран); 2. тирпейлесе илемлет, капăрлантар, капăрлат (пӳрте чечексемпе).

бить

, бью, бьёшь сов. бей кого, что, несов. 1. çап, хĕне, кӳпке, ват; 2. бить (скот) пус (выльăх); бить стекло, щебень кĕленче ват, чул ват; бить в ладоши алă çуп, бить в барабан параппан çап; лихорадка его бьёт ăна сиве тытать; вода бьет ключом шыв палкаса тухать; бить масло çу çаптар, уйран уçла; бить шерсть çăм таптар; бить по рукам алă çап; часы бьют сехет çапать.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

айран

м. уйран.

веять

несов. 1. (дуть) вер, варкăш; веет тёплый ветерок ăшă çил варкашать; 2. обычно безл. çап, кил, сарăл; с поля веет запахом сырой земли уйран нӳрĕ çĕр шăрши çапать; от песни веет нежной грустью юрăра ачаш салхулăх сисĕнет; 3. (развеваться) вĕлкĕш; веют праздничные флаги уяв ялавĕсем вĕлкĕшеççĕ; 4. что и без доп. (очищать зерно при помощи ветра) сăвăр; (при помощи решета, веялки) алла.

кумыс

м. кăмăс (кĕсре сĕтĕнчен тунă уйран).

пахта

ж. уйран.

пахталка

ж. уйран çӳпçи.

пахтанье

с. 1. (действие) уйран уçлани; мутовка для пахотныя уйран хурси; 2. обл. см. пахта.

пахтать

несов. что уçла; пахтать масло уйран уçла.

Çавăн пекех пăхăр: