Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вăльтьăртат

то же, что вĕлтĕртет
лĕпĕш чечексем çийĕн вăльтьăртатса вĕçет — бабочка порхает над цветами

вăн

II.
подражание гудению, жужжанию
тĕкĕлтура пуç çинченех вăн туса иртрĕ — над головой прогудел шмель

вăрç

3. разг.
биться над чем-л.,
возиться с кем-чем-л.
вăл кунĕпех выльăхсемпе вăрçать — она день-деньской возится со скотиной

вăрт

2. подр. —
о быстром движении
темле кайăк пуç çийĕн вăрт вĕçсе иртрĕ — над головой быстро пролетела какая-то птица

вĕлкĕш

3.
кружиться, порхать
чечек çийĕн лĕпĕш вĕлкĕшет — бабочка порхает над цветами

вĕлтĕртет

3.
сверкать, мерцать, переливаться, блестеть
уй çийĕн вĕлтĕртетсе ăрша юхать — над полем струится знойное марево

вĕрке

1.
сновать, двигаться взад и вперед
вереться, кружиться
урамра халăх вĕркет — по улице снует народ
çĕмĕрт çинче хурт вĕркет — над черемухой кружатся пчелы

йăпăртат

5.
развеваться, колыхаться, трепетать
çурт тăрринче ялав йăпăртатать — над зданием колышется полотнище флага

йăралан

3.
подниматься клубами
стлаться, вздыматься
айлăмра тĕтре йăраланать — в низине клубится туман
çул тăрăх тусан йăраланать — над дорогой стелется пыль

йăс-пăс

2.
дым, чад
смог
хула çийĕпе йăс-пăс йăсăрланать — над городом стоит удушливый смог

йĕкĕлте

2.
подшучивать, подсмеиваться, иронизировать
подтрунивать разг.
хăравçă тесе йĕкĕлте — смеяться над трусостью
йĕкĕлтенĕ сасăпа калаç — говорить насмешливым голосом

капитализм

капиталистический
патшалăх капитализмĕ — государственный капитализм
промышленность капитализмĕ — промышленный капитализм
капитализм патшалăхсем — капиталистические страны
социализм капитализмран малта тăни — преимущества социализма над капитализмом
капиталзим социализмран малта тăни — преимущества капитализма над социализмом

кăркка

индюшачий, индюшечий
кăркка ами — индейка, индюшка разг.
кăркка аçи — индюк
кăркка мерченĕ — мясистый отросток над клювом индюка
кăркка какайĕ (ашĕ) — индюшатина

◊
хир кăркки — дрофа

кăсăрук

2.
навес (небольшой), козырек
алкум кăсăрукĕ — навас над крыльцом

кул

2.
насмехатыя, издеваться, глумиться
вăл çав тери çынран кулма юратать — он большой насмешник
хамран кулма памастăп — я не позволю издеваться над собой!

лар

25. уст.
заниматься чем-л.
сидеть за чем-л., над чем-л.
лапка лар — держать лавку, заниматься торговлей
тимĕрçĕ лар — заниматься кузнечным делом
хут çинче лар — заниматься бумажной работой (напр. канцелярской)

мекеçлен

делать что-л. с усилием, с напряжением
çунана мекеçленсе турт — тянуть сани с силой
миххе мекеçленкелесе хăпартса хур — с трудом взвалить мешок
ку пĕренепе мекеçленме тиврĕ — над этим бревном пришлось покряхтеть

мĕшĕлтет

2.
копаться, возиться
канителиться разг.
шофер машина патĕнче мĕшĕлтетет — шофер возится с машиной
эсĕ халĕ те çав задачăпа мĕшĕлтетсе ларатăн-и? — ты все еще бьешься над этой задачей?

нăй

подражание тонкому гудению, звону, жужжанию насекомых
нăй-нăй — усил. от нăй
нăй-нăй сĕрлеççĕ хăлха патĕнчех вăрăмтунасем — над ухом жужжат комары

нăр

подражание жужжанию, гудению насекомых
пуç çийĕн нăрă нăр туса иртрĕ — над головой прожужжал жук

нушалан

2.
мучиться, биться над чем-л., возиться с чем-л.
йывăр задачăпа нушалан — биться над трудной задачей

опека

опека (пĕр-пĕр çынна тепĕр çын е патшалăх тепĕр патшалăх, организации пăхса тăни)
опекăна ил — взять под опеку, опекать
опекăна илнĕ çын — подопечный человек
ООН опекăна илнĕ çĕршыв — территория, подопечная ООН
опека ту — 1) опекать 2) учредить опеку над кем-чем-л.

пĕр-пĕри

только в косвенных падежах:

пĕр-пĕрне — друг друга
эпир пĕр-пĕрне пĕлместпĕр — мы не знаем друг друга, мы не знакомы

пĕр-пĕринче — друг в друге, друг у друга
пĕр-пĕринче лайăххине кур — видеть друг в друге хорошее

пĕр-пĕринчен — друг о друге; друг над другом; друг от друга
пĕр-пĕринчен кул — смеяться друг над другом
çуртсем пĕр-пĕринчен инçе лараççĕ — дома расположены далеко друг от друга

пĕр-пĕринсĕр — друг без друга
пĕр-пĕринсĕр пурăнаймастпăр — мы не можем жить друг без друга

пĕр-пĕриншĕн — друг для друга
вĕсем пĕр-пĕриншĕн вута кĕме хатĕр — они готовы друг для друга сделать все (букв. кинуться в огонь)

салан

13.
разоряться
прогорать разг.
Кимĕ яракан хуçа та саланать, теççĕ. — погов. Бывает, и пароходчик (т.е. богач) разоряется.


14. перен.
распускаться, терять контроль над собой

сасă

голосовой
çинçе сасă — высокий, тонкий голос
хулăн сасă — низкий голос, бас
мăн сасă — низкий голос, бас
пысăк сасă — низкий голос, бас
сасă чĕлĕхĕсем — голосовые связки
сасăран палла — узнать кого-л. по голосу
кулан сасăпа — калаç говорить басом
сасăпа вула — читать вслух
сасă пар — подать голос, откликнуться
сасă çĕтрĕ  — голос сел, пропал
сасă пĕтрĕ — голос сел, пропал
манăн сасă тытăнчĕ — я охрип
акăш килет ту тăрăх, сасси килет шыв тăрăх — фольк. лебедь летит над горами, а голос его разносится над водами

сăпка

колыбельный
çатан сăпка — плетеная люлька
сăпка пĕкечи — дужка люльки
сăпка çитти — полог над люлькой
сăпка сиктерми — оцеп, шест у зыбки
сăпка йӳнчĕкĕ — оцеп, шест у зыбки
сăпка ачи — грудной младенец
сăпкари ача — грудной младенец
сăпка юрри — колыбельная (песня)
Хăрах ури сăпкара, хăрах ури акара. — погов. Одна нога в люльке, а другая — на пашне (о раннем приобщении к труду).
Пĕр сăпкара икĕ ача. (Пăри). — загадка В одной колыбели два ребенка. (Полба).

сăр

3.
привычка, обыкновение
сăр ил — 1) заиметь, получить власть над кем-л. 2) взять в привычку

сĕмлен

2.
сомневаться, колебаться
мочиться сомнениями
ломать себе голову над чем-л.
сĕмленсе тар — быть в нерешительности, колебаться

такмак

◊
виле такмакĕ — причитания над покойником

тарла

2. перен.
трудиться в поте лица
потеть прост.
ку проектпа самаях тарлама тиврĕ — над этим проектом пришлось порядком попотеть

тăрă

2.
крыша, кровля
навес
тимĕр тăрă — железная крыша
пӳрт тăрри — крыша дома
хапха тăрри — навес над воротами
тăрă вит — крыть крышу

тăрă

9. в роли служ. имени:

тăррине — на что-л., на вершину чего-л.
сăрт тăррине хăпар — подняться на вершину горы  

тăрринче — на чем-л., на вершине чего-л., над чем-л.
пӳрт тăрринче — 1) на крыше дома 2) над домом
тăрринчен — с чего-л., с вершины чего-л.
йывăç тăрринчен ӳк — упасть с дерева

тăррипе — по поверхности чего-л., над чем-л.
самолет вăрман тăррипе вĕçет — самолет летит над лесом

тăрăхла

II.

1.
подшучивать, подсмеиваться, насмехаться
подтрунивать разг.
пĕр-пĕринчен тăрăхла — подшучивать друг над другом
тăрăхласа калаç — говорить с иронией
тăрăхласа кул — подсмеиваться
тăрăхласа питле — обличать
тăрăхласа кала — говорить в ироническом тоне
тăрăхласа пĕтер — высмеять, обсмеять
мăшкăлласа тăрăхла — издеваться, глумиться

тăрла

2.
крыть, покрывать (строение)
возводить крышу
пурана тăрланă — над срубом возведена крыша

тăрлав

4. уст.
кров, жилье
пурăнма тăрлавĕ çук — у него нет крыши над головой

тĕтĕм

дымовой
пӳçĕ тĕтĕм — горький, едкий дым
çăра тĕтĕм — густой дым
кăвайт тĕтĕмĕ — дым костра
пирус тĕтĕмĕ — папиросный дым
тĕтĕм карри — дымовая завеса
тĕтĕм мăрйи — дымовая труба
тĕтĕм шăрши — зăпах дыма, гарь
тĕтĕм кăлар — 1) выпускать дым (в окно, в дверь), проветривать 2) дымить (напр. о печке)
пулла тĕтĕм çаптар — прокоптить рыбу
тĕтĕм куçа çиет —дым ест глаза
ял çийĕн тĕтĕм мăкăрланать — над деревней клубится дым
Вут-кăварсăр тĕтĕм тухмасть. — посл. Дыма без огня не бывает.

хăпар

1.
подниматься, двигаться ввысь
лифтпа хăпар — подняться на лифте
ракета тӳпене хăпарчĕ — ракета взлетела ввысь
ял çийĕн тĕтĕм хăпарать — над селом поднимается дым

хӳхĕ

1.
плач, причитание (обрядовое)
вилĕ хӳххи — причитания над покойником
хĕр хӳххи — плач невесты

хӳхле

1.
оплакивать, плакать, причитать над кем-л.
виле çинче хӳхлени — причитания над покойником

чĕлхе

2. перен.
язычок, язык
лампа чĕлхи — язычок пламени в лампе (керосиновой)
кăвайт çийĕн çулăм чĕлхисем ташлаççĕ — над костром пляшут языки пламени

шай

4.
уровень
тинĕс шайĕнчен виççĕр метр çӳлте — триста метров над уровнем моря
Атăлти шыв шайĕ çур метр хăпарнă — уровень воды в Волге повысился на полметра

шалча

2.
жердь, шест
капан шалчи — стожар
хăмла шалчи — жердь, тычина для хмеля
шалча çăтнă пек ларать — сидит, словно аршин (букв. жердь) проглотил
Шалчасăр карта тытаймăн — погов. Без жердей изгороди не поставишь.
Шалча çинче хĕрлĕ кайăк явăнать. (Ялав). — загадка Над шестом вьется красная птица. (Флаг).

шеф

шефский
шеф ĕçĕ — шефская работа
шеф пулăшăвĕ — шефская помощь
шеф предприяти — предприятие-шеф, шефствующее предприятие
шефа ил — брать шефство над кем-л., чем-л.
педвĕрентĕшĕре вĕренекенсем ача садне шефа илнĕ — учащиеся педучилища взяли шефство над детским садом

шилет

свистеть, свистать
çил хушăксенчен шилетсе вĕрет — ветер свищет в щелях
пуç тăрринчен пульăсем шилетсе иртеççĕ — над головой со свистом пролетают пули

шухăшла

1.
думать, размышлять
мыслить уст.
каллĕ-маллĕ шухăшла — обдумать со всех сторон
тĕрлĕ шухăшла — гадать на все лады
урăхла шухăшла — придерживаться другой точки зрения, другого мнения
вăл тĕрĕс шухăшлать — он правильно рассуждает
кунта шухăшламалăх пур — здесь есть над чем подумать
шухăшласа пăх — прикидывать в уме, рассчитывать, соображать
нумай шухăшласа тăмасăр — не долго думая
кăштах шухăшласа тăнă хыççăн — после недолгих раздумий
шухăшламасăр калаç — говорить необдуманно, бросать слова на ветер
шухăшламасăр тунă ĕç — необдуманный поступок
шухăшласа кăлар —
1) придать, додуматься; изобрести
2) измышлять, выдумывать, сочинять; плести
шухăшласа кăларнă сăнар — надуманный, нереальный образ
шухăшласа хур — задумать, загадать

шӳт

1.
шутка, острота, острое словцо
шӳтшĕн — ради шутки
шӳт ту — шутить, говорить что-л. в шутку, подшутить над кем-л., сыграть шутку с кем-л.
Шӳт туса çисен, ахаль шӳрпе те тутлă. — посл. Сшутками и прибаутками и постная похлебка покажется вкусной.

юпалан

вздыматься, подниматься столбом
ирхине хула çийĕн тĕтĕм юпаланать — утром над городом поднимаются столбы дыма

явăн

5.
кружиться
реять
тӳпере кайăксем явăнаççĕ — в вышине кружатся птицы
Шалча çинче хĕрлĕ кайăк явăнать. (Ялав). — загадка Над шестом реет красная птица. (Флаг).

çăкăр

2.
хлеб (штука), каравай
пуçламан çăкăр — целый, непочатый каравай
çавра çăкăр — каравай, круглый хлеб
тачка çăкăр — непропеченный хлеб
тăрхала çăкăр — батон
çăкăр кĕреçи — лопата для хлеба (которой сажают его в печь)
çăкăр пичĕ — верхняя корка каравая
çăкăр сăмси — горбушка
çăкăр çемçи — мякиш
çăкăр татăкĕ — кусок хлеба
çăкăр хытти — корка хлеба
çăкăр чĕлли — ломоть хлеба
çăкăр икĕ питлĕ — у хлеба отстала верхняя корка
çăкăр хыв — сажать хлебы в печь
Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать. (Уйăх). — загадка Над избушкой висит хлеба краюшка. (Луна).

çи

верхний
нӳхреп çийĕ — погребница (помещение над погребом)
ту çийĕ — вершина горы
çи кашта — верхний брус (в строениях)
çи чӳлĕк — верхняя супонь (у хомута)

çи

5. в роли служ. имени:

çире, çирен, çийĕн, çийĕпе — над, поверх; по-над обл.
пирĕн çире — над нами
телемаш хула çийĕн çĕкленсе тăрать — телебашня возвышается над городом
шыв çийĕн тĕтре юхать — над водой стелется туман

çинче

послелог

1.
на ком-чем-л.
над кем-чем-л. (находиться)
пукан çинче лар — сидеть на стуле
вăрман çинче тĕтĕм курăнать — над лесом виден дым

çинчен

послелог

1.
над кем-чем-л.
пӳрт çинчен — над домом
хула çинчен самолет вĕçсе иртрĕ — над городом пролетел самолет

çинчи

находящийся на, над кем-чем-л.
сĕтел çинчи кĕнеке — книга, лежащая на столе
китель çинчи медалĕсем чăнкăртатса пыраççĕ — на его кителе позвякивают медали

◊
сăмах чĕлхе çинчи пек — это слово так и вертится на языке

çӳлĕк

2.
навес, козырек (над входной дверью)
кĕлет умĕнчи çӳлĕк — навес над дверью амбара

ăрăмçăла

2. перен.
колдовать над чем-л.,
возиться с чем-л., делать что-л.

уксах-чăлах

увечные
Уксах-чăлахран ан кул. — погов. Не смейся над калеками.

çĕмĕр

17. перен. разг.
пробирать, распекать
разносить прост.


◊
пуçа çĕмĕр — 1) разбить, проломить голову 2) ломать голову над чем-л.
çĕр çĕмĕрсе — 1) с грохотом, сотрясая землю 2) неистово, бурно, вовсю
каччăсем çĕр çĕмĕрсе ташлаççĕ — парни отплясывают вовсю

вĕршĕн

стриж
шыв çийĕн вĕршĕнсем вĕçеççĕ — над водой носятся стрижи

мерченĕ

◊
кăркка мерченĕ — мясистый нарост над клювом индюка
Мерчен кайăк — фольк., название сказочного зверя или птицы

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вĕр

II.
лаять
йытă вĕрет, çил илсе кайать — собака лает, ветер носит
вĕрни – лай
Хура йытти çакăнса тăрать, хĕрлĕ йытти ăнах вĕрет. — Черная собака висит, а рыжая на нее же лает. (загадка Кипение котла над жаром).

пăшăлтат

сопеть, копошиться; шептать; нашептывать; старик хăй ăшĕнче темĕскерсем пăшăлтатса каласа выльăхĕ пуçĕ урлă аллине виçĕ хут çавăрать те, выльăхсене пусса парать – старик 3-жды описывает рукою круг над головой животного, шепча про себя какие-то слова (”вещи”), и закалывает животных (одно за другим).

132 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

явăн

явăн (jавын), виться, обвиваться.
Йывăç явăнса ӳçет. Дерево растёт завитушкой.
- Икково. Хӑмлӑ шӑччӑ тӑрӑх явӑнса ҫитӗнет.
- Алших. Хӑмлӑ шерте (шалҫа) тӑрӑх явӑнса ӳҫет.
- Сл. Кузьм. I, 16. Вӗсен ӗҫӗ кантӑра пек явӑнса пырать. У них дело идёт как по маслу.
- К.-Кушки. Мӑйне ҫӗлен явӑннӑ (или: яваланнӑ).
- Ib. Курӑк йывӑҫа явӑнат.
- Альш. † Ӗнтӗ ҫил ҫаврӑнат, ҫил ҫаврӑнат: ҫӗмӗрт ҫеҫки хӑвана явӑнат.
- Бурунд. † Ҫӗр ҫырлисем пиҫеҫҫӗ хӗрелсе, тӗрлӗрен пӗр курӑка явӑнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав.
- Чураль-к. Шучӑ тӑрӑх явӑнакан хӑмла путранки мар-и ҫав? Ура явса выртакан пирӗн варлисем мар-и ҫав?
- Н. Тим. † Явӑна-явӑна выртакан, пӗрлӗхен аври мар-и ҫав?
- Сред. Юм. Ирхӗне, вил-шыв (у др. сывлӑм) укеччин, утӑ торттарсан. О, явӑнса вӗрен пик полса пырать (вьётся как верёвка).
- Юрк. † Хӗвел тухат, сарӑлат, улма йывӑҫ ҫине явӑнат.

|| О пламени.
- ЧС. Ҫӳлте хӗм явӑнать анчах — хӗп-хӗрлӗ, тастан (=таҫтан) та курӑнать пулӗ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [Ib. Пушар йӗри-тавра ҫынсем явӑнаҫҫӗ анчах. Около пожара вьются люди].
- Сред. Юм. Вӑт (=вут) явӑнать анчах («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьётся»).

|| О течении.
- ЧП. Хура шыв юхат явӑнса.
- Янш.-Норв. † Шывӗ юхат явӑнса, хумсем ҫапаҫҫӗ хӗрнелле.
- А. П. Прокоп. † Атӑлсем тухат (юхат?) явӑнса.
- Дик. леб. 36. Акӑ тинӗс хумӗсем, ывӑна пӗлмесӗр, пӗрин хыҫҫӑн пӗри явӑна-явӑна пынипе темӗн тӗрлӗ хытӑ чулсене те тип-тикӗс якатаҫҫӗ.

|| Об облаках.
- Дик. леб. 40. Хура тӑхлан тӗслӗ хӑрушӑ хум пек пулса, вӗсем явӑнса шуса пыраҫҫӗ.
- Ib. 56. Ҫӳлте явӑнать хуп-хура пӗлет. Наверху вьётся чёрная туча.

|| О пыли.
- Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явӑнса. Пыль вьётся.

|| О грязи.
- Сред. Юм. Ҫӑмӑр ҫуни халь те типмен пыльчӑк орапана явӑнса пырать (грязь навивается на колёса).

|| О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.).
- ЧП. Хӗвелсем тухат явӑнса.

|| О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны.
- Ст. Чек. Явӑнса ӳсет ыраш (=вӑйлӑ ӳҫет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны.

|| Виться (о птицах и т. п.).
- Сказки и пред. чув. Ялӗсем ҫинче кайӑк явӑнать. Над их деревнями вьются птицы.
- Толст. III—IV, 122. Вӑрӑм-тунӑсем явӑнса вӗҫсе ҫӳреҫҫӗ, ҫӗрлеҫҫӗ. Комары вьются, летают и жужжат.
- N. Икӗ ангел, икӗ архангел вӗҫсе килеҫҫӗ пирӗн чуншӑн, явӑнаҫҫӗ пирӗн ҫылӑхшӑн.

|| Увиваться (с какой-либо целью).
- КС. Сир. 27. Кам ӑслӑлӑх ҫурчӗ таврашӗнче явӑнса ҫӳрет, ҫавӑ унӑн ҫурчӗ ҫумне пӑта ҫапса тӗреленет.
- Якейк. † Эпе лартас хӗр панче упа-кашкӑр явӑнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери).
- С. Хорчка пек явӑнса ҫӳрет. Вьётся как ястреб. Тоже и о животных.
- Якейк. † Пирӗн ҫол ҫийӗнче корак-ҫӑхан явӑнать, эпӗр лартас хӗр панче ялти ача явӑнать (Песня на масленице).
- КС. Курак-ҫӑхан виле таврашӗнче явӑнса ҫӳрет. Сновать (в переносн. зн.).
- Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явӑнса ан ҫӳрӗр (не толпитесь).
- Сказки и пред. чув. 75. Ярӑнтарса, явӑнса, шӑпӑр кӗвви ташлатать.

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

сарă

(сары̆), назв. женского наряда. См. сар. В Русском Государственном музее имеется целый ряд сарă, собранных в различных местах чувашского населения. Продолговатый лоскут материи, обшитый по краям ленточкой; на экземпляре, виденном мною в М. Карачкине, на лоскуте по красному полю, было четыре прямоугольных вышитых узора: одна пара над другой; по всему нижнему краю сарă висели кисточки (шерепе). Пшкрт. Сарă. Их привязывали кругом всей талии несколько. Мĕлĕш. Ку (не этот) тăватă сарра пĕрле çакса çӳренĕ. Разг. С. Мих. 24. Сарă, назв. убора („в роде длинного корсета“). Ст. Чек. Женщины и девушки привешивают „сарă“ сзади к поясу. Имеет оно форму трехугольника, по нижнему краю нитяные кисточки (ярапа). Ib. Сарă — особый поясочек, назади хвост из полотна с узорами. Юрк. Сарă, старинный женский наряд, трехугольник, привешиваемый к поясу сзади, на нем были шелковые узоры. К.-Кушки. Сарă çыхнине ваттисем анчах пĕлеççĕ, çамрăксем ăна пĕлмеççĕ. N. Сарă (наряд) — сар çиппинчен тăваççĕ. СПВВ. Сарă — подвязка у девушек. Микушк. Сарă; çӳçи — шаль пурçăн, ăна тĕрлĕрен шаль çиппипе тĕрленĕ. N. Ĕлĕк хĕрарăмсам той чохне çома сарă çакнă, тет. Она сентел (красный цвет) çине те туса, куак çине те туса, тĕрлесе. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ, çитмĕл кĕпем пурччĕ ман, сакăрвун мăшăр саррăм пурччĕ. Ib. Сарăн шерепи полать. См. шерепе. Такмак. Йĕм тăхăн та сарă çых, кĕпи хăтаран. N. Сар сыппи çукки (у кого нет) тăларан тăвăр. (Такмак). Богдашк. Сар сыппи çукки мучаларан тăвăр. См. çинçе. Альш. † Саррăн хӳри сар чечек, сарăп-çыхăп, мĕн тăвăн? Названия частей сарă: 1) сар сыппи или кут сыппи (широкий поясок сзади, к которому пришивается лоскут холста, составляющего основу сарă); 2) пиçикки (узкие пояски, пришиваемые к сар сыппи); З) сар туни (лоскут холста, основа сарă); 4) сар хӳри или сар çӳçи, сар шерепи („хвост сарă“, все нити, висящие от сар туни); 5) сар ярапи или сар пачаки (боковые кисти); 6) сар хĕрри или сар çивĕтĕш (отделанные края ­сар туни); 7) сар шăтăкли (кружево у нижнего края сар туни); 8) касман шăтăкла (мережки у верхнего края сар туни); 9) ярапа куçĕ (узел кисти); 10) хут хуппи (цветная бумага, подкладываемая под сар шăтăкли). [Термины представлены в 1936 г. студ. Чувашск. Пединститута М. Мухиной из с. Карачева, Козловск. р.].

Сахар

(саhар), хр. имя мужч., Захар. Сред. Юм., СТИК. Трхбл. Сахар саккăр... (Насмешка над именем Захар).

Симун

яз. имя мужч. Рысайк. || Хр. имя мужч., Семен. Н. Седяк. Симун, Симун сиккипе, ыраш пусси хĕррипе, хĕр вăрласа пыратьчĕ, çĕтĕк-çатăк çатанĕпе; хĕрĕ тухса ӳкнĕ те, ӳпне выртса макăрнă. (Обьясн.— хĕрĕ тухса ӳксен, тарнă, çавăнпа Симун макăрнă. Насмешка над именем). сред. Юм. Симон, Семен.

сис

(_си_с), чуять, замечать. Юрк. † Йывăç тăрри тапранмас, çил-тăвăла сисрĕ пулĕ. Чунăм-чĕрем ыратмас, çул каясса сисрĕ пулĕ. Ib. Çĕр çăташшĕ!.. Ку ырлăха сисменĕр (не к добру,) капла хăтланса çӳрет (безобразничает). IЬ. Хăй анăраса ун патĕнчен епле тухса кайнине те сисмест. Бгтр. Шыранă чохне асамçа аллинчен, сисеччен (незаметно), тĕк çине корак орине япăрт! кăларса пăрахрĕ. Изамб. Т. Упăшки те ăна сисмест. Б. Яуши. Вара ача питĕрнине сиссе аялтан тухма тытăнчĕ, тет. N. Сисменне симĕс - кайăк („так смеются над непонимающим“). Орау. Сисимарăмăр та, ара тухса карăмăр. Ib. Кинематогрăфăн картинкисем улшăннине сисме те çук, пит хăвăрт иртсе каяççĕ. Картины кинематографа быстро проходят перед глазами. Вопр. Смоленск. Çăмăр çăвассине сиссен, çырмари шыв иксĕлет. N. Çынна сисмен çĕртен вĕлерни (нечаянно). N. Ашшĕ-амăш сисиччен авланнă. Якейк. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Ib. Йăван çын сисиччен аланса прахрĕ (вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине çын та сисмерĕ. || Узнавать. Н. Карм. Пирĕн енчисем те пĕртик сисе пуçланă.

сăмах пар

позволять говорить, дать слово. || Промолвить слово. N. Ку çамăрк хуçа вара çав тĕрлĕ ырă арăмне те пĕр сăмах та паман (ни слова не сказал). || Причитать над покойником? N. Унта вара тупăка вырттараççĕ те, сăмах параççĕ. || Обещаться, дать обещание. N. Ӳлĕмрен те нихăçан та çын япалине илмессе сăмах панă.

сăн

(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.

çавăрăнса ӳк

повернуться, перевернуться. Б. Яныши. Учĕ шыв урлă тапăлтаттарса чутах каçатьчĕ, анчах каялла тепĕр хут çавăрăнса ӳкрĕ. Эльбарус. Пĕве, пирĕн çыртан пĕвеленĕскер, çавăрăнса ӳксе шăр! турĕ те, тĕппипех татăлса карĕ. || Случиться. N. Ан кул, час хăв умна çаврăнса ӳкĕ (с тобою случиться то же самое, над чем смеешься?).

çерке

(с’э_рҕэ), растяжная перекладина. Хорачка. Хапка серки (с’э_рҕэ), перекладина, положенная сверху над двумя столбами ворот.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çиеле кăлар

возвысить (что над чем), т. е. дать перевес. Ст. Чек. Хăй сăмахне çиеле кăларасшăн, ман сăмаха аяла хăварасшăн тавлашат çак манпа. Кан. Çав ĕçсене вăхăтра çиеле кăларса сирсе яма тăрăшмалла.

çийĕн

над, поверх, по поверхностн. Ир. Сывл. 19. Ик-виç çухрăм ял çийĕн ян-ян! каяç сассисем. Шорк. Хӳреллĕ çăлтăр (комета) пирĕн ял çийĕн, вăрман çийĕн иртсе карĕ. П. Патт. 26. Кăвакалсем çаралнă уй-хирсем çийĕн, сарăхнă вăрмансем çийĕн вĕçсе пынă. Ск. и пред. чув. 108. Вĕçсе иртет сăрт çийĕн, вутăн-хĕмĕн явăнса (о летуне). Ib. Çӳçĕн кăтра хĕррине хăлхи çийĕн устарнă.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çинчен

вм. çийĕнчен — из. Çĕнтерчĕ З2. Кĕленче çинчен эмеле стаккан çине тăмлатать. Ала 16°. Атьăр часрах тухса тарар шыв çинчен, тенĕ (рыбаки). N. Эпĕ хам хаçат çинчен вуласа пĕлменччĕ, çынтан кăна илтнĕччĕ. Байгул. Эпĕ вăл кĕнеке çинчен пĕр сăмах хăвармасăр вуласа тухрăм. Альш. Ман ку сурăхсем çинчен хăшне пусмалла? ЧС. Вăл малтан кушилти çăмартасене сăват, ун çинчен кушил çĕклекене 25 çăмарта парат. || От. N. Вĕсемпе пĕрле киреметсене парне кӳме, е кĕлтума çӳремен; ку пурăнăç çинчен уйăрăлса çӳренĕ. || С, со. N. Сала-кайăксем анчах пĕр йăвăç çинчен тепĕр йăвăç çине вĕçсе çӳреççĕ. Моркар. Пăртак шăршласа пăхам ырнă çинчен (с устатку). || Через. ТХКА 91. Ваçли кӳме çине тăчĕ те, уй-хапхи çине урлă хунă кашта çинчен ялт сиксе каçса, çав кӳме çинех ларчĕ. Сам. 73. Чипер этем çинченех унăн чунĕ путланчĕ. N. Çурăм хыçне икĕ хул-пуççи çинчен туттăр çĕлесе çакаççĕ. Баран. 109. Çĕр ĕçлекен ĕнси çинчен темиçе тĕрлĕ вĕçен-кайăк тăранса пурăнать. N. Пор çӳллĕ çĕртрен сиктереççĕ, сапорсам çинчен, карлăк çинчен. || О, об. Сборн. по мед. Уйăрăм пичетлесе хăйсем çинчен тата уйăрăм кĕнекелле тунă. Регули 113. Ĕçлес çинчен онта поплерăм. Ib. 1095. Вăл ялан чăвашсам çинчен поплет. N. Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. Ст. Ганьк. Мĕшĕн шавлат çав халăх: чăн çинчен те шавларĕç, суя çинчен те шавларĕç. Кн. для чт. 56. Эпĕ сан çинчен пит усал тĕлĕк куртăм. || По (чему). N. Тинĕс çинчен утса пыр. Çутт. 54. Тин çунă юр çинчен киле кайрĕç. || По, за (сколько). N. Вăтăр тенкĕ çинчен. N. Тенкĕ çурă çинчен, по 1½ руб. N. Ку сĕлĕ пирĕн аллă тăххăр çинчен кăна кайрĕ. Мы продали этот овес всего по 50 коп. N. Çăнăхне хăй 1 Т. 80 пус. çинчен илнĕ пулнă, парасса 2 Т. çинчен пачĕ. N. Сысна аш 2 пус çинчен сотат. N. 600 тенкĕ çинчен. Кан. Улăмне торки туса 4 тенкĕ те 10 пус çинчен сутрĕç. Альш. Çитмĕл пилĕк пус çинчен килĕшрĕмĕр (сторговались за 75 коп.). Арзад. 1908, № 42. Кăтюк инке пасарта çăмартине 2 пус çинчен 10 çăмарта сутнă. || Над. N. Куç çинчен пульăсем вĕçеççĕ. Сюгал-Яуши. Сасартăк пирĕн ял çинчен хура тĕтĕм тухрĕ. || По случаю. Тогаево. Пĕр çĕре пыçтарăнса ĕç пĕтернĕ çинчен ĕçрĕç. Микушк. Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ. || При наличии. Чув. пр. о пог. 320. Аслати юр çинчен авăтсан, тырă пулмаст. Если гром гремит на снегу, урожая не будет. || Сверх, того, кроме того; сверх, в придачу. Чăв. й. пур. 25. Яккуне, çинчен укçа парсах, ратнике панă. Илебар. † Кĕштеклĕх те памасан, çинчен хамăр парăпăр. Регули 1529. Вăл пире ĕçтерчĕ, çитарчĕ, çинчен (çинчен тата) прер сом окçа пачĕ. Изванк. Тата çинчен ăштрав тутараççĕ, тата ăристанскине хупса лартаççĕ, N. Ĕçтерчĕ, çитерчĕ, çинчен (çийĕнчен) окçа пачĕ (сверх того). N. Пĕтĕм чун çĕкленсе каять. Ĕçлес мар çинчен ĕçлес килет. N. Пĕрре çапла тӳленĕ çинчен тата качака путекки парса янă. N. Тӳлев çинчен, сверх платы. || Поверх. Изамб. Т. Халат çинчен симĕс пиçикки çыхаççĕ. Утăм 20. Кĕпи çинчен жилеткă. ТХКА 50. Йĕвене атте сăхман çинчен пилĕке çыхрĕ. Альш. Çак хыçрисене пĕтĕмпе сукна çинчен кăларса яраççĕ (части украшения, висяшие на спине, выпускают поверх кафтана). || N. Эпир вăрçас çук çинчен мĕншĕн эсĕ çавăн чухлĕ халăха кăлăхах тертлентеретĕн? N. Ăна шанса пурăннă çинчен эпĕ аптăрамăп.

çу

(с’у), мыть. Ядр. † Хура-курак тăриччен хуран çуса çаксассăн, пирн атине эс юрăн. N. Пите çăл вăлашки çинче çурăм. Я умылся над колодой у колодца. Орау. Алла юрпа çурăм. Я руки вымыл снегом. Ib. Çума карĕç! Cunnos lavatum profectae sunt. (De mulieribus dictum est, quae lavandi causa ad flumen descenderant). Якейк. Кăмакаран каларсан, çип çума каяççĕ. Ib. Эп ăна çума кайма чĕнтĕм. Ib. Мĕн час эсĕр çип çуса килтĕр-ке? Янтик. Ку хурине (черные пятна) çуса ярас Ib. Çак тĕл-тĕл хурисене çуса ярас. Эти пятна надо смыть. Тораево. Çуса та яримăп, шăлса та яримăп. (Какая-то загадка). N. Чăнах та эсĕ кунĕпех çуман питĕпе (неумытым) çӳресшĕн-и? N. Ĕнтĕ виçĕ уйăх ырăн (= ырран) пит çуса та корман, икĕ уйăх çут-çанталăка тохса çӳремен. || В перен. смысле. N. Кĕпӳ арки вараланнă, çуса ярсам. Альш. † Ман çылăха кам çăвĕ? Кам тупакан çав çăвĕ. (Хĕр йĕрри). || Умываться. О сохр. здор. Куçĕ пăсăлнă çыннăн ытти çынсем çăвакан пит çумаллинчен (из умывальника) çума юрамасть. || О слезах. N. † Эх мăнтарăн самани, мĕшĕн куççулĕпе пите çумалла пулчĕ-ши! || Подмазать, дать взятку. N. Эпĕ ăна çурăм (устроил дело).

çомĕн

(с’о_мэ̆н’), близко к..., рядом с... над... Якейк. † Йоман çомĕн çол турăм, йоман шулчи вĕçсе ӳккĕр. Бгтр. Чĕкеçсем шыв çумĕн вĕçсе çӳренĕ чух шыва перĕнсен те çумăр пулать, теççĕ.

çуркунне

(с’ургун’н’э), весною. N. Çуркунне хресчен ĕçĕсем пуçланаççĕ. || Весна (в этом смысле употребляется чаще, чем простое çур во избежание смешения с др. созвучными словами; то же надо сказать и о слове кĕр и отчасти çу). Орау. Çуркунне пуçланать пушă уйăхĕнче (в марте). СТИК. Çуркунне çитсенех, как только наступила (-ит) весна. Букв. 1904. Сасартăк çуркунненĕн чи илемлĕ вăхăчĕ килсе çитрĕ (наступило). СТИК. Çуркунне енне кайсан, çанталăк кăшт ăшăтат вара. Ib. Çуркунне майне кая пуçларĕ. Пахнет весной. Ib. Çуркунне енне (к весне) тумласем юхаççĕ, вара ăшăтат. Ib. Çуркуннеллерехпе авăн çапрăмăр (в феврале, когда снег еще не таял). Альш. Ахальте çуркуннесенче пырса кĕмелле мар (не пролезешь в лес). Скотолеч. 5. Çуркуннесерен, в каждую весну. Тувси Ц. Çуркунне валли çăпата илсе хатĕрлерĕн-и? Çуркуннелĕх курăм пур. На весну корм есть. Бес. чув. Мĕншĕн тесен çуркунне çитсе пынă (наступала), çуркунне пула пуçларĕ. Орау. Çуркунне пулчĕ. Наступила весна. Ib. Çуркуннене çитрĕмĕр. Ib. Çуркунне киле пуçларĕ. N. Çуркуннепе кĕркунне (весною и осенью). ЧС. Кĕркунне пит тĕреклĕ юлнăскерсем, çуркунне енне кайсан, начарланса кайрĕç. N. Çуркунне енне кайсан, начарланса кайрĕç. N. Çуркунне енне кайсан, турпас та айлă-çилĕ выртать. N. Пирĕн çуркунне пулчĕ. Н. Седяк. Çуркунне каякан — Çеркей арăм пулакан. (Насмешка над именем). Юрк. Çуркунне, ака пĕтсен, ĕç çук вăхăтра, Михелепе Элекçей пӳртре калаçса лараççĕ. N. Çуркуннеччен, до весны.

çӳлĕк

(с’ӳл’э̆к’), полка. Сред. Юм., В. Олг. СПВВ. ВА. Çӳлĕк = пăрăс, полка. СПВВ. КЕ. Çӳлĕк — пĕрене çумне икĕ пăта çапса хăма хуни: унта япаласем хураççĕ. ЩС. Çӳлĕк, полки в крестьянских избах (вокруг стен). О сохр. здор. Вĕсенĕн çӳлĕкĕсем çинче тĕмен тĕрлĕ хăрăм пулать. || Небольшой навес пред дверной стороной амбара в виде выступа. СПВВ. ИФ. Çӳлĕк — кĕлет алăкĕ тĕлне тăрăшшипех пĕр-икĕ-виçĕ прене сарса тăваççĕ. Унтан кĕлет тăрри пуçланса каят. См. Рааs. 143. || Крыша над сенями. Ядр.

çĕр пăвĕ

туман, который бывает над землею весною по утрам. Тюрл., СПВВ. Ст. Чек. Çĕр пăвĕ тухăт (весною по утрам, поднимается туман).

Таниле

(тан’ил’э), имя мужч., Данила, Сĕт-к. Таниле тан тапать, арман кутне шыв илет. (Насмешка над именем). || Имя. мужч. Рысайк.

Тарас

(тарас), хр. имя мужч., Тарасий, Тарас. Альш. N. Тарас, Тарас таптарас, кутне уçса çаптарас. (Насмешка над именем Тараса). Альш. Тарас — карас. (Насмешка). N. Тарас. Мĕн парас? (hic reponendum est m. nomen, quod ex quattuor litteris constat) пуçне тыттарас!

Тарье

(тарjэ), хр. имя женщ., Дарья. СТИК., Сред. Юм. Н. Седяк. Тарье тарать, амăшĕ хăвалать. (Насмешка над именем). Альш. Тарье, тар! Çемен, ху! || Яз. имя женщ. Рысайк.

татăк

(тады̆к), отрезок, обрез, обрывок, обломок. Тогаево. Онтан вара ашшĕпе амăшĕ пĕр патак татки (= татăкĕ) илеççĕ те, шăпа яраççĕ. Эльбарус. Кашни пĕрер е икшер патак таткисем çĕклесе, пĕрле пыçтарăнса, вăрмана шала кĕрсе каяттăмăр. N. Çулла тулнă шăнасем çавăнтах тăни тепĕре, хăюне пир татăкĕпе туса яни виççĕ. Тогаево. Иван каллах хăвăртрах сиксе тохрĕ, тет те, каска таткисене (обрубки дерева) пыçтарса (= пуçтарса) тохса пăрахрĕ, тет. Дик. леб. 40. Татăк-татăк пĕлĕтсем пĕр çĕре пухăнаççĕ. || Кусок. Сĕт-к. Çăккăр татăкне çĕре ан прахăр, ачасам! Синьял. † Йăпăр-йăпăр пасара, кулачă татки (= татăкĕ) çимешкĕн. || Обломок, осколок. N. Кайсан-кайсан, Иван чол татки илчĕ, тет. НИП. Татăк-татăк юхать (пăр, после полного ледохода). || Клочок (земли). N. Дворовый (улпутăн хăй патĕнче тăракан) хресченсене ирĕке кăларнă чух пĕр татăк çĕрсĕрех кăларса янă. N. Персияпа Турция (= Перçипе Турци) патшалăхĕ хăйсен патшалăхĕсем хушшинче выртакан татăк çĕршĕн пит хытă тавлашаççĕ. || Часть. Чаду-к. Вара çĕлен патши темиçе татăк пулнă. || Статья. Бес. чув. Вĕрентекен ăна пĕр хаçет парса янă. Унта пĕр тĕрĕк (турккă) патшалăхĕ пурăнăçĕ çинчен çырса хунă татăк пулнă. Вăл татăкра турккă хĕрарăмĕсем арçынсенчен хĕн курса пурăнни çинчен, халăх сахалланса пыни çинчен çырни пулнă. || Отрезок времени. Якейк. Тепĕр татăкра (в другое время) пӳклесе парăп-ха, пĕр татăкра (в непродолжительное время) халь виç йĕм ĕçлерĕм. || Употребляется для выражения уменьшительности. N. Ниăçта та пĕр курăк татăкĕ те çук (нет ни травки), йĕри-тавăра пĕр хăйăр (песок) анчах. Собр. Кил енче тип татăк, Вутлан енче вут татăкĕ. (Чĕлĕм туртни). ЧС. Çӳлте пĕр пĕлĕт татки те çук, хĕвел шăратса пăхать. || Небольшая часть поля (2—З хăлаç). К.-Кушки. || Обрубленный, обрезанный. Ишек. Халĕ те татăк хӳрепе (с куцым хвостом) çӳрет, тет. N. Татăк хăлхапа çӳретчĕ. Синьял. Шур татăк кут, татăк кут, хуса-хуса пытăм та, хурама кутне анах карĕ. Альш. Татăк кут Татяна (насмешка над именем). N. † Татăк кутлă (вар. котлă) тимĕрçсем сиксе тимĕр çапаççĕ. Ала 4°. Эпĕ куртăм çавăнта пĕр хăрăк татăк çăкана. Ск. и пред. чув. 77. Каларĕ вăл еррипе, карчăк енне çаврăнса: çамки шăтăк — хупăнмĕ, чĕри татăк — сыпăнмĕ. О заступл. Татăк алăллă хĕре курсан, тарçисем те пит тĕлĕннĕ. ТХКА 40. Пĕр сыснин хăлхи татăк. Ала 4. Усал патши ăна пĕр лаша пачĕ, тет, тата тепĕр татăк хĕç пачĕ, тет. N. Татăк винтовккă, обрез. || Распруженный (о запруде). Н. Мазик. Çитсен, унтан ыйтнă: чăнахах санăн арман пĕви татăк? || Лишенный. КС. Аш-пăшран, сĕт-турăхран татăк тăмастпăр. N. Вĕсем никçан та чытнайран татăк полмаççĕ. Юрк. † Вуникĕ ĕне усрăттăм, ĕне сума тухăттăм, сĕтрен татăк пулмăттăм. || Перерыв. Алик. Туя пынă лашасем умĕнче сĕлĕ татăк ан тăтăр (т. е. чтобы без перерыва лошади ели овес).

тенкĕллĕ мăя

(мы̆jа), назв. нагрудного девичьего украшения; цеп из старых рублей, нашитых на кожу. Сверху, у завязки, которая надевается на шею,— полтинники, внутренний край украшения оторочен (обшит) так называемой шуçтанкă (лентою с плоскими поперечинками из металла); над самым нижним (серединным) рублем висит четвертак. Чертаг. Тенкĕллĕ мăя (арăмсен те, хĕрсен те).

теçетник

(_тэз’э_тни_к), десятский. Юрк. Теçетник пулса урам тăрăх чупнă. Б. Олг. Онтри (ондр’и) теçетник (в этом говоре с удар. на втором слове, конечное „ник“ произн. как в русском десятник). || Десятник. Сред. Юм. Теçетник, старший над рабочими на железной дороге.

тутлă

(тутлы̆), сладкий; вкусный. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерепет ларать. N. Улмисем (у антоновки) шултăра, çутă-симĕс, йăлтăртакан хупăллă. Тути тутлăрах уçă, эрех шăршиллă. N. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерепетне ĕçсен, тутлă чĕлхе-çăварпа калаçмалла. Ой-к. Пичи пичĕке, хулхи тачăка, шӳрпи тутлă (смеются над „пичче“). Ёрдово. † Варăм-тона карăшĕ вăрăм корăк йоратать; эпир хамăр та çавăн пек, тутлă апатсем йорататпăр. Т. II. Загадки. Аллăм туни тăп-тутлă, йытта парсан, вăл çимест, кушака парсан, кушак çимест. (Тăвар). С.-Устье. Тутлăран тутлă мĕн пур? (Ыйхă). Кĕвĕсем. Вăратрăм, вăратрăм — вăранмарăр, сан ăйху манран тутлă иккен. N. Эпир кунтан кайсассăн, пылтан та тутлăрах пурăнăпăр. || Приятный (о запахе). Панклеи. Ман омра пĕр лайăх, тутлă шăршă кĕрекен çын тăрать. N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || В перен. см. N. Тутлă ырăлăхне кĕме тивĕçлĕ ту мана. Альш. Тутлă чĕлхе-çăвара пыл витмес. N. Асăнатăп, витенетĕп тутлă чĕлхемпе. Н. Лебеж. Спаççипă, атте, спаççипă, анне, тутлă чĕлхӳпе ырă сăмахна. Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. || Пресный. Собр. Тутлă тулă туна шăмми, тула хурсан йытă çимĕ. (Тăвар). N. Тутлă чуста, пресное. Яргуньк. † Пирĕн килемея юримасассан кукăль пак кукăрлĕ, тутлă тул пак хытĕ-ха. (Свад. п.). || Свежий (о капусте). Орау. Куккăль йӳç купăстаран турăр-и? — çук, пĕр виç купăста пуç пурччĕ те, тутлă купăстаран турăмăр. || Приятно. N. Эй юратнă тăванăмсем, эпĕ сирĕнпе пĕрле тутлă калаçнисене астуса асăнăрсам мана. || Сласть, сладкое. Истор. Тутла тутанса пăхсан, никам та йӳççе юратмасть. Сред. Юм. Тутла пăхать. Любит есть сладко. Шинар-п. Кам та пулин пĕрре тутла вĕренсен, тепĕр хут йӳççе пăхмаçть çав. Чураль-к. Турчăка тăринче тутли тăрĕ.

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), верхушка. Байгул. Чăрăш тăрри — йĕс тăрă. Панклеи. Качака ку путяккине карта тăрне çакать-хăварать. N. Хура вăрман тăррипе, хура пĕлĕт айпе. (Письмо). Цив. † Сăрлă-сăрлă кĕлешче, ут тăррипе сăр кайрĕ. Юрк. † Пĕчĕкçĕ лаша-кăвак лаша, тумхах тăрринчен пускалат. || Верховье. N. Уравăш çырми тăррине. || Головка (прыща, чирья). О сохр. здор. Шатрисен вара тăррисем путса анса шуралаççĕ. || Бутон. Якейк. † Уй варĕнче умуççи, тăрри çорăлать — уй толать. Юрк. † Тăрри çурăлаччен ларакан (т. е. шăма кĕпçи), вăрман хӳтти пулакан. Сорм-Вар. Хусантан тухать хура çул, икĕ айăккипе улмуççи, тăрри çурлать (чечеке ларать) — уй тулать. Ала 101. Пирĕнтен каяш йолашки ларччăр тăрри çорлаччен (о „пантьăк кĕпçи“). Кильд. † Хĕрсен арки тивмесен, чечек тăрри çурăлмĕ. Михайлова. † Мăн олăхри олăх кĕпçи (вар. тарăн-варти путран кĕпçи), лартăр тăрри сарăлса. Хамăрпа калаçнă ачисам порăнччăр-и вăхăт çитиччен. || Разница в стоимости более дорогого предмета. Календ. 1904. 50 тенкине вĕсемшĕн банк туленĕ, 5 тенкнне (тăррине) вĕсем хăйсем тӳленĕ. || Борозда (в загадке). Карм. Ани шурă, тăрри хура. (Кĕнеке, çыру). || Кисточка пояса. КС. Тарри янă пиçиххи, пояс с кисточкой. Яргуньк. † Пирĕн арăм пуласси шуп-шурă шупăрпа, хĕп-хĕрлĕ пыçипа, пыçи тăринче шарçи пур. Абыз. Ик йăлтарка, тăват кăчăрка, ик тăрă. || Острие, кончик. Собр. Çĕççĕн тăрри çурăк пулчĕ, йăттăн пуханĕ (?) çурăк пултăр. N. Уксак çын туя тăрринче çӳренĕ пек. Алик. Хĕр калать, тит: тăхăр качака вăç (вот?) килет, мăйри тăрри ылтăн, чĕрни тăрри кĕмĕл. Альш. † Ăçта каян, чĕкеç, васкаса, çунат тăррисене хытарса. Шишк. † Ăçта каян, чĕкеç, çомăр витĕр, ик çонач тăрине йĕпетсе? || Крыша. N. Асанне пӳрчĕ тăрринче çур çăкăр выртат. (Уйăх). N. Лупас тăррисе виттертĕм. М. Тупт. Тăрă е арман тăрри, верх мельницы. Альш. Ăна çавăрса илет те, урхалăхпа пăвса çыхса, ампар тăрринчен çакса хурат тет. Орау. Пӳрте туса пĕтеретпĕр, тăрă çавăрасси анчах юлч. || Баран. 75. Хапхисем тăррине çырусем çырса хунă. || В переносном смысле. Персирл. Тăрри шăтăкрах, тăррине вус посман (глуповатый). Янтик. Сан пăртак тăрри шăтăк пуль, ытла тем-те-пĕр авран. (Гов. в ироническом тоне про человека, который где-нибудь в гостях говорит пошлости или начинает проявлять свое сумасбродство). Ib. Тăрри шăтнă-çке сан! N. Тăрри шăтăк = ухмах. Слеп. Тăрри шăтăк, питĕрмен (дурак). || Употребл. в качестве послелогов: на, над. С. Тим. Арча тăррине ларăттăм. Якейк. Ылтăн йопа тăрăнче ăмăрт-кайăк ларатĕ. Орау. Темскер шутлать пĕлĕт тăрнче. Что-то считает на небе. ПВЧ 96. Хурăн тăрне хпарасси (трудно влезть), хпарассинчен анасси (но еще труднее слезть). N. Осал çырнă, тесе ан кала: ора тăрăнче çырап ал вĕççĕн. Микушк. Ăмăрт-кайăк унăн тăрринчен (над ним) вĕçсе пынă та, вăл мĕн каланисене илтнĕ. N. Эпĕ пуç тăрне кĕреçе тытнăччĕ, кĕреçе шăтман.

тăрăла

сделать верхушку, маковку, крышу. Альш. Унăн тăрринче (над нижним ярусом) тата ултă кĕтеслĕ пуранă тăрăличчен (у часовни).

тăррин

в смысле послелога — на, над. N. Пурăнсан-пурăнсан, икĕ ура тăррин çӳреме пуçлаççĕ (обезьяны).

хапха тăрри

перекладина над воротами. N. Туй пырса кĕнĕ чух саламатпа хапхи тăррисене çапаççĕ.

хыпаланчăк

спешка. Чăв. ялĕ 1929, № 2, 7. Патне çитсен, пур енчен те хыпаланчăк пулат. || Торопливый. Янтик. Питĕ хыпаланчăк-çке эс! Кăçта васкан эс у тĕрлĕ? Сред. Юм. Пит хыпаланчăк олă, хăнана пырсан ним тума та аптăрать вара, хыпалана тăрать. Абаш. Йăван йăваланчăк, хăйма çиме хыпаланчăк. (Насмешка над Иваном). N. Çиччас! — Кулинен хыпаланчăк сасси пӳртрен илтĕнчĕ.

Карта хунĕ

по верованию язычников чуваш, божок, живущий в хлеву, владычествует над домашними животными.

хурал

чернеть, темнеть. N. Хĕвел анăç енчен хуралса тухма пуçлаççĕ. Ачач 13. Эх, çутă кунăм! Эсĕ те маншăн хуралтăн пулать. Нюш-к. Атăл çи хуралчĕ. Над Волгой тучи. Никит. Вара кайнă ачи чирлесессĕн çав укçа хуралса тăрать, чирлемесессĕн çуттипех выртать. Чăв. й. пур. 10. Çуркунне урам хушши хуралсан. СТИК. Куç хуралса карĕ (потемнело в глазах), пуç çаврăнса карĕ те, унтан вара ним те астумастăп. Орау. Куç хуралса килчĕ те, эпĕ вара çĕре ӳкрĕм. У меня потемнело в глазах, и я упал. Ib. Пуçран ăричаккипе çапрĕ те, пĕтĕмпе куçпуç хуралса килчĕ, пуç минкĕресе карĕ. Ib. Куçлăха тăхăнмасан темĕскерле куçа хăйăр сапнă пек пулса куç хуралса килет (неясно делается в глазах, как вроде решета крупного). Ёрдово. Çулсем хуралса юлаççĕ. || Грязниться. НР. † Апай исе пачĕ шурă туттăр, çыхсан кули хуралмасть. Мать купила мне белый платочек; если носить, как он не загрязнится. Кан. Алшăлисене те хуралса кайиччен çуса парать. || Омрачаться. N. Сирĕн çинчен аса илсен, куçăм-пуçăм хуралать, кунăн çутти çухалать.

хуран кашти

перекладина для подвешивания котла над очагом. ЧП. Хуран кашти пуçĕнче...

хăякăн

хăяккăн, на боку, боком. Сорм-Вар. Хăякăн тиякăн, пуп весерле. (Сак). Ib. Хăякăн тиякăн, насмешка над диаконами. Урмай. Хăякăн та тиякăн, пуппа майри месерле. (Сак ырати). N. Ашшĕпе амăш хире-хирĕç пăхса тăраççĕ, ачи-пăчи хăяккăн выртать. (Урай, мачча, сакă). Трахом. Пуçне мĕскен хăяккăн чалăштарайса çӳрет. Ст. Чек. Хăяккăн (искоса) пăхса иртет. Б. Олг. Хăяккăн выртатăн-ăç, выртсам чипер! Тюрл. Хăяккăн тротрăм (не плашмя). Хурамал. Хăяккăн кăна выртать вăл, ĕçлет-им! теççĕ (о ленивом). Ст. Чек. Хăяккăн выртса ирттермен (на боку, без дела). ГФФ. † Хора лаша кӳлсе тохсан, хăяккăн выртса çапса пырсан, ай, тор-тор, çавăн чух чон тархать-çке. А вот когда выедешь на дрянной лошаденке, лежишь на боку и все хлопаешь ее кнутом,— боже мой, какая тогда берет досада! ГФФ. † Усал арăм лартса тохсан, хăяккăн ларса пăхса пырсан, ай, тор-тор, çавăн чух чон тархать-çке. (Авалхи юрă). Если выедешь с некрасивой (плохой) женой, а она сидит, отвернувшись в сторону,— боже мой, какая тогда тебя берет досада! (Из старинной песни). ГФФ. † Çакă ялăн хĕрĕсем копста лартнă, çомламан, качакисене кӳртсе янă. Копста çулçи хăяккăн, тымаррисем çӳлелле,— ăçтан копста полийрас? Девушки в этой деревне капусту-то посадили, а не пололи да еще впустили коз. Листья у капусты повалились, корни кверху торчат — где тут уродиться капусте. А.-п. й. 21. Хăвăртрах хăяккăн каялла чакса, çапă купи хыçĕнчен тухать те, вăшт кăна вăрман ăшнелле вĕçтерет.

хăрсуран

неизлечимая рана; ломота в суставах. Н. Седяк. Средством лечения от хăрсуран было — хăрăк шăмă (над больным причитывали костью). Тюрл. Хăрсоран чух шăмă шалтан сорать (шăмă типет). N. Хăрсуранлă çынна вырăнĕпех çĕклесе илсе пынă.

Курти

Корти (ко_рд'и), то же, что Куртей. Б. Олг. Шарбаш. Корти. Альш. Курти — курчĕ-и? Насмешка над именем.

тăватă куçлă

имеющий белые пятна над глазами (о собаке). || Носящий очки.

Куçма

(кус'ма), яз. имя мужч. Рысайк. || Хр. имя мужч., Кузьма. Н. Седяк. Куçма — кушак, тикĕт кут, хăйма вăрри. (Насмешка над именем Кузьма).

кутăрлан

котăрлан (коды̆рлан), загрязниться. В. Олг. Çĕçĕ котăрланса (испачкался). || Мучиться (над делом). СПВВ. Х. Сред. Юм. Ан котăрланса çӳре она, çĕклеме хытланса; порĕ-пĕр (все равно) çĕклейрес çок эсĕ она. Н. Седяк. Кутăрланас — питĕ нăкă тăрăшса, асапланса, мекĕрленсе ĕçлес.

кăркка мерченĕ

мясистый отросток над клювом пырина. Ст. Чек. Кăркка мерченĕ. Мерченне усса антарчĕ («на носу у пырина»). Рак. Эй кăркка мерченĕ! Ib. Мĕн манкăна кăркка мерченĕ пек тăсса çӳретĕн? См. мерчен, алка.

кĕркунне

(к'э̆ркун'н'э, Пшкрт.: кэ̆рђон'а), осень; осенью. Орау. Кĕркунне пулчĕ, наступила осень. Ib. Кĕркунне пуласшăн пулмалла. Видно, хочет быть осень. Юрк. Вăхăт кĕркунне енне кайнă пекех туйăна пуçлат. Сред. Юм. Кĕркôнне кайнă чôхне, çорконне килнĕ чôхне каякан кайăксем кайăк-хор çольне пăхса (по млечному пути) каяççĕ, тет. N. Кĕркуннепе çуркунне çулсем пăсăлаççĕ. Н. Седяк. Кĕркунне каякан, Кĕркури арăм пулакан. (Насмешка над именем). Истор. Кĕркунне пулса киле пуçланă. Наступала осень. N. Çапла вара унăн çитес кĕркуннене (к следуюшей осени) анкарти те, пахча та хатĕр пулса тăчĕ. Богдашк. † Кĕркуннехи пăрăва уçăм çине ямаççĕ. СТИК. Кĕркунне майне кая пуçларĕ (пахнет осенью). N. Кĕрко(н)несене хам таврнирпи (= таврăнирăп-и, таврăнайрăп-и), тесе шотлап (как-нибудь осенью предполагаю вернуться сам). N. Вĕсен вăрлăхне илеççĕ те, кĕркуннеренех (еще с осени) акса хăвараççĕ. Орау. Пĕлтĕр ыраш сухи (озимая пахота) кĕркуннеччентерехех (почти до осени) пычĕ те (продолжалась), çапах та тырă кайран акни те, малтан акни (те) кăçал пĕр пекех пулчĕ. Альш. Кĕркуннехи чĕппĕн автанĕ çурăмпуç килнĕ чух тин авăтать. Юрк. Кĕркуннелĕ-мĕнлĕ (приблизительно осенью) чысти куçмалла (переехать) пулĕ.

мăн кĕрӳ

«старший дружка» (на свадьбе). N. Киле таврăнсан, урапа таврашсене, ут таврашсене хатĕрлесе çитерсен, кĕрсе пуççапаççĕ. Пуççапнă чухне мăн кĕрӳ, тайăлса тăрса, ашшĕпе-амăшне çапла калать: ах аттеçĕм-аннеçем! пиллĕр (благословите) мана, айвана, сирĕн тивлетпе çак туя чипер туса çаврăнса килмешкĕн, тет. Вара ашшĕпе-амăшĕ çак сăмахсене каласа ӳкĕтлеççĕ: акă ĕнтĕ эпĕр туй халăх пуçтартăмăр, сирĕн çие (над вами) çак çынна пуç (главою) турăмăр; ун сăмахне итлĕр, вăл сирĕн мăн кĕрӳ пулать. Тата çакăнтах кĕçĕн кĕрӳ тăваççĕ тепĕр шанчăклă (надёжного) çынна. Изамб. Т. Унта мăн кĕрĕвĕ такмак калат.

Кĕрка

(_кэ̆_рга), хр. имя мужч. Альш. Кĕрка — шăрка. (Насмешка над именем Кĕрка).

Кĕçтекки

(Якейк), Кĕçтеккин (Чуратч.), Кĕçтен (_кэ̆с'_тэн, Н. Седяк и др.), Кĕçтенкке, Кĕçтенкки (Сред. Юм.), Кĕçтенттин, Кĕçтенюк (Ст. Чек.), Кĕçтеттин (Трхбл.), Кĕçтя (кэ̆с'_та, Еково), Кĕçтук (К.-Кушки), Кĕçтюк', хр. имя мужч., Константин. Н. Седяк. Кĕçтен, кăçтан кĕçĕтет. (Насмешка над именем Константина). || Сред. Юм. Кĕçтьок, ласкательное имя Константина. || Яз. имя мужч. Рысайк. Кĕçтюк, Кĕçтенук.

Крахха

(крахха, Альш.), Краххук (краххук), имя женщ., Агриппина. К.-Теняк. Альш. Крахха хăраххи. (Насмешка над именем).

крушчăк

грузчик. Челкаш 9. Крушчăксен кăшкăрашăвĕ..., салтаксен сассисем..., пурте, хумханса, кавăнь çинче (над гаванью) тăраççĕ.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

тĕн

отверстие для выхода чада; задвигается закрышкой „тĕн хуппи“. Устраивается над дверью в стене наверху, близко к потолку.

тĕпек тимĕри

какая-то железная часть порхлицы. Н. Карм. Тĕпек тимĕри (над йĕке, чула çавăраканни).

тĕрт

толкать. Четырлы. Лаши тĕртсен кайса ӳкмелле. А.-п. й. 77. Пĕр йăвăç тĕмĕ айне пысăк шăтăк алтрĕ те арчана тĕртсе йăвантарса ячĕ. И. Тукт. Ну, ну, ут малалла! — чăртмаххăн аяккинчен чышкипеле тĕртрĕ конвоир Ульянана. N. Пăшала тăсса ятăм та, пуçне тĕртсе пенĕ пек кĕрслеттерсе персе ятăм, пуля тивнине куратăп, анчах вĕлермерĕ. N. Çăвара тĕртсе кăтартатпăр, вара тин пĕлеççĕ. N. Тĕртнĕ тĕртменех уçлаççĕ. || Ткнуть. N. Сăмах хыççăн сăмах çине пурнисемпе тĕртсе пырса вула-вула кăтартать. N. Макçăма хам пулсан тутине тĕртсе кататтăм. || Трогать. К.-Кушки. Эпĕ ăна пӳрнепе тĕртрĕм. Я тронул его пальцем. N. Пĕр-пĕр çын пурнипе тĕртсе кăтартнипех суйлама юрамасть. Тогаево. Асатте, асатте, эпир атă пăрипе тĕртнине хăмкла çыртни вырне анчах хорать, тет. Сред. Юм. Куçран тĕртсен те кормас. До того темно, хоть глаза выколи. || Черкнуть. Изамб. Т. Юрĕ. Эсир çапах кĕнекере тĕртсе хурăр (черкните, чтобы не забыть). || Направлять. Юрк. Вĕсем сылтăм енчен сулахай енне тĕртсе çырса пыраççĕ. || Говорить намеками. СТИК. Сăмахпа тĕртме пит ăста. (Намекать на недостаток, указывать на вину). || Иронизировать над кем-либо. Ст. Чек. Епле ку пире тĕртсе калаçать. Ачач 50. Вăл паян, сирĕн ята асăнса, темскер тĕртсе каларĕ. Ib. 45. Юри такама тĕртсе, тăрăхларĕ. || Внушить. СТИК. Кам тĕртрĕ-ши мана çав ĕçе тума. Ib. Кам тĕртрĕ-ши мана çавăнпа çыхланма. Черт меня дернул. || Подводить. Сл. Кузьм. 99. Ялти çынсем вăрттăн тĕртме тăрăшĕç, числама та пăрахĕç.

чартак

чердак, балкон. Тайба Т. Хĕрелсе хĕвел пăхнă чух, хĕр çывăрат чартакра. || Шалаш на дереве, устроенный для ночевки в ночном. || Сунчел. Ст. Чек. Чартакс = çул кĕлет. || Чертаг. Чартак — пӳрт маччи. || СПВВ. ФВ. Чартак – перила. Сред. Юм. Чартак – решетка. || Янш.-Норв. Чартак, забор. || Сруб над могилой у язычников – чуваш, забор вокруг могилы. Paas. || N. Пуян çынăн чартак тутараççĕ, икĕ урапана пĕр çĕре лартаççĕ те, ун çине чартакне хураççĕ, чартакĕ пĕтĕмпе пӳрт манирне килет, алăкĕ те пур, чӳречи те пур, унăн ăшне хуçисем кĕреççĕ, тăррине чартакне тăвакана лартаççĕ, ăна ан ӳктĕр тесе вĕренпе çыхаççĕ. Унта вара çӳлте ларса пыракан çынине пĕр путылкка эрех тыттараççĕ. || Телега для возки снопов. СТИК. || Назв. местности около Юнги (около местности Маккар. Н. Бурнаши. || Назв. дер. Чердаки (Аликовск. р.).

хĕвел

солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

Хĕлип

хр. имя мужч., Филипп. СТИК. N. Хĕлип хĕллехи, ачи-пăчи çулахи. (Насмешка над именем). Альш. Хĕлип шĕлепки. (Насмешка над именем). N. Хĕлип, хр. имя мужч. Филипп. И. Седяк. Хĕлле каякан, Хĕлип арăмĕ пулакан. (Насмешка над именем). Капк. Ăрахман мучи Хĕлипе палласа илчĕ.

шыв качаки

бекас. Ядр. Нюш-к. Шыв качаки, маленькая птица с длинным хвостом (с ласточку), летает над водой. || Назв. морской рыбы. Сред. Юм. Шыв качаки тесе тинĕсре качака пикрех çухракан пулла калаççĕ.

шиплет

пищать (о цыплятах). КС. Чĕпĕ шиплетет (пищит). ЧС. Çӳлте вут çинче (над пожаром) темĕскерле кайăксем шиплетсе (жалобвый писк, свист как у цыпленка), явăнса вĕçсе çӳреççĕ. Н. Карм. Хур чĕпписем шиплетсе çӳреççĕ (= амăшĕнчен аташса макăрса çӳреççĕ).

шухăшсăр

беззаботный; беззаботно, спокойно. Бижб. Аттепеле анне чĕрки çинче пĕр шухăшсăр çамрăк пуçăма ӳстертĕм. К.-Кушки. Шухăшсăр, беззаботный. Полтава 48. Тулли уйăх пĕлĕт çинчен ним шухăшсăр йăлкăшать, Шур Чиркĕве çутатать. Луна спокойно с высоты над Белой Церковью сияет.

шӳрлĕх

полка в переднем углу избы, выше тябла, направо, над окном. Письмянка.

шăрчăк

сверчок, кузнечик, стрекоза, саранча. Кипек. Шăрчăк — стрекоза, летает над водой. N. Шăрчăк авăтсан, ăшă пулат, теççĕ. Орау. Сахачĕ шăрчăк пек алтать. Ала. 108. Шăрчăк мăян çисен, тырă полмасть, теççĕ. N. Ял-ялĕнчи хĕрĕсем шăрчăк çивĕ çырла пек. Изамб. Т. Шăрчăк — кукăр уралă çын. || Сердитый, злопамятный, кто дерется из-за пустяков, щепетильный. Алдиар. В. Олг. Онашкал шăрчăк çын çок (коштан, всюду лезет). Б. Олг. Шăрчăк — кутăн çын. СПВВ. Шăрчăк çын — шăрчах çын. СПВВ. МС. Ятлаçнă чухне: эсĕ ай-ай пит шăрчăк, теççĕ. Якейк. Амăшĕ ачи кĕпине сапланă чох çип пĕр çĕре похăна-похăна ларсан калат: пăх-жа, эс епле шăрчăк, сан кĕпӳне сапламалла та мар, тет. КС. Шăрчăк, скоро сердящийся и зачиняющий драку или ссору. N. Шăрчăк — çиллес. Йӳç такăнт. 10. Кĕтерук (Ухвинене). Тавай ял шăрчăккине ярар. Ib. 57. Çитменнине тата шăрчăка вĕренеççĕ. Янш.-Норв. Ун пек чухне вара лаша мĕнле пынă çапла каяс пулать, шăрчăк пеккисем çул çинчен пăрăнса анчах юлччăр.

Наçти

ласкат. имя Анастасии. Сред. Юм., Альш. Наçти-таçти. (Насмешка над именем Настасья).

Натели

(над'эл'и), хр. имя женщ., Наталия. Якейк.

Натюк

(над'ук), яз. имя женщ. Ялюха М. || Хр. имя женщ., Надежда. Альш. || Ласкательное имя Наталии. Сред. Юм. Натьок.

Натюши

(над'у_жи), хр. имя женщ., Надежда. Сёт-к., Якейк.

натьăк

(над'ы̆к), натяг, инструмент для натягивания обручей. В. Олг., КС.

Неçтĕр

хр. имя мужч., Нестор. Сред. Юм. Альш. Неçтĕр, яшкине кайса леçтĕр. (Насмешка над именем Нестор).

нимуй

немой. Альш. Шорк. Нимой: 1) немой, 2) насмешка над неразговорчивым.

Павăл

яз. имя мужч. Рысайк. || Хр. имя мужч., Павел. Б. Олг. Абаш. Павăл-паклак, хӳри-токмак, ăрья уç! (Насмешка над Павлом).

пакалчак

щиколотка. N. Пакалчак таран пылчăк çинче конĕпех çӳретпĕр. N. Ĕнесем кашни пусмассерен пакалчак тяран çиелти çереме шăтарса путса пыраççĕ. Б. Олг. Ора пакалчакĕ. Хорачка: ора п̚ађалџагы̆, щиколотка. Ст. Чек. Пирĕн лаша пакалчакне (пережабину над копытом) таттарнă та, пакалчакĕ хуртланнă. Бгтр. Вара Емелен тăрса пăхрĕ, тет те, хĕр пакалчак таран тохнă, тет (из земли). См. пакăлчак.

пакур

пакор (пагур), багор. Изамб. Т. Сред. Юм. Пакôр, багор. ЧС. Хăвăртрах кунта пакур илсе килĕр-ха! Ib. Халăх: хăши пакорпа пӳрт пĕренисене çаклатса туртаç. БАБ. Якур — пакур. (Насмешка над Егором). Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăльча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ.

Пакăш

(пагы̆ш), назв. дер. Токташевои, Козлов. р. || Назв. улицы. Чертаг. || Назв. дер. Багишевой, Ядр. р. Магн. Пакăш — пакарти, ăшĕ чикки — якарти. (Насмешка над дер. Пакăш).

Палтиел

(пал_диjэл'), назв. с. Трехбалгаева, Шемурш. р. Трхбл. Палтиел палт! та палт! Пиçмен çăкăр ялт! та ялт! (Насмешка над трехбалтаевцами).

панни

(паννи^ы), присловье к имени Анни. Абаш. Анни (-νи^ы)-панни пан омми, çĕре ӳкнĕ çĕр омми. (Насмешка над Анной).

пыл арчи

, наставка над ульем, иначе — магазин. Торх.

пул

пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.

ештчĕк

sive арман ешчĕкĕ (lege: jэ_шч’э̆к’), i. q. пĕрне, ковш. Турх. Чул çинче ешчĕк, ăна вырăсла ковш теççĕ. Над жерновом помещается ковш (на кĕрпе арманĕ). V. такана. Нюш-к. Арманта авăртма тыр яракан ешчĕке калаççĕ. Называют ковш, в который сыплют на мельнице хлеб для помола. || П. И. Орлов. Ештчĕк — машшин ешчĕкĕ (54), pars machinae K, ubi granorum molis fractorum particulae secundum qualitatem aliae ab aliis aeris flatu separantur, ящик круповейки. Huius partes haec sunt: его части след.: ешчĕк ум (у_м, 54⁶), ешчĕк пуçĕсем (54^г), ешчĕк суллисем (61), ешчĕк çи (54^а). ешчĕк хыç (54^п). П. И. Орлов.

хăмасем

i. q. alias вершник хăмисем. Якейк. Хăмасене красный пăрăс тĕлĕнчен хорса çӳлелле çор пĕвее çитиччен хăпартаççĕ; хăмасем умне тăпра толтараççĕ. Доски (вешняка) кладутся (поперек вешняка) поверх красного бруса, одна над другою (ребром), до половины плотины; к доскам спереди наваливают земли.

арпалăх умĕ

tectum, quod est supra ianuam palearii навес над дверью мякинницы. Альш., Нюш-к.

арпах-сарпах пăтти

(арбах-сарбах пы̆ττи^ы), pultis genus e farina, qua mortuo libatur, тюря из «ржаной или полбеной муки, которою поминают покойника перед обмыванием. К. П. Прокопьев, Похороны и пом. 15. А v. аrab. ارواح. Apud alios чун пăтти. N. Как только умрет человек, то, если он взрослый, возьмут живую курицу, удушат ее, сделают ею над покойником круг и выкинут на улицу, а если маленький или очень бедный, так что нет в доме и курицы, это проделывают посредством яйца. Делается это для того, чтобы показать, что душа отделилась от тела. Затем арпах-сарпах пăтти пĕçереççĕ, т. е. наболтают на щепке от доски для гроба немного муки, и этой тюрей первый раз поминают покойника: каждый бросает лучиночкой немного этой тюри в какую-нибудь посуду.

асаплан

(азаплан), cruciari, vexari, ang, мучиться. Ст. Чек. Вăл ку чирпе виç çул асапланса пурăнчĕ. Он страдал этой болезныо три года.|| Magnum laborem insumere in alqd, маяться над чем-либо. Якейк. Эс тем чол асаплансан та, вăл сатача тăвас çок. Сколько бы ты ни бился, а тебе не решить этой задачи. || Occupari in aliquaere, tractare alqd, заниматься чем-либо, возиться над ч.-л. Бюрг. Мĕн çырса асапланатăн, ăна та пĕлтер. Напиши и о том, что ты теперь пишешь (т. е. какое сочинение). Ст. Чек. Мĕн асапланатăн çак ĕçпе? Что ты мучишься над этим делом?

аслати

(аслад’и), i. q. маçак, мой дед (отец моего отца). В прочих лицах: (санăн, сирĕн) аслаçу (аслаЗу), (унăн, вăлсен) аслашшĕ. Чертаг., Торхапы (около с Туван Курм. у.); Мыслец (ubi scr. est аслă ати). Юç. такăнт. 5З. Аран ахлатакан аслатия кăмака çине йăтса хутăмăр. Алик. Пирĕн аслатисам. Ой-к. Аслати çатмине çавăрса çапимĕн. (Йĕтем). Дедушкину сковороду не перевернешь и не бросишь. (Загадка; ток). || Tonitruum deus, бог-грома (асла_би, аслад’и). В этом зн. употребляется почти повсеместно, тогда как в первоначальном — лишь местами. Ст. Чек., Нюш-к., К.-Кушки, Бюрг. и мн. др. Аслати авăтать (авăтат). Гремит гром. Нюш-к. Аслати авăтнă чухне хура тумпа пулсан, аçа çапать, теççĕ. Говорят, что если во время грома будешь одет в черное, то тебя поразит громом. Ib. Аслати те йăвашланчĕ ĕнтĕ, ĕлĕк пĕтĕм çĕр чĕтретчĕ, чӳречесем чанкăртатса-çиç тăратьчĕç. Халĕ çиçĕм те питĕ сайра çиçет. Ĕлĕк хальхи йышши-çиç марччĕ. Уж и гром то притих, а прежде бывало вся земля дрожит, окна так и звенят. Теперь и молния совсем редко бывает. Прежде не так было, как нынче. Шурăм-п., № 27. Çур-кунне аслати сассине чăн малтан илтсен, чăвашсем, пиçиххисене салтса, силленеççĕ: чир-чĕр вĕçсе кайтăр! теççĕ. Услышав первый весенний гром, чуваши распоясываются, встряхиваются и говорят: «Пусть слетит с меня всякая болезнь!» Ч.С. Çумăр пит хăрушă аслати авăтса, çиçĕм çиççе пирĕн çинелле киле пуçларĕ. На нас стал надвигаться дождь с страшным громом и молниею, т. е. гроза. Собр. † Аслă Пăла çийĕнче аслати вылят, тиеççĕ; Кĕçĕн Пăла çийĕнче çиçĕм вылят, тиеççĕ. Говорят, над Большою Булою (река) гром играет, а над Малою Булою молния играет. Ст. Чек. Аслати туррăн, киремет(е) чăваш-кăна тунă. — Аслати турă сывлăшĕ. Турă пĕлĕтне уçса вут кăтартат, хăй хăватне çынна кăтартасшăн. Хăйĕн сывлăшĕпе аслап авăтат, хăй сывлăшне (хăй пуррине) пĕлтерме. КС. Аслати тăр-тăр-тăр (тŏр-дŏр-дŏр)! тутарать (так, что изба трясетея). Ib. Аслати халтăртатать. Ib. Аслати хӳлтĕртетет. Ib. Аслати шалтăртатать. Череп. Аслати калтăртатат. См. Золотн. 199. || De minis. Угроза. СТИК. Паян аслати кĕмсĕртетсе илчĕ-ха, çавăнпа шăпах; атту пусан çĕр çĕмĕреççĕ. Нынче на них угроза была, поэтому они и притихли; а то просто на головах ходят («землю рушат»). Так говорят тогда, когда старший в семье проберет маленьких шалунов. Череп. Аслати кĕмсĕртетсе илчĕ (так говорят, если старший задаст проборку, или если случится шумная ссора).

аслăк

(аслы̆к), tabulatum sub tccto aedificii, quod ампар айĕ appellatur, ex longuriis factum, ubi foenum stramentaque reponuntur. Tabulatum ex eadem materia sub divo factum atque quattuor columnis ligneis suffultum, ubi foenumet stramenta reponuntur. Aedificium ампар айĕ. Locus spatiosus, qui est sub tecto aedificii, quod ампар айĕ appellatur. Сенница, настилка из жердей под крышею сарая, на которую кладут сено и солому. Чертаг., Якейк. || Настилка из жердей, положенная на четырех столбах и ничем не прикрытая сверху; служит для складывания сена и соломы. КС., Альш. и Нюш-к. || Здание сарая. Ст. Чек. || Самое помещение под сараем. Альш. Хыçра, карташĕнче, сурăх картисем, ĕне картисем, ампар айĕсем (кунта сарай темеççĕ); ампар айĕсем çумĕнче, аслăк çийĕсем. Вăл аслăксем çине утă-улăм иле-иле хураççĕ: выльăхсене пама алă айĕнче пултăр, тесе. Сзади, во дворе, хлева для овец и для коров и помещения под сараями (слово «сарай» здесь не употребительно); а около сараев настилки на столбах, на которые кладут сено и солому, чтобы иметь под рукою корм для скота. Чув. прим. о пог. 318. Хĕлле аслăк айне пас тытсан, вăл çул пăрçа пит аван пулать. Если зимою иней ляжет на испод сеновала, то в этом году хорошо уродится горох. Ст. Чек. Урапасене, çунасене аслăк айне лартаççĕ. Телеги и сани ставят под сарай. Ала 290. † Аслăк ай тулли кăтра хĕр; шатах пире юраллă, пирĕн пиччене юрас çук. Под сараем полно кудрявых девушек; все они для нас подходящи, но нашему старшему братцу не подойдут. Собр. Пĕр шĕлепке айĕнче тăваттăн пĕр тăван хутшăнимасăр тăрăççĕ. (Капан хумалли аслăк). Под одною шляпкою стоят четыре брата и не могут сойтись вместе. (Загадка: настилка на столбах, на которой ставится стог?) N. Аслăк çинче вĕт чулсем выртаççĕ. (Çăлтăрсем). Зап. ВПО. Аслăк — поветь, сушила, навес. Аслăк çинче çур çăкăр выртать. (Уйăх). Над поветью лежит полкоровая хлеба. (Месяц). Чертаг. Аслăк — сайхалăх, õлăмсам хопартмашкăн (ампарайне саратпăр).

аçа-чулĕ

, аçа-чолĕ, lapis ille, quo fulminator ferirc creditur. Изамб. Т. Аçа-чулĕ — гладкий желтоватый камень, аçа çапнă чухне çавăнпалан çапат, тет, т. е. когда бог молнии поражает предметы, то ударяет подобным камнем. КС. Аçа чулĕ — чăп-чăмăр, тăрăхларах та пулать (цвета высохшей замазки). Аçа çапсан, çĕре анса каять те, çичĕ (?) çултан анчах тухать, теççĕ. Ăна телейлĕ çынсем анчах тупаççĕ. Ăна сăра çине ярсан, пит хытă йӳçет те, пит хаяр пулать. Громовый камень бывает совершенно круглый или несколько продолговатый и похож по цвету на высохшую замазку. Когда бог молнии ударит им, то он уходат в землю и выходат оттуда только через семь (?) лет. Его находят лишь счастливцы. Если положить его в пиво, то оно очень сильно бродит и бывает очень пьяным. Хорачка. Аз'а џол’ы̆. _пи_лэ̆_к порн’ан jэ̆_ри-да п̚ор онда, чол'ы̆ с’омы̆н'џа. Громовый камень. На камне заметны следы от пяти пальцев. Н. Седяк. Аçа чулĕ. Аçа çапсан, темиçе çултан тухать; ăна, сăра йӳçмесен, сăра ăшне яраççĕ. Громовый камень выходит из земли через несколько лет; его кладут в пиво, если оно не бродит. Сред. Юм. Аçа чõлĕ. Хõрарах-сарă хытă чõла калаççĕ. Громовым камнем называется твердый камень черновато-желтого цвета. СПВВ. ИА. Аçа чулĕ. Чăвашсем: усал çынна аçа çапать, теççĕ. Громовый камень. Чуваши говорят, что бог молнии поражает (им) злых людей. Сказки и пред. чув. 47. Янтрак йăнăшма ĕлкĕрне çĕре тепĕр аçа чулĕ унăн çине Петĕр аллинчен персе те анчĕ. Ст. Чек. Аçа чулĕ тесе, пĕр йышши симĕс чула калаççĕ; ăна çĕçĕ витмес, вĕртереççĕ; сăра йӳçĕтнĕ çĕре ярсан, сăра аван йӳçет, теççĕ. N. Аслати алтса, аçа çапсан, хăш чухне çапнă япала хыпса та каять. Хăш чухне тата аçа ахаль çĕрех çапать те, аçа чулĕ çĕр айĕнчен çичĕ çултан тин тухать, тит. Çав чула сăра йӳçĕтнĕ чухне: сăри хаяр пултăр, тесе, сăра катки çине хураççĕ. БАБ. Виçĕ каçчен çав сăмахсене каласа вĕрсен, тăваттăмăш каçхине вучаха хуран çактарса, унта аçа чуль тата виç каç вĕрнĕ шыва ячĕ. Она (он?) произносила эти заклинания в течение трех вечеров, а на четвертый вечер велела повесить над очагом котел, положила в него громовый камень и влила воду, над которою она произносила заклинания в продолжение трех вечеров. (Из обряда «Пăсташ тасатни» — очищение порчи). Там же сказано, что этот — камень выбивает и выжигает порчу, насланную на дом (çуртăран пăсташа çапса çунтарса кăларат).

Атăл

(Ады̆л), Rha, fluvii nomen, Bonra, Волга. Нюш-к. Атăл урлă каçнă чухне пĕр ачана, чĕч-ачине, тăлăп çанни ăшне чиксе каçарнă, тет. Çав ача, ӳссе, ялсĕм тăва-тăва хăварнă. Когда переправлялась через Волгу, то одного грудного ребенка перевезли в рукаве тулупа. Этот ребенок потом вырос и понастроил деревень. (Отрывок из какого-то предания, мне целиком не известного). Сред. Юм. Вун-тăваттă çапсан, Атăл пăрĕ каять. Когда день становится равным четырнадцати часам, на Волге начинается ледоход. (То же и в Якейк.). Собр. 70. Атăл хĕрринчи пĕлĕт кăвакарсан, тăман пулат, теççĕ. Если со стороны Волги небо посинеет, то, говорят, будет мятель. Шурăм-п. № 7. Атăл хĕрри кăвакарсан, çанталăк ăшăтать. Если небо со стороны Волги посинеет, то будет тепло. Чув. прим. о пог. 86. Атăл хĕрри кăвакарсан, çăмăр пулать, хĕлле ăшăтать. Если со стороны Волги синеет, будет дождь, а зимою-тепло (Чебокс. у.). Б. Олг. Атăл хохсассăн, тырă акма пĕлме лайăх: пит хохат-тăк, малтан акас полат; час хохмас-тăк, тăхтас полат. Но убыли воды в Волге можно определить, когда надо сеять: если убыль сильная, то надо сеять раньше, а если медленная, то надо подождать. Тораево. Атăл урлă каçсассăн, ăс кĕрет. Если перейдещь через Волгу, ума прибавится. (Послов.). Тоскаево. Атăл хĕррине çитмесĕр аттăла ан хыв, теççĕ. Пока не дошел до Волги, не снимай с себя сапог. (Послов.). N. Атăла курмасăр аттуна ан хыв. (Послов.). N. Хур хыççăн чăхă Атăл урлă каçаймĕ. Курице не перелететь за гусем через Волгу. (Послов.). Н. Карм. Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçат. (Утă лавĕ). Через Волгу тащится косматый медведь... (Загадка: воз с сеном). ЙӨН. Атăл леш енче çын сасси, çын сасси мар, пурт сасси; Атăл ку енче çын сасси, çын сасси мар, чан сасси та йыт сасси. На той стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а стук топора. На этой стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а колокольный звон и собачий лай. (Текст песни, кажется, передан не вполне точно). Н. Изамб. † Атăл айĕнче (= А. хĕрринче) аллă хур, пурте ула хур. На берегу Волги пятьдесят гусей, и все они пестрые. Юрк. † Хур курассу килсессĕн, Атăл айне анса кур. Если тебе захочется видеть гусей, сойди на Волгу. Ст. Шаймурз. † Атăл варринче улма йывăç, çулçи сарăлминччĕ шыв çине. Посреди Волги — яблоня; хорошо, если бы ее листья не распустились над водою. Ib. † Кăçал Атăл çийĕ шăнмарĕ, варринче шурă пулă вылярĕ. В этом году Волга не замерзла, и на ее средине играла белуга (?), Собр. † Сивĕех енчен çилсем вĕрсен, Атăлсем шăннине çавăнтан пĕл. Если подуют ветры с холодной стороны, то знай, что замерзла Волга. [Мн. ч. в этом отрывке употреблено вм. ед. ч.; перевод его, помещенный в моем «Оп. исслед. чув. синт.» I, 81, м. б. и неправилен (некоторые его оспаривают), хотя он и было снован на толковании одного чувашина, хорошо знавшего родной язык]. Микушк. † Атăлсем тулли шыв юхать; ишес пулсан, епле ишмелле? Течет полною рекою Волга, — как плыть по ней, если придется плыть. Янш.-Норв. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхать пĕр тикĕс. Две Волги и одно море, их вода течет одинаково равномерно. ЧП. Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, юхайинччĕ шывĕ пĕр тикĕс. Ст. Чек. Атăл çинче пăр шăнса ларса çитмен = Атăл куçĕсем питĕрĕнсе ларайман-ха. V. шыв куçĕ. К.-Кушки. Ну, Атăл çинче ӳпре нумай та! Ну, и много же на Волге (т. е. над Волгой) мошек! ЧП. Атăлпалан тинĕсĕн хушшинче икĕ купса ларать сут туса. Между Волгою и морем сидят два, купца и торгуют. Алших. † Атăлтан арпус туха-çке (= тухать-çке) тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц. В. Тимерс. † Атăлĕсем тарăн пулмасан, юхаймĕччĕ-çке киммисем. Если бы Волга не была глубока, то по ней не могли бы плыть суда. Якейк. Йăван Атăла кайнă (так и в Череп.). Иван утонул в Волге (Срв. ib. Олатимĕр пĕвея кайнă. Владимир утонул в пруду). Ib. Атăл çине (так и в Череп.) ĕçлеме карĕ. Ушел работать на Волгу. Ib. Атăл çинче ĕçлет (так и в Череп). Работает на Волге. К.-Кушки, Череп. Атăла пулă тытма кайнă. Отправились ловить рыбу на Волгу. Кильд. Атăл çине вак касрăм. Я прорубил на Волге прорубь. N. Çула Атăлтан пулă тытса пурăнаççĕ. Летом (они) ловят на Волге рыбу. N. Тепĕр кунне ирех Атăл шывĕ çыран хĕрне (= хĕррине) илчĕ. На другой день, рано утром, Волга залила берег. || В Чист. у. так называют и Волгу и Каму, а Белую — Шур Атăл.

ача-çитти

(с’ ̚и_тти, с’ ̚ит’т’и), operimenta cunarum. Incunabula. Полог над зыбкой (от мух). Пелёнки. Альш., Шорк. Альш. Ар çиттисем ку чухне ĕлккен, вырăссеннĕ евĕрлĕрех. Пеленки теперь красивые, как у русских. Якейк. Валтанхи ача çоралсан, эп конне тват-пилĕк ача-çитти олштараттăмч. Когда родился первый ребенок, я в день меняла по четверо и по пятеро пеленок.

ахалĕн

(аhал’э̆н’), i. q. ахалин. Якейк. Васкас кирлĕ, ахалĕн киле çитимăпăр. Надо торопиться, иначе мы не успеем добраться до дома. Тораево. Эпир вырăссем панче пайтах ĕçлерĕмĕр, çапах вырăсла калаçма вĕренеймерĕмĕр; пирĕн вырăсла калаçма вĕренес пулать, ахалĕн пиртен çынсем кулаççĕ. Мы довольно долго работали у русских, а говорить по-русски не научились; вам надо выучиться говорить на этом языке, а то над нами смеются. N. Пĕр-пĕрне пулăшса, çутта тухма тăрашар, ахалĕн пирĕн чăваш халăхĕ хăçан тăна кĕрсе çитĕ? Будем помогать друг другу и стремиться к просвещению; иначе когда же наши чуваши разовьются? N. Эсĕ ахалĕн кайман пулăтăм, анчах эсир хăвăр мана пĕр-вуник çуллăха ыйтăрăр. Вы сами просили меня на двенадцать лет, иначе я не ушел бы. (Старик и старуха просили у бога ребенка, но их молитва не была услышана; тогда они по-просили ребенка у чорта, хотя бы только на 12 лет. у них родился мальчик. Когда ему исполнилось 12 лет, он собрался куда-то уходить, при чем и сказав приведенные здесь слова).

пусăрăнса лар

сидеть спокойно, сидеть приземившись; долго сидеть над работой.

пуç

, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). IЬ. Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.

пуç тăри

, пуç тăрри, макушка головы. Ядр. Пуç тăрри шăтăк, глуповат. N. Ман поç тăрăнчен вот тохать хранипе. Собр. Пуç тăрĕнчен (над головой) çăхан каçса кайсан, вăл усал пулассине пĕлтерет, теççĕ.

путьă

(пуд'ы̆), вошь. N. Кинĕ чоcта çăрнă чох конкăри çинче шарт! тутарчĕ, тет. Хунямăшĕ итет, тет: кин, пăрçа-и ара? — Пăрçа ма-ар, пыйтă; терĕ, тет, лешĕ. (Насмешка над теми, кто произносит «пыйтă»). См. пыйтă.

пăл

(пы̆л), деревянная досчатая труба в черной избе от отверстия в потолке до крыши, или от отверстия в стене около двери, или над дверью кверху. Альмени. Хура пӳртсенче алăк тĕлне тĕтĕм тухма çтена çумне хăмаран трупа пекки тунă. Вăл мачча патне çитнĕ. Ку трупа пеккине пăл тенĕ. Пăлтан тĕтĕм кăять.

пăнтăх

заплесневеть, испортиться. О сохр. здор. Йăлт пăнтăхса çĕрсе кайнă пулла çиес пулмасть. Ib. Анчах тĕпсакайĕ аяккисенче усал, ăнман, пăнтăхакан, çĕрекен тăпра ан пултăр. Хурамал. Çăккăр пăнтăхнă (заплесневел). Слеп. Пăнтăхса кăвакарса ларать. Питушк. Чĕрле капан (стог) тусассăн пăнтăхат (гниет в стогу). СПВВ. АС. Пăнтăхнă — кăмпаланса кăвакарнă. Ст. Чек. Унăн тăваралă çăвĕ (маленькие сырцы с маслом) пăнтăхса кăвакарса кайнă. Тускел. Çăмарта пăнтăхнă (протухло). Сред. Юм. Кив сăра малтан шăркаланать, вара кăмăскать, кайран вара чысти пăнтăхсах каять те, ĕçме те йорамас. СПВВ. Пăнтăхса ларнă, заплесневело. КС. Пăхăр укçа, çĕр айĕнче выртсан, пăнтăхать. Якейк. Пирн нӳхрепри пичкесем пĕтĕмпех пăнтăхса ларнă, халях кăларса тасатас полать. || В перен. смысле. N. Антон антăхнă, арăмĕ пăнтăхнă. (Сӳткеленчĕк). Зап. ВНО. Пӳртре ларсах пăнтăхрăн эсĕ! Сёт-к. Çăт-касси çăтăхнă, арĕм тоти тотăхнă, ачи-пăчи пăнтăхнă (так насмехаются над сёткасинцами). Кан. Э-э-э... хăнтăласем! Ни ĕçлени, ни пурăнни çук сирĕн... пăнтăхнăсем!

Раман

хр. имя мужч., Роман. Альш., Сред. Юм., Б. Олг., СТИК., Ст. Чек., Ялюха М. Абаш. Раман хăраман, торран хăраман. (Насмешка над именем Роман).

акăш

unde derivatum est: акăш-макăш (агы̆ш-магы̆ш), i. q. акшă-макшă. Forsitan a v originem traxerit, nomine eyeni, avis inauspicatissimae. Atque primum adverbii loco onitur iia, ut significet: admodum, valde, insolenter, mirum in modum; optime, pulchre; pessime. Vox ambigua. Чрезвычайно, очень, необыкновенно, странно, несуразно, прекрасно; очень дурно. Ст. Чек. Акăш-макăш усал, чрезвычайно злой, дурной; акăш макăш аван, чрезв. хороший; акăш-макăш илемлĕ, чрезвычайно красивый; акăш-макăш илемсĕр, пребезобразный; акăш-макăш ирсĕр, акăш-макăш йĕрĕнчĕк, прегадкий. Б. Ара. Акăш-макăш пуян (лайăх), очень богатый (хороший). Череп., СТИК. Акăш-макăш аван япала. Очень хорошая и нравящаяся вещь. Сред. Юм., Череп. Ытла пит акăш-макăш пысăк. Очень велик. Ср. Юм. Ытла пит акăш-макăш пысăккинех ан ил, мĕн тăвас õлă пит пысăккипе? Ты слишком большого не бери, на что он? Череп. Акăш-макăш тумланнă ку. Он одет чересчур нарядно (totus de capsula). Ст. Чек. Ах турă! ку епле акăш-макăш тумланнă! господи! Как он разнарядился (шутка или насмешка при виде плохо одетого). Ib. Пирĕн патăртан кайнăранпа ку епле акăш-макăш тумланса çӳре пуçларĕ! Как нарядно стал он одеваться с тех пор, как ушел от нас! (насмешка над плохо одетым. totus de capsula). Н. Карм. Пĕр ӳссĕр çын акăш-макăш хăтланса çӳрет (хăй мĕн тунине те пĕлмест, çаплкаланса çӳрет. Пьяный человек тычется из стороны в сторону и проделывает несуразные вещи, не отдавая себе отчета в том, что делает. Ib. Сурхурине карчăкпа старик пек тумланса пычĕç икĕ çын. Старикки шурă сухаллă, çăмлă çĕлĕк тăхăннă; карчăкки тем елес-мелес тăхăнса пĕтнĕ: курппун çын пек пулас тесе çурăмĕ хыçне тумтирĕ анне тем чăркаса чикнĕ, пуçне ал-шăлли пек хура туттăрсем чăркаса янă, пилĕкне алама кивĕ сарă çыхнă, аллине туя тытнă; шăлсăр çын пек калаçас тесе çăварне темĕскер хыпнă. Пырса кĕрсенех ташлама тытăнчĕç; темĕскер акăш-макăш хăтланса, чуп туса, ташласа тухса кайрĕç. На Овечью Ногу (святки) пришли двое, наряженных стариком и старухой. Старик — с белой бородой, в мохнатой шапке, в шубе, вывороченной на изнанку; старуха — в каком то стринном костюме, с горбом на спине, сделанным из какого-то свертка, который она подоткнула под одежду. На голову она навертела платков, грязных как утиральнак (утирка), вокруг пояса привязала старые сарă, в руках держала палку; чтобы ее речь походала на речь беззубой, она что-то взяла себе в рот. Как только они вошли в избу, они стали плясать, при чем выделывали разные (странные) штуки и целовались. С этим они и ушли. || Череп. Акăш-макăш калаçат. Expedite et commode loquitur. Говорит гладко, ловко. || Ст. Чек. Аннӳпе акăш-макăш (illiberaliter, inhumaniter) ан калаç (= хытă ан калаç), вăл сана çуратса ӳстернĕ. Ват çынпа акăш-макăш калаçмаççĕ, вăл санăн аçунтан та асла. Не говори грубо с своею матерью, она тебя родила и воспитала. С старым человеком не говорят грубо: он даже старше твоего отца. || Nonnunquam adiectivi vim habet (vocabulum anceps). Иногда имеет значение прилагательного. Нюш.-к. Акăш-макăш — „еккай (эккаj) вырнаçман, юравсăр япала!“ тени. „Еккай акăш-макăш япалу! (o rem ineptissimam!) ниçта вырнаçа пĕлмест!“. Агы̆ш-магы̆ш означает несуразвую вещь, которая нигде не может уместиться. „Экая несуразная вещь! нигде уместиться не может!“ Кубня. Акăш-макăш çын. 1. Vir praestantissimus. 2. Homo nequissimus. 1. Необыкновенно хорошай человек. 2. Никуда негодный человек. (Сообщ. Л. Марков. || Aut substantivi. Также существительного. Н. Карм. Чăвашăн акăш-макăшĕ (res ineptae), чӳкки-кĕлли пĕтмест ĕнтĕ унăн. У чувашина нет конца разным жертвоприношениям, молениям и всякой нелепице. Здесь чувашин пояснил выражение „акаш-макăш“ так: „алама ĕç туни“, т. е. дурные (плохие) дела. Сказ. и пред. 18. Акă кăвать хураççĕ акăш-макăш хăрăкран. Вот они кладут костер („sarmenta minutiora“) из разного сухого сброда. Хыр-к. Мĕн тумалла вăл вĕтĕ акăш-макăшпала? (de pisciculis minutis inutili-busque). Что, толку в этой мелюзге? (о мелкой рыбёшке). Ib. Çак хутиç çине акăш-макăш (res minutas, parvi pretii) тултартăм. Набрал (накупил) в этот мешок разной мелочи. Эльбор. Вăл тем акăш-макăш та пĕлет полĕ (de arte magica). Он, поди, и невесть что умеет (напр., колдовать). Ib. Çол çинче тем акăш-макăш та çакланĕ (de casu adverso). В дороге может все приключиться. Кубня. Унăн акăш-макăшĕ (insolentia, petulantia) пĕтес çук. Его шалостям, озорству, выходкам нет конца. (Сообщ. Л. Марков). || Haud raro in conviciis quoque dicitur, quo sensu usurpatum alia lingua reddi non potest. Иногда употребляется как бранное выражение. Шурăм. 6. Эрех пултăр — кӳпет вара! Ах, акăш-макăш! Была бы только водка — опиться готов! Ах, идол! Ib. Ах, акăш-макăш! кĕрлеминччĕ хуть! Хăй ӳсĕрне пĕлмест! Ах, идол! хоть бы не галдел! Не понимает, что сам пьян! (говорит апайка мужу). Можар. Анчах Макçăмран хăрани пур, пит вăйлă акăш-макăш. Только есть опасность со стороны Максама: уж очень он влиятелен, идол этакий! Йолаш. Акăш-макăш çĕлесе пĕтернĕ. Сшито плохо, несуразно. Ib. Акăш-макăш тус (тус. i. q. туса) пĕтернĕ. Сделано кое-как, безобразно. Янтик. Приккашчăк акăш-макăш вĕçтерсе иртсе кайрĕ. Приказчик промчался (на лошади) с шиком. Ib. Акăш-макăш пурна пуçларĕ çав. Он стал жить богато, по-барски, с шиком, в свое удовольствие. Ib. Акăш-макăш çунтарса (или: вĕçтерсе) çӳрет. Шикует. Абаш. Акăш-макăш тоянсах окçана пĕтертĕм. Я истратил деньги просто на приобретение разной дребедени (напр., купил заслонку, мази, сахару, огурцов). Ib. Вăл акăш-макăшсене халь хăварман (i. е. ĕлĕкхи йăласене пăрахман: чӳк тăвăть, йомăç пăхать). Он еще не оставил (всей этой) дребедени (т. е. старых обычаев: жертвоприношений, гадания через йомзей). Ib. Акăш-макăш чӳклесе, мăшкăлтатса (мŏшкŏлдатса), кĕрĕк (i. q. кирек) мĕне асăнкаласа ĕлĕкхи йĕркепе порăнакан çын ĕçĕ. Акăш-макăш — жертвоприношения, старинные обряды и молитвы разным (божествам), которые совершает человек, живущий по старине. Ib. Акăш-макăшсемпе халь те вăл хăтланăть. Он все еще занимается (этими) нелепицами, этой дребеденью (т. е. не оставил старинных суеверных обрядов) Ib. Акăш-макăшсем анчах чопкаласа çӳретчĕç. Бегала лишь одна мелюзга (т. е. дети, ребята).

Алтакким

(Алда_кки_м), nom. propr. viri, Eudocimus, личн. христ. имя Евдокам (Альш., Н. Седяк., Раков., Ст. Чек.) Н. Седяк. Алтакким-калтакким, калта тирĕ сĕвекен, икĕ пусла паракан. Евдоким-калдаким (непереводимое слово), сдирает шкурки с ящериц и продает их по две копейки. (Насмешка над именем Евдоким). Ракова. Алтакким-калтакким, çĕр сакăр вун çăмарта. (Шултăра урлă-урлă кĕпе). Евдоким-калдаким, сто восемьдесят яиц. (Загадка о рубахе, сшитой из пестряди с крупными клетками).

анатри чăваш

(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к носкам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].

антар

(андар), facere ut descendat in locum inferiorem etc. Понуд. форма от гл. „ан“. Изамб. Т. Унăн таврашĕнчисем ку çывăрнине пĕлсен лашине çырмана антарса янă. Те, которые были около него, заметили, что он уснул, и свели его лошадь в овраг. Якей. Çор-конне çорт çинчен йор антараççĕ. Весною сбрасывают с крыш снег. Ib. Атьăр, ачасам, шӳш шӳл çинчен олăм антарар. Идемте, ребята, скидывать с сушил солому. Ib. Кăрмăшра илнĕ йăвăçа эпĕр Выл вăрне антартăмăр. Лес, купленный в Курмыше, мы сплавили на устье Вылы. Орау. Ачана сак çинчен антарас. Надо снять ребенка с лавки. Ib. Пĕрени ырине лармаçть, картне пăртак антарас пулать. Бревно ложится в паз не плотно, надо углубить зарубку. Ib. Чулне пăртак антар-ха, тем çăнăх шултăрарах тухнă пек туйăнать. Опусти малость жернов, а то, кажись, мука что-то крупновата выходит. || Cibum coctum ex aheno in aliud vas traiicere vel transfundere. Также означает разливать или выкладывать из котла в чашку (так и в Череп.; о кушаньях). Урож. год. † Яшка антарнă тĕле кĕчĕç-тăчĕç хăнасем. Когда наливали (в чашку) похлебку, вдруг явились гости. Менч. Чист. Пысăк чашăксемпе пăтă антарса, пăттине куç хывса, çăмарта турани сапса лартаççĕ. Выкладывают кашу в большие чашки, пелают на каше ямочку (для масла) и ставят, посыпав крошеными яйцами. С. Тимер. Хĕвел анас умĕн пăтă пĕçереççĕ те, ăна икĕ чашăк çине антарса лартаççĕ. Перед закатом солнца варят кашу и выкладывают ее на две чашки. Сиктер. Унтан тепĕр чашкăпа пăтă антараççĕ. Потом выкладывают еще на одну чашку каши. N. Пиçсен вара чашкăсем çине антарать. Изамб. 109. Пĕр-ик хуран шыв вĕретсе шетнике антараççĕ. Вскипятят котла два воды и сольют ее в кадку. || | (Lac) praebere (de vacca dicitur). Также давать (молоко, о корове). Сред. Юм. Ине (ин’э, i. q. ĕне) пĕр те сĕт антарми пõлчĕ хăй. Корова совсем перестала давать молоко (или: доить, как говорят русские). В. Олг. Ĕне сĕт антармаст. Корова не доит. Якей. Микон иртнĕренпе пирн ĕне сĕт антара пуçларĕ. Начиная с Наколы, наша корова начала доить, т. е. давать молоко. || Item de femina. То же о людях. || Saepissime autera verbi auxiliaris munere fungitur ita, ut significet motum in locum inferiorem. Соединяясь с деепричастиями (-са, -а), часто является вспомогательным глаголом. Толст. Пĕчĕк аçасем ун çине хăпара-хăпара кайса вак турачĕсене хуçа-хуçа антарнă. Маленькие дети влезали на нее и обламывали мелкие ветки. Б. Илгыш. Ула-кайăк тилĕ сăмаххине итлесе пĕр юман туратти татса антарчĕ, тет. Дятел послушался лисицы и сломил для нее дубовую ветвь. Якей. Эпĕр çырта (с’ирда) полă тытса çӳренĕ чох çӳлте тăракан ачасам пирĕн çия çĕр йăттарса антарчĕç. Когда мы ловили в речке рыбу, то ребята, стоявшие над нами на берегу, обрушили на нас берег. Ib. Атьăр, ачасам, она кăмака çинчен тортса антарар. Давайте, ребята, стащим его с печи. Ib. Хорсене калча (кал’џ̌а) çинчен çырмаялла хуса антартăмăр. Мы согнали гусей со всходов в овраг. Ib. Хăма çине прах ларса толнă, шăлса антарас полать. На полке много пыли, надо ее смести.

Анна

(Анна; ударение, конечно, на последнем слоге), nom. pr. fern. chr. Anna, личн. жен. хр. имя Анна. Б. Олг. Альш., СТИК., Ст. Чек., Н. Седяк. || Н. Седяк. Анна канна хыт канна, кантар шăмми лапчашки. Сухощепая Анна, плоская коноплявая кострика. (Насмешка над именем Анны).

антантант

vox incerta in versiculo quodam posita. Торат. Антон антантант, сăмси тăрри чан-чан-чант. Антон — интендант(?), кончик его носа... (Насмешка над человеком, которого зовут Антоном).

Анттун

(Анттун), nom. propr. viri chr. Antonius, лич. хр. имя муж. Антоний, Антон. Ст. Чек. СТИК, КС. , Череп. Л. Кошки. В Якей. Анттон (Анттон), id. Альш. Анттун (scr. Антун), ан тун, мĕшĕн тунан? Антон, не запирайся (т. е. не отнекивайся), зачем запираешься? (Насмешка над тем, кому имя Антон).

апат-ырлăх

(абад-ырлы̆х), varia genera ciborum, яства. НАК. Пĕçернĕ апат-ырлăха кĕл-кĕлесе яшкипе кукăльсене, юсманĕсене валеççĕ ачисене киле парса яраççĕ. Совершив молитву над сваренными яствами, они делят между собою похлебку, пироги и юсманы, и отсылают их со своими детьми домой.

аппи

(а_ппи), i. q. аппа, addita particula tertiae pers. и, qua significamus rem aliquam, de qua iam ante fecerimus mentionem. То же, что аппа, но с прибавл. суфф. З-го л. для означения того, что о ней уже была речь раньше. М. Сунчел. Чист. Хăвакла аппи (раньше она была названа Хăвакла аппа) лаçра юпана кирлĕ çимĕççем анчах хатĕрлесе тăратьчĕ. Что касается сестрицы Феклы, то она только приготовляла в лачуге (летнее помещение на дворе, где варят над очагом пищу) кушанья, необходимые для поминок.

аппалан

(аппалан), in re futili et frivola occupatum esse; laborare; operam frustra conterere, saxum sarrire. Заниматься пустяками; возиться (валандаться) над чем-либо; утруждать себя чем-либо, иногда неважным. Может быть, произведено от слова „аппа“ таким же образом, как мы это видим в словах: анналанса çӳрет, майккаланса çӳрет (ведет себя как Анна, как Марья). Чирич-к. Цив. Çапла аппаланса вара каç та пулать. Таким образом в этом валанданьи (проходит день и наступает) вечер. СТИК. Ан аппаланса тăр ĕнтĕ, часрах кил. Нечего заниматься пустяками, иди сюда скорее! Якей. Çав кĕт ĕçпех аппаланса кон иртерч. С таким пустяковым (= небольшим) делом провозился весь день. Ib. Çырмара чол кăларма хăтланса виçĕ кон аппалантăмăр. Вытаскивая камень, мы провозились в овраге три дня. Ib. Тем чол аппалансан та, эс ним те тăвас çок. Сколько ты ни провозишься, а все-таки ничего не сделаешь. Ib. Вăл осал ача-пăчапа аппаланас килмеçт. Не хочется возиться (тратить время) с этими негодными детьми. Беседа чув. 6. Кирлĕ-хирлĕмарпа аппаланман. Пустыми делами (пустяками, чем не надо) он не занимался. Аттик. Çапах вĕсем хăйсем, авал киремете пуççапса пурăннă çынсем пек, тĕрлĕ япаласене чӳклесе, пуççапса аппаланса пурăнаççĕ. Однако они, подобно старинным поклонникам киремети, занимаются пустяками, покдоняясь и принося жертвы различным божествам (или: духам). Н. Карм. Мĕн аппаланса ларатăн? Что ты сидишь и занимаешься ерундой? ЧС. Атте лупас айĕнче вилнĕ лаша патĕнче темĕн аппаланса тăрат. Отец что-то возится под сăраем около павшей лошади. Шурм., № 26. Каллах кăмака умĕнче апплана пуçларĕ. (Она) опять стала (над чем-то) возиться у печки, т. е. что-то делать, напр. стряпать. Изамб. Т. Мĕн эсир шыв хĕрринче аппаланатăр? Что это вы возитесь (т. е. делаете) на берегу? или: чем это вы занимаетесь на берегу? Сред. Юм. Аппаланас пõлать ĕнтĕ, мĕн тăвас тен! Что делать, приходится (или: придется) возиться с этим делом! т. е. заняться им. Орау. Нумайччен аппаланса тăтăм шывра. Долго возился я в воде. Çĕн-Кипек. Çапла аппалансан-аппалансан вăпăрĕ уйăхне çитсе тытать те: „Сана çырăм ĕнтĕ“, тит вара. Провозившись таким образом некоторое время, „вăпăр“ настигает и схватывает месяц, и говорит: „Ну, теперь я тебя съел“. (Игра).

аппаланкала

(аппалангала), verb, frequent, a praec. v. deriv., учащ. форма от аппалан. СЧ. Эпĕ вара çапла аппаланкаласа киреметсенчен хăтăлтăм. Помаявшись таким образом, я отделался от киреметей, т. е. после ряда стараний, усилий. Ст. Чек. Аппаланкаласа ан çӳре вăл ĕçпе. Не возись над этим делом (которое требует и ходьбы). Ал. цв. 4. Çапла чилай аппаланкаласа çӳресен-çӳресен... Таким образом, после долгих и хлопотливых поездок...

аппаланчăк

(аппаланζ’ы̆к, аппалан’џ̌ы̆к), nugator, человек, занимающийся пустяками. КС. Аппаланчăк! мĕскер тăван унпала? Бездельник! На что тебе это? СТИК. Ă, аппаланчăк! Мĕн аппаланан? Е аллăна касас е пырна тăрăнтарас! Пăрах! Ах ты, баловник! Ведь ты этак либо руку обрежешь, либо горло наткнешь! Брось! („говорят маленькому, выделывающему фокусы или занимающемуся пустяками“). Ib. Аппаланчăк ача та пулат! Ăçта çитмест-ши кун каçиччен, мĕн тумас-ши, — кирлĕ япала туни нимĕн çук! Бывают же такие баловникиI Где он только за день не побывает, чего только не проделает, а пользы — никакой! || Lentus, tardus. Также копотун. КС. Эй, аппаланчăк! Эх ты, копотун! || Lentitudo. Также копотливость. КС. Аппаланчăкупа пĕрле! Эх ты, колотун! (точнее: эх, чтобы тебя с твоею копотливостью!). Так говорят человеку, который возится над делом, но без успеха. Орау. Сан аппаланчăкупа вĕçне-хĕрне тухаймăн (или: ĕçне-хĕлне тупаймăн)! С твоею копотливостью тут конца-края не будет!

Кавал

яз. имя мужч. Рекеев. || Назв. селений, напр. д. Ковалей, б. Алькеевск. в. Тег. у. и др. N. Кавалăн йытти те мана кукка пулат. Все ковалинцы мне дядья по матери потому что моя мать из Ковалей). || Назв. сел. Ковалей, Урмар. р. (По преданию, так звали брата Тупах’а, основателя этого села). N. Кавалпа Тупах çинчен ваттисем ак мĕн калаççĕ: ĕлĕкех пирĕн ял панчи вăрманта пĕр çын пурăннă. Унăн Кавалпа Тупах ятлă ывăлĕ пулнă. Тата усрама илнĕ Вăрмар ятлă ача пулнă. Вăрмар ку çынна каткасем, пичĕкесем тусă пулăшса пурăннă. Ăва Кавалпа Тупах, кураймасăр, усал тунă. Ашшĕ ăна пĕлнĕ те, ывăлĕсене ылханнă, Вармара пиллесе хăварнă. Тупаха: эсĕ пĕртеле-пĕрех юлăн, санăн ăру ни ӳсмĕ, ни сахалланмĕ; Кавала: санăн ару Тупахăнвинчен йышлăрах та, чаплăрах та пулĕ, тенĕ. Вăрмарне: санăй ăру пит ... (конца нет). Изамб. Т. Кавал, Кавал каптăрми, тиркĕ-çăпали хуп татти. (Насмешка над ковалинцами).

караçăвар

сеновал над конюшней (вите тăрне утă-улăм хума тунă вырăн). Ванеркке. См. произв. от кар.

Кари

хр. имя мужч., Гавриил. Альш. Вăл енче Карие кăна тивнĕ те вăл (пожар), çак еннипе сăтăрса кайнă урам тăрăх Калак (n. viri) таранччен. Ib. Кари качаки (насмешка над именем «Кари»).

карманай

(карманаj), насмешка над детьми, у которых выпали молочные зубы (детск. сл.). Трхбл. Катăк шăл карманай вуник çăкăра тĕп тăвать.

киремет

(_ки_рэ_мэ_т, к’и_рэ_мэт’, Пшкрт: _кєр’є_мє_т), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.

кун

кон, основа местоим. ку, «этот». Юрк. Çав вăхăтра Кăркка ятли кĕсем умĕнчен иртсе кайнă чухне тытăннă кунтан (над этим), Мишукĕнчен, мăшкăласа кулма.

курак

корак грач. Сред. Юм. Кôрак: хора та полин, хам ача, тесе каларĕ, тет; çавăн пик, чипер полмасăн (= полмасан) та, хамăн хама илемлĕ. Ib. Корак ачине: хора полин те хам ача, тесе калать, тет. (Поговорка). Кан. Килсен, каллех курака хыптарнă пек хыт чăмлаксемпе ачан хырăмне тултараттăмăр. N. Ирех курак юрласан, çумăр пулат, тет. Орау. Çитĕ, ытла тасалсан, курак йăтса кайĕ, курак сăхса кайĕ! тиççĕ питне хытă çăвакана. Т. Гршорьева. Куракăн пĕр юрă, ухмахăн пĕр сăмах, теççĕ. ЧП. Курак килет. || Иногда общее обозначение грачей и ворон. НИП. См. МКП. З6. || Пики (масть в картах). Изамб. Т. (В б. Цив. у. корак — в том же зн.). СТИК. Курак манăн. Пики мои. Ib. Куракне пар. Ходи с пик. Ib. Курак тăххăрли мана килчĕ. Девятка пик досталась мне. К.-Кушки. Курак пĕччен, пиковый туз. ||Яз. имя мужч. Т.-И.-Шем., Орау., САСС., Н. Седяк., Рысайк., Б. Олг. и др. Трхбл. Курак = курмишка. Насмешка над именем Курак. || Прозвище мужч. Б, Маклашк., Б. Яныши.

ӳпле

(ӳ_пл'э), шалаш. Зап. ВНО. Ӳпле — навес, прикрытие. IЬ. Ӳпле, хушă. (Буин. у.), ӳкле (Ядр. у.), шалаш. Ягудар. Ӳпле ― алăклă, чӳречеллĕ, арпа хума. Над и перед дверью — навес, служащий для того, чтобы убрать с тока хлеб в ненастье. На одном конце или в стороне тока. IЬ. Ӳпле йĕтемĕн пĕр хĕрринче е пĕр пуçĕнче пулать. Хыпар № 5, 1906. Вĕсем шăтăксенче, е ӳплесенче (хушăсенче) пурăннă. Етрух. Ӳплинчен те инçех мар, тет (ар-çури). Завражн. Ут çолакансем ӳпле тăваççĕ çапăсенчен, утă витеççĕ. || Мякинница. СПВВ. Т. Ӳпле арпалăх (мяк.) тени пулать. В том же знач. и в Кич-к., Цив. Чураль-к. Хĕлле тутă, çулла выçă. (Ӳпле). С. Ӳпле — шалаш на гумне для мякины, в поле — для пастуха. СПВВ. ЕВ. Ӳпле ― арпалăх, авăн çапнă чӳх арпа хуракан çурт. Сказки и пред. чув. 15. Кайăк пырать ӳпле пек (величиною с мякинницу). || Большой, не прорвавшийся чирей. СПВВ. ТМ. Ӳпле; пысăк шăтман çăпана ӳпле теççĕ. Ӳпле тесе, ылханнă чухне пит калаççĕ: эх, сана икĕ урăна йĕкĕр ӳпле тухма пар! теççĕ.

ăнлат

разъяснить, дать понять, втолковать, растолковать. Хыпар № 45, 1906. Çак ĕçе тăвакан çынсем тата епле суйламалли çинчен, халăха ăнлата-ăнлата памалла. Работающие над этим делом должны еще растолковать народу, как производить выборы.

ăранкла

каркать. Собр. Çурт урлă çăхан ăранкласа каççа кайсан, мĕн те пулин вилет, теççĕ. Если над домом пролетит с карканьем ворон, то, говорят, в доме кто-нибудь умрет.

ăс выляни

ăс вылянни, легкомыслие, нетвердость в мыслях. Ст. Чек. Ăс вылянат — çын хĕтĕртсен, хĕрарăм çинчен шухăшласан. IЬ. Ак эп çынпа пурăнам-ха, упăшкама пăрахса, — çавă ăс вылянăран пулат. Байгл. † Хусан çинче хут вылят, пирĕн пуçра ăс вылят. (Плач невесты). С. Тим. † Хусан хули çинче хут вылят, пирĕн çамрăк пуçра ăс вылят. Над городом Казанью бумага играет, в нашей молодой голове ум играет (в смысле легкомыслия).

ĕмĕр

(ӧ̌_мӧ̌_р, э̆_мэ̆_р), век. М. П. Петр. Этеме пурăннă-çемĕн ăс кĕрет те, анчах ĕмĕрĕ кĕскелет. Чем больше человек живет, тем больше набирается ума, только жизнь его сокращается. N. Ӳпренĕн ĕмĕрĕ ик эрне. Век мошки — две недели. Сред. Юм. Ĕмĕр сакки сарлака, ȏнăн вĕççи кȏрăнмас (тесе), ĕмĕр вăрăм, малла (= малалла) мĕн пôлассине пĕлместĕн, тессине калаççĕ. N. † Епир вылянă-кулнисем каят ĕмĕр тăршшăне. К.-Кушки. † Эпир вылянни-кулнисем пырĕç ĕмĕр тăршшине. Память о наших играх и весельи сохранится на всю жизнь. Хыпар № 19, 1906. Халĕ сасартăках ĕмĕрти чи пысăк ĕçсене тума тытăнмалла пулчĕ. Теперь неожиданно пришлось взяться за самые важные в жизни дела. Пшкрт. Эп хам порăннă ĕмĕрте шатак (шадак) корсатăп (корзады̆п). Я на своем веку всего навидался. N. Ĕмĕрне чăваш чĕлхипех асапланса ирттерчĕ. Весь свой век провел над чувашским языком. Якейк. Ĕмĕрне контах иртерч. Весь свой век прожил здесь. IЬ. Ĕмĕрех асапланатпăр. Всю жизнь мучаемся. IЬ. Ĕмĕрех конта порнать. Весь свой век проживает здесь. N. † Ĕмĕр иртсе каятĕ, тĕкĕ персе те чарас çук, тăм сĕрсе те чарас çук. Юрк. Калăн, хăйсем темиçе ĕмĕр пурăнмалла, тесе. Скажешь (подумаешь), что они проживут несколько веков. N. † Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç; яш ĕмринче порннă чох, вĕрем иртни сисĕнмест. Когда на речке... туман, то не видишь, как летит птица; когда проводишь молодость, то не замечаешь, как летит время. Пазух. Çăварни çуни хура çуна, тытрăм-кӳлтĕм хура лаша; сикрĕç-ларчĕç хура хĕрсем, ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. Букв. Ĕмĕр сакки сарлака теççĕ. Лавка жизни широка. (Послов.). Сир. 40. Ăссăрпа йĕркесĕршĕн пурнан ĕмĕрех йĕр. Ходар. Вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть. (Вирĕм). К этому человеку собирается («остается») всякое зло, и он поэтому во всю свою жизнь не видит добра (благополучия). Ч.П. Ĕмĕр иртни, течение (прохождение) жизни. Ст. Чек. Ĕмĕре ирттерни — тикĕс ирттерни пулат. Сред. Юм. Ĕмĕр иккĕ килес çок. Жизнь не повторится («почему же не удовольствоваться?»). Рак. † Пирĕн тăвансем: ах! тиеççĕ, епле ĕмĕр ĕмĕрлес! тиеççĕ. Изамб. Т. Шел çамрăк çынна; ĕмĕрĕ пĕтнĕ пулĕ çав. Жаль молодого человека; должно быть, жизни его пришел конец. Менча Ч. (и в др. гов.). Ĕмри — его жизнь. Орау. Ĕмĕрне çавна шыраса ирттерчĕ Шăршĕвӳ те. Шыржи («твой Шыржи», n. viri) такой смерти и искал всю жизнь (собаке собачья смерть). Ч.П. Ĕмĕрĕм вĕçне çитетĕп. Доживаю век. Кратк. расск. 26. Ăна ĕмĕрĕнче пĕр çын та: Иов капла усал, Иов çапла усал, тесе, çăвар уççа, калакан пулман. Орау. Мĕн пур ĕмерне Хусанта ирттерчĕ. Весь свой век прожил в Казани. IЬ. Мĕн пур ĕмĕрне кĕнеке çинче ирттерчĕ. Весь свой век провел над книгами. IЬ. Ху ĕмĕрĕнте эсĕ ăна кураяс çук. На своем веку ты не увидишь его. Регули 711. Ман ĕмĕрех (ĕмĕре) çитĕ ку япала. На мой век хватит этой вещи. Изамб. Т. Пĕрре тытсан, ул ĕмĕре пырат. Раз загородить, и на век хватит. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, сĕт каткинчен тохнăскер, катан-пирпе тытнăскер, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ (жизнь показалась радостной). Альш. Вĕсем вара ĕмĕрнех суккăр пулса ирттернĕ. Они всю свою жизнь были слепыми. Ядр. † Шăпăр, шăпăр çӳмăр çăвать; хĕвел пăхать, типĕтет, пирĕн ĕмĕр çанашкал. Шумит дождик и намачивает; взглянет солнышко и высушит; такова жизнь наша. Посл. 191,17. Ку ĕмĕрĕн пуянĕсене ӳкĕтле. О сохр. здор. Ватăлса виличченех ĕмĕрĕнче те пĕр чир-чĕр те курмаççĕ. До самой смерти в преклонных летах не знают никаких болезней. Ау. 102. Ватăлас ĕмĕрте вĕсем пĕр ывăл ача тупнă. На старости лет у них родился («нашли») мальчик. Альш. † Пĕр ĕмĕр те кунта, пĕр ĕмĕр лере: саклата та хунă мул пекех. (Застольн. песня). Псалт. 16,₁₄. Вĕсене çак ĕмĕрĕсенчех çĕр çинчи суйласа илнĕ сахаллисенчен уйăр. IЬ. Санăн патшалăху пур ĕмĕрсенче те тăракан патшалăх. К.-Кушки. Ĕмĕрте катăк пуртă та кирлĕ пулнă, тет. В жизни, говорят, может пригодиться и обломанный топор. (Послов.). || Век, saeculum. Канон. Эсĕ этеме калама çук савнă тăрăх юлашки ĕмĕрсенче ĕмĕр хĕр Маріяран ӳтленнĕ. || Вечно. Ягутли. Кирек камăн та пурнан кунсенче ĕмĕр асăнмалла вăхăтсем пулаççĕ. У каждого бывают в жизни незабываемые минуты. М. Васильев. Ай-ай, аван! Ĕмĕрех ко тапакка шăршлăттăм. Ах, как хорошо! Весь свой век нюхал бы этот табак. Сборн. по мед. Юмăç тени ĕмĕр çук пулать. Знахари вечно бывают бедны. Орау. Ĕмĕр каймастăп. Во веки не поеду. Чăв. й. пур. Кайран акнă тырă ĕмĕрех начар пулат. Поздний посев всегда бывает плох. Ст. Чек. Атсем (= ачасем), хăнана кайсан, ĕмĕр çапла пулат вăл! Ребята, когда пойдешь в гости, всегда так бывает! || Долгое время. СТИК. Мĕн ĕмĕр хытланса тăратăн эсĕ унта! Сколько времени ты там возишься! Коракыш. Ку кайăка чĕрĕллех тытас тесе, Иван тем ĕмĕр çӳренĕ. Желая поймать эту птицу живьем, Иван проходил очень долго.

ĕнсе

(э̆_нзэ), затылок. ПУ. Пшкрт. э̆_нзӓ , затылок. СПВВ. Ĕнсе (инсе). Упа 758. Вара хирĕç пыракан çынни хăй ĕнсине хыçса: чăнахах та мĕншĕн ыйтрăм-ши эпĕ? тесе, шухăшларĕ, тет, хăй ăшăнче (= ăшĕнче). Тогда идущий навстречу почесал затылок и задумался над тем, зачем он это спросил. Янтик. Эй ачам! ун пек, айăп çукран айăпласан, ху та ĕнсене (ĕнсӳне) хыçăн (хыçкалăн). Ах, милый, если бы тебя без вины обвинили, ты бы и сам почесал затылок. Альш. Путпула анса кайсан, ку ачан ĕнси хуçăлат та, çавăнтах вилет, тет. От падения в подполье у этого мальчика сломался затылок, и он тут же умер. Орау. Кай-ха ун патне, ĕнсерен парса, кăларса ярĕ. Пойди-ка к нему, он даст тебе такого подзатыльника (и выгонит)! IЬ. Ачана ӳкерсе, ĕнсине татса пăрахăн. Уронишь ребенка и сломаешь ему затылок. Изамб. Т. Ĕнсерен чишша кăларса яр. Дай ему подзатыльника, чтобы он вылетел. || Хорачка. Оны̆н э̆_нзин'ӓ ларчы̆. Он получил убыток. Хыпар № 38, 1906. Хăшĕ банка (чит. панкка) парăмне тӳлесе пĕтере пырать, анчах çав вăхăтра ун ĕнси çине çĕнĕ парăм пырса ларать. Иной уже выплачивает долг банку, и вдруг в это время ему на шею наваливается другой долг. || Изамб. Т. Эсĕ ман ĕнсене кăшлатăн. Живешь на мой счет («гложешь мой затылок»). IЬ. Э, хура халăх ĕнси чăтат-çке! Вытерпит народная шея! Беседа. Ял ĕнси çинче пурăнакансем. Живущие за счет деревни (общества). || Микушк. † Хĕр чух эпир пурăнтăмăр выляса; татах выляс-чĕ çав вăйя, хуйхă пуснă ĕнсене (было: инсене). В девицах (т. е. в девичестве) мы жили играючи; поиграть бы и теперь в эти игры, да одолела тяжелая кручина. || IЬ. Ĕнсерен тăхăнтартни (подзатыльник). IЬ. Вăрççа, ĕнсерен чышса, кăларса яни (выгонка в толчки, в шею).

явăн

(jавы̆н), виться; обвиваться. Йывăç явăнса ӳсет. Дерево растет завитушкой. Икково. Хăмла шăччă тăрăх явăнса çитĕнет. Алших. Хăмла шерте (шалçа) тăрăх явăнса ӳсет. Сл. Кузьм. I, 16. Вĕсен ĕçĕ кантăра пек явăнса пырать. У них дело идет как по маслу. К.-Кушки. Мăйне çĕлен явăннă (или: яваланнă). IЬ. Курăк йывăçа явăнат. Альш. † Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат: çĕмĕрт çеçки хăвана явăнат. Бурунд. † Çĕр çырлисем пиçеççĕ хĕрелсе, тĕрлĕрен пĕр курăка явăнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав. Чураль-к. Шучă тăрăх явăнакан хăмла путранки мар-и çав? Ура явса выртакан пирĕн варлисем мар-и çав? Н. Тим. † Явăна-явăна выртакан, пĕрлĕхен аври мар-и çав? Сред. Юм. Ирхĕне, вил-шыв (у др. сывлăм) укеччин, утă торттарсан, ȏ, явăнса, вĕрен пик пȏлса пырать (вьется как веревка). Юрк. † Хĕвел тухат, сарăлат, улма йывăç çине явăнат. || О пламени. ЧС. Çӳлте хĕм явăнать анчах — хĕп-хĕрлĕ, тастан (= таçтан) та курăнать пулĕ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [IЬ. Пушар йĕри-тавра çынсем явăнаççĕ анчах. Около пожара вьются люди]. Сред. Юм. Вăт (= вут) явăнать анчах. («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьется»). || О течении. ЧП. Хура шыв юхат явăнса. Янш.-Норв. † Шывĕ юхат явăнса, хумсем çапаççĕ хĕрнелле. А. П. Прокоп. † Атăлсем тухат (юхат?) явăнса. Дик. леб. 36. Акă тинĕс хумĕсем, ывăна пĕлмесĕр, пĕрин хыççăн пĕри явăна-явăна пынипе темĕн тĕрлĕ хытă чулсене те тип-тикĕс якатаççĕ. || Об облаках. Дик. леб. 40. Хура тăхлан тĕслĕ хăрушă хум пек пулса, вĕсем явăнса шуса пыраççĕ. IЬ. 56. Çӳлте явăнать хуп-хура пĕлĕт. Наверху вьется черная туча. || О пыли. Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явăнса. Пыль вьется. || О грязи. Сред. Юм. Çăмăр çуни халь те типмен, пыльчăк ȏрапана явăнса пырать (грязь навивается на колеса). ||О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.). ЧП. Хĕвелсем тухат явăнса. || О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны. Ст. Чек. Явăнса ӳсет ыраш (= вăйлă ӳсет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны. || Виться (о птицах и т. п.). Сказки и пред. чув. Ялĕсем çинче кайăк явăнать. Над их деревнями вьются птицы. Толст. III-IV, 122. Вăрăм-тунасем явăнса вĕçсе çӳреççĕ, сĕрлеççĕ. Комары вьются, летают и жужжат. N. Икĕ ангел, икĕ архангел вĕççе килеççĕ пирĕн чуншăн, явăнаççĕ пирĕн çылăхшăн. || Увиваться (с какою-либо целью). КС. Сир. 27. Кам ăслăлăх çурчĕ таврашĕнче явăнса çӳрет, çавă унăн çурчĕ çумне пăта çапса тĕреленет. Якейк. † Эпĕ лартас хĕр панче упа-кашкăр явăнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери). С. Хорчка пек явăнса çӳрет. Вьется как ястреб. Тоже и о животных. Якейк. † Пирĕн çол çийĕнче корак-çăхан явăнать, эпĕр лартас хĕр панче ялти ача явăнать. (Песня на масленице). КС. Курак-çăхан виле таврашĕнче явăнса çӳрет. Сновать (в переносн. зн.). Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явăнса ан çӳрĕр (не толпитесь). Сказки и пред. чув. 75. Ярăнтарса явăнса, шăпăр кĕвви ташлатать.

Якур

(jагур), личн. хр. имя мужч., Егор. К.-Кушки. Ваçка Якурĕ. Альш. Якур, Якуркка — Георгий. Н. Седяк. Якур — Георгий. Шарбаш. Якор (jагор), имя мужч. Сред. Юм. Якор — Егор. Альш. Якур-пакур. (Насмешка над именем Егор).

яклашка

(jаклашка), гладенький. Т. М. Матв. Ялта яклашка та, килте муклашка. В деревне — гладенький («держит фасон» и т. п.), а у себя дома чурбан-чурбаном. (или: ничего не имеет). Тюрл. Яклашка, гладкий. Хура лаша яклашка. Т. М. Матв. Якку, Якку яклашка, çирĕм пилĕк муклашка. Яков гладок, у него 25 шишек. (Насмешка над именем «Яков»). || Форсун(-нья). Шибач. Яклашка, франтоватый (капăртарах çӳрет). Ст. Айб. † Чипер аппа яклашки, арăм пулсан, ленчешки. СПВВ. ИФ. Яклашка е каçрашка ― çукрах çын пăртак чаплă çӳресен: ав вăл епле яклашка çӳрет, теççĕ. Когда бедный человек начинает одеваться франтовато, то про него говорят, что он ходит яклашка или каçрашка. || Т. Григорьев. Ялти яшка яклашка, килти яшка муклашка теççĕ (чужое приятно, а домашнее противно). || Насмешливое прозвище Якова. К-Кушки. † Хура шĕлепке Яклашка, хĕрсем енне сулăнат. || Ничего не имеющий. Хорачка. Н'и_{м т}^┐э с'ок―ты̆к, jаклашка.

Якрав

(jакрав), личн. хр. имя мужч., Евграф. К.-Кушки. Сред. Юм. Чăваш. й. пур. Якрав Иванĕ. Альш. Якрав — яка. (Насмешка над именем «Евграф». IЬ. Якрав, Якрашка. || Личн. яз. имя мужч. Иревли.

ялав

(jалав), флаг. КС. Ялав, флаг. М. П. Петр. Ялав, знамя, флаг, хоругвь. К.-Кушки. † Франтсус явлăк ялавра, аслă лавкка варринче; эпир тантăшсем вăйăра, хĕреслĕ урам варринче. Французский платок флагом развевается над большой лавкой; мы, сверстники, в хороводе, на перекрестке. Альш. † Ĕнтĕ ир те вĕл-вĕл, каç та вĕл-вĕл: ялан аслă пасарăн ялавĕ. N. † Туран анать шор пăрохот, шор ялавне вĕçтерсе; анатран хăпарать кăвак пăрохот квак ялавне вĕçтерсе. || Ленты, которые висят на спине в виде украшения. Якейк. Ялав — çорăм хыçне çакакан ленттĕсем. IЬ. Çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ (девицы).

янттар

(в записи А. Курушина оба «т» объединены сверху дугою, а над нею — знак вопроса). СТИК. Янттар пек таса, виттĕр курăнат.

екки яр

екке яр, прилаживаться; настраивать, «гладить по шерсти». Юрк. Тӳрлетсе куçарса çырма вăхăт çук, çитменнине тата екки яман вăхăчĕ (не в настроении), пĕрте ĕçлес килмес. СПВВ. ФИ. Пĕр-пĕр карчăк ялан ак вăрççа çӳрет-çӳрет те, сасартăках кăмăлĕ уçăлать те, ытла аван калаçать: екки ячĕ карчăкăн, теççĕ. Карм. Екки яман вăхăчĕ = ĕçлес килмен вăхăт. Ст. Чек. Екки яман, тет-ха, çавăнпа тăмас, тет. IЬ. Ăна ăйхинчен тăма екки яман, тет-ха. СТИК. Тяпанăн (_табаны̆н) екки янă. Степан перестал сердиться, стал даже заискивать. IЬ. Халь тем, екки ячĕ-ха (настроился), атту пăявна сĕтĕрсен те, пырас çук (о человеке, который вдруг почувствовал расположение к работе). СПВВ. Х. Екки янă. Альш. Екки ярсан, Екким пек. (Насмешка над именем Екким). М. В. Шевле. Екки ярсан, Екким пек. Когда у него хорошее настроение, то он бывает приветлив, добр и т. п. Ст. Чек. Екки янă чух вăрçмас. Когда он в хорошем настроении, то не ругается. Изамб. Т. Пирĕн анне те, екки ярсан (когда в хорошем настроении), пит аван: сĕт те парат, çу та парат, хăйма та парат. Хурамал. Екки янă чухне-кăна ĕçлеççĕ вĕсем (только когда захочется). КС. Екки ячĕ. У него появилось расположение.

Емели

личн. хр. имя мужч., Емельян. Альш. Емели-мелели. (Насмешка над именем Емельян.).

Емен

личн. хр. имя мужч., Емельян. Альш. || Личн. хр. имя, Евмений. Альш. Емен вырăсла Евмений. IЬ. Емен ― тиеймен. (Насмешка над именем Емен.). IЬ. Емен, Емен Павăлĕ.

ешчĕк

(jэ_шц'э̆_к jэ_шч'э̆к'), ящик. Шаймурз. † Ешчĕкехте ешчĕк ешĕл улма. Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çмарта пек. Ч.П. Улма ешчĕк. Н. Карм. † Çӳлĕ ту çинчен обоз анат, ешчĕкĕсем ешĕл кĕленче. || Часть крупорушки. Ст. Чек. Ешчĕк; ун çине ала хунă. (Аптиркка). Чутеево. Ешчĕк — ковш, куда сыплют хлеб (над жерновом). ||Особая телега для тяжелой возки, оба конца её обиты досками. Ст. Чек. || Хорачка. Ешчĕк (jӓ_шчэ̆к) — телега, обшитая лубками (хоп çĕленĕ). В. Олг. Ешчĕк — телега, обшитая лубками. Орау. Ешчĕк, телега для возки яиц. КС. Ешчĕк — глубокая телега (пуçне те кутне те хуппа пӳлнĕ, т. е. задок и передок забраны лубком).

ламппă

(ламппы̆), лампа. Якейк. Кайнă чох ламппă сӳнтерсе хвар (чаще скажут: хăй сӳнтерсе хвар). Ст. Чек. Ламппăран тухнă тĕтĕм (или: хăрăм) пĕтĕм пӳрте сарăлчĕ. Ирч-к. Ламппă решотки (горелка), трупи (стекло), ламппă хăйӳ (так! — фитиль). КС. Ламппă ( светильня, фитиль). Череп. Ламппă тимĕрĕ, горизонтальный круг над лампой. Ст. Чек. Ламппă питлĕхĕ, горизонтальный круг (рефлектор) для лампы, висящей на потолке. Кожар. Пĕр отма-çолпа кайрĕ те, çатрака пустаркаласа кайнăран кайрĕ те, пĕр ламппа çутти пур (виднеется свет лампы). Ст. Чек. Ламппа хăпарт. Прибавь света (в лампе). См. краççын.

ланкашка

(лаҥгашка), ухаб, нырок, яма, углубление. СПВВ. Х. Ланкашка, водомоина, овражек. Т. II. Загадки. Чăнкăр-чăнкăр (вар. тĕпĕр-тĕпĕр) туй килет, ланкашкала анах каять. (Вучаха кăвар туртни). КАЯ. Тата эпĕр урнă йăтта вĕлерме кайрăммăр (так!) та, Йăванĕ пирĕн чупса пырса урнă йăтă çине ланкашкана чут каяччĕ, аран çулса тытрăмăр. Н. Карм. Ланкашка, впадина поперек дороги. Орау. Пӳрт айккинчи ланкашкари шывра ачисем лапăртатаççĕ. || Яма в реке, довольно большая; вода над нею вертится. Яргуньк.

лапăртат

некогда – понуд. ф. ог гл. лапăрта. || Бултыхаться. Чув. пр. о пог. 232. Хур шыв çинче ишсе çӳренĕ чух чăмса лапăртатсан, çăмăр пулать. Если гусь, плавая, бултыхается и ныряет, будет дождь. || О неправильном полете. Сред. Юм. Çôначчине амантнă (повредившая) кайăк чипер вĕçеймес, лапăртатса вĕçет. || КС. Кайăк лапăртатса вĕçсе карĕ (полет большой птицы; более слабое подр.— лăпăртатса). || Возиться над чем попусту. Череп. Плохой микроскоп можно дать ученикам „лапăртатса ларма“, т. е. для препровождения времени. || Возиться в грязи. Ст. Чек. Ачасем кӳленчĕкре лапăртатаççĕ. N. Шыв хĕрринче лĕпĕш лапăртатать; лапăртатнăçеммĕнех путать Вăл. || Плескать водой, грязью. Изамб. Т. Ачасем çумăр хыççăн пылчăкпа лапăртатаççĕ (пачкаются в грязи). Сред. Юм. Пĕчик ачасем мунчара шывпа лапăртатаççĕ. || Вести неприличную болтовню, болтать. Череп. В. Олг. Лапăртат, говорить нехорошие вещи. Ст. Чек. Лапăртатас — кирлĕ-кирлĕ мара калаçас. Ib. Ан лапăртат! Пшкрт: пустоj лаβрдатат (болтает). Ib. Пустой лап(-β-)ăртатса ларан! (= кирлеми соясам соляса ларат). Ала 85. Апай, мана пĕр аршăн пир пар та, кутамкка çĕлесе пар. Кăна илтсен, ăна амăшĕ: мĕн ухмаха еретĕн эсĕ, ан лапăртасса çӳре! тенĕ. || Биться (о птице). КС. См. çапкалан. Сред. Юм. Пуснă (заколотый) алтан лапăртатать.

лахлат

хохотать. N. Кĕлте турттаракан çынсем лахлатса кулаç ачинчен (над парнем).

лĕкĕртет

(л’э̆_гэ̆_рдэ_т), muci sonus in naso. Хурамал. Хăш çыннăн сăмсинче манки лĕкĕртетсе тăрат (он шмыгает носом). Хурамал. Ĕ, лĕкĕрти! лĕкĕртетсе çӳрен! (манкалă çынна калаççĕ). Шăнкар манкăна! || Болтать. Икково. Лĕкĕртетет. Болтает (вздор). Сред. Юм. Мĕн лĕкĕртетен эсĕ? Что ты разговариваешь без толку? Шибач. Лĕкĕртетсе лараттăр, ĕçне тумастăр (а дела не делаете). || Изамб. Т. Пĕр-пĕр çынпа калаçнă чухне пĕр е кулат, е култарат; ун пек çынна: лĕкĕртетет теççĕ (у него при этом есть желание насмеяться над собеседником). Нюш-к. Пăрмай лĕкĕртетеççĕ.

лĕхле

или лĕхлет, хохотать. Кореньк. Çитменнине юлташсем каçса кайса лĕхлеççĕ (хохочут над ним). М. Васильев. Каçса кайса лĕхлетет.

Макçăм

(макс’ы̆м), хр. имя мужч., Максим. Б. Олг. Альш. Макçăм, Макçимкка, Мяксăма (?), Н. Седяк. Макçăм макакак, хура чăххи какакак. (Насмешка над именем „Максим“). Ib. Макçăм, мана курсан, лапчăн! (То же). || Яз. имя мужч. Рысайк.

манир

(н’и_р), то же, что манер. N. Пилĕкĕш те пĕр манир (все пять на один манер). Альш. † Икĕ талир пĕр манир, ăçта çаксан, юрĕ-ши? N. Чартакĕ (над могилой) пĕтĕмпе пӳрт манирне килет (походит). N. Çав пулас йĕркесем (законсем) мĕн манир (каковы) пуласси çинчен...

Марье

(марjэ), яз. имя женщ. Рысайк. || Хр. имя женщ., Марья. Сред. Юм. N. Марье аппа вилнĕ çĕре Тарье аппа хатĕр, теççĕ. Н. Седяк. Марье марак, шӳрпи шарак, пăтти пылак. (Насмешка над именем Мария). Сред. Юм. Марье март и т. д. („так дразнят маленькие дети девочек“).

маслă

(-лы̆), встр. в след. изречении: Альш. Маслă-каслă, кучĕ аслă. (Насмешка над именем деревни?).

маташ

(мадаш), валандаться, возиться (над чем). Ск. и пред. 77. Ларать старик тĕпелте, çăпатине сапласа, ват ал ура йĕркипе мĕшĕл-мĕшĕл маташса. Уф? Çав хĕрсем пурте çара уран, йӳне пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса, ăйăрсем пек кĕçенсе, пыраççĕ сиккелесе. Хĕрсене тваттăн хвалаççĕ. Пĕри пушă вырăнне сĕтĕрет вилнĕ йытă, иккĕмĕшĕ — вилнĕ кушак, виççĕмĕшĕ — çĕлен. Тата икĕшĕ тата урăх тĕрлĕ пулаççĕ. Пĕри утланать те турчăка, çав хĕрсем пекех маташса пырать. (Опахиване деревни).

Матти-катти

насмешка над именем. Альш.

мерекке

(_мэ_рэ_ккэ), нечто потешное и интересное, своеобразное, оригинальное. Хурамал. Мерекке — кулмалла. Ib. Мерекке — шутка, сыгранная над кем-либо. Ib. Эпĕ-пĕр ачана пĕчĕк çуна çине лартрăм та, сăрăнтă (юр купи) тăрăх туртса пынă чух, сăрăнтă айне çуни мĕнĕпе яра патăм. Хай ача мăкăль-макăль! туса юр ăшне кĕрсе укрĕ. Ну, вăл ачана мерекке турăм! П. Седяк. Мерекке „удивительно“. См. сейĕр. Слакбаш. Карчăк çырăвĕ пит мерекке (забавно). Ib. Вăл пит мерекке япаласем каласа кăтартатьчĕ.

Мертлĕ

(-л’э̆), назв. 2-х дер., Мертли. б. Бурунд. вол. Буинскогоу.: Кивĕ-Мертлĕ, Ст. Мертли; Çĕнĕ-Мертлĕ, Нов. Мертли. Жертв. т. Çĕнĕ-Мертлĕри ырсем юсм. шерп. [вар. Çĕнĕ-Мертлĕри ырсем — пăтă или шерп(ет), сыппине юсман]. К.-Кушки. Мертлĕ-картлă пашалу. Килти килте пĕттĕр, хирти хирте пĕттĕр. (Насмешка над мертлинцами, будто бы так молившимся. Сообщ. М. А. Андреев).

мик-мак

(_мик’-мак), встр. в выр.: Абаш. Миколай мик-мак, шапа калек шик-шак! (Насмешка над именем).

Миките

(_ми_ги_дэ), имя мужч., Никита. Альш., Сред. Юм. Якейк. Миките — шиките (насмешка над именем Никита).

Микул

(_ми_гул), Микол, Микулай, Микулкка, Микулька, Микка, Микки, Миккул (Ст. Чек.), Микколи (Б. Олг. ), Миккуль (Н. Седяк), Миккуш (Ст. Чек.), имя мужч., Николай. Ст. Шаймурз. Миккуль мăкла. (Насм. над им.). || Рекеев. Микул, яз. имя мужч.

Микула

(-г-), яз. имя мужч. Рысайк. || Хр. имя мужч. Сĕт-к. Орау. Микула — шакула (-г-), шаккамасăр п.. тухмаçть, силлемесĕр ш.. тухмаçть. (Насмешка над именем) Николай. || Назв. праздника, Никола, Николин день (6 декабря и 9 мая с. с.). СТИК. Микулана (к Николе) ыраш харшшай çитĕнет вара. („Выражается радость, что вот скоро поспеет рожь; уже, дескать, порядочно высокая“). Хурамал. Кĕркунне Микула çитмесĕр хĕл пулмаç; çулла та Микула çитмесĕр çу пулмаç. Сред. Юм. Микôла çитсен, ôрпа акаççĕ. Миколаччин акнă ôрпана ăш тивет, тет. (Поверье). Изамб. Т. Хĕллехи Микула (6 дек.), çулахи Микула (9 мая). Юрк. Хĕллехи Микула кунĕ, çулахи Микула кунĕ.

михĕ

(_миh’э̆), мешок. Изамб. Т. Михĕ çăварне салтнă кăна (т. е. женщина еще только начала родить). БАБ. Михала михĕ çинче, ула-кайăк пăх çинче. (Насмешка над им. Михаил). N. Кивĕ михĕсемпе çăкăр янтăласа хунă. СКАЗЗ 43. Каç пулсан, ку сухарисене ик миххе тултарчĕç. Ib. Хăй (он) михĕ ăшне кĕрсе ларчĕ. Ib. Иван сиксе тухрĕ михĕрен.

Муççей

хр. имя мужч., Моисей. Н. Седяк. Альш. Муççей — Мунтиер. (Насмешка над именем).

муталан

моталан, замучиться. КС. Паян çав ачасампа муталанса пĕтрĕм (замучился), пĕртте канăçне (покою) памарĕç. Ивановка. Вара капла муталанса, пĕр хĕл çӳренĕ çĕре чăн лайăх вĕренкелерĕм. || Валандаться. Хорачка. СПВВ. Мутала; муталан: ан муталанса çӳре. См. чăпта. Сред. Юм. Ман таврашра ан мôталанса çӳре! Не вертись около меня, не мешай! Ib. Паян, ачасĕмпе мôталанса, ним ĕç те тăваймарăм (проваландалась). || Быть занятым пустяками, возиться над чем. Янтик. Тульккĕ вăхăта ирттересшĕн муталанса ларать, хăйĕн ним ĕç тунни (= туни) те çук. Н. Карм. Ан муталан! Не занимайся пустяками! Щибач. Мĕн ларатăн моталанса? (делаешь никому ненужное). СТИК. Муталанас, аппаланас — хăтланаспа пĕр, анчах пĕчĕкçĕ ачасем, е пысăк çын та, пĕлмен япалана тума хăтланат пулсан, калаççĕ. Ib. Ан муталан ĕнтĕ; мĕн луш (попусту) пĕлмен япалапа çыхланан? теççĕ. Ib. Тем муталанат ĕнтĕ çав! Не знаю, что ещё-он делает! (только портит работу). N. Ĕнер кунĕпе муталантăм, нимĕн те тăваймарăм.

мăкăрлан

(мŏгŏр-, мы̆гы̆р-, мы̆ҕы̆р-), выходить массой (о дыме). Выçăхакансем 15. Вăл (трупасăр ламппă) мăкăрланнипе пӳртре тĕтĕм паярккан-паярккан явăнса çӳрет. Ст. Чек. Ав ял епле мăкăрланат! (горит сильно). Ib. Мăкăрланат = çуннă çĕртен пит нумай тĕтĕм тухат. СТИК. Тĕтĕм мăкăрланса тухат çав („дым валит“; мăкăрланса „рисует картину сильно выходящего дыма“). N. Ачам, эсĕ тĕлне те пĕлеймĕн пулĕ-ха, веçа (вон) мал енче кăвакан-симĕсĕн мăкăрланса тăрать, çавăнта тӳрех кай. N. Хула çинче тĕтĕм мăкăрчанса тăнине курнă. Янорс. Сӳнтерсе пĕтерсен, тĕтĕмпе пăс питĕ хытă мăкăрланать, нимскер те курăнмаç. Сред. Юм. Лампă пит мăкăрланать. Лампа коптит. Ib. Вăт-пуççи мăкăрланса çиç выртать. Головня только дымится. Пшкрт. Вот-поç мăкăрланса выртат. Б. Яуши. Вара çурта тин сӳнчĕ, тет; анчах ача анса кайсан, каллех мăкăрланса нумайччен выртрĕ, тет. || Зап. ВНО. Эх, Хлат-пуç мăкăрланать. Ыраш шаркана ларсан, мăкăрланма пуçлать (Над нею в роде тумана, облака. мглы).

мăрье

(мы̆рjэ, мŏрjэ), труба (дымовая). КС. См. мĕрче, мăрья. СТИК. Мăрье, труба печки между потолком и нижней частью. Ау 30. Шан — кисай. (Вал та пулин мăрье). N. † Мăрьерен тухнă (вар. тухать) кăвак тĕтĕм. Вомбу-к. Пӳрт мăрйи (пӳртĕн пулать). Янтик. Мăрье начартан хĕлхем вĕçсе тухса улăм çине ӳкнĕ. Зап. ВНО. Мăрье, дупло, которое ставилось в курных избах, над печкой так, чтобы оно проходило потолок и крышу; оно открывалось во время топки; затыкалось снизу чем-нибудь.

юрла

йорла, петь. Якейк. Йорлăçин, йорлĕç (или: йорлаччăр). Если хотят, пусть поют. Ч. П. Çак хуçанăн кăмăлĕшĕн юрламас юррăма юрларăм. Ст. Шаймурз. † Пĕр юрламас çĕртен эп юрларăм çак тантăшсен кăмăльшĕн. СТИК. Пирĕн Иван пичче юрла-юрла юлчĕ, антарса хăварнине сисеймерĕ те (выражение иронии со стороны оставивших Ивана, смех над его беспечностью). Регули 213. Вăл, кисен, йорлакан (йорлĕ). К.-Кушки. Йăтса çӳре-ха эсĕ ăна кунĕпе, урăхла юрла пуçлăн! Ты поноси-ка его целый день, небось по-другому запоешь! Пазух. Мĕншĕн юрлаймастăр, ай, ачисем? сирĕн юрлассăра кам пĕлмест? Ст. Чек. † Юрлайи-юрлайми, ай, лармашкăн, эпирĕх те чĕнмен, ай, хăна мар. КС. Сар-кайăк юрлать. || Продергивать (хаять) в песне. Альш. Час-часах çавăн пеккисене ― хĕлле кайнисене те, пуринчен ытла çулаллă-мĕнлĕ, ашшĕ-амăшĕнчен вăрттăн тухса кайнисене, ял хĕрĕсем, хурлам пек, тăрăхлам пек (т. е. хурлан пек, тăрăхлан пек) пулса, кулкалам пек пулса, вăйăра юрлаççĕ. || Завывать. Калашн. Юрласа хăвалать вĕсене тăвăл.

юсман пăтти

каша, над которою молится ворожея. Начерт. 313.

йӳçĕ

(jӳз'э̆), кислый, горький. Зап. ВНО. Арăм-ути пек йӳçĕ. Горек как полынь. КС. Йӳçĕ — бывший в брожении: горький. Отсюда: йӳçĕ — болото (где вещества находятся в брожении). Чăв. й. пур. 38. Ху тунни тутлă пулĕ, янти йӳçĕ пулĕ (т. е. не зарься на чужое). N. † Йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçрăмăр, ялан çамрăк пуççене хуйхăртса. Ч. С. Айван ывăл-хĕре, пире, хапăл ту, ырă туррăм, ырă чӳклемем! Йӳççе (чит. йӳçĕ ĕççе) тутлă калаçмалла ту, ырă чӳклемем, çырлаха пар. Амин. Нюш-к. Йӳçĕ çăмах çине йӳçĕ яшка. (Послов.) N. Вара хăнасем пурте лараççĕ те, çиме-ĕçме тытăнаççĕ. Ак çапла каласа ĕççе-çиеççĕ: йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçмалла пултăр! теççĕ. Юрк. Йӳçĕ улма. Собр. † Йӳç пашалу, урпа çăнăх (sic!), тăвар ярса çирĕммĕр (sic!). || Горечь. Ала 71. † Турат куçĕ куркисем, эрĕм йӳççи сăрисем. Орау. Сăмса шăтăкĕ çăвар маччинче пырпа пĕтĕçнĕ çĕрте ман ир яланах темскер йӳççи тăрать. В. Олг. Куçа йӳçĕ кĕрет ― ест глаза (от дыма). || Шибач. Йӳçĕ (о бане: угарно). V.S. Мульчара йӳçĕ пулчĕ. || Яд. Посл. 7,8. Анчах чĕлхене чарма этемрен никам та пултараймасть: вăл чарма çук усал япала, вăл пĕтĕмпех вĕлерекен йӳçĕпе тулнă. || Огорчительный. Пазух. Чипер-чипер, аппине, эпир кула пуçласан, йӳçĕ пулчĕ сар ача (т. е. когда мы стали насмехаться над ее любовью, ей стало не по себе). || Квас. Ст. Чек. О сохр. зд. 75. Çавăнпа пирĕн пурте кăвас (йӳçĕ) ĕçме юратаççĕ. Юрк. Йӳçĕ = кăвас, квас. N. Кăна кура ачасен ашшĕсем ачисемпе йӳçĕ тума (для варки кваса) шкула салат парса яра пуçларĕç. Календ. 1910. Йӳçĕ кăрчанкă чирĕнчен пулăшма пултарать. О сохр. здор. 75. Çынсем нумайĕшĕ кăвас (йӳçĕ) ĕçеççĕ. Кăваса (йӳççе) тĕрлĕ тырăран тăваççĕ. Альш. Йӳçĕ ĕçсе пăсăлтăм. Испортился от того, что пил квас. СПВВ. Йӳçĕ, йӳçек.

йăваланчăк

нечто валяющееся; заваль. Чураль-к. Йăван йăваланчăк, тапакки тапкаланчăк. (Виртлемелли). Ой-к. Йăван йăваланчăк, салакайĕк упăшки. (Так смеются над Иваном).

йăрăс-ярăс

подр. прыганью? Собр. Йăрăс-ярăс Йăрсаккай; типсе ларан Еншеккей; мăкăл-макăл мăн йĕкĕт. (Пăрçа, шăрка, пыйтă). Хирле-Сир. «Йăрăс тукан помошнĕк насмешка над маленьким».

вĕре-çĕлен

то же, что вĕри-çĕлен. Сир. 48. Арăсланпа пĕрле, вĕре-çĕленпе пĕрле пурăнма кăмăл тăвăп, усал арăмпа пурăнма кăмăл тумăп. М. П. Петр. «Вĕре-çĕлен, буквально ― заклятый змей; один из предметов чувашской мифологии». Собр. 256. Хĕрсем йăвăр çын пулсан, ача çуратса, ачине пĕр-пĕр çĕре пăрахсан, çав ача вара вĕре-çĕлен пулса çӳрет, тет. Вĕре-çĕлен вутăн-хĕмĕн тăкăнса вĕççе çӳрет, тет. Вăл вара пĕр-пĕр çыннăн килне кайса ерсен, унтах пурăнать, тет. Вăл çĕрле çав вĕреннĕ çĕре пӳрт çине вĕççе пырать, тет те, кушак пулса, тăрупаран, пӳрте кĕрет, тет. Çавна хуçисем сиссессĕн: сивĕнтĕр, тесе, пӳрте сысна кӳртсе хупаççĕ, тет. Çĕрле, çав вĕре-çĕлен килсенех, хай пӳртри сысна çухăрма тапратать, тет те, пӳртрен тухса тарать, тет. Е тата, пӳртре сыхласа ларса, пăшалпа пĕрсен, ача пек ĕсĕклесе макăрса каять, тет. Çапла пĕр виçĕ каç тусан, вăл вара пыми пулать, теççĕ. Ib. 113°. Вĕре-çĕлене пурте пĕлеççĕ, тырра çунтарса янине, тата тырă пуссисем урлă вут тăкса кайнине; çав çул вара тырă пулмасть, теççĕ. Вĕре-çĕлен вăл арçын та пулать, хĕр те пулать, тет. Вăл арçын патне хĕр-арăм пулса пырать, тет, хĕр-арăм патне арçын пулса пырать, тет те, çавăнпа унтан питĕ сыхланмалла, тет, мĕшĕн тесен вăл унăн юлташĕ пек пулса пырать, тет те, ăна вара хăйĕн çынни тăвать, тет. Акă пĕрре çав вĕре-çĕлен пĕр ял пуссинчен яланах иртсе каяччĕ, тет. Çав ялсем вĕре-çĕлене яланах кураччĕç, тет. Çын умне ансан, вăл, хуп-хура çын пулса, çарамасах тăраччĕ, тет. Вĕре-çĕлене хăйне вăрçтарсан, çынна часах йытă туса, утланса каять, тет те, хăй çынни туса, асаплантарса çӳрет, тет. Хăйне пĕре те вăрçтармасан, тивмест, тет. В. Олг. Тотар ĕмпӳ, сиксе тохса кайсан (после взрыва), вĕре-çĕлен полса вĕççе кайнă. Н. Седяк. Вĕре-çĕлен — çăварĕнчен вут пĕрĕхсе кăларакан çĕлен. Якейк. Вĕре-çĕлен армантан тохса пирн çипа (= çипе) чашкăрса иртсе каþ (пролетел над нами). Могонин. Вĕре ĕçлен (= çĕлен) ернĕ. Хорачка. Вĕре-çĕлен çипĕçса, теччĕ она, вăл вара çынтан оþльмаст виличчен. Изамб. Т. Вĕре-çĕлен ерни (болезнь). || Н. Седяк. «Вĕре-çĕлен ― удав». Курм. Хăнча, тинĕс хĕрне кайса, тинĕс хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, вырăсла хапха йопи тутăр, тата хапхине те хăйăртан тутăр, çав хăйăр алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана ертĕр. Атăл хĕрне кайса, Атăл хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине тутăр, çав хапхая уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин килтĕр ман пата. Сăр хĕрне кайса, Сăр хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине хăйăртан тутăр, çав алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана çипĕçтĕр. (Из наговора против «вĕре-çĕлен»).

йĕк

(jэ̆к’), ревновать (мужчину или женщину). КС. Эс мана умпа йĕкетни? Ты меня к нему ревнуешь? || Упрекать, колоть. КС. Эс унпа йĕкетн-и мана? Ты меня в этом упрекаешь? || Насмехаться, „протаскивать“, срамить (jӧ̆к’). Орау. Мĕн çынна таккулăх йĕкен? Что ты понапрасну насмехаешься над человеком? Ib. Йĕксе юрлаççĕ (срамят в песнях). Хыпар № 10, 1906. Тутарсем çапла улталаса йĕкнине эпир нихăшĕ те сисеймерĕмĕр. Перев. Е-е-е, чĕнейместĕр-и? Куçăрпа-кăна йĕкетĕр.

йĕкĕлте

(jэ̆гэ̆л’д’э), дразнить, насмехатьея. Нюш-к. Хайхи çын çăмăр çăвакан енелле кайне (свой зад) уçса, аслатие йĕккĕлтесе (так!), аллипе кайне çăт-çăт-çăт çапса ларать (хлопает). Сред. Юм. Йĕкĕлтет. Насмехается над другим с целью унизить его. Тораево. Вĕсем, вăрмана пырсан, пĕр упа шăтăкне курнă, унта упи пулнă. Вĕсем упине йĕкĕлтесе кăларнă та, упи, шăтăкран тухсассăн, пĕр 4 йăвăçа ыталаса илнĕ, тет. Янтик.,,Йĕкĕлтесзначит дразнить человека его же характерными жестикуляциями“. Пшкрт. мэ̆н jэ̆ҕэ̆_лдӓзӓ т̚ы̆рады̆н мана? мана? Что ты меня дразнишь? Хорачка _лӳ_л, _лӳ_л, _лӳ_л, jэ̆ҕэ̆_лдэ_зэ ты̆рат (çынна мăшкăлакан çын). N. Ачасам вăрçнă чохне, Йăван вăлсене пĕр сепех йĕкĕлтесе тăрать (подзуживал, поддразнивал, побуждая к драке). СПВВ. Пулă вăлтава хыпмасть, ахаль анчах йĕкĕлтет (только дразнит рыболова). Янтик. Ачасене йĕкĕлтесе вăрçтаракан çынна ман корас килмеçт. Я не могу видеть человека, который любит раздразнивать, наушничать и подговаривать детей. N. Чĕлĕм туртман чухне темскер (= темĕскер) çитмен пек йĕкĕлтесе тăрать: ĕçес килет, тесен, ĕçес килмест; çиес килет, тесен, çиес килмеçть — тем çитмеçт. Чĕлĕм туртсан, вăл-ку лăштах пулать. Изамб. Т. Йĕкĕлте, дразнить человека, насмехаться, раздражать. Ib. Мĕн йĕкĕлтетĕн? эп ача мар вĕтĕ (= вĕт). Что ты дразнишь меня? Я, ведь не дитя. Ст. Чек. Йĕкĕлтеççĕ шăппăрпа. Н. Ч. Мана сăнасшăн пит хытă йĕкĕлтеççĕ. Капк. № 6, 1929. Йĕкĕлтеççĕ те, вăрçаççĕ. Тюрл. Пĕчĕк ача мар вĕть эс мана йĕкĕлтемĕ. Ты не ребенок, чтобы дразнить меня. СПВВ. ЕХ. Йĕкĕлтеме = çилентерме. Хыпар № 41, 1906. Земство укçипе школасем, больницасем, библиотекасем (кĕнекесем тытакан вырăн) тунине, агрономсем усранине те вĕсем: харам ĕç, халăха кирлĕ мар ĕç, тесе, йĕкĕлтенĕ. || Наущать, подстрекать. 10 горьк. грозд. Шуйттан йĕкĕлтенĕ тăрах, унăн пĕр намăссăр арăмпа калаçмалла пулнă. || Ябедничать. Якейк. Йĕкĕлте = елекле. Ib. Йĕкĕлтесе ваттарса вĕлерет ĕнтĕ. Шибач. Йĕкĕлтесе çӳрет = елек парать.

йĕкĕр шӳлкеме

женское украшение. Якейк. Йĕкĕр шӳлкеме (ăрăмсен) — два шӳлкĕме (одно над другим).

варкаланчăк

шатуга. Чуралъ-к. Йăван йăваланчăк, вар хошшинче варкаланчăк. (Насмешка над Иваном).

Ваççа

личн. хр. имя мужч. Василий. Сред. Юм. Альш. Ан кĕр лаççă, Ваççа: йӳççе тăкса ярăн, çăкăрпа çиме юлмĕ. Ib. Ваççа — лаççа, укăлчари качака. (Насмешка над именем Василий). Ib. Ваççа лаççă, кĕр лаççа. Чĕлĕм туртма кĕр лаççа! Г. А. Отрыв. Ваççа ваç пырать, хырăм выçсан, кĕç килет.

вышкайсăр

чрезмерно, без числа. Мереш.-п. М. П. Петр. Вышкайсăр, чрезвычайно. Суд над трехпольем. Юлашкинчен вара пирĕн çĕрĕн асочĕ пĕтĕмпех пĕтсе ларчĕ те, калийĕ вышкасăр нумай капланчĕ (накопилось).

вилĕ таврашĕ

вилĕ тавраш, общее назв. начальников над мертвецами (на том свете). Их имена следующие: масар пуçлăх, вил пӳлĕхçи, вил алпасти, вил вупкăнĕ, вил есрели, вил ăншăрчĕ, вил хаярĕ, вил тӳри, вил старшшини (-νи^ы), вил писĕрĕ, вил çылăски, вил сутăски, вил теçатски, вил выйпĕрĕ, вил теçетнике. Хурамал. || Моление о предотвращении смерти скота. См. Магн. М. 113—114, Золотн. 177.

винават

виновный (русск.). БАБ. Сирĕн ялсене (вашим деревенским) ку тĕрлĕ мăшкăллаттарас çукчĕ те çав (не позволили бы, конечно, насмеяться над собою) — хамăр . винават. Шибач. Эп винават мар. Я не виновен. Ала 17°. Вăл хăех каланă: винават. || Как бы обязанныЙ. БАБ. Халăх чӳк тумалла пулсан, унтан пуçне ĕç çук (без него дело не обходатся); учук тума тытăнсан, хай Митьтуç папаях (знатов молитв) винават (т. е. сейчас же его приглашают). || Вина, поступок, culpa.

Вихтăр

(_вихты̆р), Вихтĕр, личн. хр. имя мужч., Виктор. Альш. Вихтăр пăхтăр. (Насмешка над именем Виктор).

вăрç

(вы̆рс’), драться, воевать, сражаться. Бгтр. Чăхсам пĕр май вăрçсан, хăна килет, теççĕ. Если курицы постоянно дерутся, то, говорят, придет гость. N. Сан пирки вăсем вăрççа та илчĕç. Они из-за тебя даже подрались. N. Ялĕсенче пурнаканнисем, вăрçакан çĕртисем (там, где воюют), тухса тараççĕ. Истор. Вăл тĕлте вырăссем тутарсемпе тем пек хытă вăрçса илнĕ (сразились). Ib. Василий хăй те ăна хирĕç виçĕ хут кайнă, анчах пĕриче те вăрçсах вăрçман. Ib. Хăйсем те пĕр-пĕринпе ĕлĕкхи пек вăрçса, чаркăшса пурăнман (они). || Бранить, браниться; ругать. К.-Кушки. Вĕсем кӳршипе ялан вăрççа пурăнаççĕ. Ib. Мĕшĕн эсĕ мана вăрçатăн? || Капризничать, сердиться (о грудном ребенке). N. Ача вăрççа выртать. Ребенок лежит и «бранится»). || Биться (над чем-либо трудным). Якейк. Çак сатач çинче вăрççĕр-вăрççĕр(= вăрçрĕ-вăрçрĕ), ним те тохмарĕ. Бился, бился над задачей, но у него ничего не вышло.

елеймен

(эл'эj_мэн’), присказка, непонятная по смыслу. Ст. Шаймурз. Элекçей елеймен, пуян хĕрне илеймен. (Насмешка над именем Алексей).

Ерĕстем

личн. яз. имя, мужч. Иревли. В этом имени несколько сомнителен только знак краткости над гласной ĕ, неясно изображенный в проверенной мною самим рукописи.

Иван

(Иван), имя мужч. Иван. Сред. Юм. н мн. др. Н. Седяк. Иван, Иван, яваланчăк, лапка айĕнче лапăрчăк, хыр тăрĕнче хыраланчăк. (Насмешка над Иваном). Альш. Иван, Ивалкка, Ваня, Ванькка, Ванюк, Ванеркке, Иванне, Ванучук. Вырăсла — Иоанн. Альш. Иван — пăван. (Насмешка над тем, кого зовут Иваном). Т. М. Матв. Иван — пăван, йытăпа тăван. IЬ. Иван, тип çырмана пăван. IЬ. Иван! — мĕн? — Манне ĕм. Сред. Юм. Иван — пăван, йыт пăван; йытта парсан, йыт çимес, кôшакка парсан, кôшак çимес. Иван ятлă ачасене çапла каласа мăшкăлаççĕ. Ст. Айб. Иван кутакăн (чит.: кушакăн?) сăнни вăрăм. (Загадка: кушак, т.-е, кошка). М. б. второе слово загадки = тат. кутак «membrum virille»? || Мегаф. деньги. Сред. Юм. Иван (т.-е. деньги) пôлсан, таçта та кайма пôлать, тульккĕ çôмра Иван пôлтăр. Т. М. Матв. Иван, тип çырмана йăван (наемешка над именем Иван).

Илле

(Ил'л'э), хр. имя мужч. Илья. Б. Олг., Сред. Юм., Альш., Шарбаш. Чураль-к. Илле-вилле, шăши вилли. Альш. Илле-мулла, йыт кутне сулла. (Насмешка над человеком, которого зовут Ильей).

имле юмла

(и_мл’э-jумла), лечить заклинаниями. Читать заклинания. N. Чӳклеме сăри чӳкленĕ чухне калакан сăмахсем. Сакăр тăрна, пĕр çăрха(,)уксак курак, симĕс хӳрелĕ чакак. Тăпăл-тăпăл тулă кĕлти, лăпсăр-лапсăр сĕлĕ кĕлти, ытах та вăрăм ыраш кĕлти, имлеми-юмлами пурне пусамя (чит.: пусайми) тумлами пĕр çу ӳснĕ хулă çичĕ хăлаç çурă, çав та пулин хăмла аври. Çавна та кала пĕлменни çиччĕ те пиллĕк курка ĕçмелле; ĕçекенни путене, ĕçейменни карăш. Слова, произносимые во время принесения в жертву пива при обряде чӳклеме. Восемь журавлей, один иноходец, хромая ворона (или: грач, ибо «курак» — общее обозн.), зеленохвостая сорока. Аккуратненький пшеничный снопик, лохматый овсяный, а уж больно длинный — ржаной сноп! (Это такой ковш), над которым нельзя ворожить (т.-е. Который следует выпить без всяких околичностей), на который нельзя наложить пальца, из которого не должно кануть ни единой капли. Прут, росший одно лето, (вырос на) семь с половиной сажен; это — хмелёвая плеть. Кто не сумеет этого сказать, тот должен выпить семь и пять (т.-е. 12) ковшей. Кто выпьет — перенел, кто не сможет выпить — дергач.

Укаç

личи. хр. имя женщ., Агафия. Альш. IЬ. Укаç — пултăран хутаç. Так смеются над теми, кому имя укаç.

укçа çунни

блуждающий огонь (горит над кладом) К.-Кушки.

Униççе

(Ун’ис’с’э), личн. хр. имя женщ., Анисья. Изамб. Т. Альш. Униççе — юнеççе. (Насмешка над именем Анисьи).

унăн

онăн, род. над. от вăл. См. ун, он. Сред. Юм. Онăн касса йон тохмас = очень скупой. N. Унăн ун-кун ним шухăшламалли те çук. Ему и думать-то не о чем.

урапа

орапа, телега. Чертаг. Урапа. Пуçелĕк, тĕнĕл, аялти ӳрече (ли кашта), ĕревĕч, кайри тôкăн, ӳрече, урапа куккри, çертешнĕк, çертешнĕк шăтăкĕ, тôрта, теврĕш, ôрхалăх = поперечник, кайри теврĕш, ôрапа пăти. Кайри орапа пăти тохса ӳкнĕ. Орапа мăйраки (завертывать вожжи), кĕпчек, толккă, потăскă, ôрапа кăшăлĕ (кăшăллаççĕ). Части телеги (Н. Карм.). Урапа ешчĕк, кузов, ящик; ӳречи, грядки; сӳретке, дроги?; кукрашка, лисица (соединяет заднюю подушку с переднею); каклешке, крюк, кривулина, за которую заматывают при остановке вожжи; урапа пĕкки (п̚ӧ̆_кки), подуги (дужки, обхватывающие бока телеги); пуçелĕк, передняя подушка; шĕлепкеллĕ пăта, особая чека; йăрана (или, по-тат., атлама) обойма кĕпчек кăшăлĕ, обруч ступицы; кĕпчек, ступица; кĕпчек тулкки, втулка; патуска, поддоски; кĕпчек шăлĕ. Якейк. Ав орапасампа килеççĕ. Вон едут на телегах. И. С Степ. Ялан пур урапа та пĕр йĕрпех чупмасть, теççĕ. (Послов.). (ред. Юм. Орапа пĕрмай пĕр йĕрпе космас (т. е. не всегда бывает удача. Послов.). Собр. Атте лаши çӳрен лаша, ун урапи тăрантас. Яра-к. Хунь орапине косарать (свое твердит). Сред. Юм. Орапи çине ларсан (если будешь делать ему в угоду), лит аван ôлă; хăйне хирĕçтере пуçласан, вара такамран та ôсал. Собр. Усал çынна хăй урапи çине ларса кустарас пулать, теççĕ. НАК. Тӳле луччă пин тенкĕ; тӳлемесессĕн, эпĕ сана урапа туса çӳрĕп, терĕ (я телегу из тебя сделаю и буду на ней ездить). || Подвода с людьми. В. Олг. Он чохне Кошвартан тата пĕр орапа кисе (т. е. Килсе). || олесо. Пшкрт. Ораβа — колесо. Трхбл. Трапу тухса ӳкнĕ. Колесо у тебя соскочило. Иначе, там же, куса-тăран. Шашкар. Эх, мăн-тарăн ĕмĕрĕм! ста кайман, мĕн курман! Козлофкăна çитнĕ, пăраххут курнă, урапи хĕрлĕ! (Так смеются над ядринскими чувашами). К.-Кушки. Малти урапа илтĕм. Купил передние колеса (или: переднее колесо). НАК. Хирĕç пĕр улпут килет виçĕ лашапа, виçĕшĕ те тимĕр-кăвак; хай пĕр малтн урапа çинче анчах, урапи пĕтĕмпех тимĕр, чанкăртатса анчах пырать. Пирĕн патăмăрти чăвашсем киремете: çапла çӳрет, теççĕ. || Воз снопов. Альш. Анара 16-шар, 17-шер, 18-шар урапа ларать, теççĕ (в урожайный год). IЬ. Урапинчен 8-шар, 10-шар 12-шер пăт тухать, теççĕ (хлеба). Изамб. Т. Сирте теçеттининче миçе урапа (çĕмел) ларат? || Назв. колес мельницы и оодирки. Изамб. Т. (У мельницы) валăн вăта çĕрне пит пысăк, урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Якейк. Орапа. Шештĕрнеке çаврать. Орапара отмăл пальтсă (scr. пальццă). См. арман. || Колесо (-а) плуга. || Мера земли. В. Олг. || Прялка. Янтик. Алтатье арлать урапапа!

урапа хами

доски над плитами (на мельнице). Качал.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

биться

глаг. несов.
1. с кем (син. сражаться, воевать) çапăç, вăрç, тытăç; биться храбро хастаррăн çапăç
2. 1 и 2 л. не употр. (син. разбиваться) ван, çĕмрĕл, аркан; эта посуда не бьётся ку савăт-сапа ванмасть
3. обо что (син. ударяться, колотиться) çапăн; çапкалан, тапкалан, тапăлтат; волны бьются о берег хумсем çырана пырса çапăнаççĕ; птица бьётся в клетке кайак читлĕхре тапăлтатать
4. над чем, с кем-чем (син. добиваться, стараться) тăрăш, тăрмаш, хăтлан; биться над решением задачи задачăна шутлама тăрăш

виться

глаг. несов.
1. (син. обвиваться) явăн, явкалан; вьющиеся растения явăнакан ӳсен-тăран
2. (син. кружиться, изгибаться) пăтран, кускала; собака вьётся у ног йытă ура айĕнче кускалать
3. (син. подниматься, кружиться) явăн, çĕклен, йăсăрлан, мăкăрлан; над дорогой вьётся пыль çул çийĕн тусан йăсăрланать

властный

прил., властно нареч.
1. власть -ĕ; властные полномочия государственных органов патшалăх органĕсен власть полномочийĕсем;
2. кăра, хыта кăмăлла; он властный человек вăл хытă кăмăлла çын ♦ не властен над собой хăйне хăй чараймасть

возвышаться

глаг. несов. (син. выситься, подниматься)
çĕкленсе тăр; над городом возвышается телевизионная башня хула çййĕн телевидени башни çĕкленсе тăрать

дневник

сущ.муж.
1. кун кĕнеки (куллен пулса иртнине çырса пыни); дневник наблюдений над погодой çанталăка куллен çырса пыни
2. дневник (вĕренекен тумалли ĕçсене тата вĕренӳри çитĕнӳсене çырмалли тетрадь); поставить отметку в дневнике дневникра паллă ларт

дрожать

глаг. несов.
1. (син. сотрясаться, колебаться) чĕтре, чĕтрен, кисрен; стёкла в окнах дрожат кантăк чĕтренет; дрожать от холода сивĕпе чĕтре; говорить дрожащим голосом чĕтрекен сасăпа калаç
2. за кого-что (син. заботиться, беспокоиться) пăшăрхан, шиклен; дрожать над больным ребёнком чирлĕ ачашăн пăшăрханса пурăн
3. (син. беречь, жалеть) хĕрхен, чĕтресе тăр; дрожать над каждой копейкой кашни пус укçана хĕрхен

жужжать

глаг. несов.
нăрла, нăрăлтат, сĕрле; шăхăр, шилет; шмель жужжит тĕкĕл тура нăрăлтатать; пули жужжали над головой пуç çийĕн пульăсем шăхăрса иртнĕ

издеваться

глаг. несов.
мăшкăлла, машкал ту, хур ту; Я не позволю издеваться над собой! Эпĕ хамран мăшкăллама памастăп!

клубиться

глаг. несов. (син. вздыматься)
мăкарлан, капламлан, палкаса тăр; над дорогой клубится пыль сул çийĕн тусан мăкăрланать

колдовать

глаг. несов.
тухат, асамла, асам ту ♦ колдовать над часами сехет юсаса аппалан

кружиться

глаг. несов. (син. вращаться)
çаврăн, авăн, пĕтĕрĕн; грачи кружатся над селом кураксем ял çийĕн явăнса çӳреççĕ ♦ голова кружится пуç çаврăнать

над

надо предлог с твор.п.
1. (ант. под) çийĕн, çийĕнче, çийĕпе; над селом пролетел вертолёт ял çийĕн вертолёт вĕçсе иртрĕ
2. -а (-е); -ран (-рен); -па (-пе); работать над книгой кĕнекепе ĕçле; Сжальтесь же надо мной! Хĕрхенĕр ĕнтĕ мана!

не

частица отрицат.
ан, мар; -мас -(мес); -ма (-ме); Не ходите туда! Ан кайăр унта!; он не любит сладкое вăл пылак юратмасть; не надо смеяться над другим çынран кулма кирлĕ мар

необходимый

прил. (син. нужный), необходимо нареч.
кирлĕ; припасти необходимые материалы кирлĕ материалсене хатĕрлесе хур; над этим необходимо хорошо подумать кун пирки лайăххăн шухăшлас пулать

под

2. предлог с вин. и твор. п.
1. на вопросы «где?» и «куда?» (ант. над) айĕн, айпе, айĕнче; под водой шыв айĕнче; под воду шыв айне; пройти под мостом кĕпер айĕн ирт
2. при указании на положение, состояние айне, айĕнче; попасть под дождь çумăр айне пул; отдать под суд суда пар
3. умĕн, çитеспе; под вечер каç пуласпа; под утро ире хирĕç ♦ петь под гитару гитара çеммипе юрла; взять под руку хулран çавăт; не под силу вăй çемми мар, вăй çитмест; под боком алă айĕнчех, юнашарах; салат под майонезом майонезлă салат; поставить под угрозу хăрушлăх кăларса тăрат; взять под защиту хӳтĕле, хунтă ту; получить деньги под расписку распискăпа укçа ил

работать

глаг. несов.
1. (син. трудиться) ĕçле, ĕç ту, вăй хур; работать на заводе заводра ĕçле
2. (син. действовать) ĕçле, юсавлă пул; мотор не работает мотор юсавлă мар ♦ работать над собой пĕлӳлĕхе ӳстер

смеяться

глаг. несов.
1. (ант. плакать) кул, ахăлтат; громко смеяться ахăлтатса кул
2. над кем-чем (син. издеваться) кул, тăрăхла, мăшкăлла

трястись

глаг. несов.
1. силлен, лăкан, кисрен; трястись в телеге урапапа силленсе пыр
2. хĕрхен, чĕтресе тăр; трястись над каждой копейкой кашни пус укçашăн чĕтресе тăр

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

глумиться

-млюсь, -мишься над кем, над чем несов. мӑшкӑлласа кул.

издеваться

над кем, над чем несов. мӑшкӑлла, мӑшкӑлласа кул, тӑрӑхла.

иронизировать

-рую над кем, над чем несов. тӑрӑхла, кулса мӑшкӑлла, тӑрӑхласа кул.

коптеть

2. -пчу, -птишь над чем несов. разг. см. корпеть будь не я, коптел бы ты в Твери (Грибоед.) эпӗ пулӑшман пулсан, тӑрмашаттӑн-ха эсĕ Тверь хулинчех.

ломать

кого, что несов. 1. ҫӗмӗр, ват, хуҫ; ломать дом ҫурт ват; ломать камень чул ват, чул кат; 2. пӑс, тÿрлет, улӑштар; ломать характер характера улӑштар, тÿрлет; ломать голову над чем тарӑн шухӑшла.

надругаться

над кем, над чем, сов. мӑшкӑллама, мӑшкӑлласа кулма, мӑшкӑл тума, намӑс кӑтартма.

насмехаться

над кем, над чем несов. насмеяться, -еюсь сов. мӑшкӑлла, мӑшкӑлласа кул, йӗкӗлте, тӑрӑхласа кул.

сжалиться

над кем, над чем сов. хӗрхен, шелле.

сидеть

сижу, сидишь несов. 1. лар; сидеть за столом сӗтел хушшинче лар; сидеть на корточках ура хуҫса лар, ҫут хуҫса лар; 2. пурӑн; он неделю сидел в деревне вăл пĕр эрне ялта пурӑннӑ; сидеть сложа руки ним тумасӑр, ним ӗҫлемесӗр лар (пурин); 3. ӗҫлесе лар; сидеть над задачей задача шутласа лар; 4. лар; костюм хорошо сидит на нем ун ҫинче костюм лайӑх ларать (лайӑх виҫсе ҫӗленӗ); 5. вырт; пирог сидит в печи кукӑль кӑмакара выртать; сидеть на яйцах пусса лар (кӑлӑк чӑххи).

смеяться

смеюсь над кем, над чем несов. 1. кул; 2. мӑшкӑлласа кул, тӑрӑхласа кул.

стрястись

сов., стрясаться несов. сасартӑк килсе тух, пулса тăр; над ним стряслась беда унпа (унӑн) инкек пулчӗ, ӑна инкек пырса çапрĕ (ҫитсе лекрĕ).

поглумиться

-млюсь, -мишься над кем, чем сов. мӑшкӑллама, машкӑл тума, тӑрӑхласа кулма, намӑслантарса кулма.

подсмеиваться

над кем, чем несов., подсмеяться, -еюсь сов. шӳт туса кул, кама та пулин итлесе, унтан кулса тăр.

подтрунивать

над кем, чем несов., подтрунить сов. тăрăхласа кул, ҫынна тӗртсе кул, тĕллесе кул, шӳтлесе кул.

потешаться

над кем, чем несов., потешиться, -шусь, -шишься сов. 1. кул, шӳт ту, вӑхăта кулса, савăнса ирттер; 2. мӑшкӑлла, тăрӑхла, тӑрӑхласа кул; помещики потешались над дворовыми улпутсем дворовăйсенчен мăшкӑлласа кулса, тӑрӑхласа пурӑннӑ.

призадуматься

над чем сов. разг. призадумываться, -аюсь несов. шухӑша кай, шухӑша пут, пĕр вӑхӑт шухӑшласа тар.

трунить

над кем/над чем несов. шӳт туса тăрăхлă, шӳт туса кул, кăмăллăн кул.

биться

, бьюсь, сов. бейся, несов. çапăç, тӳпелеш; ван, таптан; сердце бьётся чĕре тапать; пульс бьётся алă тымарĕ тапать; биться над решением задачи задача шутласа кăларас тесе тăрмашма.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

биться

несов. 1. с кем-чем çапăç; биться на смерть вилмеллех çапăç; 2. обо что çапăн; волны бьются о берег хумсем çырана çапăнаççĕ; 3. (метаться) тапăлтат, çатăлтат; птица бьётся в клетке читлĕхре кайăк тапăлтатать; 4. (трепетать, содрогаться) турткалан, чĕтре; биться в истерике пăлханнипе сиксĕ чĕтре; 5. над чем, с кем-чем и без доп., перен. тăрăш, тăрмаш, хăтлан; биться над задачей задача шутлас тесе тăрмаш; 6. (пульсировать) тап, сик; сердце бьётся чĕре тапать; 7. (разбиваться) ванса кай, çĕмĕрĕлсе кай; ◇ биться как рыба об лёд пăр çинчи пулă пек çатăлтат (ним шанчăксăр); биться об заклад ал çапса тупăш.

вверху

нареч. çӳлте, тӳпере, тура; тăрринче, çийĕнче; вверху над лесом вăрман тăрринче.

взойти

сов. 1. на что хăпар, улăх; 2. (подняться над горизонтом) тух, хăпар; взошла луна уйăх тухнă; 3. разг. (подняться — о тесте) хăпар (чуста); 4. (прорасти) шăт (калча).

висеть

несов. 1. (свешиваться) çакăнса тăр; лампа висит над столом сĕтел çийĕнче лампа çакăнса тăрать; 2. (свисать, нависать) усăнса тăр; скалы висят над водой чул хысакĕсем шыв çийĕн усăнса тăраççĕ; одежда на нём висит çийĕнчи тумтирĕ усăнса тăрать; 3. перен. (угрожать) хăратса тăр (инкек); ◇ висеть в воздухе вырăнсăр пул; висеть на телефоне телефонран хăпма ан пĕл.

виться

несов. 1. явăн (курăк); по шесту вьётся хмель хăмла шалçана явăнать; 2. (о волосах) кăтралан (çӳç, сухал); 3. (пролегать извиваясь) авкалан; по берегу вьётся тропка çыран хĕррипе сукмак авкаланса выртать; 4. (подниматься клубами) йăсăрлан, мăкăрлан, çĕклен; над дорогой вьётся пыль çул çийĕн тусан йăсăрланать; 5. (летать кружась, порхая) явăнса вĕç, вĕçкеле; вьётся мягкий снежок çемçе юр вĕçкелет; 6. (развеваться) вĕлкĕш (ялав).

властвовать

несов. кем-чем, над кем-чем и без доп., уст. пуç пулса (е пăхăнтарса) тăр.

властный

прил. 1. (покоряющий) пăхăнтаракан, пăхăнтаруллă; властное чувство пăхăнтаракан туйăм; он не властен над нами вăл пирĕнпе хуçа мар, эпир ăна пăхăнмастпăр; я не властен так поступать манăн ун пек тума ирĕк çук; 2. (склонный властвовать) итлеттерме (е пăхăнтарма, хушма) пултаракан (çын); властный характер хăйне пăхăнтаракан характер.

власть

ж. 1. власть; захват власти влаçа туртса илни; 2. мн. власти (должностные лица) влаçсем; заявить властям влаçсене пĕлтер; (могущество, сила) вăй; власть слова сăмах вăйĕ; ◇ быть во власти (под властью) кого-чего-л. камăн е мĕнĕн те пулин ирĕкĕнче пул; отдаться во власть кого-чего-л. кама е мĕне те пулин парăн; терять над собой власть хăвна ху тытайми (е чарайми) пул.

возвышаться

несов. 1. см. href='/s/возвыситься'>возвыситься; 2. (высоко подниматься над чем-л.) тухса (е курăнса, палăрса) тăр.

воздух

м. 1. сывлăш; свежий воздух уçă сывлăш; сырой воздух чĕрĕ сывлăш; 2. (пространство над землёй) тӳпе, пĕлĕт, сывлăш; стая шумно поднялась в воздух кайăк кĕтĕвĕ шавлăн пĕлĕтелле çĕкленчĕ; ◇ на открытом воздухе уçă сывлăшра; на вольном воздухе 1) (вне помещения) тулта; 2) (вне города) хула тулашĕнче; носиться в воздухе палăр, сисĕн; бывать на воздухе уçăлса çӳре; выйти на воздух уçăлма тух.

возиться

несов. 1. йăшăлтат, кĕрмеш, кĕшĕлтет, айкаш; 2. с чем, над чем (заниматься чем-л. кропотливым) аппалан, муталан, тăрмаш; 3. разг. (медлить) кăштăртат, мĕшĕлтет, çăрăл.

восторжествовать

сов. çĕнтер, çиеле тух; восторжествовать над врагом тăшмана çĕнтер; истина восторжествовала чăнлăх çиеле тухрĕ.

восход

м. 1. (появление над горизонтом) тухни, хăпарни, тухса хăпарни; восход солнца хĕвел тухни; до восхода солнца хĕвел тухиччен; на восходе солнца хĕвел тухнă чух; 2. (восток) тухăç; восход алеет тухăç хĕрелет.

глумиться

несов. над кем-чем мăшкăлла, кул, усаллăн тăрăхла.

голова

1. ж. пуç; 2. ж. перен. (ум, рассудок) ăс, тăн, ăстăн, пуç; у него прекрасная голова вăл питĕ ăслă; голова не работает пуç ĕçлемест; 3. ж. (единица счёта скота) пуç; сто голов овец çĕр пуç сурăх; 4. м. и ж. перен. (начальник, руководитель) пуçлăх; голова колхоза колхоз пуçлахĕ; 5. ж. перен. (передняя часть) пуç; голова обоза обоз пуçĕ; 6. ж. (пищевой продукт в форме конуса, шара) пуç; голова сахара сахар пуçĕ; голова идёт кругом пуç арпашăнса кайрĕ; в головах пуç вĕçĕнче, пуç айĕнче; в первую голову чи малтан, пуринчен малтан; забрать себе в голову шутласа (е ĕненсе) ларт; из головы вон манса кай(нă); выкинуть из головы пуçран кăларса пăрах (е ывăт); не выходит из головы пуçран тухмасть, асран каймасть; на свежую голову пуç ĕшениччен (е ывăниччен); на свою голову хăв инкеке, хăвна валли инкек туп; как снег на голову кĕтмен çĕртен, сасартăк; на голову выше тем чул пысăкрах (е лайăхрах т. ыт. те); с головы до ног (или с ног до головы) пуç тӳпинчен ура тупанне çити; вооружённый с ног до головы вăйлă хĕçпăшалланнă; с больной головы на здоровую айăпсăртан айăпа кĕрт (хавăн çинчен айăпа сирес тесе); с ясной головой таса пуçпа; выдать себя с головой палăрт, кăлар, кăтарт (мĕн те пулин тунине); окунуться с головой во что-л. кӳлĕн (пĕр-пĕр ĕçе); вскружить голову кому-л. илĕрт; астар, ухмаха ерт; ломать голову над чем-л. пуçа çĕмĕр (пĕр-пĕр ĕçпе), шухăшла; не морочь мне голову ан ултала, ан суй, ман пуçа ан пăтрат; намылить голову кому-л. пăсăрлантар, ятла; повесить голову хуйха ӳк (е кай), пуçа ус; потерять голову пуçа çухат, ăсран кай; ручаюсь головой тупа тăватăп; очертя голову шутласа тăмасăр (е пăхмасăр); сломя голову пит хăвăрт, васкавлă, çĕмĕрттерсе.

господствовать

несов. 1. (властвовать) тытса тăр, пăхăнтар, пуç пулса тăр; господствовать на море тинĕс çинче хуçа пул; 2. (преобладать) ытларах пул; в ночном лесу господствует тишина каçхи вăрман шăп; 3. над чем (возвышаться) çӳлерех пул, хăпарса тăр, курăнса тăр.

давно

нареч. 1. (много времени тому назад) тахçанах, ĕлĕкех, авалах; я давно приехал эпĕ тахçанах килтĕм; 2. (в течение долгого времени) нумайранпа, чылайранпа, тахçантанпа; я давно работаю над этой книгой эпĕ ку кĕнекепе тахçантанпах ларатăп; ◇ давно бы так тахçанах çапла кирлĕччĕ.

дрожать

несов. 1. чĕтре, çӳçен, кисрен, сăрăлтат, сăрăл; дрожать от холода сивĕпе чĕтре; дрожать от усталости сăрăлса кай; 2. (звучать прерывисто, неровно) чĕтре; голос дрожит сасă чĕтрет; 3. (мерцать) мĕлтлет; свет дрожит çутă мĕлтлетет; 4. (трепетать — о сердце) сик, кăлт-кăлт сик; 5. перен. (бояться кого-л.) чĕтресе тăр, хăра, шиклен, сехĕрлен; 6. перен. (оберегать кого-л.) чĕтресе пурăн, шиклен; дрожать над детьми ачасемшĕн шиклен; 7. перен. (беречь что-л.) чĕтресе тăр, хĕрхен; дрожать над каждой копейкой кашни пусне хĕрхен, кашни пусшăн чĕтресе тăр.

думать

несов. 1, о ком-чём, над чем и без доп., в разя. знач. шухăшла; 2. с неопр. (полагать, намереваться) шутла, ĕмĕтлен; я думаю завтра завершить работу эпĕ ĕçе ыран пĕтерме шутлатăп; 3. о ком-чём (заботиться) шухăшла, хыпăн, çун, тăрăш; он думает только о семье вăл семйи çинчен кăна шухăшлать; ◇ думать нечего ним шухăшламалли те çук; не долго думая нумай шухăшласа тăмасăр; и не думаю шухăшламастăп та; я думаю! чăнах та!

душа

ж. 1. филос. (нематериальное начало) чун; душа и тело чунпа ӳт-пӳ; 2. (свойство характера) чун, кăмăл, чĕре; добрая душа ырă чунлă çын; 3. (чувство; темперамент) чун, чĕре; петь с душой чĕререн юрла; 4. перен. (вдохновитель, организатор) чун; он душа этого колхоза вăл çак колхозăн чунĕ; 5. разг. (человек — при указании количества) чун, çын; на улице ни души урамра пĕр чун та (е çын та) çук; 6. (единица населения) çын, ят; на душу населения пĕр çын (е ят) пуçне; 7. разг. (обращение) чунăм; душа моя чунăмçăм; ◇ в душе ăшра; по душам говорить чĕререн (е чуна уçса) калаç; вымотать всю душу чуна кăлар (е ил); заячья душа мулкач чунĕ, чăх чĕри; от всей души пĕтĕм чунтан, чĕререн; жить душа в душу чунтан-вартан килĕштерсе пурăн; не чаять души в ком-л. пĕтĕм чун-черепе сав (е юрат); отвести душу чуна пусар; душа не лежит к кому-чему-л. чун туртмасть; душа ушла в пятки сехре хăпрĕ; стоять над душой чуна ил; по душе кăмăла каять; он кривит душой вăл тӳрĕ çын мар; сколько душе угодно ытлашшипех; вложить душу в работу чунна хурса ĕçле; за душой нет ни гроша манăн пĕр пус та çук; душа нараспашку питĕ уçă çын, уçă чунлă çын; чужая душа — потёмки посл. соотв. çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар (букв. внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы).

дымится

несов. 1. (испускать дым) тĕтĕм кăлар, тĕтĕмлен, мăкăрлан, йăсăрлан; 2. (выделять испарения) пăслан, йăсăрлан; 3. (подниматься клубами) мăкăрлан, пăсăрланса вырт; над рекой дымится туман юханшыв çинче тĕтре мăкăрланать.

задуматься

сов. 1. над чем, о чём (предаться думам) шухăша кай, шухăша пут; 2. чаще с отриц., обычно с неопр. (обнаружить нерешительность) шутла, шутласа тăр; иккĕлен; он согласился не задумавшись вăл шутласа тăмасăрах килĕшрĕ.

измываться

несов. над кем, разг. мăшкăлла, мăшкăл ту, хур ту.

командовать

несов. 1. (давать команду) команда пар, командăла; 2. кем-чем (быть командиром) командир пул, командăла; командовать полком полк командирĕ пул; 3. перен. кем-чем, над кем-чем и без доп., разг. (распоряжаться) хуш, хушса тăр, пăхăнтарса пурăн (е тăр).

корпеть

несов. над чем и без доп., прост. тăрмаш, тăрмашса лар.

кощунствовать

несов. 1. над чем и без доп. рел. ĕненекене кӳрентер, ĕненекене ан хисепле; 2. хисепе ан хур, кӳрентер, мăшкăлла.

круг

м. 1. çавракăш, çаврăм; площадь круга çавракăш лаптăкăшĕ; 2. (сомкнутая цепочка людей) карта, вăйă карти; стать в круг карталанса тăр; 3. (окружность) çаврашка, ункă, çаврăм; начертить круг çаврашка ӳкер; самолёт делал круг над городом самолёт хула çийĕн вĕçсе çаврăнчĕ; 4. (предмет круглой формы) кăшăл; круг колбасы колбаса кăшăлĕ; 5. перен. (перечень чего-либо): круг вопросов ыйтусем; 6. перен. (область, сфера): круг занятий ĕç-хĕл; 7. перен. (группа людей) ушкăн, йыш, хушă, хутлăх; в кругу своих товарищей юлташсем хушшинче; в кругу семьи килйышра; 8. мн. круги (общественные группировки людей) ушкăнсем; хушă; правящие круги ертсе пыракан ушкăнсем; в военных кругах çар çыннисем хушшинче; ◇ на круг вăтамран, вăтам шутпа; голова идёт (или пошла) кругом 1) (о головокружении) пуç çаврăнса (е пăтранса)каять; 2) (о растерянности) анраса кай, аптраса ӳк; Полярный круг Поляр унки.

ломать

несов. что 1. хуç, ват, çĕмĕр, иш; ломать ветки туратсене хуç; ломать лёд пăр çĕмĕр; ломать игрушки теттесене ват; 2. перен. ват, çĕмĕр, аркат, тӳрлет; ломать старые порядки кивĕ йĕркесене çĕмĕр; ломать характер характера тӳрлет; ◇ ломать голову над чем-л. пуçа çĕмĕр; ломать копья хĕрсе тавлаш; ломать горб курпун кăлар (йывар ĕçпе асаплан); ломать руки (или пальцы) алăсене (е пӳрнесене) хуçкала (пăлханнипе, хуйхăпа т. ыт. те); ломать ряды (или строй) йĕркене (е строя) пăс, йĕркерен тух; меня всего ломает пĕтĕм шăмшак çĕмĕрлет.

нависнуть

сов. 1. на что (спуститься, свеситься) усăнса (е уртăнса) тăр; 2. над кем-чем, перен. хăратса тăр, шиклентер, килсе пус; нависла опасность хăрушлăх килсе тухнă.

над

(надо) предлог с тв. п. 1. (поверх, выше кого-чего-л.) çи(йĕ)нче, çийĕпе, çийĕн, тĕлĕнче; лететь над городом хула çийĕн вĕç; 2. (указывает на объект действия) ⸗а [⸗е], ⸗ран [⸗рен], ⸗па [⸗пе]; работать над книгой кĕнекепе ĕçле; сжалься надо мной мана шелле; смеяться над кем-либо камран та пулин кул.

надо

предлог см. над; надо мной ман çинче (темĕн пур), манран (кулаççĕ).

надругаться

сов. над кем-чем мăшкăлла, мăшкăлласа кул, намăç (е хур) кăтарт, хур ту.

наклониться

сов. чалăш, пĕшкĕн, усăн, тайăл; ветки наклонились туратсем усăннă; наклониться над ребёнком ача умне пĕшкĕн.

насмехаться

несов. над кем-чем мăшкăл ту, тăрăхла, мăшкăлла, мăшкăлласа (е тăрăхласа) кул.

насмешничать

несов. над кем-чем и без доп., разг. тăрăхласа (е мăшкăлласа) кул, кулса калаç.

насмеяться

сов. 1. тăраниччен кул, кулса тăран; 2. над кем-чем мăшкăлласа (е тăрăхласа) кул.

начальствовать

несов. над кем-чем и без доп. пуç (е пуçлăх) пулса тăр, начальник пул.

ними

мест. личн. п. от они (после предлогов): за ними вĕсем хыççăн (е хыçĕнчен); над ними вĕсен тăрринче (е çийĕнче); перед ними вĕсен умĕнче (е пуçĕнче); с ними вĕсемпе.

плач

м. 1. макăру, йĕрӳ, макăрни, йĕрни; 2. (обрядовый) йĕрӳ, хӳхĕ; плач невесты хĕр йĕрри (е хӳххи); плач над покойником вилĕ хӳххи.

побиться

сов. 1. (оказаться помятым) ванса (е лӳчĕркенсе, лапчăнса) пĕт; яблоки побились в дороге панулми çул çинче ванса пĕтнĕ; 2. разг. ван, çĕмĕрĕл; посуда побилась савăт-сапа ваннă; 3. над чем, с кем-чем и без доп., перен. разг. тăрăш, тăрмаш, хăтлан; ◇ побиться об заклад хурса тавлаш.

повозиться

сов. 1. йăшăлтаткаласа (е кăштăртаткаласа) ил; 2. с кем-чем, над кем-чем аппалан, асаплан, тума хăтлан; повозиться над задачей задачăпа асаплан.

поглумиться

сов. над кем-чем мăшкăлласа кул.

подсмеиваться

несов. над кем-чем тăрăхла, кул.

подтрунить

сов. над кем-чем тăрăхла, йĕкĕлте, тĕртсе ил; подтрунить над ревнивцем кĕвĕç çынна йĕкĕлте.

подшутить

сов. над кем-чем тăрăхла, шӳтле, кул, шӳтлесе ил.

покой

м. 1. тӳлек, лăпкăлăх, тăнăç, тăнăçлăх; над озером покой кӳлĕ тавра лапкă та тӳлĕк; 2. канăç, канлĕх; всю ночь не было покоя çĕрепе канăç пулмарĕ; нет никакого покоя пĕр канăç та çук; 3. уст. (комната) пӳлĕм, пӳрт, çурт; приёмный покой йышăну пӳлĕмĕ; удалиться на покой канма кай; ĕçрен пушан, çулран тух.

попотеть

сов. разг. 1. тарла; 2. над чем, перен. тăрмаш, вăй хур, тарла; придётся попотеть тарлама тивет.

пораздумать

сов. о ком-чём, над чем и без доп., разг. шухăшла, шутла, уйла, шутласа пăх.

поразмыслить

сов. о ком-чём, над чем и без доп., разг. шухăшла, шутла, уйла, шутласа пăх.

посмеяться

сов. 1. кул, кулса ил; 2. над кем-чем шӳтле, кул, тăрăхла.

потеть

несов. 1. тарла, тара ӳк, пăшăх, пиç; потеть от духоты пăчăпа пăшăх; 2. над чем и без доп., перен. прост. тар юхтар, тар юхтарса ĕçле; 3. разг. (запотевать) тарла; стёкла в окнах потеют чӳрече кантăкĕсем тарлаççĕ.

потешаться

несов. 1. чем и без доп., уст. (забавляться) чуна кантар, кăмăла уç, йăпан, выля; 2. над кем-чем (подсмеиваться) тăрăхла, тăрăхласа кул.

потешиться

сов. 1. уст. (повеселиться) савăн, йăпан, кăмăла уç, чуна кантарса ил; 2. над кем-чем, разг. (посмеяться) кул, тăрăхласа ил.

превалировать

несов. над кем-чем и без доп. ытларах (е вăйлăрах, маларах) пул.

превышение

с. 1. по гл. превысить; превышение доходов над расходами тупăш тăкакран ытла пулни; 2. (излишек) ытлашши; выполнить с превышением ытлашшипех тултар.

преобладать

несов. над кем-чем, среди кого-чего и без доп. ытларах (е пысăкрах, вăйлăрах, нумайрах) пул; среди студентов преобладают комсомольцы студентсем хушшинче комсомолецсем ытларах.

причитание

с. 1. по гл. причитать; 2. (обрядовая песня) хӳх(ĕ), хӳхлени, йĕр; причитания над покойником вилĕ хӳххи; причитания невесты хĕр йĕрри.

пробиться

сов. 1. (прорваться сквозь что-л.) шăтарса (е çĕмĕрсе, сирсе) тух (витĕр, урлă); 2. (о растительности) шăтса (е тапса) тух; пробилась лебеда мăян тапса тухнă; 3. перен. разг. тăрмаш, аппалан, муталан; я целый день пробился над этой проблемой ку ыйтупа эпĕ кунĕпе тăрмашрăм; 4. разг. (кое-как прожить) йӳнеçтеркеле, пурăнкала, тытăнса тăр; пробиться бы до весны çăва тухасчĕ.

работать

несов. в разн. знач. ĕçле; работать в поле уйра ĕçле; работать учителем учительте ĕçле; работать у станка станокпа ĕçле; магазин работает без выходных магазин кашни кунах ĕçлет; работать в две смены икĕ сменăпа ĕçле; работать сверхурочно ĕçрен юлса ĕçле; работать со словарём словарьпе ĕçле; ◇ работать над собой пĕлĕвне ӳстер.

разыграть

сов. 1. что (напр. пьесу) выля, выляса (е каласа) пар; 2. кого-что (в лотерею, по жребию) вылят, вылятса яр; разыграть по жребию шăпа тăрăх вылят; 3. кого, разг. (подшутить над кем-л.) шӳтлесе ил, тăрăхла, шӳт ту; 4. что выля, выляса пĕтер; разыграть партию в шахматы шахматла пĕр парти выля; ◇ разыграть дурака ухмахлан.

свеситься

сов. 1. (повиснуть) усăн, усăнса ан (е тăр); 2. (наклониться, опуститься) тайăл, тайăлса лар (е кай), ӳпĕн, усăнса лар; ива свесилась над водой çӳçе шывалла тайăлса ларнă; 3. разг. (наклониться, перегнувшись через что-л.) уртăн, ӳпĕн.

сидеть

несов. 1. лар; сидеть на стуле пукан çинче лар; 2. за чем, над чем (ĕçлесе) лар; сидеть над чертежами чертёжсемпе лар; 3. (находиться) лар; сидеть дома килте лар; сидеть без дела ĕçсĕр лар; 4. (об одежде) тăр, лар; костюм на нём сидет хорошо ун çинче костюм аван ларнă; ◇ сидеть на яйцах пусса лар (кайăк); сидеть сложа руки ĕçсĕр лар; хлеб сидит в печи çăкăр кăмакара выртать; сидеть у моря и ждать погоды усăсăр кĕтсе лар.

смеяться

несов. 1. кул; 2. над кем-чем (насмехаться) кул, тăрăхла, мăшкăлла; 3. разг. (говорить несерьёзно) кул, кулса кала, шӳтле, шӳт ту, шӳтлесе кала; я смеюсь, а ты поверил эпĕ кулса калатăп, эсĕ чăнласах ĕненнĕ.

ставить

несов. 1. кого-что (придавать стоячее положение) ларт, тăрат; ставить столбы юпа ларт; ставить лестницу пусма тăрат; ставить на ноги кого-л. ура çине тăрат; 2. кого (наначать) тăрат, ларт, кăлар; ставить на работу ĕçе кăлар; ставить к станку станок умне тăрат; 3. что (помещать куда-л.) ларт, хур, тăрат; ставить посуду на стол савăт-сапана сĕтел çине ларт; ставить лопаты в сарай кĕреçесене сарайне тăрат; 4. что (устанавливать) кĕрт, ларт; ставить телефон телефон ларт; 5. что (накладывать, прикладывать) ларт, хур, пус; ставить банки банка ларт; ставить компресс компреса хур; ставить печать пичет пус; 6. что (осуществлять на сцене) ларт (спектакль); 7. что ларт, тăрат; ставить самовар сăмавар ларт; 8. что сапла, ларт (саплăк); ◇ ставить в вину айăпа хур, айăпла; ставить в неловкое положение лайăхмарлантар; ставить в затруднительное положение йывăр лару-тăрăва кĕртсе ӳкер; ставить опыты опытсем ту; ставить вопрос ыйту ларт; ставить рекорд рекорд ту; ставить тесто чуста хур; ставить диагноз диагноз ларт; ставить термометр (или градусник) термометр ларт; ставить точку точка ларт; ставить точку над «и» см. точка; ставить в угол кĕтесе тăрат; во главу угла см. глава; ставить к стенке персе пăрах; ставить на одну доску пĕр шая ларт, пĕр виçепе виç; ставить вопрос ребром ыйтăва çивĕччĕн ларт; ставить в известность пĕлтер; ставить под удар инкеке ларт; ни в грош не ставить ним вырăнне те ан хур; ставить на вид асăрхаттар.

стоять

несов. 1. (находиться в вертикальном положении) (о людях, животных) тăр; (о неодушевлённых предметах) лар; под деревом стоял человек йывăç айĕнче çын тăнă; у окна стояло дерево чӳрече умĕнче йывăç ларнă; 2. (выполнять какую-л. работу) тăр; стоять в карауле хуралта тăр; 3. (располагаться, размещаться) тăр; стоять лагерем лагерь туса тăр; стоять на отдыхе канса тăр; стоять на квартире хваттерте тăр; стоять в обороне оборонăра тăр; 4. перен. (быть, существовать, занимать какое-л. место) тăр; этот вопрос стоит на первом плане ку ыйту пĕрремĕш вырăнта тăрать; его образ живо стоял в памяти унăн сăнарĕ асра чĕррĕн тăнă; 5. перен. (держаться на чём-л., быть установленным) лар, тытăнса тăр; дом стоит на каменном фундаменте çурт чул никĕс çинче ларать; 6. (держаться, быть) тăр, пул; стояло лето çу тăнă; стоит жара шăрăх тăрать; 7. (находиться в бездействии) тăр, чарăн, чарăнса тăр (е лар), ан çӳре; часы стоят сехет çӳремест; 8. (держаться, быть на каком-л. уровне) тăр; вода стоит высоко шыв тулли тăрать; температура стоит ниже нормы температура нормăран пĕчĕк тăрать; стой(те)! чарăн(ăр)!; стоять на своём хытă тăр, çине тăр; стоять над душой аптăратса çитер; не стоять за ценой хакĕшĕн ан тăр; стоять насмерть вилсен те ан чак.

тешиться

несов. 1. чем и без доп. разг. (развлекаться) йăпан, килен, савăн, выля; дитя тешится ача савăнать; 2. над кем (издеваться) кул, тăрăхла, мăшкăлла; тешиться над хвастуном мухтанчăкран кул.

торжествовать

несов. 1. что, уст. (праздновать) уявла, уяв ту, хаваслан; торжествовать победу çĕнтерӳпе хаваслан; 2. над кем-чем и без доп. (иметь успех, быть победителем) çĕнтер, çиеле тух.

точка

ж. 1. (пятнышко, крапинка) ж пата, пăнчă; ситец в красных точках хĕрлĕ пăнчăллă çитсă; 2. (место, пункт) вырăн, çĕр, пункт; наивысшая точка горного хребта ту хырçин чи çӳллĕ вырăнĕ; 3. (знак препинания) точка, пăнчă; точка с запятой точкăпа запятой; 4. физ. чикĕ; точка замерзания пăрлану чикки; точка кипения вĕреме кĕнĕ чикĕ; 5. мат. точка, вырăн; точка пересечения прямых тӳрĕ линисем хĕресленекен точка; 6. в знач. сказ., разг. (кончено, хватит) çитет, çитĕ; ◇ точка в точку шăпах, тĕрĕс, каснă-лартнă; точка зрения епле пăхни; с моей точки зрения ман шутпа; ставить точку вĕçле, ĕçе туса пĕтер; бить в (одну) точку пĕр тĕллевпе ĕçле; ставить точку над «и» каласа пĕтер, вĕçне çитер, тăрла.

трудиться

несов. 1. (работать) ĕçле; трудиться на благо родины тăван çĕршыв ырлăхĕшĕн ĕçле; 2. над чем ĕçле, тăрмаш; асаплан, вăй хур; он целый год трудился над этой картиной вăл ку картинăпа çулталăкĕпех тăрмашрĕ; 3. (затруднять себя) тăрăш, чăрман, шутла; он и не трудился понимать вăл ăнланас тесе тăрăшман та.

трунить

несов. над кем-чем и без доп., разг. чӳтлесе тăрăхла, шӳт туса кул.

трястись

несов. 1. (качаться, колебаться) силлен, чĕтрен, лăкан, суллан, кисрен; пол трясётся урай силленет; 2. разг. (при тряской езде) чĕтренсе пыр, лăканса пыр, силленсе пыр, кисренсе пыр; трястись на телеге урапа çинче сиккеленсе пыр; 3. (испытывать дрожь) чĕтре, сиксе чĕтре, калтăра; трястись от холода сивĕпе чĕтре; 4. над кем-чем, разг. (бояться что-л. утратить) хăраса (е чĕтресе) тăр; трястись над каждой копейкой кашни пусшăн чĕтресе тăр.

тяготеть

несов. 1. к чему (притягиваться силой тяготения) туртăн; 2. к кому-чему (испытывать влечение, склонность) туртăн, ăнтăл; 3. над кем-чем, перен. (угнетать, подавлять) пусмăрла, пусса тăр.

улюлюкать

несов. 1. охот. ĕçлет, вăслат (йытта); 2. разг. (издеваться над кем-л.) тăрăхла, мăшкăлла, хур ту.

шефство

с. шефа илни, пулăшса тăни; взять шефство над школой шкула шефа ил.

шефствовать

несов. над кем-чем шеф пул, шефа ил, пулăшса пыр (е тăр).

шутить

несов. 1. шӳтле, шӳт ту, култар, 2. над кем-чем (насмехаться) кул, тăрăхла, тĕрт; ◇ шутки (или шутку) шутить 1) шӳт ту; 2) (высмеивать) тăрăхла; шутить с огнём инкек пулмалла хăтлан; чем чёрт не шутит! тем те пулĕ!

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

аппалан

«заниматься пустяками», «возиться над чем-н.»; башк. ӓбӓлӓнеб сӓбӓлӓн «суетиться. Этимология нам не известна.

мăшкăл

«насмешка», «посмешище», «издевательство», «позор», «срам», «глумление»; кирг., казах., к. калп., башк., тат, мыскыл, кумык, мысгыл, ног. мыскыллав «издевательство», «оскорбление», «насмешка»; казах., кирг. мыскылда, кумык. мысгылла, мысгыл эт, ног., к. калп. мыскылла, башк., тат. мыскыл ит, чув. мăшкăлла «издеваться», «насмехаться», «глумиться»; кирг. мыскылчыл, казах. мыскылшыл «насмешник». Из араб. «высмеивать», «осмеивать кого-л»; тамас хара «потешаться над кем-л».

пакăлчак

«щиколотка» или «лодыжка»; уйг. Син. пакальчак «нога человека и животных»; казах. бакалшак «последние козонки на копыте», «последние суставы пальцев» (Радлов); кумык, бакынчак «щиколотка»; караим, багынчак «копыто»; тат., башк.; бэкэл «щиколотка, «лодыжка»; кирг. багалчак «сустав над копытом лошади».

чара

«большое деревянное блюдо, в котором месят тесто для лепешек»; кирг., алт. В, ойр. чара, узб. чора, казах. шара, абак. сара «большая деревянная чаша»; саг. сара «большая деревянная чаша, над которой сеют муку»; ср. монг. цар «большая деревянная чаша».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Пуç çинчех тăр

Пуç çинчех тăр висеть над головой.
Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашни куна вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ татăлса анас пек.

Пуçа çĕмĕр

Пуçа çĕмĕр [ват] ломать / поломать голову над чем, по поводу чего.
— Шухăшла, шухăшла... Эп васкатмастăп. Пĕр эрне çитет-и пуçна çĕмĕрме? А. Емельянов. — Ав, мĕнле пысăк ыйтупа пуçа çĕмĕретĕн иккен? В. Краснов-Асли. Николай Андреевич правленире шăпах çак ĕçсем пирки пуçне ватса ларатчĕ. А. Ĕçхĕл. Эпĕ паçăртанпах Сидоров пирки пуçа ватса ларатăп. Хв. Уяр. — Çук, капла пуçа ватса ларнипе ухмаха тухасси кăна юлать. А. Емельянов.

Тута çинче тĕк

Тута çинче тĕк палăрать над верхней губой пушок пробивается (о юноше).
Ик ывăл çуратса ӳстернĕ, Тута çинче тĕк палăрсан, Телей курма тесе вĕçтернĕ, Тапраннă вăрçă — таврăнман. С. Шавли.

Çавăн пекех пăхăр: