Шырав: аппа.
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
сестрин
аппăшĕ — его (ее) старшая сестра
аппу — твоя (старшая) сестра
юратнă аппам — моя любимая сестра
аппа япалисем — вещи моей сестры, сестрины вещи
аппунтан канаш ыйт — попроси совета у своей сестры
пирĕн аппа пике, йысна улпут — фольк. наша сестра — что княжна, зять — что князь (из свадебной песни)
Пĕчĕк аппа куçран пăхсах макăртать. (Сухан). — загадка Сестричка-невеличка только в глаза глянет, как слезы выступают. (Лук).
тетин
аслă аппа — тетка (старшая сестра отца или матери)
мăн (пысăк) аппа — сестра бабушки или деда
пĕчĕк аппа — сестра моего отца (моложе его)
I.
средний (напр. брат, сын и т. д.)
вăталăх пичче — средний из моих старших братьев
вăталăх аппа — средняя из моих старших сестер
вăталăх кин — невестка, жена среднего сына
вăталăх ывăл — средний сын
5.
старший
старый
взрослый
мăнă аппа —
1) старшая сестра
2) тетя, тетка (со стороны отца или матери)
мăнă асанне — прабабка, прабабушка (со стороны отца)
мăнă асатте — прадед, прадедушка (со стороны отца)
мăнă асаттесем — предки
мăнă кукамай — прабабка, прабабушка (со стороны матери)
мăнă кукаçи — прадед, прадедушка (со стороны матери)
мăнă çын —
1) взрослый человек
2) перен. важная персона, большой человек
ун чухне килте мăннисем пулман — дома в то время не было взрослых
7.
наволочка
наперник
чехол
минтер пичĕ — наволочка (подушки)
тӳшек пичĕ — чехол на матрас
тăваткал минтер, хăмач пит ан хур, аппа, лараймăп — фольк. зря ты, сестрица, подкладываешь мне подушку в кумачовой наволочке — недосуг мне сидеть у тебя
4. диал.
мелодия, напев
юрă сăвви — мелодия песни
пире аппа сăй тăвать пирĕн сăвва илтесшĕн — фольк. нас потчует сестрица, желая услышать наши напевы
сырга — женское нагрудное или наспинное украшение — подвеска с нашитыми серебряными монетами
кĕмĕлех те хушпу, ылтăн сăрка йăлтăртатать пирĕн аппа çинче — фольк. серебряное хушпу и золотая сырга сверкают на нашей сестричке
родной, находящийся в родстве
арăм тăванĕ — родня жены, родственник по женской линии
аякри тăван — дальний родственник
çывăх тăван — близкий родственник
тач тăван — близкий родственник
чĕре çумĕнчи тăван — самый дорогой, самый близкий родственник
тăван анне — родная мать
тăван мар анне — мачеха
тăван атте — родной отец
тăван мар атте — отчим
тăван аппа — родная старшая сестра
тăван ача — родной ребенок, родное дитя, чадо уст.
тăван ăру — кровная родня, родня по прямой линии
тăван хĕр — родная дочь
тăван мар хер — падчерица
тăван ывăл — родной сын
тăван мар ывăл — пасынок
Тӳрĕ калакан тăванне юрайман. — посл. Правдивый и родне не угодил.
родственник
родня разг.
аякри хурăнташ — дальний родственник
çывăхри хурăнташ — близкий родственник
хурăнташ аппа — двоюродная сестра
хурăнташ йăмăк — троюродная сестра
хурăнташ пичче — двоюродный брат
хурăнташ шăллăм — троюродный брат
хурăнташ ывăл — племянник
вĕсем хурăнташ пулнă — они породнились
2.
бить, ударять
питрен çуп — ударить по лицу
çупсе яр — закатить пощечину
Хура аппа икĕ енчен çупать. (Лапатка). — загадка Чернявая тетка дает пощечины с обеих сторон. (Брусок для косы).
4.
названый
тум атте — названый отец
тус аппа — названая сестра
тус ывăл — названый сын
тус ту — 1) подружиться 2) назвать названым (напр. братом)
◊
майра аппа — обращение к замужней русской женщине
майра инке — русская невестка
майра йĕппи — булавка
майра кайăк (кайăкĕ) — канарейка
майра кĕпçи (хуххи) — бот. свербига
майра кăмпи — сыроежка
майра пуç (пуçĕ) —
1) швейка (подушечка для ручного шитья)
2) бот. хвощ полевой
3) бабка (особая кладка снопов)
майра çухи — отложной воротник
майра хупĕ (хуппи)— гребень (для расчесывания кудели перед прядением)
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
фартук, передник, запон (русск.). Якейк., Сохрон-й. Чертаг. Саппан, передник. Чаcти его на нижнем краю: хурта, кăвак чăнтăр, хĕрес кантри, симĕс куккăр. ЧП. Аппа, кăвак саппанна кӳртсе пар: Актай. † Умри саппан аккам пур, алăран курка ямарĕ, çавăнпа ĕссĕр пултăмăр. N. Саппан (саппун) харти, оборка на подоле и на плечах; саппан умĕ или саппан шӳлкеми, верхняя часть фартука; саппан çакки — мăйран çакмалли; саппан кантăри — пилĕк тĕлĕнчен сылтăм енчен çыхмалли.
(сэрдэ), назв. раст., снить, aegopodium podagraria. П. И. Орл., Д. С. Серг. Сертерен яшка пĕçереççĕ. Абыз. Серте — снить. Ст. Чек. Серте, ветреница (растенне, кладут в варево). Çуркунне пултăран вырăнне яшка çине (салма çине) ярса çиеççĕ. Якейк. Серте, растение с белыми цветами. Сред. Юм. Серте; вăрманта пулать: юр кайнă-кайманах тухакан аван мар шăршăллă курăк, çуркунне ăна яшкана яраççĕ. Орау. Серте яшки; ватăлсан (т. е. серте) пит аванах мар. Ăна пултăран яшки пекех пĕçереççĕ. ЧП. Атя аппа сертене. Бугульм. † Атя, инке, сертене. — Серте ӳсмен, пымастăп. С. Айб. † Улăх серт — сар серте, анчах яшки шывакрах. ТХКА 75. Ирех вăрмана кайса пĕрер хутаç серте татса килеп. Якейк. Серте кокли. N. Серте яшки. N. † Ма каяс мар вăрмана, серте татма, уçăлма? Рак., Кайсар. № 67. Серте. Яшка çине ярса пĕçерсе çиеççĕ çуркунне çамрăк чухне купăста вырăнне. N. Чăвашсем серте яшкине юратса çиеççĕ.
связывать. Пшкрт. Вĕрен татăлсассăн, сыпаччă, тӳлеччĕ. || Соединить, приладить. N. † Хора вăрман варăнче хорăн тенел татăлчĕ, вĕрене тенел сыпрăмăр. Якейк. Тор шӳ сыпмалла (хлебать). Умуççи сыпмалла. Кĕрĕк арки сыпмалла. Ib. Татăксене сыпа-сыпа, чиперех вĕрен турăм. || Пришить концы. Кĕвĕсем. Чăпар тутăр пуç сыпнă (с нашитыми концами для украшения), Уриç аппа пуçĕнче. || Прибавлять. Календ. 1904. Виç çул иртсен тăваттăмĕш çулта çав сехетсене хисеплесе З65 тавлăк çумне тата тепĕр тавлăк сыпса хураççĕ. || Прививать (яблоню). Изамб. Т. Улма йăвăçне сыпаççĕ. Суждение. Йӳç улма йăвăççине тутлă улма йăвăççипе çыпса тутлăлатаççĕ.
хлебать. ЧС. Шыв парсан çăварĕпе сыпат та, сăмсинчен юхса тухат (лошадь). Юрк. † Çак тăвансем асма (= асăма) килнĕ чух сыпаймарăм ăснă кашăкăма. Алших. Кĕселне сыпсан, кĕсел пĕçернипе, сĕт сыпма каçнă чух пурте кĕсел ăшне кĕрсе вилеççĕ, тет. Трхбл. † Хамăр тăван аса килсессĕн, сыпнă яшкамсене çăтаймăп. N. Анне те пер çăмарта илсе çирĕ, тата пăртак сĕт сыпрĕ. Янтик. † Шĕлешен-кайăк чĕппи мĕн çийĕт? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать. Пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? — Кулаçне хыпать, пыл сыпать. ТХКА 60. Ирхине тăрсан, пит-куçа çусан, тин уçланă уйранпа сыпа-сыпа, серте-çăмах яшки çисен... Качал. † Пирĕншĕн, апай, ма макрас? Ларас-сăвас ĕне мер, сыпас-çияс сĕт мер. N. † Сыпма та çук син-пыл пĕçерет, тухма (та) çук хуçи тарават. Б. Хирлепы. Сыпса çимелли апатсем, жидкие блюда. О сохр. здор. Тата кирек камăн та: чирлин те, сыввин те, шыва çăвара сыпса çумалла мар (не следует). Сĕт-к. Пĕр чĕлĕ çăккăр касса илтĕм те, твар пуçса шупа сыпса çиса ятăм. || Выпить. Юрк. Эх, сыпмасăр тӳсесси те пит хĕн çав. Эпĕ акă вырăн çук чухне: вырăн çук, тесе, ĕçетĕп. Ib. Сан пек вырăнта пулсан, эпĕ, чăнласах та, сыпса та пăхмăттăм, тет. Ск. и пред. 44. Сыпасчĕ-çке пăртак йӳççине çакăн пек ĕç хыçĕнчен. || Церковный термин: причащаться. || Переносно. ЧС. Ун чухне Пăла (река Була) ейĕве тухас пек сыпса тăрат, тет. П. Яндоуши, Б. Крышки. Каткара шыв сыпса тăрать. Вода в кадке вровень с краями, т. е. она готова пойти через край. Ib. Ма тулли ямастăн? — Халь те сыпсах тăрат вĕт. Что наливаешь неполно? — Итак уж вровень с краями.
(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.
(сы̆рга), назв. женского украшения. Зап. ВНО. Срв. ама. N. Сăрка, женский наряд на груди из серебряных монет. Изамб. Т. Сăркана каçан çине (çурăм çине) тухья çумне çакаççĕ, ăна шăрçаран тăваççĕ. СПВВ. КМ. Сăрка = алка. Ib. Сăрка — хушпу таврашĕ? антăрлăх? Ib. † Сăрки ылттăн, хушпувĕ кĕмĕл, пирĕн аппа пуçĕнче килĕшет. Альш. † Кĕмĕлех те хушпу, ылттăн сăрка: ялтăрат-çке пирĕн аппа пуçĕнче. Ib. Умăм тулли сăркам пур. Пазух. Хушпă-вĕсем кĕмĕл, сăрки ылттăн, шĕлтĕртетет аппа пуçĕнче. Янш.-Норв. Икĕ лапка сăрка. КС. Пӳрт çумне сăрка çакрăм. (Сăрка женщины носят на шее). || Усы у огурцов. Изамб. Т.
(сăр), мазать, замазать. Çутт. 29. Аппа çав эмеле сĕрсе кĕçĕрен аран-аран тасалчĕ. Ау 21. Унтан килтĕм-килтĕм те, чипер аппан тути çурăлнăччĕ те, ăна çăва сĕрсе хăвартăм. N. Эс ман çурăма сĕрсе яр-ха. Сред. Юм. Орапа сĕр, мазать телегу дегтем. ЧС Манăн алла анне пиçнĕ хăмлапа та çыхатьчĕ, тата эрехпе те сĕретчĕ те, çапах та час тӳрленмерĕ. Орау. Чӳречесене сĕрсе лартнă, уçас мар. Ib. Путылккана питĕрсе сĕрсех хунă (замазали). N. Шур çуçлĕ пулаччен пурăнччăр тесе парнипе тутисене сĕреççĕ. || Гдадить. Собр. Лаша çине çĕрĕ тăхăннă алăпа сĕрсен, лаша мăнтăр пулат, теççĕ. Шурăм-п. Пусма картлашки çине выртрĕ, тет те, хырăм сĕрме (сĕтĕрме) тапратрĕ, тет. Хастарлăх 38. Сĕрсе утни — кивелчĕ вăл. || Тереть (mortuum in Iavando). Юрк. Алă тупанĕпе сĕрмеççĕ, тепĕр енĕпе сĕреççĕ. || Шăркать (о спичке). Хурамал. Шăрпăка сĕрсе тивретеççĕ (зажигают). Орау. Сĕрмелли, спичка (иносказательно). Тюрл. Вăсем вутне шăрпăкпа чĕртмеççĕ, икĕ пулинкене сĕрсе чĕртеççĕ. || Пилить. Ала 56. Çак кĕлтунă вăхăтра темĕскер кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнчĕ, унччен те пулмарĕ, темĕскер пăчăкăла сĕре пуçларĕç, вĕсем сĕрсен-сĕрсен, тинех пĕлтĕм вĕсем эпĕ тăракан йăвăçа сĕрнине. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен тепĕр еннен сĕре пуçларăçĕ, çак вăхăтра манăн чунăм пĕтĕмпех чĕрне вĕçне çитрĕ. || Резать. Альш. Çĕççи мука пулат, тет те, сĕреççĕ, тет, сĕреççĕ, тет, çеççи сĕрмес, тет. || Ударить, стегать. Орау. Сĕр пĕре пушупа. Ib. Лешне пĕрре пушипе сĕрсе ячĕ (вытянул). Ст. Чек. Сĕрсе илнĕ, стегнул (кнутом). || Мыть. С. Тим. † Урай хăмисем сарă мар, пусса сĕрекен эпир мар. N. Сакă сĕрмелли. || Петь песни. Орау. Сĕрет юрра! Поет и поет (хорошим мотивом; задушевно). || Чистить. N. Хамăр ялăн хĕрĕсем, сĕрсе çакнă укçа пек, ялтăртатса çӳреççĕ. | Мямлить. КС. Сĕрсе калаçать, мямлит. || „Устроить“ (иронически; т. е. напортить). Сред. Юм. Сĕрет ĕнтĕ ô. Но он уже это сделает (с иронией, о человеке, не могущем сделать). Ib. Маçтăрсем тăвайманнине эс туса сĕрен ĕнтĕ ôна (с иронней). Мастера не могли сделать, а уже где тебе. || Дать взятку, „подмазать“. || Наговорить на кого, нашептать, наябедничать.
çолăк (с’улы̆к, с’олы̆к), лоза (род метлы без отдельного метловища, вырубается целиком вместе с череном), которою сметают с вороха колосья. Орау. Çулăк — тыр çи шăлмалли шăппăр. Çутт. 43. Çулăкпа та, шăпăрпа та тасатрăм эп ашăмне. Ib. 42. Атте сăвăрма тытăнчĕ, аппа çулăкпа çиçет. ТХКА 47. Те хамăра мăшкăлласа, те кĕсри ытла йăвашран, ут кĕтӳне ярсан, çынсем хĕлĕхне çăлса пĕтеретчĕç. СПВВ. ФН. Çулăк — кăшăл çине шăлаканни. Питушк. Çолăк — метла (тыр çи шăлма, без черена). Тюрл. Çолăк — çиçмелли, метла для вороха (очищают ворох). Ст. Чек. Çулăк е çулкă — хурăн тăрринчен тунă шăппăр. Сред. Юм. Çолăк тесе хôрăн вăрăм патаккисĕнчен тунă шăпăра калаççĕ. Илебар. Çулăкĕ хыçалтă.
, çӧпçе, (с’ӳпсэ, с’ӧпс’ӓ), долбленая кадка из цельного дерева, иногда огромного размера. Начерт. 159. Çӳпçе, кадка, квашня, сусек. Юрк. Çӳпçе — ăвăсран тунă япала (касмăк пек çаврака, хуппи те пулать, арча вырăнне вăл, хĕрарăмсем япала хураканни). Альш. † Аннен ачаш (нежная) чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ (холстик) эп. Шел. 68. Мĕн пур япали икĕ çӳпçе çинче. Сред. Юм. Тôпнать-кам çупçипе хôпăлчă: упăшки те, матки те пĕрех! (Срв. русск. „по Сеньке шапка“). ЩС. Аппа тухйи çӳпçере выртать. Вомбу-к. Çӳпçе — хĕрарăм топри хомалли, ăна çăрапа питĕреççĕ. Курм. Çӳпçи валтан, хорси хыççăн. (Ĕне). Орау. Пирĕн вучах кĕлне, çума, кĕл-тăрри тума кирлĕ тесе, пĕр-пĕр кив катка çине-и, пăт чĕрес çине-и, тултарса хураççĕ, çав кĕл тултаракан кĕлпе ларакан япалана кĕл çӳпçи теççĕ. Ала 57°. † Çӳпçи-çӳпçи пыл йӳçет, ыр çын килсен, ĕçтерме. Пазух. Пахча тулли хурт сĕрлет, çӳпçи тулли пыл йӳçет. N. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать (как из ведра). Кан. Сасартăк килсе, çӳпçерен тăкнă пек, иртсе кайрĕ. N. Çумăр çӳпçерен тăкать. ТХКА 81. Ку тутă мăйра пĕрне те çиместĕп, типĕтсе çӳпçене хурап, тет Санюк. Иванова. Тепĕр хĕр-ачи çав вăхăтра пӳртре, кĕрĕкпе пӳркенсе, çӳпçе патне выртса çывăрса кайнă. Другая девочка в это время в избе,. закутавшись шубой, легла к „çӳпçе“ и уснула.
(с’ӳрэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.
то же, что çĕрулми, картофель. СТИК. Çăрулми тутлăланса кайнă. Картофель испортился и принял какой-то приторно-сладкий вкус. Синьял. Аппа çăрулми лартнă, тет.
çĕртрен, çĕртри, то же, что çĕрте, çĕртен, çĕрти (от çĕр, земля, место). N. Халь кĕтӳ çӳрекен çĕртре (вырăнта) ĕлĕк масар пулнă. N. Тухса каяс çĕртренех хупса хăварчĕ. Посадил в карцер перед самым отьездом (посаженного). Абыз. Унăн тата юлташĕ пулнă. Юлтăшĕте пĕр çĕртриях (земляк) пулнă. Альш. † Аппа йăмăкĕ пуличчен, çĕртри çырла пулас-мĕн, таса çерем çине шăтас-мĕн.
(таjбы̆л), то же, что тайпăн. Альш. † Тайăлмаспăр, тайпăлмастпăр, çав ялсене парăнмастпăр. (Свад. п.). Ib. † Пирĕн аппа начар мар, вăтăр купа капан пек, тайăлмас та тайпăлмас та, çичĕ юта парăнмас.
(таjбы̆н), подчиняться, поддаваться, покориться? См. парăн. СПВВ. Тайпăнас (парăнас). Лашм. † Икĕ пуян тапăçать, пĕрне пĕри парăнмасть, мул паракан тайпăнмасть. Бугульм. † Икĕ пуян тавлашать, пĕрне-пĕри парăнмасть, мул параканĕ тайпăнмасть. (Свад. п.). Буин. † Тайăлмаст та, тайпăнмаст та, çичĕ юта парăнмаст (невеста). ЧП. Çак(ă) Туçа хĕрĕсем ниçта пырсан тайпăнмĕ (парăнмĕ). Ст. Чек. Ĕçе тайпăнса тăмаст. Не отворачивается (не отлынивает) от работы. К.-Кушки. † Тай пулмастпăр, тайпăнмастпăр, чураппансене парăнмастпăр, чураппансене парăнмашкăн пирĕн аппа начар мар.
(танды̆ш), ровесник, сверстник (приблизительно одних лет). КС. См. танăш. Сред. Юм. Тантăш тесе хăйĕнчен пĕр-ик çол аслă, е кĕçĕн полсан, ей хăйпе пĕр çолта полсан калаççĕ. В. Олг. † Хĕрлĕ холă пак хĕр тантăш, хуа холли пек ул тантăш! Лепле орльсах каяс-ши? Су полăр та, пор полăр, тин те корăп, те кормăп! N. Çамрăк çынна курсан (невеста во время плача: эй тантăшăм, тăванăм (ятне калат), тет. Альш. † Ах, тантăшăм (çавă пур), çиччĕ асăна пĕлместĕп. (Хĕр йĕрри). Тайба-Т. † Тантăш тана килмесен, вăйă выляма кăмăлсăр. Пазух. Ытти тантăш пурте пур, хамăр савни кунта çук. || В знач. прилагательного. Чеб. Вăсен манпа тантăш хĕр пурччĕ. Юрк. † Манпа тантăш хĕрсем, сыв пулăр, хаяр сунса ан юлăр. Манпа тантăш ачасем, сыв пулăр, хаяр сунса ан юлăр. (Солд. п.). || Друг сердца. Чотай. † Тантăшпа тантăш чопнăшăн, тантăш маррисен мĕн ĕç-ши? Юрк. † Тантăш лаша кӳлет: аппа каят, тет пулĕ: манăн каясси асра та çук. Чăв.к. Каласан, кала, тантăш, сăмахна: кĕçĕр санăн çумна кам выртат? Пазух. Çӳл ту çине хăпариччен, юпах тьыха ут пулĕ: килес çулхи вăйăччен хамăр тантăш ют пулĕ. Ib. Тантăш лайăх пулмарĕ, тухассам та килмерĕ. N. Эй манăн юратакан тантăш! Бур. † Урамăрпа иртсе эп пыраттăм, эсĕ чӳрече çинче лараттăн; эсĕех те чĕнтĕн, эпĕ чĕнмерĕм, çиленсе мар, тантăшăм, вăтанса. Богдашк. † Выляясчĕ, куласчĕ, савнă тантăш кунта çук. Альш. † Куçăма ятăм ирĕке, лайăх тантăш суйлама. Ала 71. † Çĕре пусрăм — çĕр путрĕ, шыва пусрăм — шыв типрĕ. Ах тантăшăм, Кĕркури, манран пуçне хĕр пĕтр(ĕ)-им? N. † Турă кăна çырман тантăша илсеех те пулмарĕ мулпала.
подр. неожиданному прыжку. Орбаш. Сыснин çӳлчĕ (листья) айĕнче хӳри кĕт курнса выртать, тет. Кушак: шăши, тесе, тап сиккĕр, тет. Букв. 1904. Тап-тап, тапă айне кĕрех кайăп. (Из песни синички). || Подр. толчку. Чăв. к. † Аппа пӳрте кĕчĕ: тап тапрĕ, нухрат-мерчен кăмаки янăрарĕ. || Подр. неожиданной остановке. N. Лаши тап чарăнчĕ, тет. Его лошадь вдруг остановилась. (Сказка). Сред. Юм. Чипер чупса пынă çĕртех пирĕн лаша тап!.. чарăнса тачĕ. Ib. Малтан пит сăмахлатьчĕç, эп пырсаннах, тап! чарăнчĕç (сразу перестали разговаривать). || Подр. неожиданности. Утăм. Тăрсан-тăрсан, тап хускалса куштанлисем вара шав(ла)марĕç. || Подр. тугости живота. Сред. Юм. Ачана чĕчĕ сĕчĕ çитмес полас, пĕрех май йĕрет. Халь пăтă чăмласа çитертĕм те, хырăмĕ тап пôлчĕ. (Выражает не звук, а тугость живота).
(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.
(тарам), не важно, не жалко; ладно бы, наплевать (от русск. даром?). С. Тим. † Хурăн-çырли пиçнĕ чух хурăн-ташран уйăрăлтăм; хурăнташ та тарамччĕ (это бы еще ничего, но дело в том, что), атте-аннĕрен уйăрăлтăм. КАЯ. Манăн унталла-кунталла пăхасси тарамччĕ-ха (это еще ничего бы, что я стал посматривать туда и сюда, а дело в том, что), урнă йăтă ăçта кайнине пăхса тăма пикеннĕ. КС. Тарам-çке умпа, юлтăр-и! — Тарам мар-ха, илсех каяр. Пусть останется, это неважная вещь.— Не „пусть останется“, а непременно возьмем. Ib. Тарам-çке манпа, ыттисене илсе кай-ха! Ну меня-то что, ты вот других возьми (туда)! Тюрл. Тарам (пускай), мана кирлĕ мар! (Говорит, если что-нибудь дают). N. Аттăм кĕли тарамччĕ, хĕрсен пуçĕ сыв пултăр. БАБ. Пысăкрах ачасене çапла хытланса çӳресен те, тарамччĕ ĕнтĕ (ладно бы). Пĕчĕкçĕ ачисене мĕне кирлĕ иккен çав каçсерен тухса çӳреме. Ib. Унта пĕр вилес вăхăт çитсен, ӳпне мар, кутăн çакăнса вилсен те тарам, терĕ. К. П. Прокоп. † Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пулин сулахай; сулахай тарамччĕ (ничего бы), вăл та пулин пасарăн (о женихе). Ашшĕ-амăшне. Ватă шăм-шаксем ырата пуçларĕç те, çапах вăл тарам-ха (но это ничего). Аттик. Анне пăрахса килсессĕн (остатки воды, кусочки хлеба, которые бросила она на перекресток от лăп-лап), Матюк аппана пама (за лечение) вăтăр пиллĕклĕх тенки ун патне илсе пычĕ. Матюк аппа аннене: укçишĕн тарам (деньги не имеют важности), сип пултăрччĕ-ха; вăл укçи тармĕ, сип пулни укçаран та хаклă, терĕ. Хăй укçана илчĕ те: ачам, часрах чĕрĕл, тесе тухса кайрĕ. N. Кил пăхасси çапах пире тарам халь (смотреть за домом для нас не важно). N. Пуян хĕрĕ пушмаклă; тарам пушмак пултăр та, урам йĕрне пустармăл (пусть она в башмаках, я все-таки не позволю обижать себя). Урам йĕрĕ çул пултăр, çак ялти хĕр тус пултăр. Якейк. Эп сире йорă йорланăшăн хĕвел-çармĕш илсе парăп (куплю). Хĕвел-çармĕшшĕн тарам та-ха (подсолнышки для нас не имеют значения, мы за ними не гонимся). N. Уншăн тарам-çке, юрĕ-çке! Ладно, и без этого обойдется! Чертаг. Тарам-çке, кирлĕ мар, хăвах çи! К чему? Напрасно. Не надо, ешь сам. (Гов., напр., отказывающиеся от какого-нибудь угощения). || Хотя. Якейк. Ман лаша, тарам (хотя) пĕчĕк полсан та, санчен иртерет. М. Тиуши. † Ах, лашам пĕчĕккĕ! Тарам пĕчĕккĕ пулсан та, çăка каски турттарать. || Впустую, понапрасну, ни к чему. Сред. Юм. Кăçал тыр та полман, ытлин-çитлин окçа-пôхча çôк пирĕн, ĕçкĕ тăвасси тарам полать-и мĕн (видно, придется оставить мысль о пирушке). Ib. Тарам пôлать пôль. Видно придется оставить (задуманное). Ib. Тарам пôлтăр! Оставим (это)!
(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.
(-гэн’н’и), пред. прич. с афф. З-го л. Кан. Çур енелле кайсан, суртлас текеннисем нумайланаççĕ. Аттик. Вăл Матюк аппа текенни (так называемая) — ватă юмăç карчăкĕ.
(тэбэ̆р), другой (второй), второй из двух; alter. Срв. урăх, другой, иной, alius. Б. Яныши. Çак пулă çисе ларнă çĕре тепĕр кашкăр чупса пычĕ, тет. N. Хай юмăçи тепĕр сĕтелпе тĕпел кукăрне ларнă. Йомзя села в угол за другой стол. Орау. Паян сучĕ пулмарĕ, тит, тепĕр сута хăварчĕç (отложили до другого заседания суда), тит. N. Тепĕр конче, на другой день. || Еще один, и еще один, praeterea unus. Орау. Кунсăр пуçне тепĕр каç анчах çыврап. Кроме этой ночи я переночую (здесь) еще только одну ночь. Яргуньк. Вара арăмĕ, Йăван çывăрсан, çак груша тата икĕ валяй дубинушкăпа тепĕр тутăр илчĕ те, хăйпе пĕрле варлă пурăннă ĕмпӳ ывйлĕ патне тарчĕ. Синерь. Пĕр шăшипе тепĕр сала-каяк икĕ пĕрчĕк сĕлĕ тупнă, тет. (Одна) мышь и (еще один) воробей нашли зернышко овса. Изванк. Тата лере чăх пусса çиме пĕр пĕчикрех хуран, тепĕр пуçламан пичке лартрĕç. N. Пĕр кĕпе, тепĕр йĕм, тепĕр носки, тата пилĕк листă хут. Шибач. Онта пычĕ тепĕр çӳçĕ. Туда еще пришел один портной (сначала приходил плотник). N. Вон тенкĕ панă полсан (она ему), тепĕр пилĕк тенкине (другую пятишницу) калах ыйтап (с него возьму назад?). N. Тата тепĕр часси (кроме того, часы) парса ятăм. Йӳç. такăнт. 15. Усал, яхăна та ямасть, ваттисемпе ятлаçас тесен! Çитĕнĕ акă тепĕр Вирĕс Лăриванĕ, каттăршнай... N. Тепĕр май çавăр. Коракыш. Пемесен (если не застрелишь меня), эпĕ сана пĕр çурăма, тепĕр курка сĕтĕме парăп, тесе каларĕ, тет (медведь). Альш. Ес-кӳллĕн тăрăшшĕ сахалтан пĕр çухрăм пур-тăр, урлăшĕ тата тепĕр çур çухрăма яхăн пуртăр. С. Айб. Тата тепĕр çĕр пар-ха. Еще сто рублей дай-ка (точнее: еще одну сотню). N. Унăн пĕр аллине касса татнă, тепĕр çур çăкăр парса хăварнă (брат). Эпир çур. çĕршыв 19. Киремет тĕми айĕнче çăл куçĕ, тата пĕчикçĕ кӳлĕ пур. Инçе мар тепĕр кӳлĕ лакăмĕ пур. НАК. Унпала пĕрле мăн-кĕрӳ арăмĕпе ларать кĕçĕн кĕрӳ, тата тепĕр шăппăрăç ларать. || Иной. N. Рикшиусем хăш чухне талăкра хĕрĕхшер-аллăшар çухрăм чунаççĕ, чупасса тепĕр лашаран та хытăрах чупаççĕ (шибче другой лошади, т. е. быстрее иной лошади). Ачач 100. Куракансем те пулнă. Пĕччен кăна çӳремест, тет. Тепĕр юлташĕпе, тет. Кан. Тепĕр сăмахпа каласан (иначе говоря): çемьере тăватă ятак пулсан, вăл киле пĕр кил вырăнне памалла. ТХКА 8. Тепĕр çĕрте чăвашсем çĕр çынтан сакăрвун çын траххомпа чирлени пулнă. N. Тепĕр пуян патне кайсан та, кун пеккине тупас çук. || Еще. Ст. Яха-к. Маçилке карчăк вара: тепĕр ик-виç кунтан (еще дня через три) килĕп, тесе янă (сказала пришедшей к ней женщине). N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два. N. Тепĕр икĕ эрнерен (недели через две) пыма хушрĕ. Шарбаш. Тепĕр пăластăк (= пĕр ластăк, немножко) тăрсассăн, постояв (побыв) еще немного. Шугур. Ц. Килте тепĕр çула яхăн (еще с год) пурăнсан, аннепе пĕр арман хуçи патне пурăнма карăм. N. Тепĕр кон чол порăнсассăн, прожив еще столько же. N. Тата тепĕр олтă çохрăм. Еще шесть верст. Кан. Унта чăваш тăватă кил. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, кăк çĕрĕ çине лараççĕ (еще два двора чуваш селятся в лесу, на росчисти, на чищобе). N. Атте çук, анне 55 çулта, тепĕр аппа куçсăр, эпĕ 15 çулта. || При перечислении может значить: первый, второй, третий и т. д. || В другой раз. Сред. Юм. Тепĕр килсен (в Курм. тепре килсен), при втором приходе. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ (алĕç) тытса ларать. Когда он пришел во второй раз, колдунья опять сидела за рукодельем. || При обозначениях времени иногда указывает на повторенне, наступление в будущем той самой поры или того момента когда говорящий произносит свои слова. КАЯ. Тепĕр çак кунччен (до сегодняшнего дня следующего года) мана тьыха парсан, каçарăп. (Слова киремети). N. Тепĕр çак вăхăтчен. Собр. Тепĕр çав вăхăтчен. || При обозначении приблизительного счета соответствует русскому еще приблизительно. N. Тепĕр иккĕ-виççĕ, еще два или три. N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два (т. е. приблиз. через 2 мес.). N. Тепĕр пилĕк уйăхран тата (татах) килĕп. Месяцев через пять я опять (еще опять) приеду. N. Прик кон шăнтса, тепĕр эрне пылчăк. || Следующий. КАЯ. Тепĕр кунче (= кунĕнче) аттесем кунĕпех ĕççĕрç (= ĕçрĕç). На другой день (postridie)... Изванк. Тепĕр кунчех, на другой же день. Б. Яныши. Тепĕр эрнере тунтикун пирĕн пата Сăранкассисем мана йĕп кăларма илме пурчĕ. N. Тепĕр кунĕн ирхине, чух шурăм-пуç (= çурăм-пуç) килнĕ чух, ирех çитрĕç Мускава. См еще прим. Оп. исслед. чув. синт. II, 66 (внизу).
(тэдэ), мой брат, родившийся до меня. Городище Б. Сан миçе тете? Сколько у тебя старших братьев? Ib. Сан тетӳсем миçен? (то же знач.). N. Санăн миçе тетӳ? N. Ун миçе тете? Сколько у него старших братьев? Янтик. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пирн тетене вăй килет. (Свад. п.). N. Тетӳ хĕнемес-и? Пазух. † Ютсем улма кустарчĕç, ак ил, аппа, улмине. Тетӳ хăварас тесен те, ан юл, аппа, тетĕнтен. || Почетное название старших мужчин. Изамб. Т. Ваççа тете! Манапĕр пилĕк пăт ыраш парса яр-ха? Учите детей. Пысăк çынсене пурне те ача (ребенок): тете, тет. || Так называют всех старше себя. Ст. Шаймурз. † Укçа паман тетесене кĕрĕк аркинчен турт, йытă. С. Дув. † Тетесем лараççĕ кĕрекене, куркине пилĕк пус парасшăн. (Хĕр сăри юрри).
учащ. ф. от гл. турт. N. Манăн пата аслă пичче пычĕ те, мана турткала пуçларĕ. Янш.-Норв. Çуни патне çитсен: атя, аппа, пӳрте, тесе турткаларĕ, тет. Орау. Унталла та кунталла турткалаççĕ хăна (о человеке, занятом многими делами). Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр турта хушшинче çав турткаласа тăрат. N. Пĕтĕм çан-çурăмра шăнăр туртнă пек (темскер) турткалать (дергает что-то по всему телу). || Покуривать. N. Сакайăн-мĕнĕн турткаласа ан çӳрĕр (не курите). || Тормошить. Микушк. Турткаласан-турткаласан, ача çапах вăратать вĕсене. N. Ну! кашкăра турткалама тытăннă. Арçури. Торткаламасть тохатмăш. || Одергивать (рубаху).
(ты̆ван), родной (брат, сестра и пр.); родственник вообще. ПВЧ 101. Тăван тоти — пыл тути (йот çын тути — йон тути. Вомбу-к). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче шăнтăм, тăван, кĕрĕкне пар. Автан авăтать, тул çутăлать, каяп, савни, аллăна пар. Пазух. Эп килмĕттĕм, тăван, ай, çак киле, анчах пĕрле ӳснĕ те тантăшсем. Изамб. Т. Тăван çичĕ ютран усал тенине илтмен-им? Алешк. † Шурă тăван кăвак куçлă пултăр, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Толст. Вăрманта икĕ пĕр тăван пур. Бреняш. учит. Ама-çурин валĕ валеçнĕ чух ютран тăваншăн алли кĕске, хăйĕнчен тăваншăн алли вăрăм. N. Ютă тăвантан хытă çыртать. (Послов.). Бел. Гора. Эпир сана, Маруçинка, тăвантан йăхăрăпăр. Собр. † Уçрăм-пăхрăм алкине, тăватă тăвансем лараççĕ. Ib. † Эпир килетпĕр çак килле, тăвантан тăвана шыраса. ПВЧ. † Эс таçтаччĕ, тăван, эп таçтаччĕ, явăçтарчĕ телей пĕр çĕре. Хора-к. Тăван тăвар тути калать. Юрк. Чӳнтертен тăван Иван çуралнă. Унтан тăван виçĕ ывăл пулнă. В. С. Разум. КЧП. Эх, тăванăм, эсĕ те çав ĕçе тунă пулмалла. Юрк. † Кайăк хурсем пыраççĕ картипе, кукăртан кукăра шыраса; эпир те килетпĕр çак киле, тăвантан тăвана шыраса. Ib. Ютран тăван, чужой человек; хамăртан тăван, свой человек. Ib. † Хамăртан тăван килсен, кукку çунатне сарса ярат. Ib. Çĕрккĕ тăван çĕр çулта, паян тăван пин çулта; çуллĕн вĕçен, çĕрĕн кусан, кутăн шăван, уранăн утан — пурсăмăр та çак хăта патне сăра ĕçме туя килтĕмĕр. (Такмак). Ст. Шаймурз. Эпир тăхăррăн пĕр тăван-тăр, теççĕ. Ib. † Эпирех те килтĕмĕр çак киле, тăванăн тăвана шыраса. Ib. Кăсене илме килнĕ кĕçĕн тăванĕ пилĕк тĕле пиллĕк сурат. Алешк.-Сапл. † Аппа, шăл урайне тасарах, пăхсан шур кĕленчен курăнтăр; тăван тусан, ту юлташна матурне, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Сред. Юм. Тăван атте-анне, родные отец и мать. Ib. Тăван пиччĕш, родной старший брат. Якейк. † Йот çын тăвань (чужие) пырсассăн, яшка çупа пĕçереç; хамăр тăван пырсассăн, сив çупала пĕçереç. N. Вĕсем пĕр тăван, они сестры. N. Сысман пăх кута çыпçăнмасть; хăвăнтан тăван мар ача пĕрле пурăнмасть. (Послов.). Городище Б. Санпа пĕр тăвансем миçе? Сколько у тебя братьев и сестер? ЧС. Эпир хам тăванпа, Хветĕрпе, асаттене пĕрте юратмастпăрччĕ. БАБ. Ытти тăвансем пек çулталăк çурăра утакан пулас вырăнне, çичĕ çултан тин утакан пултăм. Юрк. Вăл халĕ сирĕн тăванăр мар, сирĕнпе те, пирĕнпĕ тĕ чăвашла калаçмаст. N. Атте хапхи тăпсине шăтрĕ-тухрĕ пĕр хурăн; çав хурăна кăçалхи çул касмасан: ĕмĕр ларĕ, тетĕр пуль; пирĕн атте-анне тăван хĕрне паянхи кун памасан: ĕмĕр ларĕ, терĕр пуль. (Хĕр йĕри). ЙФН. Пурçăн туттăр айĕ çине ылтăн кукку килсе ларчĕ. Хамран тăван килчĕ те, саркаланса авăттăрĕ; ютран тăван килчĕ те, пăчăрăна-пăчăрăна авăтрĕ. ЧП. Пирĕн аттен тăван хĕрĕ. КС. Юратнă тăванăм! Мĕншĕн эсĕ мана кăçал питĕ тунсăхлаттартăн? Эпĕ санăн çыруна кăçал хĕлĕпех чунтан кĕтрĕм. (Письмо к брату). Альш. † Эсĕ чĕнтĕн, тăванăм, эп чĕнмерĕм, çиленсе мар, тăванăм, вăтанса. Ib. Ĕнтĕ пĕр тăванăмăрсем, çунатăмсем, килĕре те килсессĕн, чысăр пур. N. † Тăван курки тăваткăл. || Рожденный. N. Ай-ай, куккук, чăпар куккук! Хамăртан тăван килсессĕн, мăйне пăрса лараят; ютран тăван килсессĕн, мăйне тăсса авăтать. ЧС. Ялан сутăн илнисем вилетчĕç, килте тăванĕсем вилместчĕç (лошади). СТИК. Ун ачи хăнтен тăван мар вĕт. Его сын не родной. Собр. Пирĕн аттерен тăван хĕрĕ. Ib. † Çӳлте вылят хурт амĕш, хăйĕнчен тăван çӳрисене уйрасшăн мар-и у? Ай пиччеçĕм, пичче, хăвăнтан тăван хĕруна епле уйăрса ярăн-ши? МД. Тăван атте, тăван аппа. N. Вĕсем икĕшĕ (медведь и попадья) пурăннă, тет, упаран тăван ача пулнă (у нее), тет. (Из сказки). Юрк. † Савнă тăванăм, хура куç, асăнат-ши, асăнмаст-ши асне килнĕ вăхăтра.
родной, родные братья и сестры, единоутробный(-е). N. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ вĕсем. Череп. Эпир пĕр тăван ачисем, двоюродные братья. Юрк. Аттепелен пĕр тăван ачисем, пиччесем, килнĕ; вĕсем те мана пит авлантарасшăн. N. Вăл килте иккĕн пĕр тăван хĕрсем пурăнаççĕ. Б. 1З. Эсир миçен пĕр тăван? N. Аттепе пĕр тăван аппа. N. Çавăнтан малалла кайсан, вăл тата иккĕн пĕр тăвана... курнă. N. Эпир çиччĕн пĕр тăванччĕ. ЧС. Пĕри Çумкка шăлĕччĕ (один был младший брат Сёмки), тата тепри çумкка ашшĕпе пĕр тăванин ывăлĕччĕ. Г. А. Отрыв. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, икĕ амаран çуралнă. Орау. Унпа пĕр тăванне илнĕ. Женат на его сестре. N. Вăл килте иккĕн пĕр тăван хĕрсем пурăнаççĕ. Ала 60. Эпир, атте, санран саккăрăн пĕр тăван. N. Йытăпа пĕр тăван (брань).
аккуратный, опрятный; аккуратно, опрятно. Шел. II. 69. Кĕлтисене вĕтĕ, хитре, тăпăл-тăпăл çыхаççĕ. Изамб. Т. Ул тăпăл-тăпăл пӳрт лартрĕ (аккуратную, сообразно с числом семейных). Ib. Ул тăпăл-тăпăл тумланса çӳрет. Слеп. Тăпăл-тапăлтарах (пĕчĕккĕ) = тыткалама лайăх. Альш. Хай Мишка, е Теренттей, илсе парат ку хăй пĕлекен çынсене йӳнерех хака сăмавар тăпăл-тăпăлтараххине. Ib. Кĕлтесене тăпăл-тăпăл çыхать. Ib. Çӳçне-пуçна тăпăл-тăпăл тыткала (аккуратно, красиво). Тайба. Т. † Тăпăл-тăпăл тулă кĕлти пек, пирĕн аппа мар-ши çав?
(хып), брать в рот, хватать, схватывать. N. Çăвара чĕлĕм хыпса. N. Чĕлĕмне пĕр енне хыпнă. П. Патт. 2З. Эсир (кăвакалсем) çăварăрсемпе патака иккĕн икĕ вĕçĕнчен хыпса пырăр. Орау. Шăнкăрч çăварне темскер хыпса килчĕ. Юрк. Çăварăма пĕр пăрçа анчах хыпсаттăм, шăлсем çук пирки çăварта пăртак шӳтĕрсе çемçетсен çийĕп, тесеттĕм, вăл та пулин çăвартан тухса ӳкрĕ. Буинск. Ача ĕмеймес, хыпаймас. Çутт. 26. Аллине çăвара хыпса çӳремест. N. Амăшĕ ăна, çăварĕпе хыпса, карташне илсе тухнă. Лап-к. Шалта пĕр çăртан çăмартине хыпнă çăварне. Юрк. Шап-шурă мĕн, шурă кайăк çурисем чечек пуçне хыпса выляççĕ. О сохр. здор. Ыратнипе тапкаланать, йăнăшать, çăварне тăпра хыпа-хыпа илет. К.-Кушки. † Пĕрчĕ, пĕрчĕ юр çăвать, хыпса юлăр ачисем. Çутт. 157. Икĕ йĕп-тăррине пулă тытса хыпнă, иккĕшне шапа хыпнă. Н. Лебеж. Çисе яма кашкăр мар, хыпса çăтма упа мар. Чаду-к. Вăл килсенех пире пӳрчĕ-мĕнпех хыпса ярать. С.-Устье. Акар йăттийĕ татса хыпах çиса ячĕ (разорвала ее), тет. А.-п. й. 57. Чее тилĕ йăвана кап! анчах хыпса çăтрĕ. || Есть, кушать. КС. Значение хып зависит от кушанья и тона: или значит кушай или жри. ПТТ. Унта вара пысăккисем çăмартасене валеçсе параççĕ. Ачасем кĕлĕ-мĕн тумаççĕ, парсассăнах курак пек тӳрех хыпса яраççĕ. (Сĕрен). Б. Олг. Хыпат, тет, тăранимест, тет, кормани эс мĕн-и тет, капла çăтасшăн, тет. Сред. Юм. Хыпса яр çав татăка. Съешь этот кусок. Хăр. Паль. 12. Ăна та (çăкăр татăкне) хыпса янă. Йӳç. такăнт. Т. Ларăр хыпма, йĕпе сăмсасем. Актай. Чавсан-чавсан, ку вилнĕ çынна кăларчĕ, тет те, хыпса ячĕ, тет. || Клевать (о птице, о рыбе). Янтик. † Шĕлещен кайăк чĕппи мĕн çиет? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать; пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? Кулаçне хыпать, пыл сыпать. Хурамал. Пулă хыпать-и? Клюет ли рыба? Б. Олг. Ан кăчкăр, полă хыпат, кăчкăрса ан ворăр! Альш. Пĕр-пĕр хыпакан тĕлĕрех (где рыба клюет) пырса ларать те, ларать кунĕпе çавăнта турта-турта кăларса. Байгул. Шур Атăла вăлта ятăм, вăлта Ятăм, хыпмарĕ. || В перен. значении (заливать берега). Йем.-Таяпи. Çырмара шыв нумай, çыранне хыпса тăрать (как бы держит в губах, т. е. захватывает берега, и их не видно. || Хĕн-хур. Итле мана, Якку: ырантан вара хамăр патăмра Анушăн тĕсне ан курам! Мĕн хыпма илсе килтĕн эсĕ ăна? (на что, к чему). N. Мĕн тума килнĕ вăл кунта? — Хыпма килнĕ! (сдуру). ГТТ. çта хыпатăн? Куда ты торопишься? (в еде). Орау. Мĕн хыпса каям эп унта? Сятра. Мĕн хыпса ларатăн? Что ты тут торчишь?
то же, что хышаланкала. Çутт. 45. Йытă кăшт хышанкаларĕ те, карта урлă каçса таçта чупрĕ. Ib. 29. Пĕр виç-тăватă кунтан пирĕн аппа хышанкаласа çӳреме тытăнчĕ.
(хир), поле. Хурамал. Хир пек аслă пул, вăрман пек пуян пул. Зап. ВНО. Пĕр айкки хир, тепĕр айкки вăрман. Юрк. Апла пулсан, атя эппин, анне, каллех хире пăрçа вырма, тесе амăшне каллех çĕнĕрен хирелле пăрçа вырма чĕне пуçларĕ, тет. А.-п. й. 45. Йепле курман, курнăччĕ, курнăччĕ, хир тăрăх чăлăш-чалăш чупса йĕр çĕтересшĕн çӳретчĕ,— тет тилĕ. Как не видела, она побежала по полю вкось и вкривь, чтобы следы замести. Ib. 81. Иван пĕрре хире кайса пăхать те, пăрçа лайăх шăтнине кура, килне çав тери хавасланса таврăнать. N. Хирте апат тутлă, теççĕ. N. Хирте çара çатма ларать. N. Хир-хир тулли тырă-пулă пултăр пит нумай. N. † Шурта шапа макăрать, хирте çĕлен шăхăрать. Мертлĕ ялĕн хирĕнче ама тăрна кăшкăрать, Елшел ялĕн хирĕнче аçа тăрна кăшкăрать. Икĕшин сасси пĕр килет, çав сасăпа килтĕмĕр. N. Хир — уй. || Степь. Пшкрт., Шорк., Чураль-к. Хир-хир урлă каçрăм, хир-хир ути татрăм. Янтик. Пирĕн аппа-йысна хир-хир урлă, кам куракантан салам ярсамăр. Ст. Чек. Упа каçман вăрман урлă, кайăк каçман хир урлă эпир каçса килсеттĕмĕр. ÇМ. Тăлăх хирте каç пулса килет.
(хулы̆н), калым. См. хулăм. Альш. Хулăнне хаклă хунă — 120 тенкĕ. N. Аппа качча кайрĕ, ăна килĕшрĕç алă пилĕк тенке хулăн, вунă тенки кĕмĕл. Янтик. † Хулăн тени вĕт турпас, парни-сарни ут-кăшкар. ЧП. Хулăн укçи.
вот скандал. Сред. Юм. Хôплантăра, хамăр аппа ачине те палламастăп.
хотаç (худас’, ходас’), мешок. Изамб. Т. Хутаç, мешок маленький, самое большое в 1 аршин длины. Сред. Юм. Хôтаç, мешок, в который приблизительно пойдет с пуд муки. Янш.-Норв. Çур хутаçа яхăн кĕмĕл тупнă. КВИ. Ылттăн-кĕмĕл çап-çутă хутаç тулли ялтăрать. Ib. Ухмах этем шăлнĕне сăнăпала чиксенех илчĕ укçа хутаçне. Крат. расск. 20. Вĕсем ăна астумасăр чикнĕ пулĕ сирĕн хутаçăрсене. N. Хутаççа (хутаç ăшне) улма тултарнă. ТХКА 81. Тăватă мăйăрне çиеп те, ыттине хутаçа ярап, тет. || Кисет. Панклеи. Алăкра чĕлĕмпе тапак хотаççи çакăнса тăрать. || Сума, котомка. Собр. Ĕçлес килмесен, хутаç çакса кай, теççĕ. (Послов.). Арçури. Хутаç çакса каятпăр, ыйткаласа çӳретпĕр. ТХКА 75. Çав кĕрпене аппа пĕр хутаçах çыхса парса ячĕ мана. || Сумка. Тюрл. Хотаç хăлăплă полать, çăкăр чиксе çӳреççĕ он çине, пысăк мар. Ачач. Шкул хутаççине хул айне хĕстерчĕ те, пĕчченех килелле уттарчĕ. Регули 1115. Хотаçа ятăм; хотаçа хотăм; хотаç шне хотăм. || Ящик на мельнице. Ст. Чек. || Стручок. N. Хутаç-хутаç, пăрçа курсан кăшкăраççĕ тăрнасем. П. Янгильд. Çавăнта пĕрре, пăрçа хутаççи тулсан, пăрçа вăрлама карăмăр. Якейк. Хора хотаç, рожки (фрукты).
делать ямку (в каше)? Микушк. † Вир пăтти пĕçерсе, куçне хурса, ан чăрмансам, аппа, çиеймĕп.
(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.
(кы̆ш), чуть-чуть, чуточку, немного. НАК. Çанталăк пӳртрипе пĕрех, лăпкă; йывăçсем тăрăнче çулçăсем кăш та тапранмаççĕ. N. Çанталăк питĕ сивех мар пулсан, тăпра кăш нӳрлĕрех пулсан, шӳтернĕ, е калчана кайнă вăрă час шăтат вара. || Быстро, мигом. Байгул. Куçне кăш шăлса илет (аппа). Ядр. Ăратник, пĕр виçĕ сехет те пурăнмар пулĕ: кăшах пуçтарса хучĕç (убили мигом). Ядр. Капăрах хупăрласа илчĕç те, кăшах (сразу) пуçтарса хучĕç çынна (убили — он и не крикнул; пикнуть не дали).
(ты̆хтас’), яз. имя мужч. Именд. || Яз. имя женщ. ТХКА 131. Палламасна эс мана? Тăхтаç аппа тесессĕн, ку таврара пĕлеççĕ.
разный, различный, разнообразный, всевозможный; всякий. А.-п. й. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Чăв. юм. 1919. Шыв хĕрринче чăнахах та тĕрлĕ çĕртен тухатмăшсем пуçтарăннă. N. Чăвашсем хĕлле тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ пурнаççĕ. Кив-Йал. Чăвашла сăмах тĕрлĕ вĕт вăл чыстă. N. Тĕрлĕ кун кунта. N. Манран тĕрлĕ майпа чăвашсен пурăнăçĕ çинчен ыйта-ыйта пĕлчĕ. Кама 30. Тĕрĕксен те çынсем тĕрли пулаççĕ, сирĕн пеккисем те пур вĕсен, пирĕн пеккисем те нумай. N. Тĕрлĕ тĕслĕ чечек. N. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Вишн. 64. Çав сĕтне урпа шывне мĕн чулĕшер илсе хутăштарас пулать-ши? Вĕсене тĕрлĕ вăхăтра тĕрлĕшер илсе хутăштарас пулать. N. Ака (плуг) тĕрли пур. Сред. Юм. Тĕрлĕ кил ăшчикки. (Гов., если в доме не одна семья). N. Пирĕн патăмăрта Кăмаша ятлă пит пысăк вăрман пур. Çав вăрмана тĕрлĕ тĕлтине тĕрлĕ ят хунă. О Японии. N. Хуртсем вĕсем тĕрли пур. Сред. Юм. Пĕр тĕрли кайрĕç онта. Некоторые пошли туда. N. Ку тĕрлĕ, мĕн тĕрлĕ, виç тĕрлĕ, урăх тĕрлĕ. || Неодинаковой продолжительности. Баран. 121. Тĕрлĕ йывăçăн ĕмĕрĕ тĕрлĕ. || Хурамал. Кĕлле тăрсан, кашни тăмассерен харкам хăйне пĕр тĕрлĕ асăнса чӳкленĕ. N. Çĕр салтак çĕр тĕрлĕ калаççĕ. || Юрк. Пĕр тĕрлĕрех пурăнакан çынсем. Ст. Чек. Пĕр тĕрлĕ, ку тĕрлĕ. Ib. Пĕр тĕрлĕ тăратпăр-ха. || Ходар. Чӳклемене вырăсла пурăнакан чăвашсем те тăватчĕç, анчах вăлсем урăх тĕрлĕрех тăватчĕç. || N. Вăл тĕрлех çиленсе ан пĕтер-ха. N. Анчах çав тĕрлĕ савăнăçлă пурăнăç манăн часах улшăнчĕ. Тим. Шурă хурăн ӳсет мĕн тĕрлĕ? Çулçисем çаврака çав тĕрлĕ. Янтик. Аслă вăрманĕсем мĕн тĕрлĕ, çулçисем тăкăнаççĕ çав тĕрлĕ; пирĕн аппа-йысна мĕн тĕрлĕ, пирĕн те пуласчĕ çав тĕрлĕ. || С. Тим. Эх пархатарсăр, пĕрте çын тĕрлĕ хăтланмастăн-ĕçке (çын тĕрлĕ, прилично, пристойно). || Вид. Баран. Ыраш икĕ тĕрлĕ пулать.
ччĕ, частица, присоединяемая к глаголам для образования формы желательности или для смягчения приказания: килинччĕ, килтĕрччĕ, килччĕ, ан çиленччĕ, ярсамăрччĕ, килесчĕ, килсенччĕ. Оп. ис. й. II. Пĕр сăмах та пулин калинччĕ! О если бы он сказал хоть одно слово! Ib. Ава кунта яр-ха: манăн арăм куçсăр аптăрарĕ – тӳрлĕтинччĕ, тенĕ. Пошли его сюда: моя жена больна глазами, пусть бы он ее вылечил. Ib. Манăн укçа çук; укçа пулинччĕ!.. У меня нет денег; кабы были деньги!.. Ib. Эх, атте килнĕ пулинччĕ! Ах, если бы отец уже пришел! Ib. Ах тур-тур! ах тур-тур! Мĕскер чиксе каям-ши? Пăхăр укçа чикем-ши те, шăнкăрт-шăнкăрт! теминччĕ те, унтан намăс пулминччĕ! Ах, боже мой, боже мой! Чего же мне с собою взять? Взять медных денег? – как бы онн не стали звякать, и как бы потом не пришлось краснеть от стыда! Ib. Матьтюк аппа аннене: “Укçишĕн тарам, сип пултăрччĕ-ха“,— терĕ. Тетка Метрена сказала моей матери: „О деньгах нечего беспокоиться, была бы вот польза (облегчение)“. Ib. Вăл ман кĕнекесене илсе ан кайтăрччĕ. Как бы он не увез моих книг! Ib. Пурăнсан-пурăнсан, тилĕ каланă тăрнана: „Эсĕ ман валли çиме тупса илсе килччĕ; манăн çиес килет“,— тенĕ. Через некоторое время лисица сказала журавлю: „Будь добр, найди и принеси мне пиши, мне хочется есть“ Ib. Аккам, ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕх парса ярччĕ мана. Сестрица! у меня корова собирается телиться,— дай мне, пожалуйста, закваски (для квашенья молока). Ib. Эсĕ уншăн ан çиленччĕ мана. Ты за это на меня, пожалуйста, не сердись! Ib. Айăп ан тăвăрсамччĕ эсир пире, тайăла пуçăмăр сирĕн умра. Пожалуйста, извините нас — наша поклонная голова перед вами.
дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.
сорок один (символ. число). ЧС. Унтан хĕрĕх те пĕр хĕр чĕнеççĕ (хĕр-аки тума). N. Юмăç карчăк пĕр куккăль тумассерен: выльăх-чĕрлĕхе пĕтерекен хĕрĕх те пĕр тĕслĕ усал-тĕселсене çак куккăльсем ăшне тытса хупса кăмакана пăрахса пĕçеретĕп, тет те, куккăльсене кăмакана ывăта парать. Никит. Хайхи Окахье аппа та хĕрĕх те йĕр йăрантан курăк кайса татрĕ те, мая вĕретсе ĕçтерчĕ. N. Эсĕ хĕрĕх те пĕр кунччен карап ту, анчах ăна никама та ан систер. Сред. Юм. Çын хĕрĕх те пĕр сыпсан тăранать, тет.
купаться. Ст. Чек. Эс шыва кĕме карăн-а? Ты ходил купаться? N. Енĕше шыва кĕме карăм. N. Шыва кĕме кӳлле айта! N. Атăл хĕрне шыва кĕме карăмăр. N. Шыва кĕнĕ чухне эпĕ малтан ăшăкрах çĕрте кĕтĕм. Орау. Шыва кĕреттĕм те кашни кунах, халь шыва кĕмелли кĕперне шыв юхтарса кайнă. Ib. Халь шыва кĕрекен те пулĕ. Вероятно, сейчас некоторые еще и купаются (осенью, напр.). НИП. Манăн Пăлакаппа (= Пăлаки аппа) ватăличченех мунча кĕнĕ чухне вакă хĕрне анса Сивĕ шывпа шыва керетчĕ; вакран шыв илет те, пуçĕ çинчен ярат. N. Хурсĕм юр çинче шыва кĕнĕ пек тусан, ăшăтать. Чув. пр. о пог. 234. Кăвакал шыва кĕрсен, сивĕтет. Если утка купается,— к холоду. Болезни. Арăмсем калаççĕ: шыва мĕншĕн тиркес; вăл хăй те талăкра çичĕ хут шыва кĕрет, теççĕ. || Окачиваться. Аттик. Мунча пулсан, милĕке çав вĕретнĕ шыв çине чике-чике çапăнаççĕ. Тата вăл шывпа шыва та кĕреççĕ. Изамб. Т. Пĕр икшер-виçшер çапăнсан сивĕ шывпа шывва кĕрсе тухаççĕ те, пăлтăрта сиввĕ çĕрте тумланаççĕ. СЧУШ. Тĕлĕкре таса шушпе шыва кĕрсен, тасамар çын сывалать, тет. Сред. Юм. Шывва кĕрсе тохни пик полтăм. Говорят, если очень вспотел. || Креститься.
вопросительная частица, выражающая колебание говорящего, иногда соответствует русской частице „ли“. N. Хăçан ку вăрçăн вĕçĕ полĕ-ши? N. Апаша хăçан çитсе корăп-ши? А.-п. й. 31. Ĕнер пĕр кашкăр тытса çинĕччĕ, паян тепрер упа тытса çисе пулмĕ-ши? — тет кăна хирĕç сурăх таки. Абыз. Атăл çинче алă лаша, çилкисем виттĕр çил вĕрет! Пирĕн çӳçсем пулмĕç-ши? Дик. леб 35. Тĕлĕкре пулчĕ-ши ку, е чăнахах-ши? N. Утсем ырхан, çулсем хура, юртаймĕ-ши çулсене пĕр тикĕс? Ай-хай ĕмĕрсем çамрăк ĕмĕр, иртеймĕ-ши ĕмĕрсем пĕр тикĕс. ЧП. Хура вăрман çинчи хура пĕлĕт юхаймĕ-ши вăрманăн хыçнелле? Эпирех те ĕлĕк выляни-кулни каяймĕ-ши ĕмĕрĕн тăршшĕне. А.-п. й. 61. Çав вăрмана кайса пăхам-ха, йăвăçсем мана ăшăтмĕç-ши? — тет пĕчĕк кайăк, вăрăммăн сывласа илсе. Образцы 68. Пĕтĕ-ши ку нуша манăн, пĕтмĕ-ши? Каймĕ-ши вăл ман ĕмĕре? N. Паранкă-ши? Это картофель что ли? N. Çийĕ пархат, пуçĕ калпак — пирĕн аппа мар-ши çав. А.-п. й. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? тет. Образцы 111. Хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? N. Ялан çамрăк ăспа çӳресен, ыра çын ачи-пăчи темĕç-ши? Ала 59°. Пилĕкри пиçиххисем салтăнмасть-ши, пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртмест-ши? (Солд. п.). Сала 347. Эпĕ ӳкмĕп-ши тесе хăра пуçларăм, мĕншĕн тесен эпĕ унччен чăнкă çĕртен ярăнман. N. Эсир мана пĕр-икĕ листа хут памăр-ши? Якейк. Эс мана Кăрмăша еçмĕн-ши? (не отвезешь-ли?). Ib. Эс мана Кăрмăша еçимăн-ши? А.-п. й. 37. Мана та алтса памăн-ши? — тет улатакка. Ib. 81. Пăрçа çĕрне сухаласа акмашкăн лаша памăн-ши? — тет. Ib. 73. Хуньăм, пире пĕрер пăт салат памăр-ши? — тет Ваçлей. Он говорит: „Тестюшка, не отпустишь ли нам для праздника пудовку солода? Ib. 57. Сăмса çине хăпарса ларса юрласа кăтартмăн-ши? тет тилли, тата ытларах йăпăлтатса. Ир. сывл. 21. Ах! Ăшшăн-ши, сиввĕн-ши? Альш. Кайсан-кайсан, темиçе çĕр çухрăмах кайсан-ши ĕнтĕ, сахалтарах кайсан-ши, Атăла юхса кĕрет, теççĕ. Шурăм-п. Хĕрне качча панă, тет, виççĕр алă çухрăма. Пĕр-ши çул-ши пурнать, тет, ик-ши çул-ши пурнать, тет, виççĕмĕшĕ çулĕнче курма каяс терĕ, тет. Орау. Пуçĕ (у него) чăнах та ыратать-ши? Но: пуçу (у тебя) чăнах та ыратать-и? СТИК. Час килет-ши ĕнтĕ? Ib. Унтан кайран кирек ăçта та кайма юрать-ши вара? Ib. Çавăнта карĕ-ши ман ачам, те унта мар? || Изамб. Т. Эпир те çапла ӳстернĕ-ши? N. Ужель и мы так растили? Ib. Вăл мана улталарĕ-ши? Неужели он меня обманул? || А.-п. й. Кĕрӳ нуши ăçта-ши? Кĕрӳ нуши ăçта ши?! тесе кăшкăрать. Где же нужда зятя? Где же нужда зятя? — кричит он. Ib. 109. Ман çак качакана ăçта ярас-ши? — тесе ыйтать хуçисенчен. Изамб. Т. Елчĕк çуннă иккен.— Миçе кил çуннă-ши (сколько же дворов сгорело)? Образцы 60. Пĕртте ырапа усала, ай, курмасассăн, епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем. Орау. Ах, тур-тур-тур, камах турĕ-ши капла? Пĕтерчĕ пурнăçа пĕтĕмпех! (Так говорила женщнна, когда горел их дом от поджога). Тим. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн сăвăр тирĕ епле ши? Ачаранпа туслă пурăнаканăн, унăн чĕлхи-çăварĕ епле-ши? N. Мĕн-ши ку? Мĕн тумалли-ши ку? Букв. 1900. Çула çырмари шыв ăшă, пусăри (тарасари, çăлри) сивĕ,— мĕншĕн-ши вăл? || Часто соединяется с частицей мĕн. Альш. Тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ-ши-мĕн ку чăвашсем те? Сред. Юм. Анне парса ячĕ-ши-мĕн кона ман валли? || Часто соединяется с частицей ха. Зап. ВНО. Миçе сехет ши-ха халь? Б. Илгыши. Хулхи каланă (лисице): эпĕ халĕ, йăтăсем карĕç-ши-ха тесе, итлесе выртатăп, тенĕ. Бес. чув. 13. Ку Микулай мĕн тума кун çинчен калаçать-ши-ха? Мĕн кирлĕ ăна?
шорă, белый. N. Пĕчĕкçеççĕ кушма — шурă кушма, пурте шур путекĕн кăчăкĕ. Толст. 5. Куçли калать: сĕт шурă, хут пек шап-шурă, тет. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-и-мĕн? тет. Зрячий сказал: „Цвет молока такой, как бумага белая“. Слепой спросил: „А что, этот цвет так же шуршит под руками, как бумага?“ Ядр. Ман тантăшсем ялт шурă, епле уйăрлса каям-ши. Ск. и пред. чув. 3. Тимĕр тылă ашĕнче шурă шуйттан ларать, тет. Пазух. 73. Чăлт шурăран тутăр эп кумтартăм. Чув. прим. о пог. З7. Хĕвел шурĕ тухсан, çав кун уяр пулать, малалла та уяр пулать. Если солнце восходит белое, то в этот день будет ясно и вперед будет ясно. N. Çамки çинче шурă пур (вăкăрăн). Н. Якушк. Улачанăн шурри пит çинçе, кам аллисем витĕр тухнă-ши? N. Шорринчен Хвекла саппун тутарнă, ытти япаласене тапратман-халь. Хош-Çырми. Тӳнес марччĕ шорă йор çине. Хорошо бы не свалиться мне на белый снег. НР. Анатран хăпарать шора пăрахот. Снизу идет белый пароход. Хош-Çырми. Икĕ шорă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывалассине пĕлмерĕм. Сварил я два яйца, но не знал, которое из них убудет. Ск. и пред. чув. 19. Шурут çырми варринче шурă шăмăсем выртаççĕ. Якейк. Çăмарта шорă тийиса шоратмасăр çияс мар. БАБ. Юрла-юрла ĕçер-е? Юртан шурă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Бугульм. Шурă çĕлĕк шур юр пек, хамăр тăван чунăм пек. N. Шурă юр пусарса тăракан чăрăшсем йăшăл та тумаççĕ. N. Ушкăн-ушкăн шурă пĕлĕт иртет... НР. Апай исе пачĕ шурă тутăр. Мать купила мне белый платочек. Хурамал. Манăн шурă кĕпе пĕрреççĕх, çуса çаксан, шурă юр пекех. У меня единственная белая рубашка; если выстирать ее и повесить, то она как белый снег. А.-п. й. 93. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Хурамал. Ăлăхăттăм çӳлĕ ту çине, çыру çырайăттăм шура чул çине. Взошел бы я на высокую гору и написал бы надпись на белом камне. Ib. Çӳлĕ тусем çинче шурă курнитса. На высокой горе — белая горница. Ib. Шурă иккен куянăн урисем, хĕрлĕ иккен тиллĕн урисем. Оказывается, у зайца ноги белы, у лисицы — красны. N. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтатчĕç. Çăмарта пăрахнă чухне те: чунна шурă чăхă ертсе çӳретĕр, тетчĕç. N. Кăвак кăвакарçăн чĕпписем — шурă кăвакарçăн сĕчĕсем, эпир аттепе анне ачисем. Бугульм. Кăвак кăвакарчăн пурте пĕр пек, çуначĕ шурри ăрасна. ЧП. Хĕрсем шуртан шурă кантăр тыллаççĕ. N. Эй, шура аппа, шурă аппа, чӳрече витĕр пăх аппа. ТХКА З0. Оксанă — хура куçлă, шурă ӳтлĕ, сар çӳçлĕ, яштак пĕвлĕ хитре хĕрччĕ те. || Альш. Çута-шурă, светло-белый. Ib. Витĕр шурă, цвет бумаги. Орау. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать. || По-белому (изба). О сохр. здор. Пӳртре хăрăм-тĕтĕм ан пултăр, çавăнпа пӳрте шурă тума кирлĕ (по-белому). Хурамал. Алăкăрсен умĕ улма йывăç, улмисем çукран илемĕ çук; пӳртĕрсемех шурă, саккăр сарă, савнă тăванăр çукран илемĕ çук. У вас на дворе растут яблони, но нет у них красы оттого, что на них нет яблок; изба у вас белая, лавки в ней желтые, но нет у нее красы оттого, что у вас нет милой родни. || В переносном значении. N. Эпĕр шурă тăвасшăн, çынсем хура тăвасшăн. Мы хотим сделать как-нибудь это приличным, а люди стараются сделать это нехорошим. || Честь? N. Сĕтел туртса си парат, питме шурă килĕ-и, тесе. || Снег. С. Айб. Уттарам-шин, чуптарам-шин аслă çулпа шурă пур чухне. || Хлебное вино (водка). Изамб. Т. Сахал пулсан: шуррине пар, тесе, тата ыйтаççĕ.
имя женщ. Никит. Бигильд. Наçтик аппа.
(наζар, наџ̌ар, Пшкрт: начар), плохой; плохо. С. Айб. † Пире вăйă вылляма начар хĕрсем кирлĕ мар. Янтик. † Мĕншĕн шăппăн тăратăр, туя начар тăватăр? Туя начар тумашкăн пирĕн аппа начар мар. N. Ача чухне вăл пит начар сывлăхлă пулнă. Юрк. Начар вылятăн, капла вылянипе кăна эсĕ чăваш арăмне ташлаттараймастăн, авантарах выля. Сред. Юм. Начар пай шăпа — начартарах çĕрти анасĕне шăпа ярса тôхнă ана. Ку ана пирĕн начар пай шăпа. N. Вакун начар каякан пулчĕ. ХЛБ. Начар сухаласан, лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать. Н. Якушк. † Эпир начара илместпĕр, ялан лайăха илетпĕр. (Свад. п.). N. Кашни çул утă начартан начар пулса пыра пуçларĕ. Бес. чув. 15. Кĕпер начартан тĕттĕм чух каçма кансĕртерех пулнă. N. Шăшисем ĕç начаррине курса калаççĕ: атьăр, шăшисем, урăх мачча çинчен анмăпăр, теççĕ. || Слабый, хилый. Лашм. † Матур пулаймарăм, начар пултăм, çичĕ ют кăмăльне килеймерĕм (не понравилась). СЧУШ. Начар çын пуринчен малтан тырă вырма пуçласан, çав çул пилĕк хытă ыратать (и наоборот: лайăх çын и пр.). N. † Эпир начара каяс çук, начар çумне выртас çук. || Бедный. Пшкрт. Регули. 946. Пĕр начар çынна патăм. Ib. 860. Вăлсам поянтарах халăх, эпĕр начартарах. Трхбл. Начар улпут та апат хыçĕнчен виçĕ сехет канат, тет. N. Начар, бедняк. || Больной. N. Анӳ пит начар (о старухе).
то же, что пысăк акка. N. Пысăк аппа — кукамай аппăшĕ, кукамай йăмăке, анне аппăшĕ, аттен, асаттен, асаннен аппăшĕ (ее муж-йысна);
(пил'), свойства сердца: сильное желание, страсть и пр. N. Мул пухас пиле пĕтерĕр. N. Иуда пек укçа пухас пиле ан тытăр. Альш. Пилне кура тур парат, тет. (Послов.). Собр. † Кăмăлăрсем лайăх, пилĕр лайăх, кăмăлăра кура сире парат. N. Пилне Чарайман халăха пытарнăран çав вырăна Киброт-Гиттаава (пилсĕр çынсен тупăкĕсем) тесе ят хунă. Моркар. Пил çок онăн (у него нет доброжелательства). Çампа ăнмаст, япала илсен. ГТТ. Пилĕ çапла, пилĕ усал, он недоброжелательный человек. ЧП. Чунăм-пилĕм савать, икĕ аллăм çитмест. || Мысль? Сенчурк. † Кирек сахăрна пар, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пил çине. Янтик. † Хуть çуна пар, хăта, хуть пылна пар, кил шухăше ӳкрĕ пил çине. N. Урлă кĕлет умĕнче урамсене сырса лараттăм (обувал ноги), хĕрлĕ хĕвел ӳкрĕ пит çине; ĕнтĕ сахăр кирлĕ мар, пыл кирлĕ мар, савнă тантăш ӳкрĕ пил çине. Утăм. Ешĕл çаранĕ, ялтăрать илем, ак çамрăк шухăш, ак кĕчĕ пиле. || Расположение. СПВВ. † Кăмăлăр савса пил туртмасан, йăпатас мар çемçе чĕлхĕрпе. Сред. Юм. Ôн пик лапа çынна ман пил тôртмас. М. Васильев. Эл-кӳлли çăмăра пилпе панă çол тырă пит аван полать, тĕç. Собр. † Куçăр курса, пил (= кăмăл) туртса, чĕрĕр епле чăтат-ши? N. Пил çине килмест ку мана (не нравится). Сред. Юм. Пил çине килмен çынпа (с нелюбимым) ман чĕнес килмес. Ib. Пил çине çапла килет, чуется мне так. || Благословение. N. Атте мана пил памарĕ. Собр. Ачам сана мĕн пеххиллем? Пуç тулли хушпу пил сана. — Аннем, сан хушпăвă Атăл тĕпне сарăлтăр. Ib. † Ачам сана мĕн пеххиллем? Пĕр вите ĕне пил сана. Пис. † Ах, пиччеçĕм, тетĕп, Иван пичче, и пил пултăр сана Хĕвекла аппа. Тюрл. Атте, мана пил парса хăвар. Н. Шинкусы. Парас парăмран, илес тулăкран парса илмешкĕн ырă ăс-хакăл пар, юсми пил пар, юнăшми чĕлхе пар пире турă. (Моленье).
(пис'), свариваться, испечься. N. Çапла тусан, урнă йыттăн сĕлеки (слюна) пиçсе каять те, выльăх урмасть. Календ. 1906. Пиçи-пиçмен çăмарта. N. † Пиçи-пиçми çăмарта пит тутлă. Тайба-Т. † Пиçи-пиçми çăмарта тавай пĕçерсе çиер-и. Орау. Апатне пиçнĕ-пиçмен антарса çитараççĕ. Обед не доваривают, подают сырым. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест (не испечется), ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Сред. Юм. Эх, пиçмен пашалу (неспособный к делу), çавна та тăваймасăр, ватса пăрахрăн вит. || Калиться (на солнце). Туперккульос 36. Хĕвел çинче пиçеççĕ. || Кипеть, вскипеть. Ала 11. Самовар пиçсессĕн, каллех ĕçме-çиме пуçларĕç, тет. N. Пиçнĕ шу ĕçсе порăнăр! Пейте кипяченую воду. || Обвариться. Панклеи. Тилĕ опа çине тăккĕр ярчĕ (горячую похлебку), опа пиççĕр карĕ. Орау. Вĕрекен сăр хуранне ӳксе пиçсе кайнă. || Обжигаться. N. Ан пиç. Не обожгись. N. Пиçсе ан кай. || N. Çип пĕре хуса пиçимасан, ăна тепĕр хут хăваççĕ. Ib. Ман кăçал çип сап-сарă пиçрĕ. Ib. Сань пек пиçнĕ çип эп нихçан та корман. || Воспалиться (о глазах). N. Çак тăвансем мана аса килсен, йĕртĕм-ĕçке икĕ куçăм пиçиччен. ЧП. Йĕрсе куçĕ пиçет-ĕçке. N. Йĕре-йĕре пĕтĕм куçăм хĕрсе пиçсе кайрĕ. || Гореть со стыда, осрамиться. Якейк. Ман паян пит пиçрĕ. Эп паян намăс кортăм. || Преть (о теле). Орау. Ура пиçсе çӳресе пĕтĕмпе ашланса карĕ. Ib. Нумай утнипе ура пиçсе карĕ. Ib. Ура пурни пиçсе çӳрет (преют). О сохр. здор. Трахтирте тумтирпех ĕçсе-пиçсе лараççĕ. Изамб. Т. Ул акă пирĕн пек шăрăхра пиçсе тыр выртăр та, виç сăмах çырнăшăн ултă-çичĕ тенкĕ патăр. Полтава 91. Аран-аран лашисем сулкаланса утаççĕ, пиçсе çитнĕ ывăнса. || Прижигаться. О сохр. здор. Çапла тусан, вара ӳт те пиçет (при прижигании), унта лекнĕ сĕлеке те çунса каять. || Париться (о земле). Пахча çим. 3. Уйăх çуртан (после пахоты) курăксем тухаççĕ, çĕрĕ те чылай пиçет. || Запариться. Буинск. Йытă куçран çухалсан тин чупрăм, çапла чупа-чупа ăшша пиçрĕм (запарился). Кан. Пульницара, малтан чăвашла пелекен çынна тупаймасăр ăш пиçрĕ (измучился). || Загореть. || Трухлеть. Ирч-к. Пиçсе выртнă (летом дрова лежали в сыром месте и плохо колются). | Поспевать, созревать. N. Пиçнĕ-пиçмен (не совсем зрелые) çырла тутлă мар. Ой-к. † Пиçнĕ-пиçмен çĕмĕртшĕн çĕмĕрт тăрри хуçас мар; ялта чипер нумай пуль, чипер хыççăн каяс мар, чӳрече витĕр пăхас мар. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор, пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. Альш. Çырласем пиçсе иртсе кайнă (перезрели). Ib. Хăва хутлăхĕнче ытти йĕпе курăксем. Пулат вăл лапсенче хура хурлăхан аври; çула, хурлăхан пиçсен, Элшелсем каяççĕ вăрмана хурлăхана. N. Пиçнĕ= пулнă, спелый. || Зреть (о хлебе). N. Тыр пиçсе çитсен, уя тухсан çăмăллăхне пар. (Моленье). Кан. Тыр пиçрĕ. Хлеб созрел. || Стать выносливым, закалиться. Чхĕйп. Çавăнпа вăлсам халĕ те, каласан, час ĕненмесĕр тăраççĕ, авалтампа хăйсĕн ирĕкнĕ туса пиçнĕскĕрсем. Бугурусл. † Ĕçпеле пиçнĕ пирĕн аппа (навыкла к делу. Свад. п.). N. Шыв çинчи карапа та ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын аллине шанса памаççĕ. Изванк. Ĕрне (так!) эпĕ мур таврашне нумай курса пиçмен те, пирĕн ялта мур таврашне курса пиçнĕ çынсем халĕ те пурăнаççĕ-ха. Шел. П. 48. Ĕçпе пиçсе ӳсеççĕ. Cам. 77. Шăмшак пиçсе хĕрнипе карчăк анать умранах. Сред. Юм. Санран пиçет-и вара ô. Тебе ли это сделать.
(пит, пит'), лицо. N. Икĕ аллипе питне тытса тӳсимасăр йĕрет, тет. N. Питĕнчен çиçсе ячĕ. Ударил в лицо. N. Сарă каччă памасан, питне тытса йĕрет-ĕçке. Байгул. Мĕн пăхатăр пирĕн пите? Пасарта хăмач курман-и? Мĕн пăхатăр пирĕн пĕве? Хусанта çурта курман-и? Сред. Юм. Пите пит çăвать, алла ал çăвать. (Поговорка). Ib. Алла ал, пите пит çăват. (Поговорка). Самар. † Улача кĕпе пит урлă, пирĕн тăвансем шыв урлă. || Щека. N. Ик хура хĕр пычĕ те, ик питĕмрен чуп турĕ. ЧП. Кив уйăхла тунă сăрасем, икĕ питме çапрĕ сăрăсем. N. Питĕсенче аш та çук. N. † Икăн-икăн (= иккĕн-иккĕн) пычĕç те, ик питĕмрен чуп турĕç. ЧП. Пĕр пичĕ уйăх, пĕр пичĕ хĕвел. Чаду-к. Упа пирĕн пăрува тытнă та, сылтăм енчи питне чĕрсе пăрахнă. Шел. 24. Ун пĕр пичĕ çийĕнче хĕвел тăнă выляса. N. Онта мĕлле питпе кайса кĕрес (с какой рожей). Якейк. Мĕн питпе эс мана паян пасарта халăх куçĕнче çапрăн. (Намăсран иртнĕскер, намăса пĕлменскер). Собр. Хăй намăс тăват, пите вăрăнассине пĕлмеçт, теççĕ. (Послов.). Орау. Хăйне хăй питне пĕçерчĕ (или: намăслантарчĕ, или: намăс кăтартрĕ). Ст. Шаймурз. Ятăр кайĕ ял çине, питĕр пиçĕ çын çинче. Шорк. Питне кĕççе çĕленĕ. Потерял совесть, стыд. || Припек (солнца). Ерк. 59. Шăрăх хĕвел питĕнчех пухă кĕрлет каçченех. Орау. Хĕвел питĕнче (на солнце) ăшă паян, сулхăмра шăнтать. N. Кавăн хăяр пекех хĕвел питĕнче аван ӳсет. || Сиденье (у стула)? Н. Байгул. † Атте пукан тунă чух, пукан питне савалаймарăм. || Лицевая сторона обуви до голенища. Янтик. Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе (= хĕрсене) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. || Верхняя корка каравая. В. Олг. Çăккăр пичĕ хытмас куарсăр. Ib. Çăккăр икĕ питлĕ полчĕ. Ib. Çăккăр пичĕ килеччен, пока зарумянятся хлебы. N. Кăш чухне тĕпĕ те, пичĕ те çунса кайни лекет, ун пек чухне пĕр апат çиме те çитмест. || Адресная сторона конверта. N. Ку ахаль çыру мар, ку укçаллă çыру; авă питне «вунă тенкĕ укçа хут» тесе çырнă. || Страница. || Переплет. Сред. Юм. Кĕнеке хытă пичĕ. || Наволочка. Алших. † Тăваткăл минтер хăмаç пит, ан хур аппа лараймăп. || Поверхность (земли). Чăв. ист. 29. Çĕр пичĕ пит аслă.
(аппа), V. аппа. || Ч. П. Аслă урампа килтĕмĕр аслă аппана шыраса. По толкованию КС. здесь озн. невесту.
(пуза), посконь. Изамб. Т. Кантăр ӳссе çитсен, пуси палăрать. Ib. Çуртри вырнă чухне, праçниксенче, пуса-йĕтĕн татаççĕ. Пазух. Пуса сартăм пурана та, пуса сартăм пурана, и пурана, çил вĕçтерчĕ пусана. N. † Пусса сартăм пусана, пусана, çаврачинки, çил вĕçтертĕр тусанне. Б. 13. Аппа, ыран пуса сарар. КС. Пуса кĕпи кантăр кĕпинчен тасарах пулать. Бугульм. † Пуса сартăм пурана, çил вĕçтерчĕ хурана. Ядр. † Пуса пирри пулсассăн, пусма вĕçне кăларас, тет. N. † Пуса тутри пĕтертĕм, ыт пысăкран шыв илчĕ. || Бесплодный цвет (липы). Чув. пр. о пог. 441. Çăка пуси тăкăна пуçласан, ыраш акма вăхăт çитет. Когда липовый цвет (бесплодный) начинает опадать, наступает время сеять рожь. || Завязи яблок, падающие до созревания. Сред. Юм. Пирн ôлмана ачапча пôси чôхнех татма пôçланă та, халь пĕр ôлма та хăварман.
(-дэл'), неизв. сл. в загадке. Загадка. Карчăк аппа путел тел-тел. (Çăкăр унани).
(пух), собирать, набирать, прибрать, копить. К.-Кушки. † Çырла пухах кай, шăллăм; аппа юлать тиейсе, йĕре-йĕре кай, шăллăм. Юрк. Мĕншĕн тесен хысна эрехшĕн акциз укçи нумай пухат. Баран. 200. Пĕр уйăхра 300 пин салтак пухса тăратнă. N. Вăрмана çитсен эпир пурте çырла пухма пуçларăмăр. Якейк. † Çăка шулчи çӳçĕм порч, кĕрхи çилпе вĕçесрен, пичи касса хоринччĕ. ТХКА 55. Эсĕр тутă, эсĕр укçа пухса, эсĕр юман касса, Кармăша кайса сутаттăр. О сохр. здор. 40. Çавăнпа лаша хӳрисене ахаль касса пăрахса сая ярас пулмасть, ялан пухса хума кирлĕ. Ст. Шаймурз. † Пирĕн çамрăк ятсем ял çинче, пухса илейĕттĕм — ял аслă. || Делать оборы. Бур. † Хăмаç кĕпе тăхăнаймăп, аркине-çаннине пухаймăп.
, пăнчăллă, с крапинками, с точками. К.-Кушки. Аппа пасартан пăнчăлă çитсă илсе килнĕ (купила ситцу с крапинками). N. Панчăлă йĕр, линия из точек.
(aj), pars inferior; inferiora, ima, низ, нижняя часть. Альш. Чашкă айĕ тарласан, йĕпе пулать, тет. Если чашка снизу запотеет, то будет мокро. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ, пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Альш. Айĕ те тӳшек, çийĕ те тӳшек. (Хăнтăла). И снизу перина и сверху перина. (Загадка о клопе). Сохр. зд. Вăл е айĕ йĕперен, е пăх-шăкпа лапăртаннăран... макăрать пулĕ. Может быть, он плачет оттого, что под ним мокро, или оттого, что он испачкался в испражнениях. || In casibus obliquis interdum adverb, loco usurpatur. В косвен. пад. иногда употребляется в значенин наречия. Ст. Айб. Ая юрать, ая кĕмест. (Пукан). Смысл этой загадки о стуле темен. Альш. Ăна ачасене ая шăнăран параççĕ. Его дают детям, чтобы они не мочились под себя. Сред. Олг. Ая янă. 1. От страха испустил мочу. 2. Страшно перепугался. Ун кăмăлне ялан ая туса пырсассăн... Если все время подавлять его стремления... Якей. Ая туса пăрахатьчĕ. (Меня) чуть не занесло (снегом) [или: чуть не придавило (чем-либо)]. Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Послов). Орау. Хăш çын айран каланине сисимаçть. Иные не понимают намекок. Орау. Çил улăма айăн-çийĕн вĕçтерчĕ. Ветер перебуторил солому. Альш. Пĕри, шыва кĕрсе кайса, шыва айăн-çийĕн çавăрĕ. Одна из них (кобыл) войдет в воду и взболтыхает ее до самого дна. || Saepissime postpositionis vim habefc, eandem ac praepp. sub, subter, quo sensu plerumque cum particulis possessivis coniungitur. Часто служит послелогом, при чем соединяется с притяж. суфф. Ман айăма (ман ая), ман айăмра (ман айра), ман айăмран (ман айран); пирĕн айăмăра (пирĕн ая), пирĕн айăмăрта (пирĕн айра), пирĕн айăмăртан (пирĕн айран); сан айна (сан ая), сан айăнта (сан айра), сан айăнтан (сан айран); сирĕн айăра (сирĕн ая), сирĕн айăрта (сирĕн айра), сирĕн айăртан (сирĕн айран), ун (он) айне, ун айĕнче, ун айĕнчен; вĕсен айне (вăлсам айне), вĕсен айĕнче (вăлсам айĕнче), вĕсен айĕнчен (вăлсам айĕнчен), ун айĕпе, вĕсен айĕпе. V. Матер., 214, Синт., 148 — 211, 292 — 348, 348 — 378. КС. Ман айăма шыв юхса кĕрет. Под меня течет вода. Ib. Сирĕн айăрта ман тӳшек выртать. Под вами лежит моя перина. Ib. Çирĕн айăртан çак сăхмана илсе тăхăнам-ха эпĕ. Ну-ка, я возьму из под вас этот кафтан и надену его. Ст. Чек. Пирĕн айăмăра кĕççĕ сарчĕç. Под нас подостлали войлок. Ib. Чаппан айăмăрта выртат. Чапан лежит под нами. Ib. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. Ib. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положал книгу под подушку. Морг. Ырă çын, тархасшĕн хоп мана лорăк айне! Пожалуйста, покрой меня, добрый человек, лукошком! Тай.-Т. Шыв çисе пыннине çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айнĕ пулнă. Когда берег от размывания водою обрушился, то столб очутился под водою. Ст. Яхак. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас, çуна айне туса, вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. Букв. 1886. Ĕне айне лармасăрах ĕмĕр ирттермелле турă çырнă пулĕ, терĕç. Они решили, что, должно быть, им суждено прожить без коровьего молока. Сред. Юм. Сăмахран пõлсан, эп çын айпе йõлаканни мар вара. Словами меня не забьешь. Тай. Çакă ялăн ачисе сăмах айне турăмăр. Своими речами мы заткнули рот парням этой деревни. || Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕсен. Между лесом и озером Ескӳл луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. Пĕр хĕр кăкăр таран çĕр айĕнче тăрать. Девушка стоит по грудь в земле. Ход. во св. Çĕнĕрен тухакан кĕнекесене пурне те пĕрер те пулин илсе яланах ал айĕнче тытас пулать. Надо приобретать все новые книги, хотя бы по экземпляру, и всегда иметь их под рукою. Лашм. Пирĕн пата хăнана (= хăнана) пыр. Ыттах тĕлне пĕлмесен, Тури касра, кĕтесре, — Тури касра, кĕтесре, улма сачĕ айĕнче. Приходи к нам в гости. Если не знаешь сам, то мы живем вот где: на Верхней улице, на углу, под яблоновым садом. Якей. Чуть йор айне полаттăмччĕ. Меня едва не занесло снегом. СТИК. Çын айне пулса пурăнакан çын, человек, который находится в вечном подчинении у других. Абыз. Путь-путь путени, çав путенен йăвийĕ сакăр ана айĕнче. Подь-полоть перепелка; гнездо этой перепелки под восемью загонами. ЧП. Хырă айĕсенче çырлалăх. Под соснами ягодные места. Якей. Эп кĕпер айĕпе коньккипа ярăнса тохса карăм. Я прокатился на коньках подмостом. Ст. Чек. Вăрман айĕпе пырат. Едет (или: идет) под сенью леса. Землед. Ыраша хытта хăварнă хура пусса акаççĕ. Хăш чух тата пĕр-пĕр курăк е тырă айĕнчен тухнă çĕре акаççĕ. Рожь сеют на паровом поле. Иногда ее сеют на поле, вышедшем из-под какой-либо травы или из-под хлеба. || Etiam adiectivi vim habet, quae loquendi forma perrara eat. Очень редко имеет смысл им. прилагательного. ЧП. Аял ту çинче ай кĕлет, ай кĕлетре аслă аппа. На визенькой горе нижний ярус клети, а в нем моя старшая сестра. Каша. Çӳлĕ тенĕ кĕлетĕр ай кĕлетрен ытла мар. То, что вы считаете за верхний ярус клети, не выше нижнего этажа ее.
(агаj), soror mea maior natu, моя сестра, которая старше меня (Шорк.). V. аки, акка, аппа. Hinc deducta sunt: отсюда происходят: аку (агу), soror tua m. n., твоя сестра, к. с. т., акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш), soror sua m. n., его, ее (их) сестра, к. с. е. (их). || Eadem appellatione significatur „soror mariti mei, aetate eum antecedens“. Также „сестра моего мужа, которая старше его“ (Шорк., Мысл., Альш., Н. Карм.., С. Тим., СТИК). Si plures sunt, adiectivi adiectione distinguuntur. По возрасту различают: аслă акай, вăталăх акай, кĕçĕн акай. Ст. Чек. Hinc derivata sunt: отсюда происходят: санăн акайă, soror mariti tui, aetate eum antecedens, сестра твоего мужа, которая старше его, унăн акайĕ, soror mariti eius etqs, сестра ее мужа и пр.; акайăмăр (агаjы̆мы̆р), soror maritorum nostrorum etqs., сестра наших мужей; акайăр, soror maritorum vestrorum etqs., сестра ваших мужей и пр. (Череп. и др.). Huius maritus „йысна" appellatur. Ее мужа зовут „йысна“. Альш. Акай тесе каччинчен аслă, качча кайман хĕрне калать; ăна вара качча кайсан та çаплах калать. Словом „акай“ невеста (т. е. жена) называет незамужнюю сестру своего жениха, которая старше его; так же называет она ее и потом, когда та выйдет замуж. Череп. Акай тесе упăшкан акăшне калат вăл качча каймасăр юлсан е кайран кайсассăн. Словом „акай“ (жена) называет старшую сестру мужа, если последняя не вышла замуж или вышла после, когда та уже стала замужнею. (Так продолжает она всегда называть ее и .после), h. e. акай nomine appellat uxor viri sororem aetate ilium antecedentem, quae se nubente nondum erat nupta. V. аппай. С. Тимер. Чипер акая пăхап та йĕреп, пăхап та йĕреп. (Сухан). Поемотрю я на хорошенькую золовку, и заплачу; посмотрю, и заплачу. (Загадка: лук). Ст. Шай. Чипер акайăн хырăмĕ çурăк. (Тулă). У моей красивенькой золовки распорото брюхо. (Загадка: пшеница). Собран. ЗЗ1. Алăкран кĕтĕм акая куртăм. (Хушпу хыçĕ?) Вошла я в дверь и увидала золовку. [Загадка: задняя часть хушпу (?)]. Торп. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕмеска, Майра акайăн упăшки. (Тăвар килли). Стук-стук муравейник, сестрицы Марьи муж. (Загадка: ступка для толчения соли). || In dialecto Курм. vocativi vim habet. В курм. говоре имеет значение зв. пад. Акай! о soror mea maior natu! о сестра моя, которая старше меня! V. Матер. 131.
(аги, В. Олг., Якей, Панкли; агы, Курм.), soror mea aetate me praecurrens, моя сестра, которая старше меня. Якей. Манăн ик аки пор. У меня есть две старших сестры. Ib. Акипа эпĕр килĕштеримастпăр. Мы с сестрою не в ладах. Ib. Эпĕр акия пуян çынна качча патăмăр. Мы выдали сестру за богатого. Hinc derivata sunt: аку (агу), soror tua, quae te etqs, твоя сестра и пр.; акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш), sorores sua etqs., его, ее, их сестра и пр.; акăшшем (агы̆шшэм), sorores eius (eorum, earum) etqs. его (ея, их) сестры и пр. КС. Сан акусам качча карĕç-и? Вышли-ли твои старшие сестры замуж? || Eodem vocabulo appeilarem, si essem femina, sororem mariti mei, aetate ei antecedentem. Также „сестра моего мужа, которая старше его“. Якей. Ав ман аки ларать. Вон сидит моя золовка. || Eadem voce, addito plerumque nomine, significo matris aut patris mei sororem, aetate iuniorem. Также сестра моего отца (или матери), которая моложе его (ее) возрастом; при этом обыкновенно прибавляется и личное имя. Якей. Кокаçи апиран ытла Аньок акия йоратать. Мой дедушка (по моей матери) любит больше тетку Анну, чем мою мать. || Аки nomine etiam puellae appellantur, quae loquentem aetate praecurrunt. Также говорится детьми (до 16 — 17 лет) о девушках, которые старше возрастом, чем говорящий. || NЗ. Якей. Пирĕн маçакăн Праски ятлă йăмăкĕ пор. Ман она мăнаки тесе каламалла полсан та, атисам она аки тесе каланăран эп те Праскаки (Праскаги) тетĕп. У моего дедушки по отце есть младшая сестра по имени Прасковья. Я должен бы был называть ее мăн-аки; но так как родители зовут ее аки, то и я называю ее Праскаки. — In cantilenis adolescentium puellas significat, quae in aliquo vico habitant. В песнях молодежи означает девушек той или другой деревни. Собран. † Çакă ялти акисен те тухса каяс сасси пур. Ходит слух, что девушки этой деревни выйдут замуж самокруткой. Янгильд. † Эй аки, сар аки! сар сăрăна ăсса тох; кам савать, вăл еçет. Русая девушка! нацеди и вынеси желтаго пивца; кто тебя любит, тот и попьет. Панклеи. † Мăн олăхра шор вутă, çорри ытла хăяхлă; çакă ялти акисем çорри ытла пĕттийĕ. На большом лугу пырей, больше половины которого с осокой; из девушек этой деревни больше половины брюхатых. V. акай, акка, аппа.
(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).
(аппа), i. q. акка. Soror germana aetate me praecurrens, моя сестра, родившаяся раньше меня, или одна из моих сестер, родившихся ранее, чем я. Hinc: аппа, аппам, soror mea etqs., твоя сестра и пр.; аппу, s. tua etqs., твоя сестра и. пр.; аппăшĕ, аппăш (аппыжэ̆, аппы̆ш), s. eius, eorum, earum, его, ее, их сестра и пр.; аппа, аппамăр (аппымы̆р), s. nostra etqs., наша сестра и пр.; аппăр (аппы̆р), s. vestra etqs., ваша сестра и пр. Мн. ч. образуется правильно: аппасем, аппамсем, sorores meae etqs... мои сестры и пр.; аппусем; аппăшĕсем, аппăшсем; аппасем (или аппамăрсем); аппăрсем. Кильд. Т. Йыснамăр улпут, аппамăр пике. Наша старшая сестра — барыня, а муж ее, наш зять — барин. Ал. цвет. З. Санăн ĕçӳ аппуннинчен йывăртарах. Твоя работа труднее сестриной (т. е. работы твоей старшей сестры). Ib. 4. Эсĕ мана аппусеннинчен йывăртарах ĕç тупса патăн. Ты дала мне работу более трудную, чем (работа) твоих старших сестер. || Eodem vocabulo, praeposito nonnumquam nomine, alias quoque cognatas appello aetate me antecedentes, in his patris matrisve sorores, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae discretions causa пысăк аппа aut пĕчĕк аппа appellantur. Eadem appeliatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meo-rum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-чăхлачă appellandi sunt. Так же называют сестру отца, родившуюся раньше его, а также и его сеетру, родившуюся после него, если она, по возрасту, старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство (если моложе или одних лет, то зовут только по имени). Муж ее называется „йысна“. Тем же самым словом обозначают и сестру матери, родившуюся после нее, и тоже в том случае, если эта сестра старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство., а также сестру отцовой матери, родившуюся раньше или после нее. В обоих случаях муж ее называется „йысна“. — Сред. Юм. Атте аппăшĕ — аппа, õн õпăшки — йысна. Атте йăмăкĕ, хăвăнтан аслă полсан — аппа, õн õпăшки — йысна; хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ, õн õпашкине кĕрӳ теççĕ. Сестра отца, родившаяся раньше его, называется „аппа“, а муж ее „йысна“. Сестра отца, родившаяся после него, называется, если она старше тебя, „аппа“, а муж ее — „йысна“; если же она моложе тебя, то ее называют по имени, а мужа ее зовут „кĕру“ Ib. Асанне аппăшĕ — епи (эби, пĕчик ачасем калаççĕ), õн õпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă пõлсан епи теççĕ, çамрăкрах пõлсан аппа теççĕ; õн õпăшкине ватăрах пõлсан папай теççĕ. Пысăккисĕм асанне аппăшне те, йăмăкне те хăйĕнчен аслине аппа теççĕ, ватă пõлсан та çамрăк пõлсан та. Маленькие дети называют сестру матери своего отца, родившуюся раньше ее, „епи“, а ее мужа „папай“. Если младшая сестра отцовой матери старуха, то ее зовут „епи“, а если помоложе, то „аппа“. Ее мужа, если он постарше, называют „папай“, а если помоложе, то „йысна“. Взрослые называют всех сестер своей бабушки со стороны отца, если они старше говорящего „аппа“, а мужей их „йысна“, не обращая внимания на то, стары они или молоды. Ib. Анне йăмăкĕ хăвăнтан аслă полсан аппа, хăвăнпа пĕр çõлта пõлсан, хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ. Младших сестер матери, если они старше тебя, ты называешь „аппа“, а если моложе или в одних годах, то зовешь по имени. — Л. Кошки. „Аппа — только родная сестра, остальные — с прибавлением имени или чего другого, напр. Натали аппа“. — Кубово. Аппа — сестра отца и матери или сестра кукамай (т. е. бабушки по матери). || Eodem nomine appeliat uxor materteras amitasque viri. „Сестер моего отца или моей матери моя жена назовет одинаково со мною „аппа“ (М. Данилов). || Itidem appellant parvuli puellas grandiores. Обращаясь к взрослым девицам, маленькие дети называют их „аппа“ (в Ст. Чек. акка); взрослые называют так всех замужних, которые, происходя из одной деревни с говорящим, старше его возрастом (если моложе, то он называет их йăмăк). Если же приходится обращаться к замужней женшине, взятой из другой деревни, а не из той, откуда происходит говорящий, или если обращаются к женщине совсем незнакомой, то называют последнюю „инке“, если муж ее старше говорящего, и кин, если муж ее моложе говорящего. || In vocat. casu puellam appello in vico, unde mater mea in matrimonium ducta est, natam, aetate maiorem; sin autem natu minor sit, nomine solo utor. Так обращаюсь к девушке из той деревни, откуда взята моя мать, если она старше меня (если моложе, то только по имени). Изамб. Т. || Saror mariti mei aetate ilium antecedens, quae me nubente nondum erat nupta, моя золовка, которая старше моего мужа и которая во время моей свадьбы была девицей. (Н. Карм. V. апай, акай.) || In carminibus iuvenum significat puellam. В песнях молодежи „аппа“ вообще. означает девушку. Череп. † Ай-хай, аппа çавă пур. Ай, есть (у нас) сестрица (такая-то).
(аслы̆ аппа), I. q. аслă акка. || In carmine quodam ita appellatur sponsa. В одной свад. песне так называют невесту. † Аслă çулпа килтĕмĕр аслă аппана шыраса. Мы приехали по большой дороге, разыскивая нашу старшую сестрицу (т. е. невесту женаха, которого мы, его товарши (эпĕр унăн кĕрӳ-çумĕсем), сопровождаем. Так толкуют в Ст. Чек.].
(пызы̆г аппа), amita magna, matertera magna. Amitarum, materterarum, sororumque, quae ante me natae sunt, maxima, quae hac appellatione a ceteris anna, si plures sint, distingui solet. „1. Обычно так называется сестра моего дедушки или моей бабушки. 2. Обозначение одной из моих родных сеетер или сестер родителей, если она старше всех другах аппа“. Ее муж-йысна. || In dial. Изамб. Т. quid significet, v. in tabula, quam inferius subiicimus. Piaeterea ibidem sororum quoque, quae ante me natae sint, maximam eodem vocabulo appellare debeo, materteras vero nunquain, cum haec mihi neque пысăк аппа, neque пĕчĕк аппа appellandae sint, sed tantummodo аппа, addito nomine cuiusque proprio, ut a ceteris facilius discerni possint. Относительно значения этого слова в Изамб. Т. см. таблицу. Так же зовут там и самую старшую из старших сестер. Тетки со стороны матери словом пысăк аппа в этом говоре не обозначаются: для этого служит простое аппа с прибавлением личн. имени. Изамб. Т. 53°. Эсĕ унăн пултăрĕ мар-и? унăн арăмĕ Питтăпалĕнчен. — Çапла çав. Унăн арăмĕ манăн пысăк аппа пулат. Ты ему не шурин-ли (моложе жены)? Да, его жена приходится мне (самою) старшею сестрою? [Или, если пысăк аппа означает тетку, то следует перевести так: „Ты ему не племянник-ли? — Да, его жена мне тетка“]. Сред. Юм. Анне аппăшĕ — пысăк аппа; õн õпăшки — йысна. Старшая сестра моей матери будет мне „пысăк аппа“, а ее муж — „йысна“. N. „Пысăк аппа — старшая сестра отца, матери, бабушек, (дедушек?). || Ib. Асаттепе пĕртăван пысăк аппа. Родная старшая сестра моего дедушки со сторовы отца. || In vocat. quoque пысăк аппа dicitur.
(пэ̆ζ’э̆ аппа) quid sit, tabula, quae hie inferius subiecta est, ostendet. Hoc vocabulo amitae tantum appellantur, materterae non item, quippe cum matris sorores simpliciter aппа appellari soleant addito nomine cuiusque proprio, sicut in пысăк аппа quoque usu venire diximus. О значении этого выражения см. таблицу. Сестер матери так не называют: их зовут просто аппа с прибавлением личн, имени. Изамб. Т.
Subiicitur cognatio Arsenii Petrov (e vico Исампаль praef., Tetiuschiensis) ab ipso summatim lineis descripta. Здесь я помещаю краткую родословную Арсения Петр. Петрова (Н. Изамб., Тет. у.).
Linea paterna. Линия отца.
[Ӳкерчĕк] таблица
1. Мăн асатте, proavus meus, мой прадед.
2. Пысăк аппа, soror avi mei aetate ilium praecurrens, сестра моего деда, старше его возрастом.
3. Асатте, avus meus, мой дед.
4. Пысăк аппа, soror patris aetate ilium praecurrens, сестра отца, старше его. Eandem, cum in vico Çĕн-Ахпӳрт in matrimonio collocata sit, Çĕн-Ахпӳртри пысăк аппа nomine appellamus.
5. Атте, pater meus, мой отец.
6. Пысăк аппа, soror patris post ilium nata, сестра отца, моложе его. Hanc, cum in vico Вăта-ел in matrimonio collocata sit, etiam Вăта-елĕнчи пысăк аппа nomine appellamus.
7. Пысăк тете, patruus meus, post patrem meum natus, мой дядя, моложе моего отца.
8. Пĕчĕк аппа, amita mea post patrem nata, сестра моего отца, моложе ето. [Omnes, quae post hanc natae essent, amitae аппа appellarentur addito cuiusque nomine. Дальнейшие сестры отца назывались бы аппа с прибавлением имени].
9. Аппа, soror mea patruelis, maior natu, старшая дочь моего дяди.
10. Анна аппа, soror mea patruelis minor natu, quam addito ipsius nomine appello, младшая дочь моего дяди, которую я называю с прибавлением ее имени (Анна).
11, 12, 13, 14. Sorores meae amitinae, aetate me praecur-rentes, quas omnes аппа appello, addito cuiusque nomine (Униççе аппа aliae), дочери моей тетки, которых я называю аппа с прибавлением личного имени (напр. Униççĕ аппа, сестра Анисья идр.).
Linea materna. Линия матери.
[Ӳкерчĕк] таблица.
15. Кукаçей, avus meus (pater matris meae), отец моей матери.
16. Анне, mater mea, моя мать.
17. Кулине аппа, Aquilina, soror matris meae minor natu, quam addito ipsius nomine appello, младшая сестра моей матери Акулина, которую я называю с прибавл. имени.
18. Кукка, avunculus meus post matrem meam natus, брат моей матери, моложе ее.
19. Мархва аппа, soror mea consobrina, Martha nomine, дочь тетки Акулины (17) Марөа.
20. Михалькка тете, frater meus conscrbrinus, Michael nomine, aetate me praecurrens, quern addito ipsius nomine appello, сын тетки Акулины (17) Михаил, старше меня.
21. Утти аппа, filia avunculi mei, yni nomine, quam addito iprius nomine appello, дочь брата моей матери, по имени Утти, которую я называю с прибавлением имени.
22. Маркка кукка, fiiius avunculi mei, Marcus nomine, quern addito ipsius nomine appello, сын брата моей матери Марк, которого я называю с прибавл. имени.
23. Сăпани аппа, filia avunculi mei, Stephanis nomine, quam addito ipsius nomine appello, дочь брата моей матери Стеф(п)анида, которую я называю с прибавл. личного имени.
Numeri Romani significant aetatis annos. Римские цифры обозначают возраст.
(аппаз’ы̆м), v. blandientis: soror mea maior nalu etqs. ласкательное от аппа. Альш. † Аппаçăм, йыснаçăм, пĕри пике, тепĕри тиек. Моя старшая сестрица и мой зятек — одна (точно) барыня, другой (точно) писарь. Ах, аппаçăм, аппаçăм! и памăпăр, памăпăр, илме килсен чармăпăр. Ах, сестрица, сестрица! мы не отдадим тебя, не отдадим; но если за тобою приедут, то увезта не помешаем. (Свад. песня).
(аппи), i. q. аппа, addita particula tertiae pers. и, qua significamus rem aliquam, de qua iam ante fecerimus mentionem. То же, что аппа, но с прибавл. суфф. З-го л. для означения того, что о ней уже была речь раньше. М. Сунчел. Чист. Хăвакла аппи (раньше она была названа Хăвакла аппа) лаçра юпана кирлĕ çимĕççем анчах хатĕрлесе тăратьчĕ. Что касается сестрицы Феклы, то она только приготовляла в лачуге (летнее помещение на дворе, где варят над очагом пищу) кушанья, необходимые для поминок.
(Аппагэ̆) vicus in praef. Stauropolitana, prov. Samar. Апаково, чув. дер. Ставроп. у. Самар. губ.
(аппалан), in re futili et frivola occupatum esse; laborare; operam frustra conterere, saxum sarrire. Заниматься пустяками; возиться (валандаться) над чем-либо; утруждать себя чем-либо, иногда неважным. Может быть, произведено от слова „аппа“ таким же образом, как мы это видим в словах: анналанса çӳрет, майккаланса çӳрет (ведет себя как Анна, как Марья). Чирич-к. Цив. Çапла аппаланса вара каç та пулать. Таким образом в этом валанданьи (проходит день и наступает) вечер. СТИК. Ан аппаланса тăр ĕнтĕ, часрах кил. Нечего заниматься пустяками, иди сюда скорее! Якей. Çав кĕт ĕçпех аппаланса кон иртерч. С таким пустяковым (= небольшим) делом провозился весь день. Ib. Çырмара чол кăларма хăтланса виçĕ кон аппалантăмăр. Вытаскивая камень, мы провозились в овраге три дня. Ib. Тем чол аппалансан та, эс ним те тăвас çок. Сколько ты ни провозишься, а все-таки ничего не сделаешь. Ib. Вăл осал ача-пăчапа аппаланас килмеçт. Не хочется возиться (тратить время) с этими негодными детьми. Беседа чув. 6. Кирлĕ-хирлĕмарпа аппаланман. Пустыми делами (пустяками, чем не надо) он не занимался. Аттик. Çапах вĕсем хăйсем, авал киремете пуççапса пурăннă çынсем пек, тĕрлĕ япаласене чӳклесе, пуççапса аппаланса пурăнаççĕ. Однако они, подобно старинным поклонникам киремети, занимаются пустяками, покдоняясь и принося жертвы различным божествам (или: духам). Н. Карм. Мĕн аппаланса ларатăн? Что ты сидишь и занимаешься ерундой? ЧС. Атте лупас айĕнче вилнĕ лаша патĕнче темĕн аппаланса тăрат. Отец что-то возится под сăраем около павшей лошади. Шурм., № 26. Каллах кăмака умĕнче апплана пуçларĕ. (Она) опять стала (над чем-то) возиться у печки, т. е. что-то делать, напр. стряпать. Изамб. Т. Мĕн эсир шыв хĕрринче аппаланатăр? Что это вы возитесь (т. е. делаете) на берегу? или: чем это вы занимаетесь на берегу? Сред. Юм. Аппаланас пõлать ĕнтĕ, мĕн тăвас тен! Что делать, приходится (или: придется) возиться с этим делом! т. е. заняться им. Орау. Нумайччен аппаланса тăтăм шывра. Долго возился я в воде. Çĕн-Кипек. Çапла аппалансан-аппалансан вăпăрĕ уйăхне çитсе тытать те: „Сана çырăм ĕнтĕ“, тит вара. Провозившись таким образом некоторое время, „вăпăр“ настигает и схватывает месяц, и говорит: „Ну, теперь я тебя съел“. (Игра).
(каj), итти, пойти; уйти; ехать; бежать; катиться; подвигаться вперед. К.-Кушки. Ăçта каятăн (ăçта каян)? Куда идешь? IЬ. Ăçта кайрăн? Куда ты ходил? (Откуда ты идешь?). СТИК. Ăçта кайнă-ши ку? Куда это он ходил? IЬ. Ăçта кайнă иккен ку! Куда, чай, он ходил! Бур. † Хĕл-хĕл кайăк хĕл кайăк, хĕл хĕллесе кайсари, ылттăн-кĕмĕл çăмарти йăвине тăрса юлсари. (Сарана). Шурăм-п. № 18. Чăнах та тыр вырма каясшăннисем (желающие итти жать) нумай тупăнчĕç. Сред. Юм. Каятсăн, кай. Если хочешь итти, то иди. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе (т. е. быстрее), Кай(ă)ксар хăвине çитмелле. Сред. Юм. Кайсарĕ, кайсарăн, кайсарăр, кайсарĕç. (Различные формы от слова «кай», оставшиеся невыясненными). Янтик. Тем шырать ун патĕнче, кая тăрать ун патне (то и дело к нему бегает). N. Сторовă! Ан кай-ха (постой, остановись), лар çуна çине, калаçăпăр кăштах, терĕ. N. Эпĕр хамăр та çавнашкал — кĕр кайсах, çур килĕпĕр. || О неодушевленных предметах. Альш. Малалла вара тутар ялĕсем каяççĕ унта, Пăвана çитиччен. А потом все идут татарские деревни, вплоть до Буинска. Альш. † Пурт çумĕпе йĕр кайнă, епле маттур хĕр кайнă? || Итти по швам, распускаться (о шве), рваться. К.-Кушки. Сăкманăн çĕвви кайнă. Ст. Чек. Пасар таварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара (рвется). || Убираться, уходить. Ау 67. Кай, кай (араgite), юрру та аван мар иккен, кирлĕ мар! Сред. Юм. Эп кăвак кĕпе илес теп-ха. — Кай, çав кăвак кĕпене, тĕс каяканскере, çын илмĕ. («Кай» здесь показывает не отстранение от себя, а несогласие). || Выражает недоверие. N. Епле сывă çӳретчĕ, вилчĕ. — Кам? Крушша. — Кай! Вăл та вилни? || Притти в движение. Изамб. Т. Чул çĕклекеннипе (регулятор) армана хытă кайсан пусараççĕ. || Длиться. N. Çĕре, уйăрса илсе, сутма ирĕк парсан, нумаях каймĕ (такой порядок продержится недолго), каллех пĕтăм çĕре пуянсем ярса илĕç. || Сторониться. Цив. Кукша: кайăр унтан (сторонись!), тесе, вилес пек кăçкăрса пырат, тет. || Быть потрачену, быть употребляему. Çĕнтерчĕ З6. Емелĕ те ытларах кайрĕ пулас. || Остаться в памяти, в сердце. Самар. † Атьăр, аппа, выляма сивĕ çăл пуçне; сирĕнпелен пĕрле вылясан, каять ĕмĕр тăрăшшĕне. || Прославиться (на далекое расстояние). Юрк. † Çакă эпир выляни-кулни, каяймĕ-ши çичĕ ял урлă? || Иметь сбыт. Н. Яхушк. Ман тавар каймасть-çке-ха (не продается). М. Яуш. Япаласам кайса пĕтсессĕн (если бы распродались), çĕр сум парăтăмччĕ те.. || Проникать. О сохр. здор. Хушăсем тăррине авантарах тума тăрăшас пулать, унсăрăн çăмăр каять унта. || Войти в моду. Альш. Ку чухне хĕрлĕ-çутă кайнă ĕнтĕ кирек кама та. Теперь вошло в моду ярко-красное (о платье). || Быть в обращении. ССО. Вăл кайман укçа мар, каякан укçа, тенĕ. || Сыпаться (об искрах). Ск. и пред. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. || Умереть. Сред. Юм. Кайнă: 1) ушел; 2) помер (гов. в насмешку). || Полететь. Имен. Иван каларĕ: ман ухă питĕ хытă сасăпа карĕ, тет. || Обратиться. Альш. † Савнăях та тăванăмсене эп чуп-турăм: сурчăкăмсем кайрĕçĕ пыл пулса. IЬ. Ĕлĕк вăл Каша тутарĕсем тĕне кĕнĕ пулни, тет иккен те, унтан тата, пĕр вăтăр-хĕрĕх çул çапла çĕнĕ йĕркепе пурăнсан-пурăнсан, каялла тутара каяççĕ, тет. || Сходить (о снеге. пыли и т. п.). Юрк. † Хусан çулĕ, хура çул, хура тусан тăраят, пирĕн пит çумне çыпăçат, ĕмĕр питрен каяс çук, куçран куççӳлли типес çук, алăран тутăр каяс çук. Торх. Рамра юр кайсах пырать. На улице всё тает. || Линять. Пшкрт. Ку каякан йышши некак. Эта (материя), кажется, линяет. || Вскрываться (о реке, весной). Толст. Вазузă çуркунне ир тулса, ир каять. N. Ун чухне-ха çуркунне, шыв кайни те пĕр-икĕ кун анчах. || Гоняться. Толст. Эпир вĕсен хыççăн каяймăпăр. || Упасть пропасть, провалиться. N. † Çĕррĕм кайрĕ Сĕвене, тутăхмасăр ан илĕр. Мое кольцо упало в Свиягу; пока оно не заржавеет, не доставайте. Лашм. † Аслă шывсем тăрăх эп çӳрерĕм, сар туяçăм карĕ авăра (попала в омут). || Проходить (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) час каять (при лечении). Трахома çакланасси вăл часах, каясса анчах час каймасть. || Гореть (о пожаре). Трхбл. Ял каять. Деревня горит. Ib. Ăшша кайнă çынсем, погорельцы. Якейк. Кĕçĕр хĕвеланăçăнче пĕр ял карĕ (был пожар). Сюгал-Яуш. Пĕтĕмпеле пилĕк кил карĕ ун чухне. Всего сгорело тогда пять дворов. || Разгораться. N. Кайрĕ. (Огонь в самоваре) начал разгораться. Альш. Каллах вăйлă кайнă. Каллах çӳле кайнă. (Лампа) опять разгорелась. || Выходить замуж. ЧП. Лупашкари вĕт турпас сикет, сикет — тухаймасть: леш кассенĕн хĕрĕсем каять, каять — каяймасть. Альш. Качча кайиччен (до выхода замуж) иккĕ-виççĕ каяяççĕ-и вара (едва ли побывают) хĕрсем хĕр-сăрие. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. (Послов.). Сĕт-к. Каймалли хĕр, девушка, которая должна скоро выйти замуж. || Пропадать, исчезать. N . Унăн тутăхни кайса пĕтмен. С него не сошла ржавчина. О сохр. здор. Лайăх юн тĕсĕ кайичченех пĕçерес пулать (мясо). Н. Карм. † Ашăм çуннисем, ай, каймарĕ (жажда не утомилась). Изванк. Тата кĕлте кӳнĕ вăхăтра: тыррăн перекет кайтăр, тесе (чтобы пропало изобилие), капан çине кĕмĕл укçа пырса чикеççĕ. || Выстрелить (о ружье). N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. || Раздаваться (о звуке). Чув. пр. о пог. 88. Чан сасси уçă (ясно) кайсан, уяр пулать, тет. || Употребляется в некоторых чувашизмах. Изамб. Т. † Хăй ятне хăй яракан кайрĕ ĕмĕр тăрăшне (т. е. ославился на век). Ст. Айб. † Хĕрсем пĕве кайнă чух (во время роста) сивĕ куçпа ан пăхĕр. N. Мишуткан яшки ун кăмăлне майнă. || В качестве вспомог, гл. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса, сăвлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Альш. † Приюм алăк — кĕленче ăлак, ан хуп хытă — çĕмрĕлет. Çĕмĕрĕлме кай, çунсах кайтăр, манăн çамрак пуç çухалат. Якейк. Паян библиотекăра ларарах карăм (засиделся). См. Оп. иссл. чуваш. синт. II, 46, 64 — 67.
дикий гусь. С. Тим. † Кайăк хурсем ăçта? — Хусанта. Мамăкĕсем ăçта? — Лавккара. К. Кушки. † Кайăк хур каят картипе, йăви юлать пăрăнса (в стороне); эпир каятпăр ушкăнпа, аппа юлат пăрăнса. Ib. † Кайăк хур мĕшĕн какалат? — çăмарти тăрă пулнăран; эпир мĕшĕн йĕретпĕр? — аппа юта юлнăран.
(кас’), перейти, перепрыгивать, перешагивать. Юрк. † Кайăк каçман çырмаран эпир касçа килтĕмĕр. Султан. † Урам урлă каçнă чух, кĕмĕл çĕрĕ эпĕ тупрăм. Когда переходил через улицу, я нашел серебряное кольцо. Б. Яныши. Вăл кĕпер урлă пĕр енчен тепĕр енне макăрса чупса каçса çӳрерĕ те, киле часрах чупрĕ. N. † Кăвак ут утлантăм, эпĕ хир каçрăм. Юрк. Каç ĕнтĕ эсĕ! — тет тутар арăмĕ. Чăваш арăмĕ каллех куна: каç эсĕ! тет, кулса. Изамб. Т. Исампальсем ана туса валеçме çаран çине каçсан... Орау. Чупса пырса сиксе каçрăм (перепрыгнул с разбега). Ытла хытă чупса пынипе кирлĕ çĕрте чаранимарăм. Алших. † Сикрĕм-каçрăм пахчана макăнь çулçи татмашкăн. || Приходить, проходить. ЧС. Ют ялтанта курма каçаççĕ (приходят). Альш. † Пирĕн аппа каçнă чухне сарă кайăксем юрлаççĕ. || Пролодить (напр. о ночи). N. Хĕл каçиччен тырă епле пулĕши, тесе шухăшласа ирттеретĕн. || Прожить. Никит. Çак хĕле мăян çиçе каçрĕç (люди). Досаево. Çапла хĕл каçса, çăва тухрăмăр (дожили до лета).
голубь. СПВВ. Кулĕк = кăвакарчын. Ib. † Аппа пачĕ шур тутăр; тытам-шăлам, тенĕ чух, кулĕк пулса, вĕçсе кайрĕ. Правопис. сомн.
заставить упасть, уронить, свалить; сшибать (с ног), сшибать (с места); поразить горем или радостью. N. † Йор çĕнчен çăмăр çусассăн, тем чул çына (= çынна) ӳкерет. Если на снег выпадет дождь, то делается так скользко, что очень многие падают. Изамб. Т. Кăна хăваласа çитсе ӳкернĕ (сшибли с ног). Упа 270. Тĕлленĕ те, ӳкернĕ пăланне. Нацелился и свалил оленя. || Навести. N. Куç-кĕскипе хĕвел çуттине вĕсен куçĕсем çине ӳкернĕ. Навел им на глаза зеркалом зайчика (солнечный свет). || Лишиться положения, должности. Букв., 1 ч. 1904. Унтан кайран Иван çав чынта нумаях тăрайман: айăпласа час ӳкернĕ ăна (лишили должности). Серг. Рад. Тохтамыш Мамая, çĕнтерсе, патшаран ӳкернĕ те, ун вырăнне патшана хăй ларнă. Чăв. й. пур. Ваçка хăй ăсĕпе, старастана вырăнтан ӳкерсе, тĕрмене хуптараччĕ. Васька, в своих мечтах, уже видел старосту уволенным и посаженным в тюрьму. || Afficere aliqua re У. Çынна хуйха ӳкер, причинить человеку горе. || Заставить спуститься и сесть, заставить слететь. Альш. † Кăвик кăвакарçăн вĕçтертĕм, пуян анкартне ӳкертĕм. Ч.П. Икĕ кăлат утă хушшине ăмăрт-кайăк чĕппи ӳкертĕм (пустил лететь и сесть). || Вышивать; снимать копию, фотографировать, рисовать, записать. КС. Тĕрĕ (т'ӧ̌рӧ̌) ӳкерсе ил, вышивать по рисунку или снимать узор на бумагу. Юрк. † Мĕшĕн пăхатăр укçана? — пăхса ӳкерме тĕрĕ мар. Янтик. Аппа тĕрĕ ӳкерме кайнă. Старшая сестра пошла снимать узоры. Беседа чув. 20. Сан ывăлу салтака кайнă пултăр; эсĕ ăна курма пултараймастăн; хăвăн курассу килет, ăна киле ямаççĕ; хай вара эсĕ ăна: ывăлăм, ху сăнна ӳкерсе яр-ха, тесе, çыратăн. БАБ. Хăйĕн кĕнеки çине ман кĕлеткене ӳкерсе илме (срисовывать меня) тытăнчĕ. Иревли. Чул çинчи çырусене ӳкермех пирĕн пата кĕрсе выртас, терĕ. Он хотел нарочно заехать к нам, чтобы срисовать надписи на надгробиях. Ист. церк. Тата вăл çын сăнне ӳкерсе çырма пĕлнĕ. Кроме того он был искусным портретистом. Сред. Юм. Ӳкерсе ил, снять какой-нибудь рисунок или копию письма. IЬ. Ӳкерсе ил, сними, спиши. Мухаммед. Корана эпĕ хам çырмастăп, мана ăна турă пĕлĕт çинчи хăйĕн [кĕнеки çинчен ӳкерсе парать. || В курм. и нек. др. говорах — писать (= çыр). Хот ӳкерсе ятăм. Я написал и послал письмо. || Перенимать, усвоить; передать точно; подражать. Г. Т. Тимоф. Пирĕн ялсем, кăнтăрла еннелле кайса, унти юрра ӳкерсе килнĕ. Альш. Çав Элшей, Чаппи, Саркамăш пулса Мăрсаран епле кĕл-тумаллине ӳкерсе юлаççĕ, тет. СТИК. Эпĕ вĕсен юррине çавăнтах ӳкерсе илтĕм (сразу перенял; в курм. говоре это значило бы: записал). N. Япаларан тухакан сасса ӳкерес, подражать звуку предмета. N. Кăвакал сассине ӳкерсе парать. Подражает крику утки. Лаша кĕçеннине ӳкерсе парать. Подражает ржанию лошади. К.-Кушки. Шăнкăрчă тиха сассине ӳкерсе парат. Скворец подражает ржанию жеребца. N. Сассине те чăваш сассиях ӳкерет. Подражает точно даже тону чувашской речи. Доводить до известной суммы (свой заработок). Хыпар № 31―2, 1906. Кунне мĕн чулшара ӳкеретĕн? тесе ыйтатăп эпĕ те. Я спрашиваю: «До какой суммы доходит твой дневной заработок?».
(jаклашка), гладенький. Т. М. Матв. Ялта яклашка та, килте муклашка. В деревне — гладенький («держит фасон» и т. п.), а у себя дома чурбан-чурбаном. (или: ничего не имеет). Тюрл. Яклашка, гладкий. Хура лаша яклашка. Т. М. Матв. Якку, Якку яклашка, çирĕм пилĕк муклашка. Яков гладок, у него 25 шишек. (Насмешка над именем «Яков»). || Форсун(-нья). Шибач. Яклашка, франтоватый (капăртарах çӳрет). Ст. Айб. † Чипер аппа яклашки, арăм пулсан, ленчешки. СПВВ. ИФ. Яклашка е каçрашка ― çукрах çын пăртак чаплă çӳресен: ав вăл епле яклашка çӳрет, теççĕ. Когда бедный человек начинает одеваться франтовато, то про него говорят, что он ходит яклашка или каçрашка. || Т. Григорьев. Ялти яшка яклашка, килти яшка муклашка теççĕ (чужое приятно, а домашнее противно). || Насмешливое прозвище Якова. К-Кушки. † Хура шĕлепке Яклашка, хĕрсем енне сулăнат. || Ничего не имеющий. Хорачка. Н'им т┐э с'ок―ты̆к, jаклашка.
(jысна), зять. П. У. Йысна ― муж моей старшей сестры. Сред. Юм. Аму йăмăкĕ хăвăнтан аслă пȏлсан ȏн ȏпăшкине йысна теççĕ; хăвăнтан кĕçĕн полсан, кĕрӳ теççĕ; тата хупа пĕр тантăшах полсан, ятран та калаççĕ. IЬ. Йысна — муж старшей сестры моего мужа и все мужья девиц, превосходящих возрастом моего мужа и происходящих из его селения. IЬ. Йысна, 1) муж пысăк аппа (старшей сестры моей матери); 2) атте йăмăкĕ, хăвăнтан аслă пȏлсан — аппа, ȏн ȏпăшки йысна. См. кĕрӳ. К.-Кушки. Йысна тесе, амăшпе пĕр тăван аппашин упăшкине калаççĕ (муж сестры матери). IЬ. Йысна тесе, ашшĕпе пĕр тăван аппăшин упăшкине калаççĕ (муж родной сестры отца). IЬ. Йысна тесе, амăшпе пĕр тăванăн хĕрин упăшкине калаççĕ (муж двоюродной сестры по матери). IЬ. Йысна тесе, ашшĕпе пĕр тăванăн хĕрин упăшкине калаççĕ (муж двоюродной сестры по отце). IЬ. Йысна тесе мĕн пур ратнери хăйĕнчен аслăраххисен упăшкисене калаççĕ (муж всех, кто в родне старше говорящего). IЬ. Йысна тесе, хăйсен ялĕнчен ют яла качча кайнă хĕрĕн упăшкине (кирек кам пулсан та) калаççĕ, кайнă хĕрĕ хăйĕнчен (говорящего) аслăрах пулсан (мужья всех, вышедших замуж в другую деревню, лишь бы их жены были старше говорящего). IЬ. Йысна тесе, мĕн пур хăйĕнчен аслă, хăйне пĕр тăвансен упăшкине калаççĕ. Муж родной сестры, которая старше говорящего. Вомбу-к. Йысна (акай упăшки). Н. Карм. Йысна — муж аннен йăмăкĕ, аттен йăмăкĕ, муж упăшкийĕн аппăшĕ.
йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).
(лаба-), лопатка для точения кос (смолянка). Чертаг., КС., Изамб. Т. Якейк. Лапатка — çавая çивĕчлетмелли япала. Яргуньк. Çаран патне çитсен, Палламан хуçине каланă: манăн киле лапатка юлчĕ, тенĕ. Т. П. Загадки. Хура аппа икĕ енчен çупать. (Лапатка). || Лопаточный сбор за помол; мерка для получения лопаточного сбора за помол. СТИК. Лапатка — арманта çăнăх илнĕ çĕрте тыткалама тăваççĕ. Вăл шайккă пек (на подобие прежней банной шайки с одним ухом) хăрах тыткăчăлă пулат. Вăл япалапа арман хуçи арман авăртма пынă çынсенчен авăртнăшăн çăнăх илсе юлат. Унта чи нумаййи 20 кĕрепенкке каят, сахал – 15–17 каят. Ăна çӳхе тимĕртен тăваççĕ.
(-тат), шлёпать. См. МКП. 112, 115. Утар. Чечук вара лапăстатса кайса тупнă та, пупа (dat.) илсе пырса панă. N. Атя, лапăстатах, ачам! (обращение к лошади: „ну, трогай!“). КС. Лапăстат, шлёпать. Ib. Лаша лапăстатса юртса пырать (без усиленных движений). Ib. Караппăл (беркут) лапăстатса вĕçсе кайрĕ (медленными движениями). Ib. Ача алăра сиктернĕ чухне (когда его пестуют), лапăстатат (= çунатланать, машет ручёнками). Ст. Чек. Лапăстатса чуп, бежать в большой обуви. Капк. Анатран лапăстатса хăпаракан шур аппа пек чечен пăрахут çеç ăна шухăшлама чарать. Сред. Юм. Пысăк кайăксем лапăстатса вĕçсе пыраççĕ (летят; означает тяжелый полёт большой птицы). Орау. Çырма хĕрринче пĕр чăрăш лапăстатса ларать. КС. Пуснă алтан лапăстатса сикет (трепыхается). Ib. Лапăстатса çӳреççĕ (чĕчĕсем). || Ходить без дела. N. Лапăстатса çӳрет. Шляется без дела. || Болтать.
плоский. Сред. Юм. Тюрл. Лапка сăмсо, плоский нос (этому противопол. шӳреке сăмсо). || Приземистый. Мусир. † Лапка хурăн айĕнче пĕр çăмăрсăр ӳснĕ эпĕ. Собр. Пĕр лапка карчăка тăваттăн хурах тăраççĕ. (Тенкел). || Ширина, площадь. Сред. Юм. Ôрам лапкипе шыв юхат. По всей улице течет вода. N. Лапкипе выртакан пысăк çăпан (широкий чирей). Баран. 101. Çулçи (у мака) лапки çинче вакçеççĕ шăнăр. || Плоская сторона. Тюрл. Лапкипе хотăм. Я положил плоскую стороною. || Хлопьями. (О снеге). НИП. Лапка юр çăват. Идет крупными хлопьями снег (что бывает в теплую погоду), Изамб. Т. Эпир Чĕмпĕртен тухнă чухне лапка юр кăна çăватчĕ (хлопьями). Хурамал. † Лапка-лапка юр (крупный) çăвать, шурă пӳрт çине шуратать. Изамб. Т. † Лапка-лапка тăман çăват, çуна-ах та шăвайми тăват пуль. Пазух. Лапка та лапка, ай, юр çăвать, хура çĕре халĕ те, ай, шуратать. || Островками. ЧП. Аппа пахчи варринче лапка чие шăтайчĕ (выросла). || Лаптами. Тюрл. Лапка-лапка хора пĕлĕт („довольно большими кусками“).
то же, что епле. Шурăм-п. Лепле вăл выльăха хĕрхенменни, ах латсăр! Регули 1499. Орапи (орапа) осалтарах та, лепле те полсан ларса пырăр (поезжайте). Ib. 1201. Эс лепле порнатăн? Как ты поживаешь? Ib. 928. Лепле йораттарас? Как уладить? Ib. 887. Аппа (hajh, т. е. ах), лепле полнă? Аппа, мĕскер ку? Ib. 766. Эп лепле тума пĕлтĕм (сумел), çавăн пак турăм. Ib. 564. Хуна (= хăна) лепле килĕшет (нравится), çапла ту. Ib. 516. Лепле тăвас-ши кона? Ib. 953. Леплех çитерсе парас? Ib. 158. Он чол çӳренипе лепле увăнман полĕ? (чай, как не устал). Ib. 929. Леплехпе (или: леплепех) йорамаçть, лепле те полсан ĕçне тăвас полат. Не достаточно раздумывать о том, как устроить дело, а надо его сделать.
(лы̆п-лап), подр. неодинаковым и нечастым ударам (напр. цепами), небрежной походке и т. п. Е. Орлова. Лăп-лап, лăп-лап тутараççĕ, иккĕн-виççĕн анчах çапаççĕ полмалла. Собр. Лăп-лап хур ури, чăнкăр-чанкăр чăх ури. (Кĕсле калани). М. Яник. Лăп-лап уткаласа çӳрет. Ходит развалистой походкой. || Кое-где. Шорк. Олăмне паярки-паяркипе лăп-лап (кое-где) пăрахкаласа çӳренĕ. || Кое-как. Орау. Унăн пурнăçĕ лăп-лап çитсе анчах пырать (кое-как живет). Изамб. Т. Урине лăп-лап сырнă (неаккуратно). Ib. Урине лăп-лап пусса çӳрет. Чертаг. Лăп-лап хôрса тиянă (слабо наклал, неплотно). Якейк. Лăп(лы̆п)-лап çыхнă. Связано слабко, неплотно. || Назола. Айдар. (Марп. р.) Арăмĕ: тинех лăп-лап пĕтрĕ-ха, терĕ, тет. Его жена сказала: „Наконец-то мы избавились от назолы“. || Болезнь, сор. М. Яник. Лăп-лап, 1) сор, 2) всякая болезнь, 3) подражание. Сред. Юм. Лăп-лап, сор. || Назв. духов. Аттик. Пичче ĕçнĕ шыв юлашкине, таткаланă çăкăрсене, анне çул тăваткĕлне кайса тăкрĕ... Çул тăваткĕлне ăна лăп-лап вырăнĕ теççĕ. Çавăнпа лăп-лап пăрахнине çавăнта кайса тăкаççĕ. Ib. Лăп-лап (головная боль, приключилась от хождения по вилĕ турпассисем). Ib. Анне: апла пулсан, сана лăп-лап çапăнман-ши? Матюк апая пăрахтарса пăхас-и тен?.. Михаля! Матук аппуна кайса чĕнсе кил-ха, лăп-лап пăрахтарса пăхар, терĕ... Чĕнсе килсен, анне ăна: çак ачана, лаша хăвалама кайсан, тем лăп-лап çапăннă тем чир, пăрахса пăхан-ши? терĕ.. Матюк аппа лăп-лап пăрахнипе чĕрĕлмерĕ вара çав пичче. Шурăм-п. Санăн лашу урисене лăп-лап çыхнă, тет. Эсир нумай пулат пулĕ ăна паманни, вăл сире çиленнĕ, ку лаша хыççăн ытти выльăхсене те пăсать вăл, тет. Часрах парас пулать, вара каçарĕ (простит). N. Лăп-лап çапăннă. Поразила нечистая сила (души людей, умерших неестественной смертью). Сред. Юм. Çын чирлесен; арçӳри пикки çыпăçнă поль, тессине: лăп-лап çыпăçнă пôль, теççĕ.
повидимому то же, что Марье аппа.
(марjэ), яз. имя женщ. Рысайк. || Хр. имя женщ., Марья. Сред. Юм. N. Марье аппа вилнĕ çĕре Тарье аппа хатĕр, теççĕ. Н. Седяк. Марье марак, шӳрпи шарак, пăтти пылак. (Насмешка над именем Мария). Сред. Юм. Марье март и т. д. („так дразнят маленькие дети девочек“).
имя женщ. N. Матьăрка аппа.
род ожерелья. N. Эпĕ мăй-çыххи тирме ик ярăм шăрçа илтĕм. Хурамал. Мăй çыххине тенкĕпе тăваççĕ, виçĕ хутлă тăваççĕ,— пĕтĕм тенкĕсем. Бугульм. † Аппа мăй-çыххи тирнĕ чух нумай шăрçа пухрăн-и? Ст. Чек. Укçа-мăй-çыххи, назв. девичьего убора (ожерелья). N. Лапка-мăй-çыххи, лапка-мыçиххи, род ожерелья у девиц. СПВВ. ФН. Лапка-мыçиххие хĕрсем мăя çакаççĕ. Сред. Юм. Тенкĕлĕ мăй-çыххи, ожерелье у женщин. Ib. Тенкĕлĕ май-çыххине хĕрарăмсем мăя çакса çӳреççĕ. Ст. Чек. Шăрçа-мăй-çыххи, назв. убора (у замужних). || Галстук?
(вŏдŏр, вы̆ды̆р), тридцать. Янтик. † Туя начар тумашкăн пирĕн аппа начар мар: вăтăр купа капан пек, аллă лаша вăйĕ пек. Аттик. Вăтăр пиллĕклĕх тенки, монета в 10 коп. серебром. В. Олг. Вăтăр саккăр, 11 коп. серебром. Сказки и пред. чув. 90. Вăтăр та пĕр шуйттан пек вăрман улать: у-у-у! || Тридцатый. Бгтр. Эпĕ çирĕм тăхăр патшалăх орлă, вăтăр патша çĕрĕнче порăнатăп.
сила летающей (пчелы), т.е. мед. М. Сунчел. Раман пичче хĕрĕ, Хвакла аппа, пычĕ те, пире каларĕ: иккĕн чухне сире вĕçекеннин хăватне ĕçтерем-ха, терĕ те, пичĕкерен пыл ăсса ĕçтерчĕ.
(jы̆жы̆лдат), кишеть, копошиться, шуметь с гдухим звуком, извиваться, возиться. М. П. Петр. Етем йăх йеп. пуç. кай. 5. Вăйлă çумăрсем пуçлансан, çак чĕрĕ-чунсем каллех çĕр çине йăшăлтатса тухаççĕ. N. Çĕлен йăшăлтатат (возится). Чем люди живы. Ачисем амăшĕ çумăнче йăшăлтатса выртаççĕ. Дети возятся около матери. Кратк. расск. 2. Çĕр çинче кусан-çӳрен япаласем йăшăлтатса çӳре пуçланă. Ст. Чек. Йăшăлтатса выртат (çаврăнса, хăнтăла аптăратнăран). Нагорн. Кăткăсем йăшалтатнă пек, çимĕк вырĕнне (siс) каяççĕ. Пшкрт. Хорт jы̆жы̆лдадат (копошатся). Хорачка. Çĕлен йăшăлтатса каят. Б. Олг. Пы̆д’ы̆зам jы̆жы̆лдадаччэ̆, пымалла-да мар (не подойдешь). Альш. Тек çапла кĕвĕ каланă маййăн йăшăлтатса тăрать вăйă (хоровод). Çутталла 51. Аппа пĕрне (одну) илчĕ те, сывлăшпа ăшăтрĕ. Лĕпĕш йăшăлтатма пуçларĕ (стала двигаться).
седлать, оседлать. М. П. Петр., Пшкрт. Алешк. — Сапл. † Аппа, сирĕн патра кам килнĕ, йĕнерлесе хунă утсем пур? К.-Кушки. † Тăвансем, сирĕн кам килнĕ, йĕнерленĕ утсем пур? Çунат ăшăм, çунат чĕрем — пичетленĕ хутсем пур.
(вар), зарывать. Ч. С. Аçа çапса вĕлернĕ çынна çĕре варса (зарывая в землю), пăртак сывлăш тухмалăх шăтăк хăварсан, чĕрĕлет, тет. М. Д. Хумăш тĕпне кайса вар (зарой). Изамб. Т. Çĕр айне укçа вараççĕ. Зарывают в землю деньги. Вĕлле хурчĕ. 10. Çак çӳп-çапсене, хурт виллисене çĕр айне варас (пытарас) пулать. НТЧ. Пыршисене (овечьи) çĕре чавса вараççĕ. (Моленье киремети). Орау. Хурт тытакансам малтанхи хурт çăвăрне яланах пылчăка вараççĕ, тит. Альш. Унта-кунта çынсем ушкăн-ушкăн çӳреççĕ сӳнтерсе: ăçта тăпра сапаççĕ, ăçта тăпра ăшне вараççĕ (на пожаре). Хыпар. № 21, 1906. Илнĕ кунах, тĕклĕ-хурлăхан вăрлăхĕсене нӳрĕ çĕрне тултарнă ешчĕк ăшне акрăм та, ешчĕкне юр ăшне варса хутăм. Сиктер. † Тăван аппа пухрĕ, шур тутăрпа çыхрĕ, варăш тĕпне варчĕ. Байгул. Амăшĕ çисе ярсан, ку мĕн пур пек шăмăсене пурне те пуçтарчĕ, тет те, шурă тутăрпа чӳркесе, хăмăш варрине кайса варчĕ, тет. Сир. 116. Эпĕ юр шывĕпе çăвăнса тасалса алăсене шап-шурă туса хурсан та, çапах эсĕ мана пылчăк çине вăрса (в рукоп. варса) кӳртĕн, хам çийĕмри тумтирĕме хамран чĕрĕнмелле тăвăн. || В перен. см. N. Чаплăлăхăма çĕре вартăр. || Смешивать? СПВВ. НК. Ăслапа çĕпрене варса йӳçĕтеççĕ те...
подр. неодинаковым мгнов. и отрыв. движениям. Артюшк. Вăл пит çивĕчĕ (бойкий), вăрт-варт-кăна çавăрăнкалат. Ib. Салтаксем камантă панă хыççăн вăрт-варт тусă çавăрăнаççĕ. Е. Орлова. Вăрт-варт çавăрнкалат (о бойких). Б. Олг. Вăрт-варт (быстрее) тыткаласам; урăх ĕç пор, çанта каймалла. Хурамал. Пирĕн аппа вăрт-варт çавăрăнкаласа утса çӳрет (= правур çӳрет). || Хыпар № 5, 1900. Çавăнпа вĕсене суту-илӳ кĕнекисене вăрт-варт (быстро) çырмашкăн çăмăл çыру кирлĕ пулнă.
то же, что аппа. СПВВ. ТА. Çатра-Экки моя старшая сестра. В друг. лл.: эккӳ, тв. с. с., эккӧ̆ш, его, их с. с.
(эби), «бабушка». Ст. Чек. Отсюда формы; епӳ, епĕвĕ, епӳн, енĕвĕн, епĕшĕ, епĕш. В Сред. Юм. дети так называют всякую старуху. Там же: асанне аппăшĕ — епи (пĕчик ачасем калаççĕ); ôн ôпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă полсан, епи теççĕ; çамрăкрах пôлсан, аппа теççĕ: ôн ôпăшкине, ватăрах пôлсан, папай теççĕ; çамрăкрах пôлсан, йысна теççĕ. || Мать. Хорачка. Äби — мать || Повитуха. Череп., Ст. Шайм. Епи ачасене, виçĕ кăвакарçын туса, вĕçтерсе ярать. Еçп. Епи или асанне = атте амăшĕ, ее муж назыв. папай или асатте. Ст. Шайм. Кĕпер урлă каçсан, пĕр карчăк курăн; ăна епи пулма илсе ан кил; леререх кайсан, эсĕ урăх епи-карчăк курăн, çавна илсе кил, тет. Альш. Кăна епи юлтăм çавăн чух! тет (старуха). Ст. Шайм. Унта епи карчăксем пĕри те килте çук, пурте епи пулма кайнă (ушли на повиванье).
повидимому, яз. имя мужч. Отсюда Илай юрри, песня Илая. Илай юрри. Атте, мана кӳлсе пар; пичче, пушă явса пар; анне, тилкепе хурса пар; асатте, урхалăх хурса пар; аппа, çуна çине ларт; инке, хапха уççа яр. Эпĕ каятăп çыруçа, ваттисене вăрçтарса.
(уга), позумент. Чертаг. Альш. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке; качча купăс калать-çке: хĕр илĕртме çӳрет-çке. Юрк. † Çӳçĕмсене вырăсла кастартăм, вăр çавăрса, чăн ука тыттартăм. Юрк. † Ылттăн ука-шăрçасем пасарта çук. Ука и шăрçа здесь две разные вещи? М. Туваны. † Пирĕн Тумккă хĕрĕсем катар кутлă шупăрпа, симĕс тĕслĕ саппанпа, ука янă пыçхипа. Чув. сб. I, 91. † Ай-хай, сарă утçăм, сарă çилхеçĕм, ылттăн ука шел мар çитлеме. Якейк. † Ай, пичи, хĕр кортăм: сар ока пак çӳçĕ пор, ленттĕ-хăйю сăнĕ пор, йăс пăралок кĕлетки, çормала пуçлă çăнати, покранимер копарчи. Шаймурз. 429°. Ука пĕрнĕ енчĕк. Кĕвĕсем. Елшел ачи шав ука, çути ӳкрĕ хĕр çине. Кĕвĕсем. 77. † Çак тăвансем пирĕн таçтан паллă, куç харшийĕ хура, çӳçĕ ука. Хорачка. Пасартан илеччĕ (= илеççĕ) çутă ока (оҕа). Якейк. Ока пĕрчĕк çӳçĕ пор. Ч. П. Сарă ука пек çӳçме ӳстертĕм. Ч. П. Ылттăн ука шăрчăк. Юрк. † Маттур хĕрсем чĕнтер яваççĕ, чĕнтер яваççĕ, ука çавăраççĕ. Якейк. † Ока пĕрчи çӳçĕ пор (у девушки. Свад. песня). Альш. Çиччĕн явнă укаçăм, çипне тирнĕ нухратçăм. || Ука — какая-то часть растения zea mais (кукурузы). || Личн. яз. имя женщины. Рекеев., Рысайк.
личн. имя женщ. в Ковалях, Цив. у. Шел. П., 62. Анчах нихăшĕ те Уки тутрисене çитес çук. IЬ. 61. Уки аппа.
(Урис'), личн. хр, имя женщ., Ирина. Альш. Уриç аппа.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
прил.
иккĕмĕш сыпăкри (тăван); двоюродный брат кукка (е мучи, пичче, аппа, инке) ывăлĕ; двоюродная сестра кукка (е мучи, пичче, аппа, инке) хĕрĕ
сущ.муж., множ. зятья
кĕрӳ (хĕр е йăмăк упăшки); йысна (аппа упăшки)
сущ.жен., множ. сёстры
1. аппа (хамран аслă), йăмăк (хамран кĕçĕнни)
2. сестра (вăтам пĕлӳллĕ медицина ĕçченĕ); хирургическая сестра хирурги сестри
сущ.жен., множ. тёти
1. акка, аппа, инке
2. инке, хĕрарăм; приходила какая-то тётя темле хĕрарăм килсе кайрĕ
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
1. акка, аппа (старшая сестра), йӑмӑк (младшая сестра); 2. сестра; медицинская сестра медицина сестри; названная сестра акам, тусӑм.
1. аслӑ, пысӑк; старший сын аслӑ ывӑл; старший брат пичче, пысăк пичче; старшая сестра аппа; 2. в знач. существ. асли; младшие должны брать пример со старших кӗҫӗннисен аслисенчен вĕренмелле, тĕслĕх илмелле, вĕсем пек пулма тӑрӑшмалла.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
прил. иккĕмĕш сыпăкри тăван, хурăнташ; двоюродный брат пичче, шăллăм (ашшĕпе е амăшĕпе пĕр тăванĕн ывăлĕ); двоюродная сестра аппа, йăмăк (ашшĕпе е амăшĕпе пĕр тăванĕн хĕрĕ).
ж. (младшая сестра мужа) хĕрсем, хĕр пултăр; (старшая из младших сестёр мужа) аслă хĕрсем, аслă хĕр пултăр; (средняя из младших сестёр мужа) вăталăх хĕрсем, вăталăх хĕр пултăр; (самая младшая сестра мужа) кĕçĕн (е сарă, чипер) хĕрсем, кĕçĕн (е сарă, чипер) хĕр пултăр; (старшая сестра мужа) аппа.
ж. разг. 1. аннем; 2. (при обращении к пожилой женщине) инке, аппа.
ж. 1. уст. анне; 2. разг. (при обращении к пожилой женщине) инке, аппа; 3. разг. (жена священника) пуп майри.
ж. 1. анне; родная мать тăван анне; многодетная мать нумай ача амăшĕ; Мать-геройня Ача амăшĕ-героиня; 2. ама, амăшĕ (чĕпписемшĕн); 3. (при обращении к пожилой женщине) аппа, инке; ◇ в чём многодетная родила çаппа-çарамас.
м. тăван аппа (е пичче, шăллăм, йăмăк) ывăлĕ.
ж. тăван аппа (е пичче, шăллăм, йăмăк) хĕрĕ.
ж. 1. (младшая) йăмăк; (старшая) аппа; 2. мед. сестра.
прил. 1. (по возрасту) аслă, пысăк, мăнă; старший брат пичче; старшая сестра аппа; старший сын аслă ывăл; старший и младший учатся в школе аслипе кĕçĕнни шкула çӳреççĕ; 2. в знач. сущ. старшие мн. (взрослые) пысăккисем, аслисем, мăннисем; он приехал со старшими вăл пысăккисемпе килнĕ; 3. (по служебному положению) аслă; старший офицер аслă офицер; 4. в знач. сущ. (начальник) асли; 5. (о классе, курсе) аслă, аслăрах; ученики старших классов аслăрах классенчи учениксем.
ж. 1. (старшая сестра отца или матери) мăнакка, аслă аппа; (младшая сестра отца или матери) кĕçĕн аппа, аппа; (жена старшего брата отца) кинемей; (жена младшего брата отца) инке; 2. прост. (обращение к женщине, старшей по возрасту) инке.
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[tova'n]
parenca, gepatra
тăванăм — proksima homo, kara amiko (sinturno)
тăван аппа — mia pli aĝa fratino
тăван ен — patrujo
тăван чĕлхе — gepatra (denaska) lingvo
тăван-пĕлĕш — geparencoj, geproksimuloj, gekonatoj
тăванла — kiel parenco
kiel frato
тăванлан — parenciĝi
тăванлăх — parenceco, frateco
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
akka, appa
акка, аппа
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
1. диал. «мать»; 2. «старшие сестры и тетки моего муж»; апи 1. «моя мать», зват. ф., диал.; 2. «моя свекровь»; 3. «моя теща»; казах., башк., тат. апай «старшая сестра»; «тетка»; кирг. аба «дядя по отцу» тат. абый «старший брат», «дядя»; алт. В абагай «дядя со стороны отца»; «старший брат» (букв. «старший брат отца»: аба «отец», ага «старший брат»); хак. аба «отец»; «медведь»; абаа «старщий брат». По-видимому, первоначально было зват. ф. слова апа «старшая сестра», позднее обособилось от него. См. аппа.
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Ăш [ăшчик, чĕре, чун] çунать [хыпать] 1. душа [сердце] болит у кого, чья; син.: чун [чĕре] ыратать, чун тулашать, ăшчик вăр-вăр çаврăнать; 2. испытывает сильную жажду кто.
I. Кулине инке çав Ăшĕ çуннипе, Ылханса выртать вăрçа Пĕтĕм чунĕпе. П. Хусанкай. Эпĕ киле таврăнтăм. Паллах, çĕрĕпе куç хупмарăм. Ăшчик çунса тухать. А. Лазарева. — Тĕрĕссипе каласан, аппа, чун çунать, — Тимахви макăрса ярас пек хурлăхлă каласа хучĕ. М. Ухсай. Ахаль те тӳсме çук хуйхăракан, ăшĕ хыпса тухакан çынна тата ытларах пăлхатса яма пултарăн çеç. Л. Агаков. Миккул шкул еннелле пăхасшăн мар: ача-пăча чупкаланине курсан, ун чĕри вутпах çунма тытăнать-çке-ха. В. Ухли. 2. Пусă шывĕ куç пек тăрă, Витре тĕпĕ курăнать. Кунĕ пулчĕ питĕ шăрăх, Сивĕ шывшăн чун çунать. Н. Евстафьев. Тарпала тусан пĕр хутăш Тек юхать, тумлать питрен. Çулăм хыпнă пек çунать ăш, Шыв ыйтать самантсерен. А. Алка. Ăш хыпнипе пӳлĕнсе çитнĕ Лариван çаплах-ха ĕне хыççăн чупнă. С. Аслан.
Сăмах хуш говорить / поговорить с кем, сказать кому.
Сана савса сăмах эп хушрăм, Паллашрăм çывăххăн ун чух. Эх, юррăм, янăра. Анкартинче кĕреçепе çĕр кăпкалатакан хĕрарăм тӳрленсе тăчĕ, сăмах хушаканни еннелле çаврăнчĕ. А. Емельянов. Васильев вуласа пĕтерсен, пĕр хушă пĕри те сăмах хушмарĕ. А. Артемьев. Хреççи аппа питне саппунпа хупласа йĕрет, сăмах та хушмасть. Г. Луч.
Чуна [чĕрене] çунтар [ыраттар] терзать душу [сердце] кого, чью, заставить болеть душой кого, бередить душу кого, чью.
Путсĕр кĕвĕçӳ мĕн чухлĕ çынна тарăхтарать, чунне çунтарать. В. Алентей. Анук аппа та, уншăн кулянса, пайтах чĕрине çунтарчĕ. А. Ĕçхĕл. Йывăр асаилӳсемпе чуна ыраттар. Радио та, хаçатсем те куллен-кунах чĕрене ыраттаракан хыпарсем кӳрсе тăраççĕ. В. Сатай. Кинĕ те ытла хуйха ӳкни Çтаппан чĕрине ыраттарчĕ. Н. Мранькка.
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
мулкач, кайăк (Тăхăр ялта). «Куян (пирĕн çапла калаççĕ мулкаçа, кунта кайăк теççĕ) курни хупларĕ», –тет аппа [Тимофеев 2002:360].
текех. Вăл Мана ĕненмесĕр çылăха кĕнипе Эпĕ Аттем патне кайăп тени тĕрĕссине, кайсан эсир Мана урăх (текех) курас çуккине те каласа пĕлтерĕ [Евангелие 1880:73]. <…> Христоса ĕненнĕ тăрăх аппа-йăмăк пулнă монахра пурăнакан юлташсемпе манăн урăх (тек) пурăнмалла пулмарĕ [Пустынница 1897:23].
Çавăн пекех пăхăр:
апостроф аппăн-тĕппĕн аппăн-теппĕн аппа « аппа. » аппаçăм аппай Аппак аппалă-йăмăклă аппаланаппа.
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
