Шырав: вăл
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
абстрагировать
вăл абстракцилеме пултараймасть — он не может абстрагировать
3. разг.
уплетать, уписывать
вăл апата авăртать кăна — он уписывает за обе щеки
кокетливый
вăл майсăр авкаланчăк — он невозможный кривляка
2.
авторитет (сумлă çын)
вăл литературăра авторитет шутланать — он является авторитетом в литературе
1.
боком
на боку
айăккăн çӳре — 1) ходить боком 2) обходить стороной, сторониться
айăккăн-айăккăн — бочком-бочком
вăл айăккăн-айăккăн тухса шурĕ — он бочком-бочком и улизнул
4.
повреждать, причинять увечье
вăл вăрмантан аллине айăпласа таврăнчĕ — он возвратился из леса с покалеченной рукой
3.
получать увечье, увечиться
вăл вăрçăран айăпланса таврăннă — он вернулся с войны с увечьем
виновато
айăплă çын — виновный человек
куншăн вăл айăплă — в этом виновен он
эпĕ айăплă мар — я невиновен
I.
частица усил. разг.
какой, ну и
ай-вай хитре сад! — какой красивый сад!
ай-вай капмар çурт лартнă вăл! — ну и дом же он отгрохал!
простовато, наивно, простодушно, бесхитростно
айван шухăш — наивная мысль
айван ан пул! — не будь простаком!
вăл ача пекех айван — он бесхитростен как дитя
айвана пер — наивничать, прикидываться простачком
вăл çынни айвантарахскер — он простоват
слабо, болезненна
чир хыççăн айвантарах-ха вăл — он еще слаб после болезни
глупый, глуповатый, неразумный
эх, айванкка, санран пулать-и вăл! — эх ты, глупый человек, тебе ли это сделать!
2.
растаскивать, разбазаривать
вăл укçана айтарса пĕтернĕ — он разбазарил деньги
Алли пыран айтарать. — посл. На чужое добро все горазды. (букв. растаскивают, кто ни попало)
I.
1.
сеять, засевать
çуртри ак — сеять яровые
тăваткал тĕмĕн ак — сеять квадратно-гнездовым способом
акмалли лаптăксем — посевные площади
акмалли норма — норма высева
акнă курăксем — сеяные травы
акса ту — сеять, выращивать, возделывать
çерем çĕрсем çинче ытларах тулă акса тăваççĕ — на целинных землях возделывают преимущественно пшеницу
акса хăвар — засеять, обсеменить (землю)
ыраша пилĕк кунта акса хăварчĕç — рожь посеяли за пять дней
Мĕн акнă, вăл (çавă) шатать. — посл. Что посеешь, то и взойдет. (соотв. Что посеешь, то и пожнешь).
Пăр çине пăрçа акрам. (Çăлтăрсем). — загадка Я высеял на лед горох. (Звезды).
1. указ.
вот, вон
ак кунта вăл — он вот здесь
акă, тупрăм! — вот, нашел!
1.
выражает удивление
ба, боже мой
акă! эсĕ халь те кунтах-и? — ба! ты еще здесь?
акă! çапла кăна-и-ха вăл? — батюшки! неужели это так просто?
грубо, безобразно, несуразно
акăш-макăш сăмахсем — грубые слова
вăл акăш-макăш çыркалать — он пишет безобразно (плохо)
сестрин
аслă акка — старшая из (моих) сестер
вăталăх акка — средняя из (моих) старших сестер
аккасем патне кайса килтĕм — я сходил к старшей сестре
акку — твоя старшая сестра
аккăшĕ — его (ее, их) старшая сестра
вăл аккăшĕ патĕнче пурăнать — она живет у своей старшей сестры
◊
алли йывăр — у него тяжелая рука
алли çăмăл — у него легкая рука
алли кĕске — руки коротки (сделать что-л.)
алли кукăр — нечист на руку, вороват (букв. у него рука кривая)
алли пырни — каждый, кому не лень
алă май — подходящий момент, удбоный случай
ал майлă — подходящий, сподручный прост.
алă мар —
1) некстати
пире унта кайма алă мар — нам некстати туда идти
2) не подходит
несподручно прост.
ку пире алă мар — это нам не подходит
алă çаврăнăшĕ —
1) досуг
алă çаврăнăшĕпе туса пар-ха — сделай-ка это на досуге
2) сноровка
унăн алă çаврăнăшĕ çук-ха — у него еще нет сноровки
ал çемми ĕç — посильная работа
алă тулли — милый, хороший, ненаглядный (о ребенке — букв. заполняющий руки)
алă тымарĕ — пульс
алă хушши — обсевок (оставшееся незасеянным место при ручном севе)
алă кĕçĕтет — руки чешутся
алă пус — подписаться, поставить подпись
алă сул — махнуть рукой на что-л.
алă çап — ударить по рукам, заключить сделку
алă çĕкле — поднять руку на кого-что-л.
кам çине аллуна çĕклетĕн эсĕ? — ты на кого поднимаешь руку?
алă çĕкленмест — рука не поднимается на кого-что-л.
алă çитмест — руки не доходят (сделать что-л.)
алла варала — пачкать руки
алла пăх — прийтись ко двору
вăл аллине усрĕ — у него опустились руки
алла усса лар — сидеть сложа руки
алла ӳкер — залучить кого-что-л., овладеть кем-чем-л.
алă хур —
1) ударить кого-л.
2) наложить на себя руки, покончить жизнь самоубийством
3) положить начало чему-л.
алăран кайтăр — с рук долой
алкоголик
алкоголик
алкоголический
хĕрарăм алкоголик — алкоголичка
вăл алкоголика тухнă — он превратился в алкоголика, стал алкоголиком
1.
при абстрактном счете в качестве подлежащего, дополнения
пятьдесят
вăл аллă тултарнă — ему исполнилось пятьдесят (лет)
вăл аллăсенче пулĕ — ему лет пятьдесят
алла икке пайла — разделить пятьдесят на два
2.
шалить, баловаться, озорничать, хулиганить
амăшĕ пур чухне вăл алхасмасть — при матери он не шалит
ачасем паян кунĕпех алхасрĕç — ребята сегодня весь день безобразничали
развратно, распутно
непристойно
вăл хăйне алхасуллă тыткалать — он ведет себя непристойно
I.
1.
раниться
калечиться, получать увечье
пуçран аман — получить рану в голову
аманиă салтак — раненый солдат
вăл аманса пĕтнĕ — он весь изранен
Сăмахран та чĕре аманать. — посл. Сердце можно поранить даже словом.
2.
теряться, терять голову
ошалеть, обеспамятеть разг.
анăраса кай — 1) потерять сознание 2) оторопеть, растеряться
тĕлĕннипе вăл анăрасах кайрĕ — он оторопел от удивления
3.
ослабеть, обессилеть, выбиться из сил
вăл анăраса çитнĕ — 1) он совсем растерялся 2) он совсем обессилел
3.
терять сознание, впадать в шок
вăл бомба ӳкнипе антăхнă — его контузило при взрыве бомбы
2. нареч.
недавно, только что
анчах кунтаччĕ вăл — он только что был здесь
кĕтӳ анчахрах анчĕ — только что согнали стадо
3. вводн. сл.
значит
стало быть разг.
апла эсĕ мана ĕненместĕн-и?— стало быть, ты мне не веришь?
апла вăл килмест иккен — значит, он не придет
межд.
выражает испуг, удивление
ах, ох, батюшки, боже мой
ару, епле пысăкланса кайнă вăл! — батюшки, как он вырос!
осторожно
предусмотрительно
вăл асăрхануллă çын — он человек предусмотрительный
2.
осторожно
предусмотрительно
с опаской разг.
вăл алăка асăрхануллăн уçрĕ — он осторожно приоткрыл дверь
1.
развратно, распутно
непристойно
вăл хăйне аскăнла тыткалать — он ведет себя непристойно
1.
старший (по возрасту)
аслă кин — старшая сноха
асă ывăл — старший сын
вăл манран икĕ çул аслă — он старше меня на два года
аслисем калан исене итле! — слушайся старших!
аслă — пуç, кĕçĕне — тав! — старшим — поклон, младшим — привет (застольная здравица)
5.
забавлять, тешить
вăл хăйне ĕмĕтпе астарса пурăнать — он тешит себя надеждами
3.
развивать, углублять (мысль, идею)
вăл шухăшне малалла аталантарчĕ — он развил свою мысль дальше
3.
помешаться, сойти с ума, лишиться разума
вăл аташа пуçланă — он немного помешался, сошел с ума
с одинаковым именем
вĕсем иккĕшĕ аташлă — они тезки
вăл манпа аташлă — он мой тезка
хохотун, хохотунья, хохотушка
вăл ытла ахăлти — она ужасная хохотушка
III. вводн. сл.
очевидно, видимо
возможно, вероятно, наверное, должно быть
вăл килнĕ те ахăр — должно быть, он уже приехал
ахăр эс ăна пĕлместĕн пулĕ — возможно, ты его не знаешь
ахăр çумăр пулать пулĕ паян — наверное, сегодня будет дождь
вводн. сл.
видимо, по-видимому, по всей видимости
вероятно, должно быть
ахăртнех вăл паян килмест — по-видимому, он сегодня не придет
1.
смешить, вызывать смех, хохот
вăл пире ахăрттарса вĕлеретчĕ — он смешил нас до коликов
охать, стонать, стенать
ыратнипе ахлатса ил — охнуть от боли
вăл ялан ахлатса çӳрет — она вечно охает
4.
в сочет. с определением обозначает
уроженца, представителя нации или какого-л. коллектива:
Самар ачи — уроженец Самары, самарец
чăваш ачи — чуваш, чувашский парень
шкул ачи — школьник
вăл пирĕн картиш ачи — он из нашего двора
2.
в детстве, в детском возрасте, ребенком
вăл ачаллах ӳкерме юратнă — он еще в детстве любил рисовать
подражание чиханью
апчхи
вăл ачху турĕ — он чихнул
1.
шалить, озорничать, баловаться
вăл шав ашкăнать — он все время шалит
вутпа ашкăнма юрамасть — нельзя играть с огнем
2.
царапать, обдирать
вăл ӳтне хыçса ашлантарнă — он расчесал тело до крови
без отца и матери, без родителей
ашшĕ-амăшĕсĕр ача-пăча — дети, не имеющие родителей
вăл ашшĕ-амăшĕсĕр ӳснĕ — он вырос без отца и матери
выражать несогласие, отнекиваться
вăл шав аюклатса ларать — он все отнекивается
стороной, боком
хăрах аяккăн — одним боком
аяккăн вырт — лежать на боку
аяккăн хур — положить боком
вăл аяккăн пăрăнса иртрĕ — он обошел нас стороной
обюрокрачиваться
вăл йăлтах бюрократланса кайнă — он совсем обюрократился
мелко
вак улма — мелкие яблоки
вак чул — щебень
вăл вак утать — он семенит ногами, он ходит мелкими шажками
вак-вак — очень мелкий, мелкий-мелкий
4.
мчаться, двигаться шумно
вăл пӳлĕме варкăштарса кĕрсе тăчĕ — он с шумом влетел в комнату
быстро, проворно
васкаварлă ача — проворный мальчик
вăл ватă пулин те васкаварлă ĕçлет — он хотя и стар, но работает проворно
на старости лет
в пожилом возрасте
вăл ватăлла авланнă — он женился на старости лет
2.
музыкант
музыкантша разг.
халăх вăйăçисем — народные музыканты
шăпчăк — çунатлă вăйăçă — соловей — пернатый музыкант
вăйăçă ăсталăхĕ — профессия музыканта
вăл чăн-чăн вăйăçă — он прирожденный музыкант
хорошо, глубоко, основательно
вăл вăйлă математик — он сильный математик
ку шкул ачи грамматикăна вăйлă пĕлет — этот ученик хорошо знает грамматику
1. мест. личн.
он, она, оно
вăл манăн тус — он мой друг, она моя подруга
мĕн терĕ вăл? — что он сказал?
2. мест. указ.
этот, тот
эта, та
это, то
вăл кун — в тот день
нумай пулмасть-ха вăл— это было не так давно
несерьезно, легкомысленно
вăли-шали сăмах — несерьезный разговор
вăл хăйне вăли-шали тыткалать — он ведет себя легкомысленно
(в дат.-вин. п. имеет форму ăна-кăна)
собир.
то-се, то да се
кое-что
что-либо
вăл-ку пулмасан лайăхчĕ — хорошо, если бы ничего не случилось
пӳртри вăл-ку ĕçсене тукала — сделать кое-что по дому
вăл ăна-кăна чухлакан çын — он человек в таких делах опытный
1. указ.
вон, вот
вăн унта — вон там
вăн вăл килет — вот он идет
быстро, проворно, расторопно, ловко
вăр-вар ача — проворный мальчик
вăл питĕ вăр-вар çын — он очень расторопный человек
вăр-вар ĕçле — работать проворно, быстро
стремительно нестись, устремляться
вăркăнса ӳк (ан) — слететь (напр. с лошади)
вăл алăкран вăркăнса тухса кайрĕ — он стремительно выбежал в дверь
ракета тӳпене вăркăнчĕ — ракета взмыла в небо
3. разг.
биться над чем-л.,
возиться с кем-чем-л.
вăл кунĕпех выльăхсемпе вăрçать — она день-деньской возится со скотиной
средне, посредственно
вăл вăтам пурăнать — он живет неважно
улей
рамăллă вĕлле — рамочный улей
арча вĕлле — рамочный улей
тунката вĕлле — колодный улей
каска вĕлле — колодный улей
вĕлле ани — отверстие улья (колодного)
вĕлле хуппи — должея
вĕлле шăтăкĕ — леток, отверстие (в улье)
вĕлле хурчĕ — пчела
вĕлле тыт — держать пчел
вăл вунă вĕлле хурт усрать — у него десять ульев (он держит десять семей пчел)
3. разг.
болтать, выбалтывать что-л.,
проговариваться о чем-л.
вăл сăмах вĕçертекен çын мар — он не из тех, кто выбалтывает секреты
1.
хвастливо
вăл ытла та вĕçкĕнле калаçать — уж очень он хвастливо говорит
6. разг.
привирать, прибавлять
распускать сплетни, сплетничать
вăл сăмах вĕçтерме юратать — она любит посплетничать
2.
стараться, проявлять усердие, рвение
вăл хăнасене юрасшăн вĕткеленет — он изо всех сил старается угодить гостям
злобный
злопамятный
вĕчĕ çын — злопамятный человек
вăл куна вĕчĕпе тунă — он сделал это по злобе
вĕчĕ тыт — затаить злобу
верховой
вăл вир енчен — он родом с верховья
3.
три, тройка (оценка)
вăл диктантшăн виççĕ илчĕ — он получил тройку за диктант
числ. порядк.
третий
виççĕмĕш клас — третий класс
пĕрре виççĕмĕш — (одна) треть, третья часть
вăл килйышри виççĕмĕш ывăл — он третий сын в семье
легко раздражающийся, вспыльчивый
вăл ытла та витленчĕк — он очень раздражителен
4.
становиться бойким, живым
килте вăл вичкĕнленет — дома он становится бойким
понуд. от вула
асанне вăл çырăва мана та вулаттарчĕ — бабушка дала почитать это письмо и мне
числ. колич. при абстр счете, в качестве подл., доп.
пятнадцать
вăл вунпиллĕкре — ему пятнадцать лет
4.
устраивать (на работу, учебу)
пристраивать разг.
вăл ачисене пурне те вырнаçтарса пĕтернĕ — он пристроил всех своих детей
гений
Ашмарин генийĕ — гений Ашмарина
вăл чăн-чăн гени — он настоящий гений
наподобие, подобно
как будто, словно, как
стена евĕр хысак — скала наподобие стены
пĕр евĕр çынсем — одинаковые люди
вăл хăйне хуçа евĕр тыткалать — он держится словно хозяин
скалиться разг.,
щерить, скалить зубы,
осклабляться прост.
вăл тутине ейсе пăрахнă — он расплылся в улыбке
мĕн шăлна ейсе тăратăн? — что ты скалишь зубы?
7.
сторона, линия родства
анне енчи тăвансем — родственники со стороны матери
вăл мана атте енчен турту тивĕт — он мне приходится родней с отцовской стороны
союз. услов.
если, в случае
енчен те вăл килĕшмесен — если он не согласится
енчен çумăр çăвас пулсан — в случае дождя
1.
какой
епле майпа? — каким образом?
ав еплескер вăл! — вот он какой!
Ашше-амăшĕ епле, ачи-пăчи те çапла. — посл. Каковы родители, таковы и дети.(соотв. Яблоко от яблони недалеко падает).
2.
каким образом
епле пурăнатăн? — как ты живешь?
ха, еплерех калаçать вăл! — смотри-ка, как он разговаривает!
епле майлаштармалла-ха ку ĕçе? — каким образом все это устроить?
эпир епле тăрăшсан та — как бы мы ни старались
3.
при выражении восхищения, удивления, негодования и т. д.
какой, что за, как
епле савăнас мар! — как не радоваться!
епле çын вăл! — что он за человек!
епле хавас эп сана курма! — как я рад тебя видеть!
епле хитре çурт! — какой красивый дом!
4. частица,
выражает негодование, удивление
как
епле, вăл халĕ те кунта-и? — как, он все еще здесь?
2.
приставать, примыкать, присоединяться к кому-чему-л.
следовать за кем-чем-л.
вăл пирĕн çумма ерчĕ — он примкнул к нам
3. перен.
молодой, зеленый
вăл ешĕл кăна-ха — молод он еще
2.
идеалист (пурнăçа чăннинчен лайăхрах курма тăрăшакан)
пурнăçра вăл идеалист — в жизни он идеалист
двулично
вăл икĕпитлĕн хăтланать — он ведет себя двулично
2.
то, что...
о том, что...
вăл ырă çын иккенне пурте пĕлеççĕ — то, что он добрый человек, все знают
вызывать сомнение
вăл калани мана иккĕлентерет — то, что он сказал, вызывает у меня сомнение
неуверенно, с сомнением
вăл хăйне иккĕленчĕклĕн тыткалать — он держит себя неуверенно
6.
получать
аслă пĕлӳ ил — получить высшее образование
пенси ил — получать пенсию
çыру ил — получить письмо
вăл кăçал орден илнĕ — он в этом году получил орден
совхоз пысăк тупăш илет — совхоз получает большую прибыль
11.
брать, добиваться своей цели
вăл вăйпа мар, ăспа илет — он берет не силой, а умом
красота
краса
вăрман илемĕ — красота леса
хĕр илемĕ — девичья краса
чун илемĕ — красота души
илем кур — красить, украшать
çĕнĕ çуртсем хула илемне кӳреççĕ — новые дома украшают город
ним илемĕ çук — некрасивый
Ĕç вăл— пурнăç илемĕ. — посл. Труд украшает жизнь.
2.
привыкать, привязываться
тянуться к кому-чему-л.
ача асламăшне иленчĕ — ребенок привязался к бабушке
вăл театра иленнĕ — он любит театр, его тянет в театр
алла илен — 1) привыкнуть к рукам (о ребенке) 2) приручиться, стать ручным
3. диал.
опасаться, бояться
вăл çĕрле уя тухма именчĕ — он побоялся ночью идти в поле
стеснять, смущать, приводить в смущение, замешательство, конфузить
вăл пурри мана иментерчĕ — меня смутило его присутствие
робость, застенчивость, стеснение, смущение
нерешительность
хĕр именĕвĕ — девичья застенчивость
вăл хăйне пĕр именӳсĕр тыткалать — он держит себя без всякого стеснения
будто бы, как будто, говорят, что...
дескать прост.
вăл вĕсене ĕнер курнă имĕш — он их будто бы видел вчера
хĕл сивĕ пулать имĕш — говорят, что зима будет морозная
собир.
беды, несчастья, невзгоды
напасти прост.
вĕсене инкек-синкек пусрĕ — на них обрушились всякие беды
инкек-синкек пуласси часах вăл! — долго ли до беды!
издали, издалека, издалека
инçетрен пăх — смотреть издали
вăл инçетрен килнĕ — он приехал издалека
эпĕ ăна инçетренех палларăм — я узнал его издали
неудобно
вăл ипсĕр ларнă — он сел неудобно
2.
рано
ирех — рано утром
вăл никамран ир тăрать — он встает раньше всех
Ир тăракан кайăк тулă пĕрчи тупнă. — посл. Ранняя пташка сыта бывает (букв. находит пшеничное зерно).
3.
рано
преждевременно
вăл ир ватăлчĕ — он рано состарился
кăçал хĕл ир ларчĕ — в этом году зима установилась рано
2.
добровольно
ирĕккĕн парами — сдаться добровольно
унта вăл хăй ирĕккĕн кайнă — он пошел туда по своей воле
4.
обгонять, опережать
хуса ирт — догнать и перегнать
вăл пирĕнтен кĕç-вĕç иртет — он вот-вот опередит нас
5.
переходить (какой-л. рубеж)
превосходить
укçа çĕр тенкĕрен иртрĕ — сумма перевалила за сто рублей
вăл çирĕмрен иртнĕ ĕнтĕ — ему уже за двадцать (лет)
6.
ослушиваться, не слушаться
выходить из повиновения, из рамок
вăл ашшĕ-амăшĕ сăмахĕнчен иртмест — он слушается отца и мать
иртсе кай —
1) проходить, проезжать (мимо кого-чего-л.)
юлан утпа иртсе кай — проехать верхом
2) проходить (о времени)
унтанпа икĕ çул иртсе кайрĕ — с тех пор прошло два года
3) обгонять, опережать
вĕсенче иртсе кайрăмăр — мы обогнали их
4) про ходить, обходиться, улаживаться
пурте чиперех иртсе кайрĕ — все обо шлось благополучно
5) перестать подчиняться; выйти из повиновения, из рамок
вăл ытлашши иртсе кайнă — он просто распоясался
виçерен ирт — переступать дозволенное, выходить за рамки чего-л.
пулса ирт — происходить
тĕлĕнмелле ĕç пулса иртрĕ — произошло удивительное событие
2.
распускаться, распоясываться
вăл иртĕнсех кайнă — он совсем распустился
4.
превосходить кого-л. в чем-л.
вăл вăйĕпе çамрăкран ирттерет — в силе он превосходит молодых
хоть бы, хотя бы
даже
вăл та пулин килинччĕ, иçмасса — хоть бы он пришел
1.
слушать
прослушивать
радио итле — слушать радио
чĕре тапнине итле — прослушать сердце
мусăк итлес килет — хочется послушать музыку
сан сăмахна итлес килми пулчĕ — мне надоело слушать тебя
эпир калаçнине вăл итлесе тăнă — он подслушал наш разговор
2.
слушаться, повиноваться
аслисене итле — слушаться старших
вăл ман сăмаха итлемест — он не слушается меня
понуд. от итле
вăл хăйне итлеттерме пултарать — он может заставить его слушаться
кокетливо, игриво
вертляво
вăл хăйне йăкăл-йăкăл тыткалать — она ведет себя кокетливо
I.
1.
понуд. от йăлăн I.
вăл нумай йăлăнтарса тăмарĕ — он не заставил долго себя упрашивать
1.
ломака, несговорчивый человек
вăл пит йăлăнтармăш — он любит, когда его упрашивают
3.
моргать, мигать
вăл куçа йăммасăр пăхать — он смотрит не моргая
1.
утешение, успокаивание
уговаривание
вăл йăпатусăр та лăпланать — он и без уговаривания успокоится
хитро, ловко
вăл питĕ йăскăн — он большой хитрец
2. подр. —
об отсутствии ответной реакции
вăл юлташĕн сăмахне хирĕç йăшăлт та тумарĕ — он никак не реагировал на слови товарища
обессилевать, слабеть
вăл йăшăрса çитнĕ — он совсем обессилел
молодцом, молодецки
вăл хăйне йĕкĕтле тыткалать — он держится молодцом (напр. о пожилом человеке)
II. глаг.
плакать, рыдать
причитать
куççульпе йĕр — заливаться слезами
сасăпа йĕр — рыдать, плакать навзрыд
татăлса йĕр — надрываться в плаче
хĕр йĕрет — невеста причитает
йĕрсе çӳре — быть плаксивым, часто плакать
йĕрсе яр — расплакаться, разреветься
вăл йĕрес патне çитрĕ — он чуть не плачет
2.
страстно хотеть, желать, жаждать
вăл чапшăн кавсăкланмасть — он не гонится за славой
по-звериному, как зверь
вăл тискер кайăкла пăхать — он смотрит зверем
4.
отвечать
урок кала — ответить урок
вăл историпе калаймарĕ — он не смог ответить по истории
1.
рассказчик, повествователь
вăл пит ăста калавçă — он искусный рассказчик
(каларĕшле)
вводн. сл.
как говорится, как говорят, как принято говорить
вăл каларĕш — по его выражению
çынсем каларĕш — как говорится в народе
1.
говорить
кирлĕ мара калаç — говорить ерунду
тытăнчăклă калаç — заикаться
ытлашши калаç — говорить лишнее, болтать
калаçса çӳре — распространять слухи о ком-чем-л.
вăл темиçе чĕлхепе калаçать — он говорит на нескольких языках
1.
мест. вопр.-относ.
кто
переводится также формами косвенных п.
кам вара вăл? — кто он такой?
кам пĕлет ăна — кто его знает
кам пулса ĕçлетĕн? — ты кем работаешь?
кам патне каяс-ши? — к кому же пойти?
кам çинчен калать вăл? — о ком он рассказывает?
Кам ĕçлемест, çав çимест. — посл. Кто не работает, тот не ест.
Кам армана, кам вăрмана. — посл. Кто на мельницу, а кто в лес. (соотв. Кто в лес, кто по дрова).
кама — кого, кому
кама куртăн эсă унта? — кого ты там увидел?
кама пула кая юлтăмăр эпир? — из-за кого мы отстаем?
Кама тилĕ тăлăпĕ, кама алăк хăлăпĕ. — посл. Кому лисий тулуп, а кому дверная ручка. (соотв. Кому привет, а кому от ворот поворот).
камăн —
1) кому, у кого
камăн киле кая с килет? — кому хочется домой?
камăн укçа пур? — у кого есть деньги?
2) в форме камăн, также кам —
чей, чьи
камăн кĕнеки ку? — чья это книга?
кам ывăлĕ пулатăн? — ты чей сын?
Кам çуни çине ларатăн, çавăн юррине юрлатăн. — посл. В чьи санки сядешь, того и песенку затянешь. (соотв. С кем поведешься, от того и наберешься).
камра — у кого
алăк çăраççи камра? — у кого ключ от двери?
камран — кого, у кого, от кого и т. д.
камран хăрать вăл? — кого он боится?
камран вĕрентĕн эсĕ ку юрра? — у кого ты перенял эту песню?
кампа — с кем
кампа килтĕн? — с кем ты пришел?
кампа кăна тĕл пулмарăмăр-ши эпир! — с кем только мы не встречались!
камшăн — для кого, ради кого
камшăн пит тăрăшатăн эсĕ? — ради кого ты так стараешься?
стр.
каменщик
каменщиксен бригади — бригада каменщиков
вăл пиллĕкмĕш разрядлă каменщик — он каменщик пятого разряда
4.
спокойная жизнь
безделье
вăл канаса пăхать — он ищет спокойной жизни
II. глаг.
1.
довольствоваться, удовлетворяться
сахалпа канăç — довольствоваться малым
вăл нимпе те канăçмасть — он никогда не бывает доволен
беззаботно
обеспеченно
канлĕ ватлăх — обеспеченная старость
вăл ытла канлĕ пурăнать — он живет без всяких забот
3.
неожиданно, вдруг
вăл капах килсе кĕчĕ — он появился неожиданно
хвастливый, кичливый
вăл капăрти çын иккен — он, оказывается, хвастун
2. подр. —
о внезапном появлении
вăл каптăрт килсе кĕчĕ — он вошел неожиданно
3.
почитать, уважать
ваттисене карт — почитать стариков
вăл никама та картмасть — он никого не уважает
1.
изгородь (из жердей, прутьев), загородка, прясло, ограда
решетке карта — решетка
сатан карта — плетень
шалча карта — тын
униче карти — околица
карта çавăр — огородить, обнести оградой
карта тыт — городить
вăштăр-вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчеи вĕрет вăл — фольк. дует легкий ветерок, и ограда ему не помеха
2.
жаждать, страстно желать
вăл укçашăн касăхать — он жаден до денег
4.
в форме деепр. каçса с вспом. гл. кай
сильно, страстно хотеть, желать, жаждать
ачашăн каçса кай — страстно любить детей
вăл укçа тесен каçсах каять — ради денег он на все готов
3.
прощать, извинять
миловать
вăл мана каçартăр — пусть он меня простит
каçарăр, тархасшăн — простите, пожалуйста
издали, издалека
хула катаранах курăнать — город виден издалека
вăл катаран килнĕ — он приехал из дальних мест
чучело, пугало
вăл катемпи пек тумланнă — он вырядился как пугало
2.
голод, неурожай
вăл çул кахатлăх пулнă — тот год был неурожайный
1.
по-юношески, как юноша
вăл каччăлла яшта-ха — он еще по-юношески строен
озвереть
вăл кашкăрлансах кайнă — он совсем озверел
каждый раз, всякий раз
хулана килнĕ чух кашнинчех вăл театра каять — бывая в городе, он каждый раз ходит в театр
5.
бледнеть, зеленеть (о лице)
тарăхнипе вăл кăвакарсах кайрĕ — он весь позеленел от гнева
2.
косо, искоса
вăл ман çине кăлин-калин пăхать — он смотрит на меня искоса
2.
пожелать
соблаговолить (что-л. сделать) ирон.
вăл пирĕн пата пыма кăмăлламĕ-и? — не соблаговолит ли он прийти к нам?
1.
становиться неприветливым, нелюбезным, неласковым
вăл темшĕн кăмăлсăрланса кайнă — он почему-то стал неприветливым
3.
обиженно
вăл пӳлĕмрен кăмăлсăррăн тухса кайрĕ — он с обидой вышел из комнаты
интересоваться, проявлять интерес
любопытствовать
увлекаться
ĕçпе кăсăклан — интересоваться работой
вăл техникăпа кăсăкланать— он интересуется техникой
кăсăкланса кай — заинтересоваться чем-л.
кăсăкланса вула — читать с интересом
кăсăкланса пăх — смотреть с любопытством
спортпа кăсăкланса кай — увлечься спортом
интересно, занимательно, увлекательно
кăсăклă кĕнеке — интересная книга
кĕнеки кăсăклăскер пулчĕ — книга оказалась интересной
вăл питĕ кăсăклă каласа парать — он рассказывает очень интересно
до этого года
кăçалччен вăл чирлеменччĕ — до этого года он не болел
щекотливый, боящийся щекотки, чувствительный к щекотке
вăл питĕ кăтăклă — он очень боится щекотки
I.
приходить в ярость, в бешенство, бесноваться
вăл кăтăрса кайнă — он разъярился
2.
чуть (было)
вăл кăшт çеç машина айне пулмарĕ — он чуть не попал под машину
кăштах пуйăсран юлаттăм — я чуть было не опоздал на поезд
немного погодя, через некоторое время, вскоре
кăштахран вăл та килчĕ — через некоторое время и он пришел
II. глаг.
1.
завидовать
çынна ан кĕвĕç — не завидуй никому
вăл юлташне кĕвĕçсе пурăнать — он завидует товарищу
кĕвĕçсе çӳре — быть завистливым
кĕвĕçсе пăх — смотреть на что-л. с завистью
некрасиво, неприглядно, безобразно
кĕвсĕр япала — некрасивая вещь
вăл кĕвсĕр хăтланать — он поступает некрасиво
зольный
кăмака кĕлĕ — печная зола
торф кĕлĕ — торфяная зола
кĕл тăрри (шывĕ) — щелок
кăвар шăранса кĕл пулнă — угли истлели
кăмакаран кĕл кăлар — выгрести золу из печки
вăл хăранипе кĕл тĕслĕ пулса кайрĕ — от испуга он побледнел как зола
◊
кĕл чăххи — домосед
кĕл тăпри — подзол, подзолистая почва
кĕл хутаççи — болтун, пустомеля
ломаться, кривляться,
заставлять себя просить, упрашивать
вăл юри кĕлеттерет — он заставляет себя упрашивать
1. прям. и перен.
торговаться
рядиться разг.
хак пирки кĕлеш — торговаться о цене
вăл кĕлешсе тăма юратать — он любит поторговаться
2.
просить, клянчить, вымаливать
вăл пĕрмаях кĕлмĕçленсе çӳрет — он все время что-нибудь клянчит
14.
с деепр др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
аванса кĕр — вогнуться
кайса кĕр —
1) исчезнуть, скрыться, пропасть, деться
ăçта кайса кĕчĕ вал? — куда он исчез?
2) поступить
вăл ĕçе кайса кĕчĕ — он поступил на работу
килсе кĕр —
1) войти к кому-л.
2) явиться неожиданно
вăл кĕтмен çĕртен килсе кĕчĕ — он явился неожиданно
пуçтарса кĕр — убрать, собрать (напр. урожай)
путев кĕр —
1) увязнуть, засесть, застрять (напр. в грязи)
2) ввалиться (напр. о щеках, глазах)
пырса кĕр — нагрянуть, заявиться куда-л.
тухса кĕр — 1) сходить куда-л. 2) выйти и вернуться
шăтарса кĕр — впиться, врезаться
3.
бороться, вести борьбу с чем-л.
çитменлĕхсемпе кĕреш — бороться с недостатками
вăл йывăрлăхсемпе кĕрешсе пиçĕхнĕ — он закалился в борьбе с трудностями
1.
подражание грохоту, сильному стуку
вăл чышкипе сĕтеле кĕрĕс! тутарчĕ — он грохнул кулаком по столу
4. диал.
недавно, только что
вăл кĕç тухса кайрĕ — он только что ушел
1.
младший
моложе, младше
кĕçĕн кин — младшая сноха (жена младшего сына)
кĕçĕн классем — младшие классы
кĕçĕн çулти шкул ачисем — дети младшего школьного возраста
кĕçĕн хĕр —1) младшая дочь 2) младшая золовка (говорящей)
кĕçĕн ывăл — 1) младший сын 2) младший деверь (говорящей)
вăл манран виçĕ çул кĕçĕн — он моложе меня на три года
вăл манран виçĕ çул кĕçĕнрех — он моложе меня на три года
1.
сегодня ночью, сегодня вечером — (говорят вечером того же дня)
вăл кĕçĕрех каясшăн — он хочет уехать сегодня же вечером
II. глаг.
давать в долг, взаймы, одалживать
вăл мана çĕр тенкĕ кивçенлерĕ — он мне одолжил сто рублей
10.
выходить замуж
вăл ăна килмест — она не пойдет за него замуж
1.
соглашаться, выражать согласие
пуринпе те килĕш — согласиться со всеми
хаваслансах килĕш — согласиться с радостью
вăл килĕшмесĕр турткаланса тăрать — он что-то мнется и не соглашается
шутласа тăмасăрах килĕш — согласиться не задумавшись
сирĕнпе пĕтĕмпех килĕшетĕп — я вполне согласен с вами
эсир килĕшетĕр пулсан — с вашего согласия
5.
симпатизировать
любить
вăл çав хĕре килĕштерсе пăрахнă — ему очень понравилась эта девушка
6. муз.
настраивать
безобразно, мерзко, грязно, вульгарно
неприлично, непристойно
киревсĕр мыскара — скабрезный анекдот
киревсĕр ĕç — мерзкий поступок
киревсĕр сăмахсем — непристойные слова
киревсĕр элек — грязная клевета
киревсĕр ятлаçу — отборная ругань
вăл хăйне киревсĕр тыткалать — он ведет себя неприлично
Куннине кун çук, киревсĕре вилĕм çук. — посл. Тихому нет житья, наглецу нет погибели.
частица, обобщ.
любой, хоть какой, хоть как
кирек ăçта — 1) кое-где, где-либо 2) кое-куда, куда-либо
кирек ăçта та — 1) везде, где бы ни было, хоть где 2) куда бы ни было, хоть куда
кирек ăçтан туп! — хоть где найди!, найди где хочешь!
кирек кам — кое-кто, кто-либо
кирек кам та — любой, кто угодно, хоть кто
кунашкал сĕнӳпе кирек кам та килĕшмелле — с таким предложением любой согласится
кирек епле сăлтавпа та — по любому поводу
лавккара кирек мĕн те пур — в магазине есть все, что угодно
кирек мĕн каласан та — что бы там ни говорили
кирек мĕн пултăр — что бы ни случилось
кирек мĕн пулсан та — что бы ни случилось
кирек мĕн пуласран — на всякий случай
кирек мĕнле —
1) любой, хоть какой
ăна кирек мĕнле ĕç те ал çемми — ему любая работа по плечу
2) хоть как
кирек мĕнле пулсан та — при любых обстоятельствах, во что бы то ни стало
кирек хăçан та — всегда, когда угодно,когда бы ни было
вăл кирек хăçан та хаваслă — он всегда в хорошем настроении
кирек хăш — любой, хоть какой
кирек хăш киле кĕр — войти в любой дом
кирек хăшĕ те — кто угодно, кто бы то ни было
кирек сахарна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине — фольк. ты потчуй меня хоть сахаром, хоть медом — все равно я хочу домой
Кирек мĕнле ĕç те ăстаран хăрать. — посл. Дело мастера боится.
4. перен.
придать другой оборот
повернуть по-другому
вăл ĕçе тепĕр майлă кукăртса хучĕ — он придал делу другой оборот
1.
лысеть
плешиветь прост.
вăл кукшаланнă — он облысел
1.
смеяться
улыбаться
усмехаться
ахăлтатса кулса яр — залиться смехом, разразиться хохотом
каçăхса кайса кул — захлебываться от смеха
ӳксе кул — смеяться до упаду
кулса ил — усмехнуться
вăл ирĕксĕррĕн кулса илчĕ — он выдавил улыбку
манан кулас шухăш мар — мне не до смеху
кулмалли çук — нет ничего смешного
кулас та, макăрас та килет — и смех и горе
Йĕре-йĕре ĕçлекен кула-кула çиет. — посл. Кто работает плача тот ест улыбаючись .
2.
насмехатыя, издеваться, глумиться
вăл çав тери çынран кулма юратать — он большой насмешник
хамран кулма памастăп — я не позволю издеваться над собой!
смешить, вызывать смех
ан култар-ха! — не смеши, пожалуйста!
вăл пире култарса вĕлерчĕ — он уморил нас со смеху
Çук вăрçтарать, пур култарать. — погов. От нехватки — ссоры, от достатка — радость.
испытывать душевное страдание
— перевод зависит от контекста:
печалиться, горевать, переживать, сокрушаться, скорбеть и т. д.
кулянса кай — запечалиться
чун кулянать — душа болит, на душе неспокойно
кулянса аса ил — вспоминать с горечью
мĕн кулянмалли! — не стоит горевать!
кулянса ним те тăваймăн — слезами горю не поможешь
вăл куляннипе питĕ начарланса кайрĕ — от горя он очень похудел
печалить, огорчать, приносить печаль, горе
вăл килменни пире кулянтарчĕ — нас огорчило то, что он не приехал
2. перен.
бродить без дела
шататься прост.
вăл ĕçсĕр кумса çӳрет — он шатается без дела
2.
здесь
вĕсем кунта — они здесь
унта та, кунта та — и там и здесь, везде
вăл унта та, кунта та çук — его нет ни там ни здесь
здешний, находящийся, живущий здесь
эпĕ кунтисем мар — я не здешний
вăл кунтине кам пĕлнĕ — кто знал, что он здесь
кунти пек çутçанталăк урăх ниçта та çук — такой природы, как здесь, больше нигде нет
8.
в форме курăсăн
в знач. вводн. сл.
смотришь, глядишь
курăсăн, вăл персе те çитрĕ — глядишь, он и нагрянул
9.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
выçса кур — поголодать
ĕçлесе кур — поработать
кайса (çитсе) кур — побывать, посетить, нанести визит
калаçса кур — поговорить
кĕрсе кур — наведаться
çӳресе кур — поездить, походить
тутанса кур — попробовать, отведать
çисе кур — попробовать, отведать
тытса кур — 1) подержать (что-л. в руках) 2) половить (напр. рыбу), поохотиться
вăл хăй ĕмĕрĕнче никампа ятлаçса курман — он в жизни ни с кем не ругался
вводн. сл.
по-видимому, видимо
кажется
оказывается
асатте килтех пулнă, куран — оказывается, дедушка был дома
вăл хăнана кайнă, куран — он, видимо, в гости поехал
2. перен.
неопытный, зеленый, молодой
вăл курăк-ха — он еще зелен
броско, эффектно
представительно, солидно
курăмлă каччă — видный парень
курăмлă çипуç — броская одежда
вăл хăйне курăмлă тыткалать — он держит себя солидно
артистăн ку номерĕ питĕ курăмлă — этот номер артиста очень эффектен
1.
виднеться, становиться видным, показываться
обрисовываться
лайăх курăнакан заголовок — броский заголовок
курăнакан тавралăх — обозримое пространство
куçа курăнакан йăнăш — заметная ошибка
витĕр курăнакан — прозрачный, ажурный
курăнман енĕ — 1) невидимая сторона чего-л. 2) перен. изнанка, подоплека
иккĕллĕн курăн — двоиться в глазах
хĕрлĕн курăн — алеть
хуран курăн — чернеть
шуррăн курăн — белеть
ылтăнăн курăн — золотиться
курăнса кай — показаться
курăнса лар — виднеться
курăнса тăр — выситься, возвышаться
курăнмалла мар ту — маскировать, прятать
курăнмасăр тăр — прятаться, не показываться
курăнии пул — скрыться за горизонтом
сĕм тĕттĕм, куçран чиксен те курăнмасть — темно, хоть глаз выколи
вăл хăй çулĕнчен кĕçĕнрех курăнать — он выглядит моложе своих лет
суйи уççăнах курăнать — его ложь очевидна
ир тăрсан курăнĕ — утром видно будет, утро вечера мудренее
кайран курăнать — там видно будет
Инкек куçа курăнса килмест. — погов. Беда приходит неожиданно.
Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). — загадка С одной стороны посмотришь — видно, а с другой — нет. (Ноготь).
2.
в форме курăнать
в знач. вводн. сл.
кажется, видимо, по-видимому, должно быть
видать прост.
вăл кун çинчен пĕлмен курăнать — видимо, он об этом не знал
вăл киле кайнă курăнать — он, по-видимому, ушел домой
4.
мчаться, ехать, быстро двигаться
катить разг.
вăл килелле кустара пачĕ — он помчался домой
çулпа машина кустарать — по дороге быстро катит автомобиль
2.
переводить, перечислять (напр. деньги)
оформлять на кого-л.
пуштăпа куçарнă укçа — почтовый перевод
укçа куçармалли бланк — переводной бланк
вăл перекет укçине арăмĕ çине куçарнă — он перевел вклад на имя жены
лишаться зрения, слепнуть
вăл вăрçăра куçсăрланнă — он лишился зрения на войне
1.
слезиться
быть в слезах
куç куççулленчĕ — на глаза навернулись слезы, слезы набежали на глаза
вăл пӳлĕмрен куççулленсе тухрĕ — он вышел из комнаты со слезами на глазах
3.
вниз головой
вверх ногами
кутăн çакăнса тăр — висеть вниз головой
кутăн чикелен — полететь кувырком
вăл сăрта та кутăн çавăрса лартĕ — он и горы перевернет
упрямо, капризно, строптиво
вăл йĕркесĕр кутăн — он донельзя упрям
кутăна пер —
1) упрямиться
кутăна персе ан лар! — не упрямься!
2) симулировать, притворяться
прикидываться (напр. больным) разг.
Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янаххи айĕ маччана тивет. (Кăмака).
— загадка Упрямый зятек надел белую рубашку с воротником до потолка. (Печка).
3. разг.
обманывать
надувать
обдуривать разг.
вăл мана кӳлчĕ — он меня надул
1.
ревновать
вăл арăмне кӳлешет — он ревнует жену
сăлтавсăрах кӳлеш — ревновать без оснований
обиженно
вăл ман çине кӳренӳллĕн пăхса илчĕ — он обиженно посмотрел на меня
2.
хорошенько, как следует
порядком, достаточно, вполне
лайăхах çитет — вполне хватит
ачасене лайăх асăрхăр — хорошенько присматривайте за детьми
вăл лайăх çеç пырса çапăнчĕ — он стукнулся довольно сильно
эсир мана лайăхах хăптартăр — вы меня порядком напугали
5. с отриц. частицей:
лайăх мар —
1) нехороший
лайăх мар çын — нехороший человек
2) неудобно, неприлично, нехорошо
çынсенчен лайăх мар — неудобно перед людьми
вăл лайăх мар хăтланать — он ведет себя неприлично
3.
болтать, пустословить
трепаться прост.
мĕн лапăртатса кăтартрĕ вăл ман çинчен? — что он наболтал про меня?
лохматить, делать лохматым, косматым
вăл çӳçĕсене лапсакалантарса янă — он разлохматил себе волосы
5.
сидеть, быть, находиться, пребывать (в каком-л. состоянии, где-л.)
выçă лар — быть голбдным
ĕçсĕр лар — сидеть без дела
качча каймасăр лар — сидеть в старых девах
килте лар — находиться дома
пĕр класра çул лар — просидеть два года в одном классе
тĕрмере лар — сидеть в тюрьме
ларса тух —
1) выстроиться, расположиться подряд, в ряд
çуртсем çырма тăрăх ларса тухнă — дома выстроились вдоль речки
2) отсидеть (в заключении)
вăл виçĕ çул ларса тухнă — он отсидел три года
Алă-ура пур çинчен ахаль ларни килĕшмест. — погов. Не к лицу сидеть без дела, когда руки-ноги целы.
11.
ставить, осуществлять
диагноз ларт — поставить диагноз
вăл çĕнĕ рекорд лартнă — он установил новый рекорд
24. разг.
обманывать, надувать, обставлять
асту, вăл лартма юратать — остерегайся, он любит мошенничать
II. подр. —
о встряхивании, взмахе
вăл аллине ласт сулчĕ — он махнул рукой
ласт-ласт — усил. от ласт II.
çăхан çуначĕсене ласт-ласт тутарса вĕçет — ворон летит, тяжело взмахивая крыльями
2.
уминать, уписывать (пищу) прост.
вăл çăкăра латăртаттарать çеç — он вовсю уминает хлеб
1.
по-лошадиному, как лошадь, как конь
вăл лашалла ĕçлет — он работает как лошадь
3. разг.
плестись, брести, тащиться
вăл аран лăнчăртатса пырать — он еле плетется
3.
смирно, кротко
вăл хăйне лăпкăн тыткалать — 1) он держится спокойно 2) он ведет себя смирно
ворчать, брюзжать, недовольно бормотать
вăл пĕрмай лăрăлтатса çӳрет — он вечно брюзжит
то же, что ласт II.
вăл лăст кăна пуçне ухрĕ — он резко вскинул голову
логический
çирĕп логика — крепкая логика
логика пусăмĕ — лингв. логическое ударение
логика шухăшлавĕ — логическое мышление
вăл каланинче нимĕнле логика та çук — в его словах нет никакой логики
2.
попусту, понапрасну
вăл луш çинченех хирĕçекен çын мар — он не вступает в спор понапрасну
1.
становиться вялым
становиться малоподвижным, терять подвижность
становиться неуклюжим, неповоротливым
ватăлнă çемĕн вăл лӳпперленчĕ — к старости он стал малоподвижным
7. частица отриц.
да нет
ма, вăл ун пек усал çын мар — да нет, он не такой плохой человек
8.
ма тесен, ма тесессĕн —
союз
потому что
потому как разг.
ăна пурте пĕлеççĕ, ма тесессĕн вăл тахçанах кунта пурăнать — его всезнают, потому что он давно здесь живет
3.
сообразно с..., в соответствии с...
вăл каланă майăн — в соответствии с тем, что он сказал
постепенно, понемногу
помаленьку, мало-помалу разг.
майĕ-майĕпе вăл килĕшрĕ — он не сразу, но согласился
4. послелог
ввиду того, что
вследствие того, что
так как
по случаю чего-л.
ывăннă майĕпе вăл аран утать — он так устал, что еле бредет
уяв майĕпе — по случаю праздника
5. разг.
устроить, провернуть (какое-л. дело)
спроворить прост.
ун пеккине вăл часах майлать — он мастак обделывать такие дела
выгодно
мана вăл килĕшменни майлă пулчĕ — его отказ оказался мне на руку
хăйсене епле майлă, çапла тăваççĕ — они делают так, как им выгодно
подобно, наподобие
похоже, сходно
хулара та ялти майлă çуртсем тума пуçларĕç — и в городе стали строить дома типа сельских
вăл мана йăмăкĕ майлă курăнчĕ — она мне показалась похожей на младшую сестру
хăйне майлă — своеобразный, оригинальный, самобытный
икĕ майлă ăнлан — понимать двояко
пĕр майлă —
1) однотипный, единообразный, одинаковый, аналогичный
вĕсен çĕлĕкĕсем пĕр майлă — у них шапки одинаковые
2) однотипно, единообразно, одинаково, аналогично
3) размеренный, равномерный
пĕр майлă пурнăç — размеренная жизнь
4) размеренно, равномерно
5) разг. средне, потихоньку; так себе
мĕнле пурăнатăн? — как поживаешь?
пĕр майлă — потихоньку
последовательно, логично
вăл сăмахне питĕ майлă çынăçтарса каларĕ — его речь была очень логичной
делать что-л. подобно русской женщине
вăл кĕпине майралатса çĕленĕ — она сшила себе платье как у русской
1.
о медленном неуклюжем движении
вăл ман еннелле макăл çаврăнчĕ — он медленно повернулся ко мне
3.
бормотать, бурчать
вăл темскер макăлтатрĕ — он что-то пробормотал
4.
старше
вăл вăтăр çултан мала мар — ему не больше тридцать лет, он не старше тридцати лет
2.
вначале, поначалу разг.
малтанах вăл ютшăнатчĕ — поначалу он держал себя отчужденно
2.
разучиться, отвыкнуть
çав йăлана вăл халĕ те манман — он до сего времени не отвык от этого
манса кай —
1) забыть, запамятовать, выпустить из памяти
эпĕ кун çинчен мансах кайнă — я совсем забыл об этом
2) разучиться (что-л. делать)
подобно мне
так, как я
вăл та манашкал пĕр сăмах та марилле пĕлмен — он тоже, подобно мне, не знал ни слова по-марийски
манашкал ĕçле — работай так же, как я
1.
у меня
манăн пĕчĕк шăллăм пур — у меня есть маленький братишка
манăн çакăнтан ыратать — у меня вот тут болит
манăн вăл шухăшра та çук — у меня и в мыслях этого нет
3.
в форме ман с послелогами
переводится соответствующими предложными сочетаниями:
ман пирки —
1) из-за меня
вăл ман пирки юлса килчĕ — он опоздал из-за меня
2) обо мне, по поводу меня
мĕн каларĕ вăл ман пирки? — что он говорил обо мне?
ман пата — ко мне
ман çинчен — обо мне
ман çумра — рядом со мной, около меня
4.
впадать в забытье
вăл шухăша кайса манăçрĕ — он забылся, погрузившись в мысли, он весь ушел в свой мысли
4.
поправляться, становиться полнее
полнеть
çу каçиччен вăл кăшт манерленчĕ — за лето он немного поправился
мест.
исх. п. от эпĕ
меня
с меня
от меня
вăл манран вăйлăрах — он сильнее меня
ку манран килмест — это не зависит от меня
хăп манран! — отстань от меня!
манран пулмасть — у меня это не выйдет, мне это не под силу
мест.
прич.-цел. п. от эпĕ:
1.
за меня
для меня
из-за меня, ради меня
вăл маншăн питĕ тăрăшрĕ — он очень много сделал для меня
вăл маншăн та тӳлерĕ — он уплатил и за меня
1. частица отриц.
не
не-
аван мар — нехорошо
ахальтен мар — недаром
инçе мар — недалеко
пĕрре кăна мар — неоднократно, не один раз
сахал мар — немало
халь мар — не сейчас
ĕçсем чаплах мар — дела не совсем хороши
хуларан инçех мар — не так далеко от города
вăл ухмах мар — он не дурак
кăна тивер мар — давайте этого не трогать
кирлĕ мара ан калаç — не болтай впустую
лайăх та мар, начар та мар — и не хорошо и не плохо, серединка наполовинку
эпĕ хирĕç мар — я не против
çамрăках мар хĕрарăм — не очень молодая женщина
ырă мара сис — почувствовать недоброе
таçти çын мар-çке эсĕ — ты ведь нам не чужой
Ваттисем калани ахаль мар çав. — погов. Пословица недаром молвится.
Тĕнче хĕсĕр мар. — погов. Свет клином не сошелся на ком-чем-л.
3. союз
не только..., но и...
вăл мана пама мар, кăтартмарĕ те журнала — он мне не только не дал журнала, но даже и не показал
как мартышка
вăл мартышкăлла хуçкаланать — он кривляется как мартышка
мастерски, искусно
ăста маçтăрсем — первоклассные мастера
унăн алли пит маçтăр — у него умелые руки
вăл юрлама маçтăрах мар — он не мастак петь
Маçтăр аллинче ĕç вылять. — посл. В руках мастеро дело играет. (соотв. Дело мастера боится).
мастерить
вăл ялан мĕн те пулин маçтăрлать — он вечно что-нибудь мастерит
становиться искусным в чем-л., становиться мастером своего дела
натореть в чем-л. прост
вăл катка-пичке тума маçтăрланса çитнĕ — он стал искусным бондарем
филос.
материализм (наука тĕлĕшĕнчен тĕрĕс философи вĕрентĕвĕ
идеализма хирĕçлесе, вăл çут тĕнчере мĕн пуррин пуçламăшĕ ăстăн мар — матери пулнине, матери ăстăнран килменнине тата ăна пĕлсе çитме май пулнине çирĕплетет)
сильно, крепко
маттур каччă — здоровый парень
вăл санран маттуртарах — он сильнее тебя
унăн пӳ-сийĕ питĕ маттур — он человек крепкого телосложения
Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. — посл. В товарищи выбирай человека сильнее себя.
ловко, проворно
маттур ташла — ловко плясать
вăл ĕçре маттур — он проворен в работе, дело так и горит у него в руках
смело, храбро, мужественно
маттур шыравçă — храбрый разведчик
маттур хĕрарăм — бой-баба
вăл тăшманпа маттур çапăçнă — он бесстрашно сражался с врагами
красиво
хорошо, славно
маттур пике — красавица
маттур хĕрсем — красивые девушки
вăл хăйне маттур тыткалать — он держит себя превосходно
6.
молодец, молодчина
молодцом
çавах та вăл маттур — все-таки он молодчина
легкомысленно, ветрено
вăл хăйне матяр тыткалать — он ведет себя легкомысленно
1.
вывихивать
ура мăкăлта — вывихнуть ногу
вăл аллине мăкăлтанă — он вывихнул руку
1.
бормотать, бубнить, говорить невнятно, нечленораздельно
тĕлĕкре мăкăртат — бормотать во сне
вăл мана хирĕç темĕн мăкăртатрĕ — он что-то пробормотал мне в ответ
1.
тетя, тетка (старшая сестра отца или матери)
вăл мăнаккăшĕ патĕнче ӳснĕ — он вырос у своей тетки
2.
гордо, высокомерно, надменно
заносчиво, кичливо
мăнаç çын — гордец, зазнайка разг.
мăнаç кăмăллă — высокомерный
мăнаç пул — кичиться, быть кичливым, заносчивым
вăл ытла мăнаç калаçать — он разговаривает высокомерным тоном
высокомерно, надменно
заносчиво, спесиво, чванливо
мăнкăмăллă калаçу — высокомерный тон
мăнкăмăллă сан — надменный вид
мăнкăмăллă çын — заносчивый человек, гордец
вăл хăйне ытла мăнкăмăллă тыткалать — уж очень он заносчиво ведет себя
1.
высокомерно, надменно
заносчиво, спесиво, чванливо
вăл хăйне мăнкăмăллăн тытать — он держит себя высокомерно
3. подр. —
о слабом, едва заметном движении
вăл мăш та тумасть (сикмест) —
1) он и не шевельнется
2) перен. он и в ус не дует, ему хоть бы что
1.
умело, искусно, ловко
сноровисто разг.
вăл васкамасăр, меллĕн ĕçлет — он работает без спешки, сноровисто
неумело, неискусно, без сноровки
мелсĕр ĕç — неискусная работа
вăл пуртта мелсĕр тыткалать — он неумело обращается с топором
мелсĕр çамрăк техникçĕ — неопытный молодой техник
забавно, потешно, комично
удивительно
мерекке этем — шутник, балагур
вăл мерекке каласа парать — он забавно рассказывает
ну, мерекке пулчĕ! — ну и потеха вышла!
диал.
случайно, неожиданно, ненароком
вăл мехертрен килсе те тухрĕ — он появился нежданно-негаданно
1. мест. вопр. относ.
что (переводится также формами других падежей)
мĕн ку? — что это?
мĕн пулчĕ сана? — что случилось с тобой?
мĕн тума? — для чего? зачем?
мĕн пирки? — из-за чего?
мĕн пирки тавлашу? — из-за чего спор?
хăвна мĕн каланине итле — слушай, что тебе говорят
мĕн тусан та ăна юраймăн — что ни делай, на него не угодишь
мĕне (в форме дат.-вин. п.) — чему, чего и т. д.
мĕне пула? — из-за чего? благодаря чему?
мĕне пула килеймерĕ вăл? — из-за чего он не смог прийти?
мĕне кура? —
1) чего ради?
мĕне кура кун пек шукăллентĕн? — чего ради ты так вырядился?
2) из-за чего? по какой причине? зачем?
мĕне кура хуйхăрас манăн! — что мне горевать!
мĕнре (в форме местн. п.) — в чем?
мĕнре-ха ыйту тупсăмĕ? — в чем же суть вопроса?
мĕнрен (в форме исх. п.) — чего, из чего и т. д.
мĕнрен хăратăн эсĕ? — чего ты боишься?
мĕнрен пуçламалла? — с чего начать?
мĕнрен начар ку кĕпе? — чем плоха эта рубашка?
мĕнрен тунă-ши ку теттене? — из чего сделана эта игрушка?
мĕнпе (в форме тв. п.) — чем?, с чем? и т. д.
мĕнпе тĕлĕнтеретĕн пире? — чем ты нас удивишь?
кукăле мĕнпе пĕçернĕ? — с чем (испечен) пирог?
5. мест. определит.
каждый
весь, все, все
мĕн пынă çын — каждый, кто приходит; все, кто приходит
мĕн пĕлнине каласа патăм — я рассказал все, что знал
унăн мĕн пĕлнĕ ĕçĕ те çак анчах — вот и все, что он умеет делать
мĕн пурĕ те — всего-навсего
мĕн ĕмĕрне вăл ĕçре ирттернĕ — он работал всю жизнь
9. частица вопр.
разве, что ли
эсĕ асăрхамарăн-и-мĕн? — ты разве не заметил?
вăл тухса кайрĕ-и-мĕн? — ушел он, что ли?
10. частица усил.
как
что за, какой еще
чего только
мĕн макăрмарĕ вăл уншăн! —как она плакала из-за этого!
мĕн-мĕн çук-ши унта! — и чего только там нет!
мĕн тери илемлĕ кунта! — как здесь красиво!
мĕн сивви паян — какой сегодня мороз!, разве это мороз! (т. е. нет никакого мороза)
12. в знач. вводн. сл.
оказывается
питĕ ăслă мĕн вăл — оказывается, он очень умный
ку эмел питĕ хăватлă мĕн — это лекарство, оказывается, очень сильное
2.
нареч. с воскл. знач.
как, насколько
до чего
мĕнешкел юрататчĕ вăл ташлама! — как он любил плясать!
кил-çурта мĕнешкел тыткалать вăл — как она следит за порядком в доме!
1. мест. вопр.-относ.
какой
каков
мĕнле кĕпе тăхăнатăн? — какую ты рубашку наденешь?
ку картинăна мĕнле сăрăпа ӳкернĕ? — какими красками нарисована эта картина?
мĕнлерех вăл ĕçре? — каков он в работе?
2. мест. с воскл. знач.
какой
мĕнле вăйлă вăл! — какой он сильный!
мистификация (юри улталани)
вăл мистификаци инкекне лекнĕ — он жертва мистификации
какого возраста
ку миçери ача? — сколько лет этому ребенку?
вăл старик миçерине никам те пĕлмест — никто не знает, сколько лет этому старику
моральный
коммунизм моралĕ — коммунистическая мораль
мораль кодексĕ — моральный кодекс
мораль принципĕсем — моральные принципы
вăл мораль тĕлĕшĕнчен таса çын — он человек высокой морали
музыкантский
музыкант профессийĕ — профессия музыканта
вăл чăн-чăн музыкант — он прирожденный музыкант
I.
с похмелья
вăл паян мухмăрларах — он сегодня под мухой
2.
хмелеть, пьянеть
вăл кăшт ĕçсенех мухмăрлать — он быстро хмелеет
стыдливый, совестливый, стеснительный
вăл намăслă çын — он человек совестливый
бессовестно, бесстыдно, бесчестно
нагло, нахально
намăссăр хăтлан — вести себя нагло
намăссçр çын — бессовестный человек
вăл ним намăссăр суять — он врет без зазрения совести
Намăссăр çыннăн питне кĕççе çĕленĕ. — погов. У бессовестного лицо зашито войлоком.
потерять совесть, стыд, поступать бессовестно, бесчестно
вăл намăссăрланса кайнă — он совсем потерял стыд
собир.
совесть, стыд, чувство стыда
вăл намăс-симĕсне çухатнă — он потерял всякий стыд
1.
направление (документ)
больницăна кайма направлени пар — дать направление в больницу
вăл ĕçлеме направленипе килнĕ — он прибыл на работу по направлению
чистый, невинный
вăл ача пек нараста — он чист душой, как ребенок
3. перен.
злоба
вăл чĕринче наркăмăш пухнă — он затаил злобу в сердце
4.
наркотик
национальный
национальноçсен совечĕ — совет национальностей
вăл мĕнле национальность çынни? — кто он по национальности?
2.
худеть, тощать
вăл палăрмаллах начарланнă — он заметно похудел
ĕне начарлансах кайнă — корова совсем истощала
начарланса çит — исхудать
Хĕлле мăнтăрланать, çулла начарланать. (Арпалăх). — загадка Зимой тучнеет, летом тощает. (Сарай для мякины).
1.
лениться, бездельничать, лениво относиться к чему-л.
ашшĕ ачисене наянланма памасть — отец не дает детям бездельничать
вăл наянланса курман — не было случая, чтобы он ленился
2. перен.
подвести
подкузьмить прост.
вăл мана хытă нăклаттарчĕ — он меня сильно подвел
2. перен.
брюзжать, ворчать
вăл ялан нăрласа çӳрет — он вечно брюзжит
ленивый, с ленцой
вăл неккесрех ача — он мальчик с ленцой
2.
жадный человек
жадина прост.
вăл ытла непĕс — он очень жадный (человек)
1.
образ, облик, подобие, вид
ял нĕрĕ куçа илĕртет — деревня своим видом привлекает взор
вăл этем нĕрне çухатнă — он потерял человеческий облик
1.
неуклюжий, неповоротливый
вăл пит нĕртте — он очень неповоротлив
I.
1. союз соед. повторяющийся
ни... ни...
ни сана, ни мана — ни тебе ни мне
ни унта, ни кунта — ни туда ни сюда
ни вăл каламарĕ, ни эпĕ ыйтса пĕлеймерĕм — ни он не сказал, ни я не спросил
обычно с усил. частицей та (те)
1.
никто
никам та килмерĕ — никто не пришел
никама та ан кала — не говори никому
кам кĕнеки ку? — никам кĕнеки те мар — чья это книга? — ничья
вăл никамран та хăрамасть — он не боится никого
юлташсенчен никама та кураймарăм — мне не удалось увидеть никого из моих товарищей
вăл маншăн никам та мар — он никем мне не приходится
никам пулăшмасăрах — без чьей-либо помощи
никамран ыйтмасăрах — не спросясь ни у кого, без спросу
3.
в форме исх. п. никамран в сочет. с прил. или нареч.
всех
никамран ăслăрах — умнее всех
вăл никамран ир тăрать — он встает раньше всех
(нимĕн)
мест. отриц.
1. обычно с усил. частицей -те:
ничто, ничего
нечего
ним те курăнмасть — ничего не видно
вăл нимрен те хăрамасть — он ничего не боится
нимĕн те тăваймăн — ничего не поделаешь
унран ним кĕтмелли те çук — от него нечего ждать
лайăх ĕçлеме ним те кансĕрлемест — ничто не мешает хорошо работать
Ним çукран — нимĕр. — погов. Когда нечего есть, и кисель хорош. (соотв. На безрыбье и рак рыба).
Ним пĕлмен çынна шыв та эрех. — посл. Для неразбирающегося человека и вода — что вино.
3. в знач. нареч.
нисколько, ничуть
совсем, совершенно
ăна ăçта курнине ним те астумастăп — совсем не помню, где я его видел
эпĕ ним те хăрамарăм — я ничуть не испугался
вăл санран ним те кая мар — он нисколько не хуже тебя
◊
ним пĕлми — без памяти; без чувств
нимех те мар — пустяки, ничего, не стоит обращать внимания
ним те мар — разг. легко, свободно, запросто, раз плюнуть
вăл икĕ пăт пуканне ним те мар çĕклерĕ — он запросто поднял двухпудовую гирю
ним туса та — никак, никаким образом
ним çук çĕртен — попусту, ни за что
ниме юрăхсăр — никуда не годный
ниме тăман — никуда не годный
ним чухлĕ те — нисколько, вовсе
шыв ним чухлĕ те чакман — воды нисколько не убыло
(нимле)
обычно с усил. частицей та (те)
1. мест. отриц.
никакой
нимĕнле иккĕленӳ те çук — нет никаких сомнений
мана нимĕнле çанталăк та хăратмасть — никакая погода меня не страшит
вăл нимĕнле ĕçрен те пăрăнмасть он не уклоняется ни от какой работы
санăн мĕнле те пулин çăраççи пур-и? — нимĕнле çăраççи те çук — у тебя есть какой-нибудь ключ? — нет никакого
2. нареч.
никак
унта нимĕнле те кайса килеймерĕм — я никак не смог туда съездить
сана нимĕнле ăнланаймастăп — я никак не могу тебй понять
вăл нимĕнле те пиренпе килĕшесшĕн мар — он никак с нами не соглашается
обычно с усил. частицей те
никак
вăл нимпе те ăнланаймасть — он никак не может понять
ку сăмаха нимпе те вулаймастăп — я никак не могу прочесть это слово
1.
чаще с усил. частицей та
нигде
вăл ниçта та çук — его нигде нет
ниçта пĕр çумкурăк курăнмасть — нигде не видно ни одного сорняка
ку кĕнекене ниçта тупса илеймерĕм — я нигде не мог достать эту книгу
2. диал.
всегда
вăл нихçанах килте — он всегда дома
ноябрьский
ноябрĕн çиччĕмĕшĕ —седьмое ноября
ноябрь кунĕсем — ноябрьские дни
вăл ноябрьте çуралнă — он родился в ноябре
много
больше
чи нумай — самое большее
нумайрах — больше
нумай енлĕ — договор многосторонний договор
нумай нациллĕ пăтшалăх — многонациональное государство
нумай сыпăклă ракета — многоступенчатая ракета
нумай çул — многие годы
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
нумай тиражлă хаçат — многотиражная газета
нумай хваттерлĕ çурт многоквартирный дом
нумай енĕпе — во многих отношениях
нумай та мар — совсем немного
нумай хутчен — много раз, многократно
нумай ĕçле — много работать
укçа нумай юлман — денег осталось немного
кунта ялан çын нумай — здесь всегда много народу
нумай ученăйсем çапла шутлаççĕ — многие ученые считают так
нумай япала çинчен калаçрăмăр — мы о мнбгом поговорили
вăл пурнăçра нумай курнă — он многое повидал в жизни
вĕсем пирĕнтен нумай ĕçленĕ — они работали больше нас
Нумайа шыраса, сахалсăр тăрса юлнă. — посл. В погоне за многим остался без малого. (соотв. За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь).
то же, что нумай 3.
вăл нумайран çирĕмре пулнă — ему было максимум двадцать лет
давно
издавна, с давних пор
вăл кунта нумайранпа пурăнать — он здесь живет с давних пор
пиччене нумайранпа курман — я давно не видел брата
1.
беда, несчастье, горе, невзгода
вăл пурнăçра нумай нуша курнă — он за свою жизнь натерпелся горя
нушана лек — попасть в беду
нушана кĕрсе ӳк — попасть в беду
нуша кăтарт — причинить горе
Нушара юлташ — хурăнташран та хурăнташ. — посл. В беде товарищ — роднее родственника. (соотв. Друзья познаются в беде).
1.
нуждаться, жить в нужде, бедствовать, терпеть лишения
вăл çамрăклах нушаланса курнă — смолоду он испытал нужду
нушаланса пурăн — жить в нужде
нушаланса пĕт — натерпеться, настрадаться
3.
мучиться, страдать, испытывать мучения, страдания
вăл çывăраймасăр нушаланать — он мучается от бессонницы
шăл ыратнипе нушалан — страдать от зубной боли
как оратор, ораторски, по-ораторски
вăл чăн-чăн ораторла хăлаçланать — он жестикулирует как заправский оратор
2.
делиться, делить что-л. с кем-л.
уступать часть, долю кому-л.
вăл никампа та пайлашасшăн мар — он не хочет ни с кем делиться
с давних пор, давно, в течение долгого времени
эпир вăл компанипе пайтахранпа ăмăртатпăр — мы с давних пор соревнуемся с этой компанией
вăл кунта пайтахранпа пулман — он давно не был здесь
3.
отличаться, выделяться
ĕçре палăр — отличиться в работе
пултарулăхпа палăр — выделяться своими способностями
палăрса тăр —
1) виднеться, быть заметным
2) отличаться, выделяться чем-л.
вăл вăйĕпе палăрса тăрать — он выделяется своей силой
заметно, значительно
вăл палăрмаллах начарланнă — он заметно похудел
йывăçсем палăрмаллах ӳсрĕç — деревья значительно выросли
палăрмаллах сивĕтрĕ — заметно похолодало
1.
различать, узнавать
опознавать
сасăран палла — узнать по голосу
палласа ил — опознать
хурапа шурра паллакан пул — научиться разбираться в жизни (букв. различать черное и белое)
вăл палламалла мар улшăннă — он изменился до неузнаваемости
понуд. от палла
вăл хăйне паллаттарасшăн мар — он не хочет, чтобы его узнали, он хочет остаться неузнанным
1.
известно, ясно
вăл килесси паллах — ясно, что он придет
5.
быть преданным
ĕçе парăн — быть преданным делу
вăл тăван çĕршыва чĕререн парăнса тăрать — он глубоко предан родине
частица
выражает удивление, сожаление, досаду:
ведь, же, даже
каларăм-çке сана, пасса — я же сказал тебе
вăл та килмерĕ-çке пасса — даже он не пришел
разг.
постой, погоди
пастай-ха — постой-ка
пастай, кăтартĕ-ха вăл сана! — погоди, вот он тебе покажет
1.
недавно
незадолго до этого
вăл паçăр кунтаччĕ — он недавно был здесь
паçăр каларăшле — как было только что сказано
паçăртарах — несколько раньше (по отношению к моменту речи)
2. с усил. частицей -ах
давно, в течение долгого времени
вăл паçăртанпах кунта — он давным-давно здесь
2.
совсем, совершенно
вăл пат пĕччен — он совсем один, одинок
3.
сразу, вмиг
вдруг, неожиданно
вăл пат чарăнчĕ — он вдруг остановился
купăс сасси патах татăлчĕ — звуки гармони вмиг оборвались
V.
только в роли служебного имени с общим значением близости к кому-чему-л.,
переводится различными предлогами:
пата, патна, патне — к кому-чему-л.
ман пата — ко мне
сан патна — к тебе
чӳрече патне пыр — подойти к окну
йытă патне ямасть — собака не подпускает к себе
патра, патăнта, патĕнче — у, возле, около кого-чего-л.
пирĕн патра — у нас
пӳрт патĕнче — возле дома
юлташ патĕнче хăнара пултăм — я побывал в гостях у товарища
патран, патăнтан, патĕнчен — от кого-чего-л.
вăл сан патăнтан тухрĕ — он вышел от тебя
патĕнчен пăх — смотреть с близкого расстояния
◊
патне çит — дойти до крайности, быть на грани чего-л.
хулара эрне патне пурăн — прожить в городе около недели
чĕре патне пычĕ — мне это понравилось, принесло удовлетворение
патне те пымасть — не соответствует, совсем не годится
крепко, сильно, мощно
патвар алăсем — сильные руки
патвар каччă — здоровый парень
патвар хул-урăм — крепкое телосложение
патвар юман — могучий дуб
чунĕпе вăл патвар — он крепок духом
патвар ут — шагать бодрым шагом
калча патвар шăтса тухнă — хлеба взошли дружно
2.
крепкий, мощный, могучий
паттăр юман — могучий дуб
паттăр кĕлеткеллĕ çын — человек крепкого телосложения
вăл такамран та — паттăр он сильнее всех
героически, доблестно, храбро, отважно, мужественно
хăвăн çĕршывшăн паттăррăн çапăç — героически сражаться за родину
вăл хăйне паттăррăн тыткалать — он ведет себя мужественно
хĕн-хура паттăррăн тӳс — мужественно переносить невзгоды
благородно
вăл паха тĕллев лартнă — он поставил (перед собой) благородную цель
2.
рассудок, здравый смысл
вăл пахматне çухатнă пулĕ — он, видно, потерял рассудок
смелый, безрассудный, отчаянный
пахмат каччă — отчаянный парень
вăл ытла пахмат — он слишком безрассуден
пацифизм (нимĕнле вăрçă та, вăл шутра революциллĕ вăрçă та кирлĕ мар, текен юхăм)
I.
1. чаще с усил. частицей -ах
совсем, совершенно
пачах урăхла —
1) совсем по-другому
эпĕ куна пачах урăхла ăнланатăп — я понимаю это совсем по-другому
2) в знач. частицы наоборот
— вăл сана ятларĕ-и? — он тебя ругал?
— пача урăхла, мухтарĕ — наоборот, похвалил
пач курăнмасть — совсем не видно
эпĕ ун çинчен пачах манса кайнă — я совсем забыл про это
çумкурăксене пачах пĕтернĕ — сорняки уничтожены полностью
сегодня
паян ирпе — сегодня утром
паян мар ыран — не сегодня — завтра, в эти дни
паянах — уже сегодня, сегодня же
паянтан вара — с сегодняшнего дня
паянччен до — сегодняшнего дня
паяна çитсе те — и до сегодняшнего дня
паян ăшă — сегодня тепло
вăл паян килнĕ — он приехал сегодня
канашлăва паян ирттерме палăртнă — совещание назначено на сегодня
◊
паян кун та — поныне, по сию пору, до сих пор
унран паян кун та хыпар çук — от него до сих пор нет вестей
не сегодня — завтра,
в эти дни, на днях
вăл паян-ыранах килсе çитмелле — он должен прибыть в ближайшие дни
II.
куç пăв — гипнотизировать
вăл куç пăвма пĕлет — он владеет искусством гипноза
возвр.
изживаться
отменяться, аннулироваться, упраздняться
вăл уяв тахçанах пăрахăçланнă — этот праздник давно изжил себя
4.
уклоняться, избегать
отлынивать разг.
ĕçрен пăрăн — уклоняться от работы
вăл манран пăрăнса çӳрет — он избегает меня
дежурствăран пăрăнса юл — уклониться от дежурства
Тăснă çăкăртан пăрăнмаççĕ. — погов. От предложенного хлеба не отказываются.
4.
упрямиться
вăл пăркаланса тăмарĕ — он не стал упрямиться
3.
плохой, дурной, испорченный
вăл пăсăклă çын — он испорченный человек
4.
портиться, становиться испорченным, развращаться, распускаться
вăл йăлт пăсăлса кайнă — он вконец испортился
совершенно, полностью, совсем
вăл пăт пĕччен пурăнать — он живет один-одинешенек
11.
угощать
потчевать разг.
вăл хăнасене лайăх пăхса ячĕ — он хорошо угостил гостей
12.
обращать внимание, принимать во внимание
считаться с кем-чем-л.
вăл амăшĕ каланине пăхмарĕ — он не посчитался с тем, что сказала мать
çаврăнса пăх — 1) оглянуться, бросить взгляд назад 2) перен. обратить внимание
вăл аслисем калани çине çаврăнса та пăхмасть — он и внимания не обращает на советы старших
13. в сочет. с инфинитивом на -ма (-ме)
иметь склонность к чему-л.
пытаться, пробовать
тарма пăх — пытаться убежать
вăл мухтанма пăхать — он имеет привычку хвастаться
ĕне сĕкме пăхать — корова норовит боднуть
3. перен.
покорять кого-что-л., овладевать кем-чем-л.
тĕнче уçлăхне пăхăнтар — покорять космос
вăл пурне те хăйĕн ăсталăхĕпе пăхăнтарать — она покоряет всех своим искусством
2.
исчезать, пропадать
ăçта кайса пăчланчĕ вăл? — куда он запропастился?
2.
подражание краткому шепоту
вăл пăшăлт та тумарĕ — он не произнес ни звука
беспокойно, тревожно
пăшăрханчăк сасă — беспокойный голос
пăшăрханчăк калаç — говорить с тревогой
вăл питĕ пăшăрханчăк çын — он все принимает близко к сердцу
1.
запыхаться, задохнуться
вăл чупса пăшăхнă — он запыхался от бега
педагогический
педагог ĕçĕ — педагогическая работа
вăл ăста педагог — он опытный педагог
2.
как будто, вроде, кажется
словно прост.
пуйăс каять пек — поезд как будто идет
вăл хулана каяс пек каларĕ — он сказал, что, вроде, поедет в город
5. разг.
притворяться, прикидываться
ăнланмана пер прикидываться непонимающим
пăлахая пер — симулировать
вăл ухмаха перет — он прикидывается дурачком
юрать, ухмаха ан пер — ладно, не прикидывайся дурачком
3.
доходить, достигать
добираться
вăл чылай çĕре çитсе перĕнчĕ — он побывал во многих местах
3. разг.
пытаться говорить, объясняться (на неродном языке)
вăл чăвашла перкелешет — он немного говорит по-чувашски
1.
все время, постоянно
вăл песех чирлет — он вечно болеет
6.
уметь, мочь
ишме пĕл — уметь плавать
вăл нимĕçле калаçма пĕлет — он говорит по-немецки, он может говорить по-немецки
Çăкăр çиме пĕлсессĕн, çĕçĕ тытса касма пĕлес пулать. — посл. Если знаешь, как есть хлеб, должен уметь резать ножом. (соотв. Любишь кататься — люби и саночки возить).
Суйма пĕлекен пуйма пĕлет. — посл. Умеющий врать умеет и богатеть.
8.
обращать внимание
считаться с кем-чем-л.
çĕрне-кунне пĕлмесĕр ĕçле — трудиться, не зная ни дня, ни ночи
мана мĕн пĕлетĕн, ху пĕлнĕ пек ту — ты не обращай на меня внимания, делай как знаешь
вăл пире пĕлесшĕн те мар — он и признавать нас не хочет
9.
знать, испытывать, переживать
хăрама пĕлмен чĕре — сердце, не ведающее страха
вăл канăç пĕлмест — он не знает покоя
намăса пĕл! — ты бы постыдился!
2.
родственник
пĕлĕшсем пурте пухăннă — собрались все родственники
вăл пире пĕлĕш тивет — он нам приходится родственником
3.
объявлять, обнародовать, излагать (публично)
çĕнĕ саккун пĕлтер — обнародовать новый закон
вăл хăйĕн шухăшне пĕлтерчĕ — он изложил свое мнение
6.
в сочет. с числ.
приблизительно, примерно, около
пĕр виçĕ кун хушшинче — примерно в течение трех дней
пĕр аллă кĕнеке — около пятидесяти книг
вăл пĕр çирĕмсенче — ему около двадцати лет
8.
только, исключительно, лишь
вăл пĕр мана çеç итлет — он слушается тблько меня
пĕр сана курассишĕн килтĕм — я пришел исключительно с целью увидеться с тобой
◊
пĕр варлă — находящийся в близких отношениях
пĕр вĕçĕм — все время, постоянно
пĕр вĕçсĕр — постоянно, бесконечно
пĕр вĕçĕмсĕр — постоянно, бесконечно
пĕр енчен... — вводн. сл. с одной стороны
пĕр пĕтĕм — единый, целостный
пĕр пул — 1) быть заодно 2) объединиться, сплотиться
пĕр пытармасăр — откровенно, ничего не скрывая
пĕр тан — 1) равный, одинаковый 2) равноправный
пĕр тăрук — сразу, в один прием
пĕр хĕрхенмесĕр — безжалостно
пĕр шута хур — приравнивать, ставить на одну доску
пĕр чĕлхеллĕ пул сговориться
вăл пĕр кут та пĕр пуç — он одинок, сам по себе
тем те пĕр — 1) все что угодно 2) всякая всячина
2.
несколько (из общего числа)
вăл кĕнекесенчен пĕрерĕшне вуласа тухрăм — некоторые из этих книг я прочитал
4.
как, словно, точно
вăл шăпчăкпа пĕрех юрлать — он поет как соловей
сăнĕ-пичĕ хĕвелпе пĕрех çуталать — лицо его сияет словно солнце
6.
все равно
вăл пĕрех пымасть — он все равно не пойдет
ан ыйт, пĕрех каламастăп — не спрашивай, все равно не скажу
разг.
постоянно, все (время)
вăл пĕрехмай ĕçлет — он все работает
4. перен. разг.
мчаться, быстро бежать, ехать
вăл пӳлĕмрен пĕрĕхтерсе тухрĕ — он стремглав вылетел из комнаты
недавно, на днях, несколько дней тому назад
пĕркун вăл ман пата кĕрсе тухрĕ — недавно он зашел ко мне
постоянно, все время, беспрерывно, непрерывно, всегда
пĕрмай çумăр çăвать — беспрерывно идут дожди
вăл пĕрмай хулана чупать — он постоянно ездит в город
мĕн çыратăн пĕрмай? — что ты пишешь все время?
совершенно один, один-одинешенек
в совершенном одиночестве
уйра пĕр-пĕччен юман ларать — в поле стоит одинокий! дуб
вăл пĕр-пĕччен пурăнать — он живет один-одинешенек
3.
с частицей те
ничуть, нисколько, совсем
вăл пĕрре те ватăлман — он нисколько не постарел
ача пĕрре те итлемест — ребенок совсем не слушается
ку юрă мана пĕрре те килĕшмерĕ — мне эта песня ничуть не понравилась
4. перен.
гореть, становиться горячим, быть в жару
пит-куç пĕçерет — лицо горит
вăл кăвар пек пĕçерет — у него высокая температура
4.
разоряться
нищать
вăл пĕтес патнех çитнĕ — он дошел до полного разорения
5.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением интенсивности или законченности действия:
асапланса пĕт — измучиться
вараланса пĕт — испачкаться, вымазаться чем-л.
кайса пĕт —
1) деться, деваться, подеваться куда-л.
ăçта кайса пĕтнĕ вĕсем? — куда они подевались?
2) сойти (о снеге, льде)
юр кайса пĕтмен-ха — снег еще не сошел
вăл кăмăла килсех пĕтмест — мне он не очень нравится
саланса пĕт — разойтись, разбрестись
юрланса пĕт — вывозиться в снегу
1.
весь, вся, все, всё
пĕтĕм тĕнче — весь мир
пĕтĕм халăх савăнать — весь народ радуется
пĕтĕм Раççейри амăрту — всероссийское соревнование
вăл пĕтĕм пурнăçне ялта ирттернĕ — он всю жизнь провел в деревне
пĕтĕм вăйран тăрăш — стараться изо всех сил
обобщающий
юлашкинчен вăл пĕтĕмлетӳ турĕ — в конце он сделал обобщение
пĕтĕмлетӳ сăмахĕ — лингв.
1) обобщающее слово
2) слово с собирательным значением
пĕтĕмлетӳ хисеп ячĕ — грам. собирательное числительное
2.
объединять, сплачивать
халăха парти тавра пĕтĕçтер — сплотить народ вокруг партии
вăл хай тавра актив пĕтĕçтерчĕ — он собрал вокруг себя актив
1.
то же, что пĕчĕк 1.
вăл пĕчĕккĕ-ха — а он еще мал
понемногу, помалу, помаленьку
суран пĕчĕккĕн тӳрлене пуçларĕ — рана понемногу начала заживать
укçана пĕчĕккĕн тăкакла — тратить деньги понемногу
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь помалу — насытишься, а большим куском подавишься.
пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех — мало-помалу
пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех вăл ăсталанса çитрĕ — мало-помалу он стал хорошим мастером
в одиночку, в одиночестве
пĕччен йывăç — одинокое дерево
пĕччен килте лар — сидеть дома в одиночестве
эпир пĕччен мар — мы не одни
эсĕ пĕчченех килтĕн-и? — ты пришел один?
вăл пĕчченех тăрса юлнă — он остался один-одинешенек
пĕччен пуçăн (пуçпа) — в одиночку
Пĕччен автан ашĕ çиме анчах аван. — посл. В одиночку хорошо лишь курятину есть.
1.
в качестве подл. и доп.
пять
пиллĕк икке пайланмасть — пять не делится на два
ик хут пиллĕк — вуннă — дважды пять — десять
ача пиллĕксенче — ребенку около пяти лет
вăл пиллĕкри автобуспа килчĕ — он прибыл пятичасовым автобусом
1.
уважительно, с уважением
вăл сан çине ăшă пиллĕн пăхрĕ — он посмотрел на тебя с уважением
2.
тысяча, множество
вăл пин сăлтав шыраса тупать — он найдет тысячу причин
пин-пин — тысячи
эфирта пин-пин сасă янăрать — в эфире звучат тысячи голосов
пинĕ-пинĕпе — тысячами
кайăксем пинĕ-пинĕпе кăнтăралла вĕçсе каяççĕ — птицы тысячами улетают на юг
сначала, прежде
сперва прост.
пирвай эпĕ те çапла шутланăччĕ — сначала и я так думал
вăл пирваях ырханччĕ — прежде он был худой
(пиртен)
мест.
исх. п. от эпир
нас
с нас
от нас
из нас
вăл пирĕнтен иртсе кайрĕ — он перегнал нас
ку вăл пирĕнтен тухнă йăла мар — не нами это заведено, не от нас этот обычай идет
пирĕнтен никам та унта пулман — никто из нас там не был
II. разг.
бранить, ругать, пробирать, давать взбучку
вăл мана пистерчĕ кăна — он меня отругал как следует
II. (пит)
очень, крайне, чрезвычайно
вăл питĕ лайăх ӳкерет — он очень хорошо рисует
эсĕ килнĕшĕн питĕ хавас — я очень рад, что ты приехал
вăл питех тăрăшмасть — он не очень-то старается
хĕр питĕ хурлăхлă — девушка очень грустна
кăнтăрла питĕ шăрăх, каçхине питĕ сивĕ пулчĕ — днем было очень жарко, а вечером слишком холодно
посреднический
посредник пул — посредничать, быть посредником
вăл евчĕ пулнипе — при его посредничестве
практик
вăл теоретик кăна мар, практик та — он не только теоретик, но и практик
предмет
вĕренӳ предмечĕсем — учебные предметы
вăл пур предметпа та лайăх вĕренет — он хорошо учится по всем предметам
примитивно
примитивлă шухăшсем — примитивные рассуждения
вăл ыйтăва примитивлă ăнланать — он понимает вопрос примитивно
ĕç çине примитивлă пăхни — примитивный подход к делу
процедурный
суд процедури — судебная процедура
награда памалли процедура — процедура вручения наград
ку вăл процедура ыйтăвĕ — это вопрос процедурный
2.
быть, являться
çарта вăл рота командирĕ пулнă — в армии он был командиром роты
колхоз председателĕ пулнă çын — бывший председатель колхоза
агроном пулнă май вăл куллен уй-хирте çӳрет — являясь агрономом, он ежедневно бывает на полях
Болгарие вăл делегаци руководителĕ пулса кайрĕ — он поехал в Болгарию в качестве руководителя делегации
4.
быть, бывать, пребывать, находиться
присутствовать
ĕçре пул — быть на работе
пĕрле пул — быть вместе
лекцире пул — присутствовать на лекции
ун чухне эпĕ хулара пултăм — тогда я был в городе
вăл кашни кунах ман патра пулать — он каждый день бывает у меня
18.
с инфинитивом на -ма (-ме):
обещать, обязаться
вăл ӳкерчĕкĕсене илсе килме пулчĕ — он обещал принести свой рисунки
ăна пулăшма пултăмăр — мы обязались помочь ему
19.
с причастием на -асшăн (-есшĕн):
хотеть
вăл каясшăн пулнă — он хотел уйти
эпĕ сана ярасшăн пулман — я не хотел отпускать тебя
всякий, каждый, любой (о человеке)
все
пулана ăçтан юрăн — на всех не угодишь
вăл пулан çынна алă памасть — он не каждому подаст руку
пулан кайăксем те çывăраççĕ, пĕр шăпчăк çеç калать юррине — фольк. спят все птички, один только соловей заливается
всякий, каждый, любой
случайный
вăл пулан-пулман çынпа хутшăнмасть — он не со всяким общается
2. вводн. сл.
кажется, должно быть
вăл мана палласа илчĕ пулас — он, должно быть, узнал меня
II.
1.
помогать, оказывать помощь
инкекрен тухма пулăш — помочь выйти из беды, выручить чем-л.
пĕрне-пĕри пулăш — помогать друг другу
пĕр-пĕрне пулăшни — взаимная помощь, взаимопомощь
укçапа пулăш — помочь деньгами
эмел пулăшрĕ — лекарство помогло
ку ĕçе вăл пулăшнипе турăмăр — мы это сделали с его помощью
Кашкăр пулăшсан, вăрăмтуна та лашана ӳкерет. — погов. Коли волк поможет, и комар одолеет лошадь.
1.
выражает возражение, несогласие
пусть, ну и пусть,
ну и что, ну так что же
кайтăр пулин, мана мĕн ĕç — пусть уходит, мне какое дело
— вăл тухса кайрĕ — он ушел
— пулин! — ну и пусть!
2.
в сочет. с частицей те
несмотря на то, что
хотя
ача пĕчĕккĕ пулин те йăлтах ăнланать — малыш все понимает, несмотря на то, что еще маленький
вăл пенсире пулин те уйра ĕçлет — хотя он и на пенсии, но работает в поле
может быть, разве что, разве только
вăл паçăр çукчĕ, халь килте пулинех — тогда его не было, разве что теперь он дома
II.
1.
мочь, быть в состоянии, уметь
вăл йывăр çĕклеме пултарать — он может поднять большую тяжесть
эпĕ кун пирки нимĕн те калама пултараймастăп — я ничего не могу сказать об этом
ку ача питĕ пултараканскер — этот мальчик очень способный
1.
разговор, беседа
вăл пирĕн пуплеве илтнĕ — он слышал наш разговор
1.
жить, существовать
килĕштерсе пурăн — жить в согласии
пĕр хуйхăсăр пурăн — жить без забот
хулара пурăн— жить в городе
пурăнма куç — переехать на жительство
мĕнле пурăнатăр?— как поживаете?
аран пурăнкала — неважно жить, еле существовать
вăл çĕр çулччен пурăннă — он прожил до ста лет
слонсем нумай пурăнаççĕ — слоны живут долго
Çынсăр çын пурăнаймасть. — погов. Человек не может жить без людей.
со временем, с течением времени
пурăна-киле йăлтах майлашать — со временем все уладится
пурăна-киле вăл ватăлнă — со временем он состарился
жизненный
пурнăç тĕвви — зародыш
пурнăçа пар — отдать жизнь
пурнăçран уйрăл — расстаться с жизнью
тухтăрсем аманнă çын пурнăçне çăлнă — доктора спасли жизнь раненому
вăл пĕр эрне пурнăçпа вилĕм хушшинче пулнă — он целую неделю находился между жизнью и смертью
претворять, проводить в жизнь, реализовать
осуществлять, выполнять, исполнять
пилĕк çуллăх плана срокчен пурнăçла — выполнить досрочно пятилетний план
заказ пурнăçла — исполнить заказ
приказа пурнăçла — выполнить приказ
вăл ĕмĕтне пурнăçланă он — осуществил свою мечту
1.
все, все до одного
пурте тăрăшса ĕçлеççĕ — все усердно трудятся
пурте курччăр! — пусть все видят!
пурте пекех килнĕ — пришли почти все, пришло подавляющее большинство
пурин валли те ĕç тупăнать — для всех найдется работа
кун çинчен пурне те калана — об этом сказано всем
пуринчен малтан эпĕ çитрĕм — раньше всех пришел я
ку вăл пуриншĕн те паллă — это ясно для всех
2.
подавлять, успокаивать
чуна пусăрăнтар — успокоить свою душу
вăл ниепле те çиллине пусăрăнтараймасть — он никак не может подавить свой гнев
проявлять инициативу, начинать, зачинать
социализмла ăмăрту пуçаракансем — зачинатели социалистического соревнования
вăл пуçарнипе — по его почину
сăмах пуçар — начать речь, завести разговор о чем-л.
пуçарса пар — начать, положить начало
юрă пуçарса пар — запеть песню
пуçарса ту — делать что-л. впервые
пуçарса яр— положить почин
1.
совсем, навсегда
вăл пуçĕпех таврăннă — он совсем вернулся
ăна сехете пуçĕпе патăм — я отдал ему часы насовсем
I.
1.
глава, руководитель
начальник
заведующий
партипе правительство пуçлăхĕсем — руководители партии и правительства
кил пуçлăхĕ — глава семьи
вăл халĕ пысăк пуçлăх — он сейчас большой начальник
Пуçлăхсем пуçран ачашласан, çӳç тăкăнмасть. — посл. Когда начальство гладит по голове, волосы не выпадают.
2.
бесшабашно, безрассудно, опрометчиво, отчаянно
вăл пуçсăрла хăтланать — он поступает опрометчиво
2. перен.
бить челом, кланяться (обращаться с просьбой)
мĕн пуççапатăн ăна, вăл пурпĕрех пулăшас çук — что ты кланяешься ему, он все равно не поможет
5. перен.
погружаться, уходить во что-л.
хут ăшне пут — утонуть в бумагах
ыйха пут — погрузиться в сон
вăл тарăн шухăша путнă — он погрузился в глубокое раздумье
непутево, беспутно, гнусно
путсĕр ултавçă — бессовестный обманщик
путсĕр элек — гнусная клевета
вăл путсĕр хăтланать — он отвратительно ведет себя
2.
зря, напрасно
пушали чĕн, пымасть вăл — его зови не зови — не пойдет
свободно, праздно
пушă вăхăт — свободное время, досуг
пушă кун — незанятый день
кунпа пушă чух аппалан — занимайся этим в свободное время
вăл пушă мар — он занят
мĕн пушă çӳретĕн — что ты ходишь без дела?
2.
приходить, подходить, придвигаться
пыр-ха, пулăш! — подойдй-ка, помоги!
вăл сан патна пычĕ-и? — он пришел к тебе?
çул кӳлĕ патнех пырать — дорога подходит к самому озеру
шыв патне ан пыр! — не подходи к воде!
пырса кай — навещать
пырса кĕр —
1) войти, зайти, забрести, наехать, заехать
машина чечек йăранĕ çине пырса кĕчĕ — машина заехала на клумбу
2) появляться, приходить
Укçа мĕнле пырса кĕрет, çаплах тухса каять. — посл. Деньги как приходят, так и уходят.
пырса лар — подойти и сесть
вăхăтра пырса çит — подоспеть вовремя
пырса çӳре — навещать, захаживать, заезжать
пырса тăр — 1) подойти и встать куда-л. 2) часто приходить, посещать
пырса пăх — посмотреть, подойдя близко
1.
большой, крупный, огромный (по размерам)
пысăк завод — большой завод
питĕ пысăк çурт — огромный дом
пысăк упа — громадный медведь
пысăк хула — большой город
вăл санран пысăкрах — он больше тебя
пысăк саспаллинчен пуçласа çыр — писать с большой буквы
Йыттăн хӳри кукăр, вăррăн куçĕ пысăк. — посл. У собаки хвост кривой, у вора глаза велики.
взрослым, во взрослом возрасте
вăл пысăкла тин ишме вĕреннĕ — он научился плавать лишь взрослым
3.
подрастать, взрослеть
ача пысăкланать — ребенок растет
епле пысăкланса кайнă вăл! —как он повзрослел!
ывăлĕ палăрмаллах пысăкланнă — его сын заметно подрос
1.
прятаться, таиться, скрываться
йывăç хыçне пытан — спрятаться за дерево
ăçта кайса пытанчĕ вăл? — где же он спрятался?
унран нимĕн те пытанса юлмĕ — от него ничего не укроется
пытанмалла выля — играть в прятки
Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та тарса пытанаççĕ. (Çумăр пĕлĕчĕ). — загадка Меня ждут, а когда показываюсь — все прячутся. ((Дождевая) туча).
2.
скрывать, тайть
савăнăçа пытар — таить радость
пытармасăр кала — говорить не таясь, выкладывать начистоту
вăл савăнăçне пытараймарĕ — он не смог скрыть свою радость
Нушана пытаракан пĕтнĕ, чирне пытаракан вилнĕ. — посл. Скрывающий беду разорился, скрывающий болезнь умер.
разг.
охотно, с желанием, с радостью
вăл вĕренме ратах мар — он учится без особого желания
рат ту — изъявлять желание, быть готовым (что-л. сделать)
реалистичный, реалистический
вăл реализм туйăмне çухатнă — он утратил чувство реализма
рифма
глагол рифми — глагольная рифма
ар рифма — мужская рифма
ама рифма — женская рифма
хĕресле рифма — перекрестная рифма
дактильлĕ рифма — дактилическая рифма
кăшăл рифма — кольцевая рифма
мăшăр рифма — парная рифма
вăл рифмасем тупма ăста — он искусно подбирает рифмы
3.
уважать, ценить
вăл пит савмалла çын — он человек, достойный уважения
Ятлă çынна ял савать. — посл. Достойного человека уважает все село.
радушно, добродушно
вăл усал мар, савăк çын — он человек не злой, добродушный
4.
радушно, добродушно
вăл пире савăккăн йышăнчĕ — он принял нас радушно
безрадостно, невесело
вăл савăксăррăн пăхать — он смотрит невесело
4.
восхищение, восторг
вăл юрлани пурне те савăнăç кӳрет — его пение приводит всех в восхищение
(сакăрвун)
при конкр. счете, в качестве опр.
восемьдесят
восьмидесяти-
сакăрвунă тенкĕ — восемьдесят рублей
сакăрвунă çулхи старик — восьмидесятилетний старик
вăл сакăрвунă çичĕ çулта — ему восемьдесят семь лет
при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
восемьдесят
вунă хут саккăр — сакăрвуннă — десятью восемь — восемьдесят
сакăрвуннăран вăтăр кăлар — из восьмидесяти вычесть тридцать
вăл сакăрвунна пуснă — ему пошел восьмидесятый год
скучно, тоскливо
салху пурнăç — скучная жизнь
вăл паян салху — он сегодня скучный
пире пĕрре те салху мар — нам нисколько не скучно
значительно, немало
изрядно, порядочно разг.
самай пысăк — довольно большой
самай укçа — порядочные деньги
уйăх самай çĕкленчĕ — луна заметно поднялась
укçа самаях ĕçлесе илтĕмĕр — мы заработали довольно много денег
вăл санран самай çамрăкрах — он значительно моложе тебя
вăхăт самаях иртрĕ — прошло порядочное время
2.
выздоравливать, поправляться
улучшаться
вăл самайланнă — ему стало легче
салтака кайиччен самайланать — шутл. до солдатской службы заживет (говорят детям при ушибах)
довольный, удовлетворенный
вăл хăйпе хăй сапăр — он доволен собой
1.
запасливый, имеющий запас
вăл саппаслă çын — он человек запасливый
внезапно, неожиданно, непредвиденно
сарăмсăр тĕл-пулу — неожиданная встреча
сарăмсăр чăрмав — непредвиденное затруднение
вăл сарăмсăр вилчĕ — он скоропостижно скончался
беззвучно, бесшумно
молча, безмолвно
вăл пĕр сасăсăр пырса тăчĕ — он подошел бесшумно
мĕн сасăсăр ларатăр? — что вы сидите молчком?
2.
слух и слухи, молва, толки
тĕрлĕ сас-хура çӳрет — ходят разные слухи
вăл сас-хура пирĕн пата та çитрĕ — эти толки дошли и до нас
унран ним сас-хура çук — от него нет ни слуху ни духу
смело, храбро, отважно
совет салтакĕ çапăçура сатур — советский воин храбр в бою
вăл сатур пăхать — он смотрит смело
2.
петь экспромтом
вăл сăвăлама ăста — он мастер импровизировать
диал.
прием, спбсоб, метод
вăл тĕрлĕ сăлпа кĕрешет — он борется, используя разные приемы
2.
пачкать смолой
вăл тумтирне сăмалаласа пĕтернĕ — он испачкал смолой одежду
8.
речь, способность говорить
тăван сăмах — родная речь
сăмах пултарулăхĕ — способность говорить, дар речи
сăмахпа кастар — говорить резко, резать (языком)
вăл сăмаха ăста çын — он мастер говорить
понуд. от сăмахла
вăл хăй çинчен нумай сăмахлаттарчĕ — он заставил много говорить о себе
3.
пролезать, проникать куда-л.
быть пронырой, пролазой
вăл пур çĕре те сăмсаланать — он всюду сует свой нос
4. разг.
приобщаться к чему-л.
приниматься за что-л.
вăл платник ĕçне сăмсаланать — он пробует заняться плотничьим делом
1.
лицо, внешность, наружность
вид, облик, образ
хитре сăн — красивое лицо
тискер сăнлă — с безобразной внешностью
сăнĕпе вăл çамрак-ха — с виду он еще молод
сăнран улшăн — измениться в лице
Сăнĕ мĕнле, чунă те çапла. — погов. Каково лицо, такова и душа. (соотв. Каково обличье, таковы и привычки).
3.
схожий, похожий, имеющий сходство
вăл ашшĕ сăнарлă — он лицом в отца
1.
становиться безобразным, некрасивым, непривлекательным
вăл чирпе йăлтах сăнсăрланнă — лицо его обезобразилось от болезни
аккуратно, опрятно
вăл ялан сăпай çӳрет — он всегда ходит аккуратно одетым
4.
быть падким на что-л., пристраститься, иметь слабость к чему-л.
вăл эрехе сăхланать — он падок на вино
секретный
ку вăл пуриншĕн те секрет — это секрет для всех
2.
часами, целыми часами
вăл сехетшерĕн ташлама хатĕр — он готов танцевать часами
бояться, пугаться, страшиться
сехĕрленнĕ сасă — испуганный голос
сехĕрленсе вăранса кай — проснуться в страхе
сехĕрленсе пăх — смотреть с ужасом
сехĕрленсе ӳк — перепугаться
сехĕрленсе кай — перепугаться
вăл сехĕрленсе ӳкнĕ — его объял ужас
пугать, страшить
стращать прост.
нагонять страху
вăл ачана сехĕрлентерчĕ — он испугал ребенка
сехĕрлентерсе пăрах — перепугать, испугать до смерти
сехĕрлентерсе ӳкер — перепугать, испугать до смерти
4.
стремиться, порываться
гореть желанием
вăл вĕренме сĕкĕнет — он горит желанием учиться
1.
быть наглым, дерзким,. нахальным, бессовестным
дерзить
наглеть, становиться наглым, дерзким, нахальным
вăл йăлтах сĕмсĕрленсе кайнă — он совсем обнаглел
2.
жадность, ненасытность, алчность
вăл хăйĕн сĕмсĕрлĕхне пула пĕтрĕ — он пропал из-за своей жадности
1.
нагло, дерзко, нахально, бессовестно
сĕмсĕррĕн тапăнса кĕни — наглое вторжение
вăл хăйне ытла сĕмсĕррĕн тыткалать — он ведет себя слишком уж нахально
панă сăмаха сĕмсĕррĕн пăс — вероломно нарушить обещание
2.
заставлять себя упрашивать (при угощении)
вăл сĕнтерсе тăмарĕ — он не стал ломаться (сразу принял угощение)
нерасторопный, медлительный, мешкотный
вăл ытла сĕркеленчĕк — он очень уж нерасторопен
3.
воровать
таскать разг.
вăл колхоз пурлăхне сĕтĕрнĕшĕн лекнĕ — он попался за то, что таскал колхозное добро
2.
плестись, тащиться
сĕтĕрĕнсе çит — доплестись
тухса сĕтĕрĕн — поплестись
ывăннипе вăл аран сĕтĕрĕнсе пырать — от усталости он еле плетется
2. перен.
холодно, неприветливо, недружелюбно
сиввĕн пăхса ил — холодно взглянуть
вăл сиввĕн пуç тайрĕ — он еле, слегка поздоровался
4. перен.
чуждаться, охладевать, терять привязанность, интерес
пĕр-пĕринчен сивĕн — разлюбить друг друга
вăл килтен пачах сивĕнчĕ — он совсем отошел от дома
вăл темшĕн мусăкăран сивĕнчĕ — он почему-то охладел к музыке
Кăмăл пĕрре сивĕнсен, кăмака çинче ăшăтаймăн. — посл. Раз остывшее чувство нельзя подогреть на печи.
2. перен.
холодно, холодновато, с холодком
вăл пире сивĕреххĕн кĕтсе илчĕ — он встретил нас холодно
4. перен.
отталкивать, отвращать
отваживать
вăл çынсене тӳрккеслĕхĕпе сивĕтет — он отталкивает людей своей грубостью
Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. — посл. Холодный суп не отталкивает (людей), отталкивает неприветливое слово.
3.
бестолковый, глупый
мĕнле сипетсĕр этем вăл! — какой он бестолковый (человек)!
1.
обходиться
вăл хăйне хăй сиплешсе пурăнать — он обходится без посторонней помощи
8. перен.
сыпать
вăл сăмахсене сирпĕнтерет кăна — он так и сыплет словами
2.
замечать, примечать
обращать внимание
куна никам та сиссе юлмарĕ — никто этого не заметил
çын сисиччен — незаметно для других
вăл хăй сисмесĕрех çывăрса кайнă — незаметно для себя он уснул
сисмен хушăра пăрахут кăшкăртса ячĕ — неожиданно пароход дал гудок
Ырă çынпа çула тухсан çул иртнине сисместен. — посл. С хорошим человеком и не заметишь, как пройдешь путь.
3.
догадываться, чувствовать
смекать прост.
вăл нимĕн те сисмест — он ни о чем не догадывается
сăмахсăрах сис — догадаться без слов
Сисекене — симĕс курăк, сисменнине — хытхура, теççĕ. — погов. Сообразительному — сочная трава, а несообразительному — сухой бурьян.
нечутко, невнимательно, черство
вăл çын тĕлĕшпе сисĕмсĕр — он нечуток к людям
2.
чувствоваться, ощущаться
сказываться, проявляться
замечаться, наблюдаться
сисĕнмесĕрех пĕр уйăх иртрĕ — незаметно прошел месяц
калаçу сисĕнмесĕрех урăх ыйту çине куçрĕ — разговор незаметно перешел на другую тему
хăнăхтару усси ăмăртура сисĕнет — польза тренировок проявляется в соревнованиях
вăл поэзие лайăх пĕлни сисĕнет — чувствуется, что он хорошо знает поэзию
1.
чувствительный, остро чувствующий
вăл питĕ сисĕнкĕллĕ хĕрарăм — она очень чувствительная женщина
2.
скептик (шанман çын)
чунĕпе вăл скептик — он скептик в душе
служащий
патшалăх служащийĕсем — государственные служащие
вăл служащи çемйинче çуралса ӳснĕ — он из семьи служащих
сменщик (ĕçре ылмаштаракан çын)
вăл сменщикĕпе ăмăртать — он соревнуется со своим сменщиком
спартанский
вăл чăн-чăн спартанец — он настоящий спартанец
спартанец чăтăмлăхĕ — спартанская выдержка
специальность
ĕçчен специальноçĕ — рабочая специальность
специальность туян — получить специальность
харпăр хăвăн специальноçпа ĕçле — работать по специальности
специальноçĕпе вăл агроном — по специальности он агроном
спидометр (машина хăвăртлăхне, вăл мĕн чухлĕ кайнине кăтартакан хатĕр)
спидометр кăтартни — показания спидометра
стилист (литература стилĕн ăсти)
вăл пултаруллă стилист — он прекрасный стилист
филос.
субъективизм (тĕнче тени вăл этем ăстăнĕнче кăна сĕмленет, текен идеализмла вĕрентӳ)
1.
сослепу
вăл суккăрла кăштах çырмана анса кайман — он сослепу чуть не свалился в овраг
2.
подобно слепому, как слепой
вăл суккăрла такăнкаласа пырать — он то и дело спотыкается как слепой
слепнуть, терять зрение
суккăрланса лар — совершенно ослепнуть
вăл суккăрлансах пырать — он все больше теряет зрение
2. перен.
идти, следовать за кем-л.
вăл ашшĕ хыççăн сукмакланать — он идет по стопам своего отца
3. разг.
смекать, разуметь, разбираться
вăл машина таврашĕнче кăшт сукмакланать — он немного разбирается в машинах
2.
кивать, качать
вăл хирăçлесе пуçне сулчĕ — он отрицательно покачал головой
4. перен.
ссылаться на кого-что-л., отговариваться чем-л.
вăл ялан ерçӳ çуккине сулать — он всегда ссылается на занятость
чире сулса ĕçе тухмарĕ — сославшись на болезнь, он не вышел на работу
3.
левша
вăл сулахай иккен — он, оказывается, левша
7.
близиться, приближаться к чему-л.
завершаться, идти к концу
пуху вĕçнелле сулăннă — собрание близится к концу
вăл утмăлсенелле сулăннă — он приближается к шестидесяти годам
8.
склоняться, быть склонным к чему-л.,
отдавать предпочтение
вăл ытларах математика еннелле сулăнать — он болыне склоняется к математике
3. перен.
склонять, клонить
вăл пурне те хăй майлă сулăнтарнă — он всех склонил на свою сторону
2.
кивать, качать (головой)
вăл килĕшнĕн пуçне сулларĕ — он согласно кивнул головой
1.
почет, почтение, уважение
вăл сумлăха тивĕç — он достоин уважения
1.
желать, хотеть
жаждать
вăл малалла вĕренме сунать — он хочет учиться дальше
3.
обещать
сулить прост.
вăл сунни суя пулчĕ — его обещания оказались обманом
чихать
вăл çине-çинех сунасларĕ — он чихал раз за разом
3.
быть одержимым, поглощенным чем-л., помешаться на чем-л.
вăл спортпа супнă — он одержим спортом
супрăн ĕнтĕ машинупа! — ты прямо помешался на своей машине!
1.
ранить, наносить рану, повреждать, делать раненым, увечным
вăл урине юри суранлантарнă — он намеренно повредил ногу
в лохмах, в рванье
вăл сурханах çӳрет — он ходит в рванье
слюнный
çăра сурчăк — мокрота; харкотина прост.
сурчăк сирпĕтсе калаç — говорить, брызгая слюной
вăл юнлă сурчăк сурать — он харкает кровью
апат шăрши сурчăк килтерет — запах пищи вызывает обильное слюноотделение
упа сурчăкĕ пек çумăр — мелкий, моросящий дождь (букв. дождь, подобный медвежьей слюнĕ)
2.
плевок
маншăн вăл сурчăка та тăмасть — по мне он и плевка не стоит
уродливый
увечный
сусăр ура — увечная нога
сусăр çын — 1) больной человек 2) увечный человек
вăл ачаран сусăр — он с детства калека
4. перен.
обводить, обставлять прост.
брать верх
вăл чăвашла сана сутса ярĕ — он тебя обставит по части чувашского языка
1.
понуд. от су
вăл хăйне сума сутарчĕ — он заставил уважать себя
2.
плугарь
вăл çуркунне сухаçăра ĕçлерĕ — весной он работал плугарем
болтовня, пустословие
трепотня прост.
ку вăл сӳпĕлтетӳ кăна — это только болтовня
здоровым, в здоровом состоянии
сывă çын — здоровый человек
сывă шăл — здоровый зуб
вăл сывă мар — он нездоров
1.
дышать
пĕр тикĕс — сывла дышать ровно
сăмсапа сывла — дышать носом
уçă сывлăшпа сывла — дышать свежим воздухом
сывлайми пул — задохнуться
вăл аран сывлать — он чуть дышит
пулă сухапа сывлать — рыба дышит жабрами
тăвăр çуха сывлама памасть — тесный воротник перехватывает дыхание
здоровым, в здоровом состоянии
сывлăхлă çын — здоровый человек
вăл çирĕп сывлăхлă — он обладает крепким здоровьем
ачасем сывлăхлă çитĕнеççĕ — дети растут здоровыми
нездоровый, болезненный, хворый
сывлăхсăр çын — болезненный человек
вăл кăшт сывлăхсăртарах ему — немного нездоровится
заболеть, захворать
становиться болезненным, немощным
вăл ватăлса сывлăхсăрланнă — он состарился и стал немощным
2.
страдающий одышкой
вăл сывлăшсăр аптăрать — он страдает одышкой
заболеть, занемочь, захворать
занедужить обл.
сывмарланса вил — скончаться от болезни
вăл сывмарланса çитнĕ — он сильно занемог
здоровым
в полном здравии
эпĕ халь сып-сывă — я сейчас совершенно здоров
вăл сыватмăшран сып-сывах таврăнчĕ — он вернулся из больницы в полном здравии
осмотрительно, осторожно
вăл сыхлануллă çын — он осмотрительный человек
I. союз
1.
и, да
при повторении — и... и...
в отрицательных оборотах — ни... ни...
шыв тарăн та таса — вода глубокая и чистая
икĕ ывăл та пĕр хĕр — два сына и одна дочь
кай та часрах таврăн — иди да побыстрее возвращайся
унта та, кунта та — и здесь и там, и там и сям
вăл унта та, кунта та çук — его ни там ни здесь нет
2.
и, да и
эпĕ манса кайнă, вăл та астумасть — я позабыл, да и он не помнит
7.
если даже
эпир каламасан та вăл пурпĕр пĕлет — он все равно узнает, если даже мы и не скажем
9.
так что, поэтому, и поэтому
вăл чирлĕрех те хытă утаймасть — он не совсем здоров, поэтому идти быстро не может
II. частица
1.
и, даже, даже и
вăл сăра та ĕçмест — он даже пива не пьет
вĕсем патне ан та кай — к ним лучше и не ходи
2.
уж, вот уж,
уже, вот уже
вăл чупса та çитрĕ — он уже прибежал
икĕ уйăх та иртрĕ — вот уже и два месяца прошло
1.
спорить
дебатировать, дискутировать
ăслăлăх ыйтăвĕсемпе тавлаш — дискутировать по научным вопросам
вăл ытла тавлашма юратать — он любит спорить
тавлашса ил — поспорить
тавлашса çĕнтер — победить в споре, переспорить
тавлашса выляса ил — выиграть пари, выиграть в споре
тавлашса выляса яр — проспорить, проиграть пари
окружающий, близлежащий, окрестный
таврари уй-хир — близлежащие поля
таврари ял-хуласем — окрестные населенные пункты
вăл таврари паллă машина юсакан — она известный в округе автомастер
5. в роли служ. имени:
таврашра, таврашĕнче — вблизи, около, у
в районе, в области
Сĕве таврашĕнче — в бассейне Свияги
ман таврашра — около меня
чĕре таврашĕнче — в области сердца
кил таврашĕнче ĕçле — делать что-л. по дому, заниматься домашними делами
таврашĕнчен — откуда-то из, откуда-то с
вăл Канаш таврашĕнчен — он откуда-то из-под Канаша
таврашнелле —
1) куда-то к, по направлению к
вĕсем Ĕпхӳ таврашнелле куçса кайнă — они переселились куда-то к Уфе
2) приблизительно
эрнекун таврашнелле — приблизительно в пятницу
4.
разбираться в чем-л.
вăл математикăна аван тавçăрать — он хорошо разбирается в математике
2.
наивно
вăл ытла та тавçăрусăр çын — он очень уж несообразительный человек
I. глаг.
1.
клонить, наклонять, нагибать, сгибать, склонять
çил йывăçсене тайать — ветер клонит деревья
пуç тай —
1) наклонить, склонить голову (набок)
ача пуçне тайса çывăрса кайрĕ — ребенок уснул, склонив голову набок
2) кланяться, приветствовать с поклоном
вăл пире аякранах пуç тайрĕ — он приветствовал нас, кивнув издали
3) склонять, преклонять голову
ялав умĕнче пуç тай — склонить голову перед знаменем
3.
наивный, несмышленный (о ребенке)
тайăн ача-ха вăл — малыш еще несмышленый
1.
неизвестно кто
кто-то, некто
такам килет кунта — сюда кто-то идет
кам пулч! ку? — такам такам — кто это был? — не знаю, кто
вăл такам мар-çке, хамăр çын — он же не кто-ннбудь (чужой), а свои человек
талантливо
талантлă ӳкерӳçĕ — талантливый художник
вăл хăйĕн рольне талантлă вылярĕ — он талантливо сыграл свою роль
1.
разъяряться, бушевать, буйствовать
гневаться уст.
вăл çаплах талăрать-ха — он все еще буйствует
талăрса кай — выйти из себя, рассвирепеть
талăрса кăшкăр — кричать в ярости
2.
хвастаться, хвастать
похваляться, хвалиться разг.
бахвалиться прост.
вăл çын умĕнче талпасланма юратать — он любит похваляться на людях
5.
вровень, на одинаковой высоте, на одном уровне
пĕвĕпе вăл ашшĕпе тан — он ростом с отца (букв. вровень с отцом)
чӳлмекри сĕт хĕррипе тан — молоко в горшке вровень с краями
тан ту — 1) сравнять, сделать равным, одинаковым 2) подровнять, сровнять, сделать ровным
спесиво, надменно
чванливо разг.
вăл танлă сăнпа çӳрет — он ходит с надменным видом
8.
надрываться
надсаживаться прост.
повреждаться (о внутренних органах)
ăшчикĕ тапраннă — он надорвался
манăн пилĕк тапранчĕ — я надорвал поясницу
вăл чĕре тапраннă çын — он человек с больным сердцем
2.
полнеть, становиться полным, тучным
становиться пухлым
вăл ытлашши тапчамланса кайнă — он слишком располнел
потовой
тар парĕ — потовые железы
вăл йĕп-йĕпе тар — он мокрый от пота, он весь в поту
кĕпене тар витĕр витнĕ — рубашка насквозь промокла от пота
тар тапса тухрĕ — выступил холодный пот
тар кăларса ĕçле — трудиться в поте лица
чăм тара ӳк — взмокнуть (от пота)
лачкам тара ӳк — взмокнуть (от пота)
II. послелог
1.
до, вплоть до
по
атă кунчи таран юр — снегу по самые голенища сапог
вăрман таран сасă каять — звук разносится до самого леса
çурт кĕтессинчен крыльца таран — от угла дома до крыльца
витрене хĕрри таран тултар — наполнить ведро до краев
вăл ĕç укçи икçĕр тенкĕ таран илет — он зарабатывает до двухсот рублей
мĕн таран кĕтмелле сана! — как долго ты заставляешь себя ждать!
2.
возмущать, вызывать возмущение, гнев
тарăхтармалла ĕç — возмутительный поступок
вăл ĕçе тухманни пурне те тарăхтарчĕ — его прогул возмутил всех
4.
мучить, донимать, изводить
пире шăрăх тарăхтарса çитерчĕ — жара нас измучила
вăл мана пайтах тарăхтарчĕ — он мне порядком надоел
заставлять себя просить, упрашивать
ломаться разг.
вăл тархаслаттарма юратать — он любит поломаться
чисто, правильно, грамотно
вăл чăвашла таса калаçать — он чисто, без акцента говорит по-чувашски
6.
невинный, невиновный, безвинный
таса çынна айăпла — обвинять безвинного
вăл судра таса юлчĕ — его оправдали на суде
11.
чистый (не грязный и не трудный)
вăл ялан таса ĕç шырать — он вечно ищет чистую работу
5. разг.
становиться рослым, крепким, здоровым
епле тасалса кайнă вăл! — вон он как поправился!
2. диал.
здороветь, становиться крепче, здоровее
вăл тасаланса кайнă — он поздоровел
1.
где-то, где-нибудь, неизвестно где
таçта инçетре — где-то далеко
таçта Çĕпĕрте — где-то в Сибири
вăл ăçта çӳрет? — где он ходит?
таçта — неизвестно где
вăл таçта та çитсе курнă — он побывал везде и всюду
1.
откуда-то, откуда-нибудь
неизвестно откуда
вăл кунта ăçтан килнĕ? — откуда он сюда приехал?
таçтан — неизвестно откуда
2.
неизвестно откуда, неведомо откуда, из каких краев
вăл таçти çын — он родом неизвестно откуда
3.
очень дальний, далекий, отдаленный
вăл таçтиех — он откуда-то издалека
таçти-таçти — удаленный, отдаленный (о многих)
таçти-таçти хуласенчен халăх пухăннă — народ собрался из самых дальних городов
3. против.
но
вăл килес тетчĕ те килмерĕ тата — он хотел было прийти, но не пришел
5.
выражает пренебрежение
ну еще
так и жди
как бы не так
— вăл сана парăмне пачĕ-и? — он тебе вернул долг?
— парать тата! — как бы не так!
беспрерывно, непрерывно, постоянно, все время
очень долго
таттисĕр çумăр — беспрерывный дождь
таттисĕр калла-малла ут — бесконечно ходить взад и вперед
вăл кунта пĕр таттисĕр вунă çул ĕçлет — он непрерывно работает здесь десять лет
неизвестно какой, неизвестно который
тахăш тĕлте — неизвестно где
вăл тахăш çуртра пурăнать — он живет неизвестно в каком доме
тахăш вăхăта килмелле — неизвестно, к какому времени нужно прийти
вăл тахăш вăхăтра килне кайса килме ĕлкĕрнĕ — он неизвестно когда успел сбегать домой
2. в форме тахçанах
уже давно
вăл кун çинчен тахçанах маннă — он об этом давно уже забыл
тахçанах вăхăт çитнĕ — давно пора, давно настало время
3.
как-то раз, однажды
когда-то, некогда
тахçан ĕлĕк-авал — давным-давно, во время оно
тахçан авалтан юлнă йăласем — обычаи древних времен
тахçан ĕлĕк, çамрăк чух — когда-то в молодости
тахçанах çапла кирлĕ! — давно бы так!
пĕрре тахçан килнĕччĕ вăл пирĕн пата — как-то раз он приходил к нам
2.
давнишний, давний, старый
вăл манăн тахçанхи пĕлĕш — он мой старый знакомый
3.
близкий (о родственниках)
вăл манăн тачă тăванах мар — мы с ним не в близком родстве, он мне приходится дальним родственником
1.
родниться, становиться родственниками
вăл ман юлташпа тăванлашрĕ — он породнился с моим товарищем
сиротский
сирый уст.
сĕм тăлăх — круглый, круглая сирота
тăлăх хĕрача — девочка-сирота
тăлăх ачасен çурчĕ — детдом, детский приют
вăл ачаллăх тăлăха юлнă — он осиротел в раннем детстве
2.
сознание, рассудок
тăн çухат — потерять сознание
тăнран кай —
1) потерять сознание, лишиться сознания
тăнран кайса ӳк — упасть в обморок
2) дойти до изнеможения, измучиться
ку ĕçпе тăнран кайрăм — я измучился с этой работой
тăнран кăлар —
тăнран яр —
1) лишать сознания, рассудка
ăна тăнран яриччен хĕненĕ — его избили до потери сознания
2) довести до изнеможения, измучить
вăл пире ыйтусемпе тăнран ячĕ — он донял нас вопросами
тăна кĕр —
1) войти в разум
вăл тăна кĕмелĕх пулнă ĕнтĕ — ему уже пора набраться ума
2) образумиться, одуматься
тинех тăна кĕчĕ — наконец-то он одумался
3) прийти в сознание
тăна кĕрт —
1) образумить, вразумить, наставить на ум
2) привести в сознание
3) перен. проучить, наказать
3. диал.
слушать
вăл мана тăнламарĕ те — он и не выслушал меня
2.
рассудок, благоразумие, здравомыслие
вăл нихçан та тăнпуçне çухатмасть — он никогда не теряет рассудка
скромно, тихо
вăл ялан тăп çӳрет — он всегда ведет себя скромно
6.
именно, как раз, точно
вăл тăп пирĕн пата килет — он приближается именно к нам
15. перен.
отстаивать, защищать кого-что-л.
стоять за кого-что-л.
вăл хăйшĕн хăй тăраймасть — он не может постоять за себя
эпир çирĕп тăнăсшăн тăратпăр — мы стоим за прочный мир
18.
в сочет. с инфинитивом глагола на -ма
намереваться, собираться
çурт лартма тăр — собираться построить дом
вăл темĕн калама тăчĕ — он хотел было сказать что-то
постепенно, со временем, с течением времени
через некоторое время
тăра-киле куç тĕттĕмре куракан пулать — постепенно глаза привыкают к темноте
тăра-киле эпĕ ăна аса илтĕм — потом я его вспомнил
тăра-киле вăл çурт лартрĕ — спустя некоторое время он построил себе дом
2.
кормиться, питаться
тăранса пурăн
1) питаться чем-л., употреблять в пищу что-л.
сăсар шăшисемпе тăранса пурăнать — куница питается мышами
2) добывать пропитание
зарабатывать на жизнь
вăл хăй вăйĕпе тăранса пурăнать — он сам себе зарабатывает на жизнь
II.
подражание звуку сильного удара, грохоту
вăл урипе алăка тăрăс! тутарчĕ — он грохнул ногой в дверь
2.
усердно работать, трудиться
вăл кунĕпех хирте тăрăшать — он весь день усердно трудится в поле
неприлично, нескромно, непутево разг.
тăрлавсăр сăмах — неприличное выражение
вăл хăйне тăрлавсăр тыткалать — он ведет себя нескромно
3.
хлопотать, заботиться, проявлять заботу
вăл ачисене вĕрентесшĕн тăрмашать — он старается дать образование своим детям
пеней пирки тăрмаш — хлопотать о пенсии
2.
сразу
сначала, в первый момент
тăрук лăпланаймарăм — я успокоился не сразу
вăл тăрук ним те тума пĕлмерĕ — в первый момент он растерялся, не знал, что делать
2.
непрерывно, беспрерывно, безостановочно
тăтăшах çумăр çăвать — беспрерывно идут дожди
вăл кунта вуникĕ çул тăтăш ĕçлет — он работает здесь двенадцать лет беспрерывно
тăтăш ĕçлени — непрерывный стаж
при абстр. счете в качестве подл. и доп.
девяносто
вăл тăхăрвуннăра — ему девяносто лет
тăхăрвунна çит — дожить до девяноста (лет)
понуд. от тăхта
вăл ялан тăхтаттарать — он всегда заставляет ждать себя
3.
в сочет. с прич. на -ас (-ес) др. глагола:
хотеть, желать, намереваться
унта каяс тетĕп — я хочу пойти туда
вăл вулас теменччĕ — он не хотел было читать
тесе —
1) говоря, называя;
обзывая
упа тесе мăшкăлла — дразнить, обзывая медведем
2) желая, стремясь;
с целью, с намерением;
для того, чтобы
вăл ĕçе кĕрес тесе хулана килнĕ — он приехал в город с намерением поступить на работу
3) мне казалось;
я думал, что
сана килте çук пуль тесе — я думал, что тебя нет дома
тесен — если захотеть, при желании
ĕçлес тесен ĕç тупăнать — при желании работа найдется
килес тесен кил — если хочешь, приезжай
◊
тейĕпĕр — вводн. сл. допустим, предположим
эсир ăна пĕлмен тейĕпĕр — допустим, вы этого не знали
темерĕн — недаром; на то и
çĕвĕç темерĕн — çĕлерĕ те пăрахрĕ — взял и сшил — недаром он портной
тенĕ пекех —
1) чуть ли не, почти что, едва ли не;
кашни кун тенĕ пекех — чуть ли не каждый день
тени —
1) то, что говорят, считают, думают;
распространенное мнение, предположение
вăл усал тени тĕрĕс пулмарĕ — мнение, что он злой человек, не оправдалось
2) употр. для подчеркивания значения предыдущего слова:
тир тени чăтăмлă пулмалла — коли уж это кожа, так должна быть прочной
тет — якобы, будто; говорят, что
пурăннă, тет, карчăкпа старик — фольк. жили-были, говорят, дед да баба
теççĕ —
1) якобы, будто; говорят, что
вăл килмен теççĕ-ха — 1) говорят, что он еще не приехал
2) при ссылке на пословицы и поговорки: говорят, говорится
Çăмарти чăххине вĕрентмест, теççĕ. — посл. Говорят, что яйца курицу не учат.
отчаянно, решительно, смело
рискованно
вăл теветкеллĕ ача — он отчаянный мальчик
1. в отриц. оборотах
впредь, в будущем, в дальнейшем
больше
вăл ăмăртăва тек хутшăнман — он больше не принимал участия в состязаниях
тек ан ултала — впредь не обманывай
2.
постоянно, часто, беспрерывно
то и дело
вăл тек мăкăртатать — а он знай себе бормочет
тек-тек разг. — 1) впредь, в дальнейшем 2) все время, часто
неоднократно
счастье
удача
мĕн тери телей! — какое счастье!
тулли телей — полное счастье
телей кӳр — приносить, доставлять счастье
телей сун — пожелать счастья
телей çухат — потерять (свое) счастье
телей туп — найти (свое) счастье
телее — вводн. сл. к счастью
телее, вăл килте пулчĕ — к счастью, он оказался дома
Ачасăр килйышра телей çук. — посл. В бездетном доме счастья нет.
1.
неизвестно что
не знаю что
невесть что
бог весть что
— ку мĕн? — это что?
— темĕн — не знаю
— вăл мĕн тăвать? — что он делает?
— тем тăвать — не знаю, что
тем мар-çке — не очень важное событие, не невесть что
2.
с частицей те
все, что угодно
что бы то ни было
всякая всячина
вăл тем те шухăшласа кăларĕ — он может выдумать все, что угодно
темрен те хаклă — дороже чего бы то ни было, дороже всего
тем-тем — всякая всячина
3.
что-то, нечто
вăл тем калас тет пулас — он, кажется, что-то хочет сказать
7. модальное сл.
со значением неведения, употр. в ответах на вопросы
едва ли, кто его знает
вăл пырать-и? — тем — он идет? — кто его знает
2.
неизвестно как
каким-то образом
темĕнле майпа — каким-то способом, как-то
темĕнле хутсем — какие-то бумаги
экзамен мĕнле тытнă-ши вăл? — как он сдал экзамен?
темĕнле — не знаю, как
как-то непонятно, странно, удивительно
темĕскерле çын вăл, ăнланма йывăр — какой-то он странный человек, трудно его понять
темĕскерле ăнланмалла мар калаçать — он говорит как-то непонятно
1.
неизвестно сколько
не знаю, сколько
вăл кайнăранпа миçе кун иртрĕ? — сколько дней прошло после его отъезда?
темиçе — не знаю, сколько
неизвестно который (по счету)
не знаю, который
вăл миçемĕш çуртра пурăнать? — в котором (по номеру) доме он живет?
темиçемĕшĕнче — не знаю, в котором
разг.
неизвестно почему, почему-то
вăл темме килмерĕ — он почему-то не пришел
1.
неизвестно почему
не знаю, почему
не знаю, по какой причине
вăл мĕншĕн килмен? — почему он не пришел?
темшĕн — не знаю, почему
3.
почему-то
темшĕн вăл паян килессĕн туйăнать — почему-то кажется, что он сегодня приедет
2.
пĕрре..., тепре... — то..., то...
вăл пĕрре хĕрелсе, тепре шуралса каять — он то покраснеет, то побледнеет
пĕрре унта, тепре кунта — то там, то здесь
4.
напряжение, перенапряжение (физическое)
натуга разг.
вăл йывăр кире пуканне пĕр тертсĕр çĕклерĕ — он без напряжения поднял тяжелую гирю
собир.
муки, мучения, страдания
горе
вăл нумай терт-асап курнă — он видел много горя
2.
испытывать нужду, жить в бедности, в нужде
вăл çамрăкран тертленсе ӳснĕ — смолоду он рос в нужде
4.
изводить, надоедать
вăл мана яланах пĕр ыйтупа тертлентерет — он изводит меня одним и тем же вопросом
безбедно, без нужды
вăл пурнăçне ним тертсĕр пурăнса ирттернĕ — он безбедно прожил всю жизнь
4.
своеобразный, специфический
вăл хăй техĕмлĕ çын — он своеобразный человек, он человек с изюминкой
техник (техника наукисен специалисчĕ)
вăл паллă ученăй техник — он известный ученый-техник
1.
удивлять, изумлять, поражать
вăл такама та тĕлĕнтерет — он когдо угодно удивит
ан тĕлĕнтер! — не может быть!, неужели это возможно!
йăлт шалт — чрезвычайно удивить, поразить
йăлт тĕлĕнтер — чрезвычайно удивить, поразить
тĕлĕнтерсе пăрах — изумить, поразить
тĕлĕнтерсе яр — изумить, поразить
Ан тĕлĕнтер чĕлхӳпе, тĕлĕнтер ĕçӳпе. — посл. Удивляй не языком, а делом.
удивительно, поразительно
тĕлĕнтермĕшле ĕçсем — удивительные дела
вăл тĕлĕнтермĕшле хăтланать — он ведет себя всем на удивление
2.
подобие, образ, облик
вăл çын тĕлĕшне çухатнă он — потерял человеческий облик
4. в роли служ. имени:
тĕлĕшпе, тĕлĕшрен, тĕлĕшĕнчен — по поводу, относительно, в отношении кого-чего-л., по отношению к кому-чему-л.
сывлăх тĕлĕшпе — в отношении здоровья
сывлăх тĕлĕшĕнчен — в отношении здоровья
пур тĕлĕшпе те — во всех отношениях
пур тĕлĕшрен те — во всех отношениях
вăл ман тĕлĕшрен йăлтах улшăнчĕ — он совсем изменился по отношению ко мне
цель, задача
палăртнă тĕллев — намеченная задача
пĕртен-пĕр тĕллев — единственная цель
пурнăç тĕллевĕ — 1) цель жизни 2) смысл жизни
тĕп тĕллев — главная задача, основное направление
тĕллеве пурнăçла — добиться цели
тĕллев ларт — поставить цель (перед кем-л.)
тĕллев тыт — поставить цель (перед собой)
тĕллеве пĕлтерекен пăхăнуллă предложени — грам. придаточное предложение цели
вăл уçăмлă тĕллевпе ĕçлет — он трудится целеустремленно
2. перен.
догадываться, соображать
смекать прост.
вăл ун çинчен тĕлленмест те — он об этом и не догадывается
мировой
тĕнче вăрçи — мировая война
социалнзмăн тĕнчери системи — мировая система социализма
тĕнче тавра çӳресе çаврăнни — путешествие вокруг света, кругосветное путешествие
пĕтĕм тĕнчери — всемирный
тĕнчери лару-тăру — международное положение
тĕнчере мала тухмалли ăмăрту — соревнования на первенство мира
вăл сан хыççăн тĕнче хĕррине те кайма хатĕр — он за тобой готов идти хоть на край света
тщательно, основательно, обстоятельно, подробно, глубоко
доклада тĕплĕ сӳтсе явни — обстоятельное обсуждение доклада
вăл ĕçе тĕплĕ пĕлет — он основательно знает свое дело
1.
становиться сильным
становиться здорбвым, поправляться
чир хыççăн вăл тĕрекленеймерĕ-ха — после болезни он еще не поправился
сывлăх тĕрекленсе пырать — здоровье улучшается
богато, зажиточно, состоятельно
тĕреклĕ хула — богатый город
тĕреклĕ хуçа — состоятельный хозяин
вăл тĕреклĕ пурăнать — он живет зажиточно, он состоятельный человек
справедливо, объективно, правильно
тĕрĕс критика — справедливая критика
тĕрĕс критик — справедливая критика
ыйтăва тĕрĕс татса пар — объективно разрешить вопрос
вăл тĕрĕс çын — он человек справедливый
в целости, в сохранности
вăл вăрçăран тĕрĕс таврăннă — он вернулся с войны невредимым
7. в ответах, репликах
да, конечно, верно, правда, правильно
тĕрĕс, вăл пирĕн çуртра пурăнать — да, он живет в нашем доме
тĕрĕсси тĕрĕсех ĕнтĕ — что верно, то верно
вспылить
вăл килтен тĕртлетсе тухса кайрĕ — он вспылил и ушел из дому
1.
съеживаться, свертываться, сжиматься
скрючиваться прост.
сивĕпе тĕршĕнсе лар — сидеть, съежившись от холода
тĕршĕнсе вырт — лежать скрючившись
тĕршĕнсе тăр — стоять сгорбившись
вăл ватăлнипе тĕршĕннĕ — он ссутулился от старости
1.
внимательно разглядывать, рассматривать
вăл сана питĕ тĕсет — он внимательно разглядывает тебя
I.
затемно, до рассвета
вăл тĕттĕмлех тухса кайрĕ — он уехал еще затемно
разг.
ценность, стоимость
ку темĕн тĕшне те тăрать — это стоит очень дорого
вăл ăна ним тĕшне те хумасть — он его ни во что не ставит
2.
догадываться
понимать
смекать прост.
вăл ăçта пытаннине тĕшмĕртрĕм — я догадался, куда он спрятался
ку ĕçре эпĕ нимĕн те тĕшмĕртместĕп — я в этом деле ничего не понимаю
тĕшмĕртсе ил — догадаться
ăна-кăна тĕшмĕрт — смекать кое-что
4.
должен, обязан
вăл сире кĕтсе илме тивĕç — он вас обязан встретить
эсĕ мана нимрен те тивĕç мар — ты мне ничем не обязан; ты мне ничего не должен
справедливо, правильно, законно
тивĕçлĕ право — законное право
вăл ыйтăва тивĕçлĕ лартать — он правильно ставит вопрос
II. диал.
вводн. сл.
значит
вăл çапла калать тикĕн? — значит, он говорит так?
4. перен.
полнеть, поправляться
становиться гладким разг.
вăл курортран тикĕсленсе таврăннă — он вернулся с курорта поправившимся
2.
пачкаться, мазаться дегтем
вăл йăлтах тикĕтленсе пĕтнĕ — он весь испачкался в дегте
3.
страстно желать, жаждать чего-л.
вăл сана курасшăн тилмĕрет — он страстно желает встретиться с тобой
3.
проявлять активность, инициативу
хлопотать
вăл тимленипе ялта музей уçнă — благодаря его стараниям в селе открыт музей
заботливо, чутко, отзывчиво, внимательно
тимлĕ чĕре — отзывчивое сердце
вăл тимлĕ вĕрентӳçĕ — он чуткий педагог
тимлĕ упра — заботливо хранить
юлташсемпе тимлĕ пул — быть чутким к товарищам
I.
1.
только, лишь
вăл тĕттĕм пулсан тин таврăнчĕ — он вернулся только с наступлением темноты
паян тин килтĕм —я приехал только сегодня
2.
только что, только сейчас, совсем недавно
вăл тин кунтаччĕ — он только что был здесь
тин çеç мăшăрланнă çынсем — новобрачные
тин çеç çуралнă ача — новорожденный
тин сунă сĕт — свеженадоенное, парное молоко
тин çеç пĕлтĕм ку хыпара — только сейчас я узнал эту новость
4.
наконец-то
ĕмĕт тинех çитрĕ наконе-то — мечта осуществилась
тин вăл ирĕкре — наконец-то он на свободе
то же, что тирпейле
вăл питĕ типтерлĕ хĕрарăм — она очень аккуратная женщина
6. перен.
устремить взор, взгляд
уставиться разг.
вăл шахмат хăми çине тирĕннĕ — он уставился в шахматную доску
3.
придираться
чернить, порочить
вăл сăлтавсăр тиркешет — он придирается без оснований
3.
уют
вăл кил-çурта тирпей кĕртме пĕлет — она умеет создать в доме уют
разг.
вдруг, неожиданно, сразу, тотчас
труках вăрантăм — я неожиданно проснулся
вăл труках ăнланса илеймерĕ — он не сразу понял
III. глаг.
1.
чувствовать, ощущать
хырăм выçнине туй — чувствовать, испытывать голод
мĕнле туятăр хăвăра? — как вы себя чувствуете?
вăл хăйне сывă мар туять — он чувствует себя плохо
3.
казаться, думаться, представляться
вăл тĕрĕс каланăн туйăнать — мне кажется, что он говорит правду
по обряду (о проведении свадьбы)
вăл хĕрне туйла панă — он выдал замуж дочь, сыграв свадьбу по обряду
2.
давать почувствовать, давать понять
вăл хăй кăмăлсăр пулнине туйтарчĕ — он дал понять, что недоволен
внешний, наружный
çын кăмăлне тулаш енчен пĕлме çук — по внешнему виду характер человека определить невозможно
тулашне пăхсан вăл вăйлă пек курăнать — на вид он кажется сильным
хайлалăх тулашĕ — форма произведения
1.
одевать, наряжать
ачана тумлантар — одеть ребенка
вăл хĕрне пукане пек тумлантарнă — она нарядила дочь как куколку
Тумлантарсан тунката та илемлĕ. — погов. И пень будет красив, коли его принарядить.
1.
отказываться, отнекиваться
отрицать
айăпа тун — отрицать вину
вăл хăй сăмахне тунать — он отказывается от своих слов
6.
курить
табак турт — курить
чĕлĕм турт — 1) курить 2) курить трубку
туртакансем — курильщики
туртмалли пӳлĕм — курительная комната, комната для курения
челем туртмалли пӳлĕм — комната для курения
туртса яр — закурить
вăл туртма пăрахнă — он бросил курить
пӳртре туртса тултарнă — в доме накурено
11. перен.
тянуть, склонять к чему-л.
вăл хăй еннеллех туртать — он все гнет в свою сторону
6.
перен.
похудеть, осунуться
вăл сăнран чылай туртăннă — он заметно похудел
родственный
вăл пире туртăнкă тивет — он нам приходится дальней родней
2.
родственный, приходящийся родней
вăл пире туртăнчăк — он нам приходится родственником
3.
капризничать
упрямиться
заставлять (себя) упрашивать
ломаться разг.
вăл турткалашса тăмарĕ, тӳрех килĕшрĕ — он не заставил себя упрашивать, сразу согласился
2.
родня, родственники
вăл мана арам енчен турту тивĕт — он приходится мне родней по жене
несамостоятельный, не имеющий своего мнения, убеждения
вăл туçăр çын — он человек несамостоятельный
1.
глагол движения,
обозначает действие, направленное вовне, за пределы чего-л.
— перевод зависит от способа передвижения:
выходить, выезжать, вылезать и т. д.
сыватмăшран тух — выйти, выписаться из больницы
пӳлĕмрен тух — выйти из комнаты
хирĕç тух — выйти навстречу, встретить
вăл тухмасăр пурăнать — он не выходит из дома
машина хуларан тухрĕ — машина выехала из города
Сăмах çăвартан тухсан хапхаран та тухать. — посл. Слово, вылетевшее из уст, выбежит и за ворота. (соотв. Слово — не воробей, вылетит — не поймаешь).
5.
начинать, приступать к чему-л.
акана тух — начать сев
вырма тух — приступить к жатве
вăл виçĕ кун ĕçе тухман — он три дня не выходил на работу
4. разг.
идти на боковую, ложиться спать
вăл тӳннĕ — он завалился спать
открыто, откровенно, прямо, прямолинейно
тӳрĕ чун — открытая душа
вăл тӳрĕ çын — он человек прямой
2.
высокомерно, спесиво, чванливо
вăл хăйне тӳрккессĕн тыткалать — он ведет себя высокомерно
3.
полнеть, поправляться
пĕлтĕрхипе танлаштарсан вăл чылай тӳрленнĕ — по сравнению с прошлым годом он заметно поправился
становиться упрямым
вăл тӳрменленсе кайнă — он стал очень упрямым
в плохих, натянутых отношениях, не в ладах
вăл кӳршипе тӳртĕнле пурăнать — он не в ладах с соседом
14.
держать, вести себя, держаться
вăл хăйне питĕ лайăх тытать — он ведет себя безупречно
2.
пробовать, пытаться
собираться
вăл кайма тытăнна — он собрался ехать
тума тытăнса пăх — попытаться, попробовать что-л. сделать
9.
заикаться
вăл тытăнса калаçать — он заикается
заикающийся
тытăнкă ача — заикающийся ребенок
вăл тытăнкă — он заика
1.
то же, что тытăнкăллăн
вăл тытăнчăклăн калаçать — он говорит заикаясь
сасă тытăнчăклăн тухать — голос звучит хрипло
2.
держать в руках, управлять, командовать кем-л.
вăл ачисене хытă тыткалать — он держит детей в строгости
5.
разводиться, давать развод
вăл арăмне уйăрса янă — он развелся с женой
12.
различать, отличать кого-что-л. от кого-чего-л.
ним уйăрмасăр — не делая различия
ку ачасене уйăрма çук — этих детой невозможно отличить друг от друга
вăл хурапа шурра уйăрмасть-ха — он не отличает черного от белого (не знает жизни)
1.
ежемесячно, каждый месяц
вăл уйăхсерен киле килсе каять — он ежемесячно приезжает домой
2.
выделяться
отличаться
уйрăлса тăр —
1) отделяться, быть отделенным, обособленным
хулан пĕр пайĕ юханшывпа уйрăлса тăрать — часть города отделена рекой
2) отличаться, выделяться
вăл хăйĕн вăйĕпе уйрăлса тăрать — он отличается своей силой
6.
выделяться (из семьи)
вăл пĕлтĕр уйрăлса тухнă — он выделился в прошлом году
II. глаг.
1.
хромать
лаша уксахлать — лошадь хромает
вăл сулахай урипе уксахлать — он хромает на левую ногу
Кахалăн варĕ ыратнипе ури уксахлать. — погов. Ленивый хромает оттого, что живот у него болит.
как барин, по-барски
улпутла çурт — дом как у барина
вăл улпутла тумланать — он одевается как барин
числ. прибл. счета
шесть-семь
вăл манран улт-çич çул аслăрах — он старше меня лет на шесть-семь
шестой
улттăмĕш çул — шестой год
пĕрре улттăмĕш — одна шестая
вăл улттăмĕш класа куçрĕ — он перешел в шестой класс
ист.
улус (куçса çӳрекен ăру тата вăл пурăнакан вырăн)
1.
изменяться, меняться
вăл питрен улшăннă — он изменился в лице
çанталăк улшăнать — погода меняется
тĕпрен улшăн — меняться в корне
вăл кăшт та улшăнман — он ничуть не изменился
улшăнса кай — сильно измениться
(ун)
мест.
притяж. п. от вăл:
I.
мест.
тв. п. от вăл
с ним, с ней
унпа пĕрле — вместе с ним
унпа курса калаçрăм — я поговорил с ним
мест.
местн. п. от вăл
мест.
исх. п. от вăл
I.
мест.
лишит. п. от вăл:
без него, без нее
унсăр кай — иди без него
унсăр пуçне —
1) кроме него, без него
2) вводн. сл. кроме того, вдобавок
унсăр пуçне, пирĕн васкамалла — кроме того, нам нужно спешить
2.
туда и сюда, туда-сюда
куда-либо
унта-кунта пăхкала — посматривать туда и сюда
вăл унта-кунта тухса çӳресех каймасть — он редко выезжает куда-либо
туда, в том направлении
вăл унталла кайрĕ — он пошел в том направлении
унталла вăрман нумай — в тех краях много лесов
унталла та кунталла — туда и сюда
находящийся там, в тех краях
тамошний разг.
вăл унтисем — он из тех краев, он тамошний
раньше, до той поры
до тех пор
унччен кăна — незадолго до этого, недавно
унччен анчах — незадолго до этого, недавно
вăл унччен кăна килсе кайрĕ — он приезжал незадолго до этого
унччен курман япала — невиданная вещь
унччен малтан — раньше, перед этим
мест.
причин.-цел. п. от вăл
мужнин разг.
мужний уст.
(сан) упăшку — твой муж
(уи) упăшки — ее муж
упăшка тăванĕсем — мужнина родня
вăл упăшкинчен уйрăлнă — она развелась с мужем
3. перен.
вставать на ноги, становиться самостоятельным
вăл хай те ураланнă — он уже и сам стал самостоятельным
колхоз ураланчĕ — колхоз встал на ноги
невменяемый
вăл урăм-cурăм пулнă — он был в невменяемом состоянии
3.
более, больше
еще
вăл урăх килмест — он больше не придет
пӳртре урăх кам пур? — кто есть еще в доме?
1.
делать что-л. по-другому
видоизменять
переиначивать разг.
пӳрт ăшчиккине вăл йăлтах урăхлатрĕ — он все в доме переделал, сделал по-другому
2.
менять, заменять
вăл ĕне урăхлатнă — он сменил корову
4. послелог
через, посредством кого-л.
ун çинчен вăл пиччĕшĕ урлă пĕлтерчĕ — он известил об этом через своего старшего брата
4. перен.
противоречиво, разноречиво
вăл ĕç çинчен урлă-пирлĕ калаçатчĕç — об этом деле говорили по-разному
◊
урлă-пирлĕ пул — повздорить, рассориться
3.
воспитывать, растить
вăл вилнĕ пиччĕшĕн ачисене усрать — он растит детей своего покойного старшего брата
храниться, сохраняться, сберегаться
вăл кĕнеке халĕ те усранать — эта книга хранится и поныне
11.
становиться откровенным
ерипен вăл уçăлса кайрĕ — постепенно он разговорился
16.
выздоравливать, поправляться, вылечиваться
йывăр чиртен уçăл — выздороветь после тяжелой болезни
вăл уçăлсах çитмен-ха — он еще не совсем поправился
2. при абстр. счете, в качестве подл., доп.
шестьдесят
вăтăр çумне вăтăр хушсан утмăл пулать — к тридцати прибавить тридцать — будет шестьдесят
вăл утмăлта ĕнтĕ — ему уже шестьдесят (лет)
2.
ехать, идти шагом, шагать
вăл çул тăрăх уттарчĕ — он зашагал по дороге
2.
охотник до чего-л., любитель чего-л.
вăл шӳт тума ухута — он любитель пошутить
2.
завидовать
вăл сана кура ушăнать — он завидует тебе
диал.
впредь, больше
улĕмччен вăл унта каймарĕ — больше он туда не ходил
диал.
1.
нелюдимый
молчаливый
упрем çын — нелюдимый человек
вăл упрем хĕрарăм — она женщина неразговорчивая
фантазировать
вăл фантазилеме юратать — он любит пофантазировать
2. филос., иск.
формализм (ăслăлăхри, ăсталăхри юхăм, общество пурнăçĕн çивĕч ыйтăвĕсене уямасăр, вăл содержание мар, формăна мала хурать)
3.
фронт (çапăçури çар тата вăл йышăнакан район)
2.
настроение
мĕн хавалпа пурăнатăр? — как настроение?, как поживаете?
мĕн хавалпа таврăннă вăл унтан? — с каким настроением он вернулся оттуда?
3.
способ, прием
средство
вăл хайлапа кĕрешет — он борется, применяя силовые приемы
3.
завещать
вăл пурлăхне ывăлне халалланă — он завещал имущество своему сыну
2.
болтать, выдумывать, фантазировать
вăл халапланине никам та ĕненмест — никто не верит в его фантазии
говорливый, словоохотливый, разговорчивый
вăл паллă халапçă — он известный краснобай
как люди, по-людски
вăл халăхла мар хăтланать — он ведет себя не по-людски
1.
сейчас, теперь, в настоящее время
халĕ урамра типĕ — сейчас на улице сухо
халĕ ун пек тăхăнса çӳремеççĕ — теперь так не одеваются
халĕ вăл бригадирта ĕçлет — а настоящее время он работает бригадиром
халĕ анчах — только что, совсем недавно
халĕ кăна — только что, совсем недавно
халĕ çеç — только что, совсем недавно
вăл халь анчах кунтаччĕ — он только что был здесь
халĕ ĕнтĕ — а теперь, теперь вот; а пока
халĕ ĕнтĕ канма та юрать — а теперь можно и отдохнуть
халĕ те —
1) все еще, до сих пор
вал халĕ те килмен — он все еще не пришел
халĕ те вуласа тухмарăн-и? — неужели до сих пор ты не прочитал?
2) и так уж, и без того
халĕ те сире нумай чăрмантартăм — и так уже я вам доставил беспокойство
халĕ те пулин — хотя бы сейчас
халĕ те пулин чăннине кала— расскажи все хотя бы сейчас
халь-халь — вот-вот, очень скоро
вăл халь-халь килмелле — он вот-вот должен прийти
2.
к настоящему времени, моменту
уже
халиччен вăл çĕр роль те ытла вылянă — к настоящему моменту он сыграл более ста ролей
пуйăс халиччен кайнă пулĕ — поезд, наверное, уже ушел
3.
до сих пор, все еще
и сейчас, и теперь
çакна вăл халичченех астăвать — он до сих пор помнит об этом
послелог
в виде чего-л.
в каком-л. состоянии, положении
ахаль халлĕн — просто так
епле халлĕн? — в каком виде? в каком состоянии?
çав халлĕн — в таком виде, в таком состоянии
çĕнĕ халлĕн тăхăн — обновить, надеть что-л. новым
сывă халлĕн — в добром здравии
таса халлĕн — в чистом виде
хăй халлĕн —
1) сам по себе, только сам
аша хăй халлĕн пĕçер — отварить мясо отдельно
2) стихийно, само по себе
пушар вăрманта хăй халлĕн тухнă — пожар в лесу возник сам собой
3) самостоятельно, без посторонней помощи
ача шкула хăй халлĕн кайса çӳрет — ребенок ходит в школу самостоятельно
вăл ĕçе чирлĕ халлĕн килнĕ — он пришел на работу нездоровым
Ватă йывăç ларнă халлĕн хăрать. — посл. Старое дерево засыхает стоя.
разг.
в последнее время
за последнее время
совсем недавно, не очень давно
хальхаççăн вăл чирлекелерĕ — в последнее время он прихварывал
Самара вĕсем хальхаççăн куçнă — в Самару они переехали совсем недавно
3.
до сих пор, все еще
вăл хаман çывăрать — он все еще спит
2.
наш, свой
хамăр бригада — наша бригада
вăл хамăр çын — он человек свой
2. разг.
тараторить
бубнить
вăл пĕр вĕçĕмсĕр ханкăртатать — он все время что-то бубнит
4.
мечтать
вăл чапа тухасшăн хапсăнать — он мечтает прославиться
1.
имеющий какой-л. характер, нрав
с какими-л. характером, нравом
йăваш характерлă — с мягким характером
вăл йывăр характерлă çын — он человек с тяжелым характером
разг.
храпеть, спать с храпом
вăл харлаттарать кăна — он вовсю храпит
1.
становиться старательным, трудолюбивым, усердным
вăл вĕренӳре те, ĕçре те хастарланчĕ — он стал усерднее и в учебе, и в работе
4.
воодушевлять, подбадривать
вăл ырлани мана хастарлантарчĕ — его похвала подбодрила меня
çав хатер — так, настолько, до такой степени
ку хатер — так, настолько, до такой степени
вăл хатер — так, настолько, до такой степени
ма çав хатерех çилленетĕн? — почему ты так злишься?
4.
гнать, вести на большой скорости
выжимать скорость разг.
вăл мотоцикла хытă хăвалать — он сильно гонит мотоцикл
6. разг.
подражать кому-л.
тянуться за кем-л.
вăл ашшĕне хăвалать — он подражает отцу
5.
обходить, миновать, пропускать, оставлять
вăл ялта кĕмен çурт хăвармарĕ — он побывал во всех домах деревни
пирĕн тавраша çумăр çумасăр хăварчĕ — нашу округу дождь обошел стороной
I. мест. личн.-возвр.
1.
он сам, она сама
хăех —
1) он сам, самостоятельно, без чужой помощи
ача хăех çăвăнать — ребенок умывается сам
2) самопроизвольно
торф хăех тивсе кайни — самовозгорание торфа
хăй каларăшле — как он сам говорит, выражаясь его же словами
хăйне евĕрлĕ — специфичный, своеобразный, оригинальный
хăйне майлă —
1) самобытный, своеобразный, оригинальный
вал хăйне майлă çын — он своеобразный человек
2) своеобразно, оригинально, по-своему
хăй тĕллĕн —
1) самостоятельно
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — самоучка
хăй тĕллĕн вĕренни — самообразование
2) сам с собою; про себя
хăй тĕллĕн калаçать — он разговаривает сам с собою
хăй халлĕн — сам по себе, независимо от других
хăйне хăй — сам себя; сам себе; самое
хăйне хăй мухтани — самовосхваление
хăйне хăй сыхлани — самосохранение
вăл хăйне хăй хуçа — он сам себе хозяин
калăр ăна, вăл хăй килтĕр — скажите, чтобы он пришел сам лично
2.
его, ее собственный
свой (его, ее)
хăй кĕнеки — своя, его книга
вăл хăй тӳпине илнĕ — он получил свою долю
хăй ирĕкĕ — как он хочет, воля его
хăйĕн ирĕкĕ — как он хочет, воля его
хăй ăссĕн — по своему разумению, своим умом
хăй ирĕккĕн —
1) по своей воле, добровольно
2) самочинно
хăй ирĕккĕн хăтланни — самоуправство
теплица хăй хакне часах кăларчĕ — теплица быстро окупила себя
2.
наглеть, становиться дерзким
вăл хăлăхсăрланса кайнă — он обнаглел
1.
с какими-л. ушами
-ухий
вăрăм хăлхаллă — длинноухий
катăк хăлхаллă — корноухий
мăтăк хăлхаллă — короткоухий
пысăк хăлхаллă — ушастый, с большими ушами
усăк хăлхаллă — вислоухий
хăрах хăлхаллă — одноухий
вăл хытă хăлхаллă — он туговат на ухо
2. перен.
вгонять в краску, заставлять краснеть
вăл мана хăмачларĕ — он вогнал меня в краску
1.
замахиваться, махать
поднимать руку на кого-л.
туяпа хăмсар — замахнуться палкой
çапма хăмсарчă —он попытался было ударить
хăмсарса ил — замахнуться
хăмсарса яр — замахнуться
Çĕçĕпе ан хăмсар: вăл икĕ хут тăсăлать, теççĕ. — погов. Не замахивайся ножом: он вдвое растягивается (от этого).
1.
становиться дряблым, морщинистым, сохнуть, дрябнуть
вăл чирпе хăмшăлнă — он весь высох от болезни
4.
воодушевляться, восторгаться, приходить в восторг
испытывать подъем
клубри халăх хăпартланчĕ — народ в клубе был в приподнятом настроении
вăл пĕчĕк ачалла хăпартланса кăшкарса ячĕ — он закричал от восторга, как малое дитя
2.
бояться, страшиться, пугаться
йывăрлăхран хăра — бояться трудностей
Еçрен ан хăра, вăл хăй санран хăратăр. — погов. Не бойся труда, пусть он тебя боится.
Куç хăрать те алă тăвать. — погов. Глаза боятся, а руки делают.
2.
угрожать, грозить, грозиться разг.
вăл пире хăратма пăхать — он пытается угрожать нам
хăратса тăр — 1) держать в страхе 2) угрожать
опасно, угрожающе
хăрушă суран — опасная рана
вăл хăрушă çын — он опасный человек
3. перен.
побывать в переделках, испытать трудности
вăл çамрăк пулсан та хăршăлнă — он хотя и молодой, но побывал в переделках
когда
эсир хăçан килтĕр? — когда вы прибыли?
хăçан та пулсан — когда-нибудь
кирек хăçан та — всегда, в любое время, когда бы то ни было
хăçан та хăçан — после того как, как только, когда
вăл хăçан мĕнле вĕт — а это когда как
2.
избегать кого-чего-л.
отделываться от кого-чего-л.
мăшкăлтан хăтăл — избежать позора
чиртен хăтăлса юл — избежать заболевания
парăмран хăтăл — избавляться от долгов
вăл сăмах панипех хăтăласшăн — он хочет отделаться обещанием
разг.
донимать, надоедать
вăл яланах пĕр ыйтупа хăшкатать — он беспрерывно донимает одним и тем же вопросом
1. бран.
черт, бес
леший
ку кам? — xăямат пĕлет-и! — кто это?— а бес его знает!
вăл паян хăямат пек усал — он сегодня злой как черт
хăямата! — к черту!
ахалех çыхлантăм çав хăяматпа — напрасно я связался с этим негодяем
ăçта хăямата кайса çухалтăн? — где тебя черти носят?
ослабевать, становиться слабым, хилым, немощным
вăл ватăлса хевтесĕрленнĕ — он ослабел к старости
до восхода солнца
вăл хĕвелчченех ĕçе тухса кайнă — он ушел на работу еще до восхода солнца
зимой и летом, круглый год
вăл хĕлĕн-çăвĕн вăрманта ĕçлет — он зимой и летом работает в лесу
собир.
невзгоды, трудности, тяготы [жизни]
хĕн-инкек кур — претерпеть невзгоды
вăл хĕн-инкексĕр ӳснĕ — он рос не зная невзгод
трудно, тяжело, тягостно, мучительно
хĕнлĕ ачалăх — трудное детство
вăл хĕнлĕ пурăнать — ему живется трудно
2.
при абстр. счете, в качестве подл., дополн.
сорок
хĕрĕх те хĕрĕх сакăрвуннă пулать — сорок да сорок будет восемьдесят
вăл хĕрĕхрен иртнĕ ĕнтĕ — ему уже за сорок
атта хĕрĕхпе пачĕ — он уступил сапоги за сорок (рублей)
сороковой
хĕрĕхмĕш çул — сороковой год
хĕрĕхмĕш размерлă пушмак — ботинки сорокового размера
вăл хĕрĕхмĕш çулхи — он сорокового года рождения
пĕрре хĕрĕхмĕш — одна сороковая (часть)
1.
багровый, красный
хĕрлемес сăн — багровое лицо
çывăрман пулас вăл — куçĕсем хĕрлемес — наверное, он не спал — глаза красные
4.
вспыльчивый
горячий
вăл хĕрӳ çын — он человек вспыльчивый
1.
воодушевляться, вдохновляться
загораться, зажигаться
вăл хĕрӳленсех калаçрĕ — он говорил страстно
1.
жалостно, сочувственно
вăл сан çине хĕрхенчĕклĕн пăхать — он смотрит на тебя сочувственно
1.
подстрекать, науськивать
провоцировать
подбивать на что-л.
йĕркене пăсма хĕтĕрт — подстрекать к беспорядкам, провоцировать беспорядки
усал ĕç тума хĕтĕрт — подбивать на дурное дело
ăна вăл çын хĕтĕртнипе тунă — он это сделал по наущению других
2.
уговаривать, убеждать
вăл пире кинона кайма хĕтĕхлет — он уговаривает нас пойти в кино
3.
скандалить, ругаться, браниться
сăлтавсăр хирĕл — скандалить без причины
вăл хирĕлет кăна — он ругается вовсю
скандально, задиристо
бранчливо прост.
хирĕлчĕк кăмăл — задиристый характер
вăл ялан хирĕлчĕк çӳрет — он вечно скандалит
II. глаг.
1.
ругаться, бранитьспротивиться, сопротивляться
возражать, прекословить
вăл хирĕçме юратать — он любит возражать
хирĕçсе тăр — противиться, артачиться
II. глаг.
1.
противиться, сопротивляться, возражать
вăл пирĕн сĕнĕве хирĕçлемесĕрех йышăнчĕ — он принял наше предложение без возражений
хирĕçленине пăхмасăр — несмотря на возражения
возвр.
1.
считаться, значиться, числиться кем-чем-л.
вăл ăста токарь хисепленет — он считается опытным токарем
3.
бесчестный, потерявший честь
вăл хăйне хисепсĕре кăларчĕ — он обесчестил себя
2.
стараться, стремиться
вăл ĕçе хăвăртрах вĕçлеме хистенет — он старается побыстрее закончить работу
2.
горе, горесть, скорбь
халăх хуйхи — народная скорбь
вăл хуйхăпа кăвакарнă — он поседел от горя
хуйха ӳк — загоревать
хуйха ӳкер — опечалить кого-л.
Йĕнипе хуйха пусарас çук. — посл. Слезами горю не поможешь.
1.
горестно, печально, скорбно
вăл хуйхăллăн пăхать — он смотрит печально
2.
заботиться, беспокоиться, переживать за что-л.
саншăн хуйхăратăп — я переживаю за тебя
вăл нимшĕн те хуйхăрмасть — он ни о чем не беспокоится
1.
рука (от кисти до плеча)
хул айĕ — подмышка
хул ай туйи — костыль
хул çыххи — нарукавная повязка
хулран тытса пыр — вести кого-л. под руку
хул хушшинче тыт — держать под мышкой
Хуйхă хăвăн хул хушшинчех вăл. — погов. Горе прямо у тебя под мышкой.
1.
становиться толстым, полным, толстеть, полнеть (о человеке)
вăл хулхуланма пуçланă — он начал толстеть
4. перен.
волноваться, беспокоиться, испытывать волнение, беспокойство
хумханмалла самант — волнующий миг
вăл нихçан та хумханмасть — он никогда не волнуется
хумханса кай — разволноваться
хумханнине пытар — скрывать волнение
Ывăлли-хĕрли хумханать, ывăлсăр-хĕрсĕрри хурланать. — посл. Имеющий детей волнуется, а бездетный горюет. (соотв. С детьми горе, а без детей вдвое).
3. перен.
волновать, беспокоить, вызывать волнение, беспокойство
мана вăл çыру çырманни хумхантарать — меня беспокоит его молчание, отсутствие писем от него
7.
считать кем-чем-л.
признавать за кого-что-л.
ăсла хур — быть высокого мнения об уме, считать умным
пысăка хур — высоко ценить
вăл ăна ним вырăнне те хумасть — он его ни во что не ставит
печально, грустно, жалобно
хурланчăк сасă — жалобный голос
хурланчăк юрă — грустная песня
вăл темшĕн хурланчăк пăхать — он чем-то опечален, он выглядит печальным
по-хозяйски, как хозяин
вăл хăйне хуçалла тыткалать — он держит себя как хозяин
изредка, по временам, время от времени
хутран-хутран уйрăм йывăçсем тĕл пулкалаççĕ изредка встречаются отдельные деревья
вăл хутран-хутран килкелесе каять — он приезжает изредка
1.
присоединяться, примыкать к кому-чему-л.
вăл çынсен ушкăнне хутшăнчĕ — он присоединился к толпе
пирĕн хушăмăра çĕнĕ вăй хутшăнчĕ — в наши ряды влились новые силы
3.
преувеличивать
вăл питĕ хушса калать — он сильно преувеличивает
2.
изредка, иногда, время от времени
вăл хушăран çыру яркалать — он изредка присылает письма
2.
беззащитный
вăл ача пекех хӳтевсĕр — он беззащитен, как ребенок
4.
защищать (напр. проект, диплом и т. д.)
диплом хӳтĕле — защищать диплом
вăл диссертацие ăнăçлă хӳтĕленĕ — он успешно защитил диссертацию
3. перен.
беспокоиться, тревожиться
ăшĕ хыпса тухать — его охватило сильное беспокойство
вăл саншăн хыпмасть — он не беспокоится за тебя
хыпса çун — 1) пылать огнем 2) перен. сильно переживать
хыпса ӳк — забеспокоиться, всполошиться
3.
хотеть, стремиться, гореть желанием
вăл çӳреве каясшăн хыпăнать — он горит желанием пойти в поход
1.
загнать
вăл утне хытă хăваласа хыпăнтарнă — он загнал лошадь быстрой ездой
сильно
здорово разг.
çил хытă вĕрет — дует сильный ветер
çумăр хытă çăвать — идет сильный дождь, дождь льет сильно
вăл мана хытă çапрĕ — он сильно ударил меня
хытă çисе тултартăм — я здорово наелся
Кĕрхи шăна хытă çыртать. — погов. Осенняя муха сильно кусает.
широко раскрывать (глаза)
таращить (глаза) разг.
вăл куçне-пуçне чалăртса пăрахнă — он вытаращил глаза
уст.
обессилеть, изнемочь, впасть в изнеможение
вăл вăйран чалăхнă — он выбился из сил
4.
мешать, тормозить, препятствовать
стопорить разг.
вулама чар — мешать читать
черете чарса тăр — задерживать очередь
вăл пĕтĕм ĕçе чарса тăрать — он тормозит все дело
укçа ытларах пулни чармасть — лишний запас денег не помешает
разнузданно, нагло, нахально
вăл хăйне чарусăрла тыткалать — он ведет себя нахально
5.
рано
вăл часах ара çитрĕ — он рано возмужал
3. разг.
быстро и шумно двигаться
вăл часах чашкăртса çитрĕ — он скоро примчался
по-чувашски, на чувашском языке
на чувашский лад
чăвашла кĕнеке — книга на чувашском языке
чăвашла-турккала сăмахсар — чувашско-турецкий словарь
чăвашла калаç — разговаривать по-чувашски
чăвашларан нимĕçле куçар — переводить с чувашского на немецкий язык
вăл чăвашла пĕлет — он владеет чувашским языком
педантичный
щепетильный
укçа-тенкĕ парса илестĕлĕшрен вăл пит чăкăлтăш — в денежных делах он очень щепетилен
3.
запутываться, оказываться в затруднительном положении
вăл чăлхансах ларчĕ — он совсем запутался
действительный, настоящий, подлинный (существующий на самом деле)
чăн пулни — действительный факт, быль
чăн пурри — объективная действительность
ку вăл чăн, юмах мар — это быль, а не выдумка
те чăн, те тĕлĕк — то ли явь, то ли сон
4.
подлинный, настоящий, оригинальный
чăн экземпляр — подлинный экземпляр, подлинник
чăн мерчен — настоящий, неподдельный жемчуг
вăл хăйĕн чăн ятне пытарнă — он скрыл свое настоящее имя
8. перен.
настоящий, подлинный, истинный
совершенный
чăн ухмах — совершенный идиот
вăл хăй ĕçĕнче чăн ăста — он подлинный мастер своего дела
чăн-чăн —
1) подлинный, настоящий
оригинальный
чăн-чăн кевер чул — настоящий бриллиант
2) перен.
настоящий, подлинный, истинный, совершенный
вăл чăн-чăн ӳкерӳçĕ — он настоящий художник
кунта чăн-чăн тамăк — здесь сущий ад
9. с частицей та
в самом деле, и вправду
и впрямь прост.
вăл чăн та килнĕ — он и вправду приехал
чăн та çапла! — в самом деле так!
12.
с частицей та вводн. сл.
правда
чăн та, вăл кун çинчен пĕлмесен те пултарнă — правда, он мог об этом и не знать
то же, что чăн 9.—12.
вăл чăнах авланнă-и? — он вправду женился?
чăнах та, часрах киле каясчĕ! — в самом деле, отправиться бы поскорее домой
1.
в самом деле, в действительности
вправду прост.
вăл чăнласах пысăк ăста — он в самом деле большой мастер
2.
серьезно, всерьез
чăнласах калаç — говорить серьезно
вăл чăнласах çилленчĕ — он обиделся всерьез
1.
истина, правда
чăнлăхпа суя — правда и кривда
чăнлăх çнеле тухрĕ — истина восторжествовала
Ура çинче чăнлăх çук, теççĕ. — погов. В ногах правды нет.
Чăнлăха кая пăрах — вăл мала пырса ӳкет. — посл. Брось истину назад — она упадет впереди.
1.
в самом деле, действительно
вăл унта чăннипех те пулнă — он и в самом деле был там
3.
вернее, собственно говоря
чăннипе, ку вăл — доклад тезисĕсем кăна — собственно говоря, это лишь тезисы к докладу
2. подр. —
о пристальном взгляде
вăл ман çине чăр пăхрĕ — он пристально посмотрел на меня
1.
заботиться, печься, беспокоиться, тревожиться
утруждать себя чем-л.
тархасшăн ан чăрманăр — не утруждайтесь, пожалуйста
вăл ман пирки ан чăрмантăр — пусть он не беспокоится обо мне
1.
тормозить, мешать, препятствовать, чинить препятствия
итлеме чăрмантар — не давать слушать
чăрмантарса çӳре — мешать, путаться под ногами
чăрмантарса тăр — не давать ходу
ку вăл ĕçе чăрмантарать — это тормозит работу
2.
бесцеремонно, нагло, дерзко
вăл хăйне чăрсăрла тыткалать — он ведет себя нагло
4.
терпеть, переносить, претерпевать
кӳрентернине чăт — проглотить обиду
чăтса кур — испытать
вăл сахал мар хура-шур чăтса курнă — он испытал много горя, он хватил лиха
чăтса ирттер —
1) выдержать, преодолеть (напр. боль)
2) перенести, перетерпеть (напр. страдания)
хуйхăпа савăнăçа пĕрле чăтса ирттер — делить горе и радость
5.
сдерживаться, удерживаться от чего-л.
аран чăтса тăр — еле сдерживаться
туртмасăр чăт — воздерживаться от курения
вăл кулмасăр чăтса лараймарĕ — он не смог удержаться от смеха
2.
упрямиться, быть упрямым, строптивым
вăл чăхăмла пуçларĕ — он заупрямился
хитро, лукаво
чее сăлтав — увертка
чее çын — хитрый человек, хитрец
вăл тилĕ пек чее — он хитер как лиса
чее пул — схитрить
Чее тилĕ те читлĕхе лекет. — посл. И хитрая лиса в западню попадает.
1.
становиться хитрым, лукавым
вăл чееленсе кайнă — он стал очень хитрым
хитрость, уловка
ухищрение
плутовство
вăл чеелĕхпе илет — он берет хитростью
вĕсен чеелĕхне витĕрех куратпăр эпир — мы видим насквозь их ухищрения
3. подр. —
о беглом взгляде
вăл ман çине чĕлтĕр пăхрĕ — он бегло взглянул на меня
◊
вăрăм чĕлхе — болтун
йӳплĕ чĕлхе — сплетник (букв. раздвоенный язык)
пыллă чĕлхе — подхалим, льстец (букв. медовый язык)
пар чĕлхе — сосулька
пĕчĕк чĕлхе — анат. язычок
пушмак чĕлхи — язычок ботинка
чĕлхе вĕçĕнчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхе çинчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхи кĕçĕтет — у него язйк чешется (сказать что-л.)
чĕлхе çаврăнмасть — язык не поворачивается (сказать что-л.)
чĕлхе çыхланать — язык заплетается, язык коснеет
чĕлхĕм хăрса лартăр! — отсохни (у меня) язык! (клятвенное выражение)
чĕлхене вĕçертсе яр — давать волю языку, распускать язык
чĕлхене чар — придержать язык
чĕлхене çырт — прикусить язык, держать язык за зубами
чĕлхепе çу — льстить, подлизываться
чĕлхи çине çăпан тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи çине шĕпĕн тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи уçăлчĕ — у него развязался язык
чĕлхӳне çăтса ярăн — можно проглотить язык (о вкусной пище)
вăл чĕлхине кăларса чупать — он бежит, высунув язык
II.
обладающий даром речи, способный говорить
кăнттам чĕлхеллĕ çын — грубиян
çивĕч чĕлхеллĕ — бойкий, острый на язык, языкастый, языкатый
вăл çемçе чĕлхеллĕ — у него речь ласковая
Чĕлхеллĕ çын Чĕмпĕре çитнĕ. — погов. Умеющий говорить до Симбирска дошел. (соотв. Язык до Киева доведет).
пĕр чĕлхеллĕ пул — найти общий язык
2.
мрачно, угрюмо
вăл куç айĕпе чĕмсĕррĕн пăхса илчĕ — он мрачно взглянул исподлобья
3.
отзывчивый, сердечный, добрый
вăл чĕреллĕ çын — он добрый человек
живо, подвижно, бойко, проворно
чĕрĕ ача — бойкий ребенок
чĕрĕ куç — живые глаза
чĕрĕ сăн — бодрый вид
вăл питĕ чĕрĕ калаçать — он говорит очень бойко
дрожащий, трясущийся, трепещущий
чĕтре пуç — трясущаяся голова
вăл чĕтрене ерчĕ — его охватила дрожь
мана чĕтре ерчĕ — меня в дрожь кидает
чĕтрене ерт — колотить, трясти, бросать в дрожь
2.
озноб
дрожь
вăл чĕтренке ернĕ — его бьет дрожь
I.
частица,
служит для образования форм превосходной степени
самый, весьма
наи-
чи авалхи — самый древний
чи вăрăм кун — самый длинный день
чи кĕске — самый короткий
чи малтан — 1) с самого начала 2) прежде всего
чи пысăк — наибольший, максимальный
вăл чи юлашки килчĕ — он пришел самым последним
6.
класть
совать
прятать
девать разг.
кĕпене арчана чик — положить рубашку в сундук
вăл аллисене чĕр-çитти айне чикнĕ — она спрятала руки под передник
пуçтарса чик — прибрать, убрать, спрятать
эсĕ ман çĕлĕке ăçта чикрĕн? — куда ты задевал мой шапку?
Пĕр кунлăх каяс тесен çичĕ кунлăх çăкăр чик. — погов. Едешь на день — клади хлеба на неделю.
10.
наклонять, склонять (напр. голову)
опускать, потуплять
вăл куçне çĕре чикнĕ —он потӳпнл глаза
пите çуха ăшне чик — уткнуть лицо в воротник
пуçа чик — 1) опускать, склонять голову 2) перен. вешать голову
2.
колоться, укалываться
вăл аллине шăлан хуллипе чиктерсе пĕтернĕ — он исколол себе руку шиповником
порядочно
пристойно, прилично
чипер тумтир — приличная одежда
вăл чипер çынах — он человек вполне порядочный
чипер калаç — разговаривать вежливо
чипер çӳре — вести себя прилично
чипер пул — вести себя прилично
болеть
хворать разг.
заболеть, захворать
занемочь прост.
ангинăпа чирле — заболеть ангиной
йывăр чирле — тяжело заболеть
сикекен чирпе чирле — заразиться
шăнса чирле — простудиться
чирлесе ил — поболеть немного, прихворнуть
чирлесе ирттер — проболеть (какое-л. время)
чирлесе ӳк — заболеть, слечь, захворать
вăл час-часах чирлекелет — он то и дело прихварывает
Чирлекен пурте вилмест. — погов. Не все больные умирают. (соотв. Не всякая болезнь к смерти).
2. перен.
нерасторопный, неповоротливый, вялый, медлительный
вăл ытла чуман çын — он очень нерасторопный человек
5. перен.
душа, вдохновитель
вăл пирĕн пултарулăх коллективен чунĕ — он душа нашего коллектива самодеятельности
2.
заносчиво, высокомерно
дерзко
вăл хăйне чурăссăн тыткалать — он ведет себя высокомерно
III. (чухне)
послелог
1.
во время
когда
в
ача чух — в детстве
ĕçре чух — во время работы
пĕр-пĕр чух — когда-нибудь
сивĕ чух — когда холодно
тепĕр чух —
1) в другой раз
2) иной раз, иногда
ун чух — тогда
хăш чух —
1) когда?
2) иногда, иной раз
хăшпĕр чух — в отдельных случаях
çамрăк чух вăл питĕ хитреччĕ — в молодости она была очень красива
эпĕ ăна киле килнĕ чух куртăм — я встретил его, когда шел домой
Хĕр чух хĕрĕх тус. — погов. В девичестве — сорок подруг.
4.
знать какое-л. дело, уметь, обладать умением
вăл пур ĕçе те чухлать — он мастер на все руки
ĕçе чухламасăр ан тытăн! — не берись за дело вслепую!
1.
столько
сколько
в каком-л. количестве
кирлĕ чухлĕ — (столько), сколько нужно
мĕн чухлĕ —
1) сколько?, как много?
ку костюм мĕн чухлĕ тăрать? — сколько стоит этот костюм?
кун çинчен ăна мĕн чухлĕ калана пуль! — сколько ему об этом говорили!
2) сколько?, как долго?
ĕçе пĕтерме вăхăт мĕн чухлĕ кирлĕ? — сколько нужно времени для завершения работы?
нимĕн чухлĕ те — нисколько, ничуть
эпĕ нимĕн чухлĕ те шăнмарăм — я нисколько не замерз
мĕн чухлĕ те пулин — сколько-нибудь
кирек мĕн чухлĕ — сколько угодно
çавăн чухлĕ —
1) столько, так много
ăçтан туп на асĕ çавăн чухлĕ значок? — где ты набрал так много значков?
2) столько, так долго
çавăн чухлĕ ăçта çухалса çӳренĕ вĕсем? — где они так долго пропадали?
темĕн чухлĕ — очень много, видимо-невидимо
ланулми кăçал пĕлтĕрхи чухлĕ çук — яблок в этом году меньше, чем в прошлом (году)
вăл икĕ çын чухлĕ ĕçлет — он работает за двоих
4. разг.
глуповатый, простоватый
вăл чуххăмрах ача — он парень глуповатый
изрядно, довольно, значительно, порядочно
кунтан чылай инçетре — довольно далеко отсюда
чылай пысăк çурт — довольно большой дом
чылай вăхăт иртрĕ — прошло порядочное время
вăл чылай укçа илет — он получает изрядные деньги
2.
почет, честь, уважение
чыс кур — быть в почете
чыса хур —почитать
вăл чысра мар — он не в почете
3.
уважаемый,. почтенный
вăл институтри чыслă çын — он уважаемый в институте человек
2.
опрятно, аккуратно
вăл ялан чыслăн тумланать — он всегда аккуратно одет
неблагородно, недостойно, бесславно, непорядочно
чыссăр ĕç — неблагородный поступок
чыссăр вилĕм — бесславная смерть
вăл чыссăр хăтланать — он ведет себя непорядочно
II.
1.
постоянно, беспрестанно, беспрерывно
все разг.
çанталăк шавах çапла тăрать — все время стоит такая погода
вăл шав тавлашать — он постоянно спорит
çулла шав çумăр çурĕ — летом беспрестанно шли дожди
5.
до сих пор, все еще
вăл шав çук-ха — его все еще нет
9.
беречь, экономить, относиться бережливо
вăл вăхăтне шайламасть — он не бережет свое время
разборчиво
прихотливо
привередливо разг.
вăл апат енчен питĕ шайлă — он очень разборчив в еде
1.
стучать, брякать
греметь чем-л.
алăка шакăртаттар — стучать в дверь
вăл пӳрнисемпе сĕтеле шакăртаттарать — он стучит пальцами по столу
III.
1.
верить, доверять, доверяться, оказывать доверие
полагаться
юлташа шан — верить другу
ăна шанма пулать — на него можно положиться
вăл ăна пур енчен те шанать — он ему во всем доверяет
вăрттăнлăха шанса кала — доверить кому-л. тайну
шанса янă çын — поверенный, доверенное лицо
час шанакан — легковерный
хăй вăйне ытлашши шанакан — самоуверенный
шанми пул —
1) разувериться в ком-чем-л.
2) стать подозрительным, недоверчивым
Ватă лашана шанса кӳлеççĕ. — посл. Старого коня запрягают, вполне полагаясь на него. (соотв. Старый конь борозды не испортит).
2.
надеяться, рассчитывать
эпĕ вăл килессе питĕ шаннăччĕ — я очень надеялся на его приезд
выляса илессе шан — рассчитывать на выигрыш
шанса тăр —
1) быть уверенным в чем-л.
2) питать надежду, надеяться
малашнехине шанса тăни — надежда на будущее
Шаннă йăвара кайăк çук. — погов. В гнезде, где ожидаешь найти птицу, ее и нет (не всякое предположение исполняется).
2.
ненадежный, не внушающий доверия
вăл шанăçсăр çын — он человек ненадежный
III.
1.
подражание треску, хрусту
вăл патака шарт хуçрĕ — он с треском переломил палку
3.
подражание звуку резкого удара
стук, бах
вăл чышкипе сĕтеле шарт тутарчĕ — он бах кулаком по столу
алăка шарт хуп — хлопнуть дверью
2. разг.
шагать
топать шутл.
вăл урам тăрăх таçта шатлаттарчĕ — он куда-то зашагал по улице
3.
обманывать
дурачить, водить за нос разг.
вăл пире шахвăртса пурăнать — он все время водит нас за нос
3.
незаметно исчезать, потихоньку убегать, уходить
вăл анкарти хыçĕпе килелле шăвăнчĕ — он убежал домой огородами
тухса шăвăн — скрыться, удрать
подражание легкому стуку
вăл чăматанне шăкăлт хупрĕ — он захлопнул крышку чемодана
шăкăлт-шăкăлт — подражание равномерному постукиванию, напр. частей механизма
3.
вдруг
неожиданно
вăл пӳлĕме шăкăрт кĕрсе тăчĕ — он неожиданно появился в комнате
◊
шăл курăкĕ — бот. тысячелистник
шăл суран курăк — бот. чистотел
хур шăлĕ ту — обметывать края ткани
шăл çемми —
1) по зубам кому-л. (о мягкой пище)
2) посильный,сподручный
шăл çемми ĕç — посильная работа
3) по зубам, под силу, по силам
ку ĕç ăна шăпах шăл çемми — эта работа ему как раз по силам
шăл йĕр — зубоскалить, насмехаться
шăл ей — зубоскалить, насмехаться
шăл хăйра — точить зубы на кого-л.
шăла çырт —
1) прикусить язык, замолчать
2) стиснуть зубы, напрячься
вăл шăлне çыртса чăтнă — он терпел, стиснув зубы
шăл витĕр сăрхăнтарса кала — цедить слова сквозь зубы
шăл шуррй те кăтартмарĕ — он и рта не раскрыл
2. прост.
уплетать разг.
уминать, уписывать
вăл кукăле шăлтарать кăна — он вовсю уплетает пирог
2. разг.
необдуманно, опрометчиво
вăл шăлтăр-шалтăр пуплемест — он не говорит не подумав
2.
злиться, злобствовать
смотреть сердито
вăл çилĕллĕн шăмарса çӳрет — он ходит с сердитым видом
куç айĕн шăмарса пăх — зло смотреть исподлобья
в субботу
паян эрнекун е шăматкун? — сегодня пятница или субббта?
ĕçе шăматкунсăр пĕтерейместпĕр — мы не завершим работу до субботы
вăл иртнĕ шăматкун килнĕ — он прибыл в прошлую субботу
2.
зябнуть, мерзнуть, дрогнуть
стынуть, стыть
витĕрех шăн — насквозь промерзнуть, продрогнуть
шăнса вил — замерзнуть, погибнуть от мороза
шăнса кăвакар — посинеть от холода
шăнса хыт — закоченеть
шăнса чирле — простудиться
вăл шăнса пăсăлнă — он простудился
Тулта шăнсан пӳртре тăлăп тăхăнса ларнă. — посл. Намерзшись на улице, и дома сидит в тулупе. (соотв. Обжегшись на молоке, дует и на воду).
3. перен.
замирать, застывать
вăл хăранипе шăнса хытнă — он остолбенел от страха
как муха, наподобие мухи
вăл шăналла çыпçăнать — он пристает как муха (о назойливом человеке)
2. разг.
норовить, стараться, стремиться, силиться (что-л. сделать)
вăл çапма шăнарса тăрать — он норовит ударить
5. перен. разг.
присваивать
зажиливать прост.
вăл манăнне икĕ кĕнеке шăнтрĕ — он присвоил две мой книги
1.
тихо, ни звука
урамра шăпăрт — на улице тихо, полная тишина
шăпăрт пул —
1) умолкнуть, замолчать
çавна илтсен, вăл шăпăрт пулчĕ — услышав это, он умолк
2) помалкивать
шăпăрт та ан шарла! — молчи, ни гугу!
2.
делать что-то. мастерски, красиво
шăратса çыр — писать красивым почерком
вăл кирек мĕнле ĕçе те шăратса тăвать — он любую работу выполняет мастерски, виртуозно
II.
злиться, сердиться, раздражаться
вăл час шăртланакан çын — он раздражительный, нервный человек
шăртланса кай — рассердиться, разозлиться, обозлиться
злиться, сердиться, раздражаться
вăл иртенпех шăрчăкланса çӳрет — он с утра находится в раздраженном состоянии
I.
1.
прорастать, всходить, давать ростки
калча тикĕс шăтса тухрĕ — посевы взошли дружно
вăрлăхăн шăтас пахалăхĕ — всхожесть семян
вăрăран шăтнă ӳсентăран — сеянец
Мĕн акнă, вăл шăтать. — посл. Что посеешь, то и вырастет.
Шĕшкĕ вырăнне шĕшкех шăтать. — посл. Под орешником и вырастет орешник.
III. разг.
1.
пробалтываться, проговариваться, выдавать секреты
ун çинчен вăл шăтать-шăтатех он все равно об этом проболтается
2. перен.
соображать
догадываться
чуять, смекать прост.
вĕсем мĕн тунине вăл шăхăрман та — он даже не догадывался, чем они занимались
2.
подражание скрежету
вăл шăлне шăчăр тутарчĕ — он заскрежетал зубами
2. вводн. сл.
жаль
увы
шел, вăл килеймерĕ — увы, он не пришел
шел, эсĕ пыраймастăн — жаль, что ты не сможешь прийти
хорошо, отлично, прекрасно, замечательно
шеп çумăр — благодатный дождь
вăл чăвашла шеп калаçать — он прекрасно говорит по-чувашски
отлично, прекрасно, превосходно
вăл пире шепĕр хăналарĕ — он отлично угостил нас
поправляться, выздоравливать
вăл халь те шепленмен-и? — он и сейчас еще не поправился?
шепленсе çит — выздороветь
1.
страшить, пугать
вăл кăшкăрни ачана шиклентерчĕ — мальчика напугал его крик
2.
вызывать сомнение, опасение
вăл шухăшсем мана шиклентерсе пăрахрĕç — эти мысли повергли меня в сомнение
бесстрашно, храбро, смело
безбоязненно
ним шиксĕр — без всякой боязни
вăл шиксĕр чунлă — у него бесстрашная душа
5. разг.
исчезать, ускользать, скрываться
смываться прост.
вăл тухса шурĕ пулмалла — он, видимо, улизнул
щегольски, франтовато
шукăль каччă — франтоватый парень
шукăль тумтир — щегольской костюм
шукăль çӳре — ходить франтом, франтить
вăл районти пĕр шукăль — он первый щеголь на районе
2.
небережливо, нерасчетливо, неэкономно
вăл укçа-тенкĕ шултăрка тытать — он нерасчетливо тратит деньги
грубо, развязно, неприлично
шултра сăмах — непристойность, нецензурщина
вăл шултра калаçать — он говорит грубо, неприлично
4.
белеть, бледнеть, становиться бледным, белым, мертвенным
вăл сасартăк шуралса кайрĕ — он вдруг весь побелел
2.
бледный, бескровный
вăл пĕчĕкренех питĕ шурка — он с детства очень
счетный
çул шучĕ — летосчисление
укçа шучĕ — количество денег
шут ĕçĕ — счетоводство, счетное дело
шут комиссийĕ — счетная комиссия
аванс шучĕпе укçа ил — получить деньги в счет аванса
çын шучĕпе пурăн — жить на чужой счет
пысăк шутпа çĕнтер — победить с крупным счетом
вăл çитес пилĕкçуллăх шучĕпе ĕçлет — он работает в счет будущей пятилетки
кашни тенкĕ шутра — каждый рубль на счету
10.
обычай, традиция
привычка
вăл пурне те ĕлĕкхи шутпах тăвать — он все делает так, как привык
ваттисен шучĕпе — по старому обычаю
3.
клонить, вести (речь, разговор)
вăл сăмаха ăçталла шутарнине тавçăрса илтĕм — я понял, куда он клонит речь
2.
числиться, значиться
список тăрăх хĕрĕх çын шутланать — по списку числится сорок человек
штатпа вăл инженер шутланать — по штату он значится инженером
5.
считаться, слыть кем-л.
иметь репутацию кого-л.
вăл ăста агроном шутланать — он слывет опытным агрономом
3.
известный, видный, знатный
вăл районти шутлă тухтăр — он известный доктор района
вĕрентекен ялта шутлă çын — учитель в деревне — человек авторитетный
шутник
вăл пит шутникскер — он большой шутник
1.
думать, размышлять
мыслить уст.
каллĕ-маллĕ шухăшла — обдумать со всех сторон
тĕрлĕ шухăшла — гадать на все лады
урăхла шухăшла — придерживаться другой точки зрения, другого мнения
вăл тĕрĕс шухăшлать — он правильно рассуждает
кунта шухăшламалăх пур — здесь есть над чем подумать
шухăшласа пăх — прикидывать в уме, рассчитывать, соображать
нумай шухăшласа тăмасăр — не долго думая
кăштах шухăшласа тăнă хыççăн — после недолгих раздумий
шухăшламасăр калаç — говорить необдуманно, бросать слова на ветер
шухăшламасăр тунă ĕç — необдуманный поступок
шухăшласа кăлар —
1) придать, додуматься; изобрести
2) измышлять, выдумывать, сочинять; плести
шухăшласа кăларнă сăнар — надуманный, нереальный образ
шухăшласа хур — задумать, загадать
задумчиво, озабоченно, сосредоточенно
серьезно
вăл пирĕн çине шухăшлăн пăхрĕ — он задумчиво смотрел на нас
2.
копаться
рыться, шарить разг.
хутсем хушшинче шыра — рыться в бумагах
вăл шыраман вырăн та юлмарĕ — он обшарил все, искал везде
шыраса тух — обыскать, осмотреть все
толстеть, становиться толстым, жирным, обрюзглым
расплываться разг.
вăл çамрăклах шыçмакланнă — он молод, но обрюзг
шыçмакланнă пит-куç — обрюзглое лицо
2. перен.
озолотить
ку ĕçшĕн вăл сана ылтăнлама та хатĕр — за эту работу он готов тебя озолотить
2.
уважаемый, достойный уважения
добропорядочный
ырă çыннăм! — милейший!, уважаемый! (в обращении)
ырă хуçисене тайма пуç! — почтенным хозяевам низкий поклон! (приветствие гостя)
вăл ырă çынах мар — он не вполне порядочный человек
Ырă çын вилсен ят юлать. — посл. Достойный человек умирает — добрая слава остается.
1.
намеком, намеками
иносказательно
ытарлăн калаç — говорить намеками, говорить иносказательно
вăл ытарлăн кулса илчĕ — он загадочно улыбнулся
2.
слишком, чересчур, очень
ытла хаклă — слишком дорогой
ăна ытла ан мухта — ты слишком его не хвали
вăл ытла та ырă çын — он очень добрый человек
1.
больше, более всего
вăл ытларах калаçать — он говорит лишнее
эпĕ ытларах халăх юррисене кăмăллатăп — мне больше всего нравятся народные песни
межд. разг.
выражает досаду, сожаление
эх, ох, ах
черт возьми
ĕлкĕреймерĕмĕр автобуса, эйккея! — эх, не успели на автобус!
эйккея, ăçта кайса кĕчĕ-ха вăл? — куда же он, черт возьми, запропастился?
2. разг.
беда, горе
вăл пире элек турĕ — он нам наделал беды
1. вопр.
разве, неужели
элле качча тухман-им вара вăл? — разве она не вышла замуж?
ăна паллаймарĕ-шим элле? — неужели он не узнал его?
3.
естественный (о смерти)
вăл элчел вилĕмпе вилнĕ — он умер своей смертью
хорошо, что...
ладно — 1) хоть, что... разг.
энче вăхăтра çитрĕн — хорошо, что ты вовремя пришел
энче вăл сана пулăшрĕ — ладно хоть, что он помог тебе
1.
значит, итак, следовательно
стало быть разг.
э-э, апла эппин! — ах, вон оно что!
эппин сыхланас пулать — значит, надо остерегаться
эппин улталать вăл пире? — следовательно, он обманывает нас?
в пятницу
эрнекун пасарĕ — базар по пятницам
эрнекуна хăвар — оставить на пятницу
вăл эрнекун килчĕ — он приехал в пятницу
межд.
выражает удивление
ба, ой
эхих, вăл кунта çитнĕ те! — ба, он уже здесь!
подражание кашлю
старикки вăл çирĕп, халиччен эххĕм туса курман — он крепкий старик, до сих пор не знает, что такое кашель
эххĕм-эххĕм — усил. от эххĕм
эххĕм-эххĕм ӳсĕр — сильно кашлять
1.
оставаться, быть, находиться где-л.
киле юл — оставаться дома
тĕпне юл — остаться (в доме) наследником
хĕл каçма яла юл — остаться на зиму в деревне
хыçа юл — остаться сзади
вăл иккĕмĕш çула юлнă — он остался на второй год (в том же классе)
эсир кайăр, эпĕ юлатăп — вы идите, а я останусь
сывă юлăр! — будьте здоровы! (говорится при прощании)
3.
оставаться, оказываться, становиться
ĕçсĕр юл — остаться без дела
ват хĕре юл — остаться старой девой
парăма юл — остаться в долгу
çука юл — обеднеть
тăлăха юл — остаться, стать сиротой
ухмаха юл — оказаться в дураках
хуйха юл — опечалиться, стать печальным
ку вăл тахçанах манăçа юлнă — это давно забыто, предано забвению
4.
отставать
çынран ан юл — не отставать от других
вĕренӳре юлса пыни — отставание в учебе
каярах юлса вăран — проспать (букв. проснуться с некоторым опозданием)
вăл хальхи модăран юлмасть — она не отстает от современной моды
5.
спасаться, уберегаться, избавляться от кого-чего-л.
избежать чего-л.
чĕрĕ юл — остаться в живых
тухтăрсем пулăшнипе вăл вилĕмрен юлчĕ — он выжил благодаря врачебной помощи
наконец, в конце концов, в конечном счете
под конец
напоследок разг.
юлашкинчен тупрăм-тупрăмах ăна — в конце концов я его все-таки нашел
юлашкинчен вăл тӳсеймерĕ, тухса утрĕ — под конец он не выдержал, ушел
лениво, неохотно, нехотя
с ленцой разг.
юлхавлăн хуравла — отвечать нехотя
вăл юлхавлăн тăчĕ — он лениво встал
2.
говорить, владеть речью
вăл нимĕçле кăшт юмахлать — он говорит немного по-немецки
1.
угроза
вăл юнавран хăрамасть — он не боится угроз
3.
почитаемый, уважаемый
вăл çурт-йыша юравлă çын — его почитают жители дома
II.
1.
петь, распевать
ари юрла — петь арию
дуэтăн юрла — петь дуэтом
соло юрла — петь соло, солировать
хурлăхлă юрă юрла — петь грустную песню
вăл юрлама ăста — он мастер петь
юрласа яр — запеть
юрла-юрла ĕçле — работать с песней
юрламашкăн сассăм пур — фольк. голос есть у меня для песен
II. глаг.
1.
лишаться, терять, утрачивать
выльăхран юс — лишиться скотины (от падежа)
чирленĕ хыççăн вăл чĕлхерен юсрĕ — после болезни он потерял дар речи
8. разг.
говорить красноречиво
вăл сăмаха шыв пек юхтарать — он говорит очень красноречиво
2. подр. —
о мгновенном взгляде
вăл çӳлелле якăлт пăхрĕ — он быстро посмотрел вверх
шаркать (ногами)
вăл якăштатса пырать — он идет, шаркая ногами
всегда, постоянно, все время
ялан çӳрекенсем — постоянные посетители, завсегдатаи
вăл ялан савăнăçлă — он всегда весел
пĕлӳсене яланах ӳстер — постоянно повышать знания
ялан тенĕ пекех — почти все время
Кахалăн ялан уяв. — погов. У лодыря всегда праздник.
2.
навечно, навсегда
вăл çулсем яланлăх асра юлĕç — эти годы навечно останутся в памяти
как обычно, как всегда
вăл паян яланхилле мар хаваслă — он сегодня весел как никогда
готовый, заготовленный
янтта ан ĕмĕтлен — не рассчитывай на готовенькое
вăл янттине вĕреннĕ — он привык ко всему готовому
Янттине кĕтекен çаппа-çарамас тăрса юлнă. — посл. Понадеялся на готовое — остался ни с чем.
льстивый
вкрадчивый
вăл питĕ япăлти çын — он большой подхалим
1. подр. —
о выхватывании,. выдергивании чего-л. из рук
вăл ман алăри хулла япăш туртса илчĕ — он выдернул из моей руки прут
нежно, ласково, приветливо
япшар сăн-пит — приветливое выражение лица
япшар сăмахсем — ласковые слова
япшар чун — нежная душа
вăл япшар кулса илчĕ — он приветливо улыбнулся
I.
1.
пускать, выпускать, упускать
перестать держать
алăран яр — выпустить из рук
тилхепене лăнчă яр — отпустить, ослабить вожжи
яр алла! — пусти мою руку!
вăл витрене çăла янă — он упустил ведро в колодец
15.
сваливать, переваливать на кого-что-л.
вăл ялан айăпне çын çине ярать — он вечно сваливает свою вину на других
3.
фотография, фотоснимок
вăл мана хăйĕн ӳкерчĕкне парнелерĕ — он подарил мне свою фотографию
1.
в будущем
кам пулĕ-ши вăл ӳлĕмрен? — кем он станет в будущем?
2.
наваливаться, налегать
кĕсмен çине ӳпĕн — налечь на весла
вăл сĕтел çине ӳпĕнсе ларнă — он навалился на стол
1.
хмуро, неприветливо, негостеприимно
вăл пире ӳрĕк-сӳрĕккĕн хуравларĕ — он ответил нам неприветливо
3.
лениться, становиться ленивым, нерадивым
вăл ĕçре ӳрĕк-сӳрĕкленет — он ленится в работе
1.
расти, развиваться
ача сывă ӳсет — ребенок растет здоровым
вăл ялта çуралса уснĕ — он родился и вырос в деревне
ӳссе кай — разрастись
ӳссе çит — дорасти
усе киле — по мере роста
Туратсăр йывăç ӳсмест. — посл. Дерево не растет без ветвей. (соотв. Каждое дерево в сук растет).
7.
преувеличивать
пĕр ӳстермесĕр — без всяких преувеличений
вăл ӳстерсе калама юратать — он любит преувеличивать
1.
тело
плоть уст.
ӳчĕ çук — очень худой, бесплотный
тачка ӳт — мягкие ткани, мякоть
ӳт кĕмест — он не поправляется
вăл ӳт çухатнă — он спал с тела, похудел
Ырхан ӳт хăй шӳрпинчен хăй вăтаннă, тет. — погов. Постное мясо устыдилось своего навара.
2.
полнеть, поправляться, прибавлять в весе
вăл ӳтлене пуçларĕ — он начал полнеть
худеть, тощать, становиться худым, тощим
çуркунне енне выльăх-чĕрлĕх ӳтсĕрленет — к весне скот тощает
вăл чирлесе ӳтсĕрленнĕ — он заболел и похудел
◊
çав вăхăтрах — 1) в то же время 2) а между тем
çав хушăрах — 1) в то же время 2) а между тем
çав хаççăнах — в это же время, одновременно
çавна пула — из-за этого, по этой причине
тăман тухрĕ, çавна пула чарăнма тиврĕ — поднялась метель, из-за этого пришлось остановиться
çавăн пирки — из-за этого
çавна май — в связи с этим
çав майпа — таким образом, таким путем
çавă кăна — только и всего
çав-çке-ха — вот ведь что, вот ведь оно как
çав халлĕнех — в таком же виде, состоянии
çавăн чухлĕ — столько
çавăн пек —
1) такой
çавăн пек çын вăл — такой он человек
2) так
пурăнкалатпăр çавăн пек — вот так мы и живем
çав кирлĕ-ха ăна! — так ему и надо!
2.
все равно
непременно, обязательно
кĕтер мар ăна, çавах пымасть вăл — не будем ждать его, он все равно не пойдет
эпир çавах çĕнтеретпĕр — мы непременно победим
поэтому, потому, оттого
благодаря тому
ача ыйхăланă, çавăнпа макăрашать — ребенку хочется спать, поэтому он хнычет
трактăра лайах юсанă, çавăнпа вăл пĕр кăлтăксăр ĕçлет — трактор хорошо отремонтирован, поэтому он работает безотказно
çавăнпа ĕнтĕ — вот поэтому, именно поэтому
çавăнпа та — оттого-то, потому-то
тамошний разг.
с той (указанной) стороны
вăл хăй çавăнталли çын-им? — он что, тамошний?
поэтому, потому, по этой-причине, из-за этого
вăл чирленĕ, çавăншăн ĕçе тухман — он заболел и потому не вышел на работу
çавăншăнах ан çилен ĕнтĕ! — не сердись уж из-за этого! (из-за пустяка)
2.
поворачиваться, повертываться, оборачиваться куда-л.
вырăнта çаврăнса ил — повернуться на месте
вăл вăрт çаврăнчĕ — он резко повернулся
çаврăнса тăр —
çаврăнса лар —
1) вращаться, находиться во вращающемся состоянии
2) повернуться в другую сторону, отвернуться
эсĕ çаврăнса тăр-ха йăпăртлăха — отвернись-ка на минуточку
пӳртре çаврăнма та çук — в избе негде повернуться
çаврăнса пăх —
1) оглянуться
каялла çаврăнса пăхрăм — я оглянулся назад
2) обращать, уделять внимание
вăл сан çине çаврăнса та пăхмасть — он на тебя и внимания не обращает
3.
сворачивать, заворачивать, поворачивать обратно
çил çаврăнчĕ — ветер переменился
каялла çаврăн — 1) обернуться назад 2) повернуть обратно
вăл çаврăнчĕ те уттарчĕ — он повернулся и пошел прочь
сăмах урăххи çине çаврăнчĕ — разговор перешел на другое
хĕвел çур еннелле çаврăнчĕ — солнце повернуло на весну
11.
возвращаться
часрах çаврăнăр! — возвращайтесь поскорее!
Уйăх кашни кунах çаврăнмасть. — посл. Не каждый день бывает новолуние.
çаврăнса кил —
1) вернуться
вăл вăрçăран çаврăнса килчĕ — он вернулся с войны
2) обойти, сделать обход
17.
соглашаться, поддаваться (уговорам)
переходить на чью-л. сторону
вăл час çаврăнакан çын мар — он не так легко поддается на уговоры
çаврăнса ӳк —
1) перевернуться, опрокинуться
çуна çаврăнса ӳкрĕ — сани опрокинулись
2) разг. перекинуться, перейти на чью-л. сторону
2.
сюда, в это место
кĕнекене çакăнта хур — положи книгу вот сюда
çакăнтах — 1) здесь же 2) сюда же
вăл çакăнтах килетчĕ-çке — он же точно шел сюда
таçта çакăнта — 1) где-то здесь 2) куда-то сюда
çакăнта сити — до этого места, досюда разг.
8. разг.
заиметь, заполучить
алла çаклат — захватить, прибрать к рукам
вăл хӳхĕм хваттер çаклатнă — он заполучил прекрасную квартиру
возвр.
заниматься, возиться, копаться
вăл ялан хуртсемпе çалланать — он вечно возится с пчелами
2.
молодой, юный (по возрасту)
çамрăк ача — подросток
çамрăк вăкăр — молодой бычок
çамрăк йывăç — молодое дерево
çамрăк натуралист — юный натуралист
вăл манран çамрăкрах — он моложе меня
эсĕ мана вĕрентме çамрăк-ха! — молод ты еще меня учить!
3.
молодым, в молодые годы
вăл çамрăклах чапа тухнă — он прославился молодым
Хурамана çамрăкла аваççĕ. — посл. Вяз гнут, пока он молодой.
молодеть, становиться моложе
чунпа çамрăклан — молодеть душой
хăма çамрăкланнăн туятăп — я чувствую себя помолодевшим
вăл сухалне хырнă та çамрăклансах кайнă — он сбрил бороду и совсем помолодел
с юности
смолоду, с молодых лет
вăл çамрăкранпах мусăк юратнă — он с молодых лет любил музыку
приблизительно
так, таким образом
çаплалла çын вăл — такой он человек
калав шухăшĕ çаплалла — такова идея рассказа
çаплалла кайăр — идите примерно так
пурăнкалатпăр çаплалла — вот так мы и живем
4.
все равно, тем не менее
вăл ывăннă, çаплах хастарланать — он устал, но все равно бодрится
так же, в таком же виде
без изменения
çаплипе те юрать — сойдет, пойдет и так
вăл йĕпе кĕпене çаплипех тăхăнса янă — он так и надел мокрую рубашку
3. разг.
болтать, молоть языком
вăл хăйĕннех çаптарать — он все мелет свое
пуш сăмах çаптар — пустословить, точить лясы
4. разг.
заступаться
вăл саншăн питĕ çаптарать — он горой стоит за тебя
2. подр. —
о резком хватании, сжимании, укусе
вăл мана алăран çатăр тытрĕ — он вцепился мне в руку
çатăрр — усил. от çатăр 2.
вăрăмтунасем çатăрр! çыртаççĕ — комары больно кусаются
3.
вспыльчивый, несдержанный
вăл ытла çатăркка — он очень вспыльчив
драчливый, задиристый
озорной
вăл вĕçкĕн çатта — он хвастун и задира
I. возвр.
спасаться, избавляться
вырываться
вилĕмрен çăлăн — избежать смерти
колонилле пусмăртан çăлăн — избавиться от колониального гнета
çăлăнмалли май — путь к спасению
ку айăпшăн вăл выговорпах çăлăнаяс çук — за эту провинность ему не отделаться выговором
çăлăнса тух — вырваться, высвободиться
çăлăнса юл — уцелеть, спастись, избежать чего-л.
Кашкăртан çăлăнса упа айне пулнă. — погов. Спасшись от волка, попал в лапы медведя. (соотв. Из огня да в полымя).
1.
вырываться
проталкиваться, продираться
алăран çăлкалан — вырываться из рук
вăл малалла çăлкаланса тухрĕ — он протолкался вперед
1.
легко, с легкостью, без труда
свободно
çăмăллăн сывла легко дышать
çăмăллăн ут — легко шагать
ку ĕçе çăмăллăнах тăватпăр — мы без труда справимся с этим
вăл нимĕçле çăмăллăн калаçать — он свободно говорит по-немецки
2.
легкомысленно, несерьезно
вăл хăйне çăмăлттайла тыткалать — он ведет себя легкомысленно
1.
становиться легкомысленным, несерьезным, ветреным
вăл çăмăлттайланса кайнă — он стал очень легкомысленным
подражание сильным шлепкам, хлопанью, хлестанью
вăл милĕкпе çăтти-çăтти çапăнать — он так и нахлестывает себя веником
семейный
ĕçчен çемье — работящая семья
йышлă çемье — многочисленная семья
нумай ачаллă çемье — многодетная семья
пĕчĕк çемье — маленькая семья
çĕнĕ çемье — молодая семья
çемье пуçĕ — глава семьи
çемье прави — юр. семейное право
çемйипех — всей семьей
çемйи-çемйипе — целыми семьями
çемьери пăхса ӳстерни — семейное воспитание
çемьери сăлтавсене пула — по семейным обстоятельствам
çемьепе мăшăрлану хутшăнăвĕсем — семейно-брачные отношения
çемье ту — создать семью
вăл хресчен çемьейинче çуралнă — он происходит из крестьянской семьи
Икĕ çын — пĕр мăшăр, çичĕ çын — пĕр çемье. — посл. Два человека — пара, семь человек — семья.
обзаводиться семьей, становиться семейным
вăл авланнă, çемьеленнĕ — он женился, обзавелся семьей
вежливо, деликатно, любезно
вăл питĕ çепĕç калаçать — он разговаривает очень любезно
14.
принимать (в карточной игре)
вăл карт нумай çĕклерĕ — он принял много карт
4.
бремя, тяготы
пурнăç çĕклемĕ — тяготы жизни
вăл çине пысăк çĕклем илнĕ — он взвалил на себя большое бремя
заносчиво, нескромно
вăл хăйне çĕкленчĕк тыткалать — он ведет себя заносчиво
7.
место
вăта çĕрте — в середине
икĕ çĕртен хуç — сломать в двух местах
пĕр çĕрте — в одном месте
пур çĕртен те — отовсюду
вăл урăх çĕрте пурăнать — он живет в другом месте
Ыратнă çĕре ала пырать. — погов. Рука тянется к больному месту.
ночами, по ночам
çĕрĕн-çĕрĕн вăл час-часах çывăрман — по ночам он часто не спал
5. перен.
вздорный, капризный
вăл ытла çĕтĕк çын — он слишком вздорный человек
остро, язвительно, остроумно
çивĕч сăмах — острое словцо, острота
вăл çивĕч чĕлхеллĕ — он остер на язык
çивĕч питле — остро обличать
1.
сердиться, злиться
приходить в гнев, в ярость
выходить из себя
ма çилленетĕн? — из-за чего ты злишься?
ăна хытă çиллентĕм — я сильно разозлился на него
çилленсе кай — разозлиться, вспылить
çилленсе çӳре — злобствовать
вăл çилленмеллипех çилленнĕ — он вне себя от ярости
унăн çилленни часах иртсе кайрĕ — гнев у него быстро прошел
Час çилленекен çын час ватăлать. — посл. Вспыльчивый человек быстро старится.
послелог
на кого-что-л.
виççĕ çине пайла — разделить на три
ман çине пăх-ха — посмотри на меня
пăта çине çак — повесить на гвоздь
çул çине апат ил — взять еды на дорогу
ура çине тăр — встать на ноги
вăл айăпа çын çине ямасть — он не сваливает вину на других
эпир сан çине шаннă — мы надеялись на тебя
3.
при, на ком-л.,
среди кого-л.
çын çинче — на людях, при народе
нумай ача çинче — среди многих детей
вăл ашшĕ-амăшĕ çинче пурăнать — он живет при своих родителях
институт çинче сăмах çӳрет — по институту ходит молва
4.
с, от кого-чего-л.
сĕтел çинчен пуçтар — убрать со стола
вăл айăпа хăй çинчен сирчĕ — он отвел от себя вину
6.
закаляться, мужать
вăл ӳссе çирĕпленнĕ — он возмужал
кĕрешӳре пиçсе çирĕплен — закалиться в борьбе
5.
достигать
доходить до чего-л.
пĕве çит, çитĕнсе çит — вырасти, достигнуть совершеннолетия
вилес патне çит — быть при смерти
çул çитмен — несовершеннолетний
çул çитнĕ — совершеннолетний
вăл çирĕме çитрĕ — он достиг двадцати лет, ему исполнилось двадцать лет
курманни çулталăк çитет— будет год, как мы не виделись
тупăш миллион тенкĕ çитет — доходы достигают миллиона рублей
3.
обеспечивать (в нужном количестве)
ачасене тумтир çитермелле мар — на детей не напасешься одежды
вăл машина илме укçа çитерчĕ — он накопил, набрал денег на машину
1.
расти, вырастать, произрастать
курăк лайăх çитĕнет — трава растет хорошо
ача сывă çитĕнет — ребенок растет зоровым
вăл хулара çитĕннĕ — он вырос в городе
3.
бедность, нужда, необеспеченность
вăл çитменлĕхпе ӳснĕ — он вырос в нужде
1.
при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
семьдесят
çĕр çитмĕл — сто семьдесят
çитмĕл пиллĕк — семьдесят пять
çич хут вуннă — çитмĕл — семью десять — семьдесят
вăл çитмĕле пуснă — ему пошел семидесятый год
çитмĕлти старик — семидесятилетний старик
2. частица отриц.
не
эсĕ ăна çĕклеес çук — ты это не сможешь поднять
вăл килес çук — он не придет
3.
нельзя, невозможно
калама çук — невозможно выразить словами
калама çук вăйлă — 1) очень сильный 2) чрезвычайно сильно
пĕлме çук — нельзя знать, как знать
пĕлме çук, тен, вăл ыран та килмĕ — как знать, может быть, он и завтра не приедет
тӳсме çук — нестерпимо, невыносимо
чăтма çук — нестерпимо, невыносимо
ытарма çук илемлĕ — неотразимо красивый
шанма çук — нельзя надеяться
2.
путь, дорога, путешествие
çул мыскари — 1) дорожные приключения 2) путевые невзгоды
çул укçи —
1) путевые расходы, плата за проезд
2) проездные (при командировке), командировочные
çул çӳре — путешествовать
çула тух — отправиться в путь
çурма çулта — на полпути
çул çинче —
1) на дороге
çул çинче темскер выртать — на дороге что-то валяется
2) в пути
çул çинче асăрхануллă пул! — будь осмотрительным в пути!
телейлĕ çул пултăр! — счастливого пути!
вăл çул тăршшĕпе юрласа пычĕ — он всю дорогу пел
4.
возраст
ар çулне çит — достигнуть совершеннолетия
вăтă çулсенчи çын — человек средних лет
пеней çулĕ — пенсионный возраст
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
çул çитмен — несовершеннолетний
çула çит — достигнуть совершеннолетия, стать взрослым
эпир пĕр çулхисем — мы одногодкъ, одного возраста
çултан пăхсан вăл вата мар — годами он не стар
муччи çулне кура мар патвар — старик бодр не по годам
8.
осваиваться, привыкать (к какому-л. занятию)
овладевать чем-л.
вăл ĕçе çулăхрĕ — он освоился с работой
весь год, в течение всего года
вăл çулĕпех чирлерĕ — он весь год проболел
с лета
çулларанпа вăл чылай ӳснĕ — с лета он порядком подрос
II.
пожилой, в летах
вăл çуллă çын ĕнтĕ — он уже в летах
годичный, достаточный, рассчитанный на год
-годичный, -летний
пĕр çуллăх выльăх апачĕ — годичный запас кормов
аилĕк çуллăх план — пятилетний план
вăл икĕ çуллăх курс пĕтернĕ — он окончил двухгодичные курсы
2. в роли служ. имени
при обозначении соседства, близости:
çума, çумна, çумне — к; рядом, с
ун çумне лар — садись рядом с ним
мĕн çыпăçрĕ вăл сан çумна? — что он привязался к тебе?
манран савни сивĕнсен, çума лартмастăп эп ăна — фольк. коли милый остынет ко мне, я не посажу его рядом с собой
çумпа, çумĕпе — мимо, около, вдоль
ял çумĕпе шыв юхса иртет — рядом с деревней протекает речка
çумра, çумăнта, çумĕнче — при, рядом, возле, подле, у
çумрах —
1) рядышком, совсем рядом
çумрах вăрман — совсем рядом лес
2) при себе, с собой
манăн хутсем çумрах — у меня документы при себе
стена çумĕнче —
1) у стены
стена çумĕнче тăр — стоять у стены
2) на стене
расписани стена çумĕнче — расписание висит на стене
шкул çумĕнчи пахчи — пришкольный участок
çумран, çумĕнчен —
1) мимо, вдоль
машина пирĕн çумран иртсе кайрĕ — машина прошла мимо нас
2) от, с
хăп ман çумран! — отвяжись от меня!
10.
желать, гореть желанием
стремиться к чему-л.
вĕренме каясшăн çун — гореть желанием учиться
укçашăн çун — быть жадным до денег
шыв ĕçесшĕн çун — испытывать сильную жажду
вăл çав хĕршĕнех çунать — он сгорает от любви к этой девушке
14.
переживать, болеть душой
ĕçшĕн çун — болеть душой за дело
вăл ывăлĕшĕн питĕ çунать — она сильно переживает за сына
10.
делать что-л. энергично, с азартом
вăл ĕçре çунтарать кăна — работа кипит у него в руках
1.
хлопать, похлопывать
алă çуп — хлопать в ладоши, аплодировать
алă çупса саламла — устроить овацию
вăл ывăлне çурăмран çупса ачашларĕ — он ласково похлопал сьша по спине
шăнкăрч çунат çупса юрлать — скворец поет, ударяя крыльями
1.
рожать
ача çуратмалли çурт — родильный дом
йĕкĕреш çурат — родить двойню
вăл çичĕ ача çуратса ӳстернĕ — она родила и воспитала семерых детей
3. перен.
утрачиваться, исчезать
погибать, умирать
манăн сасă çухалчĕ — у меня пропал голос
хыпарсăр çухал — пропасть без вести
пуçăм çухалчĕ! — пропала моя головушка!
вăл таçта çухалса пурăнать — он пропадает неизвестно где
3. перен.
терять, утрачивать что-л.
лишаться чего-л.
авторитет çухат — утратить авторитет
тăн çухат — терять сознание
шанăçа нихçан та ан çухат — никогда не теряй надежды
вăл ыйхă çухатнă — он лишился сна
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
этем сăнне çухат — потерять человеческий облик
Нумая ĕмĕтленекен сахаллине çухатнă. — посл. Позарился на многое — лишился и малого.
Пуçна çухатсан та чысна ан çухат. — посл. Даже потеряв голову, чести не теряй.
утрата, потеря
çухату кур — понести утрату
çухату тӳс — нести потери
вăл вилни пирĕншĕн пысăк çухату — его смерть — большая утрата для нас
1.
крикливый, шумливый
вăл çавнашкал çухăрашка çын — такой уж он крикливый человек
высоко
çӳлĕ кĕлеллĕ пушмак — туфли на высоких каблуках
çӳлĕ çын — высокорослый человек
çӳлĕ ту — высокая гора
çӳлĕ шайра пул — перен. находиться на высоком уровне
вăл манран çӳлĕ — он выше меня
çӳлĕ мар —
1) невысокий
çӳлĕ мар йывăç — невысокое дерево
2) невысоко
самолет çӳлĕ мар вĕçет — самолет летит невысоко
2.
вышиной, высотой в..., высотой с...
вăл сан çӳлĕш — он ростом с тебя
мĕн çӳлĕш? — какой вышины?
çын çӳлĕш — высотой с человека
тем çӳлĕш — 1) очень высокий, большой вышины 2) очень высоко, на большую высоту
4. в роли служ. имени:
çывăха, çывăхна, çывăхне — к, ближе к
ман çывăха кил-ха — подойди-ка ко мне
ял çывăхне — поближе к деревне
вăл сан çывăхна пыма хăрать — он боится подойти к тебе
çывăхра, çывăхăнта, çывăхĕнче — вблизи, около, возле, у, рядом
ман çывăхра — около меня
сан çывăхăнта — около тебя
вăрман çывăхĕнче — возле леса
Çĕр çывăхĕнчи орбита — околоземная орбита
çывăхран, çывăхĕнчен — вблизи, мимо, около
ман çывăхранах чул вĕçсе иртрĕ — совсем близко, около меня пролетел камень
близкий, ближний, ближайший, близлежащий
çывăхри вăрман — ближний лес
вăл çывăхри ялта пурăнать — он живет в соседней деревне
1.
близиться, приближаться, надвигаться
назревать
пуйăс çывхарать — поезд приближается
уяв çывхарать — праздник уже близок
хĕл çывхарни — приближение зимы
çывхарса кил — близиться
кризис çывхарса çитрĕ — кризис назрел
вăл хĕрĕхелле çывхарнă — ему под сорок лет, он приближается к сорока
по-человечески, как человек
мăн çынла — по-взрослому, как взрослый
яш çынла — по-молодому, как молодой
çынла калаç — говорить по-человечески
вăл çынла çын мар — он не как все люди
2. разг.
складно говорить
вăл сăмах çыпăçтарма пĕлет — он умеет складно говорить
3.
писать, сообщать письменно
вăл сайраран çыркалать — он пишет редко
салам çыр — передавать привет (в письме)
çырса пĕлтер — сообщить письмом
кун çинчен хаçатра çырнă — об этом написано в газете
вĕсем чылайранпа çырман — они давно уже не писали (писем)
I. глаг.
1.
удовлетворяться, получать удовлетворение
вăл кунпа çырлахмасть — он не удовлетворяется этим
чунăм çырлахрĕ — я доволен от души
2.
записать, оформить на кого-л.
куçарса çыртар — переписать, переоформить (на другого человека)
вăл çуртне амăшĕ çинĕ çыртарнă — он оформил дом на свою мать
3.
сумрачный, угрюмый, мрачный перен.
сумрачно, угрюмо, мрачно
ăмăр кăмăл — мрачное настроение
ăмăр сăн-пит — сумрачный вид
вăл паян темле ăмăр курăнать — он сегодня какой-то угрюмый
1.
завидовать кому-чему-л.,
испытывать зависть к кому-чему-л.
ăмсанакан çын — завистник
ăмсанмалла сывлăх — завидное здоровье
вăл теме те ăмсанать — он всем завидует
Савăнма ăмсанлăх сăнăм пурччĕ, ăмсанмалăх пĕвĕм пурччĕ. — фольк. Лицом я была красива всем на радость, телом стройна всем на зависть.
мест.
дат.-вин.п. от вăл
мест.
дат.-вин.п. от вăл
1.
ему, ей
ăна преми панă — ему выдали премию
мест. собир.
дат.-вин. от вăл-ку
мест. собир.
дат.-вин. от вăл-ку
1.
кое-что
ăна-кăна тавçăр — разбираться кое в чем, соображать кое-что
эпĕ ăна-кăна вуланă — я кое-что читал
2. с отриц. ф. гл.
ничто, ничего
ăна-кăна пăхмасăрах — несмотря ни на что
вăл ăна-кăна тиркемест — он неразборчив, он ничем не брезгует
эпир ăна-кăна сисмерĕмĕр — мы ничего такого не заметили
неудачно, несчастливо
ăнăçсăр кун — несчастливый день
вăл ытла ăнăçсăр çын — он большой неудачник, он невезучий человек
2.
преуспевать в чем-л., добиваться успеха
вăл пур ĕçе те ăнăçтарса пырать — он преуспевает во всем
неудачно, несчастливо
вăл ăнăçусăр çын — он человек невезучий
1.
понимать, осознавать
постигать умом
ăнланмăш пул — прикидываться непонимающим
ăнланма йывăр сăмах — заумная речь
эсĕ мана ăнлантăн-и? — ты меня понял?
вăл мĕншĕн кӳреннине ăнланма пулать — его обида вполне понятна
вăл хăй мĕн тунине хăй ăнланмасть — он сам не осознает, что делает
сообразйтельно
понятливо, толково
вăл ăнлă калаçать — он рассуждает толково
1.
бессознательный
беспамятный разг.
вăл ăнсăр выртать — он лежит без сознания
ăнсăр пул — потерять сознание
2.
становиться рассеянным, забывчивым
ватлăхра вăл ăнсăрланчĕ — к старости он стал забывчивым
ăнсăрланса кай — 1) потерять сознание 2) стать рассеянным
2.
преуспевать в чем-л., добиваться успеха
фирма суту-илĕве ăнтарчĕ — фирма добилась успеха в торговле
вăл питĕ ăнтаракан çын — он человек преуспевающий
злой, свирепый, лютый, злобный
ăншăрт çилĕ — свирепый ветер, наступление
ăншăрт çил-тăвăл — жестокий ураган
ăна ăншăрт килчĕ — он впал в ярость
вăл ăншăртне пытарайман — он не мог скрыть злобу
отдельно, обособленно, самостоятельно
порознь, врозь
кашни çемьене ăрасна хваттер панă — каждой семье предоставлена отдельная квартира
вăл ăрасна йышши çын — он человек особого склада
икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна — фольк. две березы растут рядом, но их корни врозь
меняться, становиться иным, непохожим
вăл палăрмаллах ăрасналанчĕ — он заметно изменился
по-иному, по-другому
вăл çӳçне ăрасналла тураса хунă — она причесала волосы по-другому
разг.
особенно, в особенности
исключительно
паян вăл ăраснах лайăх юрларĕ — сегодня он пел особенно хорошо
2.
мысль
мнение, убеждение
çăмăл ăс — легкомыслие
пирĕн ăспа — по нашему мнению
ăс вылят — быть легкомысленно настроенным
вăл урăх çын ăсне тытнă — он поддался чужому влиянию
хитро, изворотливо
вăл пит ăслайлă хăтланать — он действует очень хитро
умно, разумно
благоразумно
вăл ăспуçлă çын — он благоразумный человек
2.
непроизвольно
вăл хăй ăссĕнех калаçса пырать — он идет, разговаривая сам с собой
мастерски, искусно, умело, виртуозно
вăйлă тырпул ăсти — мастер высокого урожая
сăмах ăсти — художник слова
ташă ăсти — плясун, танцор
юрă ăсти — искусный певец, песельник прост.
ăста ĕç — искусная работа
ăста хирург — опытный хирург
вăл юрра ăста — он мастер петь
вăл купăс ăста калать — он мастерски играет на гармони
Ăста аллинче ĕç вылять. — погов. Дело мастера боится.
Ӳркенмен — ăста пулнă. — посл. Кто работает без лени, тот становится мастером.
1.
мастерить, изготовлять (самостоятельно)
вăл яланах мĕн те пулин ăсталать — он всегда что-нибудь мастерит
профессиональный
монтажник ăсталăхне алла ил — овладеть профессией монтажника
ăсталăха ӳстерсе пыр — повышать (свою) квалификацию
тухтăр ăсталăхĕ — профессия доктора
ăсталăх союзĕ — профессиональный союз
ăсталăх чирĕ — профессиональное заболевание
ăсталăх шкулĕ — профессиональная школа
техника ăсталăх училищи — профессионально-техническое училище
ăсталăх алла ил — овладеть профессией
ăсталăх суйласа илме пулăшни — профессиональная ориентация
ăсталăх туян — приобрести профессию
ăсталăхре чи лайăххи ятне çĕнсе ил — завоевать звание лучшего по профессии
ăсталăхĕпе вăл биолог — по профессии он биолог
1.
где
эсĕ ăçта ĕçлетĕн? — где ты работаешь?
акă ăçта иккен манăн кĕнеке! — вот где, оказывается, моя книга!
вăл ăçтине пĕлместĕп — я не знаю, где он
эсир ăçтисем пулатăр? — откуда вы будете (жители какой местности)?
2.
куда
ăçта каятăр? — куда вы идĕте?
ман çĕлĕке ăçта хутăр? — куда вы положили мою шапку?
кирек ăçта та —
1) где угодно; везде, повсюду
ун пек çынсем кирек ăçта та тĕл пулаççĕ — такие люди встречаются везде
2) куда угодно; хоть куда
кирек ăçта кайăр — ступайте куда хотите
ăçта та пулсан, ăста та пулин —
1) где-нибудь
вăл ăçта та пулсан çакăнта пулĕ — он, наверное, где-нибудь здесь
2) куда-нибудь
апат çиме ăçта та пулин кайса килĕпĕр — сходим куда-нибудь пообедать
1.
куда, в каком направлении
ăçталла каятăн эсĕ? — куда это ты направился?
ăçталла пăрать-ши вăл сăмахне? — куда это он гнет? (в разговоре)
2.
как, каким образом
откуда
ăçтан пĕлес-ши вăл кам иккенне? — как же узнать, кто он такой?
эпĕ ăçтан пĕлем? — откуда мне знать?
2.
перенимать
подражать, копировать
вăл ашшĕ йăлисене ăтса юлнă — он перенял привычки отца
7.
ум, память
вăл манăн ăшăмра та çук — 1) у меня и на умĕ этого не было 2) я совсем запамятовал
ăшра вула — читать про себя
ăшра кулса ил — усмехнуться про себя
ăшра шухăшла — думать про себя
ăша хыв — 1) усваивать (изучаемое) 2) принимать к сведению
ăшра тыт — держать в уме, в голове
ăшран тухмасть — не выходит из головы, с ума нейдет прост.
жарко
тырпула ăшă тиврĕ — хлеба прихватило жарой
ăшша пиç — 1) запариться, сильно вспотеть 2) измучиться, довести себя до изнурения
вăл ăшăпа аптранă он — измучился от жары
мана ăшă пулчĕ — мне стало жарко
чувствовать жар
быть в жару
вăл ăшăрханса асапланнă — он лежал в жару
1.
больной (внутренней болезнью)
вăл ăшсăр пулнă — у него болит внутри
1.
метаться, суетиться, не находить себе места
вăл паян иртенпех ăшталанать — он сегодня с утра не находит себе места
3.
заботиться, печься о ком-чем-л.
беспокоиться
ăшталан са çӳре — 1) ходить беспокойно, метаться 2) беспокоиться
вăл ачисемшĕн ăшталанать — он заботится о своих детях
торопливо
суетливо
вăл хăйне ăшталанчăк тытать — он все время суетится
частица разг.
еще
вăл ăна пĕлмест ăшшĕ — он этого ещĕ не знает
1.
как прежде, как в прежние годы
вăл ĕлĕкхиллех патвар — он крепок, как прежде
3.
доля, пай
ман ĕлĕше вăл илнĕ — он взял мою долю
2.
курить, потягивать, сосать [трубку]
вăл чĕлĕмне ĕмсех ларать — он все посасывает свою трубку
5. разг.
вечно, постоянно, всегда
вăл ĕмĕрех юлса килет — он всегда опаздывает
жадность, ненасытность
вăл хăйĕн ĕмĕтсĕрлĕхне пула шар курчĕ — он пострадал из-за своей жадности
плохо, неважно, кое-как
вăл ĕнем-канам ĕçлет — он работает кое-как
1.
верить
çирĕп ĕнен — твердо верить
ĕненме пăрах — перестать верить, разувериться
ĕненме çук — трудно поверить
ĕненме хĕн — трудно поверить
ĕненес килмест — не верится
вăл сана ĕненмест — он тебе не верит
Чăваш тытса пăхмасăр ĕненмест. — погов. Чуваш не поверит, пока не пощупает.
убедительно
ĕнентерӳллĕ сăмах — убедительный довод
ĕнентерӳллĕ шухăш — убедительный довод
вăл роле ĕнентерӳллĕ вылять — он убедительно играет роль
частица
1. усил.
уже, уж
вăл пĕчĕк мар ĕнтĕ — он уже не маленький
виçĕ çул иртрĕ ĕнтĕ — прошло уже три года
каç пулнă ĕнтĕ — уже наступила ночь
çапла пулса тухрĕ ĕнтĕ — так уж оно вышло
мĕн каламалли пур ĕнтĕ! — что уж и говорить!
юре ĕнтĕ, кайтăрах — ладно уж, пусть идет
2. бран.
бабник, волокита
вăл питĕ ĕревĕç арçын — он большой бабник
диал.
вид, форма
пӳрт ĕревши кивĕ пек — дом на вид старый
вăл ашшнĕ ĕревшиех — он вылитый отец
3. перен.
озлобляться, раздражаться
вăл тем ĕрĕхсе кайнă — он чем-то сильно раздражен
диал.
согласный, согласен
вăл кунта юлма ĕриса мар — он не согласен оставаться здесь
ĕриса пул — согласиться
рабочий, трудовой
ал ĕçĕ — 1) ручная работа 2) рукоделие
ăс-хакăл ĕçĕ — умственный труд
вăл-хая ĕçĕ — физический труд
вăй çемми ĕç — посильная работа
токарь ĕçĕ — токарное дело
коммунизмла ĕç бригади — бригада коммунистического труда
коммунизмла ĕç шкулĕ — школа коммунистического труда
литература ĕçĕ — литературная работа, работа литератора
ăслăлăх ĕçĕ — 1) научный труд 2) научная работа, научное сочинение
ăслăлăх тĕпчев ĕçĕ — научно-исследовательская работа
общество ĕçĕ — общественная работа
çураки ĕçĕсем — весенне-полевые работы
пултарулăх ĕçĕ — творческая работа
тухăçлă ĕç — производительный труд
уй-хир ĕçĕсем — полевые работы
ялхуçалăх ĕçĕсем — сельскохозяйственные работы
ĕç вăйĕ — рабочая сила
ĕç вырăнĕ — рабочее место
ĕç дисциплини — трудовая дисциплина
ĕç законодательстви — трудовое законодательство
ĕç кабинечĕ — рабочий кабинет
ĕç кĕнеки — трудовая книжка
ĕç килĕшĕвĕ — трудовое соглашение
ĕç кунĕ — рабочий день
ĕç норми — норма выработки
ĕçри паттăрлăх — трудовой героизм
ĕç резервĕсем — трудовые резервы
ĕçсĕр тăни — простой в работе
ĕç тумтирĕ — спецовка, рабочая одежда
ĕç тухăçлăхĕ — производительность труда
ĕç укçи — заработная плата
ĕç урокĕ — урок труда (в школе)
ĕç хавалĕ — трудовой порыв
ĕçри хавхалану — трудовой энтузиазм
ĕç хатĕрĕсем — 1) средства производства 2) инвентарь
ĕçе юрăхлă халăх — трудоспособное население
ĕçе хăнăхтар — приучать к труду
ĕç ăнса пырать — работа спорится
Мĕн чухлĕ йыш, çавăн чухлĕ ĕç. — посл. Какова семья, такова и ее работа.
ĕç вилсен те виç кунлăх юлать. — погов. Говорят, что работы и после смерти останется на три дня.
Арçын ĕçĕ ана çинче, хĕрарам ĕçĕ сĕтел çинче. — посл. Труд мужчины на ниве, труд женщины — на столе.
любящий спиртное.
вăл ĕçкĕллĕ çын — он любитель выпить
1.
трудолюбие
деятельность, энергичность
вăл ĕçченлĕхĕпе палăрса тăрать — он отличается своим трудолюбием
ачасене ĕçченлĕхе вĕрент — воспитывать в детях трудолюбие
торопливый, поспешный
суетливый
вăл ытла ĕшеленчĕк çын — очень уж он суетливый человек
5.
пусть
вал кайтăр-и ĕнтĕ — пусть уж он уйдет
ку ĕçе вăл тутами — пусть эту работу сделает он
8.
то ли..., то ли
хăранăран-и, тĕлĕннĕрен-и, вăл тăпах чарăнса тăчĕ — то ли от испуга, то ли от удивления, он тут же остановился
частица вопр.
разве, что ли
вăл килнĕ те-им? — разве он уже приехал?
илтместĕн-им? — не слышишь, что ли?
эсĕ те кунта-им? — разве и ты здесь?
Ĕнчĕ пушмак, шур чăлха кирĕк лармасть тетĕр-им? — фольк. Жемчужные башмачки, белые чулки разве не пачкаются?
послелог
1.
по, в соответствии с
следуя кому-чему-л., глядя на кого-л.,
по чьему-л. примеру
сана кура вăл та килĕшрĕ — глядя на тебя, и он согласился
çипуçне кура хакла — судить по внешности
Çынна кура послелог мухтавĕ. — погов. По человеку и слава.
Утна кура урапа ту. — посл. мастери телегу по лошади.
Тӳшекне кура уруна тăс. — посл. По перине протягивай ножки. (соотв. По одежке протягивай ножки).
(каларĕш)
вводн. сл.
как говорится, как говорят, как принято говорить
вăл каларĕшле — по его выражению
çынсем каларĕшле — как говорится в народе
6.
отрываться
перестать заниматься чем-л.
вăл ĕçрен татăлаймасть — он не может оторваться от работы
10.
выходить замуж
качча тух — выйти замуж, вступить в брак
вăл урçана качча тухна — она вышла за вдовца
3.
учить, изучать, выучивать, запоминать что-л.
сăвă вĕрен — учить стихи
вăл урок вĕренмен — он не выучил урока
6. перен.
разбушеваться, вспылить, расшуметься
вăл ун-куншăнах тусса каять — он приходит в ярость из-за пустяка
только в сочет. с некоторыми местоимениями:
мĕн тери — как, какой, до какой степени
мĕн тери ĕçчен вăл! — как он трудолюбив!
мĕн тери йывăр пулин те — как бы ни было трудно
çав тери, тем тери — очень, чрезвычайно, весьма
вăл сана тем теи кĕтрĕ — он очень ждал тебя
костюм сана çав тери килĕшет — костюм тебе очень к лицу
ку тери — до такой степени, так сильно
ку териех ан хуйхăр — не убивайся так сильно
лечебный, относящийся к здравоохранению
начар сывлăх — слабое здоровье
çирĕп сывлăх — крепкое здоровье
ырă сывлăх — доброе здоровье
сывлăх министерстви — министерство здравоохранения
районти сывлăх пайĕ — районный отдел здравоохранения, райздравотдел
сывлăх учрежденийĕсем — лечебные учреждения
сывлăх сун — пожелать здоровья
сывлăха сыхла — беречь здоровье
сывлăха сыхлас ĕç — здравоохранение
сывлăха çирĕплетмелли ĕçсем — оздоровительные мероприятия
вăл сывлăхран тайăлнă — у него пошатнулось здоровье, он потерял здоровье
сывлăх мĕнле? — как здоровье?
сывлăхсем мĕнле — как ваше здоровье?
сывлăха пултăр! — на здоровье!
Сывлăх вăл — пурлăх. — посл. Здоровье — это богатство
благополучно, здоровым, в здоровом состоянии
вăл сыввăнах пурăнать — он в добром здравии
недостойно, неподобающим образом
вăл хăйне тивĕçсĕр тыткалать — он ведет себя недостойно
3.
месяц
уйăх çурă — полтора месяца
ача ик уйăх анчах тултарчĕ-ха — ребенку всего два месяца
тепĕр уйăхран таврăнатăп — через месяц я вернусь
вăл январь уйăхĕнче çуралнă — он родился в январе (месяце)
1.
соединять, связывать
стыковать
пралук вĕçĕсене çыхăнтар — соединить концы провода
вăл сăмаха çыхăнтарса калаймасть — перен. он не может связать двух слов
2. усил.,
чаще при вопросе
да, ведь
уж, же
как, так
кĕнекене эсĕ илтĕн-и? — çук-çке — это ты взял мою книгу? — да нет же
вăл ун пеккине пултарать-çке — уж на такое-то он способен
ай, аван-çке — ой, как хорошо!
ну, ĕçлеремĕр-çке паян! — ну и поработали мы сегодня!
удовлетворительно, прилично
изрядно
вăл укçа çителĕклех — илет он получает приличную зарплату
çителĕклĕ таран — 1) в достаточной степени 2) изрядно, порядком
числ.
1.
при абстр. счете, в качестве подл. и доп.
двадцать (о чем-л., поддающемся счету)
çирĕм виççĕ — двадцать три
çĕр çирĕм — сто двадцать
тăват хут пиллĕк — çирĕм — четырежды пять — двадцать
çирĕм хĕр — девушка двадцати лет
вăл çирĕм кайнă — ему пошел двадцатый год
вăл пĕр çирĕменче — ему лет двадцать
вот такой, подобный этому (упомянутому)
так, подобно этому
так же
çырура çакнашкал сăмахсем пур — в письме есть вот такие слова
вăл çакнашкал хăтланасса шутламан эпĕ — я не ожидал, что он так поступит
унта та çакнашкалах сивĕ — и там так же холодно (как здесь)
7. разг.
уминать, уплетать, уписывать, есть с жадностью
вăл кукăле çавăрттарать кăна — он так и уминает пирожки
21.
кружить голову, туманить разум, одурманивать
пуçна çеç çавăрать вăл — он лишь сбивает тебя с толку
Ĕçкĕ пуçа çавăрать. — посл. Пьянство одумарнивает голову.
3.
прекращать, переставать
отказываться от чего-л., бросать, оставлять что-л.
чĕлĕм туртма пăрах — бросить курить
вăл ĕçе пăрахман — он не оставил работу
9.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением быстроты и завершенности действия:
вĕлерсе пăрах — убить, прикончить
кăларса пăрах — выбросить
кăшкăрса пăрах — гаркнуть, накричать на кого-л.
пăвса пăрах — задушить
персе пăрах — застрелить
çăвара карса пăрах — разинуть рот
çурса пăрах — разорвать, порвать
тĕлĕнтерсе пăрах — сильно удивить
туса пăрах — сделать быстро
вăл ку ĕçе пĕр сехетрех туса пăрахрĕ — он разделался с этим за час
уçса пăрах — раскрыть, распахнуть
хăратса пăрах — напугать
юратса пăрах — полюбить, влюбиться
çанталăк сивĕтсе пăрахрĕ — вдруг резко похолодало
подражание бормотанию, бурчанию
мăркăл-мăркăл — усил. от мăркăл
вăл тем мăркăл-мăркăл турĕ, ăнланаймарăм — он что-то пробурчал, я не понял
II. диал.
обхватывать, обнимать (одной рукой)
вăл сылтăм аллипе ачине ыткăнса ларать — правой рукой она обхватила ребенка
◊
чикĕ леш енче — за границей, за рубежом
пĕр енчен — вводн. сл. с одной стороны
тепĕр енчен — вводн. сл. с другой стороны
пĕр енчен, вăл калани тĕрĕс — с одной стороны, он прав
пĕр енлĕ — 1) односторонний 2) односторонне
ыйту çине пĕр енлĕ пăхни — односторонний подход к вопросу
11.
в отриц. форме в сочет. с инфинитивом глаголов на -ма (-ме), -а (-е)
выступает в качестве вспом. гл. с общим значением
интенсивности или продолжительности действия:
вăл лара-тăра пĕлмест — он то и дело встает
çумăр чарăна пĕлмесĕр çăвать — дождь льет не переставая
пĕр шухăш пуçран кайма пĕлмест — одна мысль никак не выходит у меня из головы
◊
пĕлетĕн-и... — вводн. сл. знаешь... , понимаешь...
пĕлетĕн-и, ку вăл пирĕнтен килмест — понимаешь, это от нас не зависит
пĕли-пĕлми — не зная как следует
пĕлнĕ-пĕлмен — не зная как следует
кам пĕлет — кто знает, как знать
ним тума пĕлмест — он в растерянности, не знает, что делать
1.
работать, трудиться
ăмăртса ĕçле — работать соревнуясь, соревноваться в труде
бригадирта ĕçле — работать бригадиром
вăрттăн ĕçле — работать подпольно
ĕçĕн ĕçле — работать сдельно
савăтра ĕçле — работать на заводе
искусствăра ĕçлекенсем — работники искусства
кĕрĕшсе ĕçле — работать по найму
киле илсе ĕçле — работать на дому
коммунизмла ĕçлекен предприяти — предприятие коммунистического труда
кунĕн-çĕрĕн ĕçле — работать в поте лица
хастар ĕçле — работать с огоньком
ырми-канми ĕçле — работать без устали
ĕçлейми пул — потерять трудоспособность
ĕçлеме пултаракан — трудоспособный
ĕçлеме пултарни — трудоспособность
ĕçлеме кай — идти на работу
ĕçлесе ил — заработать
ĕçлесе туп — заработать
ĕçлесе пĕтер — кончить работу
колхозра ĕçлесе пурăн — жить и работать в колхозе
Кам ĕçлемест — вăл çимест. — погов. Кто не работает — тот не ест.
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çур-йĕр пулмасть. — посл. Не истопишь печку — не испечется хлеб, не потрудишься как следует — не обзаведешься домом.
◊
вăл патак шырать — по нему палка плачет
йытăпа шырасан та тупаймăн — и с собаками не сыщешь (соотв. днем с огнем не найдешь).
6.
почитать, уважать
чтить книжн.
ватăсене шутлас пулать — надо уважать стариков
вăл ăна ашшĕ вырăнне шутланă — он почитал его за отца
8. разг.
иметь приверженность к чему.-л.
увлекаться чем-л.
ыйха пер — много спать
вăл ялан кутана перет — он вечно упрямится
5.
с частицей -и
выражает нерешительность, неопределенность:
кажется, то ли, может быть
— миçере вăл? — сколько ему лет?
— çирĕмре-и çав, çирĕм пĕррере — то ли двадцать, то ли двадцать один
— хăçан пулнă ку? — когда это было?
— пĕлтĕрччĕ-и çав — кажется, в прошлом году
7. разг.
в сочет. с глаголам в форме инфинитива на -ма (-ме)
задумать, надумать, захотеть, попытаться
вăл çывăрма тапăнчĕ — он попытался заснуть
◊
пĕр мăскал та — ни грана, ни на грош
вăл мана пĕр мăскал та пулăшмарĕ — он мне ни на грош не помог
◊
вăл тар шăршласа курман-ха — он еще пороха не нюхал
◊
вăл çăмăл шăмшаклă — он очень ловкий, легкий на подъем
8. перен.
умчаться
улизнуть
вăл килелле шăлчĕ — он улизнул домой
III. межд.
ба
пай, ура çине те тăраймасть — ба, он даже не может встать на ноги
пай-пай-пай — усил. от пай III.
пай-пай-пай, вăл куна пĕлмест иккен — ба он, оказывается, этого не знает
◊
йен тĕрлĕ —
1) какие только
мĕн тĕрлĕ сас-хура пулмарĕ пулĕ — каких только слухов не было!
2) как, как только
мĕн тĕрлĕ тăрăшсан та ĕçе каçчен вĕçлеймерĕ — как (только) он ни старался, а работу до вечера не завершил
çав тĕрлĕ — до такой степени, в такой мере
вăл тĕрлĕ — до такой степени, в такой мере
тем тĕрлĕ — очень, весьма, чрезвычайно
тем тĕрлĕ çӳллĕ — очень высокий
сана тем тĕрлĕ ыйтрăм — я тебя очень просил, я тебя умолял
3.
вместо того чтобы
ĕçлес чух вăл киле кайрĕ — вместо того чтобы работать, он пошел домой
5.
говорить
молвить уст.
сăмах чĕн —
1) обмолвиться мельком, вскользь сказать что-л.
2) вступить в разговор, подать реплику
вăл нимĕн те чĕнмест — он молчит
чĕнмесĕр тăр — безмолвствовать, хранить молчание
сăмах ан чĕн — безмолвствовать, хранить молчание
хирĕç чĕн — 1) откликнуться, ответить 2) возразить, сказать против
хирĕç чĕнмесĕр — не прекословя, без возражений
ан чĕн ăна хирĕç — не прекословь ему
çул тăршшĕпех чĕнмесĕр пыр — молчать всю дорогу
III. подр. —
о внезапной вспышке досады, гнева, каприза
вăл тĕрт! турĕ те тăрса утрĕ — он внезапно вспылил и ушел
2.
спешка, торопливость
вăл хыпаланчăка юратмасть — он не любит спешки
◊
хыççăн кай — подчиняться, следовать кому-л.
çын хыççăн кай — слушаться людей, не иметь самостоятельности
вăл арăмĕ хыççăн каять — он находится под влиянием жены
10.
в форме деепр. сиксе с некоторыми вспом. глаголами.
образует составные глаголы, выражающие резкое, энергичное или неожиданное действие, движение:
сиксе вĕре — сильно кипеть, бурлить
сиксе лар —
1) пересесть, отсесть (на другое место)
2) насесть, наброситься, накинуться
сиксе тавлаш — яростно спорить
сиксе тăр — быстро подняться, вскочить (с места)
сиксе тух —
1) выскочить, выпрыгнуть
кантăкран сиксе тух — выпрыгнуть из окна
2) выскочить, выпасть; сместиться (со своего места)
пуртă савăлĕ сиксе тухнă — клинышек у топорища выпал
3) возникнуть, появиться неожиданно, вдруг
эсĕ ăçтан сиксе тухрăн? — откуда ты вдруг появился?
4) перен. случиться, обрушиться (о беде, несчастье)
вспыхнуть (о пожаре, эпидемии)
возникнуть (о трудностях, препятствиях)
сиксе ӳк —
1) наскочить, навалиться
ун çине виççĕн сиксе ӳкрĕç — на него навалились трое
2) отскочить, отпрянуть
айккинелле сиксе ӳк — отскочить в сторону
3) перепрыгнуть, перескочить; успеть перейти (напр. на другую сторону)
4) переброситься, перекинуться (напр. об огне, болезни)
5) перен. разволноваться, всполошиться
вăл пули-пулмишĕн сиксе ӳкмест — он никогда не волнуется из-за пустяков
сиксе чĕтре — сильно дрожать
вăл сиксе чĕтрет — его бьет дрожь
7.
погибать
пропадать
вăл вăрçăра хупланнă — он погиб на войне
разг.
1.
упрямиться, противиться, артачиться
вăл тем вăхăт хиркеленчĕ — он долго упрямился
8. частица,
выражает удивление, негодование
как
мĕнле! вăл халĕ те кунта-и? как! — он все еще здесь?
5.
неизвестно чей
чей-то
такам ачи вăл — этот ребенок неизвестно чей
такам çурчĕ патне çитсе чарăнтăмăр — мы остановились у чьего-то дома
3.
в роли усилительной частицы:
кама савăнтармасть пулĕ çитĕнӳ! — кого же не радует успех
вăл ăçта кăна пулман пулĕ! — где только он не был!
3.
обижаться, иметь обиду
тарăхнине ан кăтарт — скрывать обиду
мана ахалех тарăхатăн — напрасно ты на меня обижаешься
вăл макăрас пек тарăхрĕ — она обиделась до слез
II.
разг.
поэтому, (вот) почему
унпа шарламасть-çке вăл! — вот почему он, оказывается, молчит!
мест.
тв. п. от эпĕ
мной
со мной
манпа пĕрле — вместе со мной
манпа тан — вровень со мной
манпа килĕшетĕн-и? — ты согласен со мной?
халь вăл манпа туслă — он сейчас дружит со мной
◊
вăл тери — до такой степени
◊
санран пулать-и вăл! — тебе ли справиться с этим
10. разг.
деться, запропаститься
ăçта кайса хĕсĕнчĕ вăл? — куда он запропастился?
7.
пьянеть, хмелеть
вăл самаях хĕрнĕ — он заметно захмелел
хĕрсе кай —
1) раскалиться, перегреться
2) перен. увлечься, войти в азарт
3) опьянеть, захмелеть
хĕрсе çит —
1) раскалиться, сильно нагреться
2) перепреть
3) сильно опьянеть, совсем захмелеть
жадный, алчный, ненасытный
вăл ытла непĕссĕр çын — он очень жадный человек
3.
в роли уcил. частицы
эпĕ пур нимĕн те пĕлместĕп — а я-то ничего не знаю
вăл пур хăнк та тумасть — а он и ухом не ведет
25. в форме деепр. тухса с др. глаголами
образует составные глагольные формы:
тухса вĕç — убежать, сбежать, удрать
тухса кай —
1) уйтй, отправиться откуда-л.
2) вылезть, выбиться из-под чего-л. (напр. о рубашке)
тухса кĕр — сходить куда-л.
тухса кил — покинуть (помещение или населенный пункт, чтобы отправиться сюда)
тухса лар —
1) выйти посидеть
сада тухса лар — выйти в сад посидеть
2) выскочить, вскочить, появиться (напр. о фурункуле)
3) уст. выселяться, поселиться обособленно (напр. хутором)
тухса сирпĕн — прям. и перен. вылететь, выскочить
пăкă тухса сирпĕнчĕ — пробка вылетела
тухса çӳре —
1) выходить, быть способным выходить из дому (напр. по состоянию здоровья)
вăл тухса çӳрекен пулчĕ — он стал выходить из дому
2) разъезжать, бывать в разных местах
тухса тар — убежать, сбежать
тухса тăр —
1) выйти к чему-л., встать у чего-л.
доска умне тухса тăр — выйти к доске
2) торчать, выдаваться, выпирать
3) выходить, публиковаться (систематически)
тухса ӳк —
1) выпасть, вывалиться из чего-л. (напр. о гайке)
2) разг. похудеть, отощать
3) разг. вылететь (с работы)
тухса шăвăн — разг. уйти незаметно, выскользнуть
2.
гнушаться кого-чего-л., кем-чем-л.
не принимать, браковать
отказываться от чего-л.
качча тирке — отказаться от жениха (за которого сватают)
вăл ниме те тиркемест — он ничем не гнушается
жюри пьесăна тиркенĕ — жюри забраковало пьесу
4.
придираться
чернить, порочить
хаять прост.
тиркемелли шыра — искать повод для придирок
вăл çынна çеç тиркеме пĕлет — он знай только хает других
◊
ăна вăл мĕн таранччен юратнă! — как он ее любил!
◊
ку тарана çитсе — до сих пор, по сю пору
çав таранах — до такой степени
ку таранах — до такой степени
вăл çав таранах ухмах мар ĕнтĕ — не до такой уж степени он глуп
ĕç мăй таран — дел по горло
хăлха таран хĕрелсе кай — покраснеть до ушей
◊
мĕншĕн тесен — союз потому что, так как, ибо
вăл кинона пымасть, мĕншĕн тесен ку фильма курнă — он не пойдет в кино, потому что уже видел этот фильм
мĕншĕн те пулин — почему-либо
эпĕ мĕншĕн те пулин килмесен, мансăрах пуçлăр — если я почему-либо не приду, начинайте без меня
◊
вар анни — мед. грыжа
вăл çĕр шăтăкне анса кайма хатĕр — он готов провалиться сквозь землю (от стыда)
кайран хуть тĕнче йăтăнса антăр — после нас — хоть потоп (букв. пусть хоть весь мир обрушится)
очерковый
производство очеркĕ — производственный очерк
вăл очерк формипе çырма юратать — он любит писать в очерковой форме
◊
алла пăх — привыкать, приручаться (о животных)
ăçта пăхнă унта — куда ни посмотри, везде
пăхса та курăнмасть-ха — видом не видать; еще долго ждать
пĕр енчен пăхсан — с одной стороны (о точке зрения)
пĕрре пăхсах — с первого взгляда
пăхсах паллă — сразу видно
карт пăх — гадать на картах
юмăç пăх — ворожить
çын куçĕнчен пăх — быть зависимым от кого-л.
вăл ашшĕне пăхнă — он весь в отца, он вылитый отец
пăх та кур! — вот тебе раз!, вот это да!
◊
çитĕ!, çитет! — хватит!, довольно!
çитрĕ пурнăç! — лафа! не жизнь, а малина!
ăçта çитнĕ унта — куда ни пойдешь, повсюду
вăл патне çитнĕ — он при смерти
вăл çитмен-ха — мало того, вдобавок, к тому же еще
5.
передаваться
переходить к кому-чему-л.
вăл хумханни мана та куçрĕ — его волнение передалось и мне
9.
приходиться, доводиться кем-л. кому-л.
вăл мана аннерен тăван лекет — он приходится мне родственником по матери
◊
ун пек —
1) такой, как он, подобный ему
ун пек лайăх специалиста пурте хаклаççĕ — такого хорошего специалиста, как он, ценят все
2) как он, подобно ему
эсĕ ун пекех вăйлă мар — ты не так силен, как он
3) подобным образом, так
ун пек тума юрамасть так не следует поступать
ун чухне — тогда
ун чухне вăл пĕчĕк пулнă — тогда он был маленьким
ун чухлĕ — столько
пире ун чухлĕ кирлĕ мар — нам не нужно столько унелнĕ:
III. частица вопр.
ли, же, это
кам килчĕ çак? — кто это пришел?
ăçта çухалчĕ çак вăл? — куда же он подевался?
эсĕ пирĕнпе пыратăн-и çак? — пойдешь ли ты с нами?
◊
мĕнех вара! — что за беда!, ну и что!
мĕн калăн ĕнтĕ! — что и говорить!
мĕн каламалли пур! — что и говорить!
мĕн каласан та — что бы ни говорили, несмотря ни на что
мĕн тесен те — 1) непременно, обязательно 2) как бы то ни было
мĕн тума? — зачем?
мĕн те пулин — что-нибудь, что-либо
кирек мĕн — 1) что-нибудь, что-либо 2) что угодно; все, что угодно
кирек мĕн кала — пымастăп санпа — говори, что угодно — не пойду с тобой
мĕн килчĕ вăл — что ни попало
мĕн пулсан та — что бы там ни было, в любом случае
мĕн чухлĕ? — сколько?
сехете мĕн чухле сутрăн? — за сколько ты продал свой часы?
мĕне тăрать — чего стоит, многого стоит
Берлина кайса курни мĕне тăрать! — чего стоит поездка в Берлин!
мĕн мурĕ тата! — что за черт!, что за чертовщина!
мĕн пулать те мĕн килет! — что будет, то будет!; будь что будет!
мĕн пулса мĕн килĕ! — была не была!
тихо, спокойно, кротко, смирно
тӳлек кăмăл — спокойный характер
тӳлек лаша — смирная лошадь
вăл хăйне тӳлек тыткалать — он ведет себя спокойно
6.
полный
полное
тулли телей — полное счастье
тулли влаçлă — полновластный
тулли метражлă фильм — полнометражный фильм
тулли правăллă граждан — полноправный гражданин
тулли хаклă валюта — полноценная валюта
вăл Мухтав орденĕн тулли кавалерĕ — он полный кавалер Ордена славы
4. разг.
сгинуть, пропасть, исчезнуть
вăл таçта кайса тĕпленчĕ — он пропал неизвестно где
вводн. сл.
к счастью
телее, вăл килте пулчĕ — к счастью, он оказался дома
1.
то, что говорят, считают, думают
распространенное мнение, предположение
вăл усал тени тĕрĕс пулмарĕ — мнение, что он злой человек, не оправдалось
1.
якобы, будто
говорят, что
вăл килмен теççĕ-ха — говорят, что он еще не приехал
беспрерывно, непрерывно, постоянно, все время
татти-сыпписĕр аталану — непрерывное развитие
вăл татти-сыпписĕр вулать — он постоянно читает
татти-сыпписĕр çумăр çăвать — беспрерывно идут дожди
татти-сыпписĕр ăнăçсăрлăх унăн — ему все время не везет
◊
татăк пурăн — испытывать нужду в чем-л.
татăк тăр — испытывать нужду в чем-л.
вăл укçаран татăк пурăнмасть — он не испытывает нужды в деньгах
◊
таса курăк — бот. чистец
вăл таса ашшĕ — он точь-в-точь отец, он весь в отца
5. разг.
биться, стараться, стремиться, прилагать старания, усилия
вăл мала тухасшăн тапаланать — он делает все, чтобы одержать верх
5. перен.
биться, стараться, стремиться, прилагать старания, усилия
вăл мала тухасшăн тапаçланать — он делает все, чтббы одержать верх
◊
ăсран тайăл — выжить из ума
вăйран тайăл — лишиться сил, обессилеть
вăл сывлăхран тайăлнă — здоровье у него пошатнулось
куçран тайăл — потерять остроту зрения
6. перен.
терять вид, дурнеть, становиться невзрачным
вăл ватăлса тĕссĕрленсе кайнă — он постарел и стал совсем невзрачным
6. разг.
надоедать
вăл вăрçнине итлесе тăрантăм — мне надоело слушать его ругань, я по горло сыт его руганью
ощутимо, значительно, заметно
çанталăк сисĕнмеллех сивĕтрĕ — погода значительно похолодала
вăл сисĕнмеллех ватăлнă — он заметно постарел
сисĕнмелле тăкак куртăмăр — мы понесли значительные расходы
I. союз
1. противит., сопост.
а, же, но
эпĕ каясшăн, а вăл килĕшмест — я хочу ехать, но он не согласен
аналитический
ăсĕпе вăл аналитк — у него аналитический ум
III. глаг.
1.
делать что-л. энергично, изо всех сил
вăл кунĕпе çавапа вăйрĕ — он весь день косил
çамрăксем ĕçе вăяççĕ кăна — молодежь работает энергично
горячо, усердно
ĕçре вăл питĕ вĕткеленчĕк — он горяч в работе
III. разг.
все
всё
целиком, полностью
веç пуçтар — собрать все
веç тарса пĕтнĕ — все разбежались
вăл веçех тусанланса пĕтнĕ — он весь в пыли
по-лакейски
вăл хăйне лакейла тыткалать — он ведет себя по-лакейски
14.
на чьей-л. стороне
вăл та ун майлă — и он на его стороне
майлă выля — подыгрывать кому-л. разг.
майлă пул —
1) благоприятствовать, содействовать
çанталăкĕ пире майлă пулчĕ — погода нам благоприятствовала
2) стать на чью-л. сторону, присоединиться, примкнуть
3) разг. болеть (за какую-л. команду)
майлă тар — становиться на чью-л. сторону, быть на чьей-л. стороне
ху майлă çавăр —
1) привлечь, склонить на свою сторону
2) расположить к себе, внушить симпатию
майлă çавăр —
1) увлечь, заинтересовать
2) уговорить, склонить на свою сторону, заставить согласиться
II.
забываться
ун пекки вăл час манăнмасть — такое забывается не скоро
4.
кривить, искривлять (губы, рот)
вăл тутине кăмăлсăррăн пĕркелерĕ — он недовольно скривил губы
3. перен.
крутиться, вертеться, суетиться
вăл кунĕпех кухньăра пĕтĕрĕнет — она весь день крутится на кухне
пистолетный
авăрланă пистолет — заряженный пистолет
спорт пистолечĕ — спортивный пистолет
вăл пистолетпа персе чемпион ятне илнĕ — он завоевал звание чемпиона по стрельбе из пистолета
подавленно
пусăрăнчăк кăмăл — угнетенное настроение
пусăрăнчăк сасă — подавленный голос
пусăрăнчăк сан — подавленный вид
вăл питĕ пусăрăнчăк çӳрет — он ходит совсем подавленный
1.
путевка
курорт путевки — путевка на курорт
турист путевки — туристическая путевка
тӳлевсĕр путĕвка — бесплатная путевка
путĕвкăпа кану çуртĕнче кан — отдыхать в доме отдыха по путевке
вăл комсомол путĕвкипе Шупашкар ГЭСне тума килнĕ — он приехал по комсомольской путевке на строительство Чебоксарской ГЭС
с течением времени, со временем, впоследствии
пыра-киле манăн пурнăç улшăнчĕ — с течением времени моя жизнь изменилась
пыра-киле вăл вĕренме пуçланă — впоследствии он стал учиться
профессиональный
тухтăр профессийĕ — профессия врача
професси союзĕ — профессиональный союз
професси шкулĕ — профессиональная школа
техника професси училищи —профессионально-техническое училище
професси алла ил — овладеть профессией
професси суйласа илме пулăшни — профессиональная ориентация
профессире чи лайăххи ятне çĕнсе ил — завоевать звание лучшего по профессии
профессийĕпе вăл биолог — по профессии он биолог
8.
решать, задумывать
вăл авланма картса хучĕ — он решил жениться
◊
çил уççи — обдуваемое ветрами мосто
тӳпе уççи — просвет в тучах
пĕлĕт уççи — просвет в тучах
чĕре уççи — радость для сердца, услада сердца
уçă сасăсем — лингв. гласные звуки
уçă сыпăк — открытый слог
уçă çыру — открытое письмо (публикуемое в печати)
вăл уçах мар — он нездоров, ему нездоровится
◊
ăçта кирлĕ (килнĕ) унта — 1) где попало, там и сям 2) куда попало
пулма кирлĕ — должно быть
вăл килнĕ пулма кирлĕ — он, должно быть, пришел
çав кирлĕ те ăна — так ему и надо
пушă кирлĕ сана! — кнут плачет по тебе!
çăкăр та кирлĕ мар — хлебом не корми
командировочный
командировкăна тухса кай — выехать в командировку
вăл халĕ командировкăра — он сейчас находится в командировке
командировка хучĕ — командировочное удостоверение
командировкăри çын — командировочный
командировка укçи — командировочные (деньги)
компиляционный
вăл компиляципе аппаланать — он занимается компиляцией
III. межд.
выражает удивление, неодобрение, возражение, презрение:
кай, кирлĕ мара ан калаç — брось, не говори глупостей
кай, ытла йăлăхтармăш çын вăл — до чего же он надоедлив
кай-кай-кай — усил. от кай II.
кай-кай-кай, тĕлĕнтерсех ятăн! — господи, как ты удивил меня!
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
спешить
торопиться
суетиться
васкăн, çынсене култаратăн — поспешить, людей насмешить
васкакан — суетливый
вăл пит васкакан çын — он очень суетливый человек
васканипе — второпях
тепĕр чух васкани те пулăшмасть — другой раз и торопливость не помогает
он, она
этот, тот самый
унăн — его
вĕсен — их
вăл хăй — он сам, она сама, оно само
вăл кăна мар, çĕç мар — не только он
вăл пире хăта тивет — он приходится нам сватом
воровать
вăрласа кай — умыкать
вăл вăрласа кайма шухăшланă — он вздумал умыкать
вăрласа туп — наворовать
вăрласа чарăн — навороваться
вăл вăрласа чарăнчĕ те, (пуйрĕ те), халĕ улпут пек пурăнать — он наворовался, а теперь живет барином
они
вăл — он
вĕсем сана пĕри те палламаççĕ — ни один из них тебя не знает
жать
выракан — жнец
выракан хĕрарăм — жница
вырса ил — выжинать
вырса пĕтер — дожинать
кунта тырă вырмалларан (или вырасран) килмест вăл — он не идет сюда потому, что здесь надо жать хлеб
син.: кĕрĕç, вырăнаç
поселиться
вăл ун вырăнне вырăнаçасшăн — он хочет замещать его место
лечить
вăл вилнĕ пулĕччĕ, ăна йумăç емелленĕ — он умер бы, но его ворожей вылечил
ачасене емеллеме — чтобы лечить детей
емеллесе чĕрт — вылечить
син.: ерекĕ
водка
вино
ерех валли, ерехлĕх — на вино
ереххĕн пар — платить вином
вăл мана тĕрлĕ ерехсем ĕçтерчĕ — он напоил меня разными винами
ерех савăчĕ — графин
кажется, должно быть
есть
вăл чăнах чипер иккен — он и в самом деле кажется красив
вĕсем пит ăслă çынсем иккенне пĕлетĕп епĕ — я знаю, что они очень умные люди
двоиться, сомневаться
вăл пит иккĕлене пуçларĕ — он начал очень сомневаться
красивый, смазливый
вăл питĕнчен-куçĕнчен пит илемлĕ — она на лицо очень красива
пăхма илемлĕ — благовидный
воля
свобода
власть
халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом
принуждать, вынуждать; вăл ирĕксĕрлесе туртса илчĕ – он отнял силою.
62 стр.
так себе; вăл итахальчен анчах çӳрет – он так себе ходит.
63 стр.
привязываться
ман лашана йут лаша йернĕ — к моей лошади присоединилась чужая лошадь
вăл çука йернĕ — он обеднял
кĕлĕмçе йернĕ — сделались нищими
çынна вупăр йернĕ — к человеку привязался вупăр
усал йернĕ çын — бесноватый
йерекен чир — заразная болезнь
иметь довольство
вăл ĕлĕк çук пурăннă, халĕ пăртак йӳнеçрĕ — он прежде жил бедно, теперь немного поправился
понимать
обдумать, обсудить
предвидеть
вăл каланăпа йӳллем ĕнтĕ — по его совету обдумаю уж
молитва
кĕл-ту, кĕлĕ ту — молиться
вăл пĕр кĕлĕрен те йулмасть — он не пропускает ни одной службы
наниматься
вăл ман пата тарçа кĕрĕçрĕ — он нанялся ко мне в работники
сейчас, в сию минуту, скоро
кĕт-ха пăртак, вăл кĕç (час) килет — подожди немного, он скоро придет
I.
дом
киле — домой
килте — дома
килти — домашний
кил-çурт — домашнее строение
кил-вут — домашний очаг
вĕсем килĕпех усал — у них вся семья негодная
кил-йыш — семейный, семейство
киле йулнă çынсем — люди оставшиеся дома
кил-карти, кил-хушши, карташ — двор
кил хурчĕ — дикая пчела
кил пуç — хозяин дома
епĕ хам, килтескер, парса йамарăм — так как я сам был дома, то я не дал
вăл ĕнесем килтине пĕлмен — он не знал, что коровы дома
килĕм вутăм кил тулли — моих семейных полон дом
тĕп килĕ — родной дом
киллĕн киллĕнех — дом за домом
килелле — домой, по направлению к дому
хăна кил яр — пустить на квартиру
ревновать; спорить; Махмут арăмĕсем пĕр пĕринчен кӳлешеççĕ – жены Махмуда ревнуют друг друга; вăл арăмĕнчен кӳлешет – он ревнует свою жену.
105 стр.
не, не есть; ман мар – не мое; çапла тăвас мар – так делать не следует; вăл лайăх çын мар – он не хороший человек. Çĕçĕ есĕ илтĕн-и? мар (çук, илмен), нож ты взял? нет.
113 стр.
... вăл хăйех килĕ ха меслечĕпе – он сам придет, когда будет расположение; меслет – воля, власть.
116 стр.
син.: ĕмĕлкĕ
тень, привидение; портрет; вăл ун мĕлкинчен хăрать – он боится тени его.
116 стр.
2.
от до, отсюда дотуда
вăл мĕн пĕчĕкренпех чирлĕ — он болен от самого младенчества
никто
вăл никамран та хăрамасть — он никого не боится
порядочно, довольно
долгое время
вăл пайтахранпа килмен — он долгое время не приходил
пирĕн уччилнийе ачасем пайтахăн çӳреççĕ — ребята ходят в наше училище в довольно большом числе
ударить, кидать, бросать, стрелять
вăл чулпа йăтта печĕ — он бросил камнем в собаку
тупă пер — стрелять из пушки
пăшал пер — стрелять из ружья
персе йар — выстрелить
перĕн — ударяться, упираться; касаться
син.: пĕри, пĕрре
один; пĕр йышши тепĕр йышши – одни и другие; вăл манпа пĕр ăруран – он мой соплеменник; пĕр вăхăтра – в одно время; пĕр пек, пĕр пекскер – одинаковый; пĕре шуралать пĕре хĕрелет – то бледнеет, то краснеет; пĕр каймасăр, уйăрăлмасăр – неразлучный; çумăр çăвассипе пăр çăвасси пĕр мар – не одно и тоже, пойдет дождь или выпадет град; пĕр пĕрине хирĕçеççĕ (килĕшсе пурăнаççĕ) – друг с другом враждуют (живут в мире); пĕр мар – непостоянный; пĕр пек ту – сровнять; пĕр пек – тожественный; пĕр-пĕр чух – когда-нибудь; пĕр пĕлми – ничего не чувствуя; пĕр самантра тотчас; пĕр çын – некий; пĕр шухăшлă – единомышленник; пĕр-кун, пĕр-кунĕ, пĕр-кунне – намедни; на днях; пĕрехçех, пĕреççех – один (только); пĕр пĕчченчи – одинокий; епир ăна пĕрĕмĕр те (пĕри те) курмарăмăр – ни один из нас его не заметил; пĕрешкел (Ядр.) сходно; пĕррелĕхе каçар мана – прости меня на этот раз; тапăççи начар та, пĕррелĕхе йурĕ – ха хотя цеп и плох, но на один раз ладно сойдет. Пĕрĕмĕш – первый; пĕррĕн-пĕррĕнех – по одиночке; пĕрер – по одному; пĕрерĕн-пĕрерĕн пурте тухса кайрĕç – по одиночке все вышли; пĕрерĕн-пĕрерĕн чĕнсе илчĕ – позвал порознь (каждого); пĕрле – вместе; пĕрлештер – соединить; смешать, сближать; пĕрлеш – соединяться; смешаться, сближаться.
136 стр.
син.: пĕчик, пĕчĕккĕ
малый, маленький
пĕчĕк алăк — калитка
пĕчĕк урапа — тележка
пĕчĕкçĕ ачасем — малые ребята
вăл пĕчĕкренех çавăн пек — сызмала такой
пĕчĕккĕлен, пĕчĕкçĕлен — уменьшаться
пĕчĕклет, пĕчĕккĕлет — уменьшать; умалить; сократить
пĕчĕкçĕн пĕчĕкçĕн — мало по малу
II.
лицо
наружность
пит-куç — все лицо вообще
пите-питĕн — лицом к лицу
вăл питĕнчен-куçĕнчен пит хитре пулнă — он был очень хорош на лицо
икĕ питлĕ — лицемер
пит çăмарта — лицо, щеки
пит çăмарта шăмми — скула
ура пичĕ — хребет плюсны
минтер пичĕ — наволочка
хурт питлĕхĕ — сетка (для пчеловода)
богатеть
пуйма кайнă, пуйса килнĕ — пошел за богатством, воротился богатым
пуйтар, пуйантар — обогатить
пуйанлăх — богатство
вăл пуйса кайрĕ — он разбогател
ăна пуйанне кура илнĕ — ее взяли за богатство
I.
рыба
унта çĕр-аллă виçĕ шултăра пулă кĕрсе тулнă — в нее попало 153 крупных рыбы
пулă тытакан, пулăçă — рыболов
пулă шӳрпи — уха
вăл пире çапла икшер пуллăн пара-пара вуншар пулă парса тухрĕ — таким образом, выдавая по две рыбы, он дал каждому из нас по десяти рыб
пулла кай — идти ловить рыбу
пулă тыта-тыта хур — нарыбачить
II.
есть
иметь
ман кил пур — у меня есть дом
пурлăх — имущество, имение
пур — то, что есть; существующее; сущее
вăл хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан — он не думал о том, чтобы приобретать все больше
мĕн пур — всё имеющееся
ачи-пăчи пур çын, ача-пăчалă çын — человек, у которого есть дети
сурпан пурри сурпан сырăнăр — у кого есть сурбан, те приходите в сурбанах
çын пуртан кĕмерĕм — я не вошел, потому что были люди
IIII.
ступать, давить, попирать, гнести
алă пус — руку приложить, подписаться
пичет пус — приложить печать
ура пусмалли, пускăч — стремя
кĕнеке пусакан вырăн — типография
кĕнеке пусакан, çаптаракан — типограф
хурах пус — грабить; разбойничать
хурах пусакан — разбойник, пускала – переминаться
пускаласа ан тăр — не переминайся
пусар, пусмăр — придавить чем-л; привалить что-л.
пустар — отдать материю в набойку
пусăн — смиряться, унижаться, прекращаться, подавить в себе гнев
вăл пусăнчĕ — он укротил свой гнев
çил пусăннă — ветер стих
çумăр пусăнать — дождь перестает
пуслăх — гнет
пусма — ступень, лестница
пусма картлашки — ступень
голова
начало
начальник
главный
колос
покорность
аслине пуç — старшему покорность
пуçлă йĕп — булавка
пуçла — начинать
пуçлан — начинаться
пуç-çап — челом бить, покланяться, молиться; жаловаться, благодарить
пуç çавăр — отуманить
кил пуçĕ — домоправитель
туй пуçĕ — распорядитель свадебного пира
çарă пуçĕ — полководец
йал пуçĕ — вождь деревни, своего народа
шыв пуçĕ — исток, вершина реки
çырма пуçĕ — начало оврага
вар пуçĕ — начало долины
кӳлĕ пуçĕ — начало озера
шурăмпуç — заря
вут пуççи — головня
çул пуççи — проводник
хул-пуççи — предплечие
ал-пуççи — плечо
пуç пÿрне — большой палец
пуç тури — гребень
пуç тăрри, тӳпи — темя
пуç шăмми — череп
пуç йанаххи — виски
пуç тутăри — головной платок
пуç-кашăл — венец
вăл кĕнекене пуçĕпех патăм — я отдал ему эту книгу совсем
пуçламăш — начало
пуçне — кроме, отдельно, особенно, исключая
пăт пуçне пиллĕк пус тӳлес пулать — нужно платить по пять копеек с пуда
пуçах, пучах — колос
хăмла пучаххи — хмелевая шишка
пуçалăх, пуçелĕк — из головы, брус в окне
пуç вĕçĕ — изголовье
пуçлăх — начальник; глава
пуç хирлĕ ӳкер — упасть стремглав п
пуç хур – ложиться ("голову класть")
çичĕ çул йамшăк чупрăм, пĕр турта пуç катмарăм — семь лет я гонял ямщину и не отколол конца ни у одной оглобли
пуç-тах çын — бесшабашный
пуççăрла [Етĕр.] — быть бесшабашным
пуç çинчен пĕркен — закрываться с головой
çын пуçне пĕрер çăмарта пĕçереççĕ — на человека варят по одному яйцу
пуçланса кайать — начинается
ĕçле пуçлать — принимается за работу
ĕрет пуçланса йарать — начинает ряд
прятать, зарывать, хоронить
вăл пытарса калакан çын — уклончивый
шаларах пытар — подальше спрятать
çын пытармалли шăтăк — могила
пытарса усра — сохранить
вилнĕ çынна пытар — схоронить мертвого
забота; боязнь; манăн сехре хăпрĕ – я испугался страшно; вăл мана сехрене хăпартрĕ – он испугал меня очень; сехре хуппи – страх.
170 стр.
I.
считать
укçа су — считать деньги
вăл сума савать — он меня почитает
желать, думать, иметь расположение
вăл мана усал сунать — он мне желает зла
ырă сун — желать добра
свинья
сысна аçи — боров
сысна çури — поросенок
тинĕс сысни — дельфин
сысна ашĕ — свинина
сыснана сурăх тăваймăн — свинью не сделаешь овцой
сысна кĕтӳçи — свинопас
сысна пек — по-свински
вăл сысна пек турĕ — он поступил по-свински
поднимать
çĕклесе кай — уносить
çĕклесе кăлар — выносить
çĕклесе пыр — тащить
аллăна çӳле çĕкле: аллăна çӳле çĕклени вăл хăна ху путарни — не поднимай высоко руки (не заносись): поднимать высоко руки, это тоже, что себя топить
шапка
венец
санăн çĕлĕкӳ (калпаку, çĕлĕкĕ, калпакă) мана чухах — твоя шапка мне совершенно впору тилĕ çĕлĕкĕ — лисья шапка
хăлхалă çĕлĕк — малахай
çĕлĕк ил — снять шапку
вăл çĕлĕкне пуçĕнчен илнĕ — он снял с головы шапку
çĕлĕке талăш ларт — надеть шапку набекрень
ночь; çĕрле – ночью; çĕрĕпех – всю ночь; çĕр хута – во всю ночь; кунĕн çĕрĕн – день и ночь; çур çĕр – полночь; вăл çĕркĕ кушкăсене пĕр çынна курнă – он вчера вечером видел одного кошкинского.
192 стр.
недеятся, уповать, ожидать
вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр — пусть он даст исполнение твоей надежде
епир ĕмĕтленсе тăракан çын — человек, на которого наша надежда
ĕмĕтленни, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт — желание сердца
веровать
удостовериться
увериться
ан ĕнен ăна, вăл суйать — не верь ему, он лжет
ĕненни — уверенность
уверить
ăна ĕнентерес пулать — уго нужно уверять
епĕ айăплă маррине вăл пырса ĕнентерчĕ — что я не виноват, он засвидетельствовал
ĕнентерни — удостоверение, заверение; увлечение
ряд, строй
ĕретлĕ — рядом
ĕретпе — по порядку
ĕретлĕ пăта йусманĕ — фамильный, семейный праздник с жертвоприношением
пӳртсем ĕретпе лараççĕ — дома стоят по строю
вăл çын вара ĕречĕне тав-туса ĕрет пуçласа йарать — а тот человек, по порядку, приветствует другого и таким образом начинает ряд (приветствий)
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
(Ик'), неизв. слово; отсюда назв. селений: Ик-касси (каззи), назв. деревень Чеб. у. Ик-касси — виçĕ ял: Шоркка-касси, Колошша-поç, Самок-касси. Вырăсла вăл ялсене «Перво-Икковское общество» теççе. (Русские назв. этих деревень в отдельности): Шоркина, Тохмеева, Самукова. — Чиркӳлĕ Ик-касси, назв. с. Иккова, Чебокс. у. Чиркӳлĕ (или Чиркĕллĕ) Ик-касси (йе) Сившу, вырасла «с. Икково» теççĕ, тата «с. Второе Икково» теççĕ. Милли. Ик-касси (Икково) — чăпта çапаççĕ (ткут кули).
(ыры˘), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. 389. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сёт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (--халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ; ырă хулă пек йăмăксем пурччĕ, — тăрса йулчĕç, ай, курăнать! Полт. 54. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. 3820. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну, ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Тăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр пулаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam offendamus horam, h.e., ut opportunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 3450). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туйăнать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т. VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳк-кĕлĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. Ib. Туй-ек[к]инче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташ[ш]енчен уйăрăлтăмăр. (Из солд. песни). † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймасть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья), СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ыр(ă) пикенĕн курăнан. Альш.? Ырă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ы р ă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 100. Вăрçă хушшине ырă кĕмест. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи; здесь —сговариваются убить). || Хорошо, по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çийес. Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çийас. Полт. 49: Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе. Собр. 1370. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). Ib. 138. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), ей, ут, тур(ă), ей, ут»? Ч.К. Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анаткасси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.
ita vocantur partes agri, quas ана appellamus, breviore latere inter se contingentes, загоны, соприкасающиеся концами, т.е. короткими сторонами.
Юрк. † Пуçлă-вĕçлĕ анана вырма лайăх тийеççĕ. Говорят, что загоны, соприкасающиеся концами, хорошо жать. Ст. Чек. Пирĕн анапа пуçлă-вĕçлĕ ана Çтаппантейсен ани вăл. Загон, соприкосающийся концом к концу нашего, принадлежит семейству дяди Степана. Якей. Пир[ĕ]н анасам онта пуçлă-вĕçлех. Там наш загоны сходятся концами.
явăç (jавыс'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом.
- М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç.
|| Увиваться.
- КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çахансам явăçаççĕ.
|| Привадиться.
- Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадались собаки.
- Юрк. † Уй варринчи хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.).
- Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье).
|| Кишеть.
- Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат).
|| Болтаться, „тереться“ около кого-нибудь, приставать к кому-л.
- Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче [sic!] мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься?
|| Смешаться (попав в число других вещей)
- Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами.
- Ib. Явăçса (кайнă ĕçлеме) пĕрлешсе, хутшăнса.
- Ib. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи.
- Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă, теççĕ, тет.
- Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл.
- КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они „кусаççĕ“).
- Бiтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне йывăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней.
|| „Путаться“ с кем
- Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).
понуд. ф. от гл. хăшкăл; заставить устать; мучить; устать, изнемогать, утомиться, КС. Мана паян чуптарса хашкăлтарчĕ вăл. ''Вĕлле хурчĕ'' 27. Тата вĕт кăткă та вĕллере йăва туса хăшкăлтарать. ''Ib''. 13. Амăшсĕр нумая ларнă хуртсем ют амăшне йышăнмасăр питех хăшкăлтараççĕ. ''N''. Вĕсене вăйсăрлатса хăшкалтарать. ''N''. Хăйне парăмлă çынсене ĕçлеттерсе хăшкăлтарать. Вăсене пайтах хăшкăлтарса çӳретнĕ. || Надоедать. ''Тюрл''. Хăшкăлтарас она (надоесть). ''Сред. Юм.'' Кô ачапчава килтен ан илсе тôхса хôр çав, киле кайас тесе чисти хăшкăлтарчĕ.
назв. свадебного обряда. Альш. Хĕве хупас — «на секрет запереть». ''Ск. и пред. чув''. 83. Тăхтаманпа Нарспие хĕве хупрĕç кĕлете. ''Ала'' 66°. Пӳртре туй тукалаççĕ те хĕрпе каччине исе кĕлете каяççĕ хĕве хупма. ''Юрк''. Хĕве хупсан кăна çĕнĕ çын теççĕ. Çак ятпа вăл ача çураличчен çӳрет.
солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
запад, закат. В. Шемяк, ГТТ. Хĕвел анăçĕ çутă-ха. Вечерняя заря еще не догорела. ''N''. Хĕвел анăçĕнчи çутă та пĕтрĕ ĕнтĕ, лайăх тĕттĕмленчĕ. ''N''. Çуласенче хĕвел анăç çутти нихçан та пĕтсе лармас: вăл хĕвел анăçĕнчен мĕн хĕвел тухăçне çитичченех йĕркипе çутă пулса ирттерет. ''НИП''. Кĕçĕр хĕвел анĕç питĕ хĕрелчĕ. ''N''. Хĕвел анĕç хĕрли халĕ те çухалман-ха. ''N''. Хĕвел анăç хĕрелсе тăрать. ''N''. Хĕвел анăç хĕрелсен пĕлĕте лармасан, уяр пулать (çил пулать). ''Юрк''. Хĕвел анăç енче пулакан хĕрлĕ чисти пĕтмерĕ.
/Йалтăркка/ (jалды̆ркка), блестящий. Изамб. Т. Ху (фу), ялтăркка, пăхмалла та мар! || Масляный (о глазах). Макка 24. Унăн (в пьяного) куçĕ-пуçĕ пит ялтăркка, çапах вăл хăйĕнчен хăй вăтанмас.
/Йамăт/ (jамы̆т), готовый. См. янта. Истор. Хресченсем: улпут ĕçĕ, тесе, ĕçе çийелтен анчах ĕçленĕ; улпу чĕсем те, ямăта вĕреннĕскерсем, тăрăшман. Ч.II. Ямăт мула ĕмĕтленсе, пуян çын хĕрне ан тапăнăр. СПВВ. X. Ямăт, ямăттине, янтă, ямăтлас, янтлас. КС. Ямăтранах пуйрĕ. Разбогател чужим добром (но законно). Орау. Ямăтранах пуйрĕ (чужим добром, но законно, напр. женитьбою). Ib. Çын ямăчĕпе пуййĕрç (= пуйрĕç) вĕсем, разбогатели чужим добром (готовым). М.А. 74. Епле вăл ямăтран тупасшăн? терĕç илтлекенсем. Сир. 132. Çыннăн асаппа пухăннă ямăтне çăтса яраймĕ вăл, калла кăларса парĕ; пурл ăхĕ тăрăх унăн тӳлĕвĕ пулĕ, савăнсах тараймĕ вăл. Сред. Юм. Тăван пиччĕшĕн мар, ытти ашшĕпе, амăшпе пĕр тăвансĕн çорчĕ-йĕрĕ, ытти япаласĕм те она йолсан: ямăт полнă, теççĕ. Следовательно, ямăт означает имущество, оставшееся после родственников, не живущих в одном доме. Однако, если родители до своей смерти не выделили сыну имения, которое он должен бы получить, и он получает его лишь после их смерги, то это не будет «ямăт». Ib. Ямăта çиç пăхать. Все даровое хочет получать. Вĕлле хурчĕ. Вĕсем (сăрăсем) вĕллере те, тулта та нимскер те тумаççĕ, ямăт апат çиеççĕ те, сĕрлесе çеç лараççĕ. N. Эпир соха сохаласа çӳреппĕр, эсĕ конта ямăтран икерч çисе ларатăн. N. Теприсем пыраççĕ те: ха! ха! ямăттине йышанать! теççĕ. Другие подходят и говорят: «Смотри-ка, он присваивает себе готовое?».
, пропасть даром, без пользы. ЧС. Халĕ ĕнтĕ сая каймалла пултăн-ĕçке! Сĕт-к. Сая кайĕ, тесе, ан шохăшла та! Вовсе и не думай, что напрасно пропадет. Календ. 1911. Ытлашши нумай парсан, вăл тутлине суйласа сиет те, юлашкине таптаса варалать, çапла апат ахалех сая каять. Ядр. † Çӳçе çӳлчи ма саралать? — Туратти сая каясран. Эпир мĕншĕн çитĕннĕ-ши? — Сарă хĕр сара каясран (чтобы девушки неостались старыми девами). Султангул. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç, сая каяссăн туйăнать; кайин кайĕ те, лĕпĕш пек чунăм шел анчах.
, редко, иногда, изредка. К.-Кушки. Вăл пирĕн пата сайра-хутра кăна килет. N. Сайра-хутра пирĕн патра кайса куркалатри? Истор. Сайра-хутра кăна пыркаласа кайнă. Полтава 25. Гетман хватлă шухăшне сайра-хутра пĕр виç çын пĕлсе, курса тăраççĕ.
изредка. Изванк. Вăл сайра-хутран юмăç та пăхкалат. N. Хапхисем ялан питĕрĕнсе тăнă, сайра-хутран анчах пĕр-пĕр çын кирлĕ ĕçпе анчах ăçта та пулин хапхаран тухса кайса килнĕ. N. Вĕсен ялĕсенче шурă пӳрт сайра-хутран анчах пулать. Баран. 6. Карталанса тăрна вĕçет, сайра-хутран кăшкăрса.
любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.
(савы̆к), приятный, приятно; радостный, веселый; радость. Собр. † Пирĕн аттенĕн сар лаша, сар лаша та сар çуна, кӳлсе ларас пĕр савăк: пĕре чупат — тапăрлат, кайри урисем виç чалăш, юр сирпĕтсе пыраççĕ. СПВВ. Х. Савăк, приятно (от савăн. Ядр.). СПВВ. МС. Паян кун пит савăк. СПВВ. Савăк туйăнчĕ. Утăм 21. Юрри — ыраншăн савăк. Абыз. Çав Нурăсра пит савăк, вăл çи мĕнтен пит савăк, пуçа çима пит савăк. N. Вăрманта кайăксем савăк юрлаççĕ. N. Килте те пурăнма пит савăк мар пулĕ. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки. Ир. Сывл. 28. Хăйсен савăк сассипе (сар-кайăксем) ял пурнăçне мухтаççĕ. Зап. ВНО. Савăк çын, веселый человек. Ib. Манăн ĕмĕр пит савăк иртрĕ.
радость. Юрк. Калама та савăнăçĕ темĕн чухлĕ. Ст. Шаймурз. Хăйсен савăнăçĕсене хăварса, çын валли савăнăç, çăлăнăç шыраççĕ. || Радостный. Истор. Вăл тĕрлĕ савăнăç куна курасса ĕлĕк никам та ĕмĕтленмен.
(-џ̌ы̆к), веселый, радостный. N. Вăл çын пит савăнчăк.
скобель. N. Ик авăрлă сава — тĕрлĕ çĕрте тыткалакан савалакан хатĕр. Вăл икĕ авăрлă, çаврака пулать.
скобель для соскабливания коры, напр., липы. N. Хуп сави — çăка хуппине ӳкерсенех хуйăрне савалакан хатĕр. Саваласан, хуппине сарса хураççĕ. Вăл икĕ авăрлă, тӳрĕ, тăрăшшĕ пĕр-икĕ шит пулать.
без совета. Сред. Юм. Пĕрте килтисемпе савитсĕр (без совета) епле çын алланать пôль. N. Вăл савитсĕр иимĕн те туман.
(-ба-), яма (подполье), оставшаяся после сноса избы. N. Унта вăл Мăн-çырма вырăнче халь те сакай лупашкисем, юпа шăтăкĕсем, йĕтем вырăнĕсем пур.
(-δиы), крайние брусья нар (верхний и нижний). Яргуньк., Шибач. Орау. Пурнăç-и вăл капла пурăнни? Мĕшĕн çуралсассăнах сак ырати çумне çавăрса çапман-ши! См. ырата, урата; сак урати.
(сагун’н’э), заговенье. Изамб. Т. Алших. Тимĕр тукун урапа, сакуннеччен анчах ул. N. † Шалтăр-шалтăр урапа, сакуннеччен анчах вăл; ай-хай, чипер кукук сасси, Петрав кунччен анчах вăл. Байглыч. † Шынлă урапа кусасси, сакуннеччен анчах вăл.
восемь. СТИК. Саккăрăн çапнă пек çапаççĕ. Молотят очень дружно, легко, как восьмеро. Охотников. † Самара кайрăм саккăрпа, атте-анне кăмăлне хăвармарăм. Я ездил в Самару на восьми подводах, но не обманул надежд отца и матери. Ст. Чек. Куçĕ саккăр сăват, хăй çынсемпе калаçат, иртен-çӳрене курат, пӳртре мĕн пуррине те пурне те курат; вăл хăй калаçат та, унăн куçĕ саккăр сăват. Янтик. Çĕр валеçнĕ чухне, çаран-мĕн валеçнĕ чухне саккăршар ятăн (по восьми душ) пĕрлешеççĕ. Кашни саккăрăн хăйсен паллă пур: хăшин пĕкĕ; ăсем ăна пĕр-пĕр йăвăç татти çине касса тăваççĕ; вара çав палла ăсем акакан анасем çине те тăваççĕ; анисене çав паллă тăрăх тупаççĕ. Пĕрле саккăр пулнă çынсем пĕр-пĕрне: пирĕн саккăр, теççĕ. П. Пинер. Чее çыннăн куçĕ саккăр сават. (Послов.). N. Пирте ыраш та, çур тырри те саккăртан ытла лармаст. (Теçеттинере сакăр урапа пулат, ытла мар).
заклад (русск.). Пшкрт. N. † Пирĕн инке пулассин кĕпи-йĕмми саклатра. (Поют о невесте). Якейк. † Мари кĕпи, виç кĕпи Хветюкка панче саклатра. Султангул. † Ялти ватăсем, ай, хупахра, çийĕнчи тумтирĕ, ай, саклатра. || Панклеи. † Лаши нача; ан тийĕр, атти поян чохнехи саклат кĕсри тихисем, çавăнпа начар полнă вăл (вар. ăçтан лайăх пулмалла). Актай. Пирĕн лаша хамăрăн, саклат кĕсре тьыхийĕ; саклат кĕсре тьыхи мар, хуçа кĕсри тьыхийĕ.
воробей. Шибач. (Вин. п. сала-кайăка). N. Лос-лос-лос (КС. лăс-лăс-лăс) çуат сала-кайăк пак йор. ФТТ. Пӳрте сала-кайăк кĕрсен, çав пӳртрен тепĕр çулччен кам та пулин вилет. Ib. Сала-кайăк утнине курнă çын вилет. Орау. Сала-кайăк юр çинчен сиксе кайнă пек туса каятпăр... шăрши йĕрри пек. Сĕт-к. Айвин ташши — сала-кайăк ташши. (Восклицание на. свадьбе). СПВВ. КМ. Сала кайăкĕ = çерçи. Вомбу-к. Сала-кайăк (ялти çерçи). Ачасем çиеççĕ. П. И. Орл. Сала-кайăксен пĕр вăхăтра халăх пуху пулнă, тет, çанталăка мĕлле: сивĕ-и, ăшă-и, çăмăр ай юр çутармалли çинчен шут тума. Çав халăх (сала-кайăк) пуху çине пĕр хурчка пынă та, пĕрне тытах карĕ, тит. Вара пуху çинчисем, пĕр-пĕринчен: кам çук, кам çук, тесе ыйтрĕçĕ, тит; вара пĕри: пирĕн кӳрĕшри Яптăк Çтаппанĕ çук, вăл паçăр çакăнта, алăк патĕнчех ларатьчĕ, çавна илсе карĕ пулас вăл хурчка йысна, — терĕ, тит. Вара пуху çинчискер пĕри: чухах-ха вăл Çтаппана, вăл яланах халăх çинче хăех çĕнтерсе калаçать, терĕ, тит, вара ыттисем те, карах: пĕр Çтаппаншăн ничава, ӳлĕмрен варнерех лар, терĕç, тит те, халăх пуху те саланчĕ, тит. Çапла вара, сала-кайăксен пуху пухни, çанталăка мĕлле тăратасси çинчен шут тăвасси те пулман, пĕр Яптăк Çтаппанне хурчка йыçнана тыттарса яма пухни анчах пулнă. Çавăнтан вара, сала-кайăксем пухăнса чакăлтатаççĕ пулсан, ватăсем: çанталăк пăсăлать, тиççĕ. Чакăлтатнă чух аялтан çӳлеле хăпараççĕ пулсан — сивĕтет, çӳлтен аялала анаççĕ пулсан — ăшăтать, тиççĕ. N. Кантăр ани çине сала-кайăксем пĕтересрен çын мĕлки туса лартаççĕ. См. çерçи.
разбиться. Артюшк. Çĕлен ӳксе салайса каят та, вилет вара вăл. Яргуньк. Пурçăн тĕвви пулăттăмччĕ, хĕрсен хумĕн (= хĕвĕнчен) тухмăттăмччĕ, салтак пултăм — салантăм, куçран ӳкрĕм — çухалтăм. N. Ăна хĕçпе кассан, хĕç саланса каять. N. Çав чул çине ӳкекен саланса кайĕ. N. Халăх пички шыв турттарнă çĕртех ишĕлсе анчĕ, тĕнĕлĕ хуçăк, ураписем саланнă. Ст. Шаймурз. Старик кăмакана хума хушнă. Ача хунă. Унтан: илсе пар, ачам, тенĕ; вăл илсе панă, вара ачана вырттарса виççĕ кăна пенĕ, кашни пемессерен саланса кайнă. || Расходиться. N. Килĕсене саланаççĕ. Они расходятся по домам. N. Киле саланма вăхăт çитет. М. Сунч. Çак юрра юрласа пĕтерсессĕн, киле саланаççĕ вара. Ягутли. Хĕвел ансан тин саланса пĕтеççĕ (окончательно расходятся). Юрк. Пирвайхи çула пĕр пин нумĕрĕ салансан (разойдется) пит те аванччĕ. || Распускаться. || Разрываться (о снаряде). || Рассеиваться, разбрасываться. Орау. Вăсем саланса (или: саланса-туса) пурăнмаççĕ, пĕр çĕре пуçтарăнса пĕрле пурăнаççĕ, Они живут не разбросанно, а в куче. || Разбежаться (о глазах). Ашшĕ-амăшне. Куçĕсем саланса кайнă, алли хĕрĕ пуçĕ çинчен шуса анса хытса кайнă (у умершего). Б. Олг. Эх, япаласам лайăх лапкара пăхса, коç саланса карĕ, тет. Орау. Ман тĕр тунă чухне куç пĕтĕмпех саланса каять. Ib. Çуркунне тултан пӳрте кĕрсен вара, темме пĕтĕмпе куç-пуç саланса каять. Ст. Чек. Саланнă куç (ӳссĕр çыннăн). || Расползаться. N. Пыйтăсем пĕтĕм тумтир тăрăх саланаççĕ. Вши расползаются по всему платью. || Разлететься. Б. Хирлепы. Хурăн çинчи хур хурчки хурсам çине саланать. (Ястребов несколько, и они разлетаются по гусям). || Разноситься, износиться. Якейк. Çăпата пĕтĕмпех саланса карĕ (совсем не годится носить). Ib. † Порçăн тоттăр эпĕр полсаччĕ, хĕр пуçĕнче çӳресеччĕ, саланса ӳкессĕн туйăнсаччĕ, кăçалхи çолах саланса ӳкрĕ. || Раздеваться. Перев. || Разоряться. Собр. Кимĕ яракан хуçа та саланать, теççĕ. (Послов.). || Начинать болтать всякую чушь. Орау. Кăшт ĕçсен (или: пуçне пырсан), саланать вара ку старик: тем те калаçать, аван мар апла.
(салангы̆р), в разбивку; рассеянно. Сред. Юм. Эсир пит саланкăр çӳретĕр-çке, амма пĕрлерех çӳреместĕр. Ib. Сôрăхсĕм пит саланкăр çӳреççĕ (ходят не группой). || Расточительно, безотчетно. МПП. Вăл саланкăр пурăнать.
(саланџ̌ы̆к), разбросанный, далеко друг от друга находящийся. Самар. † Эпир тăвансемпе пит саланчăк, хăçан пулайпăр-ши пĕр çĕре. || Отколки, лом, части разбитой вещи. Пшкрт. Печке саланса кайсан, выртса çӳрекен хăмасаня печке саланчăкă теччĕ. || Неряха, неряшливый. Якейк. Он пак саланчăк çын çок. Ядр. † Тавай пичи хĕр пăхас: те хурине пăхайпăр, те саррине пăхайпăр; сарри ытла саланчăк, хори ытла хороший. Ах пичи, апла мар, каска урлă каçас мар. Пшкрт. Саланчăк! выртса çӳретĕн килти хырăçсаня (скарб?) покмастăн. || В разбивку, рассеянно. Н. Карм. Кĕтӳ пит саланчăк (рассеянно). СТИК. Куçĕ саланса каять (или: ухмах çыннăннĕ пек саланчăк куçлă, ненормальные, какие-то странно рассеянные глаза). Шибач. Саланчăк — саланса порăнать. N. Вă (= вăл) ванчăк, кă (= ку) саланчăк. || Место, состоящее из нескольких полян. Мыслец. || Назв. Урочища. НАК. Саланчăкри киремет. См. кăмаша.
салок, залог. В. Олг. Салок хорса. Якейк. Икĕ çын пĕр-пĕр япала çинчен талашнă чох пĕр-пĕр япала салока хораççĕ; çĕнтерекенни вара çав салока илет. Ала 10. Ватă хуçанăн пулнă чул магазин, вăл уна салука хунă.
(салдак), солдат. Изамб. Т. Эс салтак-и? Ты солдат? Ib. Салтака лекекен ачасем куçне çыхса хапхаран тухаççĕ. Регули 575. Эс салтак полăттăнччĕ, сана илмĕç. К.-Кушки. Салтаксем хутлăхĕсене пĕр тикĕс илсе пыраççĕ. Солдаты идут на ровном расстоянии один от другого. Никит. Салтака мĕне тохса кайнă чухне каякан çынни çăкăр сăмси касса илет те, çурмаран уйăрат; çуррине çисе ярат, çуррине амăшне парат. Амăшĕ тата каякан ачи кăсинчен вăрттăн окçа кăларса илет. Вара çав çăкăр сăмси юлăшкине, ачи кайсассăн, кĕлете çип çине çакса ярат. Çăкăри çине хăй вăрттăн кăларса илнĕ укçана хурат. Вара кайнă ачи чирлесессĕн, çав укçа хуралса тăрат; чирлемесессĕн — çуттипех выртат, тет. Ачи вилсессĕн, çав çип çине çакнă çăкăр сăмсипе укçа хытă сулланма тапратаççĕ, тет. Н. Карм. Пĕр ывăлĕ салтакра халĕ. Б. Олг. Кăçал ман ачая чĕнеччĕ салтака, шăпа тохат; ачая манне исерчĕç (= илсе ячĕç), çӳç касрĕç, ман ача салтака карĕ. N. Салтакран юлчĕ-ха. N. Пĕчĕккĕлле салтак ĕçне вĕрентнипе вĕсем салтак пуласран пирĕн пек хăрамаççĕ. Ядр. Кам салтакра пурăннă, кама чĕнмелле, кам салтакран юлнă, мĕн-ма юлнă. Якейк. † Эпĕр салтак (вм. салтака) кайнăшăн, ялти яшă хĕпĕртет. Тораево. † Эпир салтак кайнăшăн, пур ял-йыш хĕпĕртет. Турх. Вуникĕ салтакăн пĕр качака ăсĕ чул (вар. чухлĕ) анчах, теççĕ (или: тет. Старая послов.). Изванк. Кăркунне, салтаксене чĕнес вăхăт çитерехпе... Ib. Çак ача халĕ кăркунне салтака каймалла. Орау. Салтак патне çите пуçланă ялти çамрăксем (к 21-летнему возрасту). Юрк. Тархасшăн мана салтакран кăларăр (освободите), эпĕ чирлĕ çын. N. Тата салтак ячĕ тохат çичĕ ачан. Баран. 206. Тĕп-тĕрĕс 25 çул салтакра çӳренĕ (служили). Байгул. Манăн атте Николаевский салтак пулнă. Вăл салтакра вунпилĕк çул пурăннă. N. Салтаксене солăнтарат ĕçпех ĕнтĕ ку патша самани. N. Пĕре кĕрсе юлчĕ салтакран. N. † Салтак нуштине кораччен, килте питĕ начар çын йытти полас полать. (Солд. п.). N. Этемĕн салтака килеччен çуралманни аван. (Из солд. письма). N. Салтак кунĕ пит лайăх мар. Юрк. † Салтак тесе каласан, чĕререн çĕçĕпе каснă пек. (Солд. п.). Чебокс. † Салтак ятне илтесси — пасар кулаç çини мар. Шибач. † Салтак каять, салтак килет, эпĕр кайсассăн килес çок. Сĕт-к. † Ялăм-йышăм янтал пакчĕ, ятарласа çӳрес чох, салтак турĕç — мĕн тăвас? Ядр. † Вăлта хулли кĕлеткемччĕ, салтак кĕлетки пулминччĕ, салтак пăшалĕ йăтминччĕ. || Отбывший службу. ЧС. Якур салтак. || Валет (в картах). Тиханьк. СТИК. Кирпĕч, хĕрес, курак, виннăй салтак. Валет бубновый, трефовый и пр.
(салhу), тоскливый, скучный, печальный, унылый; тоскливо, скучно. N. Кăмăлне пит салху пулнă. Шел. 128. Куккук та питĕ салху авăтать. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕсĕм... салху мĕлкеçĕм (мой печальный образ). Альш. Темĕскер пулчĕ мана: паян кунĕпе салху çӳреп (чувствую тоску). СПВВ. Х. Салху, савху, скучно. ЧП. Мĕшĕн салху тăратăр? Фин. Финнă çынни темле вăл салху, калаçма питĕ юратмасть. Рак. Салху тесе çынпа калаçман çынна калаççĕ. Унтан тата сывмар çынна та: эй, салхуланнă-çке, теççĕ. О сохр. здор. 133. Çапла чирленĕ çын пĕрмаях салху çӳрет. Дик. леб. 46. Елиса ĕлĕкхи пекех, салху та, хуйхăллă та. Турх. Аннен салхăвĕ пĕтетчĕ. Ст. Чек. Салху çӳрет. Печально ходит. N. Хама хам калаттăм эпĕ: текех ан хурланам ĕнтĕ, салху сăнăма пăрахам, çăмăлланса тиеттĕм. || Тоска, скука, печаль.
печаль. N. Усал арăм вăл чĕре шурăхтармăшĕ, пит-куç салхулăхĕ, чун суранĕ. Сам. 27. Тăтăшах типĕ, сивĕ, пăрпа юр, çавăнпа санра салхулăх та пур.
самый (русск.). Шемшер. † Ирпе тăтăм, пите çурăм, турра пуççапрăм, карăм вăрмана, тарăн çырмана, татрăм çырлине самай хĕрлине, илтĕм арăмне самай хитрине. || Довольно много, порядочно. ТХКА. Шăллăм çырма-вулама самаях вĕреннĕччĕ. Ск. и пред. 107. Хĕвел хыççăн куçакан уйăх самай çĕкленсен, тухать вĕçме вĕри-çĕлен. N. Йот патша халăхне самай илкелерĕç (в плен). Эпир çур. çĕршыв 25. Сарă яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пуранаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. Кан. Унта вăл самаях ĕçлерĕ. Сунт. Паян чăпта самай леçрĕç-и? — Леçкелерĕç самай. Сам. 28. Ун чух эсĕ ху та улшăнăн нумай, сăнă-сăпату юсанĕ самай. ЧС. Тата унта самай йĕкĕтсем пĕр-пĕринпе тавлашса чупаççĕ. N. Кунсем самай вăрăмланчĕç, çĕрсем кĕскелчĕç. N. Самай йывăр. || Часто. N. Онпа самай корса поплекенччĕ, халĕ ĕнтĕ вă (= вăл, у) та çок. || Очень. Микушк. Витере самай мăнтăр ăйăр çисе тăрать, тет. СТИК. Пасара карăм та, çуна пăхрăм. Çуна темĕн чухлĕ. Суйларăм, суйларăм та, самай лайăххине суйласа илтĕм (выбрал наилучшие, самые хорошие). || Как раз, точь-в-точь, в самый раз. Альш. -† И, кĕрӳшĕ, кĕрӳшĕ: самай ĕне пăрушĕ!.. (Насмешка). Тогаево. Ончен те полмин, сасартăк пăшал сасси самай пирĕн тĕлтрех илтĕнсе карĕ. Сĕт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ib. Текерле çонаттисампа вăш-вăш, вăш-вăш! туса вĕçсе пырать те, самай пуç тĕлне çитсен, тĕвик! тесе кăçкăрать. Орау. Самай та ашшех çав. Точь-в-точь отец. Яктик. † Пахчи, пахчи панулми, чи тăрринчи сар улми, самай татас тенĕ чух ыткăнайрĕ-каяйрĕ. Байгул. † Вĕт-вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр; вĕтĕ те пулин самаях. КС. Самай та упăтех çав. Настоящая обезьяна. Сĕт-к. Пирн Улюн самай ыраш вырма пуçланă чох холсăр полса. Пазух. Хура вăрмана тарса кĕтĕм, самай çулçă тăкнă чух. Çуралнă иккен эпĕ аннерен, самай телей пĕтнĕ чух. || Сносно. Тюрл. Матка порри самаях (сносно), матка çокки кичем пек (сиротливо). Микушк. † Ик аллăра патăм ик панулми, кăмăлăра самай пули, тесе. N. Пĕр шухăшласан, çапах вĕсенчен самайтарах пурăнаççĕ (живут лучше). || Облегчение, улучшение (напр., в болезни). Кореньк. Куç самаййи сисĕнмес. Не видно, чтобы глаза поправлялись. N. Людмила куçĕ пăртак самай, тесен, питĕ хĕпĕртерĕм. Ст. Яха-к. Туманнине те туса пăхрăмăр, çаплах кил-çуртра самай еннелле каймаçт, терĕç. N. Çавăн пек тусан, пăртак самаййине курать те, çынсене кайса калать. Хора-к. Эпĕ асапланнине те вăрман илтрĕ, сассине пачĕ, самая килчĕ. Шинер-п. Çавăнтах вăл ак мĕн шухшланă: çав шантала илсе тухса каяс-ха ĕнтĕ, мана вăл та самаях пулĕ-ха, тенĕ. N. Çав çын вара, ыйăхран вăрансанах, самай енне кайнă. N. Куçĕ кăшт самай пулсан (полегчать)... ЧС. Эпĕ аннене яланах: самай-и? тесе ытаттăм. Ман анне самай пулма мар, йывăртан йывăр пулат, пĕр пилĕк кунтан тăрса та ларайми пулчĕ. Ib. Тете патне аттесем, аннесем чун чăтман пирки кашни кун кайнă пекех: кайса, самайне, самай марне пĕлсе килетчĕç (т. е. справлялись о его здоровьи). БАБ. Муш (= может быть) самайрах пулнă та пулĕччĕ-и тен (мне в больнице). Ялти çынсем мĕн курни-пĕри: ачăна унта вилме анчах леçсе пăрахнă. Унта вĕтĕ ун пек тӳрленмелле мар, чирлĕ çынна юри имçампа вĕлереççĕ, тет, тетчĕçĕ, тет. Ib. Пуçу самай-и? А легче что ли голове-то? Ib. Виçĕ кунта иртрĕ эпĕ чирлени, ман пуç çапах самай мар. О сохр. здор. Эмел ĕçсе пурăнсан, чире пĕтĕмпех тӳрлетмесен те, вăл ăна кăшт та пулин самай тăвать.
в один миг, быстро то же, что саманта, (местный пад. от саман). Букв. 1908. Эпĕ пĕр самантра çавăнта чупса çитрĕм те, йывăç çине хăпарса кайрăм. N. Пурне те пĕр самантрах чĕтреке тытса илет. N. Пĕр самантра чĕтреке — в один момент, Ал. цв. 17. Вăл манăн шухăшсене пурне те пĕлсе, пурне те çав самантрах туса тăрать.
замшевый. СТИК. Самăшни алса тесе тиртен çĕленĕ алсана калаççĕ. Вăл алсана хăйне кăна тăхăнсан та сивĕ мар, мĕшĕн тесен çăмлă. Альш. Самăшни алса тăхăнаççĕ (молодежь). Ст. Чек. Алса: сăран алса, хура сăран алса, хĕрлĕ сăран алса, самăшни алса (тиртен, çăмминчен сĕленине калаççĕ), сахянăй (сахян) алса; перчекке: пурнеле перчекке (те), пурнесĕр перчекке (те пулат); алсаш.
рассеивать, разбрасывать, посыпать. Собр. † Тĕрлемес хапхинчен кĕнĕ чух пăхăр сапса кĕтĕмĕр. М. Тув. † Хура шăрçа ярăмне сапса яма пулмарĕ. Ала 55. Алăк урлă каçсанах, эпĕ унăн куçне çăнăх сапса тултартăм та, тухса тартăм. Изванк. Ăна киле юлса ана тăрăх уçăпа (= ывçăпа) тырă сапма пар, турă. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). Ау 339. † Кăйăк-хурсем кайăççĕ карталанса, сап-сар сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Орау. Питрен хăйăрпа сапрĕ те, пĕтĕм куçа хăйăр тулчĕ. Янорс. Вара çуннă çĕртен пĕренисене пакурсемпе турта-турта антарса, аяккала сĕтĕрсе кайса, юрпа сапа-сапа сӳнтерчĕç. Завражн. Сапса янă, разметала (обезьяна горох). || Плескать, выливать. Коракыш. Куркари шыва çĕре сапса янă (она). N. Куркапа шыв сап (плескать из ковша). Юрк. Эсир хăвăр: вăл эрехне мĕн тăватăр? тесе ыйтатăр. Эпир ун пек начар эрехе юлашкине пуçтарнисене çапла сапса тăкатпăр. || Класть яички (о пчелиной матке). Вĕлле хурчĕ 3. Çăмарта сапма (тума) амăшĕ çуркунне хуртсем вĕçме пуçлачченех пуçлать те... || Метать икру (о рыбе). N. Пулă вăлчă сапать. Рыба мечет икру.
(сабала), разбрасывать, рассеивать, посыпать. Изамб. Т. Чăхсене çиме сапалаççĕ (насыпают). N. Вара вăл çиллипе пĕтĕм пăрçине сапаласа янă та, хăй тара панă. Бюрг. Сăра юхса тухрĕ, вара эпĕ çăнăх сапаларăм. ТХКА 84. Выльăхсене лайăх сапаласа çитеретĕп те эпĕ, кĕтӳре çӳренĕ чухне ĕнесем сĕт лайăх параççĕ. N. Вăл пире кĕркуннехи çил вĕрсе сапаласа тăкма акман пуль? Кан. Сывлăша (кĕлне) вĕçтерсе сапаласа янă. || Рассылать. Полтава 37. Пур çĕрелле çырусем кунĕн-çĕрĕн сапалать (шлет из края в край). || Сорить. Тюрл. || Накрапывать, моросить.
(-бы̆н), рассыпаться, разбрызгаться. Яргуньк. Çĕрĕ кĕрпе пăрчи пулса, çĕре сапăнса пар, тет. N. Вăл хула тĕрлĕ çĕрте сапăнса пурăнакан чăвашсемшĕн çӳреме лайăх пулнă. || Захлебнуться, поперхнуться. Сред. Юм. Тем пôлчĕ мана, яшка сыпнă чôхне сапăнтăм-карăм та, ĕсĕрсе шалт хăшкăлтăм.
(сабага), кисть. Зап. ВНО. Çĕмĕрт сапаки пулать, пилеш сапаки пулать. N. Сапака, продолговатая кисть. Сред. Юм. Пилеш сапаки, çĕмĕрт сапаки. СПВВ. КЕ. Сапака = çупкăн; пĕр çеçкере темиçе çырла пулсан, çавна çупкăн теççĕ. СПВВ. ГЕ. Сапака; пилеш сапаки, çырла сапаки пулат; тата шăрçа сапаки пулат. Яргуньк. Çĕмĕрт сапаки, кисть черемухи. Слеп. † Вăрман виттĕр тохнă чох, пилеш сапаки çапăнчĕ, çампа хĕрлĕ полтăмăр. || ЧП. Ик сапака çырла. N. Иçĕм-çырли сапакинчен пиçмен çырлисем тăкăннă пек тăкĕ вăл хăй çырлине. Чеб. Халь сапакисемпех татар, кайран иртĕпĕр. Ст. Чек. Сапака — черешки, на которых держатся ягоды в кисти. Ib. Сапаки-мĕнĕпе татнă. Ib. Çырла аври, плодоножка соцветия; çырла сапаки, черешок отдельной ягодки. СТИК. Сапака, стебелек. Улма сапаки — черешок яблока; укçа сапаки — нить, которою прикрепляют монету для украшения. || Снизки. ЧП. Тарăн шыва кĕтĕм ăшăк тесе, мерчен сапакисем (снизки) пур, тесе. В. Буян. † Вуникĕ мерченĕн сапаки çук, пирĕн çамрăк пуçра телей çук. || Ст. Чек. Сапака — ушко монеты и пр. украшений. С. Тим. † Тăлăх-турат ывăл-хĕр — тăхлан тӳмме сапаки (то, чем придерживается пуговица, напр., у металлической пуговицы). N. Авалхи укçа — кив укçа, хăлхăрсене йывăр ан ярăр, сапакисем начар — чăтас çук. || Круглая красная пуговица с металлическим стержнем (на старом костюме). Тайба-Т. Сапака, шаровидная пуговица с петелкой. || Серьги. N. † Кĕмĕл сапака, ылтăн ярапа, яраймарăм сылтăм хăлхана. || Так называют penis у ребят, которые едва умеют ходить и говорить. Так, напр., говорят: сапаки пур-и? Янтик. См. сапак.
(сабандуj), назв. праздника весеннего сева. Иначе ака-туй. Альш. Пирте кашни çуркунне сапантуй туса ирттереççĕ. Вăл сапантуя таврари ялсем пухăнаççĕ.
(-бы̆л), сабля. N. Вăл Йăван манран тимрĕç тĕлне итсе пĕлнĕ те, онта кайса иккĕ пинĕ пăтлă сапăл тума хошнă. (Из сказки).
(сабы̆р), тихий, смирный, кроткий. Срв. тат. сабы̆р, терпение (араб.). Ст. Чек. И. С. Степ. Сапăр, миролюбивый. N. Чĕрĕ, ырă кăмăллă, сапăр, кирек кам сăмахĕнчен те иртмен кĕçĕн ывăлĕ. N. † Сапăр хĕр сухан çимест, тет, курсан, хуппине хăвармас, тет; сапăр хĕр вăйя тухмаст, тет, тухсан, кĕре пĕлмес, тет. || Задумчивый; задумчиво. Ст. Чек. † Пирĕн инке пит сапăр (задумчивая и кроткая). Ib. Вăл сапăр çӳрет (задумчиво). Ib. Вăл сапăр ача (задумчивый, кроткий). || Довольный; довольно. СПВВ. Х. Сапăр-сапăр пурăнатпăр халь пит (= аван пурăнатпăр, шĕкĕр).
быть довольным. Юрк. Хăй пурăнăçĕпе вăл cапăр пулнă. Ib. Çынсем хамăр тĕнпе питех сапăр пулман. Ib. Ют çынсенĕн йăлисене курса çӳренĕ çынсем хамăр йăлапа сапăр пулнă. Ib. Уйăрса кăларнă чухне сана лаша панă, çавăнпа сапăр пул. Ib. Малашне хуçи мĕн çитернипе сапăр пулса (у П. И. Орл. сапăр туса) пурăннă (ристансем). Сарпике 29. Савăнатăп, эсир сапăр пулсан.
чинить, заплатить, пришить заплатку. Юрк. Кунне вăхăт пулмасан, каç ларса саплама та юрат пулĕ. Ib. Сапласа ывăнтăм, тетĕн, ху çаплах çĕтĕк кĕпе тăхăнтаратăн, вăл епле апла? Ib. Санăн кĕпӳсене сапла-сапла та ывăнтăм пулĕ. Якейк. Çăпатая саплаççĕ (= çăпатая хуçсан, ăна саплаççĕ). ||Заткнуть (дыру), заделать. Т. VI, 11. Сивĕ кĕрес шăтăксене саплама малтан хатĕрленĕ мăка (мох) турă умне хурса кĕлтăваççĕ. Бгтр. Вара аллине пылчăкпа сапларĕ, тет те, киле шыв ăсса кайрĕ (кĕçĕн çын), тет. N. † Уратине хуçсассăн, ăвăспала (осиной) саплăпăр. || Заплатить, возместить. Байгул. † Ай, аттеçĕм, аннеçĕм, ĕçрĕмĕр-çирĕмĕр, салат-хăмлине саплас пуль. (Ĕçкĕ юрри). Ib. Тĕслĕрен машинăсем салатаççĕ, кайран сапламалла. Ib. Вăл хăйне хăй саплать. Оно само себя возмещает, „заплатывает“. Т. VI, 59. Çын анине, çаранне ан ĕмĕтлен, хăвăн юлин юлтăр, сана уншĕн турă амăшĕ саплĕ, тет. Пшкрт. Эпĕ ĕçнĕ-çинĕ вырăння сере торă саплатăр (гов. в гостях при выходе). Шибач. Окçа сапла, Регули 164. Ĕçленĕшĕн мана сапларĕ. Ib. Хăшĕ (кам) çĕмĕрчĕ, çав (вăл) саплĕ. || Наверстывать. Орау. Паян кăнтăрла çитичченех çывăртăм, ĕнер çывăрманччĕ те, ĕнерхине те сапларăм. || Покрыть (расход). ТММ. Выльăх сахаллисем, расхут саплама юрĕ тесе, ĕç шырама каяççĕ. Çам. Хр. Пĕр хуран (яшка) пĕçерсе сутсах расхутне сапласа 40 тенкĕ пулчĕ.
заплатанный, с заплатками. Орау. Шутник çынран, вăл çĕтĕк-çатăк саплăклă тумтир тăхăннă чухне: эсĕ хăш ялсам? тесе ыйтсан: саплăксам, тит. N. Вăл саплăклă кĕпе тăхăнса янă.
(сары̆л), расширяться (в стороны), увеличиваться в обьеме. N. Ăшăпа пур япала та сарăлать. Хорачка. Сарăлса каять. Расширяется. || Разбухать, размокнуть. N. Алăк йĕпенсе сарăлнă — хупăнмасть. N. Йăвăç йĕпенсен сарăлать. || Расстилаться, распуститься. Пазух. Хăрантсуски тутăр, шурă çӳçе, сарăлайса ӳкрĕ шыв çине. || Разливаться. Аттик. Юр ирĕлнипе çырмасене шыв тулса сарăлса каять. N. Ванданкă таçта çитех сарăлса кайрĕ. || Расходиться. Кан. Сĕт тăмламĕ сарăлса каймасăр, çĕр пек, тĕпне анса ларать. || Распускаться (о листьях, цветах). N. † Уй варĕнчи олмаççи, çӳлчи сарлать, уй толать, уй илемне вăл кӳрет. С. Дун. † Хурăн çулçи сарă çулçă, сарăлчĕ-ӳкрĕ шыв çине. Толст. Пăртак тăрсан, улма йывăççисем чечеке ларчĕç, анчах чечекĕсем пурте сарăлнă-сарăлманах тăкăнчĕç. N. Акнă япаласем пĕр-икĕ эрнерен ӳссе сарăла пуçларĕç. N. Пахчара çамрăк йывăçсем те аван сарăлса кайнă. || Светить полным светом (о солнце). Никит. Хĕвел тухса сарăлсан... ТХКА 72. Хĕвел тухса сарăлчĕ, ăшăта пуçларĕ. КАХ. Ир хĕвел тухса сарăлсан... Ала 21. Хĕвел тухса сарăлсассăн, хайхи улпут Иван патне карап курма пырать. || Расходиться (о воротных столбах). N. Хапха юписем сарăлса кайнă. || Разьезжаться (о ногах). Орау. Ура сарăлса каять. || Раздуваться, объедаться, наслаждаться. Н. Лебеж. † Çиччĕр, çиччĕр — сарăлччăр, хырăмĕсем çурăлччăр. N. Чĕресси-чĕресси çĕр-çырли, çисе сарăлса (поесть досыта) пулмарĕ. Орау. Чей ĕçсе сарăлтăм пĕтĕмпех (хорошо распарился). КС. Апат çисан, хырăм латах сарăлса карĕ. ТХКА 55. Эсĕр халĕ сивĕре ăшă пӳртре ăшăнса, сарăлса ларас, эпĕр, уялли çынсем, шăнса вилес-и вара? N. † Сарă-кайăк сарăлни олăх выти ( = ути) çоличчен. || Распластаться, расплющиться. Баран. 56. Казаксенĕн ырă учĕсем, сарăлса (распластавшись), çӳлелле çĕкленсе, çĕлен пĕк тăсăлса çырма урлă вĕлт тăваççĕ. Якейк. Пĕре анчах чышкăпа сăмсаран çапрăм, патнех сарăлса анчĕ (или: сарăлса та анчĕ. Распластавшись, упал без чувств). || Широко раскинуться; широко расположиться, занимая большое место. Ск. и пред. 38. Сарăлса ларать (раскидисто) пĕр ватă юман. Ib. 53. Пысăк сĕтĕл умĕнче тăрать Петĕр сарăлса. Баран. 91. Кетĕвĕ-кĕтĕвĕпе выльăх-чĕрлĕх сарăлса çӳрет. Пазух. Тарăн-тарăн çырмара та хурĕ ларать сарăлса. Собр. † Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ: хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ, çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. || Упариться (о каше), распариваться (о посуде). Юрк. Пăттисем хуран тĕпне ан лартăр, аван сарăлтăр, тесе, калекпе ялан пăтратах тăраççĕ. Трхбл. Йывăç савăт-сапа, вĕрилесен, сарăлать. || Быть в довольстве. Хурамал. Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, пурăнаяр пăртак сар улма пек сарăлса. О пьяницах. Ырă курса сарăлса пурăнатпăр (в довольстве). Аку 202. Пуян, юрăхсăр ĕçсем туса, сарăлса пурăннă. N. Сарăлса пурăнма юратаканни чĕрĕлех вилнĕ вăл. Юрк. Тăшмансене сарăлма ирĕк памăпăр. Баран. 18. Тинех вара ирĕк çĕрте пурăнăпăр сарăлса. N. Ĕмĕр иртнĕ пик туйнать, пĕр сарăлса пурăнмасăрах. || Развиваться физически. N. Ӳссе сарăлса çитнĕ. Доразвился физически. || Распространяться (о молве и пр.). Изамб. Т. Хыпар сарăлнă. Распространилась молва. М. Тув. † Манăн варли чиперри вулăстипе сарăлнă. Скотолеч. 17. Кăрчанкă сарăлса кайнă (по телу). || Переноситься, расплываться. Ерк. 14. Çавăн çулла туй пулать. Чĕкеçĕн шӳхăшĕ çакăнта сарăлать, вĕри юнлă чĕри çак сывлăшпа сывлать.
(-га-), учащ. ф. от гл. сар. О сохр. здор. Каштасем çине саркаласа çакас пулать (шубы и пр.). Яжутк. Иван палумине урайне пĕтĕмпех саркаласа тăкрĕ, тет. Орау. Мĕн аллусене саркаласа ларан (разводишь руками) ĕнт (= ĕнтĕ) унта, тем тусан та тӳрленмест ĕнтĕ вăл, пĕре пулнă япала. Ib. Сухальсене саркаласа ларать старикки (на фотографической карточке).
сороковая бочка (русск.). N. Пĕрине: эсĕ мĕн ĕçре пурăнатăн? тенĕ. Вăл каланă: манăн пĕр тухăринче виçĕ сараквай укçа пур, тенĕ.
(сар+амак), назв. болезни, желтуха. Хорачка. Б. Олг. Сарамак; çын сап-сарă полса каят, войсăрланса каят, йосамасан, вилет. Она йосама полат, только тытас полат сар-кайăка, сар-кайăк ашне çиес полат. Юине (= йăвине) йӳç (= йăвăç) торатĕнчен çаксарса (= çакса ярса) туат, ут хӳрирен туат, калаччĕ она сар-кайăк юи. Вăл сара. Якейк. Сарамак ерсен, çын сап-сарă полса типсе каять. Сар-кайăк йăвипе е тĕкĕпе хĕрĕх конччен хĕрĕх хут шăва куртсен, сарамак ернĕ çын чĕрĕлет. См. сарă-чир, сарă ӳкни.
назв. цветка, лилия, саранка, „царские кудри“. Я. Якушк., Ялюха М. Сарана, лилия (цветок). Ст. Чек. Сарана — раст. с желтыми корнями. Н. Седяк. Сарана тымарĕ чăмăр, ăна хăпăта-хăпăта çияççĕ (отламывается корень). Башк. Сарана, „царские кудри“, lilium martaqon. Сар илнĕрен суханне çиеççĕ. Зап. ВНО. Сарана, травянистое растение с съедобным корневищем. Рак., Кайсар. Сарана. Пысăк вăрманта ӳсет, тымарне сар ӳкнĕрен çиеççĕ. СПВВ. ИА. Çынна сар ӳксен, сарана çиес пулать. Тюрл. Сарана; тĕпĕнче çăмах пекки полать, çӳлчи çӳлĕ (как у картофеля или чеснока), нӳлекеллĕ. N. Сарана. (Говорят, что сарана дает краску). Нюш-к. Сарана пур çĕрте те ӳсмес, сайра тĕлте анчах ӳсет. Ытти курăксем пек çăра лармас, ӳссен, мăшăрăн ӳсет. Сарана тымарне çиеççĕ. Собр. Сар сарана, сарана, сарана тăрринче (вар. çинче) сар-кайăк; виççĕ тăрса кăшкăрсан, вилнĕ çынна чун кӳртет (Автан авăтни). См. хĕл-хĕлле. Н. Лебеж. Алтрăм-алтрăм — утмăл тупрăм, алтса çитсен, ылттăн тупрăм. (Сарана). Пазух. Сарă-сарă сарана, сарана нумай çин(ĕ) эпир, сарă-сарă ан тийĕр, çавăнпа сарă пулн(ă) эпир. Султангул. † Сарăлса-сарăлса ларакан сарана çулçи мар-ши вăл?
сар кайăк, назв. птицы. Магн. Сар-кайăк, иволга (птичка). N. Эс тăван çырулăхăн, тăван чĕлхен малтанхи сар-кайăкĕ. Ты — первая иволга родной письменности и родного языка. МПП. Сар-кайăк, серая мухоловка. ЩС. Сар-кайăк, канарейка. Ст. Чек. Сар-чиртен сар-кайăк аван (полезна). Питушк. Сарă-кайăк сиплĕ япала, сар ӳксен ăна çитараççĕ, йăвипала шыва кӳртеççĕ. ГТТ. Сар-кайăк, паренные перья этой птицы употребляют при лечении желтухи. Мыслец. Сар-кайăк, желтая птичка. Якейк. Сар-кайăк вăл сап-сарă, шăнкăрч пушшĕ кайăк; он тĕкне вĕретсе ĕçсен, сара-макран чарăнать, теç. Ст. Шаймурз. † Юртат пурсай (борзая) вăрман хĕрипе лайăх сарă-кайăка суйласа. N. † Сар-кайăк пек тăванăмсенчен епле уйрăлас-ши. Пазух. Сассăм сарă-кайăк та, ай, сасси пек, чĕлхем хура чĕкеç те, ай, чĕлхи пек. N. † Сарă-кайăкăн савнасси улăх ути çăлаччен (= çуличчен).
(-да-), подземный мир (в сказках). Якейк. Сар-çанталăка юмахсенче асăнаççĕ („сар-çанталăк“ упоминается в сказках), вăл сар-çанталăк эпĕр порнакан çутçанталăкран аялта.
вредить. Альш. ТММ. Сарăпламасть, не вредит, не вредно. Альш. Вăл хăмăшпа кăна сарăпламĕччĕ-ха. Ничего бы еще, если бы только камыш рос... Баран. 23. Маншăн пулсан, сана карташĕнчен хăваласа ярсан та сарăпламасть. N. Чие тата нӳрлĕ çĕрте те начар ӳсет. Сливăшăн вăл сарăпламасть. Орау. Сарăплас çук-ха. (Тырă кăшт йĕпенсен тытса пăхаççĕ те, сăян пулмалла мар пулсан, çапла калаççĕ). О земл. Ĕлĕк çын сахал, çĕр ирĕк пулнă, (жителей было мало, а свободной земли — много). Çĕнĕ çĕр çинче çумăр вăл тĕрлех пулмасан та сарăпламан. || N. Пирĕн Макçăм сарăпламас (не робеет, ему ничего), çикар та туртать. См. сарапла.
то же, что сарăпла. Календ. 1906. Тарăнтарах лартма пĕрттех юрамасть; кăшт ăшăкрах лартни сартламасть, вăл кайран çĕрпе пĕрле пусăрăнса хăех анать. Ст. Чек. Сартламĕччĕ, не повредило бы, не принесло бы вреда. Ib. Пире тутлă çини сартламĕччĕ.
неожиданно. Юрк. Апла-капла сасартăклă-мĕнлĕ пырса кĕрсен, эрехпе сăра вăл-ку тĕлĕшĕнчен тупма кансĕр ан пултăр, тесе...
сас кăлар, издавать звук. || Сплетничать, распускать слух. Юрк. Ялти йытă çыртасран сасă кăларса ан çӳре (не распускай слух). || Причитать (о покойнике, при похоронах). Н. Яха-к. Чӳклесе пĕтерсен, апат çисе ĕçеççĕ те, икĕ арăм пĕрер курка сăра илсе пӳрт айккине тухса пуçсене чиксе тăрса сас кăлараççĕ. (Пумилкке). Ib. Килти хапхаран тухнă чухне (при похоронах) икĕ арăм кутăн ларса кутăн юрă юрлаççĕ. Мĕлле юрă юрланине пĕлместĕп, анчах ăна „сасă кăларни“ теççĕ. Тата хапхаран тухнă чухне: килсе ан хăраттăр, тесе, вĕри кĕл сапса яраççĕ. Çав ик арăм уй-хапхи патне çитечченех малалла пăхмасăр кутăн юрă юрласа пыраççĕ. Уй-хапхи патне çитсен, вăлсем анса юлаççĕ те, килне тавăрăнаççĕ. Пытарма каякансем, çав ик арăм анса юлсан, лашисене пит хытă чуптарса каяççĕ. Тюрл. Сас кăларни: „Чĕкеç килет сассипе, сан сассăна илтес çок. Кукку килет сассипе, сан сасса илтес çок. Пиртен уйăрăлса кайрăн, пиртен уйăрăлтăн ĕнтĕ. (Суллахай юрлаççĕ). N. Вăл „сасă кăларакан“ арăмсем çинçе сасăпа хаярăн кăшкăрса калаççĕ: „Çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле“... (Гов. протяжно). Сасă кăларни вăл вилнĕ çыншăн йĕнине пĕлтерет. Сасă кăлармасан, вилнĕ çын: маншăн йĕмеççĕ те, тесе, пит хурланат, тет. Сасă кăларнине илтсен: маншăн йĕреççĕ иккен, тесе, савăнат, тет. Вил-йăли. Сасă кăларни тесе вилнĕ çынна пӳртрен илсе тухнă чухне калакан йăлана калаççĕ. Ib. Çав арăмсенчен пĕри, выльăха пусас умĕн, выльăх хăлхи патне пырса „сасă кăларать“, хаярăн сасăпа кăшкăрса калать: умăнта пултăр, çуртна-йĕрне ан асăн, выльăхна-чĕрлĕхне ан асăн, тет. Макка 190°. Вăйлăхсене пусас умĕн, сасă кăлараççĕ, вăл сасă ак çапла: „Çурăм-пуç килет çутăлса, пур кайăк-кĕштĕ хусканса, пур кайăксенĕн те сассисем илтĕнеççĕ, санăн сассу анчах илтĕнмеç“. См. Магн. М. 164, 175.
сасăллă, саслă, имеющий голос, голосистый. Орау. Вăл хытă сасăллă. У него грубый голос. Вăл çемçе сасăллă. У него нежный голос. НЧ. Ырă сасăллă юрăсем. Шумерля. Ик саслă карĕ (ружье сдвоило). N. Хытă саслă чан. В. Байгул. Шăпчăк чĕппи пит саслă (голосист).
, сас-чӳ, то же, что сас чу. Завражн. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Орау. Вĕсен таврашне: вăрăпа хăтланать, темеççĕ-и? — Çук, вĕсем çинчен ку таранччен вăл ĕçпе хăтланать тенĕ сас-чӳ илтĕнмен-ха. ЧС. Вĕсем: çав çырмара сас-чӳ тăвакана киремет тытса вĕлерет, теççĕ. Якейк. Ун çинчен пĕр сас-чӳ те çук (слуху нет). Сунт. Çут-çанталăк этеме вăрттăн усал тума шут тытнă пек ытла та ним сас-чӳсĕр шăп тăнă.
сас-чĕв, сас чĕвĕ, то же, что сас чу. Ст. Чек. Кăлтăрт туса пăрахнă (ерипе, ĕçе сас-чĕвĕсĕр туни). Ib. Ун çинчен сас-чĕвĕ çук-и (нет ли слухов)? Ск. и пред. 75. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест; пĕр йытă çеç вĕркелет, çăвар карма ӳркенмест. Расск. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. N. Ялта сас-чĕв илтĕнмест. Альш. Час-часах çулахи кунсенче темĕн-темĕн пирки вăл арăмсем сасă-чĕвĕ туса илеççĕ (вздорят, устраивают перебранку) СТИК. Таста карĕ те, сасси-чĕвви те илтĕнмест. Хурамал. Пĕр çын килет те ыйтать: эс каçхине сасă илтрĕн-и? — Елле (не знаю), сас-чĕвĕ илтмерĕм эпĕ, тет. Юрк. Сасă-чĕвĕ çукран ӳсĕркелесе те пăхаççĕ.
(сас’с’им), совсем (русск.). Сред. Юм. Саççим аптăранă-çке ĕнтĕ эпир ăсĕмпе. ЧС. Эпĕ çынсем кăшкăрнине илтсе, хăранипе кăшкăрса йĕретĕп саççим. БАБ. Самăй кăнтăрла тĕлĕнче ку сухалакан (на которой он пахал) ана пуçĕнчен шăнкăравпа, павускапа, виçĕ лаша кӳлнĕ, тет, теплескерсем майĕ çук пыраççĕ, тет, саççим. Бюрг. Каснă салма пĕçернĕччĕ те, вăл тутлă, эпĕ саççим кашăк тулли çирĕм.
сахалăшĕ (-жэ̆), немногие из них; немногие из числа. N. Эпир унăн ĕçĕсене нумайран сахалăшне анчах курса тăратпăр. Хурамал. Вăл каç тата пит сахалăшĕ кăна пыраççĕ. Елаш. Вăл (ял) хăçан пуçланнине сахалăшĕ анчах пĕлеççĕ.
(-ды̆н), по часам. Регули 1267. Сахатăн волать вăл. Тораево. Сахатăн çитĕне пуçланă. Стал рости не по дням, а по часам (быстро).
(сэбэх), встр. в соединенни: пĕр-сепех, постоянно. Якейк. Вăл пĕр-сепех колать. Ib. Вăл пĕр-сепех макрать. Ib. Вăл пĕр-сепех конта. Ib. Вăл пĕр-сепех осал томтирпа çӳрет.
слитный послеслог, соотв. русск.: каждый, еже. ЧП. Туратсерен хура чĕкеç. Менча Ч. Çынсерен пĕрер çăмарта валеçсе параççĕ. Истор. Вăл ыйткаласа тăранса пурăнакансене праçниксерен хăй патне пуха-пуха апат çитерсе янă. N. Хурăнсерен кукук йăви, йăвисерен чĕпписем. См. сайран, сарен, сейрен.
(-бэ), силок. Ст. Чек. Шел. 14. Эсĕ йĕтем шăлтарса, серепесем хуртарса, унта тулă саптарса, кăвакарчăнсем тыттарса. ЧП. Путене серепи хутăм. N. Кайăка серепе ларт. Орау. Ăсан серепи, особый силок для тетерева. Сĕт-к. Серепе, сеть для ловли птиц. А. Турх. Серепе, западня. СТИК. Серепепе вĕçен-кайăксем тытаççĕ. Вăл пĕр вăрăм, лаптак патак çумне çипрен е хĕлĕхрен йăлмак-йăлмак туса çыхса хунă япала. К.-Кушки. Серепе — петелки из волосков на дощечке в один ряд (а кăткăс — на доске несколько рядов), насыпают на дощечку конопляное семя. Никит, Иван, тет, Иван, тет, Улюн патне ма каян? Темрен тем пулас, те серепе лартас, хурчăка тĕкне çăлнă пек, çуçна-пуçна çăлĕç.
(сэhэт), часы. N. Пĕр сехет иртнĕ (или: çапнă). Уже час (пополудни). N. Тепĕр чухне çурçĕр иртсе икĕ сехетре (-рэ) тин çывратăп. N. Çичĕ сехет иртсен, после 7 часов. N. Пилĕк сехет вăхăтĕнче, в 5 часов. N. Сехет вăнă иккĕре çĕрле. N. (Пĕр) пилĕк сехет вăхăтнелле пыр. N. Çав вунă сехет вăхăтнелле, вунпĕр сехетелле (около). N. „Грибоедăв“ Хусантан тухса Шупашкар тĕлĕнчен паян (надо: кĕçĕр) çĕрле, 11—13 сехетсем тĕлĕнче, улăхса каять. N. Ик сехетсем таврашнелле эп килте пулап. N. Ик сехет вăхăтнелле (часа в З) пирĕн патра пыр. Ик сехет енелле пирĕн пата (патра) пыр. Пĕр пилĕк сехетре пыр пирĕн пата. Трхбл. † Ай-хай пĕр аттемçĕм, пĕр аннемçĕм, сехетсерен асма килет-çке. Ст. Шаймурз. Тăхăрмĕш сехет çитсен, анне мана кĕнеке вулама хушрĕ. N. Кăнтăрла иртни 5 сехет çитсен. Сред. Юм. Ман сехетпе ôлт сехете ик минут çитмес, саннипе ôлт сехет те пилĕк минут (по моим часам столько...). Скотолеч. 32. Икĕ сехет сиктерсе пĕрре, раз в 2 часа. N. Ачи питĕ илемлĕ пулнă, вăл сехет тарăх ӳснĕ. Изамб. Т. Ту(л) çутăласси пĕр-ик-виç сехет пур. Скошолеч. 36. Чирлĕ сыснисене (больных свиней) çур сехетре пĕрре сивĕ шывпа шыва кӳртес пулать. N. Каçхине тăхăр сехет тĕлĕнче. Баран. 64. Кăнтăрла сулăнни çичĕ сехете яхăн иртсен. N. Миçе сехет-ши, пăх-ха. || Время, пора. Ходар. Çула-йĕре (в путь) кайнă чух, ыр сехет тĕлне ту. (Из моленья „чӳклеме“). Альш. Çак сехете ырă çынçăм пулччĕ (будь). N. Ах тăвансем-чунăмсем, сехетрен сехете асма килетĕр-ĕçке. N. Апла калать пулсан, юрĕ (хорошо),— ырă сехет тĕлне пултăр (в добрый час). || Часы. Кан. Çтена çумне çакмалли сехет, кăсяра чиксе çӳремелли сехет, алла çыхса çӳремеллисем, чукун çул сехечĕсем. N. Алла çыхса çурекенни пĕчик сехет. Юрк. Сехетне кăларса мĕн чухлĕ вăхăтне часах пăхса илет (быстро). Ст. Семенк. Санăн сехет миçере? У тебя который час? Орау. Сан сехет миçере? Который час у тебя? Ал. цв. 26. Пӳлĕмĕсенчи сехечĕсене пурне те шăп пĕр сехет кая туса ларта-ларта хунă. Ст. Шаймурз. Унтан вара сехет вунпĕр çапрĕ. См. сахат.
маятник. Хăр. Паль. 12. Вăл пĕрмай пуçне сехет калликки пек сулласа ларнă.
(h-), бояться, пугаться, приходить в ужас, СПВВ. ЕХ. Сехĕрленни — пит хăрани. N. Упăте сехĕрленнипе, вăрмана кĕрсен, пынă çĕрте пĕр йывăçа çапăнса, çавăнтах ӳксе вилнĕ. Ст. Чек. Вăл çав каçхине ӳчӳк çырми урлă каçнă чухне пит сехĕрленчĕ (струсил). Баран. 41. Хăраман çĕртенех чун сехĕрленсе çитет. Ib. Эп çĕрле тула пĕ ччен тухсассăн, сехĕрленетĕп. Масар урлă каçнă чухне сехĕрленетĕп (мне было жутко). N. Вĕсем пĕтĕмпе сехĕрленсе ӳкнĕ. Они пришли в ужас. Хурамал. Çĕрле пĕрер çĕре кая пуçласассăн: мĕн сехĕрленсе çӳремелле çĕрле (к чему ходить, страшно), теççĕ ваттисем. Баран. 18. Пурте вĕсем сехĕрленнĕ; пурийĕн те хуйхă пур; тĕнчере пысăк хисеп чакнă.
(-дэр), понуд. ф. от сехĕрлен. Н. Седяк. Сехĕрлентерес = хытă хăратас. N. Ăслăлăх вăл этеме малтан çавăрса çӳресе, хăратса, сехĕрлентерсе пĕтерет. N. Хăйĕн туйине ман çинчен илтĕр, текех ан сехĕрлентертĕр мана.
желчь; страх, ужас (с перс.). Н. Седяк. Ст. Чек. Мана улталанăшăн унăн сехри хыттăр. (Проклятие). Ib. Вăл мана улталарĕ, сехри кăна çунтăр (чтобы ему пострадать)! Ib. Вăл салтака кайнăранпа сехрем çунса туххăрĕ (страдала от неприятностей). Якейк. Çав хыçалтан капан пакскер йăванса пынине корсан, ман сехре хопса тохрĕ (напал ужас). Чăв. й. пур. 17. Хăраса сехри хăпнă. СЧУШ. Вилĕм килнĕ те, калать: акă эпĕ, сана мĕн кирлĕ? Стариккинĕн сехри хăпнă та, калать: мана çĕклем йăтма, тет. Питушк. Сехре хопса вилсе кайрăм. N. Çавă пирĕн сехрене хăптать. Ала 93°. Ашшĕне курсанах, ачанан сехри хупса тухăрĕ (перепугался), тет. Кан. Кĕркури арăмĕн сехри сиксе тухать. Альш. Вырăс-тутар курасран (тĕл тулсан), таçтан малтан сехремĕрсем хăпса тăратьчĕç (в детстве). СПВВ. Сехре, сехĕр хăпнă. СПВВ. ФИ. Сехре хăпса тухрĕ, пĕтĕмпе хăпса тухрĕ, теççĕ, пит хăрасан. Орау. Хĕнесрен сехри хăпнă. N. Манăн йăнăшусем çăл-куç пек юхаççĕ, мĕншĕн тесен манăн мĕнтен сехре хăпатьчĕ, мана çав çитрĕ, эпĕ мĕнтен хăраттăм, çав ман пата килчĕ. Хурамал. Эпĕ арманта кашкăр куртăм та, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухрĕ. Ib. Ах вара лешсен сехри хăпнă-çке хăранипе, лашапа хуса çитес çук чупнă. N. Ун шăлĕсем сехре хăпмалла хăрушă. Тюрл. Питĕ хăрарăм, сехрем хăпса тохрĕ. Шибач. Ман çавăн чохне сехре хопрĕ (= хытă хăранă). Хорачка. Ох, сехре хопрă, хăрасертĕм (= хăраса яртăм, т. е. хăраса ӳкрĕм), тет. N. Камăн сан чунна илме ирĕк пур, çав çынтан аяккарах пăрăнса çӳре, вара вилĕм сехрипе сехĕрленмĕн.
(-барт), наводить страх, пугать. Кильд. Вăл хĕрхенес вырăнне ачисене хĕнесе, ятласа, сехрисене хăпартса хăратса анчах пурăннă. Трхбл. Пăккине хавшатнă = сехрине хăпартнă. Орау. Аслă кĕлĕ вăл сехрине хăпартнă (наводил страх) ĕлĕк чăвашсене. Юрк. Сехрине хăпартни.
(сывы̆), здоровый. ТММ. Сывă пулăр! Прощайте, будьте здоровы! Сывă пулса тăрăр-ха! Досвиданья! Такмак. Эсĕр сывă тăратра? Чем люди живы. Сыв-и-ха? тет.— Сывă-ха, мĕн кирлĕ? теççĕ лешсем. Конст. чăв. Эпĕ ăна курсанах: инке, сывă çӳретни-ха? терĕм. Н. Карм. Сывă пурăнатăр-и эсир халĕ? Епле сирĕн пурăнăç. Çавна пĕлесчĕ пирĕн. Ib. Хăвăр сывă пурăнатăр-и? N. Киле сывă пырсан, калаçăпăр. Ала 87. Пурте сывă тухрĕç, тет. Изамб. Т. Сывă-и? Çӳретре-ха? — Çӳрекелетпĕр-ха. Хăр çӳретре? Ib. Епле сывă таврăнтăр-и? Н. Шинкусы. Ун чухне куккасен çемйисем, выльăх-чĕрĕлĕхĕсем сывах çӳреймен (не были здоровыми), курăнат. Регули 345. Эп корса она онта, вăл сывă. Ib. 129. Ĕçлеме сывă. ЧП. Ĕçме-çиме лайăх сывă чухне.
здоровый. Пир. Ял. Константинопăльре пĕр Старо-Ака ятлă сывă-сторовă турккă çынни творнĕкре пурăнать. Вăл ĕнтĕ 147 çул тултарнă.
(сывлы̆м), роса. Ст. Чек. Скотолеч. 34. Йĕпе çул сурăхсене ирхине, сывлăм типмесĕр, уя яма юрамасть. С. Дув. † Ах, тусăмçăм, тусăмçăм, каç та чупса пыраттăм, каçхи сывлăм ӳкиччен. СПВВ. МА. Сывлăм (вил-шыв), роса. Торх. Сывлăмпа шулчăсем çине укнĕ апат, медвяная роса, падь. Сред. Юм. Каç сывлăмĕпе, вечерней прохладой. С. Дув. Вăл хире çав Тăван старик ирхине сывлăм çинчен чупса çаврăннă, тет. N. Шăрăха хирĕç сывлăм ӳксе нӳр кӳрет.
нездоровый. Беседа. Сывлăхсăр начар ăру (потомки, племя). Чхĕйп. Çавăнпа вăлсен çуралас ачисам та ăссăр пулаççĕ, е сывлăхсăр пулаççĕ. N. Вăл çемçе чĕреллĕ çын пулнă, çывлăхсăр пулнă. || Нездоровье, болезнь. Сборн, по мед. Сывлăхсăра ерет. Заболевает.
воздух. О сохр. здор. Таса мар сывлăш (воздух) çинче. N. † Тарăн шыва чăмса кĕрер-и? Сывлăшпа çаврăнса тухар-и? N. † Атьăр тарăн шыва чăмар-и, сывлăшпа çаврăнса тухар-и? Кан. Кĕлне сывлăша вĕçтерсе сапаласа янă. || Дыхание, вздох. Пазух. Вăрăм кăна сывлăш, йăвăр хуйхă ирĕлтерет чĕренĕн çусене. N. Пирĕн улах таврашне асăнсан, сывлăш та тухас çук. N. Пĕрех: ах! темесĕр сывлăш тухмас. N. Сывлăша веç туртса илет. У меня перехватывает дыхание (при беге, при восхождении). Якейк. † Çил-ту çинчи çил-армань çилсĕр-мĕнсĕр авăрать, пирĕн сывлăшпа авăрать. Микушк. † Пирĕн пек мĕскĕн ачасен сывлăшранах паллă (уже по одному вздоху заметно) хуйхăлли. Бюрг. Сывлăша илет, перехватывает дух (спирт). Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн сывлăшĕ чарăнать,— вăл çав чечек умне пырса тăрат. Что сокращ. жизнь. Пирĕн пурăнăç пĕре сывланă пек кĕске. Изамб. Т. Ват çыннăн чупма сывлăшĕ çитмест. Эпĕ хытă чупрăм та, сывлăш пĕтрĕ (запыхался). СТИК. Чупа-чупа чист сывлăшсăр пултăм (совсем запыхался, не могу дышать). ЧС Каçпала вара сывлăшĕ (у больного) кĕскелсе çиттĕрĕ. Ала 93. Выртсассăн-выртсассăн, ачанăн кăшт сывлăшĕ кĕнĕ, тет. N. Кунтан юлсан, тепĕр сывлăш пурăнма пулĕччĕ. || Ветер. Т. IV. 8. Вĕрнĕ сывлăшсем килччĕр. N. Кĕрешсен те, сывлăша çапнă пек анчах кĕрешместĕп. || Дух. N. Эй савнă çыннăмсем! пур тĕрлĕ сывлăша та ан ĕненĕр, сывлăшсене сăнаса пăхăр. Аршюшк. Вара çавăнтах вуниккĕмĕш сехетре сывлăшне кăларса ячĕ (она). Н. Лобеж. Сывлăшĕ пур та, чунĕ çук. Сред. Юм. Эпĕ кашни çĕр сывлăш тухмасăр аптăратăп вит. || N. Сывлăш çынни пурин çинчен те шухăшлама пĕлет.
заболеть. Сборн. по мед. Вăл чирпе кирек хăçан та сывмарланма пулать.
(сыбы̆к), коленцо, сочленение, сустав. См. сыпă. Альш. † Сыпăкран сыпăка ларнă, тет, çав хăмăш. Ib. Йĕме чарăн ĕнтĕ, сыпăксăр кĕпçеI (Гов. ребятам, плаксам). Трхбл. Вуникĕ купа ут(ă) хушшииче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. Чув. Сорм. † Вуникĕ капансем хушшине пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. || Звено, узел. Сред. Юм. Вĕрен талсан (= татăлсан) сыпаççĕ те, сыпăк полать. ЧП. Урай хăми сыпăкĕ. || Раздел, глава. Ачач 81. Ку сыпăкра акă, çав хăй темскер курас умĕн, урамра мĕн курни-илтнисем çинчен çырăпăр. || Ступень. Кан. Иккĕмĕш сыпăк шкул, школа второй ступени. || Колено (в песнях). Кĕвĕсем. Пĕр шупчăк çеç калать сăввине, çĕр сыпăклă сăввине (со множеством колен). || Куплет. Изамб. Т. Такмакне пĕр сыпăк каласан, хĕвеле май юрласа çавăрнаççĕ. Ст. Шаймурз. Мĕн пурĕ тăхăр сыпăк (отдельная часть наговора). || Перерыв. N. Пĕр сыпăксăр, без перерыва (обоз). || Часть избы. Альш. † Усал курас пулсассăн, тĕпел сыпăкран ан ирттĕр („голос мой да не будет слышен“. Хĕр йĕрри). || Квартал, участок. Альш. Пурчавран иртсен, татах каять. Чакăлтăма çитиччен тепĕр сыпăк вăрман. || Ряд смежных загонов. Собр. Виçĕ сыпăк юнашар вырма лăйăх, теççĕ. || Поколение. N. Çавăн пек ӳтрен пулнă сыпăкĕ вилсе пырать, тепĕр сыпак çуралса пырать. Орау. Вăсенĕн пуянлăхĕ вунă сыпăка та пырĕ. Ала 83. Киле тавăрăнсан, ун чух унăн тăванĕсем пĕтсе виçĕ сыпăк вилнĕ, тет, ĕнтĕ унăн тăванĕсем, çĕлен ывăлĕсем, тата кусен ывăлĕсемпе вилнĕ пулать. N. Хывнă чух икĕ сыпăка çитиччен анчах хываççĕ; хăйсен вилнĕ ачисене, вилнĕ тетĕшĕ-йăмăкĕсене, ашшĕне-амăшне, аслă ашшĕне, аслă амăшне (если поминающий помнит их смерть). Ашшĕпе-амăшне хăй астумаст пулсан та хываççĕ. Сред. Юм. Ырă çыннăн тивлечĕ сыпăкран сыпăка пырать. Календ. 1911. Вăл çĕр сыпăкран сыпăка пынă.
подвыпить. N. Пăртакçă сыпкаласан, вăл çăмăлланса кайнă (повеселел, стал легкомысленным).
(-би), назв. гриба. Шел. З2. Тĕрлĕ чечек хушшинче сыр кăмпи пек хăпарса тăрать тӳшек-çытарĕ. N. Сыр кăмпи çерем çинче, хăш чохне çырта та, çитĕнме полтарать. Вăл хăш чохне шу витринчен те пысăк полать. См. çыр кăмпи. Н. Карм. Сыр кăмпи, дождевик. Хорачка. Сыр кăмпи, дождевик. Тюрл. Сыр кăмпи — по виду как тыква, „как гусь“, мягкий, растет в болотистых местах.
бранн. слово. Дрянь. N. Сыса-кут! калаçса тăран çав! Санран килес тата вăл япала!
свинья. ЧП. Сысна тесен, шăрчĕ çук, этем тесен, сăнĕ çук. Ходар. Сыснаран усалсем, киремет таврашĕсем пит хăрат, теççĕ. Ib. Вăлсем ак ĕненеççĕ тата: киремете чĕрĕллех хура сысна çури кайса çаксан, киремет çав вырăнтан тарат, теççĕ. N. Пуян, ула сыснине пӳрт шулап(ĕ) çинче чиксе, хăçан тĕнĕ витĕр пăхса çийĕ, çавăн чухне унăн хĕрĕ сывалтăр. (Слова, произнесенные на дереве киремети одной из колдуний, испортивших дочь богача. Заклинание). Букв. Сысна хырăмне ыраш пăсмасть. Чăвашсем 10. Пурăнан ĕмĕрте сыснана та йысна тесе калан. (Стар. поговорка). Хурамал. Сысна пек пĕкĕрĕлсе çӳрет. ФТТ. Çуркунне сысна çурисем кăçкăрсан, часах сивĕ пулать. Юрк. Сыснапа чăвашсем турра кĕлтуман. Вĕсем ăна юратман. Çав пиркепе чăвашсем сыснасене усраман, вĕсенĕн ашне те çимен. Сысна темĕн-те-пĕр çиет, таса выльăх мар, тенĕ. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре сысна курсассăн, начелник килессе пулат, тет. (Стар. поговорка). || Особый способ забирать чело здания бревнами. Чертаг. Сыснапа тăрланă, забрали фронтон избы бревнами. Ib. Сыснапа хăпартнă, забрали бревнами. Орау. Сысна — бревна, коими забран фронтон клети. ЩС. Сысна — доски (бревна), которыми забрана стенка с волоковым окошком. Якейк. Сысна вăл кĕлет хĕрĕнче полать, он çине кĕлет пăрăс хораççĕ. Изамб. Т. Кивĕрех пӳртсен хайчă вырăнне çурмаран çурнă сысна пулат. Ib. Пурана улăхтарса пĕтерсен, икĕ пуçне пĕрер сысна хураççĕ те, ун çине хайчă тăхăнтараççĕ. || Кусок твердого дерева или железа, на котором лежит ось вала у водяной мельницы. (Названия остальных частей механизма те же, что и у ручной и ветряной мельницы). Шевле. См. арман. || Боров, дымволок (лежачая дымовая труба на подволоке). Трхбл. Кăмака мăрйине мачча çинчен пӳрт тăррине тӳрех кăларма юраласан, ăна пĕр аяккинерех сысна туса пăрса яраççĕ. Вара çав вырăнтан тин çӳлелле яраççĕ.
(-гэ̆), назв. растения, polygonum aviculare. Ст. Чек. Сысна курăкĕ = çул курăкĕ (преобладает на деревенских улицах; также растет по заброшенным колеям дорог). Якейк. Сысна корĕк, potentilla anserina. N. Сысна корăк, назв. растения темнозеленого цвета, с маленькими листьями (стебли длинные и извилистые). Чертаг. Сысна кôрăк(к’), мята. Шибач. Сысна корăк(к’), листья круглые, растет на улице; то же, что çол корăкĕ? N. Сысна курăкĕ, подорожннк. Башк. Сысна курăк, подорожник. Питушк. Сысна курăкĕ (стебель тонкнй, растет на дороге). Алик. р. Сысна курăкĕ, „одуванчик“. СТИК. Сысна курĕк — шыв хĕрринче ӳсет. Вăл чĕлĕкек-курĕк пекех пит нумай пулат. Çĕр палăрми, анчах унăн çулçисем вăрăм, тата картлă-картлă, См. чĕпĕ-курăкĕ.
(-џ̌ы̆к), осторожный. П. Пат. 21. Анчах вăл сыхланчăк шапа пулнă. N. Сыхланчăк çын, осторожный человек.
(-hы̆), то же, что сых. N. Таса çыру вăл чун çими, чун илемлĕхĕ, чун сыххи! КС. Пит сыхă тăраççĕ вăсам. Здорово караулят (напр., огурцы). Кн. для чт. 80. Пĕр чухăн хуçа, çула каяс умĕн, хăйĕн тимĕр таварне пĕтĕмпех пуян хуçа патне сыхха леçсе панă (отнес на хранение). Вишн. 67. Çавăнпа пирĕн шăлсене, вĕсем ан ыратчăр тесе, пит сыхă усрас (беречь) пулать. N. Эпир хамăр куçа сыхланă пек, сыхă усра мана. N. Çăварăма сыхă тăрат (охраняй, остерегай), çăварăма хупса тăма чарулăх пар. Беседа. Вĕсен çывăрмасăр сыхă тăни те (настороже) урă ăйхăран сыхă мар. N. Пулла çур та, чĕрине, пĕверне, ватне кăларса илсе, вĕсене ыхă (укромное) çĕре хур, тенĕ. N. Сыхă кĕтсе тăр. Будь настороже, выжидай с осторожностью. СПВВ. Сыхă ячĕ, про запас. См. сых ятне.
ущерб, убыток, вред, изьян, недостаток. СПВВ. МС. Кан. Ирсĕр ĕç туса хуçайства сиен кăтартакансене питĕ хытă айăплаççĕ. ЧС. Пире нимĕн сиен те (никакого вреда) туман вĕт вăл. Изамб. Т. Ача тумтир илсе кайнă иккен, çавăнпа ул сиен курман. Пазух. Çак атте-анне, ай, килĕнче пĕр сиенсĕр (без каких бы то ни было недостатков) пĕвме ӳстертĕм. Сред. Юм. Сиен — большой убыток вообще. || Беда, несчастье. Ст. Шаймурз. Йытă, сиене сиссен, улат, тет. Хурамал. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, пĕрер сиен пулать, тет. Кан. Çаксенчен ĕнтĕ выльăха калча çине яни сиенни питĕ аван курăнать. N. Ку таранччен сиен пулманччĕ-ха. Ст. Шаймурз. Çурт тăрринче çăхан кăшкăрсан, сиен пулат, тет, || Смерть. Ст. Чек. Лаша вилсен, е ĕне тавраш вилсен: лаша сиен пулчĕ, ĕне сиен пулчĕ, теççĕ. СПВВ. МА. Трхбл. Унăн ачи сиен пулнă. У него помер ребенок.
(-даш), назв. болезни: Альш. Сиенташ вăл ăш чирĕ. Çын сиенташ пулсан ăшпа аптăрать те, ăна тытанамак пек тытса пăрахат, теççĕ, е ăнсăр, чĕлĕхсĕр тăват, теççĕ. Ib. Ача йĕрсен те, чирлесен те, тата „сиенташ“ пулсан та, тутара ухтараççĕ (у др. ухăтаççĕ). Сиенташ пулсан, пысăккисене те ухтараççĕ.
сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.
лихорадка. Орау. Нюш-к. Сив-чир бывает: симĕсси, кăвакки, хĕрли; самая злая — симĕсси. Ходар. Хăш-хăш чухне пĕрне-пĕрне сивĕ-чир ерсен, вăрмана каять те, чĕрĕ пилеше варăнчен çурса виттĕр тухаççĕ. N. Ах, ачана сив-чир тытнă, ерĕм шывĕ ĕçтерес. Бгтр. Сив чирсем вуниккĕн пĕр тăван пулнă, тет. Пĕре çавсем пурте пĕрле пуçтарăннă, тет те, пĕр кĕпер урлă каçса каяççĕ, тет. Çавăн чухне пĕр сив-чирлĕ çын кĕпер айăнче ларнă, тет. Сив-чирсем тăчĕç, тет те, калаçма пуçларĕç, тет. Пĕри калать, тет: эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет. Тул çутăлма пуçласан, çавсем пурте çухалчĕç, тет. Çын киле тавăрăнчĕ, тет те, арăмне пăтă пĕçерттерчĕ, тет. Вара такмак (кожаный мешок) илчĕ, тет те, пĕр кашăк пăтă ăсса тӳрех такмака ячĕ, тет те, çыхса лартрĕ, тет. Сив-чир такмакра халь те куптăртаттарать, тет. (Вар. Сив-чирсем порте пĕр тăван, тет. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тет. Вăл ак мĕлле полнă, тет. Пĕрре сив-чирсем порте пĕрлешнĕ, тет те, пĕр кĕпер орлă каçса каяççĕ, тет. Çав кĕпер айĕнчех пĕр сив-чирлĕ çын, вăрăсенчен хăраса пытаннăскер, ларать, тет. Сив-чирсем хăйсем çынсене асаплантарни çинчен талпасланса пыраççĕ, тет. Эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет, пĕри. Ыттисем мĕн каланине илтимарĕ, тет. Кайран киле тавăрăнсан, арăмне часрах пăтă пĕçерттерчĕ, тет те, апат çиме ларнă чох такмак илсе ларчĕ, тет. Онтан малтанхи кашăкне ăсса тоти патне илсе пычĕ, тет те, часрах такмака яра пачĕ, тет, пăттине; вара такмакне хытă шатăртаттарса çыха хочĕ, тет. Çав такмакра сив-чир халь те полин коптăртаттарать, тет. Çапла ĕнтĕ сив-чир халĕ вонпĕр анчах йолнă, тет). См. сив тытни.
(сик, Пшкрт: свк), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: тэ̆ллӓзӓ удас тӓрэ̆м т̚ӓ, маны̆н пы̆жал секмӓрэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! тӓрэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).
учащ. ф. от гл. сик. N. Йăкăлтин-якăлтин сиккеле. || Шататься. N. Вăл пăта çине ан çак, вăл сиккелет. || Двигаться, шевелиться, метаться. Юрк. Çав çын, çиме ларсан, пĕрте сиккелемес. Баран. 38. Темĕскер сиккеленĕ пек курăнать. Альш. Пуллисем чĕп-чĕрех: сиккелесе выртаççĕ. Чув. пр. о пог. 224. Пулăсем шывра пит сиккелесен, çăмăр пулать. Если рыбы сильно мечутся в воде, будет дождь. || Мерцать. Чув. пр. о пог. 72. Çăлтăрсем сиккелесе тăрсан, сивĕтет. Звезды прыгают — к холоду. || Делать быстро, „поворачиваться“. Йӳç. такăнт. 9. Ну, часрах сиккеле, карчăк.
перепрыгнуть, переброситься. Баран. 126. Тилĕ — хытă чупать. Вăл пит аякка сике-сике ӳкет. Орау. Пĕр луткă çинчен тепĕр луткă çине сиксе ӳкрĕ (перепрыгнул). КАЯ. Эпĕ ниçта кайса кĕримасăр, шари-шари!.. макăратăп, атте çапнă майпе пĕр вырăнтан тепĕр вырăна сике-сике ӳкетĕп. Ачач 98. Чуман кĕсре, кайри урисем çине тĕрекленсе, сухапуç туртисем-мĕнĕпех çӳлелле сиксе ӳкме тăрать. ТХКА 78. Вăрăсен лаши каялла сиксе ӳкрĕ, тет те, нимпе те малалла каймасть, тет. Толст. Лешĕ хӳрине хĕстерсе аяккинелле сиксе ӳкрĕ. || Перебрасываться, быстро переходить с места на место. См. йăлт-ялт. Баран. 125. Юр çăвиччен йĕннине кĕрсе ĕлкĕреймесен, йĕнни патне аякри тĕм çинчен сиксе ӳкет (медведь). || Вздрагивать. Баран. 46. Ача аташа пуçлать, сике-сике ӳкет; ик кунтан вилет те (после укуса гадюки). || Перекинуться, переметнуться, переброситься (об огне во время пожара). Якейк. Вот йонашар кил çине сиксе ӳкрĕ. Пожар перешел на соседний дом. Т. IV. 14. Авăн хурсан, сиксе ӳкесрен эсĕ упра, эсĕ сыхла. || Вылететь (о горячем угольке из печки). Собр. Кăмакаран вутă сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. (Послов.).
вскакивать и садиться, наскакивать. N. Çак йăтăран эп хăрап, вăл çын çине тӳрех сиксе ларать (она бросается на людей). Сĕт-к. † Кӳлсе те тохрăм сар лаша, сиккĕр те ларчĕ сап-сар хĕр. Баран. Бровка (собака) хăй выртакан купа çинчен ухă пек ярăнса анса, çĕлен çине сиксе ларчĕ. || Сесть быстро. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм хура лаша, сикрĕ-ларчĕ хура хĕр: сулăнкăра та сулăнмасть, лакăмра та ларса юлмасть. || Пересесть. Çĕнтерчĕ 11. Кантăк патĕнчен сиксе ларать. N. Хăнийĕ, кансĕрлес мар тесе (чтобы не беспокоить хозяев), тепĕр вырăна сиксе ларчĕ, тет.
выскакивать, появиться неожиданно. Кратк. расск. Çав шывран пит илемлĕ, мăнтăр ĕнесем, çичĕ ĕне сикнĕ-тухнă та, шыв хĕринчи курăка çисе çӳре пуçланă пек пулнă. Чума. Мăккăльсем сике-сике тухаççĕ. Выскакивают одна за другой шишки. Якейк. Пуç сиксе тохас пак ыратать. Ib. Пуç ыратса сиксе тохать, голова очень сильно болит. || В перен. знач. ЧС. Манăн чунăм сиксе тухат (сильно перепугался), анчах ăста кайса кĕрес, анне çапса пăрахат. N. Хай кĕмĕл чашăк унăн хутаççинчен сикнĕ-тухнă. Якейк. Она охтарма тапратрĕç те, онăн овольвер кăсийинчен сиксе тохрĕ (нашли). Сунт. Çав самантрах Хватейĕн сăмала пекех хуп-хура çӳçлĕ пуçĕ çинче шурă çӳç пĕрчисем сиксе тухрĕç. || Выпасть (о ясном дне). Ск. и пред. 7. Иртрĕ-кайрĕ тĕттĕм çĕр, хуллен-хуллен сирĕлчĕ. Сикрĕ-тухрĕ çутă кун, çут çанталăк çутăлчĕ. || Случиться, постигнуть, обрушиться. N. † Ним тума та çук ĕнтĕ, пирĕн ӳсĕмре сиксе тухрĕ ку инкек. (Солд. п.). N. Ку япала ăстан сиксе тухрĕ-ши? Беседа. Инкек вăл часах сиксе тухать, инкек куçа курăнса килмест, теççĕ. Дик. Леб. 29. Килĕнче сасартак пысăк хуйхă сиксе тухнă. || Появляться. Кан. Чăвашăн хăйĕн композитăрĕсем те сиксе туха пуçларĕç. Арсений. Ăна хурлакан çын сиксе тухнă (выискался, явился). Шинар-п. Çав сахатрах тĕтĕм сиксе тухрĕ. || Вспыхнуть (о пожаре). N. Çурçĕр вăхăтĕнче Елшелĕн те пушар сиксе те тухрĕ.
водопад. Зап. ВНО. Сиктерĕш (Ядр. у.), кĕрленкĕ (Буинск. у.), водопад. Синерь. Сиктер(ĕ)ш, водопад в Алик. р. на востоке от дер. Синерь, километрах в 3-х. Вышина водопада приблизительно 6 метров. N. Сиктерĕш вăрман хĕринче, „Чукалта“ (вăл Кӳпешнепе Сиктерĕш хушшинче). Кӳпешне — уй ячĕ, „Чукал“ тесе варĕпе (улăхне) çутне анчах калаç: „Чукал варĕ“, „Чукал çучĕ“. Ăвăсне „Кĕпешне ăвăс“ титчĕç. Халь ăнта пĕр ăвăс та çук, хăртрĕç. Лявасем касрĕç халăхран исе. Вăл вырăн Ехремкасси хыçнелле, Татмăш тĕлĕнче, кунтан çур çухрăм çурă пулать пулмалла, Упа-çырми хĕрĕнче.
двигаться. Полтава. Сикленмесĕр вăл ларать („недвижим“). Ib. 22. Халăх ушкăнь еррипен, пĕрмай утать сикленсе („поднанароду“, дорога). Сам. 29. Нимскер ан сиклентĕр, ан чĕнтĕр.
то же, что сим с присловьем юм. Кильд. † Хăта-тăхлач ĕçки сим-юм ĕçки, хăта-тăхлач ырлăхĕ пĕтмĕ вăл.
медовый напиток. Бугульм. Пĕр пăккинчен сим-пыл юхать, тепĕринчен йӳç-пыл юхать. N. Сим-пылпа тутлă шерепет хушшинче ылтăн тиркĕ ларать. Такмак. Вăл ултă уралă сĕтел çинче: пĕр пуçĕнче сирсе сирĕлми сим-пыл ларат, тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат. С. Алг. Ултă эрнере ултă пасманаран сăра тунă иккен, вăл йӳçĕ сим-пыла тухнă иккен. N. Нӳхрепре пичетлесе хунă пичĕке пур иккен, пичĕки хĕрĕх кăшăллă, икĕ пăкăллă, тет; пĕр пăккинчен сим-пыл юхат, тепĕр пăккинчен тутлă шерпет юхат. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерпетне ĕçсен, тутлă калаçмалла. См. сымпыл, син-пыл.
симен кунĕ, назв. праздника (1 сентября по ст. ст.). Изамб. Т. Бур. † Тимĕр тукун урапа Симен-кунччен анчах вăл. Сред. Юм. Симен-конĕ иртсен ыраш акмаççĕ; ыраша Симен-конĕ иртсен аксассăн, начар полать, тет. (Народн. поверье). Ib. Симен-конĕ шыв ĕçмесен, хĕлле сивве шăнмас, тет. (То же). Ib. Симен-конĕ иртсен, çăл шывĕ ăшăнать, йохса кӳленсе тăракан шывсĕм, тар(а)сари шывсĕм сивĕнеççĕ, тет. Календ. 1903. Ĕнисем çăварнире пăрулаççĕ те, Симĕн-кунĕнче сума пăрахаççĕ. СТИК. Симен-кунче шыва пĕр татăк пăр ярат, тет. (Означает начало осени, холод). Нюш-к. Симен-кун иртсен аслати авăтсан, кĕр вăрăм килет, тет.
(сингэр), несчастье, неожиданность, беда. Ст. Чек. Синкер, несчастье, беда; человек, всюду приносящий зло, беду. Ib. Кай кунтан, синкер! (Говорят, напр., мальчику, который что-нибудь натворит, набелокурит). Ib. Синкере никам та кĕтсе тăмас. Никто не желает худого. Альш. Ну эпĕ пӳлмерен тухрăм та, пĕр катăк çу кĕсьене чикрĕм те, кĕлет алăкне туртатăп. Ак, синкер, кĕлет алăкĕ уçăлмас. СПВВ. Синкер: темĕнле синкер (несчастье, беда) çакланасси пур халь. Хорачка. Мана темĕскер синкер (несчастье) полчă. Бур. Çăхан ял урлă кăшкăрса иртсен, синкер пулат, теççĕ. N. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн. Пшкрт. Апла тусан йорамă, пĕр-пĕр синкер польă. Кратк. расск. 17. Çул çинче темĕн пулас, темĕн килес, темĕнле синкер çакланас пур, тесе, ытти ывăлĕсемпе яман ăна. Ib. 19. Сирĕнпе пĕрле кайнă чухне, çул çинче ăна пĕр-пĕр синкер мĕн ленксе, вăл вилес пулсассăн, эпĕ вара ватăлмалăх кунăмра йĕре-йĕрех вилĕп. Четыре пути. Пиллĕке çитсен, тем синкер лекетчĕ те, сасартăк вилетчĕç. М. Яльчики. Синкер кĕчĕ çурта (несчастье). Сиктер. Курас синкертен, пăрăнтан, выçлăхран сыхласа витсе тăр! (Моленье от града). Юрк. Хăш чухне тата туррăн синкерĕ („наказанье божье“) те пулат, пăр та çапат (градобитие), тет. Ib. Ку синкертен епле кăна хăтăлар-ши? N. Синкер айăпне каçарăр. См. Прокоп. „Прохожд. в землян. ворота“, || Заразная болезнь. СПВВ. ФИ. Синкер — пĕр çын çинчен тепĕр çын çине сикекен чир. || Страшняя вещь. Изамб. Т. Эпĕ синкер куртăм. Я видел страшную вещь. Тайба-Т. Çак пӳртре пĕр синкер. (Шăпăр). || Назв. божества. Хурамал. Альш. Турă синкерне путек. Рекеев. Синкер ернĕ. См. Магн. М. 63, 64, 69, 113. || Укрепление. Мункачи 40.
(-гэ-), приносящий зло. Зап. ВНО. Синкерлĕ, бедовое. НИП. Уйăх хушши тунă чухне çуралнă çын синкерлĕ пулат; вăл ылханни çынна çитет, теççĕ. || Опасный, опасно. СПВВ. ЕС. Çĕлен-калта сăхсан синкерлĕ, усал, час тӳрленмест, теççĕ. Шарбаш. Чув. Сорма? Хачă-çĕçĕ синкерлĕ (опасно). Сам. 59. Çак синкерлĕ çул асаплăн чуна пăвса тăнă чух... N. Сивĕ-çăла пăрăнчен, синкерлĕ çумăрĕнчен асăнса кĕлтăвакан кĕлĕ. См. халăхăн вăкăр чӳкĕ. || Стюх. † Симĕс çĕлĕк синкерлĕ, кăвак çĕлĕк кăвакаллă.
назв. злого духа. СПВВ. ЕС. Пĕр-пĕр çурт вырăнĕнче çурт-йĕр, выльăх-чĕрлĕх, çын тăмасан, вилсе пĕтсен, вăл вырăна синкер-сехмет ернĕ, теççĕ.
польза, исцеление, целебное свойство. Тюрл. Сиплĕх полчĕ-и? Полегче стало ли? — Сиплĕх полмарĕ. N. Тăвар сиплĕхĕпе усал шывăн сиенне пĕтернĕ. Трхбл. Турăран ырăлăх пултăр, этемрен сиплĕх пултăр. (Из моленья). Никит. Анчах сиплĕх нимрен те мана пĕр те пулмарĕ. N. Шанчăклă тус вăл — пурăнăç сиплĕхĕ.
(-бэт), польза. Сред. Юм. Паçăр ĕçни пĕр те сипете кĕмерĕ пôлас, каллах ĕçес килет. СПВВ. ТМ. Сипетлĕ; пĕр-пĕр çын чирлесен, ăна имçам ĕçтереççĕ те, вăл чĕрĕлсен: ăна ку имçам сипете килчĕ, теççĕ. || N. Сипет (о женщине).
(сир), снимать; раздвигать. КС. Вăл капан çинчи улăма ма сирсе пăраххăрăр (сбросили, раздвинули). N. Кĕлет тӳпине сирчĕç те, мана вĕренпе çыхса кĕлете антарса ячĕç. Орау. Тимĕрпе витнĕ кĕлет çине çав кĕркуннехи çил пĕр енне пĕтĕмпех сирсе тавăрса пăрахрĕ, çапах та тимĕрĕ пăсăлман, хут пек анчах хутланса ӳкнĕ (согнулось, упало). Чуратч. Б. Ку упăтесем пӳрт маччине сиреç те, Яхуте çине пысăк арман чулĕ яраççĕ. Пир. Ял. Хресчен пӳрт лартас пулсан, аялти çеремне сирмесĕрех лартать. N. Вара пырăп та, ури вĕçĕнчи тумтирне сирсе выртăп. N. † Хăнтăр пур иккенне пĕлнĕ пулсан, пăрĕсене сирсе ĕçес мĕн. N. Мăйракипе сирсен (вар. шăйăрсан) — çул тăват, чĕрнипе пуссан — йĕр тăват. Шибач. Сир, раздвигать (хлеб на полу). Пшкрт. Йӳçсене сирсе токрăм. Сунч. Вĕлтĕрен тăрри сирекен. Изамб. Т. † Вăрман хĕрри тĕтрелĕ, тĕтрисене сирме çил пур. Туй. Вăл ултă уралă сĕтел çинче, пĕр пуçĕнче сирсе сирĕлми сим-пыл ларать. (Сирсе сирĕлми кăпăклă сăра, пенистое пиво). Нюш-к. Ывăсне сиртĕм те, алла хурана чиксе ятăм, тет. N. † Сирĕн кĕрекĕрсем çинче мĕн вылят? Сирсе сирĕлми пыл вылят. К.-Кушки. Чӳрече чаршавĕсене сир. Раззанавесь окно. || Отстранить. N. Халăха тупăкран кăшт сиресшĕн патша халăх хушшине ылттăнпа кĕмĕл пăрахма хушнă. Капк. Ах тур, усалла сир! тенĕ Якку шикленсе. N. Турă кăна сиртĕр ĕнтĕ ӳлĕмрен усал курма. (Из моленья). N. Турă, усалла сирех! Не дай бог! Т. VI. 35. Эсĕ хирти тырă-пулла сыхласă сир, çумăр вăхăтĕнче çумăр пар, сывлăм вăхăтĕнче сывлăм пар, çырлах. (Учук). || В перен. смысле. Чăв. й. пур, 9. Тепле айăплă çынна та, унăн айăпне сирме хĕтленнĕ. N. Кĕрӳшĕ салтака каймалла пек пулсан та, ун çинчен сирет (говорит, что не ему итти). N. Йĕркесĕр ĕçĕмсене ман çинчен сирсе ил.
раздвигаться, расходиться. Халапсем 19. Леш шуйтанĕсем каллех тĕрлĕ-тĕрлĕ саланса, сирĕлсе пĕтсен. N. Лешсен çарĕ вăл çапла касса тухса кайнă чух хăраса ик енелле сирĕлсе анчах юлнă. Орау. Шăнасем пек, пĕр çĕртен сирĕлсе кайсан, каллех тепĕр çĕре пухăнаççĕ. || Сторониться. Сред. Юм. КС. Таптать, таптать, сирлĕр! тиççĕ пасарта. Сборн. по мед. Усал чирлĕ çынсене вăл вăхăтра курайми пулаççĕ, вĕсенчен хăраççĕ; пăрăнса сирĕлсе çӳреме тăрăшаççĕ. || Исчезнуть. N. Ун куçĕ умĕнчен сирĕлнĕ вара. Аттик. Халăх: ку инкек-синкек сирĕлсе кайми-ха (не прекратится ли), тесе, пĕр эрне пурăнчĕç, иккĕ те пурăнчĕç. || Выведриваться. Тюрл. Çăмăр çума хытланатьчĕ, сирĕлсе карĕ. || В перен. смысле. N. Хăçан пирĕн çинчен патша хуйхи сирĕлĕ-ши?
(-гэ-), учащ. ф. от гл. сир. Артюшк. Курăк ашне сиркелесе пăхрăм та, хуртланса кайнă çын вырта парать. Çĕнтерчĕ 6. Лексантăр аллинчи кĕрпене сиркелесе-сиркелесе пăхаççĕ. Толст. Асатте вĕсене пĕчĕкçĕ милĕкпе сиркелесе тăчĕ. Якейк. Вăл, халăха сиркелесе (растолкав), вала тохса тăчĕ.
(-бэн'), рассыпаться; разбрызгаться, разлететься, полететь, свалиться. Сĕт-к. Çол таршшĕпех тырă сирпĕнсе кайрĕ. СТИК. Çапăп та, сирпĕнсе тухса кайăн (то же, что „пĕрхĕнсе“, но нет в этом слове оттенка, выражающего страх). Тогаево. Иван торăх лартнă çĕре пычĕ, тет те, пĕррех орипе тапрĕ, тет, торăхĕ çӳлелле сирпĕнсе анчах тохса карĕ, тет. Сред. Юм. Туххăм сирпĕнсе тôхрĕ. Скоро вылетел. N. Пӳрт кантăкĕсем сирпĕнсе тухса кайнă. N. Ун çĕлĕкĕ те сирпĕнсех кайрĕ (свалилась, полетела). Трхбл. Унăн ури шуса кайнă та, вăл аялалла сирпĕнсе кайнă. Он поскользнулся и полетел вниз. Ск. и пред. З4. Акă сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр, çырă ача. N. Сирпĕнсе кăна карĕ. N. Салтак тохса сирпĕнет. N. Вăл çапнипе ман лаша сиксе кайрĕ те, эпĕ сиссе те юлаймарăм, çĕре сирпĕнсе те юлтăм. Кайсар. Çапсан, таçта çирпĕнĕн.
(-бэ̆ндэ̆р), брызгать, швырять. Кан. Сĕтел çинче выртакан какай турамалли юман ывăса ярса илет те, сирпĕнтерет ăна арăмĕ еннелле (швырнул в жену). || Выгнать. Юрк. Вăл (он) пăртак аталансан (если бы подрос), кĕсене час сирпĕнтерсе кăларăттăмăр. || Взворвать. ГТТ. Чул çурта тарпа сирпĕнтерсе янă (взворвали). Ачач 101. Темшĕн, хăй каланине хай ĕненмен пек, сăмахсене пăртак йăвашраххăн сирпĕнтерсе кăларчĕ. || Понестись. N. Лаша хăй пĕчченех (одна) анкартинелле сирпĕнтере пачĕ (понеслась). Çутт. 84. Кĕске хӳре мулкачă сирпĕптерчĕ çырмана.
(-бэ̆т), брызгать, плескать, ЧС. Хăшĕ витресемпе шыв йăтаççĕ, хăшĕ çуннă çĕртен кĕлтесене сирпĕтеççĕ. || Выгнать, выкинуть, разогнать. N. Сирпĕтсе кăлартăм. Выкинул. ГТТ. Сирпĕтсе кăларса ярăп. N. Вара эпир ерешмен каррисене таткаласа, ерешменсене сирпĕтсе янă пулăттăмăр. N. Учитĕлсем халăха вĕрентме тытăнкаланă: анчах вăл ĕçшĕн (за революционную пропаганду) вĕсене вырăнĕсенчен час сирпĕтнĕ (в дореволюционное время). || Разбрасывать. N. Чукун-çулсене таста сирпĕтсе янă (на войне). Чăв. к. Симĕс шăрçа сирпĕтрĕм, сентĕрене тивертрĕм. || Шевырять, отбросить. Çĕнтерчĕ 58. Кĕнчелине сирпĕтсе ярса. Толст. Халĕ эпир хытă пынипе лашапа урапана сирпĕтсе хăвартăмăр (отбросили). Трхбл. Мĕн çыпăçан? Ак сирпĕтсе ярăп! Что пристаешь? Вот швырну!
считать. Али к. † Çул хĕрĕнче тăракан — çуна шăлне сăвакан, катаччи чупрăм тиет-ши? Ск. и пред. 33. Унăн аяк пĕрчине пĕррен-пĕррен сăваттăмăр. || Читать. В. Олг. Кĕнеке суяс. Читать книги. СПВВ. ТА. Су = вула. || Почитать. Фин. Вăл вĕсене çын вырăнне суса хăйсемпе пĕрлех çиме лартать. Юрк. Чĕррисем сума та суми пулчĕç. || Причитывать наговор. Н. Седяк. Изамб. Т. Куçа урпа тухсан, урпана сăваççĕ.
(-дар), понуд. ф. от гл. су. ФТТ. Куçа урпа тухсан, ăна сутарсан (если наговорить), вăл пĕтет.
здоровый. См. сыв, сывă. Икково. Вăл сăвах. Он здоров. Ib. Су пол. Прощай. В. Олг. Су полăр! — Чипер кай! || Здоровье. Шибач. Су анчах полтăр.
выбирать (что). Сунт. Хватей!— тесе чĕнсе илчĕ ăна алкум вĕçĕнче халь анчах вăрмантан пуçтарса килнĕ икеле алсăн такани (См. авăсăм такани) çинче суйласа ларакан арăмĕ. Сред. Юм. † Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç; пирĕн пек çамрăк ачасене ӳснĕ-ӳсмен суйларĕç. Янтик. † Хура вăрман урлă каçнă чух хушрĕç хурăн çӳлçи суйлама. Синьял. † Путек-сурăха ятăм сат пахчине ухлĕм-курăк суйлама. || Юрк. Суйлаканни (пир тĕртекен тавраш). Богдашк. † Çиччĕ хĕçĕ çип суйлат, начар каччă хĕр суйлат. || Выбирать (кого). Пазух. Сĕтеллĕрсем хушшинчи тăвансене шурă хут çине çырса та суйланă. N. Сирĕн ăна пăхăнас килмесен, кама пăхăнассине халĕ суйласа хурăр. || Считать, пересчитать. N. Вăл пĕр чĕнмесĕр, именмесĕр аяк шăммисене суйлĕ.
сол, махать. ЧП. Сылтăм аллупа сулса юл (вслед за уезжающим). N. Вăл мана нимĕн те каламарĕ, пуçне кăна сулчĕ. N. Кăшт сулнипе пурне те тытса тăракан. N. Пĕр хыçĕпе сулнă та, виçĕ пуçне те татнă. Кан. Танюк аллисене мĕн курăнми пуличченех ял енелле сулса, илемлĕ юрăсем шăратса карĕ. Шорк. Вăл ăна çапасшăн патаккипе солса ячĕ. Питĕ солăмлă тивретрĕ. Пшкрт. Алă сол, махнуть рукой. || Ссылаться. N. Санран ыйтсан, эсĕ те хăвăн чăлаху (увечье) çине сулса: эпĕ пахчана кĕме пултараймастăп, те. || Удалить, отстранить. КС. Ун чирне сулса ярас (отстранить, удалить болезнь). || Качать, баюкать. Якейк. † Макăракан ачине солса яма килтĕмĕр, какалакан чăххине сĕлĕ сапма килтĕмĕр. || Раскладывать, накладывать. Истор. Олег вĕсене темĕн тĕрлĕ пысăк куланай сулса хăварнă. Орау. Халăх çине сулса янă (хăй çинчен халăх çине пăрса янă) парăмне. Сделал так, что его долг разложили на народ. N. Сутăн илекен япаласем çине, ют патшалăхран илекен таварсем çине сулса яракан укçасем (косвенные налоги). Трхбл. Кĕпер тума ята çирĕмшер пус сулса янă. На устройство моста на душу наложили по 20 коп. См. сулăм. || Наговаривать, заколдовывать. Альш. Вĕсем (чăн-чăвашсем) ку укçасене темĕн-темĕн кала-кала хăвараççĕ, тет. Ку хальхи чăвашсем пыраççĕ те, илсе килеççĕ вăл сулса хăварнă укçасене. Çавăнтан вара тытăнаççĕ ял çыннисем чирлеме. Могонин. Эх, киремет, эс ман хута кĕрсе çав çынна сăян ту, эпĕ сана хăçан та полин чӳк тăвăп! тесе, киремете сулса хăварнă вара. ЧС. Сирĕн кӳршĕрен, нумаях пулмаçт, пĕр виле тухнă, тухатмăш, çавăн пумилккине пуснă пăру юнĕпе сирĕн витене кĕрсе: выльăх-чĕрлĕх пĕттĕр, тесе, сулса сирпĕтнĕ. N. Эпĕ сан çине сулам. N. Ел-пуçпе сулап. Ст. Чек. Сулнă, навожденный. N. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. || Науськивать, натравливать, колдовать. Янш.-Норв. Çавăнпа унтан (т. е. тӳркĕлли порăнакан кĕлет йышĕнчен) вĕсем тӳркĕллине сулса: тем кăтартĕ, тесе, питĕ хăраса тăраççĕ. ЧС. Эсĕ ăна валеçнĕ чухне çил-арман патĕнче Куслав Марккипе вăрçнă, вăл вара хăйĕн кĕллипе сулнă (свою киреметь натравил), тет. Изванк. Чи малтак Кукша Майра юмăç пăхма тытăнчĕ. Пăхрĕ-пăхрĕ те, ак çапла каларĕ: ах, сирĕн пурăнăç пит пăтранса кайнă; киреметсем те пĕри те çырлахман, тата пуринчен ытла сире сулнă. Эх! вăт çав сире курайман çын, епле вăл исыян киреметне йăвăрăн сулса тăрат: ав вăл епле сăмахсемпе сулса тăрат, малалла пурăнăç ан пултăр, вăсене хура çĕр витĕнтĕр, уйăх-хĕвел куртăр, хура çĕр витсе илтĕр, çĕр карăнтартăр, вăсем кай-ури ури пек каялла кайччăр, çурчĕ-йĕрĕ вĕтрен тăрри пек кĕл пулса вĕçсе кайтăр, сыпăкран сыпăк пĕтсе пыччăр. Выльăхне-чĕрлĕхне çĕлен-калта ертĕр; хĕрт-сорчĕ сивĕнсе вăсем патĕнчен тартăр. Вăсем çĕртен çӳле ан хăпарччăр, яла тухсан, вăсенчен ял култăр. Турă такăнтарса пытăр анчах вăсене, тесе, çĕрĕпе пĕр çаран çинче икĕ аллипе курăксене турта-турта татса: хăçан та хăçан вăсем çак эпĕ татса тăкнă курăксене сыпса çитерччĕр те, тин этем ывăлĕ-хĕрне ерччĕр, тет, терĕ. („Çĕр таврăш“). Шорк. Сулас — киремете сулас, удовлетворить киреметь. Альш. „Киремете сул“ не значит ли: направить, напустить, „накачать“ на кого киреметь. || Проклинать, желать худа. Ст. Чек. † Асăнаççĕ ырă ăшă кăмăлпа, сулаççĕ усал кăмăлпа. Ib. Ывăлусем çине ан сул (не проклинай). N. Эпĕ малашне ĕнтĕ çынна хирĕç усал сулмăп.
размахиваться. Бес. чув. 2. Вăл ĕричак сулăнмассерен (при каждом взмахе) çавăрăна-çавăрăна пăхать те, чĕтĕрекелесе тăрать. || Клониться. Бел. Çавăн чухне ирхи апат вăхăтĕнче тухса кайнă çын пилĕк çухрăма хĕвел кăнтăрларан каçаллана сулăнсассăн тин хăнана çитмелле пулчĕ. Изамб. Т. Эпир ĕнер, кăнтăрла сулăнсан, пулла (на рыбалку) кайрăмăр. N. Кăвакăн-кăвакăн пĕлт хăпарать, кай енелле сулăнать. О земл. Йывă шăтсан, калчасем пĕр-пĕрне тăвăрлаççĕ, çĕрелле сулăнаççĕ. Якейк. Каçалла солăннă (= летом часов в 5—6, а зимою в 2—3). N. Тĕттĕм сулăннă, сумерки. || Раскатываться на раскате. Султангул. † Сĕнĕ çуна кӳлтĕм те çула тухрăм, çунамçăм сулăнчĕ те, ай, юр тулчĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм сар лаша, сикрĕ-ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. N. † Çони солăнать солнăк енелле (по уклону раската), эпир хамăр çавнашкал, ĕçкĕ енелле солнатпăр. N. † Çырма хĕррипеле пынă чух çунам сулăнасран чунăм çук. || Слоняться. Ст. Яха-к. Шăпăрçăпа парапан çапаканнисем çук пулсан, сĕрен халăхĕ вара ахалех сулăнса çӳрет. Сĕт-к. Апат шыраса солăнса çӳреççĕ. || Направиться. Юрк. Хăйĕнĕ пур чухне кирек кам та юта сулăнас çук. Кан. Улатăр вăрманĕсенчи кашкăрсем кунталла сулăннă. Баран. 4З. Ăлавсем иртсе кяйсан, кайăк (заяц), çул урлă каçса, майĕпе анкартинелле сулăннă. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек. Изванк. Çак ача, вăл кăçал салтака сулăнтăр (чтобы ушел) тесе, тем чул ылханакансем (зложелатели) пулĕ. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). М. Сунч. Вара, выляса чăрансан, пурте килелле сулăнаççĕ. N. † Икĕ старик орам тăрăх отаççĕ: ста ĕçкĕ, онталла солнаççĕ. Шурăм-п. Çамрăккисем килелле сулăна пуçларĕç. Вĕсем хыççăн ваттисем те кайрĕç. Альш. Кайрăм урам тăршшĕпе, сулăнтăм тăван еннелле. Сунт. Тĕрĕс, Петĕр, эс калани. Эс Хветюк патĕнче çыратăн-и? — терĕ Шикайĕвă. Петĕр Хветюксен пӳрчĕ енелле сулăннине курса. N. Упăшки калĕ: ман санпа мĕн туса ларас? эсĕ çырăва пĕлместĕн, тийĕ. Вăл (он) вара килтен тухса сулăнĕ. || Иметь желание, иметь надежду. Б. Аккоз. Сана корасса солăнманччĕ. Не надеялся увидеться о тобой. (У других скажут: сана курасса та сунманччĕ). Кн. для чт. 107. Çурисем амăшне кĕтеççĕ, кĕтсе илессĕн сулăнмаççĕ. || Шататься, качаться. N. Хурăн сулăнса кайнă (пошатнулась). Сĕт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле: тем çĕрех солăнса карĕ. Орау. Сулăнса карĕ те, ӳкрĕ-вилчĕ. Ib. Сулăнса кайса ӳкрĕ те, çавăнтах пĕтрĕ. Зашатался и упал мертвым. Изамб. Т. Сĕве кĕпери урлă каçнă чухне кĕперĕ сулăна-сулăна каят (качается). Альш. † Пусмаран антăм — сулăнтăм, тăванăмсенчен уйăрăлтăм. (Хĕр йĕрри). Пазух. Алăкран тухăп — сулăнăп, атте-аннерен уйăрăлăп. || В перен. зн. — лишиться. N. Вăйран - халтан сулăннă. Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр, турта хушшинче çав пăркаланса пырат. Ау 110. Ку чысти вăйран сулăннă, тет, хăй чĕлхине кăларнă, тет, хӳрине аялалла тăснă, тет. Толст. Пĕр çухрăм пек кайсан, вăл пĕтĕмпе вăйран сулăннă, урисем тем пек сурнă. N. Енчен эсĕ сулăнса кайсассăн (если ты сбился с пути), ун çине шанчăк çук вара. Алекс. Нев. Ашшĕ-амăшĕсем, ачисем çине пăхса, вĕсемпе малашне мĕн пуласси çинчен шухăшласа, пĕтĕмпех йĕрсе сулăннă: чăнахах курайман тăшман пиртен туртса илĕ-ши вара вĕсене? тенĕ.
(-з'ы̆), то же, что сулуç. Сунч. Вăл сулăçă ĕçне пĕлет (умеет портить тайными мудрствованиями, а пăсташ, пăстăш — проще).
(-галан), покачиваться, пошатываться. Скотолеч. Ib. Унтан лаша сулкаланса ӳкет те, пăртак тапкаланса выртсан, вилет. Кан. Çак кĕперсем урлă лашасем каçмалла мар сулкаланса ларатьчĕç. Орау. Вăл сулкаланса тăчĕ-тăчĕ те, çĕре персе анчĕ. Он зашатался и упал. Кан. Вĕсем час-часях хăйсем Уçăп патĕнчен сулкаланса тухаççĕ.
качать, раскачивать. Хурамал. Сĕтел хушшинче урине сулласа ларсан, амăшĕ вилет, теççĕ. КС. Сĕтел хушшннче урăна сулласа ан лар: амăшĕ вилет, теççĕ. N. Эпĕ пĕчĕкçĕ чухне сĕтел хушшинче яланах урана сулласа лараттăм. Дик. леб. 50. Анчах Елиса пуçне сулла = сулла, куçĕпе пăхса, паллăсемпе кăтартса, хăй патĕнчен тухса кайма кăтартнă ăна. Йӳç. такăнт. 33. Кум, сан питӳ çинче юн пур-çке?.. — Е-е, вăл ахалех! Лаша мар-и вара — пĕррех сулласа лектерчĕ. Изамб. Т. Хăшĕ пурттине сулланă, хăшĕ тимĕр сеникне сулланă, хăшĕ çавине сулланă. Баран. 134. Умра кĕнеке тытса сулласан, çавăнтах сывлăш пите пырса çапăнать. N. † Тутар хĕрĕсем тутăр сулласа ташлаççĕ.
(сулаhаj), левый. Собр. Сулахай урана малтан сырсан, юмăш калаçат, теççĕ. СТИК. Сулахай сыпчăк, алли пылчăк. N. Çывăрнă чухне сулахай енче çывăрăр, сылтăм енче çывăрсан, сылтăм хулпуççи çинче ларакан шуйтан хĕпĕртет. Сулахай енче çывăрсан, шуйтан макăрать, ангел хĕпĕртет, тет. (Поверье). Зап. ВНО. † Ай-аях, май-аях, сӳсмен пăяв сулахай; маяк касма карăм та, пĕчик пурта (топорик) тытса илчĕç, куккăр кутне кукăртрĕç. ЧС. Тата урине тăла сулахай чăркаса çĕнĕ çăпата тăхăнтарчĕç, çăпати кантрине вил-тӳ çыхрĕç. Вил-тӳ çыхмасассăн, вилнĕ çын салтма та, сырма та пĕлмест. N. Двинскирен сулахай енче. Налево от Двинска. Коракыш. Кăвак сăхман, йĕс тӳме, сулахай арки хам пултăм. (Сравнение грусти, несчастья; почему-то левая пола „сулахай арки“ служит выражением несчастья; кажется на это есть поверье). Альш. Ах йыснаçăм, йыснаçăм, вуник чĕлĕ пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пусан сулахай (на левую ногу). || Левша. Изамб. Т. Сулахай или сулахай пăяхам (левша). || Фамильное прозвище. К.-Шемяк.
класть в счет, т. е. почитать, уважать. Собр. Сылтăм уринчен тытса тайăлсан: укçа ытат, тесе, ан калăр; сулакай уринчен тытса тайăлсан (того, кому кланяются), сума сумас, тесе ан калăр. СПВВ. ПВ. Сума сăвас, в счет класть. Самар. Пĕр-пĕрĕре сума суса пурăнăр. N. Ĕлĕк хăйне лешсем сума суманнине асне илсен, вĕсенĕн айван ăсĕсене ыттисене пĕлтересшĕн, хайласа калаçма тытăнчĕ, тет. Кратк. расск. Вăл ывăлĕ унăн ашшĕпе амăшне сума суман çын пулнă. Учите детей. Ашшĕ-амăшне пĕрре те сума сумарĕ. Юрк. Этем хăй арăмне хăй пеккинчен туманнине пĕлсен, пĕрте сума сăвасшăн, пăхăнасшăн мар! тет (хăй ăшĕнче). Ib. Хăйсенчен кĕçĕн çынсене, юрлисене, вĕсем пек пуласса сунмасăр, сума та сумарĕç-тĕр. Н. Якушк. † Ерехмет сума сунăшăн, ерехмет хисепленĕшĕн.
почетный, уважаемый. Изамб. Т. А. Турх. N. Вăл пуçлăх пулма мар, ăна никам та чипер ăслă, сумлă çын вырăнне те хурас çук. || Ценный, дорогой. ППТ. Вăл вара сумлăрах сĕтел çиттипеле чылай капăртма илетчĕ, аттепеле пĕр тăван пĕр кăкшăмпа е витĕрепе сăра илетчĕ те, каятьчĕç. Ал. цв. 7. Ăшĕнче нихçан илтмен сумлă купăс сасси илтĕнет. N. Пирĕн пĕр сумлăрах кĕлет те çукчĕ-ха.
(-зы̆р), бесчисленный; без числа. Расск. Вăл çичĕ çул тырă-пулă пулнă чухне сумсăр тырă янтăласа хунă. СПВВ. Сумсăр нуммай, бесчисленное множество. || Не пользующийся почетом, уважением. || Встреч. в сложении со словом имсĕр. Изамб. Т. Имсĕр-сумсăр çиет. Жадно ест. См. им. Изамб. Т. Ул имсĕр-сумсăра (отвратительного) курас та килмест.
то же, что сымар, больной. Регули 1331. Сумарскер отимасть. Ib. 1332. Сумартан мĕн чĕнес? Сумара мĕн çима парас. Ib. 811. Вăл пĕлсе эс сумарине (сумар выртнине). Ib. 444. Эп сумар полсан, мĕн тăвас ман? || Болезнь. Шибач. Сумара ерсе каять. Регули 279. Эп сумарччен (до болезни) ялан корса она, сумар полсан корман она.
заболеть, захворать, прихворнуть. N. Вăл сумарланнă. || В знач. наречия — в болезненном состоянни. Регули 1329. Сумарла исе килчĕç.
чихать. Якейк. Вăл пĕрмаях сонаслать. Ib. Сонасласа чон тохрĕ. Ib. Ламппă панче сонаслар те, трупа çĕмĕрлсе кар.
сонтăх (суяды̆х, сонды̆х), ящик, сундук. См. сунтăк. Питушк. Сĕтел сонтăхĕ. Ст. Шаймурз. Юрла кăна, юрла, тиетĕр, юррăм юман сунтăх тĕпĕнче. N. † Юрлăттăм, юрлăттăм, ай, юррăм çук, юррăм юман сунтăх ăшĕнче. Альш. † Манăн юррăмсем юман сунтăхра. Ст. Шаймурз. † Ай-хай, иртсе пыран çамăрăк ĕмĕр, йĕс сунтăха хупса чарас çук. || Лавка в передней части избы с ящиком или полочкой внизу для посуды и проч. См. сунтăх сакки. К.-Кушки. Йинке, шăвăç тирке ăçта лартнă? — Сунтăха лартнăччĕ. Эпир çур. çĕршыв 11. Тĕпелте кашăк-тирĕк вырăнĕ çакăнса тăрать, аялта сунтăх ларать. Альш. Кăмака умĕнче сунтăх: унта кашăк-тирĕк хураççĕ ăшне. Чертаг. Сôнтăх = çăккăр-яшка хумалли вырăн. || Юрк. Сунтăх, сак айĕ. Унта путек яраççĕ. || Шкап без дверек для тарелок и проч., прибитый к стене. N. Сунтăх вăл шкап пек, анчах унăн хуппи çук; хупăлă пулсан, вăл шкап пулат. Сунтăха тĕрлĕ япаласем хураççĕ: чейник, чей-чашкисем, тата ытти вак-тĕвĕк япаласем. || Ларец. N. † Пĕчĕкçеççĕ йĕс сунтăхра чунăм пур, курайман тăшмантан хуйхăм пур. Трхбл. Пĕчĕккеççĕ сунтăхра чунăм пур. (Чĕпĕленнĕ çăмарта; алă тымарĕ, пульс). || Пенал. Трхбл. К.-Кушки. Мана тете икĕ хупăлă сунтăх илсе пачĕ. || Четыреугольная корзина, часто с крышкой. Кĕвĕсем. Хăваран сунтăх авăтăм — хăва хуппи сĕвĕнмес. Ib. Сунтăх-сунтăх сар мăйăр, çисен çимесен те катса пăх. Юрк. Сунтăх = пĕчĕкçĕ пуркă, тăваткăлскер. Ст. Шаймурз. † Хăваран сунтăх тăвăттăм, хăва хуппи сĕвĕнмест. См. сунтек. || Узор на груди женской рубахи по обеим ее сторонам. КС.
выбиться из сил; измучиться, замаяться, уставать, утомляться. А. Турх. N. Супнă, выбился из сил (т. е. выжил из ума). Хурамал. Пĕрре пирĕн лашасем тухса кайнă та, эпĕ вĕсене шыра-шыра шалт супрăм (ывăнтăм). Ib. Лашана шыра-шыра шалт супрăм (ывăнса пĕтрĕм). Юрк. Ку çырăва кĕте-кĕте пĕтĕмпе супрăм. Ib. Çапла темĕн-тепĕр шухăшласа чысти супаттăм. Ib. Эпир ăна ташлаттараймарăмăр, курăсăн, вăл хăй пире супиччен ташлаттарччĕ. Ib. Ашшĕ-амăшĕ юратнă ачи-пăчисемшĕн йĕрсе супнă пулĕ. Баран. 29. Пĕчĕкçĕскер, кунĕпе урам тăрăх выçса супса çӳрет. СПВВ. ФИ. Супрăм, теççĕ, ĕçлесе туса саççим алăран ӳксен. СПВВ. ЕХ. Супрăм — ĕçлесе ывăнтăм. СПВВ. ИФ. Супса ларас — çывармасăр тек сулланса ларас. Тата пит ĕçлесе ывăнсан калаççĕ: ах, çав тĕрлĕ супрăм çав, урана хускатма та вăй çук, теççĕ. Альш. Ывăниччен (= супиччен) выляççĕ. N. Пирĕн çăлăнса пулас çук, эпир ĕçпех супатпăр. N. Шалт вăйран супрăмăр ĕнтĕ. N. Арăмĕ йăпатса ыйтат, тет: Иван тăр-ха, тăр-ха, кала мана, эсĕ ăçта кайса ку тĕрлĕ супса килен? Сред. Юм. Паян кôнĕпе те ларса каниман, пĕрмай ôтса çӳресе чысти сопрăм. Орау. Персе супнă, теççĕ хытă ӳсĕрĕлнĕ çынна. Ib. Айăхпах суппăрĕ. Замаялся спать. Кан. Ĕçкĕпе супса çӳренĕшĕн ятлама тытăннă. Истор. Нумайĕшĕ вăйран супса вилнĕ. Ск. и пред. чув. 20. Ватăлнипе, супнипе хăвăра хăвăр пĕтертĕр. N. Пĕр ăрăвĕ ытла ăсран кайса супа пуçланă. СПВВ. МА. Супнă — йӳтенĕ, сӳтĕлнĕ. Ib. Ай йӳтенĕ старик! || Итти, шагать до переутомления, ходить устало, плестись. Пазух. Супрăм-супрăм сукмакпа, йĕтĕн ани тĕл пултăм та, йĕрсе ларса ирттертĕм. || Свернуть, сторониться. N. Ку ачи шутсăртарах. Вăл супса иртсе кайман. Хорачка. Иккĕн херĕç полса, пĕри сопса. Шибач. Çак солпала кайсассăн, первойхи çолпалах сылтăмалла соп. Ib. Çынсам хирĕç полсан, эс малтантарах сопса тăр.
(-бы̆н), мучиться, страдать, переживать тяжелое. Альш. Ӳкĕнсе супăнса лараттăм: тăванăм тупрĕ юлнă кăмăлма. || Поплестись. Ск. и пред. чув. 60. Çапах та вăл хуçа патĕнчен килнелле тухса утма вăй тупрĕ; тав тумасăрах тухса супăнчĕ. || Свернуть с дороги. Шибач. Сопăн.
понуд. ф. от гл. суп; замаять; измучить, утомить. Череп. Чăв. й. пур. 23. Вăл вара çапла парсан, çав çынсене хăй ĕçне ĕçлеттерсе суптаратьчĕ. Ib. Праçник вăхăтĕнче ăна ĕçтерес тесе илсе кайсан, вăл хăйне пуççаптарса суптаратьчĕ. Беседы. Кивçен япала памасăр суптараççĕ. Хĕн-хур. Куккăшĕ каланă: вăл чăнне чăн, анчах эсĕ ăна ĕçлеттерсе суптаратăн-ĕçке, тенĕ. Земледелец. Пирĕн çулсемпе çӳреме çук: уярта чĕтĕретсе суптарать.
(субинккэ), свое, особое имущество, собина (русск.); в чувашской семье недавнего прошлого этим именем обычно называли проданную скотину снохи: лошадь, корову, овец, или скотину женатого сына, приобретенную им на собственные средства. Календ. 1903. Чăвашсен выльăх-чĕрлĕх супинкке пирки те пит начар тухать. Ib. Ман шухăшпа кинсене супинкке ĕне тыттарма кирлĕ мар. Ib. Супинкке лаша, супинкке ĕне, супинкке выльăх. Ib. Ватăсем, кинĕрсене супинкке ан тыттарăр. Трхбл. Хĕрлĕ ĕне — кин супинкки. Ib. Авланнă ывăлĕ хăй вăйĕпе ĕне е лаша туянсан, ку выльăх унăн супинкки пулат. Вăл супинкке тытат, теççĕ.
сопăне (субы̆н'э, собы̆н'э), черпалка для подъема воды из колодца, сплетенная из лыка или бересты; зобня. Зап. ВНО. СПВВ. МС. Супăне — пушăтран шыв ăсма тăваççĕ. Чертаг. Супăне — çăлтан шыв туртса кăлараççĕ (ăна пушăтран тăваççĕ). Ст. Яха-к. Çав супăне аври вĕçĕнче кăларнă пылчăка (тину из ключа, родника) вăл хăй ăшăнче чĕлхе вĕрчĕ (нашептала) те, çав пылчăка хăех çисе ячĕ. См. супне.
плевать. Б. 13. Халăх сурать — кӳлĕ тăвать, пĕччен сурать — типсех пырать. Орау. Сур ăна питĕнчен. Плюнь ему в рожу. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ сана çапла каларăм пулсан, мана эсĕ куçран сур. Юрк. Ни çăтса яраймаст, ни çăварĕнчен сурса кăлараймаст (не может выплюнуть). N. Ĕçлекенĕн алли çине турă сурман, теççĕ. (Стар. послов.). К.-Кушки. Суртăм, суртăм, ниепле те сурса тасатса кăлараймарăм. Плевал, плевал, и никак не мог проплеваться. N. Ултă кун юнлă сурса выртрăм. N. Кам çак сăмаха сире калать, куçне сурăр. N. Хĕвелçавăнăш çиять те, хуппине сурса пăрахать (выплевывает). Кан. Иртсе çӳрекенсем кăна курсан, пуçĕсене суллаççĕ те, лач! сурса пăрахса, лашисене пушăпа çапса, часрах чуптарса иртсе каяççĕ ку вырăнтан. Ядр. Сор та вĕр, наплюй. || Впитывать, пропитывать, проходить насквозь (о воде). Ст. Чек. Выртан каска шыв сурат (впитывает воду). Кр.-Чет. Ват каскана шыв сорать. (Поговорка. Так говорит старик во время выпивки среди молодежи, когда на его долю достается больше). Кудаши. Йӳçе шу сорнă (= шыв витнĕ). Ib. Çĕре шу сорнă, вода прошла насквозь, т. е. до сырого слоя. Ib. Тонтире витĕрех шу сорнă (= витĕрех кайнă). Ib. Çĕре шу ик-виç вершок сорнă. Трхбл. Йывăççа шыв сурнă. Ib. Шыв сурнă йывăç йывăр пулат, час типмес. Ядр. Шыв çĕре сорать (= витĕр каять, идет сквозь). || Выходить в виде пены из дерева (о воде, о соке). Янтик. Йывăç шыв сурать. (Говорят, когда во время колки сырых дров от удара топором выходит вода). Б. Аккоз. Хурăн шыв сурать. (Говорят, когда на месте надреза коры березы выходит сок и образуется на этом месте нечто похожее на пену). || Стрелять. Сред. Юм. Пăшал персен: пĕри сôрчĕ ĕнтĕ, тем вĕлерчĕ, теççĕ. || Ворожить, наговорить. ЧС. Алине пĕр курка шыв илсе сура пуçларĕ: хут çине пăхнă пек каласа сурса кайрĕ (старуха). Якейк. Атя-ха, инки Мария, куç чĕлхи сорма, тем полч, кĕçĕр иккĕн те çуримарăмăр. N. Алла кастартăм, тимĕр чĕлхи сур-ха часрах. N. Вăл часрах çавине пăрахать те, ватăрах çынне чĕнет аллине сурса яма. Чăвашсем 38. Е пĕсмĕлле, пĕр турă, ампрах (= ан пăрах). Амин. Пичĕкери сăрампа, хăнам-вĕрлемпе, çунатлă кайăкăмпа, хуранлă путтăмпа (= пăттăмпа) асăнатăп, суратăп. Амин. Т. VI, 29. Пĕчĕкери сăрапа, хăнам-вĕрлемпе, çунатлă кайăкăмпа, хуранлă пăттăмпа асăнатăп, суратăп. Амин. ЧС. Тата хăшĕ, аммăшĕ çимĕкре ваттисене хывнă каç: вăл ваттисене хывасси пирĕн килте малашне ан пултăр, вĕсем пичĕ çине сурам, тесе, çĕре лач! тутарса сурчĕ, тет. Ходар. Ăна (старухе, лечившей от куç ӳкни) анне пĕр пĕремĕк пачĕ те, вăл çав пĕремĕк çине ак çапла каласа сурма тапратрĕ (т. е. ворожить). Арçури. Вĕрет, çурать, пӳсмăрлать. В. Олг. Осал чĕлки сорни.
понуд. ф. от сур. Завражн. Вăл старик хăватлă вĕрӳçĕччĕ. Выльăх-чĕрлĕх е ача-пăча чирлесен, ун патне суртма (наговорить) каятьчĕç.
(-дар), понуд. ф. сур, давать плевать. О сохр. здор. Вăл чирпе чирленĕ çынна ахаль çĕре суртарас пулмасть, пĕр-пĕр япала çине суртарса, кайран çунтарса ярас пулать. Туперккульос 20. Сывмар çынна нихçан та пули-пулми çĕре суртарас пулмасть. || Наговорить. N. Пиншак çине сортарса пар (наговори).
больной, израненный, с ранами, с болячками. Ильм. Каччи калать: эпĕ епле илем вăл хĕре: курман та, илтмен те, вăл суранлă пулсан, тет. N. Пичĕ-куçĕ унăн ялан суранлă.
сорăм (суры̆м, соры̆м), назв. киремети. Н. Карм. Сурăм: ăна сăра тăватпăр, эрех яратпăр, çанта, который пылпалан; урăх япала пĕçермеççĕ. Килĕрен тăваççĕ. Вăл никам куçне те курăнмаст. Чирлетет вăл чăхха-чĕппе, йытта-кушака, унтан выльăхсене чирлетет, çынна та чирлетет, чӳклемесен. Во время жертвоприношения сурăму и варки для него пива нельзя шуметь и кричать, иначе жертва не удается (т. е. божеством не принимается). Поэтому пиво для сурăма приготовляется в маленьком боченке (чашки в три), чтобы его скорее распить и закончить жертвоприношение. КАЯ. Эй мăн сурăм аслă ашшĕ, аслă амăшĕ! Эпир халь вырăсла йĕркене тытма пăрахатпăр, текех ун йĕркине тытмастпăр. Ib. Эй сурăм-киремет амăшĕ, сана, айван ывăль-хĕрсем, савса тьыха паратпăр, савса панине савса ил. Орау. 1) Килĕш-сурăм, 2) Сăмахлă-сурăм, З) Упаç-сурăм (первые два справляли дома, последний всей деревней „пухăнса ялпа тунă, Упаç панче, çырмара“). Ядр. Сорăм окçи. || Так бранят плохого жеребенка. Орау. Тьыхана ятлаççĕ сурăм тесе (сурăмшăн пусмалласкер, усси çук). || Назв. края. Панклеи. Сорăмра çирĕм икĕ ял. || Назв. двух деревень Шихазанск. р. (Тури Сурăм, Анат Сурăм) и Алик. р. (Чăваш Сурăмĕ). Торп-к. Сорăм — çутă куç, Янасал — çинче (= çинçе) пилĕк, Апаш — мăн çăпата. (Лампă çути). || Назв. речки. Панклеи.
Сорăм шу, назв. речки Сормы, впадающей в р. Бол. Цивиль. Эпир çур. çĕршыв 24. Вăл ял çумминче Сурăм шывĕ юхса выртать. См. сурăм.
сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.
сот, продавать. Трхбл. † Аршăн-аршăн çутă ука сутаймашкăн тухнă эпир. Регули 724. Ку пӳрте сотаççĕ (пӳрт сотăнать). Ib. 707. Хăш сотмалла япалине онта хăварас. Ib. 687. Сотмаллине онта хăвар. Ib. 206. Она сотиччен хам тăхăнам. Якейк. Толти (на дворе) чăххисам хырăмшăн сотаççĕ анчах, пит çиясшăн. Чăв. й. пур. 30. Арăмĕ вилсен, юлашки тӳшекне те сутса ĕçнĕ вара. Сред. Юм. Ӳлмерен (= ӳлĕмрен) эс ôн пик япалана сотнă ан пôл вара (вперед, чтобы таких вещей не продавать). Ib. Ӳлмерен ôн пик япалана сôтнă пôл пĕрех эс! У меня еще вздумай-ка такие вещи продавать. N. Сутма атте кирлĕ мар, илме атте кирлĕ, теççĕ. (Послов.). КС. Вырăсла эпĕ сана сутса ярăп (т. е. я хорошо знаю по-русски). Альш. Тутарла пĕлекен çинчен, вырăсла пĕлекен çинчен: вăл тутарла сутса ярĕ, теççĕ, вăл сана сутса ярĕ вырăсла, теççĕ. Пшкрт: эс онβа с'ыβы̆с'сан вы̆л ы̆ҕуна т̚а сотсэрэ̆ (= сотса ярĕ). N. Мана вĕсем сотасшăн. || Наказывать (в игре) за неуменье разгадать загадку назначением жениха или невесты из среды неподходящих лиц. N. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. Туп, тупмасан сутатăп. Сана, Урине, Альляха парап; эсĕ, Хветĕр, Суккăр Кучăва ил. Хăшĕ: пĕлеп, тесе, сутасран хăтăлса юлать те, тупимасан, çаплах та сутаççĕ.
учащ. ф. от гл. сут Чăв. й. пур. 16. Пасара хăй кайнă вăхăтра та çăпатисене вырăс мĕн, тутар мĕн ыйтсан, вăл пĕр сăмах та чĕнмен, чăваш ыйтсан анчах калаçса суткаланă.
назв. игры. Альш. Унтан выляççĕ сутмалла. Сутмалла выляс тесе ак мĕне калаççĕ. Хăшĕ те пулин пĕри калат тупмалли юмах (загадка). Ăна ыттисем „тупаççĕ“, мĕне пĕлтернине йĕркипе ыйтаççĕ вара: мĕн вăл? тесе. Леш, пĕлменни, калат; вăл та пулин çавă, тет. Унта хăшĕ пĕлмес, ăна вара „сутаççĕ“: арçынна пĕр килмен-кайман карчăк таврашĕ арăм параççĕ: сана çавă, тесе; хĕрсене те çапла каччă е арçын параççĕ: сана çавă, тесе. Унта вара кулаççĕ. Çавна калаç сутас тесе. См. сут.
соттар, понуд. ф. от гл. сут, сот. N. Вăл лашана эсĕ суттарсах яр. Ты вели продать эту лошадь. Регули 803. Эп илтмен соттараканне онта. Ib. 813. Эп илтмен соттариманнине. Ib. 798. Соттаракан çок онта.
торговец. N. Вăл лапкара çав сут тăвакан. Как я знаю, он торгует в этой лавке.
судиться. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесĕр, тăванĕсем: ăна нимĕн те памасан, вăл пиртен сутлашса илĕ, тесе шухăшласа пуху пуçтараççĕ. Изамб. Т. Унта сутлашса (scr. сутулашса) илеймесен, виççĕмĕш патне пырат. Орау. Вăсем пĕр-пĕринпе пĕрмай сутпа тавлашаççĕ, сутлашаççĕ.
пар. Изамб. Т. Унтан хыт-сухана каймалла пулат. Ib. Хыт-сухана Питровччен пĕр-икĕ эрне малтан тухнă. Ала 72°. † Эпир выляс-куласси хыт-сухаччен анчах вăл.
суха пуçă, соха. Череп. Суха-пуç кĕмен, (земля) не пахана никогда. N. Суха-пуç Çеркей тытрĕ: спаççипă ăна. ЧС. Пирĕн тете те ирех суха-пуç кӳлсе кайрĕ. Изамб. Т. Ака (яровая пашня) тăватпăр тенипе, чăвашсем сахалăш ака-пуçпе сухалаççĕ, нумайĕшĕ суха-пуçпе сухалаççĕ; анчах ака-пуçпе тунин тыр авантарах пулат, суха-пуçпе тунин начартарах пулат. (Рассказ из прежних времен). КС. Суха-пуç ларт, наставить сошники на рассоху и наладить соху. N. Соха-пуç мăнтайине кул хуна тытмашкăн, хама тунă соха-пуç пĕчĕк лашапа йорамаç, мăнтай лашана анчах вăл. Вута-б. Суха-пуç, соха; части ее: купташка, плота, суха-пуç тимри, сошники; суха-пуç калакки, полица, которая служит вместо пера у железного плуга и отваливает и переворачивает землю; суха-пуç пăявĕ, или пăркăç, подвои; суха пуç тытки, ручки; купташка хĕскĕчĕ, валĕк; суха-пуç турти, оглобли; турта патакки, поперечина у сохи; савăл, клин для укрепления плоты; суха-пуç тимĕр хулхисем, рога у плоты, на которые насаживаются сошники. Сред. Юм. Сôха-пуç пôстаркăç — капташкана посарса хĕстерекен ôрлă хăма. Нюш-к. Суха-пуç капташки, тимри, калекки, суха пăявĕ, тытка. Аттик. Ял тавра суха-пуç туртса çавăрма хĕрĕх те пĕр хĕр суйласа илчĕç. (Хĕр-сухи).
(-hас), сухаçă' (суhаз'ы̆), пахарь. Ир. Сывл. 29. Вăл уçăлса-хупăнса савăнтарать сухаçа.
пахать. Орау. Çĕр типсен, çынсем уя суха тума тухаççĕ. N. Ĕçсем лайăх пуçтартăмăр, суха ĕçкей (= деверь) туса пачĕ. N. Соха тунă чох лайăх уйăрăр, варипа тăвăр. ГРМ. Пирĕн аттесем вĕренмен те, çапах çăкăр çинĕ-ĕçке? Пире, суха тăвакан çынсене, мĕне кирлĕ вăл? (Рассуждение чувашина старых времен о грамоте).
(-hы̆м), тень, прохлада. Шарбаш. См. сулхăм, сулхăн. Ядр. у. Вăрман çомĕнчи тырра вăрман сохăмĕ çапнă. Кан. Вăрнарти Хапăс кооперативĕ вăрман сухăмĕнче ним хуйхă-суйхă курмасăр пурăнать. Исаково. Сухăмра выртăть вăл, çавăнпа пурнăç тăваймасть (наян çынсене калаççĕ). || Прохладно. Чертаг. || Тяжелый. Якейк.
сохăр (суhы̆р, соhы̆р), смола на коре дерева, сера древесная. ЧП. Кĕтĕм çĕнĕ пӳртĕн ăшĕсене, ӳсĕрĕлтĕм сухăр шăршипе. Панклеи. † Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те полин, вĕтрен пек, çыпăçсассăн, сохăр пак. N. Сухăр — 1) смола, 2) смолистая грязь при корне шерсти овцы. Календ. 1910. Çăпан çине çыпăçтармалли пластăра ак çапла тăваççĕ: тимĕр кашăк çине пăртак çу яраççе, пăртак сухан, сухăр, пыл хураççĕ. О сохр. здор. Вăл чир килти выльăхсенчен пулать, вăл вĕсен тирĕсенчи сухăр айĕнче тăрать. Чураль-к. Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те пулсан, вĕтрен пек, çыпăçсассăн сухăр пек; çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ. ЧП. Сан тутара (в губах) сухăр çук, ман тутара вĕтрен çук. || Канифоль (прежде канифолили смолою). КС. Сухăр сĕрес, канифолить. Альш. Купăççă купăсне ĕнерет-тăвать те, сухăр сĕрет те, „хĕр йĕрри йĕртет“. || Сера в ушах. Пшкрт. Орау. Сухар; хăлха сухăрĕ, сера. || Сера в шерсти овцы. Оesypum. Яргуньк. Сорăх çăньсем касрăн-и? — Касман, сохăр(ĕ)сем (сохы̆рзэм) хăпарман-ха. N. Сурăх çăмин тĕпĕнче сухăр пулать. || Прозвище одного мужч. Сред. Юм.
подр. нервной дрожи. ЧС. Çавăнтан вара, эпĕ халĕ те шыва кĕрсен, чун сӳ! туса каять, тата темĕскер ураран тытнă пекех туйăнать. Ib. Манăн ларнă çĕртех чун сӳ-сӳ! туса каять. Тюрл. Вăл (мертвая) хуп-хура тискер пулса кайнăччĕ, ун çине пухсассăн чун: сӳ-сӳ! тăватьчĕ. Ib. Чон сӳ! сӳ! тăвать (боится). N. Ух, вар сӳех (= сӳ+ех) тувать, аялла пахсассăн (даже внутри холодеет).
(сӳ), сдирать, снимать. В. Олг. Кĕрĕкне сӳсе кайнă. N. Чĕрĕ кашкăрăн тирне сӳсе сан çине тăхăнтарсан, эсĕ вара чĕрĕлĕн. (Из сказки). Ст. Чек. Тирне сĕвĕп. N. Çав çăканăн хуппине сӳсе илтĕмĕр те. N. Сӳ, снять (узду). Ст. Чек. Улпут Матрус Ивана кăранра (грань владения) пушăтпа тытнă та, виç тенкĕ укçине сӳсе юлнă. Ала 67. Ташланă вăхăтра, хĕр пуçĕ çинчен пĕркенчĕкне сӳсе тухса каять те пытарать. N. Вĕсен çийĕнчи пурлă-çуклă тумтирĕсене сĕве-сĕве илнĕ (сняли последнюю одежонку). Панклеи. Ман йĕвене сӳсе яр, эп халях тытса килетĕп ăна (его; говорит лошадь). Б. Яныши. Вăл утне тăлăпа тăлларĕ те, тата кайран тытма лайăх пултăр тесе, йĕвенне сӳмесĕр чĕлпĕрĕпе тăлăран туртса çыхса лартрĕ те, хăва (= хăй) пирĕн пата выляма пычĕ.
(сӳл'э), дышать. Якейк., Хорачка. Пшкртп. Вăл сӳлет. Он дышит. См. сывла.
гаснуть. Изванк. Çуртасем сӳнсе ларсан, эпир пурте кӳме çине хăпарса лартăмăр. Чув. пр. о пог. 24. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе нумайччен тăрсан, уяра каять (çăмăр час пулмасть), часах сӳнсен, йĕпене каять (çав кунах çăмăр пулать). Если при восходе солнца небо в течение долгого времени остается красным,— к вёдру (дождя не будет), если заря очень скоро погаснет,— к ненастью (в этот же день будет дождь). Кан. Çăлтăрсем сӳнĕçĕ вăтанса. Якейк. Куçĕ-пуçĕ сӳнн'ĕнт (= сӳннĕ ĕнтĕ, глаза посоловели от дремоты) кон, выртса çăвăрмалла анчах. Ib. Куçĕсем сӳне пуçларĕç ĕнтĕ. (Говорят про пьяного, когда у него еле смотрят глаза). || Исчезнуть, пропасть, прекратиться. N. Виçĕ кунтан питне кантăр вăрри пек типен шатра тухать, вăл кайран хăех çӳнет. Полтава 62. Пурнăç сӳнет ним уссăр (утрачивается). Орау. Пурăнăç сӳнчĕ. Жизнь испорчена. М. Васильев. Ĕçпех пĕтет çамрăк сăн; тертпех сӳнет порнăçăм. ЧО. Эсир ку ĕçе тасаттармасан, сирĕн çурт-йĕр йăлт сӳнĕ (вымрет), терĕ. Г. А. Отрыв. Ун йăхĕ çук, сӳннĕ (вымер). Кан. Анчах çуртне туртса илчĕç те, ĕç сӳнсе ларчĕ. Бел. Гора. † Пуçран хуйхă сӳнес çук. Ib. † Пуçăм çухалнине сиснĕ пулсан, татах та ытларах калаçас мĕн тăвансемпе, пуçăмра хуйхăсем, ай, сӳниччен. ЧП. Пуçăмри пуç хуйхи сӳниччен. От. Чек. Чечекĕ сӳне пуçларĕ ĕнтĕ. Оспа стала сходить (шелушиться). || Лопаться. КС. Хăмпă сӳнчĕ. Пузырь лопнул (водяной, мыльный). Сред. Юм. Шыв çинче полакан хăмпу сӳнет (лопается).
(сӳҥ'гэ̆л'дэт), болтать, говорить бестолково, невнятно. Хурамал. Пĕр çын лайăх пĕлмесĕрех сăмах калаçсан, ăна итлекен çынни калать: çав сӳнкĕлтетрĕ (говорил) вăл сăмаха, тĕрĕс-и, суя-и, тет. (Сомневается в верности слов). См. сĕнкĕлтет.
борона. Сирĕк-х. Сӳре шăлĕ, сӳре унки. Çĕнĕ-Мăнтăр. Сӳре шăлĕ, сӳре ӳречисем. Пшкрт: сӧрӓ, борона. СТИК. Части бороны: сӳре шăлĕ, зубья; сӳре урли (-λиы): сӳре унки, деревянное кольцо; сӳре шăвкăччи, палка, на которую надевается кольцо с веревкой. N. Хветĕр кукки тимĕр сӳре тӳрлетрĕ. ХЛБ. Тимĕр шăллă сӳре, унпа ытла вĕтĕ сӳреме те юрамасть, вăл çăмăр пулсанах хытса каять. || Бороньба. В. Олг. Тăпра моклашкаллă; сӳре ванмарĕ, тăпра моклашкалă полчĕ. Ачач 90. Ку кун тата кĕсре сӳрере калама çук аван пычĕ. Юрк. Сӳрене кай, ехать боронить. || Сновальня. Якейк. Сӳре çинче пир комаççĕ. Ягудар. Сӳре — сӳретке, сӳрекке, кумкăч. || Мера пряжи, натянутая на одну сновальню. Шорк. Пĕр сӳре, икĕ сӳре — особая мера пряжи. Икково. Сӳре, мера длины холста.
(сузэн'), овсяница, тонконожка, festuca ovina (раст.). Татаркас. р. Якейк. Сӳсен вăл çаран çинче, хăш чох анкартинче те çитĕнет. Ăна чĕрĕлле выльăх çикалать, типсе кайсан, пĕре те çимасть. Персирл. Сӳсен, из них делают украшения около зеркал. КС. Йĕпе çул ыраш сӳсенлĕ пулать. Орау. Сӳсен, растение, похожее на рожь, но стебель тоньше, верхушка „милке манерлĕ“, семена мелкие и мягкие. Ib. Ыраш сӳсенлĕ. Рак., Кайсар. № 14. Çӳсен или шур ути вирĕ (иначе — мачăлта). Улăхра ӳсет. Хурамал. Сӳсен; питĕрех ыраш ăшĕнче пулать, курăкĕ шур-ут пек пулать, тăрри вĕçсе ларать, сӳс пек.
распутать, распустить. Якейк Хĕрсем çит тонисене сӳтнĕ (распустили, расплели косы). Кан. Тепĕр икĕ эрнерен клиникрен: çĕнĕ çиппине сӳтме вăхăт çитнĕ, терĕç. Сред. Юм. Тăла пôснă чôне пăртак посаççĕ те, чарăнса тепĕр хут майласа хôраççĕ, çапла хôнине сӳтсе хывни теççĕ. || Разобрать. О сохр. здор. Лекĕр вăл çынна пӳрт урайне сӳтсе, çиелти таса мар тăприне урăх çĕре турттарса тăкма хушнă. Ала 74°. Вăкăрне пусрĕç, алăкран кӳртеймерĕç, мачча сӳтсе кӳртрĕç. Шинар-п. Пирĕн пата ан килчĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Сĕт.-к. Пĕр йӳн карта сӳтмелле. Сред. Юм. Капана сӳтсе турăмăр. N. Çак çын карташне сӳте пуçланă, сӳтнĕ вуттине хута пуçланă. Синьял. Сапур сӳтсе кĕр. || Бить. Городище. Сӳтсе купаланă. Избил. Ст. Чек. Сӳтнĕ = хĕненĕ. Ib. Ăна кунтан сӳтсе янă (ушел прибитым). || Болтать. Ерк. Таçти çĕре те пырса перĕнеççĕ, темĕн те сӳтсе пуплеççĕ... || Отменять. Юрк. † Турри çырат пуçсене ырлăха, патши çырат чунсене хурлăха, хурлăха çырайнă чунсене çӳтсе çыраяс çук ырлăха. Ау 337. Инке-арăм хĕр пулмĕ; хĕртен арăм пулсассăн, сӳтсе пăрахма йăла пулман. || Расстраивать, мотать. Кан. Кулаксем çĕр йĕркелес ĕçе сӳтсе ярсан... N. У ĕнтĕ пурăнаçа сӳтет.
говорить пустяки. Чăв. Юм. 1924, 56. Хурăн епле пир иле пĕлет вăл? ухмах хĕр, ан сӳткелен!
угощать. Н. Седяк. Йĕтес туртнă чух вăлтмалла (улталамалла), вăлтакана сăйламалла калаçаççĕ. Перев. Пĕр тилĕ тăрнапа туслашнă. Вăл ăна: килях, кума, килях, сана çав тĕрлĕ сăйлăп ĕнтĕ, тесе, хăнана чĕнет, тет. Ск. и пред. чув. 84. Ырă кĕрӳ, Тăхтаман, туй пăттине сăйласа, туй халăхне пуç таять. См. Силле. || Подарить. Шарбаш.
назв. раст. Рак., Кайсар. № 5. Сăянташ курăкĕ, употребляется при лечении болезни сăянташ (падучая болезнь, тытса пăрахакан чир). Çак курăкпа вĕреççĕ, шыва та кӳртеççĕ. Вăл хирти çырма хĕррисенче ӳсет. Улăхри çарансем çинче те, хытанкарах çĕрсенче ӳсет. Рак. Сăянташ (сначала написано: сиенташ) сăянташ чирĕнчен (от падучей болезни) аван, тет. См. сиенташ.
благочестивый. СТИК. Вăл çын сăваплă, таса пурăнаçлă. Юрк. Вăсем пурте сăваплă çынсем пулнă иккен. Слеп. Сана сăвапла çĕре кӳрттĕр. N. Эй пурăнăçра сăваплă пурăннисем.
„земля, которую кладут с покойником, с его же могилы в гроб“. Начерт. 152. Из описания, приведенного ниже, видно, что земля эта кладется не в гроб, а под гроб у изголовья покойника. Вопрос требует уточнения. Юрк. Чи малтан сăвап тăприне касса илеççĕ. Ăна пуртăпа касаççĕ. Каснă чухне пурттине пурт тĕшшинчен (обух) тытса çĕре касса илеççĕ. N. Чăн малтан пĕри (вилекен кама хушса хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна „сăвап тăпри“ теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна пăснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе калаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр самана (кончина мира) килсен, вилнĕ çын тăнă чух ăна çав тăваткал тăпра çĕклесĕ çĕре уçса кăларат, тет.
(сы̆вы̆), песня, песенные слова. М. Сунч. Вара хăшĕ-хăшĕ ташлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ алă çупса сăвăсем каласа тăраççĕ. Тюрл. Сăвăллă йорла-ха (со словами). ТХКА 94. Эпĕ сăввине пĕлмен чух, çеммине (мелодия, мотив) ярăнтарса юрлатăп. Якейк. Сăвăсене поринчен ытла хĕр-ачасам йорлаççĕ улахсенче, çулла, хурсам пăхнă чух, сорăхсам панче, тата ытти çĕрте те. Сăвă; вăл туй йорри мар, çăварш йорри, салтак, ĕçкĕ йорри мар, ăна ахаль йорă теме йорать. Сăвăра ăнланмалла мар сăмахсам нумай. Сред. Юм. Сăвă; йорланă чôхне каласа йорлакан сăмахсĕне сăвă теççĕ. || Особые песни. N. сăвă. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл ман пулă пач(ĕ). Пуллине хурана ятăм та, хуран мана çу пач(ĕ). Çуне çурта çутрăм та, çанталăк та çуталчĕ. Выртан каска хусканчĕ, ларакан йăвăç хумханчĕ. Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне. Ib. Утрăм, утрăм, умма тупрăм, уммине анчăка патăм, Анчăк мана пушă пач(ĕ). Пушипе çĕре çапрăм та, çĕр мана курăк пач(ĕ). Курăкне ĕнене патăм та, ĕне мана сĕт пач(ĕ). Сĕтĕкине чăпăка (курочке) патăм, чăпăка мана матяка пач(ĕ). Матякине учаха (= вучаха) ятăм: шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне кĕрех карĕ. Ib. Мулчи, мулчи мулахай, мăн мулахай — сулахай. Çӳлте çăлтăр шуçланки, ула кайăк уттипе, симĕс кайăк сиккипе. || Стихи. N. Хĕл каçиччен эпĕ чăвашла тата пĕр тăватă пилĕк сăвă çырнă. || Мелодия песни. Альш. Елшелĕнче чăн тытăнса каланă чух икĕ сăвва килтерсе (на 2 напева?) каланине илтнĕ эпĕ. Ib. Тата эпĕ: „Пӳркелĕнче (Елшелĕнчен пĕр ултă-çичĕ çухрăм) кĕвве вуникĕ сăвва (вуникĕ тĕслĕ юрласа) кӳрсе калаççĕ“ тенине илтнĕччĕ. Турх. † Тăрин çинçе сасси пит хурлăхлă, мĕн сăвăпа юрлани илтĕнмест. N. Кĕвĕ сăввисем, юрă сăввисем. С. Айб. Хрутун, купăса алла илсен, пĕрре сĕрсе ячĕ, тет те, темиçе тĕрлĕ сăвă сассисем (гармоничные звуки) янăраса кайрĕç, тет. Тим. † Юрăра тĕрлĕ сăвă пур, сăвăра тĕрлĕ сăмах пур. Ячейк. Пире апи ĕçтерет, пирĕн сăвва илтесшĕн. Дик. леб. З8. Кăмрăк тăвакансем те ĕлĕкхи пекех юрлаççĕ; ача чух эпир çав юрă сăввипех ташлаттăмăр. Кĕвĕсем. Эй шупчăк, сарă шупчăк! Юррушĕн çеç юратмастăп эп сана: сăввушĕн те, кăмăлушĕн те юратап.
сурок. Зап. ВНО. N. Сăвăр шăтăкĕнчен тухса ларать. Н. Седяк. Сăвăр питĕ макăрать, тет, çын тытсан; куççулĕсене шăлса макăрать, çавăнпа ăна: çынран пулнă, теççĕ. Собр. † Хамăр тăван килет асăнса, сăвăр тирĕ витĕнсе. Юрк. † Çӳлĕ тусем çинче сăвăр ларат, унăн йăви йывăç тĕпĕ çинче. Н. Карм. Сăвăр — сурок, живет на горах, свистит. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур. Унта сăвăр нумай. Сăвăрсем сарăрах семлĕ (сарăрах тĕслĕ, желтоватого цвета), хурарах семли те пулать. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ерттеллипе. Пĕр иккĕшĕ ялан ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Сыхлаканнисем икĕ кайри урисем çине лараççĕ те, çын килнине курсанах: чрин! чрин! кăшкăраççĕ: таçтан аякран кураççĕ вĕсем çынна. Ку кăшкăрсанах, ыттисем шăтăкĕсем патнелле чупа-чупа пыраççĕ, пĕчĕкçĕрех йытă пек. Шăтăкĕ умне пыраççĕ те, лараççĕ пăхса кайри урисем çинче; çывăха пыра пуçласанах, сысна пек: кăрин! кăрин! туса, пупăл-пупăл тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ. Тахçанччен тухмаççĕ пĕр кĕрсен. Шăтăкĕ вĕсен питĕ тарăна каять. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат. Унтан-кунтаи тухмашкăн „тĕннисем“ пур, шăтăкĕсем. Вăл сăвăрсем акă ăçтан пулса кайнă, тет. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тат. Акаççĕ, тет те, кĕсем, пупăн тырри начар пулат, тет, лешĕн тырри лайăх пулат, тет. Пуп кунăн тыррине хăй йышăнат, тет, хăй анине çук çынна парат, тет. Леш калат, тет: манăн ку мар, лешĕ манăн, тесе калат, тет. Хайхисем тавлаша-тавлаша сута каяççĕ, тет. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пуп хăйĕн пĕр ачипе пĕр хĕрне анасем çине ертсе каят, тет те, леш çук-çын ани çине нӳхреп пекки алтса, ку ачапа хĕрне çавăнта кӳртсе лартат, тет. Кунта килсе ыйтĕç, эсир вара: ку пупăн, леш çукăн, тесе ларăр, тесе калат, тет, ачисене. Хайхисене тăпра курăнмалла мар витсе хăварат, тет те, каят, тет, килне. Акă, нумай тăмаççĕ, тет, килеççĕ, тет, хай сутсем. Каяççĕ, тет, пурте кĕсем анасем патне. Çитеççĕ, тет те, аптăраççĕ, тет: ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Пуп калат, тет: атьăр, çĕртен хăйĕнчен ыйтар, тесе калат, тет. Ыйтаççĕ, тет, çĕртен: ку кам ани? тесе калаççĕ, тет. Çук-çын ани çинче: пупăн, пупăн, тесе калат, тет. Леш пупĕ ани çинче: çукăн, çукăн, тесе калат, тет. Çапла пуп çук-çын анине йышăнат, тет. Анчах уншăн унăн ачисем çын пулаймаççĕ, тет: сăвăр тăват, тет, вĕсене турă. Вĕсем хиртех пурăнмалла пулса юлаççĕ, тет, çапла. Сăвăрсем шăтăкне кĕрсе кайнă чухне, темĕнле: пупăн, пупăн, çукăн, çукăн, тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ вĕсем.
прием, ловкость, сноровка, увертливость. Ст. Чек. Кукка пуçтарса илчĕ те, ывçă тупанĕ çине хурса, сăлпа çĕрелле пăрахрĕ. Трхбл. Вăл сăлпа кĕрешет. Он борется, применяя приемы, употребительные вообще при борьбе. Ib. Вăл кĕрешнĕ чухне сăл пĕлет. Ib. Сăлсăр кĕрешнĕ чухне çĕнме пулмас. Ib. Вăл сăлне пĕлсе çитнĕ. (Скажут и в других случаях). См. мел.
то же, что майлă, меллĕ. VS. Ĕçлемелли хатĕр мĕн чухлĕ лайăх, мĕн чухлĕ сăлайлă, çавăн чухлĕ вăл ĕçе ӳсĕмлĕ тăвать. N. Этем ĕçлеме сăлайлăрах хатĕрсем тупса кăларать.
стать несмелым. НИП. Сăлпăрккаланнă-ха вăл. Стал несмелым. См. шăлпăрккалан.
(сы̆лды̆к), вина, недостаток, порок. N. Яланах усал тăвасшăн сăлтăк шыраса çӳрет вăл. СПВВ. ФИ. Сăлтăк — айăп: ăçтан та пулсан сăлтак сиксе тухĕ те, вырăнтан кăларĕç-пăрахĕç. Изамб. Т. Пĕр-пĕр япалана, кăмăла килмесен, сăлтăк (недостаток) пур тесе, илмеççĕ (не берут). Трхбл. Ун пек сăлтăк мулла хĕрĕнче те пур. (Старая поговорка). Емельк. Кăшт сăлтăкĕ пур (напр., о лошади, человеке). См. сăкăлтăк.
(сы̆лттан), имя мужч. Пшкрт. Ĕлĕк перĕн ял вырăнча порăннă пашкирт салтакăсам. Сăлттан порăннă конта, Йонкон вырăссампала вăрçса. Çĕр талашнăç. Сăлттан тарнă вăрмана Орпа терене. Онтан хыççăн пырса Йонкон вырăссам она шыраса. Вара Сăлттан Орпа теренчен те тарнă. Сăлттанăн çичĕ хĕр полна. Вăсам Йонкона херĕç окçупа утнă, темĕр виçлĕ çĕмренпе. Вара перĕн чуашсам вăл Йонкона ăхине хуса ярнĕç. Йолхой вырăссамăн ял полнă ăхисемĕн. Вăл Йолхой вырăння халĕ Хорачка ялĕ полнă. Йолхой вырăссаня хуса ерсен, Тенекпеле Хорачка талашма поçласа çĕр илмĕшкĕн. Пĕри: ман çĕр, тенĕ, тепри: ман çĕр. Каран Пăрнаш вырăнча вырăн илнĕ. Каран Хорачка шăнкăлне ернĕ конта порнма. Пашкиртсем тарнăç аната. || Назв. птицы. Ласковое обращение к детям. Хурамал. Сăлттанăм тесе юратнă ачине калаççĕ. Сăлттан (сŏлттан) ĕлĕк пит шеп кайăк пулнă.
(сы̆мавар), самовар. ЧП. Чейпе сăмавар кĕрекере. Ib. Сăмаварсем хутăм савнă тусшăн. Шурăм-п. Сăмавар уласан, инкек пулать. N. Сăмавара пĕчĕккине лартрăмăр. Мы поставили не большой, а маленький самовар. Юрк. Хуçисем пырса кĕнĕ хăни валли хыпаланса сăмавар лартаççĕ. Бес. чув. Вăл вăхăта сăмавар та ĕлкĕрнĕ. Орау. Сăмавар тухман-и-ха (не вскипел)? — Паçăрах тухнă, сӳнсе те карĕ пуль ĕнтĕ. Сред. Юм. Сăмавар ôри, ножки самовара. Ставроп. Сăмавар ту = сăмавар ларт. Турх. Ман сăмаварăм вĕрерĕ пуль. Кайса илем-ха! (Тухат та, сăмавар илсе кĕрет).
(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.
быть в ссоре, получить замечание или выговор, быть обруганным, затевать ссору. Сир. 66. Çапла хӳтлĕх паракантан ят илтесси, кивçеншĕн сăмаха кĕресси ăслă-хакăллă çынна пит йывăр вăл. Орау. Тьăппултăр-и (= тĕп пултăр-и), пĕр-ик кĕлтеллĕх тырпа тутă пулас çук; тата, анана кĕрсе вырнă тесе, ятлаçа пуçлĕ, кутăнскер, уншăн сăмаха кĕрес пулать. Янтик. Мĕн çавăн пирки (из-за него) сăмаха кĕрсе ларан унта (затеваешь ссору)! Ib. Мĕн сăмаха кĕрсе ларан унта! Сана унтан ним усă та пулас çук вит! Альш. Вăл калаçма пит ăста çынпа, çынна пĕрре те сăмаха кĕмелле тумас (так, что между людьми не возникает пререканий).
устно, словесно. N. Тата ăна сăмахăн та каласа вĕрентетчĕ. Юрк. Сăмахăн (словесно) çук вăл.
говорить без осторожности, не серьезно; бросаться словами. Орау. Ах, ман çав сăмаха вылятакан çынпа тарăхас килет-çке; мĕн йăла-ши вăл чипер калаçса ларнă çĕртех сăмаха урăх çĕрелле илсе каясси. || Сплетничать. Бес. на м. г. Çынсем хушшинче сăмах вылятни (сплетни). Ib. Çын çинчен сăмах вылятса çӳрени.
спорный. || Вызывающий разговоры. N. Кин укçана илсе килет те, ман мĕн пур тапак туртни кăна, вăл та сăмахлă, хам куçа темĕскер пек йăлăнса аран-аран пăхтаратăп. || Заговоренный. Магн. М. 123. Сăмахлă япала, заговоренная вещь.
уведомлять; доносить. Юрк. Вăл вара тата çапла вĕсене сăмах çитере пуçларĕ. N. Унтан вăл сăмах çитерсе каланă: кунтан мал енелле кай, тенĕ.
уговориться, решить сообща. Разум. || Упрекать. N. Вăл пуçтартăр та, çитĕр те, эсир сăмах ан тăвăр (не упрекайте). Собр. † Эпир ĕçрĕмĕр, çирĕмĕр çак килте, кайран сăмах ан тăвăр (не упрекайте). || Бранить. Турх. Курайман çын çисе сăмах тăвать.
(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.
назв. урочища. Н. Якушк. Вăрман сăмси; вăл вăрман пĕтнĕ çĕрте.
проростать (картофель, зерно). Изамб. Т. Сăмсаланнă, начал пускать ростки (картофель, а шăтнă — когда появляются более длинные ростки). КС. Акнă тырă сăмсаланать. Календ. 1906. Вăрлăха малтан тăварлă шыв çине яраççĕ, вара сăмсаланнине анчах акаççĕ. || В перен. знач. N. Вăл кăшт сăмсалана пуçласанах, хăш-хăш çынсем ăна кăмăл тăва пуçланă. КС. Çавсем çĕр илнĕ çĕре сăмсаланатех çав (старается войти в пай при покупке). Ib. Пур ĕçе те сăмсаланас пулать. Надо приниматься за различные отрасли. Ib. Çын пĕр-пĕр ĕçе сăмсаланать.
верхняя внутренняя полость носа. ЧС. Вăл лашана сăмсинчен кăлат хуни юраман иккен, ун сăмсинчен янипе сăмси тымарне касса (разъев лекарством), ăна ĕçме те, çиме те яман.
то же, что сĕм. Туптамăш. † Сăн вăрманта виç сокмак, хăшĕ тӳрĕ, вăл лайăх.
(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.
побледнеть, потерять облик. N. Унăн юлашки сăмахĕсене илтсен, пĕтĕмпех сăнран кайнă. Вăл ăна хирĕç нимĕн те каламан, куçĕнчен анчах сăнаса пăхса илнĕ.
(-зы̆р-), обезобразиться, потерять вид; стать бесстыжим. Чума. Пичĕ-куçĕ тата ытларах сăнсăрланса тĕксĕмленет. Тяптяево. Çавă хĕрсем пĕтĕмпе сăнсăрланса карĕç (лица их стали безобразными, как у чертей), тет. Туперккульос 31. Çĕвĕçсем епле шурăхса сăнсăрланса каяççĕ. N. Ытла та ĕнтĕ вăл усалланнă, сăнсăрланнă.
(сы̆на), наблюдать, примечать, подмечать, испытывать. Т. VI. 11. Вăл ларса каяс лашана хапхаран тухнă чухне хăш урине малтан тапратассине сăнаççĕ... Микушк. Ялта çамрăк çын питĕ нумай, сăнамассерен пĕри вилет. Шурăм-п. Хайхи эп сăнанă çăлтăр яр-р-р! çутă ӳкерсе, куçран çĕтрĕ. Баран. 17. Петĕр телейне сăнамалла тетеллĕне тинĕсе яр. Ст. Чек. Ку çапла пулнине çынсам сăнаççĕ. Ачач 43. Юри сăнамаллах. КС. Эпĕ чăнах та, сăнасшăнах, тушах (то же) вилеççĕ (скот), тесе, кайса илтĕм (привел знахаря). Дик. леб. 48. Патша Елиса ăçта кайса çухалнине сăнах тăрать. Юрк. Пысăк çынни, ăна-кăна сăнаман пек пулса, нимĕн каламасăр иртсе каять. Кан. Çулталăк хушши килте сăнаса усрамалла тунă. Скотолеч. 3. Сывă лаша хăй тавăрашĕнче мĕн сас-хура пуррине лайăх сăнаса, итлесе пăхкаласа тăрать. БАБ. Кунта та вăлсем пĕр-пĕр усал ĕç тума килмерĕç-и-ха, тесе, сăнаса (наблюдая) тăра пуçларăм С. Алг. † Вăрман хĕрипеле тилĕ юртат, лайăх кайăксене сăнаса. N. Хуралçăсем (охотники?) сăнамасăрах иртсе кайнă. N. Акă эсĕ ăна юри сăнамаллăх (в виде опыта) туса пăх-ха. N. Туса пăх-ха çапла сăнамаллăх. N. Сăнаннисем, приметы (о погоде и пр.). Бюртли. Вăрмана пырсан, унăн сăнанă юмансем патне пыра-пыра кулачă таткаласа пăрахатьчĕ.
наблюденне, опыт; испытание, искушение. Ст. Чек. Вăл сăнавшăн (для испытания) ытрĕ çав сăмаха. Ib. Сăнавшăнах (чтобы узнать, не шевыряется ли), паллă туса хăварнăччĕ. Шихраны. Выçлăх çул эпир сăнавшăн куккурус акса пăхрăм.
покрывало у зыбки. Юрк. Сăпка çитти тесе сапка çине витнине калаççĕ. О сохр. здор. Чăвашсем тата ачисене шăнасенчен сыхлама пиртен çĕлесе сăпка çитти тăваççĕ. Ib. Сăпка çитти вăл шăрша хăй витĕр кăлармасăр тытса тăрать.
(сы̆р), тайна (араб). Сарат. Сăрне памасть (или: пĕлĕртмест). „Фасон держит, т. е. старается не ударить в грязь лицом (напр., в отношении домашнего обихода, костюма и пр.). Ib. Вăл сăр илчĕ ĕнтĕ. Она уже взяла волю. Юрк. Атьăр каяр, хĕрсем шырар. Хĕрне пăхсан, сăрне пăх! || Обыкновение? Кан. Хама пăхăнакансене кăшкăрса хăратма сăр илнĕ эпĕ.
Сăр вăрманĕ, сурские леса. N. Сăр-вăрманта сенĕклĕх çук. (Вăл та пулин лаша хӳри). Юрк. † Сăр-вăрмансем касрăм, çул хыврăм Самар шывĕсене курасшăн. Ст. Шаймурз. Çавăнта Сăр-вăрманта пĕр ăвăс пур, вăл ăвăс хăвăл, унăн ăшĕнче виçĕ хĕр калаçаççĕ.
аффикс отрицания. Собр. Вăл вăрманта пĕр çăлсăр пуçне урах пулман. Трхбл. Урасăр, безногий. Алăсăр, безрукий. См. сĕр.
(сы̆р), окружать, облеплять. См. сыр. N. Финик йывăççи турачĕсем пек сăрса (= сырса) тăнă ăна. N. Унта кайнă чухне те ăна халăх пĕтĕмпе сăрса илчĕ. Ст. Чек. Эсĕр мĕн мана сăрса илтĕр. Кĕвĕсем. Чĕпсене çиме патăм та, ват чăхăсем сăрса илчĕç. Ст. Чек. Хуртсем сăрса илчĕç (окружили). Ib. Çăккăр татăкне таракансем сăрса илнĕ. Шăна чир. сăр. 8. Лаша тислĕкĕ çинчен вĕçсе килсе, тӳрех апат çине ларса сăрса илеççĕ. ЧП. Хурамалăхра хурт сăрат. N. Вĕсене икĕшне те хурт сăрса илет. Изамб. Т. Хурт, уйăрсан, пĕр-пĕр тĕле сăрат. Сред. Юм. Пирĕн çĕмĕрте (черемуху) хôрт пырса сăрнă. Ib. Йĕри-тавра сăрса илнĕ. || Приставать. Сред. Юм. Сăрă сăрса илнĕ. Пристала краска. N. Çутă ылттăна пылчăк сăрса илсен те сиен тумасть. || Покрывать. АПП. † Ахахсем хĕрлĕ, мерченĕ чăпар, шурă пурçăн пир кирлĕ сăрмашкăн. Ст. Чек. Сăрнă кĕрĕк или тăлапа сăрнă кĕрĕк, крытая шуба. N. Пирпе сăрса ярăр. Пошлите, завернув в холст. Çутт. 75. Тăлăп хыççăн ман валли кĕрĕк сăрса парас, теççĕ. || Обкладывать. || Нашивать украшение. Пухтел. || Окаймить. АПП. † Мăйăх-сухал сăрсассăн, хĕр тăшманĕ эп пултăм. Баран. 74. Салтакĕ çап-çамрăк пулнă, мăйăх та сăрман хăйне; вăл йăвашшăн пăхса тăнă. ЧП. Каччăсене хĕрсем саваççĕ, тапса мăйăх-сухал сăрнă чух (вар. сарă мăйăх сăрса тухнă чух). || Истратить. Изамб. Т. Эпĕ çирĕм тенкĕн пуçне сăртăм. Я истратил (букв.— кончил голову) 20 рублей.
окружить, облепить. А. Турх. Вăл япалана кăтартсассăн, ун çине этем хурт пек сăрăнĕ. Ст. Чек. Пирĕн аттене усал çынсем сăрăнса илсе хĕненĕ. Ib. Хуртсем йывăç çине сăрăннă (обсели дерево). Хăр. Паль. 37. Сăрăнса ларнă.
(сы̆рă), пиво. Хурамал. Тĕлĕкре сăра ĕçсен, йĕпе пулать, тет. Сред. Юм. Тĕлĕкре сăра кôрсан, çăмăр полать, тет; кĕмĕл окçа корсан — сиввĕ полать, тет; какай корсан — выльăх вилет, тет. Панклеи. Чӳклес омĕн пĕтĕм халăха çитеслĕх сăра туса хатĕрланă. N. Сăра сакки сарлака, тет. (Послов.). Трхбл. Сăра кучĕ сарлака. (Поговорка). Пазух. Тăванпала тăван калаçаççĕ, йӳçĕ сăрана тутлă тăвасшăн. Вишн. 75. Сăра çапах эрехрен авантарах, вăл çынна выçăхтармасть, ăна ĕçсен, сайра-хутра хытă ӳсĕрлетĕн. М. Васильев. Онта сăра лартаç, пашалу, хоплу пĕçереç. Аттик. Вĕсем çимĕке темĕскерле кĕтсе илнĕ пек, сăрасем лартса, эрехсем илсе хатĕрлесе, тĕрлĕ çимĕçсем пĕçерсе, савăнса кĕтсе илеççĕ. Ib. Чăвашсĕн авалхи йăла пур: сăра пички пуçламассейрен, малтан пĕр çын ĕçеччĕн, кĕлтăваççĕ. Орау. Качча кайнă хĕр туйĕнчен кайран ашшĕ-амăш патне сăрапа пырать. Сăрапа кайнă чухне тĕл пулакан çынна пичке анинчен (= çăварĕнчен) çĕрпе (цевкой) сăра ĕçтереççĕ. Ĕçекенни вара: тур пач сăрана, туртрăм лайăх, тит кайран. Альш. Вăл (она) вара, сăрапа кайсан, укçа пуçтарат вĕсен (у них). N. Туйсам патнелле сăра тумалла пуль те-ха... Халĕ пурнăпăр-ха пуккаль. Актай. Унтан кайран Бура-Бĕрхĕ авланчĕ, тет. Авлансан, кусем сăрапа кайрĕç, тет. Н. Карм. Урпа сăри, ячменное пиво. Сĕт-к. Квакал сăмси лапрара, пирĕн тота сăрара. N. Пĕр витре сăра ăсса тохам-ха. N. Вăл йĕтес сăрине ĕçимарăмăр. N. Сăри сăра иккенне пĕлнĕ пулсан, арăмма илсе килнĕ пулăттăм, тулккĕ арăмма илсе килмерĕм, пĕччен килтĕм. (Шутка). || Пирушка. Янтик. † Хĕрсем çырлара, эпир сăрара. N. † Сарă инке сăрара (в гостях), çырă инке çырлара, хура инке хуранта, лутра инке луткара. БАБ. Кĕркунне пĕрре, кĕрхи сăрара, пирĕн пата ăратнесемпе пĕрле çак тукатмăш-карчăк та пырса ларнă. Курм. Кантăр сăри, выльăх сăри, пирушка. Ib. Çĕн-çын каять сăрапа, поса сăрипа каять, кантăр татнă чохне кантăр сăрипа.
сăра чӳкĕ, назв. моленья с пивом. М. Васильев. Тюрл. Пирĕн ялта çăв-ерни умăн сăра чӳк тăваççĕ... Вăл чӳке вăлсем: турра паратпăр, тесе чӳклеççĕ. Вăлсем ăна ак çапла каласа чӳклеççĕ: кăçал кун чухлă пур, кĕнеççул кунтан та ытларах ту. Кăçал кун чухлă савăнатпăр, кĕнеççул кунтан ытларах савăнмалла ту и т. д. НТЧ. Чăвашсем хĕллехи ĕçке ĕçме пуçлаччен пĕр кун малтан яланах сăрисене чӳклесе хураççĕ. (На этом гулянье приносят в жертву по ковшу пива следующим личностям: 1) турра, 2) турă амăшне, З) Сĕвере выртакан ырра, 4) хĕвел ашшĕпе амăшне 5) çил ашшĕпе амăшне, 6) пылак парана, 7) пихампара, 8) хĕрлĕ çыра... Эсĕ хĕрлĕ çыра (назв. божества) пар...
(сы̆ры̆, сŏрŏ), серый. Т. II. Загадки. Хĕлле шурă, çулла сăрă. (Мулкач. Изимб. Т. Сăрă кушак (но здесь не говорят: сăрă лаша, а кăвак лаша. Какая разница между сăрă сурăх и кăвак сурăх?) Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. N. Сăрă шăлавар, сăрă карттус. N. Сăрă тутăр. См. карта. || Какая-то (серая) масть лошади. Шумерля. СПВВ. Сăрă лаша. Сред. Юм. Сăрă лаша, той же масти, что сăрă кôшак.
(-hы̆н), просачиваться, стекать, сочиться. Кан. Вăл çĕре сăрăхăнса кĕрекен шыва хăйĕнчен аяла ямасть. См. сăрхăн.
сороковушка. Орау. Сăрккăвушкă нуммай-им вăл виç çынна?
(сы̆рт), холм, возвышенность. К.-Кушки. Кăнна хĕрринче сăрт пур. Изамб. Т. Сăрт, возвышение постепенное. Хурамал. † Ĕлĕк чуне эпир çӳрерĕмĕр сăртран сăрта юртан (= юртакан) пăлан пек. Чăв. к. Сыранĕ çӳлĕ, сăрт лутра, улăхаймарăм, мĕн тăвас? N. Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ. Сĕт-к. Сăртра ачасам похăнса ларнă ТХКА 41. Сăртра çăхан кранклатса ларать, тет. N. Вăл вуникĕ кашкăр иртиччен, выртаяс мĕн сăртăн аяккинче. Якейк. Эп паян çанти сăртра кашкăр кортăм. Чиратч. Ц. Сăрта хăпарса, хуранне çакса яшка пĕçерме тытăнчĕç, тет, кăсем. N. Хĕррисем кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт, кăш тĕлте тырă акаççĕ (у Булы). Айдар. Сăрт, сăрт, сăрт пахчи, сăрт пахчинче сар-кайăк. N. Лăс хурăнăн вырăнĕ — сăртрах вырăн. || В смысле прилагательного. К.-Кушки. Касанккă шывĕ леш енчи сăртрах вырăнсенче çĕр курăнкала пуçланă. За Казанкой на гривках кое-где уже почернело. Альш. Унта аранçĕ сăртрах каять (погористее становится, повыше?) || Болотистое место. Пшкрт. Сан утăсам аççа (-ав çав) сăртра тăраччă. (Сăрт — йӳçлĕк вырăн). || Спинной хребет лошади. Якейк. Лашая тăрантарса сăрчĕ потакан турăм. (Итла мăнтăр лашайăн копарчи çийĕ потать, çана: сăрчĕ потнă, теççĕ). Сĕт-к. Пирн кĕсрен сăрт потнă = мăнтăршăн копарчи йĕкĕрленнĕ. Чист. † Тиллĕн сăрчĕ лайăх хăрпăва.
место, богатое горами; гористый. N. Сăртлăх енĕ, горная сторона. N. Вăл сăртлăх вырăн. О сохр. здор. Ял пĕр-пĕр сăртлăхра (ту çинче) ларсан (если расположена)...
(сŏсŏллы̆), с отрубями. Зап. ВНО. Сăсăллă çăнăх. В. Олг. Сăсăллă, или: ирĕшлĕ, или: хухлă (с отрубями). || С гнилой сердцевиной (о дереве). Янтик. Ку йăвăç сăсăллă, кунтан лайăх хăма пулас çук. Ib. Сăсăллă йывăçран тума та шанчăклă мар, час ванат у. Шибач. Сăсăллă юман = шатра, пăркăç. Зап. ВНО. † Сăсăллă-сăсăллă юмантан çуна тупань аваймăн. Г. А. Отрыв. Сăсăллă-мĕнлĕ юман, варри çĕрĕк те, çирĕп йăвăç мар, вăл шур сăсăллă, тутлă сăсăллă. Ib. Çĕрсе кайнă йăвăç сăсăллă пулса каят, çирĕп мер вăл, варри çĕрĕк те, çав пулать сăсăллă. Орау. Хăй-пулени сăсăллă, лайăх чĕлĕнмест.
(сыды̆р), тереть. Чăвашсем 35. Икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ. Собр. Куçă тĕкне сăтăрсан пĕр тĕкĕ тухсан, хăй тăванĕ килет, теççĕ. Кан. Чыстиех вăйсăрланса çитсе, хырăмĕпе юра сăтăрса йăнăшать. КС. Кусатран урапана сăтăрать. || Натирать, обтирать, потирать, растирать. N. Ман алла амальпе сăтăр-ха (потри мне руки). Латыш. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса çапла каласа ларать: тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. Хурамал. Çипе ăвăспа сăтăраççĕ (шаркнуть). Скотолеч. Малтан тăлапа сăтăрас пулать (растирать). Туперккульос 75. Типĕ тутăрпа сăтăраççĕ. Гладить. Юрк. Чи юлашкинчен хĕрĕ ларакан çĕре çавăтса пырсан (кобылу — кĕсре-выльăх), чĕлпĕрне çине тăхăннă тумтирийĕн тӳнтер енĕпе тытса, хĕрне (невесту) виç тапхăрччен тыттарат. Вăл та çапла тумтир аркипех тытса парат. Виç хутчен çапла сăтăрса тытса парсан, выльăхне вара кĕрӳшĕ каллех витине хупса хурат. ППТ. Вара чӳклеме пĕлекентерех çын куркапа çав ăсса улăхнă (принесенную) шыва ăсса илет те, çурăм тăрăх сăт(ă)ра-сăт(ă)ра: çырлах! çырлах! тесе, шыв ярат. (Уй чӳкĕ). Сунт. Кив самаскă лайăх уйăрăлтăр тесен, ăна вĕри утюкпа пусса сăтăрса тухмалла. || Скоблить, сгребать. Т.-И.-Шем. Çтена çинчи çуртисем çунса пĕте пуçласан, вĕсене çтена çинчен икерчĕпе сăтăрса илсе, хывнă чашчă çине пăрахаççĕ. ТХКА 72. Вăрман хĕрринче шĕшкĕ-качкине пĕтĕмпех сăтăрса пĕтернĕ. Эпĕ шала кĕтĕм. || Мазать (замазкой). || Проводить черту (по земле). Череп. || Рвать. Сред. Юм. Пĕр карман нăх (= нăк) сăтăрса тôхрăм (= татса тôхрăм). КС. Çĕмĕрт сăтăрас, срывать (особенно). Орау. Паян эпĕр хăмла сăтăртăмăр (снимали хмель). || Тащить, волочить. Чхĕйп. Çав хĕртнĕ чула тĕпелтен пуçласа пӳрт таврала сак тăрăх сăтăрса (= сĕтĕрсе) çавăрнă та, тула тухса вилнĕ çын хыççăн утса янă. Ир. Сывл. 24. Тапаланать малалла „букçир“ тенĕ япала, пилĕк паршă сăтăрса. Альш. † Çулă пăтта хайăрнă, хур тукмакне сăтăрнă. См. сĕтĕр. || Драть, загребать. N. Ку çын икçĕр тенкĕ сăтăрат (загреб, сгорстал), тет те, килне каят, тет. Юрк. Пирĕн улпутсем жалованье пит лайăх сăтăрнă. || Убежать, удрать. Ст. Чек. Ачасем хуçаран хăранипе киле сăтăрнă. || Бить. Хурамал. Çитменне тата, этемсем ака тунă чух лашисене çапла çапаççĕ тесе, упана пыра-пыра чăпăрккапа сăтăрнă тилĕ. || Уничтожать. П. Сормово. Салтак хĕçе сулса ячĕ, тет те, вăрмана сăтăрса касса анчах тăкрĕ, тет. N. Пулемйотпа сăтăрса тăкаççĕ. N. Сисмен хутран хай хулана çĕмĕре пуçланă, вара пĕтĕмпе çĕмĕрсе (сăтăрса) тухнă. || Склонить на свою сторону. Юрк. Вырăссем вĕсене хăйсем алли айне туртса иличчен, кĕсем (эту) хăйсем енне сăтăрса илме тăрăшнă. || Вытирать. Ст. Чек. Типĕ япалапа хытă пусса шăлса илес. || Волочить. КС. Сăкманне сăтăрса пырать (волочит).
(-ды̆-), тереться, протираться. Альш. Леш хытă сăтăрăлнипе йывăçа вут хыпать. КС. Сăкмана урайĕнче сĕтĕрсе ан çӳре, сăтăрăлать вăл (протирается). || Тащиться, волочиться. ХЛБ. Сӳре ытла та пит тиркевлĕ: тачка çĕр пулсан, сăтăрăлса пырать те, усал курăкăн тымарĕсем варăнса юлаççĕ.
(сы̆х, сŏх), клевать. Çамр. Хр. Çакăн пек çанталăксенче йăвăç турачĕсем ниçта сăхми вырăн юлми шăнса пăрланса лараççĕ. Сред. Юм. Чăх толă пĕрчи сăхать (клюет). Якейк. Чăх-чĕппи çăмарта шăнчен (= ăшĕнчен) тохиччен валтан çăмартая сăхать. N. Çавăнта сана вĕçен-кайăксем пыраканĕ пĕри сăха-сăха кайĕç. КС. Хур сăххăрĕ. Гусь ущипнул. Буин. Карташне кĕрсен, эпĕ ăна ятăм та, сăхасран хăраса часрах пăлтăр алăк патне чупса кайрăм. Изамб. Т. Çын вилет — усем çăхан пек сăхса илеççĕ (попы). || Кусать, жалить. Орау. Тутана шăна сăхса шыçтарчĕ. Ал. цв. 13. Чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. || Рук. Календ. Прокоп. Урнă йытă çыртсан, çĕлен сăхсан, пĕр хăрамасăр часрах çыртни вырăнти юна çăварпа сăхса илсе, сурса пăрахас пулать. || Жечь (о крапиве). Тораево. Карта витĕр кăшкăртать. (Вĕтрен сăхни). || Давить гнид гребнем или двумя ногтями. N. Сăхмассерен пĕр-ик шăрка вĕлерет (гнид убивает гребнем). || Бить. КС. Вăл та пулсан пырса сăхатех. И он тоже бьет (о малосильном или ребенке в драке). || Делать отметку. КС. || Колоситься. Собр. † Ыраш пуçах сăхнă чух çара аллăн ан тытăр. Баран. 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать. || Вышивать глазки (об узоре). См. тĕрĕ. Нюш-к. Тĕрре сăхса тухман-ха, теççĕ. Вăл тĕрĕ куçĕсене симĕс, кăвак, чакăр, е хĕрлĕ лартса тухман тени пулать (отдельные участочки узора еще не вышиты). Якейк. Эп паян икĕ масмак сар симĕс сăхрăм (сар-симĕспе туса тохрăм). Сред. Юм. Сарлăх кăтай тĕрленĕ чôхне, тĕрлесе пĕтере пуçласан, варрисĕне пăртак чиксе тôртмалли йолсан: пăртак сар сăхмалли йолнăчă, теççĕ. || Сглазить, подумать или сказать о том, что кто-нибудь много ест или пьет. Орау. Такăш сăхса чыхăнтарчĕ, чыхăнса пĕтĕмпе антăхсах карăм (зашелся от кашля). N. Эсĕ сăхрăн пулĕ мана? (Говорит в шутку поперхнувшийся). СПВВ. Х. Сăхса пăхса тăрать çинине Сапăнсассăн, пĕри-пĕри сăхрĕ пулĕ, теççĕ.
впитывать, всасывать. СПВВ. КС. Вăл вырăнта пĕртте шыв тăмасть, пит сăхакан çĕр. Учите детей. † Нимĕçсен пилĕк-улт çулхи ачисем ĕç тупаççĕ, тет: хăшĕ чӳрече çинчи шыва сăхаççĕ, тет, хăшĕ урай шăлаççĕ, тет, вĕтĕ выльăха ачасем пăхаççĕ, тет. Сред. Юм. Çĕр çăмăра сăхнă. N. Йăвăç çăвĕ пекех шăмми-шаккине сăхса кĕтĕр. Баран. 121. Хурăн тымарĕсем тăрана пĕлмесĕр çĕртен сĕткен сăхаççĕ. || Сосать, пить. Çĕнтерчĕ 38. Нумай сăхнă пирĕн юна. Сред. Юм. Конĕпех сăхса ларчĕç. (Чĕнмессĕрех сăра ĕçнĕ çĕре пырса, пит нăмайччин ĕçсе ларсан калаççĕ). || Убавлять, ослаблять. N. Чĕре хуйхи вăя сăхать. || Цедить. N. Сăхса илнĕ, выцедили воду всю из самовара. || Черпать. Кив-Ял. Яшка сăхмалли, половник.
зариться, прельщаться. СПВВ. ПВ. Ст. Чек. Ун аллинчи çĕрре сăхланнă. Кильд. † Пуян хĕрне ан сăхлан, хуйхă пусĕ пуç çине. Альш. Хĕрĕ пăхат та, сăхлана юлат, тет. Ib. Темĕскерне курса сăхланнă. Не знаю, что он в ней нашел хорошего. Ib. † Чус виттернĕ кĕлете чусне пăхса ан сăхлан. Рак. Вăл хĕре пит сăхлантăм эпĕ. N. † Пирĕн вăя куракан, кам сăхланмĕ выляма. Юрк. Кун пек ырă хулана патша курсан, патша та пурăнма сăхланĕ, пĕрте тиркемĕ! тет. Букв. Эрехе ан сăхлан. Шибач. Сăхланса çиять. Ест жадно. См. сăхăлан.
(сэ̆вэ̆н), сдираться, ободраться. Календ. 1911. Хăрнă мăк çĕр çумĕнчен лайăх сĕвĕнсе пырать. О сохр. здор. Ӳт çумĕнчен шултăра лĕкĕ сĕвĕне-сĕвĕне ӳкет (при скарлатине). ППТ. Хуллисем нумайĕшĕн, хупписем сĕвĕнсе пĕтсен (совсем), хуçкаланса таткаланса пĕтеççĕ. (Сĕрен). || Скидаться, сняться. Çеçмер. Ашшă-амăшне. Лисахви шав шухăшласа ларнă. Тутăрĕ пуçĕ çинчен сĕвĕнсе аннине те вăл сисмен.
ослабить, отгонять злобу, лишить способности сердиться, злобиться. СПВВ. ПВ. Сĕвĕрсе яраттăм. ТХКА 27. Карчăк çиллине ман епле сĕвĕрсе ярас-ши? Букв. 1904. Чĕлхипе те вăл хуйхăлă çынна пусарнă, çилĕлĕ çынна çиллине сĕвĕрнĕ. || Лишать способности зажигаться (о спичке). КС. Шăрпăка ан сĕвĕр (не лишай способности зажигаться).
то же, что сĕвĕр. Юрк. Сĕвĕртет, ăшша уçăлтарат. N. Ун çиллине сĕвĕртсе яман пулсан, вăл вĕсене вĕлерсе пĕтернĕ пулĕччĕ.— Кĕвĕсем. Вуникĕ килĕ урлă тусăм турăм, çын тăшманĕ кĕрсе сĕвĕртрĕ.
(сэ̆к), бодать, пырять. Ау 202°. Упана хырăмĕнчен сĕкрĕ, тет. N. Вăл пуçĕпе те сĕкнĕ, кучĕпе (те) сĕкнĕ (баран). Рак. Ĕне сĕкет. Корова пыряет. Бюрг. Çӳл ту çинче çуртăм пур, унта хура качакам пур, вăл та пулин арăма сĕксе вĕлерчĕ. Шихаз. Хай сурăх пĕр эрне пурăнчи, ик эрне пурăнчи, качака çĕксе хырăмне шăтарса пăрахнă та, сурăх вилнĕ кайнă. N. Вĕсем сурăхсем пулнă та (играли в овцы), пĕр-пĕрне çамкапа сĕкме тытăннă. N. Сурăха ĕне сĕкнĕ те хырăмне шăтарнă.
(сэ̆гэн), подвинуться. СТИК. Сĕкĕн леррех. Подвинься подальше. || Лезть, толкаться, навязываться. Изамб. Т. Сĕкĕн, лезть (куда). Орау. Эс пур çĕрте те сĕкĕнсе çӳрен (навязываешься, лезешь не в свои дела). Ib. Ăçта килчĕ унта сĕкĕнсе çӳрет, ниçта та вырăн тупаймаçт. Ib. Сĕкĕнекенни пулĕ-çке вăл. Охотников будет не мало, что об этом и говорить. Толст. Булькă малалла иртсе кайрĕ те, Мильтон умĕнче тек сĕкĕнсе çӳре пуçларĕ. Ст. Чек. Тек качча каясшăн сĕкĕнсе çӳрет (навязывается в невести). СТИК. Мĕн тек сĕкĕнен çавăнта. (Говорят человеку, который лезет не в свое дело, нахально или по тупости не замечая нерасположение к себе, не отходит от этих людей). N. Ăна пуçлăхсем ырăлăх тунă пек хăтланса, çĕре ирĕксĕр сĕкĕнсе илтернĕ. Конст. чăв. Хамăн тата питĕ нумай калаçмаллисем, анчах сĕкĕнсе пĕр те калаçмарăм.
прозвище мужч. Н. Лебеж. Сĕлей Петти хура каччă, вăл та унта явăçать.
(сэ̆л'эк), пиявка. Альш. Ст. Шаймурз. Вăл ĕнен аяк пĕрчисенче хап-хура, сĕлек пек юн чăмăртаннăччĕ. || Улитка. См. сĕлĕк, сĕлĕп, сĕлĕх.
(сэ̆л'эгэ), слюна. Изамб. Т. Сĕлекине юхтарса çӳрекен çынна сĕлеке тесе ят параççĕ. Чуратч. Ц. Çăвар тути пит кайнă, епле сĕлеке (слюнявый) чуптунă. Шурăм-п. Ай-й-ай ача, тутлă шăрш кĕрсе кайрĕ, пĕтĕм çăвара сĕлеке тулчĕ те, ĕненни пек чут юхса анатьчĕ. Тогаево. † Çав Анаткас хĕрĕсен йăрпи-ярпи сĕлеки. Шарбаш. Турă çына тăнран тунă. Ăшне чун хутас (прибавить), тенĕ. Чунĕ хунь çумĕнче пулман, çавăнпа ăна илме айăка кайнă. Çын кĕлткине пăхма йăтта хăварнă. Çав вăхăтра шуйттан пынă та, йăтта шăнă парса çына хунь сĕлекипе лапăртанă. Йăтă шăнă çиса пăхиман та, турă таврăннă. Çына лапăртаттарнăшăн йăтта: сана пур çын та ваттăр, çима шăнă анчах патăр. Çына тепĕр хут тăвасран, унăн ӳтне тавăрса чун хутнă, çавăнпа çынсен сĕлеке, сăмса юхать. N. Эй, сĕлеке çăвар (слюнявец), сĕлекĕне ан сирпĕт. (Говорят брызжущему слюной при разговоре). Сред. Юм. Сĕлеке тота, называют тех, у кого из рта течет слюна. Толст. Вăл хăйĕн çынна вĕлерекен сĕлекине шыва юхтарнă.
(сэ̆лэ̆, сӧ̆лӧ̆), овес. N. Сĕлĕ вăрлăхсем веçех акса. N. Малтан ыраш выраççĕ, унтан сĕлĕсем, урпасем выраççĕ. Шел. 23. Пĕрне пĕри сĕлĕ пек çӳрерĕçĕ тураса. Карсун. † Кайăк-хурĕ каять картипе, сарă сĕлĕ сапсан та чарăна çук. N. Шерепеллĕ сĕллинчен шерпет пек сăра тунă. N. Вĕлерсе, сĕлĕ пĕрччи пек вакласа тăкаççĕ, тет. N. Чей тирки ӳкрĕ те, сĕлĕ пĕрчи пек саланса карĕ (вдребезги). Юрк. † Сĕлĕ арпи хуппине çилпе вĕçсе каясран шăналăк витсе чартăмăр. (Свад. п.). ЧП. Сĕлĕ вăрлăхсăр юл. Альш. Сĕлли çинче утмăл-турат (василёк), пусаттăр вăл сĕллине. N. Сĕлĕ мĕле йӳнетсе (= мĕнле йӳнеçтерсе) акса? Чăв.к. †- Аллăм тулли сĕлĕ çыххи, аллăма йывăр килмĕ-ши? N. Хайхи йинкĕшне сĕлĕ пек тураççĕ (саблею). Завражн. Сĕлĕ выльăхĕ, скотина, которая кормится овсом.
овсяное зерно. СТИК. Аçа çапрĕ те çав, пĕр юмана сĕлĕ пĕрчи пек вакласа пăрахрĕ (разбил вдребезги). N. Вăл çамрăк пулăсем хăйсем сĕлĕ пĕрчи пек кăна. || Молявки. Карамыш.
(сӧ̆лӧ̆х), пиявка. Шел. 64. Сĕлĕх пекех сăхать вăл. СПВВ. ИА. Усал юн ĕçме çын ĕнси çине сĕлĕх лартаççĕ. СПВВ. Сĕлĕх — сĕлĕп, усал юна ĕçекен шыв кайăкĕ. Ядр. Сĕлĕх çитĕнет. См. сĕлек, сĕлĕк, сĕлĕп.
(-г гэ̆-), невеселый, грустный, скучный. Скотолеч. 34. Вăл (овца) апата начар çиет, сĕлкĕш (салху) çӳрет. К.-Кушки. Мĕн сĕлкĕш тăран? Что ты грустен. Альш. Пĕр икĕ кунтанпа сĕлкĕш çӳрет (ходит грустныЙ). СПВВ. ИФ. Çын, пĕр-пĕр нуша пулсан, пит сăмахламас, ун çине пăхсан шелçеççĕ пулат. Темĕскерне халь вăл ку яхăнта кăлăх сĕлкĕш çӳрет, теççĕ. Зап. ВНО. Сĕлкĕш пулнă. (Говорят про человека, когда он начинает расхварываться). Ст. Чек. Ку çын ма сĕлкĕш ларат (хуйхалă, салху ларат). N. Ăна юхса выртакан шыв пăтранса, йывăçсем сĕлкĕш, турачĕсене усса, тискер, ют çынна кĕтсе илнĕ чухнехи пек туйăнать.
(сэ̆лдэ̆), щелок. СПВВ. ЕХ. Сĕлтĕ = кĕл тăрри. Рак. Пуçа мунчара сĕлтĕпе çусан, пуçри лĕкĕ пĕтĕмпех тухса ӳкет. N. Пӳрте, пăлтăра, сахалтан та эрнере пĕрре, вĕри сĕлтĕпе çăвас пулать. Собрн. по мед. Выртса пурăнакан тумтирсене те вĕри сĕлтĕпе çуса тасатмалла. Календ. 1907. Çиелтен шурă, таса пире сĕлтĕ çинче çуса хурас пулать. Ib. Чирлĕ çын тумтирне уйрăм тытас пулать. Çума сĕлтĕпе çăвас пулать. О земл. Кĕл витĕр вĕри шыв ярсан, вăл поташ сĕлтĕ пулса анать.
(сэ̆м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.
подобие, оттенок. || Признак. Чăрс. 19. Чăхăмласси сĕмĕ те çук. || Счет. Шăна чир. сар. 3. Вăл чăнах та, ялсенче пирĕн шăна сĕмĕ те çук (без числа) нумăй. Альш. Сĕмĕ çук, туха-туха каяççĕ çĕмĕрĕлсе (гости). СПВВ. ПВ. Сĕмĕсĕр — сумсăр(?), без счета, много. (Вопрос оригинала).
с оттенком. Альш. Тата тепĕр тĕслине „кукша кăвакал“ теççĕ, вăл хура сĕмлĕ пулать. Ib. Хырăмĕ (у чăмкăç'а) темĕскерле хĕрлĕрех сĕмлĕ шурă. Букв. 1904. Тĕттĕм кăвак сĕмлĕ шыв çинче, ешĕл хăмăшсем хушшинче лăпкăн ишсе пынă чух, ытарма çук илемлĕ. Якейк. Ачи этем сĕмлĕччи-ке (необыкновенный, может быть, хорошая и плохая сторона). Череп. Хура сĕмлĕ, шурă сĕмлĕ, сарă сĕмлĕ, кăвак сĕмлĕ, с оттенком черного и пр. Баран. 144. Ӳте çĕнетсе çĕнĕ пайсем кӳртсе, юрăхсăра тухнă кивĕ пайсене юн хăй ăшне пухать. Çавăнпа хăй хурарах сĕмлĕ пулать.
сознавать, чувствовать. Тюрл. Çав çын она пăртак сĕмлекет полас, çавăнтан итса пăхас. || Смекать, соображать. ТММ. Кĕнекесем вулатпăр, тĕнче ĕçĕсем çинчен сĕмленме пуçлатпăр. Ib. Пăру калча çине çĕмлене пуçланă. Теленок начинает смекать, догадываться об озими. Ядр. Сĕмленет пăртак. Немного начинает смекать (в работе). || Расчитывать, надеяться. Пшкрт. Вăл сăрая сĕмленсе (ĕмĕтленсе) каять. Он и идет туда из-за пива. || Недоумевать. Капк. Мĕскер кунта? сĕмленсе пыратăп хам теллĕн.
(-гэ-), учащ. ф. от сĕмлен. N. Вăл чăвашла пĕлмест, сĕмлекелет анчах.
(сӧ̆мзӧ̆р), без сознання; бессознательло; бессознательный. Пшкрт. Вăл выртат сĕмсĕр (или: нимĕн сĕмсĕр, без чувств). || Нахальный, наглый, бессовестный. Хурамал. Сĕмсĕр çын тесе вăтанман çынна калаççĕ. Ядр. Питĕ сĕмсĕр (так и лезет, хочет стащить). СПВВ. ГЕ. Сĕмсĕр е пуçтах тесе кирек мĕнле чунлă япалана та калаççĕ: акă пĕр çын çимелли япалана тула хурса пăхса тăрат, тăнă çĕрех çавăнта е сысна, е йытă пырат, хăваласан та каймаçт, ăна вара сĕмсĕр теççĕ. СПВВ. ЕС. Сĕмсĕр = пуçсăр, кĕмелле мар çĕре ирĕксĕр кĕрекен. Изамб. Т. Сĕмсĕр çын чĕнмесĕрĕх хăнана каять. И. С Степ. Сĕмсĕр, нахал. Ск. и пред. чув. 97. Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем турăран та хăраман. || Неразборчивый. Трхбл. Сĕмсĕр сысна! (Пит чикĕнекене калаççĕ). Ск. и пред. чув. 73. Сĕмсĕр сысни çухăрать, пĕтĕм яла çĕмĕрет. || Жадный, завистливый. Сятра, Хорачка. СПВВ. ИА. Сĕмсĕр — çын япалине юратать. СПВВ МА. Сĕмсĕр (пилсĕр) — япаларан тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. ФИ. Сĕмсĕр — пит ĕмĕтсĕр çын. N. Сĕмсĕр пушă хирте, сивĕ, тĕксĕм чулсем çинче ырă сунакан ларнă. N. Ялсем тăрăх суту-илӳ туса çӳрекенсем тата сĕмсĕртерех. || Дикий, суровый, молчаливый, ни на что не обращающий внимания. Якейк. || Глуповатый. Бичурино. Сред. Юм. Кăçта çапкаланса çӳрен эс ôнта, сĕмсĕр карти. СПВВ. ТМ. Усал, ухмах çынна , сĕмсĕр çын теççĕ.
(-зэ̆-), нахальничать, дурить, безобразничать. Завражн. СПВВ. МС. Вăл кирек хăçан та çапла сĕмсĕрленсе çӳретет, теççĕ. N. Сире, хăйсене хăйсем йăваш ăслă пек пулнипе, хăйсем курманнине курасшăн сĕмсĕрленнĕ тăрăх хăйсен ӳт-асĕсемле пĕр вырансăр мухтаннине. || Лезть нахально. Пир. Ял. Эсĕр нимĕн те пĕлместĕр, ăçта тата сĕмсĕрленетĕр? (куда еще лезете, суетесь?). || Жадничать. Шибач. Сĕмсĕрленсе çать (= çиет), антăхать (жадно ест).
(сэ̆ҥ'к), опустить, склонить голову. Юрк. Этем пуçне сĕнксе пит кăмăлсăр çӳренине курсан, вăл унтан ыйтат: этем эсĕ мĕншĕн пит кăмăлсăр çӳретĕн? тет. Ib. Сукмак тăрăх пуçне сĕнксе малалла ута пуçларĕ. Толст. Пĕр вунă кун иртсен, Дружок сĕнксе çӳре пуçланă. Вăл ĕçми те, çими те пулнă. Шел. 26. Асапланса, ахăрса, пырать сĕнксе Ессепе. Сам. 35. Ерçерум тавраш... Çӳллĕ, чуллă сăрт, юрпа витĕннĕ — лараççĕ шăпăрт, кăвак уярта тăраççĕ сĕнксе. Орау. Сĕнксе (опустив голову), тĕкĕлтетсе пырать пĕр ӳссĕрскер, пĕтĕмпех çемĕçнĕ. || Дремать, „клевать носом“. N. Тин сĕнксе кайнăччĕ. Я только задремал было. Городище Б. Сĕнксе ларат (тăрат). Сидит (стоит), погрузившись в дремоту. Ib. Мĕн сĕнксе тăран? Что ты дремлешь? Что ты спишь. Орау. Сĕнксе ăйăхласа ларать, теççĕ ларнă çĕрте сулланса çывăрса ларакан çынна. Хурамал. Çын тĕлĕнсе (задумавшись) çывăрнă пек ларнă чух, сĕнксе ларать, теççĕ. Альш. Сĕнксе ларат. Клюет носом (о засыпающем). В. Олг. Сĕнксе ларат, хомканкаласа ларат (пьяный). Н. Уз. Сĕнксе ларат. Сидит (то-и-дело) закрывая глаза от дремоты. Якейк. Сĕнксе. Ларать = ăйхăласа ларать. Янтик. Иван сĕнксе ларать (полусонливо сидит). Слеп. Аран сĕнксе ларать, кĕлеткине те çĕклимаçт. || Поплестись. Капк. Илсе сĕнкрĕ килелле. Слеп. Атя отăпăр, сĕнкĕпĕр.
(сэ̆ҥ'гэ̆лди), тупица, олух. N. Сĕнкĕлти пек çӳрет. См. сĕнкĕрти. || Болтать, нести вздор, говорить чепуху, говорить невпопад. Трхбл. Сĕнкĕлтетсе ларать, сидит и говорит вздор. ||Чуть понимать, объясняться. Трхбл. Вăл вырăсла кăшт сĕнкĕлтетет. Он по-русски чуть обьясняется. См. сĕмлен.
(џ̌э-), назв. речки, Сульча. Шел. 79. Çирĕм чалăш хушшине юхать Сĕнче пĕтрĕнсе. СЧЧ. Вăл Сĕнче хамăрăн çырма ячĕ. Собр. † Кăвакалĕ хăла, мăйĕ ула, хăш Сĕнче кукринче çӳрет-ши? АПП. Сĕнче хĕрри çĕмĕртлĕх, çĕмĕрт чечекĕ тăкăннă шыв çине. Т. IV. Аслă Сĕнче çинчи кĕлĕ. См. кĕлĕ.
(сăр), мазать, замазать. Çутт. 29. Аппа çав эмеле сĕрсе кĕçĕрен аран-аран тасалчĕ. Ау 21. Унтан килтĕм-килтĕм те, чипер аппан тути çурăлнăччĕ те, ăна çăва сĕрсе хăвартăм. N. Эс ман çурăма сĕрсе яр-ха. Сред. Юм. Орапа сĕр, мазать телегу дегтем. ЧС Манăн алла анне пиçнĕ хăмлапа та çыхатьчĕ, тата эрехпе те сĕретчĕ те, çапах та час тӳрленмерĕ. Орау. Чӳречесене сĕрсе лартнă, уçас мар. Ib. Путылккана питĕрсе сĕрсех хунă (замазали). N. Шур çуçлĕ пулаччен пурăнччăр тесе парнипе тутисене сĕреççĕ. || Гдадить. Собр. Лаша çине çĕрĕ тăхăннă алăпа сĕрсен, лаша мăнтăр пулат, теççĕ. Шурăм-п. Пусма картлашки çине выртрĕ, тет те, хырăм сĕрме (сĕтĕрме) тапратрĕ, тет. Хастарлăх 38. Сĕрсе утни — кивелчĕ вăл. || Тереть (mortuum in Iavando). Юрк. Алă тупанĕпе сĕрмеççĕ, тепĕр енĕпе сĕреççĕ. || Шăркать (о спичке). Хурамал. Шăрпăка сĕрсе тивретеççĕ (зажигают). Орау. Сĕрмелли, спичка (иносказательно). Тюрл. Вăсем вутне шăрпăкпа чĕртмеççĕ, икĕ пулинкене сĕрсе чĕртеççĕ. || Пилить. Ала 56. Çак кĕлтунă вăхăтра темĕскер кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнчĕ, унччен те пулмарĕ, темĕскер пăчăкăла сĕре пуçларĕç, вĕсем сĕрсен-сĕрсен, тинех пĕлтĕм вĕсем эпĕ тăракан йăвăçа сĕрнине. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен тепĕр еннен сĕре пуçларăçĕ, çак вăхăтра манăн чунăм пĕтĕмпех чĕрне вĕçне çитрĕ. || Резать. Альш. Çĕççи мука пулат, тет те, сĕреççĕ, тет, сĕреççĕ, тет, çеççи сĕрмес, тет. || Ударить, стегать. Орау. Сĕр пĕре пушупа. Ib. Лешне пĕрре пушипе сĕрсе ячĕ (вытянул). Ст. Чек. Сĕрсе илнĕ, стегнул (кнутом). || Мыть. С. Тим. † Урай хăмисем сарă мар, пусса сĕрекен эпир мар. N. Сакă сĕрмелли. || Петь песни. Орау. Сĕрет юрра! Поет и поет (хорошим мотивом; задушевно). || Чистить. N. Хамăр ялăн хĕрĕсем, сĕрсе çакнă укçа пек, ялтăртатса çӳреççĕ. | Мямлить. КС. Сĕрсе калаçать, мямлит. || „Устроить“ (иронически; т. е. напортить). Сред. Юм. Сĕрет ĕнтĕ ô. Но он уже это сделает (с иронией, о человеке, не могущем сделать). Ib. Маçтăрсем тăвайманнине эс туса сĕрен ĕнтĕ ôна (с иронней). Мастера не могли сделать, а уже где тебе. || Дать взятку, „подмазать“. || Наговорить на кого, нашептать, наябедничать.
(сэ̆ргэлэн'џ̌э̆к), вертушка, лентяй. Орау. Сĕркеленчĕк, ан сĕркеленсе çӳре ман çумра! (Говорит мать детям). Ib. Ĕçе тытăнсан, сĕркеленсех иртерет вăл, унашкал сĕркĕленчĕк нуммай-çке вăл, ĕçе хастаррине тупма çук.
(сэ̆ргэ̆с, сӧ̆ргӧ̆с), сĕркĕч (сӧ̆ргӧ̆ч), сĕркĕчĕ', терка у спичечной коробки. || Смычок. Ст. Чек. Урас-к. Сĕркĕç киле каяс, тет, купăс кунта юлас, тет. Шел. 20. Купăссене тытатьчĕç, сĕркĕччине сĕретчĕç. || Копотун; тот кто копошится за делом, не спешит. СПВВ. ГЕ. Сĕркĕчĕ — акă çын сăра ĕçме каят, вăл киле тавăрăнма тытăнсан, ура çине тăрсан та тепĕр çавăн чухлĕ тăрат. КС. Мĕлле çавсем хăнисем, сĕркĕç çынсем, тухса кайма пĕлмеççĕ.
зря (русск.). Ст. Чек. Япаласем ман пӳртре сĕре выртаççĕ, пӳрте питĕрсе хăварас. Янтик. Нихçан та арçури курманскер, ытла пит сĕре хăранă. Сред. Юм. Сĕре пит сăмахлать (= пит сăмахлать), очень разговорчив. N. Сĕре васкав пулчĕ. ЙФН. Пирĕн Ултук (имя жениха?) тал-пиçен, пĕр йĕппипе чиксессĕн, сĕре çӳле сиктерет. Аттик. Вăл пумилке выльăхне ахал выльăха пуснă пек сĕре пусмаççĕ. Стюх. Йыттисем (у него) пурте сĕре хаяр пулнă, тет. Собаки у него все были невозможно злыми.
„суша“. N. Шыв хушшинче сĕрек (тĕрек) пултăр, вăл шывран шыва уйăртăр, тенĕ.
(сэ̆рэгэ), бредень для ловли рыбы в летнее воемя. Ёково. N. Эпир пĕрре лаша кӳлтĕмĕр те, сĕреке хурса пулă тытма карăмăр. N. Икĕ çын сĕрекен икĕ вĕçĕнчен туртса пыраççĕ, эпир пулине хăваласа пыратпăр. Пĕр пилĕк-улттă сĕрсен, пирĕн пĕр витре пулă пулчĕ. Альш. Ăшăкрах çĕрсенче тата сĕрекепе сĕреççĕ пулăсене. Сĕрекене мишук евĕрлĕрех çинçе тĕплĕ тунă. Çăварĕ унăн сарлака, пĕр ик-виçĕ пичетни пур-тăр. Икĕ енчен икĕ çын сĕрсе пымашкăн патакран тытмалли тунă. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипех леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. Вăл мишук пек тăсăлса пыраканнине сĕреке хӳри теççĕ. Сĕрекене лайăх йышши хаклă йĕтĕн çипписенчен тăваççĕ. СПВВ. ЕХ. Сĕреке — пулă тытаканни. Унпа иккĕн сĕреççĕ.
то же, что сĕрен. Макка 227. Мункунăн юлашки кунĕ ялти ачапчасем вăрмана кайса çамрăк çăка касса килеççĕ. Вырсарникун ирхине авланман ачасем пĕр пӳрте пуçтарăнаççĕ. Унта вара вĕсем пĕр тилкепе илсе кĕреççĕ те, шăпа тытаççĕ. Чăн çиялти юналтлă пукальник пулать, ун айĕнчи çăмарта пуçтаракан пулать, виççĕмĕшĕ — ачасене сĕрем кăшкăртакан пулать. Çавăнтисем сĕрем пуçласан, пукалник лаша утланса килет. Пукальник лаша утланса килсен, сĕрем пуçлакан çынсем хуçи панчен тухса каяççĕ. Вĕсем мал енелле каяççĕ те пĕр çăмарта çапса çĕмĕрсе хăвараççĕ. Унтан тавăрăннă чухне ак çак кĕве юрласа килеççĕ: „Тăхăр тиртен кĕрĕк эп çĕлерĕм, тăхăрвунă пĕрме пĕртертĕм. Атула йĕкĕтем перхулла! Тăхăрвунă пĕрме час саланмĕ, ăрăскаллă пуççăм хур пулмĕ. Атула йĕкĕтем перхулла!“ Тепĕр çĕре кĕрсен каллах пукальник сăра ĕçет: сĕрем кăшкăр! теççĕ. Ачисем кăшкăрса яраççĕ. Ирхи куна каçченех çӳреççĕ. Унта пĕр касă анчах юлсан ут кустарма каяççĕ. Унта хăш лаши малтан килет, ăна пĕр лайăх сĕлкĕ (полотенце) параççĕ. Ун хыçĕнчине начартараххи, виççĕмĕшне пĕр япала та çук. Унтан вара çынсене чупма яраççĕ, чăн малтан килекене пĕр пĕчĕкçĕ тутăр параççĕ. Унтан вара ут кустарса кĕреççĕ те, пăртак килĕрен киле кĕркелесе çӳреççĕ те, унтан вара сĕрем ирттерме каяççĕ. Сĕрем ирттернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Юлашкинчен пăшал çапса хăвараççĕ. Вăл пăшала пыйтăпа çапаççĕ. Вутне сӳнтерсе хăвараççĕ те, ахаль юрă юрласа тавăрăнаççĕ. Çапла вара сĕреме ирттерсе тавăрăнаççĕ. Ib. Сĕреме мункун юлашки кунĕ тăваççĕ. N. Пилĕкмĕш кун (на 5-й день языческой пасхи) сĕрем тăваççĕ.
назв. обряда изгнания из жилищ душ умирающих. Н. Седяк. Кĕçнерникун каçпа ачасем „сĕрен тăваççĕ“. Ăна ак çапла тăваççĕ. Пухăнаççĕ çамрăкрах ачасем, пĕр-пĕрин хушшинчен начальниксем хурса пĕтереççĕ: пĕрне старшина тăваççĕ, голова тăваççĕ, староста тăваççĕ, казначей тăваççĕ, возовой тăваççĕ, музыканщик тăваççĕ, йăвăçран шатăрмак тăваççĕ, шатăртаттарса çӳреме. Унтан вара вĕсем хулăсем илсе килĕрен çӳреççĕ, çăкăр, çăмарта, укçа пуçтарса. Килсе кĕрсенех: сĕрен! тесе ушкăнĕпе кăшкăраççĕ, тата хулллисемпе: чир-чĕр кайтăр, тесе çапаççĕ. Купăс калаççĕ; шатăрмакпа шатăртаттараççĕ, ташлаççĕ. Хуллисем вĕсен пилеш йăвăççи пулать. Çак ачасем çĕрле çӳреççĕ. Пĕр-пĕр килле килсе кĕрсен, вĕсем хăйсем сăра ăсаççĕ, хăйă хăйсем çутаççĕ, сăрине те хăйсемех ĕçтереççĕ. Хуçасем голова’сем умĕнче, старшина умĕнче тĕк çех тăраççĕ ура çинче. Сăра ĕçкелесен, ташласан, вĕсене хуçасем параççĕ: укçа казначей’е, çăкăрне возовой’а, çăмартисене çăмарта пухакана параççĕ; вара хуçасене пуççапса тухса тепĕр киле каяççĕ. Пурин патне те çӳресен, вĕсем ялăн анат вĕçне тухса, çăмартисене пĕçерсе чӳклеççĕ те çиеççĕ. Укçисене валеçсе илеççĕ. Хăйсем вут урлă каçаççĕ, шатăрмакĕсене те çунтараççĕ. Ялта çăмарта, çăкăр, укçа пухса çӳренĕ чух тутара курсан, хуллисемпе голова'па старшина хушнă тăрăх хĕнеççĕ. Тутарсенчен укçа ыйтаççĕ; укçи пулмасан, тӳпеттейне илеççĕ. Сĕрене çапла тăваççĕ. ЧС. Пирĕн таврара пур чăваш ялĕнче те авалхи йăлапа сĕрен тăваççĕ. Ăна чир-чăр тасалтăр тесе тăваççĕ. Сĕрен эрне тенĕ чухах, сăрасем туса, пурне те хатĕрлесе, сĕрен кунĕ ĕçĕпĕр-çийĕпĕр тесе, хавасланса кĕтсе тăраççĕ. Ib. Тата ачасем сĕренте, кăшт катса çӳреме тесе, майăрсем, хĕвел-çавăрнăшсем, хура-мăйракасем, канфетсем илеççĕ. Сред. Юм. Сĕрен тесе мункун чухне килĕрен килле патаксĕмпе çапса çимĕçсĕм пуçтарса çӳренине калаççĕ. Етрух. Чăваш хушшинче епле сĕрен пуху пулни. Сĕрен пуху пулнă мункун эрнинче, е кĕçкерникун, е шăматкунсенче; тунă уна акă çапла: çамрăк авланман ачасем питĕ нумай пухăнаççĕ. У ушкăн çинче пĕри пĕр çĕклем хулă çĕклесе çӳрет, ытти ачасенче те пĕрер хулă чăвăклаттарса çӳреççĕ юрăпа. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасем те уя тухса вут питĕ выйлă хураççĕ: вутти урлă пур ачасем те сике-сике каçаççĕ, урлă та пирлĕ, вара сĕрене шатăртаттараççĕ, юрласа; унта вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. Юрри усен (вĕсен) акă çапла: „Пире сăра памасан, пички пăкки хуçăлтăр, пире чăкăт памасан, ĕне сĕтне типĕттĕр, пире çăмарта памасан, чăххи, кучĕ питĕрĕнтĕр!“ теççĕ. Хуллипе чăвăклаттараççĕ, сĕренĕпе, шатăртаттараççе: çапла хапхаран килсейрен кĕрсен юрлаççĕ; кăшин хулли хуçăлсан, у (вăл) тата çĕнĕрен хулă çĕклесе çӳрекенрен илет, вара кил хуçи кил карти варне сĕтелне усем пырас уммĕн хатĕрлесе лартать, унта пĕр витре сăра лартать, виçĕ çăмарта хурать, чăкăтне те, кулачĕне те хурать, пырса кĕрсен сăрине унтах ĕçсе яраççĕ, çăмартине, чăкăтне, кулачне сĕрен пуçĕ такмакне чикет, вара каллех чăвăклаттарса сĕрене шатăртаттарса килĕрен киле çӳреççĕ. Çӳресе пĕтерсен, каллех вут хĕрне тухаççĕ, çĕрле унта вара такмакран сĕрен пуç çăмартасене, чăкăтсене, кулачсен — пурне те пĕр пек валеçсе парать ачисене, унта çисе пĕтерейменнине ывăтса пĕтереççĕ: киремете çитер куна, тесе, киле илсе таврăнмаççĕ. Унтан вара хуллисене вут хĕрне пăрахса хăвараççĕ. Сĕрене ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. Ялта ачасем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳреççĕ савăннипе вара кайран. Çапла чăвашсем киремете хисеплесе савăнаççĕ. Нюш-к. Сĕрен — назв. обряда, который заключается в следующем: на пасхе вечером парни ходят по деревне и под окнами поют: просят яиц и пр. Если не дадут ватрушек и пирогов, то говорят: пусть печь обвалится; если не дадут яиц, то говорят: пусть куры не несутся. Максимкино. Сĕрен бывает в субботу на пасхальной неделе. „Сĕрен каласа çӳреççĕ“. Сĕрен будто бы трещотка, которая трещит: „чăр-чар“. СПВВ. Сĕрен или вирĕм, особое игрище. N. Кашни ял чӳк тума тапратиччен чăн малтан сĕрен тунă (как бы начало всех жертвоприношений). Ст. Яха-к. Унтан вара пĕтĕм сĕренте çӳренĕ халăх уя, ял тулашне, сĕрен пăрахма каяççĕ. ЧС. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ, сĕрен хăваланă чух ташлама тесе. Ib. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтрă килмес: хăш ялта мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ, хăш ялта çимĕкре тăваççĕ, тата хăш ялта аслă уй-чӳкре тăваççĕ. Н. Ильм. Мункун иртсен тепĕр кунне тунтикун прик-виç ача пĕр çĕре пухăнаççĕ те сĕрен тăваççĕ. Унта ытти ачасем пухăнаççĕ. Вĕсем вара касă тăрăх çăмарта пухма каяççĕ. Çӳресен-çӳресен, пĕр-пĕр пӳрте кĕрсе пĕр-пĕрне чир-чĕр кайтăр тесе çапаççĕ... Унтан вара масар çине кайса сĕренне çĕмĕреççĕ те, вилнисене хываççĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем тата уй-чукĕ тунă каçах (в день уй-чук’а) сĕрен тăваççĕ. Вĕсем çав сĕрен тунипе: ялти усал-тĕселсене хуса кăларатпăр, теççĕ. Альш. Ача-пăчасем, çамрăксем, пĕрин патĕнче пăтă пĕçереççĕ, Чӳклеççĕ. Каçпа сĕрен хăвалаççĕ. Пурте патаксем, шăпăрсем, çавасем илеççĕ, тет. Шăк-шăк, шăн-шăн! пурин çуртне урам тăрăх шаккаса тухаççĕ, пĕр чăхха хире хăвараççĕ. ППТ. Пирĕн таврара чăваш ялĕсем кашни çул сĕрен тăваççĕ. Çав сĕрене вăсем кашни ял тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ: хăшĕ Питравра уй-чӳкĕнче тăваççĕ, хăшĕ çимĕкре, анчах мĕшĕн апла тунине пĕлместĕп. Пирĕн ялăн хамăрăн мункунта тăваççĕ. Ib. Мункун ернинче ытларикун ачасем тăрсассăн ирех апат тăваççĕ те сĕрен хăвалама хатĕрлеççĕ. М.-Яуши. Чăвашсем тата сĕрен тăваççĕ. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тенĕ чух тапранать. Вара шăматкун ир пĕр çын патне пухăнать. Унта вара ват çынсем пуçтарнаççĕ. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Тата унта ачасем те пуçтарнаççĕ, темĕн чул нуммай. Вара касакĕ ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. Ĕçлĕ çынсем ачасенчен ыйтаççĕ: хăнкăла пур-и йĕннисенче? теççĕ. Ачасем хăнкăласем чикеççĕ, йĕннисем çине кăтартаççĕ. Çав вăхăтра ваттисем сĕтел хушшинче лараççĕ сăра ĕçсе. Унтан виç çавра юр юрлаççĕ. Тата ваттисем ачасене вăт çапла кăшкăрма хушаççĕ: сĕрен. Тата тепре: хăнкăла! тесе кăшкăраççĕ. Хăнкăлана хăнкăла çиять, таракана таракан çиять, теççĕ ачисем. Унта шăпăр калаççĕ, ташлаççĕ. Касакăн аллинче улăмран тунă нухайка пур, çав нухайкапа кил хуçисене виçшер çапать, уна вăл, чир-чĕр кайтăр тесе, çапать. Унтан ачисем пурте ӳксе пуççапаççĕ кил хуçине: каçар, тесе. Ачисем вара кашни пӳртрен çу, сĕт, çăмарта, кĕрпе пуçтарса çӳреççĕ, ваттисем хушнă тăрăх яльпех çапла çӳресе пĕтереççĕ. Ваттисем кашни пӳртре сĕтел хушшинче лараççĕ. Ун чух вара вĕсен сăнĕсем вилнĕ çын сăнĕ пек пулать, куçĕсем хĕп-хĕрлĕ пулса каяççĕ. Вара çав каçах ял тулашĕнчи çырмана кайса пуçтарнă кĕрпепе пăтă пĕçерсе çияççĕ пурте. N. Малтан сĕрене лашасем ячĕç. Асан. Сĕрен, изгнание покойников. Ст. Яха-к. Пирĕн ялсем тата мункун тепĕр кунне, тунтикун каç, вилнĕ çынсене хывса сĕрен тăваççĕ. || Название инструмента, похожего на шăппăр, пузырь. Слеп.
(сэ̆рэ̆м, сӧ̆рӧ̆м), угар. N. Серĕм ан тухтăр, сĕрĕм тухасран хăратăп эпĕ. Шарбаш. Сĕрĕм тивсе вилчĕ. Умер от угара. В. С. Разум. КЧП. Серĕм тивнипе пӳртре пурте кая-кая ӳкнĕ. Ск. и пред. чув. 104. Тăвас тени пулмасан пуç ыратать сĕрĕмре. Якейк. Сан сĕрĕм уçăлчи? — Уçăлчĕ. || Дым. Янш.-Норв. Кăмакаран сĕрĕм тухнă пек. Ск. и пред.чув. 113. Чун шикленет, ăш вăркать, пуç тӳпинчен сĕрĕм тухать. Альш. Кашкăр куртăм та, пуçран сĕрĕм тухса карĕ (перепугался). || В перен. знач. Шел. 58. Хурт сырнă пек буржуйсенĕн сĕрĕмсем. Альш. Çапла пайтах сĕрĕм пуçтарат вăл каçчен сăмаварсем туяна-туяна парса.
творог? О сохр. здор. Тăпăрчă вăл — çăмарта шурри пекех, ăна сĕт шурри теççĕ.
(сэ̆дэв), придача, прибыль, выгода. Альш. Сĕтев курмасан, япала сутни те харам (не стоит). Ib. Лаша улăштартăмăр та, хам лаша çинчен З тенкĕ сĕтев патăм. СТИК. Сĕтев парса улăштартăм (с придачей). Череп. Эпĕ ку хăяра сĕтев илтĕм (на придачу). Ib. Мана ку хăяра сĕтев пачĕç. Ал. цв. 4. Çитменнине тата кĕмĕлпе ылттăн сĕтев илсе, хăвăртрах вутлă кимĕсене тултара-тултара киле ăсатса пырать. Юрк. Пĕр сĕтевсĕр улăшаççĕ. Меняются друг с другом (домами) без придачи. Бес. чув. 10. Вăл лаши çумне мĕн чухлĕ сĕтев (çине) памаллине тĕплех пĕлсе çитереймен-ха. Ст. Чек. Пуçма — пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман.
(сэ̆дэл, сӧ̆дэл'), стол. Юрк. Вĕри икерчине сĕтел çине çиме пырса лартсан (когда подала на стол). Ib. Вăл ырă ăшă кăмăллă çын пулсан, сĕтел хушшине çиме ларма чĕнĕччĕ. Ib. Сĕтел хушшине кӳртсе лартрĕçĕ (меня). Ib. Вăл чĕнсен те, эпир унăн сĕтелли хушшине кĕрсе ларса çиес çук-çке. Альш. Лартаççĕ сĕтел пуçне сак çине (хозяев). Н. Седяк. Пӳртре упăшки турăш патĕнчи сĕтеле каять, хĕрĕ тĕпелти сĕтеле каять. N. Ашшĕпе-амăшĕ сĕтел пуçĕнче тулли куркасемпе кĕтсе лараççĕ. Ст. Чек. Сĕтел тулли çимĕçсем (или: çăккăр) хатĕрлесе лартнă. Çĕтел тулли ĕçкĕ-çикĕ тултарса лартнă. N. Сĕтел хушшинчен тух. Выйди из-за стола. N. Сĕтел турт, выставить. || Парта. Трхбл. Уччилникре ачасем сĕтелсем хушшинче лараççĕ || Стойло. Пазух. Пирĕн лашисем лаша пек, сĕтелте тăракан лаша пек.
волочиться, ташиться, плестись. Буин. Хур ман кĕпене çыртнă та, çуначĕпе çапса, сĕтĕрĕнсе пырать. Юрк. Чăхă хӳринчен улăм пĕрчи сĕтĕрĕнсе çӳресен, çын вилет. N. Унăн хӳри сĕтĕрĕнсе çул тăвать. Юрк. Урапи тухса ӳксен, тĕнĕлĕ те çĕре ӳксе сĕтĕрĕне пуçлат. N. Вăл кĕç-кĕç сĕтĕрĕнсе пырать çулпа. N. Япалана ӳркенсе йăвăрланса сĕтĕрĕнсе ан тăвăр, а проворно, хавхаланса, спокойно тăвăр. N. Йытă вырăнĕнче сĕтрĕнсе çӳрет. || Шляться, бродяжничать. Кн. для чт. 19. Çӳрĕçĕ ял тăрăх сĕтĕрĕнсе, усал çынпа çыхланĕç. Ib. 14. Кунта сирĕн пеккисем нумай сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. N. Кайтăр, сĕтĕрнтĕр! См. _кăптăр-каптăр. КС. Сĕтĕрн! Проваливай. Ib. Тухса сĕтĕрнчĕ. Провалился, убрался. Истор. Вăл вăхăтра сĕтĕрĕнсе çӳрекен çынсем пит нумай пулнă.
откуда? Ст. Чек. Стан çитет вăл? См. ăçтан, кăçтан, çтан.
станция. В. Олг. Каран вăл мана ярчĕ, шотларĕ виç стан: Ишлĕ станĕ, Вилава станĕ, Йоманкас станне пыма каларĕ.
станок. || Деревянный станок, где укрепляется жом, пресс (у маслобойки). Станок для ковки лошадей. М. Васильев. Стана кĕртсе лашана таханлама тытăнать. Чертаг. Стан çине лаша кĕртсе тăратаççĕ. Ib. Лаша таканлатмалли стан. || Стойло. Юрк. † Икĕ турă ут, пĕр кĕрен, тапăçаççĕ стантан тухасшăн. || Стан колес или ободьев. Кан. Пĕр çул хушшинчех вăл 100 стан ытла авса сутнă. || Кан. Чутеево. Пĕкĕ авкăçĕ или пĕкĕ станĕ, тукăн авкăçĕ или тукăн станĕ (из дубового чурбана). || Козлы. Б. Олг. Вот татнă стан. N. Чос çормалли стан. || Прялка. Н. Карм. || Форма. Ст. Шаймурз. † Йыснаçăм йысна, улпут пек, станра шăратнă çӳрта пек. Лашм. † Станпа каснă сурпан-пуç пурçин çитмесĕр тек тăрат. Альш. † Çинçе пĕвĕм ӳсет-çке, станран тухнă çурта пек. Н. Лебеж. † Аттеçĕм килĕнче пӳ ӳстертĕм, стана (от слова „станок“) хывнă сарă çурта пек. Сред. Юм. Тăхлан çĕрре çĕрĕ станĕ çине ярса килтех тăваççĕ. Бугульм. † Кĕмĕл çĕрри стантан тухайман, ачисем ачана çитеймен. || Формочка. Юрк. Хуран куклине чăвашсем, тăваççĕ: ашран, тăпăртсăран. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса çӳп-çӳхе тăваççĕ. Ăна вара станпа, е сăмавар питĕрекеннипе, е эрех куркипе çап-çаврака касса илеççĕ те, вĕсенĕн ăшĕсене вĕтçеççĕ туранă аша е тăпăртса илсе хураççĕ. Чустине хире-хирĕç çыпăçтараççĕ, куклĕ пек тăваççĕ. Хуранти шыв вĕреме кĕрсен, хурана ярса пĕçереççĕ. Ĕлкĕрсен, тиркĕ çине ăсса çиеççĕ. Ашран тунă пулсан, ăна юратаканнисем уксуспа çиеççĕ. Уксуса юратманнисем ахалех те пит юратса çиеççĕ. || Печатный станок. N. Станпа пустарса кăларса тăма хатĕрлесе хунă кĕнекесем çукчĕ. Не было книг для издания. Юрк. Чăваш юррисем çинчен станпа пустарнине санăнне вуласа кăтартрăм, сана пит мухтат. Ib. Аран çырупа каçат илтĕм, унта манăн чăваш ташшисем çинчен станпа пустарнă. Ib. Станпа пусса кăлар, печатать и издать. N. Манас марччĕ тесе, пуçтарса çырса станпа пустарăпăр.
(старик, стар'ик', старик), старик. В. Олг. Якейк. Старикки и старикĕ; стариккин (н твердое); стариккине и старикне; стариккуна и старикна; стариккунтан и старикăнтан. Юрк. Стариксем (обращение к сходу), епле тумаллине хăр пĕлетĕр, сире паллă. || Муж. Бюрганский. Эх, эсĕ ман старик вилнĕ çĕре килсе çитеймерĕн... Пазух. Сар сухаллă стариккĕм, ни юрри çук, ташши çук, тĕртĕр ярăр çырмана. N. Старик килте пулмарĕ: вăл килте пулнă пулсан, мĕн каланă пулĕччĕ. Изамб. Т. Эсĕ стариккӳ пур чухне (пока жив) ан хăра. || Тесть. В. Олг. || Король в картах. Тувси Ц. и др. Пупăн старик (т. е. старикĕ), бубновый король.
староста. Кан. Вăл чиркӳ старăстинче те çӳренĕ.
(столба), столб (русск.). N. Вăл Сатак ял варинче выртать. Вăл пусăк столпа çинче.
стружки. СТИК. Шибач. Çол çинче вăл тăршшипех струшкă пăрахса кĕрсе кайрĕ.
вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.
тот же; тот же самый. N. Вăл та çавах пулĕ çав. И он будет таким же. || Так же. Г. А. Отрыв. Туррине те çавах (так же) каланă, киреметне те çавах каланă. || Опять, все равно, тоже, также. N. Вăл та çавах ерçмест. || Однако, всё-таки. N. Эс мана: контан каçимăн, терĕн те, эп çавах каçрăм. Ст. Яха-к. Тепĕр кунне вара кашни килтен çавах пĕрер çын та пулин каят. См. çапах.
такой. Ст. Чек. Çав тĕрлĕ çын. Такой человек. || До такой степенн. N. Çав тĕрлĕ ĕçлесе те вăл ăна юраймарĕ. Баран. 54. Çав тĕрлĕ тарса, çав тĕрлĕ хăрушă çулсем тăрăх çӳресе, лашисем епле чăтнă иккен?
çав хаççăнах, (-зы̆-) в это же время. Бгтр. Çав хаçăнах патшанăн вăрçă полмалла полнă, тет. Трхбл. Вăл çав хаççăнах пĕлĕшĕсем патне те кĕрсе тухнă.
благодаря этому; поэтому. Регули 764. Вăл шу орлă каçрĕ, çавăнпа (у др. çанпа) хăтăлчĕ (спасся). Юрк. Салма эпĕр питĕ юратса çиетпĕр. Авă çавăнпа эпĕр пăрçана акма тăрăшатпăр. СПВВ. Çавăнпа та, поэтому-то.
(-да), тут, там; туда. В. С Разум. КЧП. Ăçтан илтĕн, çавăнта кайса хур. Откуда взял, туда и положи. Юрк. Çавăнта, çĕнĕ çын чухне, хунямăше шыв йăтса кĕме хушсан, карташĕнчи пусран витре шыв ăсса кӳртсе пама ӳркенекен, çын-и вăл, этем-и? (Гов. свекровь).
(-да-), оттуда., В. С. Разум. КЧП. Ăçтан килсе кĕтĕн, çавăнтан тухса кай. N. Вăл хăй юрлă çын пулнă та, пĕр кӳлĕрен пулă тытса тăранса пурăннă, çавăнтанах кӳршĕ çыннисене те пулăшнă. || С тех пор. Кан. Çавăнтан çĕр мĕлюн патне яхăн патшалăх каçарнă. N. Çавăнтан вара Макар хăй килне хăй пăхса тăнă.
çавăн чухне, тогда, в то время. Зап. ВНО. Сĕт-к. Çомăр хытă карлаттарнă çавăн чох. N. Çавăн чух вăл мана кăларман пулсан (из воды), эпĕ çавăн чухнех вилмелле (утонул бы).
(жы̆н-), потому, по этой причине (у др. çаншăн). Юрк. Авă çавăншăн тайăла пуçăмăр вĕсем умне. Вот потому-то мы и пришли к ним с поклонной головой. Ib. Сана мĕн тума? тет.— Сана хăна мĕн тума? Мана та çавăншăн. На что тебе? — На что тебе, на то и мне (т. е. и мне тоже нужно). Регули 1531. Вăл ман пӳрте вăрлама килнĕччĕ, çавăншăн эп она тытрăм.
(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.
вихрь. Полтава. Çавра-çил пек варкакан ăшчиккине вăл шанса Кочубее кăтартнă. Хурамал. Çавра-çил мăкăрлантарса вĕçет (крутя пыль). Чураль-к. † Пирĕн тăвансем çавра-çил: курас-пуплес тенĕ чух çавăрăнчĕç-кайрĕç тепĕр майлă. N. Çавра-çил çавăрса илсе улăхса кайнă. Шибач. Çавра-çил тĕлне полсассăн, çын хирĕç вăрăнса вилет. См. хирĕç вăрăнни. Сред. Юм. Çавра-çилпе шуйттансĕм вăйăç каласа ташласа пыраççĕ, тет. Шурăм-п. Çавра-çилсем çавăрăнса çӳреççĕ (в засуху). Т. VI, I. Çавра-çил амăшĕ, çавра-çил хаярĕ... Çавра-çил килли амăшĕ, — килли; çавра-çилпе çӳрекен çунатлă ырă...
çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.
окружить, захватить. N. † Анкартине çывăхарнă хĕрсене çавăрса илсе пулмарĕ. Баран. 54. Хыçалтан хир енчен икĕ тĕлтен поляксем çавăрса илнĕ (крепость). N. Ку вилнĕ çын каптăрт! кайса ӳкет, тет. Хай старик патшана çавăрса илет те, калат: мĕнле, патша, эсĕ капла салтак çапса вĕлеретĕн? тет. N. Ибрахим, майпа анса, лашана мăйран çавăрса илчĕ, тет. N. Хулана çавăрса ил. ЧII. Хапхăр умĕнче хурăнлăх, çавăрса илĕрсем кашăклăх. Альш. Ку ухмах пĕр суйламасăр-тумасăр пĕр пĕчĕккĕ шапине çавăрса илет те, çарăк çине лартса каят. N. Карл I малтанах халăха юри кăна ирĕк ыйтнă ирĕксене панă та, хăй халăх хушшинчи матур çынсене çавăрса илсе пĕтерме пуçланă. Кратк. расск. 28. Сасартăк вăйлă çавра-çил тухрĕ те, çурта çавăрса илсе çĕмĕрчĕ-пăрахрĕ. Кан. Ют качакана хӳререн çавăрса илнĕ. Ib. Елен инке çĕрне те çавăрса илесшĕнччĕ кăсем. Çутт. 154. Хăш чух çунакан туратсем хуçăлса анаççĕ, вут çулăмĕ вĕсене çавăрса илет те, тăçта çитех çӳлелле уткăнса каять. N. Ăна пур çĕртен те инкек-синкер çавăрса илĕ. Орау. Вăл кунти халăха хăй аллине çавăрса илесшĕн тăрăшнă. М.-Яуши. Çурлипе тырă çавăрса илсен (когда захватим хлеб серпом), перекетне пар. (Моленье). || Охватить глубоко, осмыслить, понять. N. Вăл хăçан-та-пулин пуç тавра виçсе çавăрса илсе шухăшланă-ши (подумал-ли хоть когда-нибудь более или менее основательно?). Баран. 59. Япалана вăл (он) час ăнласа, çавăрса илнĕ (соображал, понимал). || Схватить за (что). Ст. Чек. Çухинчен çавăрса илнĕ (или: тытнă), схватил за шиворот. Баран. 58. Карап хӳрине хăй çавăрса илнĕ. || Отрезать путь. Сред. Юм. Кĕтӳ тыр çине кайнă та, кĕтӳçсем арран çавăрса илчĕç (отрезали путь). || Собирать в одно место. Ст. Чек. Кĕтĕве çавăрса ил, собери стадо в одно место. Сред. Юм. Выльăхсем пĕтĕмпе тыр çине кĕрсе кайнă та, кĕтӳç арран çавăрса илчĕ. || Переносно — охватить, овладеть (напр., искусством пения). Турх. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăттăм, ăшăмра мĕн пуррине калăттăм.
повернуть в другую сторону. N. Кунтан кайран вара вăл сăмаха урăх çĕрелле çавăрса ячĕ. Баран. 94. Хутран-ситрен анчах хĕвел-тухăçĕнчен сивĕ çил килсе, лашасен пас тытнă çилкине çавăрса ярать. || Рассеять, разогнать (гнев). Чăв. Юм. 1924, 59. Çиллине çавăрса яраймасăр, хĕрне килĕнчен хăваласа кăларса ячĕ.
сказать ясно и точно. Орау. Çавăрса калама пуçра ăс çитмест. Не может выразить свою мысль точно и ясно. N. Калассине те йĕркелĕ çавăрса калаймасть. || Выговаривать правильно. СЧЧ. Вăл (Лукка) Мирон пиччене Мирон тесе çавăрса калаймасчĕ, çавăнпа ăна Мăрăн тетчĕ. В .С. Разум. КЧП. Унтри Тимахвийĕ пит лайăх вылярĕ; вăл тумланассине те питĕ лайăх тумланнă, алăсемпе туса кăтартмаллине те лайăх туса кăтартрĕ, тата сăмахсене те пит лайăх çавăрса каларĕ.
захватить, схватить крепко. Сенч. Мана çӳçрен çавăрса тытрĕ. N. Çуласа тăнă чухне кăна çавăрат-тытат, тет. Баран. 96. Вăл (ямщик) тĕпри лашана пуçĕнчен çавăрса тытнă, мĕн пур халне кăларса астуса анать. Богдашк. Тытат çӳçрен çавăрса пупа та: укçана пар, атту вĕлеретĕн! тет. Альш. Эпĕ хӳрине лайăх çавăртăм-тытрăм: нимĕнпе те ямастăп.
(с'ак), вешать. Абаш. Çӳçĕнчен поталăхран çакнă. Повесили (его) за волосы к потолку. Ал. цв. З. Çав тимĕр алăк çăри уççисене патша хĕрĕ пиçиххийĕ çинче çакса çӳрет. Ишвк. Старикки пĕр юмантан токмак çакса ячĕ те, токмак çилпе силленсе йоман çомне çапăнать. N. Ялавне питĕ васкаса кăларса çакнă ку! Кто-то („этот“) что-то уж очень поторопился вывесить флаг. Ала 19° Виçĕ чĕлĕ ил те, юлашкине йывăç туратĕнчен çакса хăвар (сухари). Альш. † Ĕнтĕ ятăр кайнă, чапăр кайнă кĕмĕл çакнă хулана. (Вероятно, описка вм. çапнă, где чеканят серебро). N. Витре ăшне курка çакаççĕ. || Начать варить в котле. СТИК. Вут чĕртсе, хурана çакса ятăм. Затопил очаг и поставил похлебку или что-нибудь другое. (çакас имеет в этом случае смысл не повесить, а начать варить, напр.: яшка çакрăн-а-ха? (Начала варить?) Сиктер. Вут чĕртсе хурана çакса яраççĕ. || Носить. Чăв. й. пур. 24. Вăл вăхăтра унăн çине çакмалăх та тумтирĕ пулман. N. Ĕлĕк хĕрарăмсем кĕмĕл çакса çӳренĕ. || Водить. Рак. Лешне хупа пĕрле илсе тухмарăн-ам? — А мĕн çакса çӳрес ăна кунта илсе туха... || Посадить (на спину). Букв. 1908, 17. Катуç чăлхине хывнă та, Маруçа çурăм хыçне çакса шыв урлă каçара пуçланă. || Байгул. Чăхă улăм пĕрчи çаксан, çын вилет, теççĕ. (Примета).
с вешалкой. N. Çакăлă хуп арча. К.-Кушки. Эсĕ вăл хутаçа çакăлă ту.
(с'агы̆н), висеть, повиснуть. Ау 9. Çитмĕл çичĕ çивтĕлĕ, тет, кашии çивтинчен пĕр хĕр çакăнса çӳрет, тет. N. Шу çинче йăвăçран çакăнса тăрать (на дереве). N. Йывăç çинче çакăнса тăнă. N. Ача йăвăç тăринче çакăнса тăрать ни анимаçть, ни кантрисене салтимаçть. Курм. Така турат çинчен мыракипа çакăнса тăрать. Дик. леб. 46. Елиса çыхса тунă кĕпе маччаран çакăнса тăнă. Кама З1. Верук (Иллене çакăнса). Çынсем мăшкăлаççĕ, мăшкăл, ял мăшкăлĕ. Ан пăрахсам мана, савнă Илле, ан ятла мана, эпĕ нимĕн те туман. Н. Карм. † Аннеçĕмех панă йĕтĕн кĕпи çакăна юлчĕ вăта каштара. Ала 56. Эпĕ хурама хăвăлне анса çакăнса тăтăм (висел там). N. Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашнăй кунах вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ талса (= татăлса) анас пекех. || Быть на весу. N. Вăл çавăнтах, машинăна каялла чакмалли пар янă пулсан та, машинă йăнăш çула кĕрсе кайнă; малти вагонсен ураписем çакăнса тăнă. || Повеситься. В. Олг. Каран вăл хорăнтан çакăнса вилчĕ (повесился). N. Тата Макар пиче çакăнса вилчĕ. Атăл хĕрне кайса пиçикипе çакăннă, аттесем пĕр кон хорал тăчĕç. Ст. Чек. Вăрманта усал çакăннă пулĕ. || Приставать, привязаться. О сохр. здор. Çынна çав чир çакăнсан, если пристанет (привяжется) болезнь. Б. Яныши. Мĕнле пулăсем хӳререн нумайăн çакăнса тулнă. Ib. Пулăсем хăйсемех хӳрене çакăнса тулаççĕ. || Тормозить, тянуть назад своею тяжестью. Сред. Юм. Лаша çакăнать. (Говорят, если едущий верхом ведет другую лошадь и она отстает от первой). || Следовать. Альш. Çăмарта сутма каякан çăкăрне хӳне хурат та, вăрăсем каллах урапи хыçĕнченех çакăнса пыраççĕ, тет, юлмасăр. || Попадаться; встречаться. Якейк. Хайхискер тин çакăнчĕ (наконец, попался), нумай кушшуль тăкрĕ, текех ямăç ĕнтĕ (про вора). N. Çул çинче мĕн çакăннă хуласене, ялсене — пурне те тĕпĕ-йĕрĕпе тустарса пынă. || Относиться. Баран. 247. Çурçĕр енчен Пăрлă Океан патне пырса перĕнекен хăш-хăш çĕрсем анчах сивĕ енне çакăнаççĕ (относятся).
(с'алан), зацепиться. Сюгал-Яуши. Пусма ман туратран çакланса çурла кайнă. || Приставать, привязаться. N. Мĕн усал килсе çакланасси пур мана? N. Темĕскер пулчĕ мана, эпĕ халччен чирлеменччĕ, пуç ыратат, шăмă-шакă ыратат, темĕскер çакланчĕ, тесе калат, тет. ЧС. Сунас пулман кăна (лошади), пĕр-пĕр урăх чир çакланнă пулĕ, терĕ. Кан. Лаша çумне тепĕр лаша çакланса пынă вĕсемпе. N. Чуна мĕн çакланмас. || Впасть. N. Эпĕ хуйхăпа асапа çаклантăм. || Попасть. N. Çĕркĕ патшанăн туй пулнă та, çавăльте çакланмарăм-и-ха (не попала ли туда), тесе калат, тет, тилли. Баран. 56. Иккĕш анчах шыва çакланайман, çыранран тӳрех лаши-мĕнĕпе чул çине персе аннă. Юрк. Эсĕ кунта мĕн ĕçпе çаклантăн? Ib. Тамăка çакланнă çынсем иккĕн, ĕлĕк пĕрле тус пулса пурăннăскерсем, пĕр-пĕринпе тĕл пулсан, тытăннă савăнса калаçма. Ib. Унта пĕр вырăна (должность) çаклансан, çавăнта слушит тăва пуçлат. Ib. Ăнсăртран мана çакланчĕ те, халĕ те пулин ман çумра кушак çури пек йăпанса пурăнат. Ib. Тутар арăмĕ утилни (удельный) вăрманне вăрттăн каснă чухне ăнсăртран вăрман хуралçине çакланат. Ib. Эпир ниепле те судья камĕрне çакланаймастăпăр, тархашшăн епле çакланмаллине каласа парсамччĕ. N. † Тевет, тевет, тиетĕр, тевет сире çакланмас; сарă хĕр, сарă хĕр, тиетĕр, сарă хĕр сире çакланмас. Дик. леб. 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? || Попасться. N. Опана çакланнă. Попался медведю. Якейк. Етменти Йăван çăрккаç плотнă çакланнă (= тытăннă). Орау. Пĕрмай пурнать халĕ, çакланмаçть. Пока ему все сходит с рук. Б. Яуши. † Карăш йăви картара, карăш пычĕ — çакланчĕ. || Чувствоваться. N. Хура вăрман урлă каçнă чух пăчăр тупрăм; пăчăрĕ çуна çине кĕреймерĕ, хул хушшине çакланмарĕ. (Шутка). || Выпасть. Альш. Малтан аслине çакланат, тет, сыхлама. || Заплетаться. Орау. Чĕлхи-çăвар пĕртте çакланмаçть ку çынăн (ловко говорит), кам-ши вăл? || Проникать, вливаться. Юрк. Вырăс чĕлхине çакланнă чăваш сăмахĕсем.
(с'амры̆к), молодой. Альш. Акă пĕр çамрăк ача тапаланса йĕрсе вырта парат, тет. Ib. Пирĕн кӳршĕ çамрăк арăмне лартса хăнана кайрĕ. N. Ватти — ватă, çамрăкки — çамрăк, вĕсем те пĕр пек тумаççĕ, шухăшлама та пĕр пек шухăшламаççĕ. Регули 6. Вăл çамрăк халь аланма. ЧП. Çамрăк чун. || Юноша. Юрк. Альш. Çамрăксем, парни. Сред. Юм. Çамрăк, молодежь. || Молодость. МПП. † Йыттăн ĕмĕр иртет касмăкра, пирĕн ĕмĕр иртет çамрăкра. N. Эсĕ мĕн çамрăкранах тăрăшса вĕрен. N. Çамрăк чох, в молодости.
молодежь. К.-Кушки. Вăл вăкăра пуснă çĕрте çамрăк-кĕрĕм пулман, пурте ватăсем анчах пулнă. N. Ун чухне çамрăк-кĕрĕм вара выляма, ташлама, кулма тытăнать. См. яш-кĕрĕм.
погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.
то же, что çиеп, ем. Якейк. Шорк. Çап, çатăп — ем; эсĕ çан, çатăн — ты ешь; вăл çать, он ест: эпĕр çаппăр, мы едим; эсĕр çаттăр, вы едите; вĕсем çаççĕ, они едят.
очень молодой. Дик. леб. 51. Ун умĕнчи вун-пĕр акăшран ытарма çук илемлĕ, çап-çамрăк вунпĕр çын (одиннадцать молодцов), патша ывăлĕсем, пулса тăраççĕ. N. Тĕсне пăхсан вăл çап-çамрăк. По внешности он совсем молодым кажется.
совершенно голый. N. Унăн пуçĕ çап-çара, вăл çӳçне хыртарса янă. N. Мана пĕр пилĕк тенкĕ пар-ха, ытла çап-çарах, ан пăрах. || Исключительно. Конст. чăв. Эпĕ вăсен умĕнче çап-çара чăвашла калаçрăм. N. Ют ялсене (о чужой деревне) ыйтсассăн, хăш пĕлейменнисене çап-çара суеçтертĕм. || Совсем. СПВВ. Х. Çап-çара ывăннă. N. Çап-çара начарланса карăм. Я совсем исхудал. || Все, целиком. N. Эпĕ тара пама çырса ятăм анисене, вăл хăй юмах(х)ипе: çап-çара акап, тет. N. Çап-çарах ан яр, тăварлă полĕ. Все не клади, пересолишь.
(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.
(с'абы̆н, Пшкрт: с'аβы̆н), удариться, получить удар, ушибиться. ТХКА 51. Пите-куçа туратсем çапăнаççĕ. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса сывлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Коракыш. Çав тукмакки (колотушка) текех çилпе сулланса çапăнса тăнă. Çутт. 157. Йĕптăррисем: ай, ай, ай! тесе, ăçта çитнĕ унта çапăнса каяççĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохнă чох, çӳçе шулчи çапăнчĕ. Çӳçе шулчи полман мĕн, тăван сомах(х’) полнă мĕн. N. Каç лапка çинче çывăрнă чухне усал тĕлĕк курса хăранипе, çӳлтен персе анса, лаххана çапăнса, пуçне çĕмĕрнĕ. К.-Кушки. Ну, çаврăнса çапăнтăм та эпĕ виçĕмкун! Пĕçĕ халь те ыратса тăрат-ха. Пĕççе пĕтĕмĕшпех ыраттартăм. Ну и хряснулся же я третьего дня! До сих пор бедро болит. Все бедро отшиб. Пшкрт: с'аβы̆наҕан с'ын (падучая болезнь) таβаланат, таβаланат, ты̆рат та чирэрэк полат вара. || Стукнуться. Якейк. Хĕр-ача, арçын-ачая çорăм хыçĕнче йăтса пынă чох, арçын-ачин алли вĕçернсе кайнă та, çĕре пуçĕпе çапăннă. Девочка несла мальчика на корточках; руки у него оборвались и он стукнулся головою о землю. || Налетать, натыкаться. Цив. Çакăскер, ӳсĕр майĕпе лашине тытас тесе пырсан, лаши çумнех пырса çапăнчĕ. Коракыш. Кашкăрсем хăранипе йăвăçсемпе çапăна-çапăна тарчĕç, тет. || Прикасаться, задевать. Магн. М. 184. Виле туй çынна çапăнмантан, т. е. чтобы свадебный поезд мертвых не прикоснулся к живым... || Приставать. Альш. Вĕсем çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та çапăнат (т. е. иесем). || Шататься, шляться, заходить. В. Олг. Ста çапăнса çӳресе? Где шатался? Сред. Юм. Мĕн çапăнса çӳрен çак эс пôр çĕрте те, ниçта вырăн топмасăр? Ib. Çав килсе çапăнмас тем-ха паян, пӳрт орайне тасарах тытас. Çĕнтерчĕ 2З. Мĕншĕн килсе çапăннă вара кунта Илякка? Полтава 1ЗЗ. Украйнăри юр ăсти яла кĕрсе çапăнсан. || Утираться. Кан. Пырать те „алшăлли“ çине çапăнать. || Париться в бане. N. Марья мулча хутнă. Ашшĕ мулча кĕнĕ те, вĕри çапăнайман. Вара вăл Марйине: мулчине ыррăн чулĕ хĕрмелĕх хутман, тенĕ. ТХКА 24. Чăвашĕ хăй çăка милкĕпе, икĕ милкĕпе: ах, ах, ах-хах-хах, çăка çулçин мыскари, чĕке-тăвăн тункати; хури-мари сакайне, лăппи-лаппи тапкайне; çăка мунча шерпетне, икĕ алтăр ăшшине, ӳте-пĕве канлĕхне, çăтăл-çăтăл çăтăлăк, çăка çулçи мыскари, хурăн милки сиплĕхĕ; ах-ах, ах-хах-хах! тесе ӳпне-питне çаврăна-çаврăна лапка çинче çапăнать. || Печататься. Кан. Пирĕн 37-рен 4 листа ытларах çеç çапăннă.
(-бы̆с’), драться. Орау. Ачапча, вылясан-вылясан, çапăçса каять вăл (доходит до драки). Альш. Анчах старик уринчи чĕнне памас: çапăçсан та памас. N. Пурте пĕр-пĕринпе çапăçса пĕтнĕ. Все передрались. АПП. Икĕ тур ут çапăçат, тупăлха туртисем авăнат. || В перен. см. Шел. 8. Вăл халь Баку хулинче кунĕн-çĕрĕн хут çинче çырупала çапăçса…
понуд. ф. от гл. çапăç. Изамб. Т. Çапăçтарсан та, çитменни çапăçтарат. Хурамал. Вăл çăмартасене, кĕлтуса чарансан, çынсерен валеçеççĕ те, пĕр-пĕринпе çăмартисене çапăçтараççĕ. (Мункун).
удариться, биться. КС. Кайăк: çапкаланать, лăпăртатать, латăртатать (бьется). ГТТ. Лаша хӳрипе çапкаланса илчĕ. Лошадь хлеснула (себя) хвостом. Шел. II. 59. Вăл та аллисемпе çапкалана-çапкалана юрлать. Янтик. Сымар çын кăрават çинче çапкаланса ниçта кайса кĕреймес. Тяптяево. Çапкаланса выртать, тет (пьяный). N. Пыма çăмăлланчĕ. Йĕлтĕрсем яка çулпа выляса, çапкаланса анчах пыраççĕ. Ст. Чек. Ухмаха ернĕ çын çапкаланат, çынна çулăхат, кирлĕ-кирлĕ мар сăмах калаçат. Баран. 89. Çил-тăвăл улать; çуна еррипе шуса, сулкаланса, çапкаланса пырать. || Колотиться. Ст. Чек. Тапакпа çапкаланса пурăнат-çав. Промышляет табаком кое-как. || Околачиваться. Икково. Ĕçсĕр çапкаланса çӳрет. Шатается без дела. N. Çирĕм сакăр кунтан ытлашшийĕ унта-кунта çапкаланса çӳресе иртрĕ. Сред. Юм. Çапкаланса çӳрет тесе ĕçсĕр ним тума аптăраса çӳрекене калаççĕ. ЧС. Ăста кирлĕ унта пушартан хăраса кăларса янă выльăхсем çапкаланса çӳреççĕ. Орау. Пĕр ухмахĕ ăрамра çапкаланса, унта та кунта пырса перĕнет. На улице металась какая-то одурелая личность. N. Пĕр пӳртрен тепĕр пӳрте куçса çынсем патĕнче ĕçлесе çапкаланса çӳретĕп. Беседы. Ял тăрăх çапкаланса, йăваланса çӳретпĕр. || Запутаться (о хлебе в поле). Тюрл. Тырă пит çапкаланнă (= пăтранса пĕтнĕ, вăррисем юхса пĕтнĕ).
побои, удар. Сир. 53. Çапкăпа çапни суран тăвать, чĕлхепе калани шăмма-шакка çĕмĕрет. ЧС. Куçне хупат та, сасартăк çав çапкă айĕнчен виçĕ хут тухса кĕрет. Вăл вара вирĕм пуçлăхĕ пулат.
çапкăчă, вообще орудие, которым бьют. Сир. 71. Хăлхинче унăн ялан çапкăчă сасси янăраса тăрать, ӳкерчĕкĕ çинчен куçне илмест вăл. || Молотилка (неудачный неолог.).
понуд. ф, от гл. çап. || Заставить стучать. Сред. Юм. Пôкан çаптарать. (Удары при гадании стулом). || Заставить отбивать (косу). N. Хăшĕсем пĕлтĕр çулнă çавасене тимĕрçе илсе кайса çаптараççĕ. || Наметывать (копну). Собр. † Утмăл купа утăра йĕкĕр капан çаптартăмăр. || Бить, сечь (розгами, кнутои), пороть. N. Пĕр ачине карта урлă каçнă чух хуçи уринчен ярса тытнă та, туртса антарса çапма тапратрĕ. Çаптарсан-çаптарсан, ачана киле янă. Симб. Атте вара мана çаптарма чарăнчĕ. Б. Яныши. Апи мана çаптарни. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ (бьют). Ск. и пред. чув. 34. Тепĕре ури тупанне пĕççи айĕн çаптарса шатлаттарса илет те. N. Атте мана тата хытăрах çаптарчĕ (еще сильнее). Чăв. й. пур. 24°. Клавасем пырса пит хытă çаптарнă. Янтик. Çавăн матки паян ачине хытă çаптарчĕ. Скотолеч. З. Пушăпа çаптар (но тут же çап). ЧС. Вĕрентен тытса тăракан çыннисем луçа çавăта пуçларĕç, пĕри хыçалтан хулăпа çаптара пуçларĕ. БАБ. Амăшсем пит хытă тытса çаптараççĕ. || Бить масло (на маслобойке). Эпир çур. çĕршыв 28. Тата уйрăм кĕрпе çурмали арман пур, çу çаптармалли машшин пур. Пир. Ял. Пурте Çăл-пуçне çу çаптарма килеççĕ. || Парить (в бане). Орау. (Мулчара) Хветĕре çаптарсан, çан-çурăм канлĕ пулаканччĕ. || Набивать, запрашивать цену. N. Теçеттинине мĕн хакпа илетĕр? — тетĕп. Вунтăватшар тенке çаптарать. Ăçта кайса кĕрес тетĕн, илес пулать, тет. || Околачиваться. Янтик. Айта, çаптарса çӳрер-ха урам тăрăх. Ib. Наччас çаптарса килтĕм Иван патне. Ib. Ну паян кунĕпе çаптарса çӳрерĕмĕр хулара (погуляли весело, геройски, без всяких стеснений). || Придать ткани окраскою пестрый цвет. КС. || Сняться (в фотографии). К.-Кушки. Патрет (-рэт) çаптарса яр (карттăчкă çаптарса яр). Снимись и пришли портреть (карточку). N. Хам кĕлеткене çаптарса яратăп. || Обивать (чем). М.Тув. † Пирĕн Тумкă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. || Валять. Альш. Шап-шурă çăмран кăçатă эп çаптартăм. Ib. † Хура çĕленĕн тирне сӳсе илсе йĕпкĕн хура шĕлепке çаптартăм. С. Дув. † Хура çĕлен тирĕнчен хура шĕлепке çаптартăм. || Говорить смело, сказывать. Ст. Чек. Тутарпа вăл тутарла çаптарат, ирçепе ирçелле. Кан. Унтри çак сăмахсене çаптарнă пирки, ялсовет членне кĕме тивĕçлĕ çын мар. Ск. и пред. чув. 81. Хушăлкасен мăн-кĕрӳ, хăй такмакне вăл калать, хăй аллинчи сăрана тăка-тăка çаптарать. Слакбаш. Сăмах ункайĕпе çаптарат (или: çаптарса хурат). Задевает в речи попутно, проезжается (на чей-либо счет). Шурăм-п. Юмах та аван çаптарать (сказки сказывает). || Неосновательно возражать. N. Хăшин çинчен тӳрех: ним ĕмĕтленмелли те çукскер, тесе, çаптарса хунă. N. Сан пеккисемпе эпĕ калаçмастăп та! Тесе çаптарса хучĕ юлашкинчен. || Держать чью-либо сторону, стоять на стороне кого-либо. Тайба-Т. Хăй майлă çаптарат. Делает так, как ему выгодно. Кан. Пуянсем майлă çаптарма тытăннă. || Пропечатать, продернуть. Кан. Сан çинчен (о тебе) хаçат çине çаптарап. N. Тата каçет çине çаптарĕç. || Телеграфировать. N. Юпа тăрăнчипе çаптарса ярăр: ашшĕ сывмар, тесе. Трхбл. Телеграм çаптарас, подать телеграмму.
(с'апла), так, этак, таким образом. ТХКА. Ав çилен ĕнтĕ. Эпĕ сана вылямалла кăна çапла каларăм. Пазух. Килтен сăра ĕçме эпĕ тухрăм, çапла ӳсĕрлессе эп пĕлмерĕм. Юрк. Мускава, çапла та капла (так и этак), пит аван хула, тесе калаçнине илтсен, çармăссем тăваттăн-пиллĕкĕн пĕр канашлă пулса, юри çав хулана епле иккенне курма кайнă. Ib. Çапла-тăр та çав: эй, пире чăваша юрат-çке, татах нимĕн сăмах калама аптăраса. Ib. Çаплине çапла-тăр çав... Так-то оно, наверное, так, но... Изамб. Т. Çаплине çапла та. Так-то так. Сред. Юм. Çапла (или: апла манеш), так значит. Регули 464. Эп çапла (тăвас) тăрам. Ib. 540. Çапла мар-и, илмен вăл. Ib. 652. Çапла ман пек ту. N. Çапла пулмасăр вара. Якейк. Çапла мар-и, ачасам? N. Çапла вĕсем нумайччен улталанса пурăннă. Букв. 1886. Тавăрăнмассерен: Чĕмпĕр çапла лайăх, Чĕмпĕр капла лайăх, тесе калаçатьчĕç. Альш. Кулаççĕ-мĕн тăваççĕ, çапла иртĕнеççĕ. Беседы на м. г. Çапла мар-и вара? Не правда-ли? || Такой. Юрк. Çапла тĕслĕ çӳçлĕ, сухаллă çынсем (такого цвета). Кан. Ванюш (ача çапла ятлă) пирĕн кулкаласа çеç пырать. Изамб. Т. Шăллĕ те, йăмăкĕ те унăн çапла пулнă (были такие же). N. Хăшĕ нимĕн калама аптараса: амăшĕ çапларах, амăшĕ ямасть, тет. || Например. Баран. 118. Вăрман пире пысăк усă кӳрет. Çапла, вăл шыва упраса, типĕтмесĕр тăрать.
подобный этому, в роде этого, в таком виде. Альш. Çаплалла майлă чавашсем кураттăмăр эпир вăл аслă çулăмăр çинче. Ib. Çаплалла майлă, темĕскерле, пула-пула каяççĕ вăл тăхăр ял.
так и так. Альш. Ефим Петрович пĕтĕм уччилни япалине çапла-çапла мана пачĕ те, кăнтăрла тĕлнелле хăй çĕнĕ вырăнне, Лашчă Таяпине, тухса кайрĕ. Ib. Малтан вăл каласа парать (излагает одно), тет: çапла-çапла, тесе калать, тет. N. Йăлăнат: тухтăра çапла-çапла (так и так), тесе каласа параймăр-и? N. Эпĕ унтан ыйтрăм: эсĕ ăçтисем, кам пулатăн вара? терĕм.— Çапла-çапла, хуçанăн прикашчăкĕ, тет: çапла яла ярмăрккана таварсем илме каятăп, тет.
так же, таким же образом. Изамб. Т. Çаплах, çаплах, вĕтĕ те, шултăра та тăваççĕ. ЧС. Пирĕн атте эпĕ астăвасса çаплах чирлесе пурнатьчĕ. Чирлесен-чирлесен, тата хытăрах чирле пуçларĕ. Сюгал-Яуши. Çаплах тата хамăра çынсем тĕл пулаççĕ те, эпĕ калап: шкула каятпăр-ха, теп. N. Çав тĕлĕнмеле ĕçе çак çула çитиччен курманччĕ, кăçал халерă пулнăран çаплах асапланчĕç (= аппаланчĕç, с обрядами) пирĕн, пиртен инчех мар ялта. КС. Хăй начарланса карĕ (обеднел), эрекине çаплах ĕçет (беспрестанно пьет; если: çапах ĕçет — все-таки пьет. КО). Синерь. Шăши çур çул пурăннă, тет, сала-кайăк та çаплах килмеçт, тет. Шăшийĕ пит начарланса çитрĕ, тет те, пĕр пĕрчĕк сĕллине çирĕ, тет. N. Киле кайсан, перĕн пата çаплах кай, апипе попляса ларма. N. „Купеческий“ тиекен пароходсем анчах çӳреме май пур таран çаплах çӳресшĕн. || Такой же. N. Епле анчăк? тетĕп.— Çаплах, тет. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах çаплах-ши? — Чăнах та çавнашкал. || Всё, беспрестанно. Торп-к. Кашкăра тем чухлĕ тутлă çитарсан та, вăл çаплах вăрманалла, теççĕ. (Послов.). Альш. Куçсах тăмаллах мар та, курăксем аванах ӳсеççĕ те, çаплах та (все же) чăнкă аякки (у горы). Яргейк. Пуп майри çаплах ятлать, тет, пупа: кунтан мĕн тухать, (что из этого выйдет, вылупится) тесе. Панклеи. Хĕрĕ (падчерица?) ларма каясшăн полнă. Карчăк старика: çак хĕре еçсе хăвар-ха, старик! вăл çаплах каясшăн, тет. || Всегда. В. Олг. Ĕне сунă чохне çаплах пуркаланса турса (вертелась). Кан. Венăра (Австри) çаплах çĕр чĕтрет. В Пшкрт — çаплак.
çаплипех, в таком виде; в таком же виде, как было. Панклеи. Çаплипех кусам пичĕшсем петне çиттĕрç (к братьям ее). Ачач 12. Сĕтел çинче каçхи апат юлашки çаплипех тăрать. Орау. Çаплипе те юрĕ-çке. Ib. Çаплипех (в таком же виде) исе каяс-ши кăна? О земл. Вăл вара акачченех çаплипе выртать. О сохр. здор. Ун пек выльăха пусма, вилсессĕн тирне сӳме, юрамасть, ăна çаплипех ялтан аяккарах илсе кайса, йытăсем чавса ан кăларччăр, шăршă ан тухтăр тесе, тарăнрах алтса пытăрас пулать. СТИК. Çĕлĕкне çухатнă та киле çаплипех таврăннă вара (возвратился в таком же виде). N. Тĕл-тĕл урайĕнче путек йĕпетнĕ вырăнсем, путек тислĕкĕсем çаплипех выртаççĕ.
то же, что çаврăн. Б. Олг. КС. Эс çарăнтăн-и ыраш çăнăх патне? — Çарăнтăм, пыртăм эпĕ, çĕр хĕрĕх пус та вонă пус кĕлеччĕ (= просят). Пшкрт. Вăл сомак килет çарăнса. В. Олг. Лайăх çарнат çын тарашĕнче, çамçа сăмахпала (приветливый, у КС — çынна вашават).
(-га-), учащ. ф. от çарăн. В. Олг. Тепĕр вĕремре улĕ корат ашшăне, вăл çарăнкаласа йӳçĕ (= йывăç) панче.
(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.
босиком. Дик. леб. 43. Вара вăл вĕлтĕрене çара-уран таптаса çемçетнĕ. Ст. Чек. Хуняçа умĕнче çара-уран çӳрени килĕшмес. Неприлично ходить босой пред свекром.
без чего-либо, напр., есть без хлеба суп, яйцо и пр. Ядр. Çаралла ан çи. Не ешь без хлеба (яйцо, чăкăт, мед и пр.). М. Васильев. Çийĕр хора (гуся) çараллах. О сохр. здор. Кирĕк епле çăкăра та çаралла çиес пулмасть. Орау. Хăяра, купăстана çаралла çисан, вăл чĕрене çиет (возбуждает голод).
с непокрытой головой. Кан. Çарран. Çара-пуç. Йӳле пилĕк. Ашшĕ-амăшне. Сасартăках çил хытă вĕрсе унăн пуçĕ çинчен çĕлĕкне вĕçтернĕ-кайнă, вăл çара-пуç тăнă-юлнă. Собр. Сĕм вăрманта çара-пуç кăшкăрĕ. (Пуртă касни).
луг; место, богатое лугами. Н. Шинкусы. См. çумăр хулли. N. Вăл шыв (река) тăрăх çаранлăх. Альш. Авантарах вырăнсенче çаранлăхсене çулса илеççĕ.
понуд. ф. от çарат. ТХКА 71. Пирĕн çавă лашана вăрăсем те вăрласшăн пулнă. Хамăр çумри Ваçук матки патне темиçе те киле-киле выртнă вĕсем. Ваçук матки пире ĕлĕкренпех çараттарасшăн тăрăшать те вăл.
то же, что кăмака чĕрçи, шесток печи. Зап. ВНО. Абыз. Кăмака çарати, шесток. Орау. Кусар кăмака çарати çинче выртать (лежит на шестке). Ст. Яха-к. Вăл (тот) чӳкленĕ сăра куркине вара Маçилке кăмака çарати çине лартрĕ.
(с’ары̆), войско. В. Олг. Альш. Вăл патшана çарă кăларса тăратмаллаччĕ, тет (он должен был доставлять войско). Баран. 59. Вунпиллĕке çитсенех, вăл çарра кайнă. ТММ. Çăрттан чăмать, çарă хирĕлет. (Утă çулни). См. çар.
(с’ары̆м), круглый. В. Олг. Б. Олг. Коç çарăм шăнни (кость). || Шар. Пшкрт. || Оборот речи. В. Олг. Сăмах çарăмра килет вăл. Хорачка. Соя сарăмĕ, оборот речи. См. çаврăм.
встреч. в соединении: ана-сарма, пахча-çарма, катка çарма и пр. Альш. Ана-çарма, всякого рода загоны вообще. Ib. Ана-çарма, утă çуласси пурте пĕрле пулнă вăл (общее у „Тăхăр-ял“). Ib. Типĕрех вырăнсенче вара çав ĕлĕкрех пĕтĕмпе анкарти, пахча-çарма пулнă, тет. Аттик. Чĕрес-çарма, витре-çарма, мих-хутаç; катка-çарма; катки-çарми çок.
(с’арран), босиком. Сред. Юм. N. Вăл çарран, çĕтĕк-çатăк тумтирпе, ырă çын куç умне курăнма вăтанса, вăрă-таркăн пек тарса çӳрет. Тюрл. Хăшĕ-хăшĕ: çарран намăс, тесе, атăсем тăхăнса тухаççĕ. N. Çула ачасем урам тăрăх çарран, çара-пуçан чупса çӳреççĕ. Собр. Атăпа пулин те, çарран çӳреп, урапа пулин те, çарран çӳреп. (Атă пăти).
без утора. || Переносно — глупый. СПВВ. ФВ. Çартсăр çын тесе айвантарах çынна калаççĕ. Вăл çарта ларайман, калаçнă чух та çăвара мĕн килнине персе ярат, теççĕ.
(с'ат), подр. звуку хлопанья, звонкого удара. П. Патт. 16. Ыттисем вара кула-кула ал çупа пуçларĕç: çат! çат! çат! тутараççĕ. КС. Пĕççине çат çапа-тăра юлчĕ (или: шарт çапа, во время удивления). Якейк. Мана ати питрен çат! тутарса ячĕ. Ман ыратнипа кушшуль шăпăр-шăпăр йохса анчĕ. Ib. Хытă хотпа алăран çапсан, çат! тăвать. N. Çат та çат! тутараççĕ. Хлопают ладонью по голой голове. Ачач 59. Астумасăр Саньккан шурă тутăрлă пуç тӳпине йĕпе чăмаккипе çат! лектерчĕç. Тет. Хайхи тенкел (скамья для катанья) пуçĕ çĕкленчĕ те, мана тутаран çат! тутарчĕ. СТИК. Кантăра тылласан-тылласан, тата тылă çумне çат! çат! çапса хухнне тăкаççĕ. ТХКА 43. Тьыха нимпе те чарăнмасть. Шĕшкĕсем хама çат та çат! лекеççĕ. Сред. Юм. Пысăкрах хомсĕм лотка çомне çат, çат! туса пырса çапнаççĕ. Малт. шк. вĕр. физ. 105. Вăл вăхăтрах çат! тени илтĕнет. Собр. Çар çине çат, çат, çат! (Кĕпе çапни). Альш. Лашине çат тутарать (ударяет по лошади). Толст. Хуçа лашине пушăпа çат! тутарчĕ, тет. N. Вăрр, вăрр, вăрр, вăрр! çаврас пулать те, çат! тутарас пулать стена çумне (часы). || Подр. треску при раскалывании доски. Сред. Юм. Хăма çат! туса çорлать. || Подр. лопанью стеклянной посуды. Орау. Вĕри шыв ятăм та, стакканĕ çат! анчах турĕ (треснул). || Подр. звуку при падении. Якейк. Йăвăç тăрăнчен çĕре çат анчах персе анчĕ (о человеке). N. Ыйтсан-ыйтсан (когда отец просил), хĕрĕ çĕрне çат тутарса çĕре пăрахрĕ, тет. || Подр. быстрому появлению электрического света. Малт. шк. вĕр. физ. 107. Ӳтрен çат! туса хĕлхем (каçпа) тухать, вăл вăхăтрах электричĕствă тухнă тĕлтен тем тивнĕ пек ыратни сисĕнет. || Подр. плотному прикладыванию. Нюш-к. Пĕренесене пĕр-пĕрин çумне çат хурса тухнă (плотно). Альш. Кĕпе çан-çурăм çумне çап çыпçăнса тăрать (тарласассăн). О сохр. здор. Çав пирсем пит çӳхе, çип пĕрчисем пит çат выртаççĕ. Толст. Ман çийĕмри кĕпе-йĕм йĕп-йĕпе пулнă, ӳт çумне çат çыпçăнать. || С усилительной частицей ах(ех) — плотно. Орау. Луткана тĕп лартма малтан шӳтерсе сарăлтараççĕ те, тĕпне лартсан, каллех типĕтеççĕ, унтан вара çарти тĕпне çатах хĕссе хурать. N. Çатах çыпçăнса тăраççĕ (плотно). || Упорно. N. Çатах ман çине кăтартса тăрать (напр., свидетель упорно на меня показывает). || Дочиста. Рук. календ. 1908. Сĕте çилĕре çатах пĕтичченех сăвас пулать!
(с'адан) плетень. Альш. Ула кушак, сăр кушак çатан айне йĕр хывнă. СПВВ. НН. Çатан урлă кайнă тесе вилнĕ çынна калаççĕ. Пĕр-пĕр ватă çынна: унăн çатан урлă каяс вăхăт çитнĕ, теççĕ; вăл — вилес вăхăт çитнĕ тени пулать. М. Тув. † Çатан кашти — улт кашта, авăнассăн туйăнать. N. Çатан шăтăкĕ пĕрене шăтăкĕнчен (çатан çурăкĕ пĕрене çурăкĕнчен) кулат, тет. Б. 13. Чупрăм, чупрăм, çитеймерĕм, хăва çатан урлă каçаймарăм. || Частокол. Пшкрт. Çатан, то же, что у др. чуваш назыв. шалча карта. СПВВ. ВА. Çатан — шăтăрнак, частокол. || Плетенка (для езды). Завражн. Çатан, çӳремелли çатан. || Корзинка. N. Ытла вĕттинчен çатан кунтăсем тăватпăр. Аттик. Тата çăмарта пухма çатан парса ярать. См. чатан, читан.
(с'ады̆рга), трещотка. Бур. Баран. 42. Хуралçă çатăрки вăрра хăратнă пек, йытă сасси кашкăр кăмăлне пĕрттех килмест. К.-Кушкы. Çатăрка — трещотка, употреблявшаяся при обряде „сĕрен“. Ib. Пахча хуралçи çатăркапа çатăртаттарăт. || Хворостина, хворост. Н. Уз. Çатăрка анчах тăрса юлчĕ. Осталась только хворостинка, мелочь. Хурамал. Вĕтĕ çаппа çатăрка тесе калаççĕ те çырма-çатăркана каяс, теççĕ (хуйхăраççĕ). Çта та пулин çырма урлă çĕрле каймалла пулсан, вăл çынна чарса калаççĕ: ма каян çĕрле пулсан? е çырма-çатăркана кайăн (упадешь), теççĕ. Сред. Юм. Çатăрка или çатрака. (Вĕтĕ çаппа çатрака теççĕ). Бугульм. † Тăшманçăм килессе пĕлнĕ пулсан, хăваяс мĕн кĕпер çатăркаран... СПВВ. ИФ. Çатăрка — туратăн вĕччеç турачĕсĕм. В. Ив. Сӳре йывăççисем çумне аял енне çатăрка каркаласа çыхаççĕ. || Трущоба, чаща. Хорачка. Нисталла каймалла мар, çатăрка (в лесу). || Запутанная (рожь). В. Олг. (у КС. также çатра). || Назв. какой-то кости птицы. Пухтел. Изамб. Т. || Решетка у шерстобитов? Чирикеева. Çатăркана курак йăви теççĕ. || Вспыльчивый. Сиктер.
понуд. ф. от çатăртат. Шорк. Орама тохсан, çатăрмакпа (трещоткой) çатăртаттарса каяççĕ (во время обряда „вирĕм“). N. Çатăртаттар (мелкая дробь при испускании ветров). || Жарить. Альш. Эсĕ, тет, пĕр пĕрчĕ çилкене те, тата пĕр пĕрчĕ хӳрене çатма çине хур та, тек çатăртаттар. Ау 88°. Эпĕ кирлĕ пулсан, çак хуре пĕрчипе çилхе пĕрчине çатма çине хурса çатăртаттар. || Скрести, царапать. Сред. Юм. Кошак чĕрнипе йывăçа тăрмалана чохне çатăртаттарать. || Щипать, драть, есть. Череп. Хăлхана çатăртаттаран. N. Амалĕ аллине çатăртаттара пуçланă та, вăл кăшкăра пуçланă. Лекарство стало есть ему руку, и он заорал. N. Ку амаль хытă çатăртаттарать. N. Çапла вĕсенĕн суранĕсене уксуспа тăвар сĕрсе çатăртаттарсан та, вĕсем хирĕç пĕр сăмах та каламан. || Драть (уши). Якейк. Холхуна çатăртаттарса ярсан, лайăх çынна охмах теме вĕренĕн! Вот нарву тебе уши, тогда станешь браниться дураком! Яргуньк. Çӳçрен çатăртаттарса ячĕ. Отодрал за волосы (так, что часть их вылезла). || Ухватиться сильно. N. Пĕр-пĕринчен çатăртаттарса тытнă та, сиккеленмеççĕ. Тет. Эпĕ лаша çилхинчен çатăртаттарса тытрăм. N. Çатăртаттарса тытнă та, нимпе те ямасть. || Есть жадно. N. Мĕн чул çатăртаттарнă, ун чул лайăх. Чем больше есть, тем полезнее для здоровья. || Двигаться быстро с шумом, с треском. Çутт. 154. Пушар вăрман тăррипе анчах çатăртаттарса каять. Панклеи. Арçури çавăнтанах, шĕшкĕсене сире-сире, çатăртаттарса иртсе карĕ, тет. N. Эпир вăрманта пĕр тарăн-вара, тата çитменнине чăтлăха, çатăртаттарса кĕрсе кайрăмăр. Тораево. Эсĕ мĕн çатăртаттарнă çемĕн шалала сик, тесе калать, тет. (Тилĕ улăм урине вут тĕртсе янă, кашкăр улăм ăшĕнче сурăхсем килессе кĕтсе выртнă. Тилĕ вара çав кашкăрне вĕрентсе калать). Толст. Çатăртаттарса пырсан, лашисем хăйсен ялне пырса кĕчĕç, тет. Орау. Хулана çатăртаттарса кайса килем-ха (быстро, с треском). || Быстро и ловко говорить („шпарить“). Моркар.
то же, что шартлама, трескучий (о морозе). N. Вăл вăхăтра ахаль те çанталăк çатлама сивĕ тăнă.
то же, что çаппа-çарамас, совершенно голый. Орау. Çатта-çарамас ăрам тăрăх, чупса пырать, аснă пуль вăл.
назв. праздника. Чув. пр. о пог. З65. Çемик кунĕ çил пулсан, тырра тăкать. Если в семик ветер, то хлеб высыпляется. Тюрл. Пирĕн ялта троица умĕн çынсем вилнисене асăнаççĕ, çапла асăннине çемик теççĕ. Вăл çемике ялан та кĕçнерникун тăваççĕ.
мотив, мелодия, гармония, строй, лад; порядок, способ, соответствие. Чигир. Шурă пĕремĕк шăл çемми, Собр. Куккăр çăка кут çемми. (Кăнчала йӳççи). КС. Паян нимĕр пĕçерсе патăм-ха, ват çынсене шăл çемми (подходное для зубов) В. Олг. Онтан кĕсле калат (сыграл) çармăç, пĕр çемĕ. Ib. Кĕсле çемми. Якейк. Копăс каланă çеммипа эп ташлама пĕлместĕп. Ib. Ачасам, ман мĕлле çемĕ калас (какой мотив сыграть)? Ир. Сывл. З4. Шăнкăлă-шанкăл хăрăк-марăк çемме майлă шăнкăлтатрĕ. N. Вĕсем ырă ăслă сăмахсем вĕрентсе хăварнă, юрăсем-сăвăсем, кĕвĕсем-çемĕсем каласа хăварнă, мухтав юррисем çырсă хăварнă. Пшкрт. Эп она çеме çартăм (= çавăртăм, уговорил), вăл апла туас çок ĕнтĕ. N. Вăрăç çапах хытă тăрать, чарнмали çемĕ те çук. N. Шăн-шак çемĕрен тохса.
по мере того, как... Сĕт-к. Пирĕн ĕнейăн сĕчĕ сахалланнă çемĕн сахалланса пычĕ (удой все убавлялся и убавлялся). Кожар. Ачисем пурăннă çĕмĕн уйăрăлнă. Ст. Янсит. Ӳснĕ çемĕн эпĕ аттесене ĕçсем тума пулăшаттăм. Ст. Яха-к. Акă ĕнтĕ, раштав иртсессĕн, çавăрни çывхарнă çемĕн çывхарса çитет. Ib. Çапла Маçилке каласан, йĕп тăрăнчи çăкăр хытти мĕн чухлĕ сулланнă çемĕн сулланма пуçларĕ. Ала 16. Çапла вăсем кайсассăн-кайсассăн, пынă çемĕн хăйсен ялĕ курăна пуçланă, тет. Якейк. Хĕвел хăпарнă çемĕн хăпарать. N. Хĕвел çывхарнă çемĕн пирĕн çанталăк ăшăтсах пырать. Шел. 28. Кĕнĕ çемĕн кĕрет вăл çулпа вăрман ăшнелле. N. Ытла çемĕн ытла пултăр. Пусть все прибывает и прибывает (добро, имущество). В. С. Разум. КЧП. Юрланă çемĕн сасси уçăлса пырать. N. Кирлĕ çемĕн (по мере необходнмости), пурне те валеçсе панă. N. Кăçкăрнă çемĕнех вăл авăралла чупса кайрĕ. || По... N. Çунакан япаланăн хăвачĕ çемĕн вучĕ-хĕрĕвĕ çапать. Чураль-к. Атăл кукри аллă кукăр, кукри çемĕн вĕт хăва. Хора-к. Йывăçи çемĕн çырли. Собр. Чӳкĕ çемĕн тĕсĕ, теççĕ. (Послов.). См. -çем, çемин.
çемьеллĕ, семейный. Пазух. Çемьеллĕ çĕре патăр та: йĕре тăтăр, терĕр-им? (Плач невесты). N. Вăл ĕнтĕ авланса çемьелĕ пулчĕ.
(с'эммэ), семья. Ст. Яха-к. Ашшĕ-амăшĕ. Вăл пĕтĕм çеммине хăй аллинче тытса тăнă.
то же, что çемĕн. N. Акă пĕр хăй çути курăна пуçларĕ, эпĕ ун çеммĕн чупа пуçларăм (т. е. я побежал на свет). N. Ват кашкăр чупа пуçларĕ, эпĕ ун çеммĕн кăшкăра пуçларăм. (Вместо алă çеммĕн говорят еще: алла кура, алă майĕн). N. † Пире атте-анне пит юратать, юратнă çеммĕнех ăсатать вăл (отдают замуж).
назв. травы. N. Çемçе курăк вĕтçеççĕ; вăл çуркунне шыв нумай тăракан çĕрте пулать.
мягко, нежно, приветливо. N. Вăл ăшă куçпа пăхать, калаçма та çемçен калаçать. Сред. Юм. Çемçен йăмахлать. Он мягко говорит.
(с'эбэ̆с'), ласковый, мягкий, нежный. И. С. Степ. Çепĕç — „красноречивый, нежный, мягкий“. Юрк. † Савнă-ах та пуçăм, хура куçăм, калаçăрсам çепĕç чĕлхĕрпе. СПВВ. † Килекен тăванçăм килми пулчĕ, çавăраймăп-ши çепĕç чĕлхемпе. Ib. Çепĕç — çемçе: çепĕç чĕлхеллĕ, çепĕç калаçать, çепĕç тыткалать. Кан. Ха, епле вăл çепĕç. || Нежно. Чăвашсем. Çыннăн чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ еннелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана çĕмĕрлесрен хăраса епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пĕк çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек чысланса пурăнмалла пултăр, теççĕ. || Осторожно. Чăв. Ялĕ. Çи-виттине пĕр васкамасăр, çепĕç витме кирлĕ. СПВВ. Çăмартана çĕмĕрĕлесрен епле çепĕç тыткалаççĕ, çак çын чунĕ те çавăн пек çепĕç çĕре каймалла пултăр. (Говорят, бросая яйцо по смерти человека).
поднимать новину. Бур. † Çерем уçрăм — вир акрăм, вирĕ пулчĕ пăрçа пек. N. † Çерем уçрăм — вир акрăм, çерçи хурри пулайрĕ. Янтик. † Çерем уçрăм — çарăк акрăм, у та (= вăл та) пулин тунката. ЧС. Ун пек çерем уçса тырă аксан, тырă пит лайăх ăнса пулат. N. Çерем уçнă вырăнта вир лайăх пулать, теççĕ.
покрытый травой, дернистый. ЧС. Вăл çын çеремлĕ йăран хушшинче выртать. ЧП. Аслă çул хĕррисем çеремлĕ.
назв. растения (из злаков). Рак., Кайсар. Çерçи тырри, вăл улăхрах (тоже на лугах) ӳсет. Сред. Юм. Çерçи тырри, тимофеевка.
(с’эс’), только; совсем, вовсе. МПП. Вăл çеç. Только он. N. Ырă ĕçсемпе ырă çăмахсемщĕн çеç мар, çынна ырă суннăшăн та, унăн хуйхине кура унпа пĕрле куççулĕ кăларса хуйхăрнăшăн та сăвап пур. N. Виçĕ сехет çеç, только З часа. ЧС. Пирĕн ялсем çуранлă серене (= сĕрене) çеç хисеплеççĕ. Кан. Пахчана пырса çеç пăхса кайрĕ. Только в саду побывал. См. çех.
(с’эс’пэ̆л’), назв. раст., медуница. Зап. ВНО. Çеçпĕл çеçки, кăмака мелки (красавица, помелом писанная. Насмешка). Шарбаш., Хочехмат. Çеçпĕл = ĕшпĕл. (Сообщ. Н. Р. Романов). Нюш-к. Çеçпĕл, pulmonaria afficinalis. Ст. Чек. Çеçпĕл, синий. цвет; расцветает рано весною, иногда еще не сходит снег. Чув. пр. о пог. 432. Вăрманта çеçпĕл пит нумай пулсан, вăл кăваклă-хĕрлĕллĕ çитĕнсен, çав çул хура-тулă аван пулать. Если весною в лесу очень много травы „подлесника“ и цвет ее дойдет до голубокрасного (в это время она бывает в полном цвету), в этот год греча бывает хорошая. Изамб. Т. † Çавăрнатăр, пăхатăр: хам çех чипер, тиетĕр; санпа манăн чиперри кăвак çеçпĕл тăрринче. С. Дув. Çеçпĕл чечек тăканат, арман шывне пухăнат. Н. Седяк. Çеçпĕл появляется после колокольчиков, цветы с голубыми мелкими лепестками. || В некоторых говорах — листья травы снити. СПВВ. Çеçпĕл = серте чечекки. Орау. Çеçпĕл (снить) яшки какай ярсан славни пулать. || Листья травы „уй паранки“. Сред. Юм. Çеçпĕл тесе уй паранкин çиелте ӳсекен корăкне калаççĕ. || Фамильное прозвище. N. Çеçпĕл Мишши, чувашский поэт. (Умер в 1922 году на Украине).
(с’ывы̆р), спать. Орау. Çĕрĕк час çывăрса карăн-и (скоро-ли уснул)? Час çывăртăн-и, скоро-ли лег и уснул вообще. Ib. Каç çăвăнса выртсан, эп лайăх çывраканччĕ (обыкновенно спал хорошо). Ib. Микулай çывăрма пĕлмеçт (очень работящ). Орау. Çывăрнă-çывăрман паян кунĕпе пуç ыратса çӳрет. Ib. Çывăрса пăх-ха унта, хăна йĕке-хӳресем çиса ярĕç. Попробуй-ка там поспать, там крысы съедят. Ib. Эп çывăрса кайман. Эп çывăрман-ха. Я еще не уснул. Ib. Эп çывăрмасп-ха. Я еще не сплю; я пока еще не буду спать. Ib. Çывăрасси те пулас çук та, çапах та, выртса пăхам-ха, çывăрса каяйăп-и. Ib. Ма çыврас мар? Укçашăн пурнап пулсан, çывăрматтăм. N. Нуммай çывăрман çын нуммай пурнать, тет (ватăлачченех пурăнать, тет, до преклонных лет). Кожар. Çывăртăр-и мĕн? Букв. 1908. Вара вăл выртнă та çывăрнă. Ib. Вăл хăва айне выртнă та çывăрах кайнă. N. † Хĕрне парса ятăн ĕнтĕ, канлĕ ыйăхна çывра пар. N. Эпĕ акă пĕр уйăха яхăн çывăраймастăп (страдаю бессонницей). N. Халь выртсан та çывăраймастăн (не уснешь; безлично). N. Ку нумай çывăрнипе ĕнине кĕтĕве яраймасăрах юлнă. N. Çывăрнă пулмалла, çыврать пулмалла. N. Çывăрса пыраççĕ. Едут и спят. ТХКА 52. Майпе кĕрĕр. Çывăраççĕ пирĕн, вăратас мар çемьене, атьăр. N. Хăш ыйăха çывраççĕ. Пир. Ял. Çывăрма пĕлмесĕрех тырăпа сутă тунă. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çывăрса ларан тăманана пăшалпа персе ӳкертĕм. Янш.-Норв. Хусантан çывăрса иртсе каяс марччĕ. Не проспать бы Казань (не проехать бы Казань). Ib. Çывăрса, Хусантан иртсе карăм. Ib. Хусантан çывăрса иртсе карăм. Ib. Çывăрса апатран юлас марччĕ. ТХКА 53. Çакăнта, урайне аçамсем сарса парам, çӳресе ĕшентĕр пуль, выртса çывăрăр. Тогаево. Лопасра пĕр çын та çывăрман, порте йомах итлесе, колса, ахăлтатса лараççĕ. Орау. Выртса çыврар-им? Ляжем что-ли? N. Тĕттĕм пулсан пурте выртса çывăрчĕç. N. Эсĕ çывăрмах выртнă-и? Ты лег уж совсем спать? N. Ыррăн çывăрса кормала мар. N. Эсĕ çывăрмалла выртнă-и? Ты уже совсем лег (спать)? || Ночевать. Шурăм п. Кĕнервăрри çыннисем çӳрекен çынсене çывăрма ярса, лашапа тавар турттаракансене кĕртсе чылай укçа тупкаланă. Ивановка. Акă çавăншĕн сана ӳлĕмрен никçан та çывăрмалла ямăпăр, тенĕ. N. Çывăрса кай. Останься ночевать. || Соncubare, coire, rebus venereis operari. || Онеметь (о членах). N. Ора çывăрчĕ. Нога онемела (пересидел или перележал ногу). Кан. ЬIраш амăшĕпе антрасан, тата час-часах ал-урасем çывăрса пĕлми пулаççĕ. || Сваливаться (о шерсти). Сред. Юм. Çăма лайăх миххе чышса хôрсан, кайран миххи çинче выртсан, çăм çыпăçса каять. Çавна: çывăрнă, теççĕ. || Запекаться (о крови). Орау. Сăмсаран юхса тухнă юн çывăрса ларнă. || В перен. смысле. N. Юрамасан юнăм çыврать-ĕçке. С. Айб. † Кĕçĕнтен хуйхăлă эп ӳсрĕм те, юн çывăрчĕ çамрăктан (= çамракран), ай, чĕрене (об отсутствии веселого настроения). См. çăвăр, çур.
çывхар (с’ывы̆hар, с’ывhар), приблизиться. Орау. Вăхăт çывхарса килет. || Приближать. Ст. Чек. Вăл вĕсене хăй патне çывăхарнă (приблизил). Сомн. || Приближаться к концу, быть на исходе. N. † Юрлăсен çиме çывăхарса килнĕ (приближалось к концу). Изамб. Т. Ул, тырри-пулли, сахалскер, çывăхарчĕ. Ягутли. Ту хĕрисенче юр çывхара пуçлать. N. Çăнăх çывхарса çите пуçларĕ (мука уже совсем на исходе), армана каяс пулать. Чем люди живы. Киле таврăнăн, çăкăру çывăхарнă ĕнтĕ унта. Каллех хай тепĕр тенкĕ çурна (полтора рубля) кăларса хур. N. Укçаран çывхара пуçларăм. Хора-к. Вут-шанкă çывăхарса çитрĕ. || Приблизиться к осуществлению. N. Паллăсем пурте çывăхарса килнĕ. N. Çывхарса тăрать. || Пропасть. Орау. Уммана чей çине ятăм та, икĕ стаккан анчах ĕçрĕм — тути çывхарчĕ те (вкус яблок пропал).
çывхарах, поближе. N. Вуттине çывхарах илме тăрăшăр. Постарайтесь получить дрова поближе. N. Вăл çурăка çывхарах пырса пăхнă. Он приставил глаз к щели и посмотрел.
считать за близкого человека, почитать, дорожить. N. Сана юратса çывăх курса салам яратăп. Баран. 29. Хăй тăлăх-туратне вăл лайăх астуса тăнă, çуксене-тăлăхсене çывăх курнă.
брань („порождающая грех“). N. Вăл вĕт çичĕ уйăхри ача анчах, вара çулталăк иртмесĕр ачан чĕрнисене касаççĕ-и, çылăх амăшĕ!
то же. что çимĕç, угощение, еда. Изванк. Пĕр витре эрех илсĕ хучĕç (заранее): тата урăх çымăçсем пит нумай хатĕрлерĕç. Чхĕйп. Çымăç, плод. Ib. Мĕншĕн вăл апла тĕттĕм çĕре акнă вăрлăх çымăç кӳмест.
(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.
(чит. лы̆сты̆к), человек, человечишка. СТИК. çавă та çын лăстăк вĕтĕ. То же человек! (Гов. с жалостью). Ib. Эй мăнтарăн çын лăстăк... эс тумалли япала мар вăл (где тебе бедняжке это делать).
сколько требуется для человека. N. Икĕ çынлăх апат чиксе кай. Возьми с собой еды на двоих. Изамб. Т. Тăватă çынлăх çăкăр ил. || Человеческая природа, свойство. ЧП. Тăвансам мана пăрахас пулсан, тухат ман çамрăк пуç çынлăхран (перестану быть человеком). Баран. 67. Сана персе вĕлерес пулĕ (убьют), е çĕмĕрсе çынлăхран кăларса пăрахĕç. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. N. Çынлăхран хама хам кăларни. N. † Кунтан, тăванçăм, мана та пăрахас пулсан, манăн пуçăм тухĕ те çынлăхран. Ст. Чек. Хĕне-хĕне, шăмми-çаккисене амантса пĕтерсе, çынлăхран кăларнă (изуродовал, обезобразил). Ib. Ун çинчен усал калаçа-калаçах, (ăна) çынлăхран кăларчĕçĕ (опозорили клеветой). Ib. Ку мĕнле тĕлĕнмелле çын сирĕн, ухмах-им вăл? — Унăн ăсĕ çавăн чухлĕ çав ĕнтĕ, ăна пĕчĕкçĕренпех, вăрçа-вăрçа, хĕне-хĕне, пăсса çынлăхран кăларчĕç. Календ. 1907. Пурна-киле ĕç шухăшне те пăрахать, вăл çынлăхран тухать: машшина пек, ăçталла янă, çавăнталла кайма вĕренет. N. Хăй таса çын пуласшăн, хай ачана çынлăхран кăларчĕ. N. Ашшĕ-амăшĕ умĕнче те, упăшки умĕнче те çынлăхран тухать вăл.
или çынĕ-çынĕпе, смотря по человеку. Орау. Çынни-çыннипе, хăшĕ ăшă кăмăллă пулать, хăшĕ усал кăмăллă пулать. N. Çынĕ-çынĕпе мар-и вăл?
человеческое существо. Дик. леб. 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман.
(с’ыбы̆с’), приставать, прилепляться. Аттик. Суха-пуçне те мур мĕн çыпăçнă пулĕ, тесе, вут урлă каçарса лартрĕç. Баран. 91. Кĕтӳçĕсен ялĕсем ту çумне çыпăçа-çыпăçа ларнă. Кипулăх. Утсам çыпăçса кайрĕç. К.-Кушки. Çӳçсем çыпăçса пĕтнĕ. Волосы слиплись. Кн. для чт. 6. Çыпăçатăн вара асанне çумне. || Вязаться с кем (о девице). Ск. и пред. чув. 49. Петĕрпе çыпăçать пулмалла вăл. N. Каччă çумне ан çыпăç, ятăр кайĕ ял çине. Шарбаш. † Сар та вăрăм варличчĕ, сивĕнет-тĕк сивĕнтĕр, кĕçĕрхи çĕр сивĕнтĕр; çыпăçать-тĕк çыпăçтăр, кĕçĕрхи çĕр çыпăçтăр. Ib. || Приниматься (напр., за дело, за работу). N. Хальхи вахăтра ĕçсем патне çыпăçма хăтланаççĕ. КС. Ĕç патне пĕртте çыпăçмасть вăл (не принимается). Альш. Арçын-ача пĕчиклех ун пеккине çыпăççах та каймас-ха (не занимается подобнымн вещами).
(-з’у), приставание. Орау. Ах, ту-у-у-р! мĕлле хĕр вăл, чĕлхи-çăварĕсем ним çыпăçуйĕ те çук, темскер те перкелет.
(с’ыбы̆с’тар), приставить, прилепить, приложить (к чему). Сĕт-к. Ачач 81. Çунатсем кăна çыпăçтармалла. Таçта урапи-мĕнĕпех вĕçсе кайĕччĕ. Скотолеч. 7. Кайри урисене хырăмĕ çумне çыпăçтарса, вырта-вырта йăваланать (лошадь). N. Вăл аллисене хире-хирĕç çыпăçтарса тытса тăнă. Он стоял, сложив руки ладонями вместе. Орау. Пăтана икĕ вĕçне авса пĕр çĕре çыпăçтартăм. Якейк. Йк йопая пĕр çĕре çыпăçтарса тăратнă (составили вместе). N. Лаши ăна тапнă та, кĕтессе сыпăçтарса хунă. Якейк. Çортсене пĕр-пĕрин çомне çыпăçтарса тунă (постройки надворные построены сплошь). Изамб. Т. Пăлтăр çумне кĕлет çыпăçтарса лартаççĕ. В. Олг. Ĕç çомне çыпăçтар, к работе приставить. КС. Епле те пулсан ăна ĕç çумне çыпăçтарас. N. Майĕпе çыпăçтарса çырман (нескладно написано). Тюрл. Çыпçтарса çăвать (шолтран ӳкет), идет крупный снег. СТИК. Çыпăçтарса калаçат. Умно говорит. Чăв. й. пур. 5. Çапах хай сăмахне ĕнентерет, çыпăçтарат. N. Хăшĕ пур, калаçма тытăнсан, чăвашла виç сăмах каламассерен пĕр сăмахне вырăсла çыпăçтарать. Сред. Юм. Сăмах маййăн çыпăçтарса хотăм (если в разговоре он скажет то, что его собеседнику не хочется слышать). || Приписывать. N. Йывăр çын пулсан, тĕк тăмалăхран ют çынна çыпăçтаракансем пур. Бур. Йăкăнуç ачасемпе выртма кайнă пулнă. Ачисем, усалскерсем, пĕрне тытса хĕненĕ, Йăкăнуçĕ вăл вăхăтра çывăрнă пулнă. Вара ăна, пурĕпĕрех, çыпăçтарчĕç, хĕнекенсем çумне.
(с’ипс’аҥгы̆), пиявка. Персирл., Тиханьк. Якейк. Çыпçанкă пĕвере порнать. Вăл шорă, çинче. Шăва кĕрсен онтан пит сыхланмалла, вăл часах çын ӳтне кĕрсе ларать. Çампа ăна çыпçанкă теççĕ.
(с’ипс’ы̆н), приставать, прилепляться, прилегать. N. Утĕм-тирĕм шăммăм çумне çыпçăнса ларчĕ. Альш. Вăл пирĕн малти çаранлăхпа Хирти-Кушкăсен çыпçăнса каяççĕ лерелле Мертлĕ енелле, вăрманпа (Малăй картпа), Ес-кӳл хутлăхĕпе. Ib. Виçĕ ял пĕрле çыпçăнса ларат унта (вместе расположены, спдошь, под-одно). N. Страшникки, ăнран кайса, урапа çумне çыпçăнса тăрать. ГТТ. Ăçта та пулин пасар таврашне çыпçăнас пулать (пристроиться на квартиру поближе к базару). N. Хăш йытă пит çыпçăнать. Бгтр. Шăнасам хытă çыпçăнсан, çăмăр пулать, теççĕ. Могонин. Эпĕ турăран уйăрлатăп, киремет çумне çыпçăнатăп. Истор. Халăх та: патша авлансан тен ĕçе çыпçăнĕччĕ, тесе, авланасса кĕтсе тăнă. N. Мĕле те пулсан тăрăшăр çынсем çумне çыпçăнма. N. Чăрпуççисем çыпçăнса çӳреççĕ. || Прижаться. Изамб. Т. Эпир те хăранипе пĕр-пĕрин çумне çыпçăнатпăр. || Придираться. N. Анчах çак ĕçлĕ çын ыйта-ыйта çыпçăнмаллах çыпçăна пуçланă. N. Çак путеке ун çиесси килнĕ те, вăл ун патнелле çыпçăна пуçланă. || Соire. О сохр. здор. Тата хĕрарăмпа та çыпçăнас пулмасть.
складно. Яргуньк. Вăл пит çыпçăнчăклă калаçат (складно).
назв. гриба. Якейк. Çыр кăмпи çырта çитĕнет, ăна çияççĕ. Вăл кăмпайăн толашĕ хăмăр, шал енĕ — шоп-шорă. Вăл кăмпа тĕмми-тĕммипа çитĕнет; хăш чох уç-топань пушшĕ (величиною с ладонь) полать.
обрыв. В. Олг. Альш. † Çыр хĕрринче çырлалăх, хĕвел тивмесĕр пиçнĕ вăл. Бюрг. † Çыр хĕррине пытăмăр, çыр ишĕлесрен хăрамарăм. N. Çыр хĕрри йăлт çийăнса кĕнĕ (подмыло, сделало промоину).
(с’ыр, с’ир), писать. Янтик. Атте патне çыру çыртăм. Юрк. Çырса лараканни, ӳсĕрскер, ку çапла, мĕн каласса кĕтсе лараканскер, ларнă çĕртех çывăрса каят. Ib. Апла-капла çырмалла чухне мĕн çырмаллине вăл пӳртре каллĕ-маллĕ уткаласа çӳресе каласа çыртарат. N. Урăх ним çырма та пĕлместĕп. (Конец письма). N. Лашапа ĕнене сутнипе-сутманнине çырман. Орау. Виç уйăхчен кашни кун пĕрер сахат, икшер сахат киле-киле çыратьчĕ. Ib. Алли таçта аялалла çырса каять. Строчки сползали вниз. Ib. Пĕртте çырмасан кĕнеке вуланин нуммаях усси çук, пĕр маях çырнин те, кĕнеке вуламаçан, усси çук. КС. Çыранăнçи пек пулса ларать. Пытается писать. Бес. чув. 13. Акă, Керимулла, мĕн тесе çыраççĕ, терĕ те Микулай, çавăнтах вулама та тытăнчĕ. Турх. Сире те вĕсене çырманнипех çырмастăп (по той же причине). О сохр. здор. Кĕнекесем çине (в сочинениях) çыра-çыра хăварнă (об этом). Ала 2. Урăх нимĕскер те каласа çырма пĕлместĕп, айăп ан тăвăр мана. N. Манăн орăх çырмаллиях та çок. N. Çак пиçмона эсĕ ылтарлă çырнă (намеком, обиняками). N. Кона çыртăм питĕ вĕтĕ. N. Мĕн ыйтмаллине çырса пырас пулать. N. Уйăрса çырса яр (подробней). N. Вăрçă енне пит çырма хушмаççĕ. Баран. 59. Салтак пуçлăхĕсем вăрçăра чапа тухнине каласа çырнă кĕнекесем вулама юратнă. Ст. Чек. „Çырманах“ — выражает сожаление, укор, так как говорящее это слово лицо хочет (ему желательно), чтобы тот написал. N. Кайран малтан çыру-тăву пулмарĕ. || Чертить. Якейк. Йăвăç çине темĕскер çырнă (хăйăр çине çырнă). Шу çине темчол çырас тесен те çырияс çок. || Ткать решето. N. Ала сутна (у др. сутăн) илес çук, хамăр çырма пултаратпăр. || Заниматься канцелярской работой. Орау. Кантурта çырать (или: çырса пурнать). || Записывать. Нюш-к. Куна та çав Çеркей каланипе çырнă. И это я записал со слов Сергея. || Записывать в список. Юрк. Уччилник ачине (в ученики) çырмарĕç пулсан, юрĕ, терĕ (она). || Проводить борозду, пропахать межу. Виçĕ пус. 29. Çу каçиччен темиçе хутчен йăран çырса çумлаçа илеççĕ. ТХКА 15. Тырра йăран урлă каçса выракансем пирĕн ялта та пур çав. Ана пуçне кĕрсе çыраççĕ. || Резать воздух. Кан. Халь вĕсем унта та, кунта та, сывлăша çырса, кайăксем пек çӳреççĕ. || Предопределить (о судьбе). N. Этеме вилме çырнă. ЧП. Эпир те мĕн курасса, мĕн илтессе ларсаях çырнă пулĕ-тĕр туррисем. N. Пире çырнă хĕрĕсем. Юрк. Вăлах (т. е. пӳлĕхçĕ), чун çуралсан, пурăнăç çыраканни пулнă. N. † Пирĕн пуçа мĕн çырнине турăпалан пӳлĕх вăл пĕлĕ. Альш. † (Çавă) ятлă ачана ларчĕ-çырчĕ пĕр турă. N. Поçа мĕн çырнине корас полать. Микушк. Атте-анне чунтан саваймарĕ, турри пуçа ырă çырмарĕ (жалоба на судьбу). Ib. Турă пуçа çырни — çав пырать. Собр. Çиме çырман çăккăра çияймăн, çиме çырнă çăккăра шыв варĕнчен те тухса çийăн, теççĕ. (Послов.). Ст. Ганьк. Чун çуралса, чун ӳстерсе хурлăха çырмăсăнччĕ. Собр. † Аякран куртăм — вут çути, çитсе кураймарăм — хăйă çути. Çуралнă чухне çырнă ырлăхсене, ыйтса пĕлеймерĕм турăран. N. Пирĕн пуçа çырни хура вăрман урлă иртмĕ. Сред. Юм. Тор çырни полĕ-ха. Найдется, с которым судьба судила жить. (Говорят женщины, а также мужчины, не женатые). N. Кăçта ӳтĕм çĕрсе выртмала çырнă-ши? Ст. Шаймурз. † Савни-савни тиеççĕ, çырни-çырни пулмĕ-ха. ГТТ. Хăйне çапла çырнă. Такова его судьба.
(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.
çыруллă, с письменами, с рисунками. Юрк. Аслă çул хĕррипелен вĕренелĕх, вĕрененĕн çулçисем çырулă, вăл çырăва, тăванăм, кам пĕлĕ? çырăçă çынсем хăйсем пĕлĕç. Янш.-Норв. Çăка çулçи çырулă, мĕн çыруне пĕлместĕп. ЧП. Кĕмĕл çĕрĕ çырулă. В. Тим. Кĕмĕлех те çĕрĕ çыруллă куç, тăхăнăрсам çыру пĕтиччен.
письменность. Шел. 8. Эсĕ пĕтĕм чунтан тăрăшатăн хамăр çырулăха тăвасшăн. || Письмена. Альш. † Аслă çул хĕрринче хурăнлăх, хурăн çулçи çырулăх, вăл çырăва кам вулать? Кам çыруçă — çав вулать.
списать. В. С. Разум. КЧП. Вăл чăвашла тĕслĕхсем хăй тупаймарĕ те, çынтан çырса илчĕ. Орау. Вăл манне çырса илчĕ. Он списал у меня. N. Пулă ячĕсене çырса илни пурччĕ манăн таçта. Истор. Çавăн пек çыру вĕреннĕ çынсем нумайĕшĕ кĕнекесем çыра-çыра илнĕ. Регули 1074. Эп он кнекинчен çырса илтĕм. Орау. Вăл кĕнекене вуласа тухас та, кирлĕ сăмахсене çыра-çыра илес (выписать).
(с’ырлах, с’ирлах), помиловать; быть принятой (о молитве, жертве). Хăр. Паль,. 29. У-ух, епле аслати кĕрлет! çырлахтăрах... Юрк. Çырлахтăр (турра панă выльăх силленни). Букв. 1886. Турă кăна çырлахтăр. Избави бог! Сиктер. Килĕшпе, ачам-пăчампа çырлах. N. Ват (= вот) пирĕн чăвашсем çăмăр чук тунă чух çапла чӳклеççĕ чĕкету, çырлах; тепе киремечĕ, çырлах; хĕрлĕ çыр, çырлах камалсăр, çырлах; хурхан-вар, çырлах; мĕн пур киреметсем, пӳхампарсем, хĕвел ашшĕсем, çĕр ашшĕсем пурте кĕлĕре пулăр, теççĕ. ЧП. Ах тур, çырлах, лашисем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. N. Çырлахах, турă! тетĕп: мĕн аслăш пулĕ апла тĕнче? N. Турах çырлахтăр. Могонин. Эх, çырлахах, тур. Русак. Çырлах, турă, ӳкрĕм — пуççапрăм, пĕр турра асантăм, витĕнтĕм. Ан пăрах, турă, çырлах, турă. (Моление). КАЯ. Çапла чӳклесе пĕтерсен, чӳкки-кĕлли чипер çырлахса кайтăр тесе, выртса çывăраççĕ. (Тайăн сара). Вырăсла пурăнакан çын (т. е. тайăн сăрана) ĕçсессĕн, е сăхсăхса ĕçсессĕн, чӳк çырлахмасть, теççĕ. ЧС. Йăваш, тӳлек çӳремесен, чӳк çырлахмас. N. Вăлă (источник) акă мĕлле чӳклесен çырлахĕ: пилĕк çăмарта, салат, пĕр çăкăр сăмси ил те, çав çăла кайса яр, вара вăл çырлахĕ. См. çăл. СЧЧ. Пичче каларĕ: эпĕ каятăп (опускать мимĕр в прорубь), анчах мимрине çулăрах тăвăр; çулăрах тусан, хытăрах çырлахĕ, терĕ. (Жертва воде при шыв титни). Ходар. Ку çырлахран (так!) пуçласа чăсарах (протяжнее) каламалла (молитау. Чӳклеме). Т. VI. 27. Çырлах, ырă хĕрт-сурт, çырлахсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт, çырлаха парсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт. И. С. Степ. Çырлах, прими. ППТ. Хăш çулне шалт тĕлĕнмелле, выльăхсем хускалмаççĕ те, тата силленессе те час силленеççĕ. Вара хăйсем те: ай-ай! кăçал час çырлахăрĕ, тесе, пит хавасланаççĕ. N. Итлемесен, чӳкĕсем çырлахмасран хăранă. КАЯ. Эпĕр каялла çавăрнса пăхрăммăр та, çырлахтарах, турă! темле йăтă, пуçне çулелле каçăртнă, куçĕсем вут пек ялтăртаттарса, сĕлекине юхтарса, пирĕн çие уткăнса килет. Сактер. Чӳклекен: çырлахрĕ, тесе, пусма тытăнать (быка). || Помириться, примириться. Бгтр. Лешсем: вил шапапа анчах çырлахатпăр, тесе калаçаççĕ, тет. || Пропасть, погибнуть. Перев. Рак хăй çакăнта çырлахассине хăех пĕлсе тăрать ĕнтĕ те (рак знает, что ворон его сьест), калать. СТИК. Куршĕсем пуртта илсе карĕç те, илсе килмерĕç, çавăнтах çырлахрĕ вара. || Помилование. СПВВ. Турăран çырлах пултăр, этемрен сиплĕх пултăр. || Моленье. СПВВ. ПВ. Çырлах тăвас турра.
понуд. ф. от гл. çырлах, совершать моленье. КАЯ. Çырлах, Пит-тури киремет; çырлах, аслă кĕлĕ; эпир, этем ывăлĕ-хĕрĕ, санне пурне те ăçтан пĕлсе çитерес? Мĕн çырлахманнине ху çырлахтар. Амĕн (аминь), çырлах, амĕн, çырлах, амĕн, çырлах. (Молитва в тайăн сăра). Ходар. Кайран вара вăл киремете ним парса та (никоим манером) çырлахтараймăпăр, тесе хисеплеççĕ (т. е. того, как киреметь испугается свиньи или поросенка, которых не допускают близко во время варки тăйăн сăра. См. сысна). Никит. Шыв тытнине пĕлсен, ăна парне парса çырлахтарнă. Шинар-п. Вара пирĕн апи кайса çырлахтарнă та, вăл вара сывалнă. КАЯ. Çапла Сурăм киреметне çырлахтарсан, виç кунтан атте Чистай уестине суккăр хĕр патне кайрĕ. ГТТ. Çуса силлентермелле, пусса пĕçерсе пĕтĕмпе çырлахтармалла, алă валльипе çырлахтармалла; час пулмас. Шурăм-п. Петтĕр ашшĕ чассальнăксем умне кулачă татăксем хуркаларĕ: вĕсене те çырлахтарасшăн. Ib. Хура Йăван арăмĕ тĕлĕксене пĕлет: Петтĕр амăшĕ пек тӳме илсе пырса парсан, ăна çывăрнă чухне пуç айне хурать. Вара çырлахтармалине пĕлет. Болезни. Хаяр киреметсене темĕн чухлĕ çырлахтарса çӳресен те ним усă кураймăн. СЧЧ. Пичче хай вуç çырлахтарасшăн тăрăшмаст (не заботится о том, чтобы умилостивить божество жертвою), хăй пырĕшĕн тăрăшать. N. Çав йĕрĕхе кашнă çол çĕн-çынсем кайса йĕрĕхе çырлахтараççĕ. Она шу çолĕ поçлаттарнă чох сăрапа-çӳхӳпе кайса: йĕрĕх çырлах, теççĕ. || Погубить. Ст. Чек. Çапах та пусан çырлахтартăм (погубил человека через проклятья, через злых духов). СТИК. Çавăнтах çырлахтартăмăр вара: шыва ывăтрăм та, панчалт! туса анса карĕ. || Помирить, примирить, привеста к согласию. Орау. Страшнике пĕр тенкĕ укçа парса, çур штав ереке ĕçтерсе аран-аран çырлахтартăм (избавился от него). Сред. Юм. Пачăшкасĕм тôр шывĕпе çӳренĕ чôхне, çирĕмшер пус илетпĕр тесе, манран та çирĕм пус ыйтаççĕ; вăнпилĕк пус парса арран çырлахтарса ярап. Яргуньк. Эп ăна кайса çырлахтартăм та, те пуçлать ĕнтĕ урăх, те пуçламасть. Покончнл было с ним примирением, но не знаю, возбудит ли он снова процесс или нет. || Убивать. Юрк. Еркĕнĕ мĕн туса пăрахрĕ, икĕ пуслăх наркăмăш илсе çырлахтарчĕ (вĕлерчĕ, его). Халапсем 27. Хăр патра çывăрма кĕрекен çынсене эсир çапла çырлахтаратăр иккен?!
(с’ырма), река; речка. Ск. и пред. чув. 91. Çумăр çырма пек юхать. Альш. † Çырма тĕпне вак касрăм, тур лашана шăварма. N. Çырма тесе юхса выртакан шыва калас. НАК. Ял тулашĕнче, пĕр-пĕр шывлă çырма хĕрринче. Юрк. Çырма урлă каçмалла. Трхбл. Çырмара ейӳ тухнă. Вăл тĕлте ейӳ сарăлат. || Овраг. Янш.-Норв. † Çинçе çырмара виç кукăр, кукри сайран куккук йăви, куккук! тиен пĕри çук. Сред. Юм. Çырмана шыв аннă тесе çорконне йор ирĕлсе çырмара шыв йоха пуçласан калаççĕ. Якейк. Çырмаялла виçĕ ача анса карĕç.
овражистый, обильный оврагами. Эпир çур. çĕршыв 27. Пирĕн уес çĕрĕ тӳрем мар: вăл çырмалă-çатралă, лакăмлă-тĕкĕмлĕ çĕр.
(с’ады̆рга), общее назв. оврагов и речек. Т. VI 54. Тайлăкăнтан, тайлăк кĕперĕнтен, çырмăнтан çатăркăнтан, шывăнтан-шурăнтан та пулсан сыхласа тăр. (Моленье). Орау. Вăл ял ларма вырăн тупман, темскер çырма-çатăрка тăрне хăпарса ларнă.
(с’иhы̆н), привязать, завязать (себя), быть привязанным, завязанным; связаться, сомкнуться. Альш. N. Юлашкинчен каллах хам çыхăнтăм та, улахса кайрăм. ТХКА 28. Пĕр ывăç тăвар кĕсье тĕпне курăспа çыхăнсах çӳрет ман. || Заплетаться. ЧП. Чĕлхем çыхăнат пылпала. N. Как курсанах, ним тума та пĕлмерĕм, и чĕлхе-çăвар та çыхăнсах ларчĕ. || Связаться, завязать сношения, вступать во что-нибудь, запутаться. Ст. Чек. Вăл çав ĕçпе çыхăннă (попадся по этому деду).
(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.
(с’иjэн’) или çийен чир, рак (болезнь), сифилис и проч. Яльчики. Сборн. по мед. Унăн кăкăрĕ хытти çине çиен чир (рак) тухса араслана пуçланă. N. Вĕсенĕн сăмахĕ çиен чир (рак) пек арасланать. Альш. Вăл чир çаклатнă сăмсине çиен çиет. Ib. Аяккине çиен çиет (шăтнă). Сред. Юм. Çиене кайнă тесе час тӳрленмен сôрана калаççĕ.
(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.
скорее. Вино-яд. Халĕ вăл (вино) саншăн сывлакан сывлăш пек, е çиекен çăкăр пек кирлĕ пулмасан, çинерех пăрахма тăрăш, каярахпа эсе ăна нимĕнле эмелпе те пăрахаймăн. ЧС. Ку сирĕн хĕр-ачăр, çинерех чӳк тусассăн-чĕрĕлĕ; çинерех чӳк тумасассăн — чĕрĕлес çук. О сохр. здор. Пуринчен ытла пирĕн, урас мар тесен, урнă выльăх-чĕрлĕхе, йытă-качкана çинерех вĕлерме тăрăшас пулать. Сборн. по мед. Вăл вара çинерех доктора каламасассăн, йăлтах суккăрланать. К.-Кушки. Çинерехех куçне сивĕ шывпа çунă пусан, вăл пăсăлман та пулнă пулĕччĕ-им тен.
несколько раз, один за другим, часто, то-и-дело. В. Олг. Çине-çине тортма йорамас. Ст. Чек. Майкка! Майкка! Майкка! тесе каларĕ, тет, çине-çине. Произнес несколько раз без перерыва: Маша! Маша! Маша! Ib. Вăл сире хăнана пыма çине-çине каларĕ (несколько раз сказал и настоятельно). N. Ашшĕ исвуса кайнă чухне çок ĕçе тума çине-çине каласа хăварчĕ. Орау. Пĕр сăмахах çине-çине каламаççĕ вăсам. ТХКА 5. Çиие-çине тухтăр патне каяймарăм.
(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.
вм. çийĕнчен — из. Çĕнтерчĕ З2. Кĕленче çинчен эмеле стаккан çине тăмлатать. Ала 16°. Атьăр часрах тухса тарар шыв çинчен, тенĕ (рыбаки). N. Эпĕ хам хаçат çинчен вуласа пĕлменччĕ, çынтан кăна илтнĕччĕ. Байгул. Эпĕ вăл кĕнеке çинчен пĕр сăмах хăвармасăр вуласа тухрăм. Альш. Ман ку сурăхсем çинчен хăшне пусмалла? ЧС. Вăл малтан кушилти çăмартасене сăват, ун çинчен кушил çĕклекене 25 çăмарта парат. || От. N. Вĕсемпе пĕрле киреметсене парне кӳме, е кĕлтума çӳремен; ку пурăнăç çинчен уйăрăлса çӳренĕ. || С, со. N. Сала-кайăксем анчах пĕр йăвăç çинчен тепĕр йăвăç çине вĕçсе çӳреççĕ. Моркар. Пăртак шăршласа пăхам ырнă çинчен (с устатку). || Через. ТХКА 91. Ваçли кӳме çине тăчĕ те, уй-хапхи çине урлă хунă кашта çинчен ялт сиксе каçса, çав кӳме çинех ларчĕ. Сам. 73. Чипер этем çинченех унăн чунĕ путланчĕ. N. Çурăм хыçне икĕ хул-пуççи çинчен туттăр çĕлесе çакаççĕ. Баран. 109. Çĕр ĕçлекен ĕнси çинчен темиçе тĕрлĕ вĕçен-кайăк тăранса пурăнать. N. Пор çӳллĕ çĕртрен сиктереççĕ, сапорсам çинчен, карлăк çинчен. || О, об. Сборн. по мед. Уйăрăм пичетлесе хăйсем çинчен тата уйăрăм кĕнекелле тунă. Регули 113. Ĕçлес çинчен онта поплерăм. Ib. 1095. Вăл ялан чăвашсам çинчен поплет. N. Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. Ст. Ганьк. Мĕшĕн шавлат çав халăх: чăн çинчен те шавларĕç, суя çинчен те шавларĕç. Кн. для чт. 56. Эпĕ сан çинчен пит усал тĕлĕк куртăм. || По (чему). N. Тинĕс çинчен утса пыр. Çутт. 54. Тин çунă юр çинчен киле кайрĕç. || По, за (сколько). N. Вăтăр тенкĕ çинчен. N. Тенкĕ çурă çинчен, по 1½ руб. N. Ку сĕлĕ пирĕн аллă тăххăр çинчен кăна кайрĕ. Мы продали этот овес всего по 50 коп. N. Çăнăхне хăй 1 Т. 80 пус. çинчен илнĕ пулнă, парасса 2 Т. çинчен пачĕ. N. Сысна аш 2 пус çинчен сотат. N. 600 тенкĕ çинчен. Кан. Улăмне торки туса 4 тенкĕ те 10 пус çинчен сутрĕç. Альш. Çитмĕл пилĕк пус çинчен килĕшрĕмĕр (сторговались за 75 коп.). Арзад. 1908, № 42. Кăтюк инке пасарта çăмартине 2 пус çинчен 10 çăмарта сутнă. || Над. N. Куç çинчен пульăсем вĕçеççĕ. Сюгал-Яуши. Сасартăк пирĕн ял çинчен хура тĕтĕм тухрĕ. || По случаю. Тогаево. Пĕр çĕре пыçтарăнса ĕç пĕтернĕ çинчен ĕçрĕç. Микушк. Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ. || При наличии. Чув. пр. о пог. 320. Аслати юр çинчен авăтсан, тырă пулмаст. Если гром гремит на снегу, урожая не будет. || Сверх, того, кроме того; сверх, в придачу. Чăв. й. пур. 25. Яккуне, çинчен укçа парсах, ратнике панă. Илебар. † Кĕштеклĕх те памасан, çинчен хамăр парăпăр. Регули 1529. Вăл пире ĕçтерчĕ, çитарчĕ, çинчен (çинчен тата) прер сом окçа пачĕ. Изванк. Тата çинчен ăштрав тутараççĕ, тата ăристанскине хупса лартаççĕ, N. Ĕçтерчĕ, çитерчĕ, çинчен (çийĕнчен) окçа пачĕ (сверх того). N. Пĕтĕм чун çĕкленсе каять. Ĕçлес мар çинчен ĕçлес килет. N. Пĕрре çапла тӳленĕ çинчен тата качака путекки парса янă. N. Тӳлев çинчен, сверх платы. || Поверх. Изамб. Т. Халат çинчен симĕс пиçикки çыхаççĕ. Утăм 20. Кĕпи çинчен жилеткă. ТХКА 50. Йĕвене атте сăхман çинчен пилĕке çыхрĕ. Альш. Çак хыçрисене пĕтĕмпе сукна çинчен кăларса яраççĕ (части украшения, висяшие на спине, выпускают поверх кафтана). || N. Эпир вăрçас çук çинчен мĕншĕн эсĕ çавăн чухлĕ халăха кăлăхах тертлентеретĕн? N. Ăна шанса пурăннă çинчен эпĕ аптăрамăп.
внешность, наружность, внешний облик, одежда. КС. Çию-пуçу хуп-хура. Ib. Çина-пуçна тирпейлĕ тыт. Ib. Çийăнтан-пуçăнтан пахса пĕлĕç. Чăв. й. пур. 30. Çине-пуçне юрăхлă тумтир тăхăнман. КС. Çию-пуçун ним тирпейĕ те çук. Кратк. расск. 16. Çине-пуçне тирпейлесе, ырăрах тумтир тăхăнтартнă. Ерк. 11. Ашшĕне çеç калать — ыйтнийĕ пулать, çийĕ-пуçĕпе пĕрле кăмăлĕ те тулать. О сохр. здор. Çи-пуçпа урасене пĕр-пĕр япала тăхăнса тухма кирлĕ. М. Тув. Тумкă лаши — тур лаша, çийĕ-пуçĕ çара шуç. ЧС. Пуçра сывлăх пулсан, çи-пуçшĕн çын вилмеçт. Ib. Ырă пурнăçпа пурнаймарăм, çия-пуçа ырă тумтир кĕмерĕ, çын çине нумаях хутшăнаймарăм. || Одежда (то, во что одет). Городище. Ку çи-пуçпа çын куç умне курăнма намăс. Н. Исаково. Пирĕк хуçа майри пит лайăх çын: çи-пуçа та çусах парать. Наша хозяйка славный человек: стирает нам и белье. Ала 88°. Ачи-пăчисене çи-пуç тумлантарма та çук пулнă вĕсен. N. Çи-пуç нумай юлнă. N. Вăл халĕ те, пĕр тăлăха пăхса, çине-пуçне тирпейлесе пăхса усрать. N. † Лайăх çын ачине кам юратмĕ çине-пуçне лайăх тăхăнсан. Шел. II. 59. Çи-пуç та лайăх. Альш. Тумланнă лайăх: çире-пуçра — сукна, карттус, атă. Яргуньк. Çийăмра-пуçăмра татăк çук, ыр çын куç умне тăрăп. (Алшăли). Беседы на м. г. Куланай та, хырăç-марăç та парас пулат, çие-пуçа та питĕрес пулать (одеваться), çурчĕ-йĕрĕ те кирлĕ. Изванк. Çийă-пуçă аван пултăр. Одежда и внешность была бы приличноЙ. Ib. Ай-ай, апай, ай! апай, эсĕ нуммай çи-пуç туса, мана хĕрхенсе нумай усă эсĕ турăн. N. Çине-пуçне çĕтĕк-çатăк çакса çӳрекен. ЧП. Çийăр-пуçăр ыр улпут пак.
(с’ивэ̆т), коса (волосы). Зап. ВНО., Чертаг. Янш.-Норв. Хĕрсем кĕписене йӳле яраççĕ, çийĕчĕсене салатаççĕ, тата урисене те салтаççĕ те, ака-пуçне туртма хатĕрленсе тăраççĕ. Нюш-к. Хĕрсем пурте, çивĕчĕсене салатса, пиçиккисене салтса, чупса çӳретчĕç. N. Вăл пĕр сăмах каламасăр хăйĕн çивĕтĕ вĕçне кăтартнă.
çивĕч, острый (напр., топор, сабля, нож, стекло. См. вичĕкĕн. Срв. шĕвĕр, остроконечный). || Лезвие. Тораево. Çивĕччи (лезвие сабли) хăш енелле, тата авăри хăш пуçнелле. || Бойкий. Якейк. Онашкал çивĕч лаша эп нихçан та корман. Çиçĕм пек пырать; çонатлă теç, ахаль мар. N. Вăл кил-çуртра пит тирпейлĕ пулнă, ĕçе хастар, çивĕчĕ пулнă! || Остроумный. Сĕп-к. Çивĕч сăмах, остроумное выражение.
Çил амăшĕ, Çил амĕш, назв. божества 2-го разряда. Альш. Çил амăшне путек. ЧС. Чӳк çырлах, ан пăрах, санă, пуççапатпăр, витĕнетпĕр, сана çăмăр паракан çил амăшне хурпала чӳклетпĕр: чӳк çырлах, ан пăрах, эсĕ пире хĕн ан пар, çилпеле пĕрле тĕрлĕ усал чир таврашне илсе килсе вĕлерсе ан пĕтер, сана эпир хурпа чӳклетпĕр, акă сана хур çунатне паратпăр. Ку хур çуначĕпеле ху чир-чăрна аяккала илсе кай. (Çăмăр чӳк). Т. VI. Çил амăшĕ, çил çуначĕ. Хорачка. Çил амăшня торă хопса лартат, теччĕ; вăл ĕçерĕнсе кайсан, çил пит войлă полат.
(с’ил’-т̚ы̆вы̆л), буря. Баран. 120. Вăл (дерево) çил-тăвăлне, усал çанталăкне тӳсет, этемме темиçе тĕрлĕ ырлăх кӳрет. КС. Çил-тăвăл тухнă. Поднялась буря. БАБ. Е самăй пулас чух кăна (когда хлебу надо только бы созреть) çил-тăвăл пырса, тăкса пăрахатьчĕ, тет. Аттик. Усал çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çăмăрсенчен витсе, сыхласа тăр. (Моленье „турă-амăшне“). N. Кăçалхи çил — çил-тăвăл, вăл кăрккана çĕре тĕртсе ӳкернĕ. (Такмак). N. Старик уçса ячĕ, тет те, çавă ампартан тухса карĕ, тет, çил-тăвăл. Тухса кайсан, каларĕ, тет, вара: алтăра хăтая астăвăр, тенĕ. N. Çил-тăвăлта йăвăç тăрри хумханнă пек, ун шухăшĕсем хумханаççĕ. ГТТ. Çил-тăвăл пек çӳрет.
как буря, подобно буре, с горячностью. КС. Ĕçленĕ чух вăл çил-тăвăлла хăтланать. Он работает очень горячо, бурно.
ветер и солнце? Юрк. Вăл хапха çил-хĕвелпе шалтăртатат, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртатат.
(с’ил’эн’), сердиться, гневаться. N. Çынпа тӳрĕ пуранма тăрăшар. Орау. Çиленсе ятлаçса пĕтĕ (будет сильно ругаться). Тогаево. Йăпăр-япăр мулча хыçне. (Çиленни). Регули 520. Вăл çиленмен поль-çке ман çине? Ib. 814. Эп çавна каланăшăн вăл çиленчĕ. Ib. 1462. Ĕлĕк тослăччĕ, халь çиленсе порнатпăр (теперь в ссоре). Изамб. Т. Çиленсе кайса (рассердившись), арăмпа иксĕмĕре те хĕне пуçларĕ. || Побранить. N. Эсир уншăн çиленмĕр-и ун çине.
(с’ил’иэг’э), ветрельник. Мочеи. Якейк. Çилеке — шăчă вĕçне корăс çыхса янă; вăл çил штан (= ăçтан) килнине пĕлтерет.
назв. болезни. ЧС. Чăвашсем: çын çилли чирĕ пур, теççĕ. Вăл çакăнсан, пит шăнтать те пуса хĕстерсе ыраттарать, теççĕ... Кам-та-кам пĕр-пĕр çĕрте ятлаçнине курсан, çинчех, çиллисем ан çакăнччăр тесе, пĕр тăвар шăлĕпе пĕр ывçă кĕл кăларса тăкмасан (вĕçтермесен), вăл çынна çын çилли çакăнать вара, теççĕ вĕсем... Тата вĕсем кĕл вĕçтерес вырăнне пĕр курка шыв кăларса сапсан та юрать, теççĕ. Çын çилли ан çакăнтăр тесе, кĕл вĕçтернĕ чух, е шыв кăларса сапнă чух калаççĕ: çавăнпа çавсем вăрçнă çĕрте çӳрерĕм; çавăн çилли çакăнчĕ пулĕ, е унăн çилли çакăнчĕ пулсан та (кунта вăрçаканĕсенĕн ячĕсене калаççĕ), сирĕлтĕр, çак кĕл епле вĕçсе каять, çавăн пекех вĕçсе кайтăр, теççĕ. Çын çилли çакăнсан, вĕсем вĕревçе илсе пырса вĕртеççĕ, вĕртсен вара, каять, теççĕ. (Рассказ чувашина о том, как лечил его вĕрĕвçĕ от çын çилли). Вăл малтанах пĕр курка шыв илсе, ман пуç тавра темĕскер пăшăлтатса каласа виççĕ çавăрчĕ те, чӳрече виттĕр тулалла тăкрĕ. Çапла виççĕ курка пуç тавра çавăра-çавăра тăкрĕ. Унтан вара пĕр сăра курки шыв илчĕ, унта тăвар ячĕ те, шĕшлĕпе хайăрса, шывĕ çине сура-сура вĕре пуçларĕ. Вĕрме ак çапла пуçласа кайрĕ: е пĕсмĕлле, пĕр турă! Турăран ырлăх, этемрен сиплĕх; кун таврăнать — таврăнтăр, çĕр çаврăнать — çаврăнтăр; Атал урлă, Сăрă урлă килнĕ юмăç-карчăк, çавă вĕрет, çавă сурать... тет. Тата урăх та нумай каласа кайрĕ те, пурне те илтеймерĕм. Вĕрсе пĕтерсен сăра куркинчи таварлă-сурчăклă шывне мана ĕçме пачĕ. Шывне çăвара чикме çук, тăварлă, çапах та пулсан ирĕксĕрех ĕçсе ятăм.
„Падение гнева“. Ст. Чек. Çилĕ ӳксен, çилĕ ачасам çине вăрçакана хирĕç пусан ӳкет; анчах ача вăл çын çине çиленсен, е унпа вăрçсан, ун çилли ӳкмест. Çилĕ ӳкнĕ çынна вĕрсе тӳрлетеççĕ, е çывăрса тăнă чухне çăвартан шывпа пĕрĕхеççĕ.
гнев. Сир. 43. Икĕ япала çылăх хунатать, виççĕмĕшĕ çилĕ-хаяр кӳрет: çунан вут пек çунса тăракан вĕри ăш-чик пĕтсе лариччен сӳне пĕлмест вăл. N. Тĕрле чир, çилĕ-хаяр, тĕрлĕ йывăрлăх, тĕрлĕ хурлăх хамăртан килет. N. Ăна та, пире те тĕрлĕ хуйхăран, тĕрлĕ çилĕ-хаяртан, тĕрлĕ йывăрлăхран хăтарса тăтăр... См. çил-хаяр.
(с’ил’ э̆м), невод. Н. Карм., Хорачка. Корамыш. Çилĕм, невод; бывает длиною от 100 до 300 сажен, шириною З саж. Регули 13. Пол тытма вăл çилĕм исе карĕ. N. Атăл çине пĕр çын полă тытма çилĕм карнă, тет. Альш. Çилĕме шултăра çипрен çыхса тăваççĕ. Ăна сĕрнĕ чухне шывăн икĕ хĕрринчен урлă-каçах туртса пыраççĕ. Сĕвере, Етременре туртаççĕ çилĕме. Ib. Пулăçăсем пулла тытаççĕ: çилĕмпе, тетелĕпе, атмапа, шакпа, сĕрекепе, маратапа.
становиться вспыльчивым. Калашн. 4. Мĕн кĕçĕнрен унăн куçĕ умĕнче ирсĕр ĕçсем пулнă, хăйне те пит кӳрентернĕ, çавăнпа вăл ӳснĕçем çиллесленсе пынă.
(с’ил’л’и), встреч. в выраженни: Алă-çилли, сила, имеющаяся в руках. Ст. Чек. Алă-çилли хытнă ĕнтĕ, вăл утă çулма пултарат. Алă вăйĕ кĕнĕ ĕнтĕ, утă çулмалла (çулма пултарат). Ib. Ал-çиллилĕ çын çапсан, хытă ыраттарат, çавă пулат алă-çилли.
назв. игры. Кр.-Чет. çимен вăййи. Пĕр-пĕр çĕре пĕр йопа лартаççĕ, йопаран пĕр вĕрен çыхаççĕ. Йопа котне ачасам хăйсен томтирсене, карттуссене прахаççĕ. Пĕр ача вĕрен тăрăх йопа тавра саламатпа чопса çавăрнат. Вăл йопа котне томтирсам илме пыракансене аллинчен саламатпа çапать. Хоралçă пор томтирне те вăрлаттарса пĕтерсен, ачасам икĕ рет тăраççĕ те, он хошшипе хоралçа кăлараççĕ. Онта вара ăна порте вый çитнĕ таран пасăр çапнăшăн çапаççĕ.
(с’имэ̆к), назв. праздника, семик. Орау., К.-Кушки. Байглыч. Çимĕк, последний четверг перед троицей; в этом день проводили обязательное поминовение умерших. См. Магн. М. 185. Н. Седяк. Çимĕке чăвашсем эрне каç тăваççĕ, тройтсă умĕн. Çак каç вилнĕ çынсем киле таврăнать, теççĕ. Çăмарта пĕçереççĕ, кашни вилнĕ ачана пĕрер, çак çăмартасемпе выляса çӳрет, теççĕ. Хурăнташсене пуçтараççĕ, вара ĕçеççĕ, çиеççĕ. Хурамал. Çимĕке, акана иртерех пĕтерсессĕн, вырас çимĕкĕ умĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ, акана час пĕтереймесессĕн, вырăс çимĕкĕ (троица) хыçĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ. Аттик. Вĕсем пуринчен ытла çимĕк тенине мункун иртсен çичĕ эрнерен виçĕ кунччен пĕтĕм ĕçĕсене пăрахса уяççĕ. Тайба-Т. † Çимĕк çите пуçласан, хĕр пуçтарăнат урама; Хăят (назв. ярмарки в с. Кияти) çите пуçласан, хĕр саланат урамран. Сред. Юм. Çимĕке вилĕсĕм пыраççĕ. (Çимĕк ыран чôхне, ратил ыран тенĕ чохне, вилĕсĕм хăйсĕм вилнĕ киле пыраççĕ, тет). Якейк. Первайхи çимĕкчен çиччĕ шăва кĕрсен, е çич тьыха корсан, çын тепĕр çолталăкчен лайăх порнать, теççĕ. Ib. Çимĕкре пусăк пир кĕпи полсан та, çĕнĕ полтăр, мăнконта çĕтĕк полсан та, шорă полтăр. Регули 1198. Çимĕк тĕлĕнче килимарĕ вăл. Ib. 1188. Çимĕкренпе сумар выртать. Ib. Çимĕкчен онта порнатăп. СПВВ. ИА. Çимĕкрен чăваш хĕрĕсем вăйя тухаççĕ (начинают устраивать хороводы). Шурăм-п. Çуркунне, çемĕкчен шыва кĕме пуçларăн пулсассăн, çичче çитиччен кĕр, ахаль лайăх мар. Çимĕкчен е пĕртте кĕрес пулмасть, е çеччĕ кĕрес пулать. Ильково. Çимĕк виç эрне юлсан, çамрăк ачасем выляма пĕр-пĕр пушă вырăна тухаççĕ. N. Çимĕк çитеччен çиччĕ шыва кĕрес пулать, теççĕ. С. Дув. Çимĕк вăййи çичĕ эрне каç выляни килĕшет. Собр. † Çимĕк çич кун, терĕçе, çимĕк çич кун, терĕçĕ, ма çич эрне килмен-ши, ма çич эрне килмен-ши. ТХКА 34. Çимĕк сăрн ĕçме кăçал эпĕ хам арăмпа кукки патне карăм. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем: чарасах, терĕç. Т. И.-Шем. Вилнĕ çынсене çимĕкре хывас йĕрке. Çимĕк çитес умĕн вилнĕ çынсене сăра туса хураççĕ. Вăл сăрана çимĕкре ĕçмелли сăраран ăрасна тăваççĕ. Унтан çимĕк умĕн кĕçнерникун ирех икерчĕ пĕçереççĕ. Чăн пирвайхи икерчине хуçа арăмĕ алăк патне чашкăсăр, çуртасăр, ахаль анчах вилнĕ çынсене хывать, унтан икерчине çемйипе ларса çиеççĕ. Сăра тунă чух та, ăсли ĕлкĕрсен, ăслине малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ĕçеççĕ, сăра сĕрнĕ чух та çапла тăваççĕ. Кăнтăрла сулăнса каçхи апат енне кайсан, кашни килĕре хăйсен çемйисемпе мункунти пекех алăк патне çуртасем çутса сĕтел лартса хываççĕ. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсен килĕсенче хăйсен çемйинчи вилнĕ çынсене хываççĕ. Унтан каçхи апат тĕлĕнче кашни килĕрен икшерĕн, виçшерĕн лаша кӳлсе урапа çине, тарантас пуррисем непременно тăрантас çине минтерсем хурса ларса, лакăмпа сăра илсе, эрек илсе, масар çине каяççĕ. Масар çинче ăратни-ăратнипе хăйсен вилнĕ çыннисене пытарнă тăприсем патне пырса хываççĕ. Кашни ăратне хăйсен вилнĕ çыннисене ытти çынсен вилнĕ çыннисенчен ăрасна çĕре — пурте пĕр çĕре пытараççĕ, çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. Хываççĕ тӳрех çĕре, çимĕçпе пĕрле тата, камăн пурри, симĕс сухан хывать, унтан эрекпе сăра хываççĕ. Кашни татса пăрахмассерен вилнĕ çынсене асăнса: çавăн умĕнче пултăр, çавăн умĕнче пултăр, эпĕр асăнатпăр, эсĕр ан асăнăр, сĕт-кӳлĕ пултăр умăнта, теççĕ. Унтан вара çавăлтех ăратнипе ларса ĕçсе çиеççĕ; ĕçеççĕ ӳсĕрĕличченех, вара çĕрле пулас умĕн таврăнаççĕ. || Троица. Череп. СТИК. Çимĕке (к тронце) пурте сăра тăваççĕ. Ib. Çимĕк иртсен хыт-сухана тухаççĕ. Т. IV. Çăва çине çимĕке кайса, вилнĕ çынна асăнса ĕçсе-çисе юрламасан, ташламасассăн, вăл выртнă чухне те хурлансах выртат (ему бывает горько), теççĕ. || Назв. однодневной ярмарки. N. Çимĕк нумай полат: Микон-кон (9 мая) çимĕк, Хораç-ту (Вознесение) çимĕк, Явăш-кон çимĕк (за три дня до троицы) Троски-кон çимĕк (в день троицы). Якейк. Сар-кайăк, сар-кайăк, йăмăксене кортăн-и? Корсаттăмч, калаçсаттăмч, çимĕкрен çимĕке чопатьчĕç. В. С. Разум. КЧП. Халăх утать çимĕке хуп-хура та шап-шурă. || Назв. рыбы. Шибач. См. çимек пулли.
канун семика. Чăвшсем 21. Вăл тухатмăшсем çимĕк вăхăтĕнче пит алхасаççĕ, тет, çимĕк каç вĕсем пурте масар çине пухăнаççĕ, тет. Чуратч. Ц. Тухатмăшсен çимĕк каç пĕр-пĕр çĕре кайса çӳрес пулать, тет. Унсăрăн усалсем, каçхине пырса ăна вĕлереççĕ, тет. Ильмово. Тата çав симĕк каç кашни килтен сăра, эрек, тата тĕрлĕ çимĕçсем илсе масар çине вилнисене хывма каяççĕ. Вăсем çимĕçĕсене илеççĕ те, харпăр хăй тăванни тăпри çине тураççĕ. Туранă чухне ак çапла сăмахсем калаççĕ: акă сире тĕрлĕрен çимĕç хыватпăр, тата сăрапа хыватпăр, çак çимĕçпеле ĕçсе-çисе хавăнса (савăнса?) ташласа кайăр, эпир сире асăнар, эсир пире ан асăнăр. Пĕлни пулĕ, пĕлменни пулĕ, эсир ан асăнăр, ваттисем çамрăккисене валеçсе парăр. Пĕр турамран пин турам пултăр, теççĕ. Унтан вара эрексем, сăрасем ĕçеççĕ, тăпри çинче купăс каласа ташлаççĕ. Ĕçсе усĕрĕлсен, киле тавăрнаççĕ.
(с’ин’з’э), назв. старинного чувашского праздника. См. Магн. М. З5. Рекеев. çинçе. (Вăл) вунçиччĕ çапсан пуçланать (когда долгота дня 17 часов), вуник куна пырать; в это время всякие земляные работы, не только пашня, но и распахивание огородов, рытье ям, воспрещалнсь (çĕре тапратмалла мар пулнă); хĕрлĕ, кăвак улача тăхăнмалла мар, шурă тăхăнмалла, хĕвел анас патне çитиччен вут чĕртмелле мар. Юрк. Пирĕн ял çула, çимĕк иртсен, пĕр эрне хушши „çинçе“ тăват. Çав çинçере çынсене нимĕн те ĕçлеттермеççĕ, ахаль анчах тăма хушаççĕ. Ялта кам-та-пулинскер пĕр-пĕр ĕç ĕçлесен, тырра пăр çапат, е урăх тĕрлĕ пĕр-пĕр сиен пулат, теççĕ. Авă çавăнпа çав çинçене тĕттĕм халăхсем питĕ хытă сых тытса тăраççĕ. Çав çинçере хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнтармаççĕ. Пурте шур кĕпе тăхăнса, хăйсем пеккисемпе пĕр çĕре пуçтарăнса, кам-та-пулш пĕр-пĕр ĕçлемес-ши, е тата хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнса. Çӳремес-ши тесе, ял тăрăх пăхса çӳреме каяççĕ. Иначе снимают с него, а одетых в красное и синее обливают водою. N. Çинçе бывает после троицы. Çинçене кĕнĕ, çинçе каласа çӳренĕ (обьявляли, чего нельзя делать во время çинçе). ДФФ. Çуракине пĕтерсен, ик-виç эрнерен çинçе праçникне тăваççĕ. Вăл праçнике пĕтĕленнĕ çĕре хисеплесе тăватьчĕç. Çинçере çĕре сухалама, тăпра чавма, çĕре шалча е юпа лартма юрамасть, тетчĕç, кăвак кĕпе, хĕрлĕ кĕпе тăхăнмастьчĕç. хуралтăсем тăрне улăхма чаратьчĕç, хĕрарăмсем хура кĕпе-йĕме çума каймастьчĕç. Ib. Вăл праçнике (т. е. çинçене) пĕтĕленнĕ çĕре (беременную землю) хисеплесе тăватьчĕç. Шурăм-п. Çинçе чухне вылясан, кулсан, шăхăрсан, купăс-мĕн каласан, тырă пулмасть, теççĕ. Ск. и пред. чув. 70. Икĕ пĕр пек пĕрлешсен, шеп те пулĕ туй! теççĕ: çинçе хăçан çитĕ-ши? епле вăхăт ирттерес. Сред. Юм. Çулла, пĕр-ик эрнене çинçе чараççĕ. Он чохне çĕр чавма, тăла пôсма, кĕпе çума, тирĕс тăкма, тăта ытти ĕçе те тума йорамас. Ib. Майпа июнь уйăхĕнче çинçе чараççĕ. Ун чôхне çĕр чавтармаççĕ, тăла пôстармаççĕ, тирĕс тăктармаççĕ. N. Унтан тата, çимĕк иртсен, икĕ эрне çинçе праçникĕ тунă (делали); ун чух вăл праçникре нимĕн те ĕçлемен, çывлăх (= çылăх), тесе. Н. Седяк. Çураки пĕтсен, пĕр эрне çĕр чавма хушмаççĕ, çак çĕр чавма юраман вăхăта „çинçе“ теççĕ. Çинçе вăхăтĕнче килте пурăнаççĕ, утă чӳкне те çак вăхăтра тăваççĕ. Собр. Çинçеччен çум çумласассăн, пăр çапат, тет. Çум çумлакан çыннине аçа çапат, тет. Тюрл. Ыраш пуç кăларнă вăхăтра стариксем пĕр çĕре пухăнса ана çине кайса пăхаççĕ. Кайса килсен, старастана: ĕнтĕ ыраш пуç кăларать, çинçе тăвас, теççĕ. Çав çинçене вăсем хисеплесе икĕ эрне ним тумасăрах ирттерсе яраççĕ. Çум çумлама та, тирĕс тăкма та, çĕр чакалама та хушмаççĕ. Çав ĕçсене тунине курсан: эсĕ халăх хушнă пек тумастăн, акă вăйлă çăмăр, е пăр çуса кайсан, сана халăхсем парĕç, теççĕ те, ĕçлеттермеççĕ. Кăвак кĕпесене те çума хушмаççĕ, кăвак кĕпесене çунине курсан, пичĕсенчен кĕпесемпе çапкаласа пĕтерсе, кĕписене çырмана пăрахаççĕ; сарă хӳрисене хĕретме те хушмаççĕ, хĕретнине курсан, сарă хӳрисене илеççĕ те, çырмана юпа çине çакса хурса, памаççĕ. Çула вăйлă çăмăр е пăр çуса кайсан: ку хĕрарăмсем çинçене хисеплемен пирки пулчĕ, тесе, вăрçаççĕ. Çапла вара вăсем йăвăр ĕçсене ĕçлемесĕр ик эрнене ахалех ирттерсе яраççĕ, Т. IV. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. (К этому КС приписал: пуçаххисем выçă пулаççĕ). Симб. Çимĕкчен виçĕ кун малтан çинçе праçникĕ пулать. СПВВ. ИА. Чăвашсем тырă шăркаланнă вăхăтра çинçе ятлă праçник тăваççĕ. См. çинче.
назв. растения, мышиный горох. Пухтел. Каша. † Хӳме айĕнчен (так!) шăтакан (то, что растет из-под забора), хăй те çинçе курăк вăл.
(с’ип), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’ибэ̆н’, дат. — вин çипе — с’ибэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.
красный тонкий червь, длиною от одного до полутора вершка; водится в болотах. Б. Аккоз. Çип-çĕлен çын ăшне кĕрет теççĕ; нумайăн кĕрсен, çынна вĕлерме те пултарать. Ст. Чек. Çип-çĕлен, червячок, неболыной, тонкий, живет в стоячей воде; попав в тело человека, вызывает опухоль. Слеп. Çип-çĕлен орана сăхать, тирет, шыçса каять (т. е. нога); орашне (= ора ăшне) шăтарса кĕрет. ДФФ. Тата ăншăрт ӳкнипе, çил хаярĕ ленкнипе, ие çыпăçнипе, е çип-çĕлен кĕнипе чире каять, тесе ĕненетчĕç. КС. Çип-çĕлен лаша хӳринчен (из конского волоса) пулать, теççĕ: урана кĕрсе каять те, ура юхакан пулать, теççĕ. Хурамал. Çип-çĕлен ăшăк шывра пурăнать. Вăл шурă, çип пек пулать, çурă аршăн тăршши; пĕр шит тăршшисем те пулаççĕ. Вĕсем çырмара хур-чĕпписем ăшне кĕреççĕ; хур-чĕпписем вара нумай пурăнмаççĕ, вилеççĕ. Шывра çӳренĕ чух çын урине кĕрет, теççĕ. Вăл ӳт ăшĕнче çиялтан кăна çӳрет. Ăна вара чăхха пусаççĕ те, чăхă ӳпкипе çавна çыхаççĕ; çип-çĕлен пулсан, çав ӳпке ăшне тухать, теççĕ.
назв. раст. с красным корнем. Хурамал. П. И. Орл. Çирĕк курĕк, amaranthus? Ку курăка выльăхсене пит нумай çитарма юрамасть, вăл вĕлерет (в рукописи приписано: çирĕк курăк, хĕрлĕ мăян).
(с’ирэ̆м, Пшкрт. с’эрэ̆м), двадцать. Орау. Хутран-ситрен çирĕм — сирĕм пĕр çулхи те пулатьчĕ. Ib. Алра çирĕм пурне пулинччĕ, кашнине çĕрĕ тăхăнăттăм, тесе каларĕ, тет, тутар майри. Жалко, что на руках не 20 пальцев, на каждый палец надела бы по перстню,— сказала жена купца. Кн. для чт. I, 28. Вăл (воробей) пĕр сехетре хăй йăви патне çирĕме яхăн вĕçсе пырать. Я. Турх. Çирĕм пусалла. Ib. Çирĕм иккелле панă пулĕччĕ. Отдал бы копеек за двадцать. ЩС. Çирĕм пус (у др. çитмĕл пус), двадцать копеек. N. Çирĕм пилĕк пус, двадцать пять копеек. Орау. Пуçĕнче çирĕм пиллĕк çитмест. У него в голове не достает „двадцати пяти“ (т. е. он глуп, дурак). Юрк. Эсĕ миçе çулта? — Эпĕ çирĕм пĕрте (мне 21-ый год). N. Михели, авланнă çын, çирĕм саккăрта пулнă (двадцать восьмой год), Элекçей — вунпилĕкре (15-ый год). Б. Яныши. Пĕрре сорăхсам çитарма кайсассăн, çав тăвайккинчен çирĕм пĕр пус поçтартăмăр. N. Çирĕм пĕрмĕш, двадцать первый. Бюрг. † Çирĕм пĕрти ачасене çыраççĕ-çке шур хут çине. Капк. Ну, юлташсем, халь икĕ енчен те çирĕм , пĕршер. Мĕн тăвас?! N. Çирĕмрисем (по двадцатому году), вунтăххăртнсем (по девятнадцатому году). || Монета достоинством в 20 коп. М. Тув. Апай мана: хĕр пăх, тер, вуник тальăр çакнине; вуник тальăр çакни мар, вуник çирĕм çакни çук. || Мера пряжи, Сред. Юм. Ман хôтăр виç çирĕмлĕ пôлчĕ. См. çип çирĕмĕ. Ib. Çиппе çирĕмпе шôтлаççĕ.
(с’ис’), сверкать (о молнии), блистать, сиять. N. Çĕрĕпе çиçĕм çиçрĕ. Всю ночь сверкала молния. N. Çиçĕм йăл-ял çиçсе каять. N. Çап-çутă çутăпа çиçсе тăракан япала. КС. Вут, çапсассăн, çиçсе каять (искры от огнива). N. Аван-ĕçке çулра пĕр çуркунне, çурхи тумпа çиçсе тăнă чух. Турх. Çав кунĕнче (летом) хирте çеçке çиçет. || Пронадать, исчезать, таять. Турх. Мĕн пур хирсенчи юр çиçет, вăрман хĕрри те ешерет. || Сметать метлою с вороха сор, напр., колосья, соломинки и пр., провеять лопатой очищенное зерно вторично. Тюрл. Çиçмелли çолăк (особая метла из сука березы). КС. Тырă кăшăлне сăвăрса пĕтерсен, тасатма ăна тепĕр хут сăвăраççĕ, ăна: çиçес, теççĕ. ТММ. 1) Кăшăл çине çулăкпа шăл, 2) кĕреçепе çиç кăшăл хĕрринчен, З) çупса яр, засветить, 4) çиçсе çӳре, ходить с сияющим лицом; форсить. Изамб. Т. Ыраш кăшăлне сăвăрнă чухне çиçех тăраççĕ. Сверху ворох зерна на току метут метлою (çулăкпа), чтоби отделить падающие колосья и пр. от зерен. Сред. Юм. Итем варĕнчи тырра, арпинчен тасатса, шăпăрпа çиçеççĕ. Ib. Сарăм варĕ çинчи пучахсĕне шăпăрпа пуçтарса илес тессине: çиçес, теççĕ. Ib. Авăн çапнă чôхне кăшăл сурнă (= сăвăрнă) çĕртен пучахсĕне шăпăрпа çиçсе илеççĕ: çав çиçсе илнĕ арпана çиçнĕ арпа теççĕ. Орау. Тыр сăвăрнă чухне, пĕр хут сăвăрса пĕтерсен, тепĕр хут пĕчĕккĕн сăвăраççĕ, çавна: çиçет, теççĕ. Тыр çиçнĕ чухне тырри хăй те тасалса çуталать, теççĕ. Малтан мăннине сăвăрса пĕтерсен, вара малалла (дальше) кăшăл купи пулачченех çиçсе сăвăраççĕ. N. Кĕреçепе çиç кăшăл хĕрринчен. || Засветить, ударить. В. С. Разум. КЧП. Пирĕн атте пăтă çимессерен питрен çиçет. Кан. „Канаш“ пулман пулсан, вăл йĕркене питрен çиçсе ярсан та пĕлес çук. N. Çиçсе ярăп ак! Засвечу вот! || Бегать быстро. Якейк. Ачасам пирн пата çиçсе çитрĕç (васкаса чопса çитрĕç). Орау. Атя, çиç часрах. Ib. Туххăм çиçсе кайса килчĕ (сбегал в один миг). || Форсить, франтить. Турх. Хам çамрăк та халĕ эп, çиçетĕп; ваттăм çинчен епле шухăшлăп? Орау. Мĕн çиçсе çӳретĕн (сивĕре çӳхе япала тăхăнсассăн калаççĕ). Ишь как надел трепёхталку. N. Çиçсе çӳре, ходить с сияющим лицом, форсить.
(с’ит, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.
понуд. ф. от гл. çит; доставить, довезти. Шурăм-п. Лаши аран утать, Ишеке ултă сехетрен тин çитерчĕ. Регули 81. Ман онта çитерес, онтан вăлсам исе каяççĕ. Б. Ятгильд. † Пичче мана усатса яр, уй-хапхи патне çитерсе яр. Юрк. Часах Карачăмне хыпар çитереççĕ. Кратк. расск. 20. Сывă халлĕн сан патна çитермесессĕн, санăн умăнта эпĕ ĕмĕрех айăплă пулăп, тенĕ. Пазух. Çичĕ тавлăк хушшинче çитмĕл киле çитерчĕ. Альш. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер урлă каçарăр, çитес çĕре çитиччен çитерĕр. || Доносить. N. Ман сăмаха итлемесессĕн, сан çинчен уеса сăмах çитерĕп, тенĕ. || Доставлять. Тайба-Т. Кан. Хаçат-шурналсене вăхăтра çитерсе памасть (не доставляет). || Заставлять ходить, отсылать. N. Сĕтел кутĕнчен сĕтел кутне çитерет. Заставляет ходить от стола к столу (в канцелярии, не обьяснив толком, куда надо обратиться). || Удовлетворить. N. Вĕсен кăмăлне мĕнле çитерес-ши? || Сделать так, чтобы было достаточно. Юрк. Хуларан килнĕ тăванĕ укçапа таврăннă-тăр, тесе шухăшласа, хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ: куллен укçа кирлĕ, ниепле те укçа çитерсе пулмаст. Ирĕксĕр киле килтĕм. Кунта эсир ялта аван пурăнатăр пулĕ? тет. N. † Сиртен ытла савнă çыннăм çук, çитмен пулсан çитерĕр. Такмак. Çитмен пулсан çитерĕр, ытла пулсан ан айăплăр. || Ск. и пред. чув. З6. Çавăн пек хитре хĕре те тиркесессĕн, çын кулĕ. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет. || Истратить до копейки. Кан. Гата ӳсĕрличчен ĕçсе икшер лашапа урам тăрăх чупса çӳреççĕ. Çапла пĕтĕмпе 600 тенкĕ укçана çитереççĕ те, çĕрне кăлармасăрах, киле (домой) пăрахса тараççĕ. || Напастись. N. † Пирĕн аттен виç ывăл, ăстан калош çитерес (где напасешься на них калош!). || Исполнить. N. Вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр. N. Халĕ ĕнтĕ вăл сирĕн пӳрнĕ ырăлăхне çитерсе пачĕ. N. Хăй çинчен каланине те туса çитернĕ (quaecumque de ipso praedicta errant implevit). || Доводить до... N. Хăйне хĕнесе суранлантарса пĕтернĕ те, вилес патне çитерсе пăрахса кайнă (избили чуть не до смерти, бросили и ушли). Орау. Ма апла нумайччен тытать-ши вăл? Çур-çĕре çитересех темеçт-и? Зачем он так тянет? Не хочет ли просидеть до двенадцати? N. Алла çамка çине, кăкăр çине, тата хул-пуççисем çине çитерменни аван мар. || Довести до конца (время). Яргуньк. Килте çав ача амăш макăрса çулталăк çитерчĕ (проплакала год), тет. Яжутк. Шăнкрин вара çулталăк çитерсе тухрĕ, тет. Толст. Пĕчĕкçĕскере, ниепле те урана çитерсе пусаймарăм. || Успевать. Изванк. Ĕлĕк пирĕн ялта кунран-кун выльăхсем нумайçем нумай вилсе пыраччĕç. Пытарса çитерме те çукчĕ (не успеваешь хоронить). || В качестве вспомог. гл. К.-Кушки. Епле эсĕ сехете ку кунччен упраса çитертĕн? Как ты сберег до сих пор часы? Кан. Халăх хушшинче ĕçлесси майланса пырать, çулталăк хушшинче таврари хресченсен выльăхне кăтартса çитернĕ. Изамб. Т. Эсĕ ку япалана киле çĕклесе çитереймĕн (не донесешь). ППТ. Шăтăкне çăварĕ патне чавса çитерсен (когда дорыли), тахçан та ан çухалтăр тесе, пĕр патак лартса хунă. Н. Карм. Кашкăр çиленсе çитнĕ те, калать: сана тавлашса çитереймĕн (с тобою не наспоришься). N. Пурне те тӳссе çитерекен (претерпевший) çăлăнĕ. N. Унăн пур йăнăшĕсене те кам пĕлсе çитерĕ. Тораево. Хăнисем тĕлĕннĕ: ку ухмах йăван ăштан тупса çитернĕ (откуда он все это достал). N. Вĕрентет пире вырăсла: пĕтĕмпех пĕлсе çитерейместпĕр (всего-то не познаем). Ала 98°. Кашнă çын килне кĕрсе çитеримастăн полсан (если не имеешь времени заходить в каждый дом), çынсен алăкĕсем патне анчах пырса чĕн.
(-дэ̆н), расти, войти в возраст.. БАБ. Çав ача çитĕнсен, пит пуян пурăнăçлă пулат (будет богатым), тет. Орау Вăсен ачипчисем çитĕннĕ ĕнтĕ (уже выросли). N. Çитĕнерехпе вара Стефан ашшĕ-амăшĕнчен пиллĕх илнĕ те... || Вполне развиться. Якейк. Çан арĕм кĕçĕр ача прахнă, ачн çитĕнсех çитнĕ, тет. Янтик. У çитĕнмесер (до срока) çуралнă, çавăнпа ытла пит начар. || Вырастать (о растениях). ЧС. Вăл çуртсем çумĕнче ларнă. N. Кăт тăхтасан, çарансем çинче курăксем çитĕнсе çитеççĕ. Полтава. Вилнĕ халăх куписем çитĕне-çитĕне лараççĕ.
добраться до места. N. Эпир вăл яла каç пулсан анчах (тин) аран-аран çитсе ӳкрĕмĕр.
побывать (где). ТХКА. Пирĕн асатте тăлăх пулнă, тет те, вăл таçта та çитсе курнă, тет. Баран. 50. Суворов темиçе вăрçа çитсе курнă. Ib. 191. Вăл пур çĕре те çитсе курса пĕлнĕ çын. || Посещать. Баран. 151. Пăланне кӳлсе, вăл тундрă тăрăх çӳрет, кирлĕ çĕре çитсе курать.
нагрянуть. К.-Кушки. Раштав эрни çитсе перĕнчĕ (нагрянула). || Простираться. Баран. 101. Вăл (çаранлăх) кăнтăр енелле вăрăм тăсăлса кайса, Каçпи тинĕсĕ патĕччен çеçен-хирсем патнех çитсе перĕнет.
не выясн. сл. Альш. Темĕн сарлакăшĕ çĕре пĕр халăхран ыйтмасăр-тумасăр çавăра-çавăра илнĕ те вăл çитенсем, пурăнаççĕ пайтине курса?
то же, что çичсăмăр. Икково. Пирĕн çичсĕмĕр хыçра та вăл тăчĕ. За всеми нами семерыми стоял он.
, çиччĕшĕ, семь из них. || ГТТ. Уйăх çиччĕшĕ, тăххăрĕшĕ. См. уйăх. || Поминки на седьмой день посде смерти. ЧС. Татьянă вилни виçĕ кун иртсессĕн, пĕр путек пусса, çиччĕшне турĕç. Аттик. Вилни çич кун иртсессĕн, çиччĕшне тăваççĕ. Çиччĕшĕнче ялан, арçын вилĕ пулсан та, хĕр арăм вилĕ пулсан та, сурăх пусаççĕ. Н. Яха-к. Çын вилсессĕн çичĕ кунтан çиччĕш тăваççĕ (род поминок). М. Сунч. Чăвашсен, çын вилсен-тусан, ăна хăйсен йăлипе тирпейлесе пытараççĕ те, çиччĕш тăваççĕ. Çиччĕш тесе ак мĕшĕн калаççĕ ăна: çын вилсен, ăна пытараççĕ те, виçĕ кунччен масар çине çичĕ хут кайса килеççĕ; çичĕ хут масар çине кайса килнĕрен пумилккине те çиччĕш теççĕ. Унта хывма тесе, çимĕçсем, сăрасем эрехсем илсе каяççĕ. Сред. Юм. Çын вилсен, çиччĕмĕш кôнĕ çиччĕшне тăваççĕ. N. Ăна пытарни виçĕ кун иртсессĕн, çиччĕшне тăваççĕ. Çиччĕшне тунă çĕре е сурăх пусаççĕ, çук-çынсем пĕр чăхă пусаççĕ; вăл ашĕсене çав каçах çисе яраççĕ, çисе ярайманнисене тăкаççĕ. N. Унăн çиччĕшне виçĕ кун иртсен тăваççĕ. Унăн çиччĕшĕ çине чăхă пусаççĕ, вăй çитекен така пусать, унăн çиччĕшне тунă чухне çавăн пекех куймаксем пĕçереççĕ, е чăхă, е така пусаççĕ те, çав каçах çисе пĕтереççĕ, унăн ашне хăварма юрамаçть, теççĕ. Чхĕйп. Унтан вара, пытарас ĕçне пĕтерсен, çиччĕшне тунă; çиччĕшĕ — вăл çын вилсен виçĕ кунтан асăнас вырăнне пулнă. (У автора Чхĕйп. сказано в одном месте что „çиччĕш“, бывает через, три дня после смерти, а в другом — „çиччĕш“ то же самое, что обряд „вилнĕ çынна елĕк ватăсампа, ашшĕсемпе, пур тăвансемпе ертсе яни“, что не всегда может быть, ибо последний обряд бывает после „юпа“, а „юпа“ совершается лишь в определенное время года).
(с’у), лето. См. çăв. Н. Сунар. Çапла вара виçĕ çу (кĕтӳ) пăхнă (пас стадо), виçĕ хĕл тарçăра пурăннă. Баран. 161. Кунта хĕлле пулманпа пĕрех. Çу пит вăрăм килет. Юрк. Хĕлле чипер усраса, çăва кăларнăшăн. N. Çу варринче çумăр хыççăн хăвăрт тулса ыткăнать. ЧС. Иртнĕ çура (в прошлое лето), ыраш вырма тухсан... НТЧ. Çăва тухсан (когда наступит лето), пĕр вĕçĕ картара пултăр, пĕр вĕçĕ хирте пултăр. Хĕле кĕрсен, карта тулли тăччăр (скотина. Из молснья „ĕне ырри“) N. Çын калать, тет: халĕ тупас çук уна тепĕр çусăр (до другого лета, раньше другого лета), тесе каларĕ, тет. Якейк. Хăш-хăш çура çак çырма типсе лармасть. О сохр. здор. Кирек кам та вăл ĕçе пĕр-ик-виç çура вĕренсе çитет (может выучиться за два-три лета). Н. Лебеж. † Çăва тухса килнĕ чух (при наступлении лета) эсĕ ачăна уйăран. (Хĕр йĕрри). Шăна чир. сар. 8. Çу иртнĕ çĕрелле (к концу лета), кĕркунне, тепĕр тĕрлĕ шăна тухать. Орау. Çу нумай юлмасть. 1) Лета осталось немного. 2) Мясоеда остается немного. З) Масла остается немного. Кан. Кун йышши ĕçсем çак çура (в это лето) пайтах пулкаланă. N. Çу иртрĕ. Лето прошло. N. Час ĕнтĕ çу иртет, кĕр енне кайрăмăр (дело идет к осени). Кан. Вăл çу вăхăтĕнче çеç кĕме йӳрăхлă, çуркуннепе кĕркунне сивĕ, кĕме юрăхсăр. Сред. Юм. Прахутсĕм, пĕр кĕрконне полсан, çӳреме чăрнаççĕ те, çуран-çăва (с лета до лета) çитеччинех пĕр вырăнта лараççĕ. Ib. Çуран-çу (с каждым летом) çăмăр полми полчĕ, порнан ĕмĕрте те воçех çуми полать ко çăмăр. || Весна. N. Çак çутă çу кунĕ май уйăхĕнче кунта та унта пекех тырăсем аван ешернĕ, мĕн пур вĕçен-кайăкĕ, куккусем те юрлаççĕ.
(с’у-hуда), за лето, в продолжение всего лета. N. Ку çул вара Ванданкă çу-хута пĕр çак канавран анчах юхрĕ. Чув. пр. о пог. 35. Çу-хутах çанталăк ăшă пулат. Все лето будет теплая погода. Сред. Юм. Çу-хута (в продолжение всего лета) пĕр тăрăх пире тĕртсе кăлараймарĕ вит. N. Вăл арман çу-хута пĕр чарăнмасăр икĕ чулпа авăрать.
выпасть (о снеге, дожде). Çутт. 46. Акă нумаях тăмĕ, сивĕтĕ, юр та çуса кайĕ (выпадет снег). Ib. 52. Ирхине эпир тăнă çĕре юр çуса кайнă. Утром, к тому времени, как нам встать, выпал снег. Якейк. Паян çăмăр лайăх çуса карĕ (шел недолго, как бы мимоходом). N. † Шурă юр çуса килет-çке, шур юпăнчă пирĕн çук. || Наносить. N. Тата вăл хăйăрлă çĕрсенче хăйăр çуса каясран чарса тăрать.
çой (с’уj, с’оj), шум, гам; плач. Ск. и пред. чув. Çимĕк çуйĕ урамран çĕклентерет чĕрине. Ib. 26. Хĕвел тухса хăпарсан, туй халăхĕ çуй турĕ. Икково. Ашшĕ-амăшсем ойра ĕçлеççĕ, ачисем килте çой тăваççĕ. Сĕт-к. Çуй çавăрса порнаççĕ (час-час ятлаçаç, вăрçаç). Ерк. 131. Ушкăн-ушкăн яш-кĕрĕм, туйра пĕлет çуй тума; сăмаххисем тем тĕрлĕ куракана асăнма. В. Олг. † Ах той ачи, çой ачи! (бешеный). Ib. Пере той, хоçине çой („противно“). || Тumultus maximus, ужасный переполох. Н. Корм. БАБ. Преданне об изчезновении киреметей. Чувашин пахал землю, к нему подъехало пятеро татарских господ (пилĕк тутар улпучĕ), и поздоровались. На вопрос, куда они едут, татары отвечали, что они сирĕн хирти пилĕк киреметĕрĕн пуçлăхĕсем“ и убегают от притеснений и разорений (çуртăмăрсене, хăвасене касса, çунтарса ячĕçĕ, урлах сухаласа çӳреççĕ). Причина их несчастья следующая, у них был главный начальник (пуçлăх), который, водворившись у чуваш, распределил их по местам, а сам лег спать, сказав: я ложусь спать; „эсир мана, çуй киле пуçласан, тăратăр“. Те не поняли, что такое „çуй“. Прошло несколько лет. Однажды они пошли к своему начальнику и решили разбудить его и спросить, что такое çуй. Они сделали так и сказали: çуй килет, час тăр, папай! Старик вдруг проснулся, посмотрел на запад и сказал: погубили вы меня и себя; если бы вы не будили, то я спал бы до самого çуй’а и давал бы вам силу (çуй килечченех çывăраттăм; çуй тесе вăл тĕнче пĕтнине пĕлтернĕ, тет, иккен), а теперь вас отовсюду будут гнать и разрушать ваши жилища. Тут он умер. После этого положение киреметей стало невыносимым. Сила их пропала, жилища разрушили. Им пришлось убежать. Рассказав это, они сели в повозку и укатили. См. çуйлаш. Хурамал. Çынсем нумайăн çапăçнă чухне çуй пек шавлаççĕ, теççĕ. Ĕлĕк çуй тухсан, ялсене пыра-пыра çунтарса янă, выльăхĕсене пусса çисе пĕтернĕ, этеммисене вĕлернĕ, çыннисем хăшĕ-хăшĕ вăрмансене, çырмасене тара-тара пытанса выртнă, теççĕ.
çок (с’ук, с’ок), несуществующий; часто передается русским нет. КАЯ. Çук вăрманта, шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Из наговора). ТММ. Тăван анне пек шанчăклă тус çук (с русск.). Изамб. Т. Эпĕ ик-виç кун йĕре-йĕре шырарăм; çук, тупаймарăм (нет, не нашел). N. Кунта та ыриях (= ырриех) çук. И здесь ничего хорошего нет. Регули 536. Çок, эс мана олталимăн! Нет, ты меня не обманешь! Якейк. Конта мана çиман çынĕ çок. Здесь обо мне все злословят. N. † Пирĕн улăхра (чит. улахра) Якку çук, куçа-куçăн пăхасси çук (вар. мăйăр чиксе тухасси çук). N. Пирĕн валалла ĕмĕтленмели çок ĕнтĕ! (Гов. старик о своей дальнейшей жизни). Нюш-к. Ним çукран (от нечего делать) нимĕр (или: ним çукран нимĕр çиес. Поговорка). Регули 356. Эп пытăм онта; старик килте çокчĕ (старика не было дома), вăрмана кайнăччĕ. Ib. 405. Вăл паян чӳркӳре çокчĕ (чуркӳре корăнмарĕ). Ib. 421. Онта утсам çок, онта пăлансам анчах. Ib. 423. Эп çок полăп онта (у др. эп унта пулмăп). Ib. 27. Эп паян каймаллаччĕ, утсам çок полчĕç (не случилось лошадей). Ib. 1230. Халь окçа çок полчĕ (не случилось денег), эп она ӳлĕм килме каларăм (велел). Ib. 45. Онта нимĕн çок пăхмалли. Там смотреть нечего. Баран. 100. Типĕ кунсенче ĕççыннине унсăр пуçне (без овощей) пурăнма та çук. Вомбу-к. † Тохас текен хĕр пор-и, илес текен ачи пор, лаç пор, лапас пор, ут çок та пӳрт çок. (Авалхи туй юрринчен). Кан. Вĕллесенче пыл çителĕклĕ çук пулсан, хуртсене сахăр шывĕпе тăрантмалла. Слакбаш. Унта йытти те çук! Там нет ни собаки! (т. е. нет никого). Изамб. Т. Сирĕн ĕçĕртен те çук, вăййăртан та çук. У вас нет ни работы, ни игры (ни уменья играть). N. Ура-алăсем, пилĕк-çурăмсем пĕрте çук (т, е. болят, отказываются от работы). || Пустой, ложный. Собр. Пире курайман тăшмансем çук сăмахсене пур тăваççĕ (измышляют ложное). || Не стоит. Орау. Ăна тумаллăх та çук. Ib. Унта калаçмаллăх та çук. Ib. Ăна памаллăх та çук, час паримасть вĕт вăл калле (не скоро отдаст). || Употребляется во многих чувашизмах. Орау. Кăçал çуркунне тырă пулмасть, тесе, никам та калас çук (никто не скажет). N. Вĕсем тӳрленесси çук ĕнтĕ. Им уже не исправиться. Юрк. Вăл туман пулсан, эпир нимĕн те тăвас çук. Кабы не он, мы ничего бы не поделали. N. Кăнтăрла ăсене те тухма çук, пире те тухма çук. N. Илессӳ çук эс мана. Ты меня не возьмешь замуж. Регули 379. Эс она йăтас çок. Тебе его не поднять. Ib. 75. Эсĕр ĕçлес çок. Вы не будете работать. Ib. 70. Манăн паян ним те ĕçлес çок. У меня сегодня нет никакой работы. Ib. 76. Эп ĕçлес çок конта. Я не буду здесь работать. N. Хăйсем тăранни çук, варланни, путни анчах. Они не наелись, а только перепачкались и перевязли. Янтик. Ман кунта никампа калаçмалли те çук. Мне здесь не с кем говорить. Ib. Ман кунта ним сăмахламалли те çук. Мне здесь нечего (не о чем говорить). Ib. Ман кунта никампа калаçма та çук. Мне здесь не с кем и поговорить (ни с кем не надо говорить). Якейк. Ман паян ниста та каймалли çук. Я сегодня никуда не должен итти. Ib. Нистан та ман окçа илмелли çок. Мне неоткуда взять денег. Ib. Ман никам патне те тохса çуремелли çок. Мне не к кому сходить. Сред. Юм. Эс хôлана амма каян? — Ахалех, корма çиç каяп.— Корма çиç каяс пôлсан ôнчол çӳресси те çôк (нечего и ходить, нет необходимости и итти). Чăв. и. пур. З. Эрех пулсан, пурте пулать: çука та пур тăваççĕ, курнине те курман пулаççĕ. N. Вуник тенкĕсĕр çук. Дешевле 12 руб. не окупишь. Без 12 руб. не обойдешься. N. Манан конта никампа поплесе кăмăла оçма (развлечься) та çок. ЧС. Халь курас килет те, халь çук ĕнтĕ курмалли. Пазух. Эп вăрмана карăм çук (не хаживала), кукăр йывăç касрăм çук (не рубливала); эп усала карăм çук (не выходила), усал çумне выртрăм çук (не лежала). Усал çумне выртиччен, ыррăн ури-вĕçне вырт. Орау. Вăл ахаль калаçать, унăн ăна тăвасси те çук. В. С. Разум. КЧП. Мĕн туса çӳрен унта (зачем ты будешь ходить в школу), вĕренессӳ çук сан (не будешь учиться), эсĕ ахаль ĕçрен таратăн. N. Ырă йывăç усал çимĕç кӳни çук. Не бывает того, чтобы хорошее дерево принесло дурные плоды. Ау 169. † Шурă хăва каснă çукчĕ (не случалось рубить), ывăнтарчĕ хулсене; йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене. Собр. Кирек те хăш пӳрнене çыртсан та, ыратмасăр çук (непременно заболит), теççĕ. (Послов.). || Нельзя. N. Çырмалли тата нумайччĕ, анчах кунта нимĕн те çырма çук. Альш. Унтан вара Пукрав ерни тухмасăр ниçта кайма та çук. N. Унта каймасан çук. Нельзя не пойти туда. N. Малашне те çапла пулас пулсан, пĕтрĕн вара!... кăна мĕнле те пулсан тумасан çук (как-нибудь да надо сделать). Орау. Ачи аван вĕренет, ятлама çук. Мальчик учится хорошо, похаять нельзя. Коракыш. Хамăн каймасăр çук-ха, хамăн каяс-ха. Мне необходимо итти (туда) самому. Убеева. Манăн вĕренме каяс килет, анчах аттесенчен иртме çук, тет. Кан. Ача-пăча кĕнекине кун пек йăнăш ярса тултарнине чăтма çуках (нельзя выносить). О сохр. здор. Ĕçлекен çыннăн канмасăр пурăнма çук (без отдыха нельзя жить). N. Курăса (курса, курс) никам аллине пама çук (поручить некому). Альш. Тырă пулнă кăçал калама çук аван (несказанно хорошо). || N. Сан тăшманусем пултарас çука шухăш тытса тăраççĕ. || Недостаток, нужда. ЧП. Эпĕ çамрăк пĕве ӳстертĕм çук та пур хушшинче. N. Çук пирки тарăхса пурăнаççĕ (бедствуют). || Бедный, неимущий. Хора-к. Пор поршăн коллянать, тет, çок çокшăн коллянать. Ск. и пред. чув. 71. Анчах асту: Михетер хĕрне памаст çукалла (в бедную семью). N. Тăван-йыш, хута кĕрекен хуйхăлă чух пулăшать, çука пани вĕсенчен те ытла çĕклет. N. Çуксем, бедняки. || Бедность. ТММ. Çукăм çукпа пултăр, пуррăм хампа пултăр. Ib. Пуянлăхăм пур, çукăм çитмест. (Поговорка). || Пустяки. Юрк. Унта çукпа кун ирттерсе лармалла тăватăн (заставляешь проводить день за пустяками). Ib. (Хаярскер) вĕсене те хăш чухне çукшăн (из-за пустяков) ятласа пăрахат. Орау. Çукпа хăтланмаçть. Пустыми, бесполезными делами не занимается. Ib. Çукпа çӳремеçт. За пустяками не гонится. N. Епле эсир мана çукпа йăпатасшăн? N. Ĕçсĕр ирттернинчен ытла тата çука калаçакан, тĕпчесе çӳрекен пулса каяççĕ. N. Мана курма тесе кĕрекен çука калаççĕ.
çол хватать. См. çăл. КС. Çуçĕнчен çулса илтĕм те, лайăх тăпăлтартăм. Пшкрт: хол’џ̌ы̆ чэ̆ппӓ с’олзилчэ̆ т̚ӓ с’э̆клӓзӓ ҕар’ы̆. Ib. с’олзиыл! Хватай! Ерк. 141. Анчах халĕ мĕн куран: йăвама тустарса, чĕппĕме-хĕрĕме çулса илнĕ хурчăка. Яндоби. Уна вара тарçисем çолса тытнă, патша патне илсе кайнă. Ib. Иван ăна çолса тытрĕ, кайăкăн тĕкки тухса юлчĕ, тет. Пус. Пĕр тăмана пычĕ, тет те, çиях пуçларĕ, тет, тырă. Старик çулчĕ-тытрĕ, тет, тăманана. Якейк. Микколай окçи хот окçи, Ямаш çинче вăй выллят, никам çавăрса тытимар! Мари çолса тыттăрĕ. Собр. Сасартăк ун сухалĕнчен пĕр шыври ăстарик çулса тытнă (ухватил). Панклеи. Çолтăм-илтĕм кашкăр хӳрине. Кашкăр тортăнма тапраттĕр. Капк. Труках хыçалтан çулса илчĕ, тет. Якейк. Çолса илсе, тылласа анчах тăкăп. (Угроза избить). Кан. Кăкăртан çулса тытнă та, икĕ хуччен чышнă. М. Тув. † Туми шупăр — шур шупăр, Тумкă çинче вăл вĕçет; никам çулса тытаччен, Терентти çулса тытăрĕ. || Переносно — задевать. N. Тата ăçта-мĕн пĕрле пухăнса ларнă çĕрте пĕр çынна çулса илсен (если за него примутся), ăна вара персе чиксе путарсах антараççĕ. Çав çынна айăплани, çисе калаçни — вăл вĕлерни пулать ĕнтĕ. Собр. Яла килнĕ мур пĕр ĕнешĕн уйăрса каяймĕ, пурне те çулса илĕ, теççĕ. (Послов.) СТИК. Мана çулса илмерĕç-и? (Çулса илес, схватиться за кого-нибудь в разговоре, задеть чью-либо личность, приняться жарко спорить, ругаться.
выдирать. См. çăл. Альш. Карттахвие малтан аврине алăпа çулаççĕ, вăл кĕрхи сивĕсемпе шăнса шанать те, çулма аван.
çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).
прошлый год; в прошлом году. N. Вăл кунта иртнĕ çул килсе кайнăччĕ. См. пĕлтĕр.
çоллан, приходить в возраст, стариться (чаще о лошадях). N. Ахаль лаша пит аванччĕ те, çолланчĕ. Сред. Юм. Хĕрсене çирĕм икке, çирĕм виççе çитсен, качча каймасан, арçынна çирĕм пиллĕкрен иртсе алланман полсан: çолланнă, теççĕ. СТИК. Вăл ĕнтĕ çулланнă. Он уже взрослый. N. Ӳссе çулланса çитсен, вăл авланнă. Шор-к. Йĕкĕр çуллă (scr. суллă) лаша ӳксен, тăхăр лаша ӳкмесĕр мор чарăнмаçть, теççĕ. См. йĕкĕр.
çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.
(jоп), разветвление дороги; место, где расходятся две или несколько дорог. Якейк. Çол йопĕнче чассальнăк (часовня) ларать. Ib. Çол йопне çитсе чарăнтăмăр. Орбаш. Çул юпăнчен иртрĕ. Ib. Çул юпне чиксе хăварăр (воткните). В. Олг. Çол йопĕ (jобэ̆), перекресток. N. Малтанхи çул юппине çитиччен, до первого разветвления дороги. Нюш-к. Çул юппине йăвăç лартсан, лартаканнине лайăх мар. Вилĕ йăли. Çул юппинче усал сывлăшсем пурăнаççĕ, вăл усал сывлăшсем час-часах çынсене аташтарса çӳретеççĕ: тăманра, е çĕрле çын аташса кайсан, ăна çав çул юппинчи усалсем аташтараççĕ. Вилнĕ çын кĕпи-йĕмĕсене çав усаллă çĕре пăрахса хăвараççĕ. БАБ. Шывне вара курăкĕ-мĕнĕпе, йĕплĕ хулли-мĕнĕпе çул юппине кăларса тăкрĕ, тет. М.-Чолл. Çав юман панчен виççĕ çул юппи каять, тет. N. Вара вăл çул юппине канма ларнă. Он сел на перекрестке отдохнуть.
выходить (выезжать) в дорогу. Хурамал. Вăл, çул каяканскер, пĕр ялта хăна килне выртма кĕнĕ. Юрк. Еврей çул каяс умĕн хăйпе пĕрле илсе каймалли япала хатĕрле пуçлат.
не ошибка вм. çулçипе? Юрк. † Атăл варринчи шурă хăви, çуркуннене çитсессĕн, пĕр çул-çапа вăл пăхат (надо: пур çулçине вăл пухать? Солд. п.).
все, что касается дороги. Баран. 99. Лаша пит ăнлă выльăх, вăл çул таврашне пит аван астăвать.
(х̚ыττиы), твердая часть дороги, дорога (зимою, летом). КС. Çул хыттине суха-пуç кĕмест. N. Çул хыттисенче, халăх çӳрекен çĕрте. Баран. 88. Çулĕ таçта кайман-ха, вăл кунтах, эпĕ çул хытти çинче тăратăп.
лето; летом. Орау. Сыснасем çула пит чирлеççĕ (повышение голоса на „çула“). Свиньи особенно хворают летом. Ib. Çула сивĕ, хĕлле ăшă. (Нӳхреп). N. Çула пулчĕ (как только трава появится). N. Йор кайса пĕтрĕ, çула полчĕ. N. Пĕтет, пĕтет ăшă çула, уяр кунсем иртеççĕ. Юрк. Çула иртсен, кĕркуннепе. Ск. и пред. чув. 52. Вĕреннĕ çĕртен çулана (на лето, т. е. на каникулы) яла килнĕ пурăнма. Альш. Çулана киле кайса килсессĕн, когда я съездил на лето домой. Шурăм-п. Тен (вăл) та çулана ĕç хушса ярĕ. Может быть, и он задаст работу на лето. Альш. Тутарсем унта выртма, çитерме килеççĕ çуласенче (по летам, в летнее время). Календ. 1906. Пирĕн çула чухне Африкара (лучше: Африкре) хĕлле, пирĕн хĕлле чухне вĕсенĕн çула пулать. Альш. Халĕ те унта çуласерен (каждое лето) çăмарта илеççĕ-ха (яичники собирают яйца).
(с’улав), назв. урочища и киремети. Орау. Çулава каяс, ехать молиться çулав’у. Ib. Эту киреметь зовут чун – илен, вероятно, потому что она требует в жертву животных. Ib. Çулаври кĕлле (киреметь) — Вырăс Сурăмĕнчен илсе килнĕ, тет, хапрăк хуçи. Тăваткал çерем илсе килсе пăрахнă та, çавна пуççапмалла пулнă. Çулав 25 çухрăмран тытса тăнă (имел влияние или хватад на 25 верст). Г. А. Отрыв. Киреметне кăвакалсам панă пулмалла, хурсам, Кĕпешне киремеч хыр пенче Çулавра та пулнă (Елĕк енче самай) аслă киремет, тата Пайăк пенче пулнă (здесь точка?) „Çулав киремеч“ (çулав вăл уй яч, вăл авалах çулав тиç те, çулав — пĕлмеç ăна мĕне пĕлтернине. || Назв. оврага. Цив. Çулав (çырма). || Назв. поля, около д. Унгазем, Цив. р.
(с’улы̆х), приставать, привязаться. Чăвашсем. 12. Унта ырăсем çулăхмĕ-ши? Кунта вилĕ пымĕ-ши? Кама 51. Шăрчăк! Ман хĕр патне çулăхма-и? Хорачка. Ман çомня çолăхрă, нимпе те орăлмарă çа çын. Альш. Ан çулăх, ан çыпçăн. Ерк. 122. Хĕвел çутти йăл пăхсан, мĕнле чĕр-чун савăнмĕ? Маттур каччă çулăхсан, мĕнле сар хĕр çаврăнмĕ? N. Вара сана ниепле чир-чĕр те çулăхаймĕ. Тогда к тебе никакая болезнь не пристанет. СПВВ. Вăл çулăхать — ерет, тытать, усал çулăхать. N. Вăпăр çулăхнă. Чăвашсем 2. Вăл такана çине çĕçĕ хураççĕ; çĕçĕ хумасан: усал çулăхать, теççĕ. N. Нимĕнле усал-тĕсел те, çын пăсни, хаяр сывлăш ун çумне ан çулăхтăр. Б. Олг. Отин (чит. один) ман çомне (= çома) çолăхат (всё привязывается). Ст. Чек. Ача çуралсан, пӳсĕр çулăхасран çӳхе çĕре çулчине (лист „шур эрĕм“) çыхса хураççĕ. || Путаться, связываться. Шорк. Вăл çавăн арăмĕ çомне çолăхнă, тет, тем (говорят, будто он спутался с его женой; в Сред. Юм.— çавăн маткине çыпăçнă). Ст. Чек. Ан çулăх. Не связывайся. Ib. Унпа çулăхса ан çӳре. Не путайся с ним. Альш. Кама пырса çулăхнă! С кем сошелся! Çулăхнă çулăхмаллинех! Нашел с кем связаться. Собр. Упаран хăтăлнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ахаль мар ку, шта та полин çолăхнă полмалла (ему попало), ытла нумай окçа тыткалать. (Янт окçая топни, вăрлани). КС. Усал çынна (çынпа) çулăхрĕ. Напал на плохого человека, || Накинуться, напасть, налететь. Ск. и пред. чув. 46. Ăна: пĕве пĕвеленĕ çĕре пĕрре те пымастăн! тесе, çулăхрĕç. || Захватить силою. Сĕт-к. || Охватить. Кан. Çунакан ленттăран çулăм часах пĕтĕм театтăра çулăхса илнĕ. || Заниматься каким-либо делом. Кан. Лаша патĕнче çулăхса çӳреме çав тери юратать вăл.
то же, что çулăк. Альш. Çурăм хыçнех тата, вăрăм сăрка айне, çулăх çакаççĕ; çулăх вăл шерстянуй явлăк (платок). Виç кĕтеслĕ туса, çĕлесе яраççĕ çурăм хыçне (девицы). Ib. Тилĕ çĕлĕк те çулăх кăна çук.
çоллен (с’ул’л’эн’, с’ол’л’эн’), ежегодно. Сĕт-к. Якейк. Вăл çуллен çĕн тонтир ĕçлетет.
(с’улдалы̆к), год. См. çул-тавлăк. О сохр. здор. Пĕр çулталăк тулман (менее года) чĕчĕ ачи. N. Çулталăк çитсе ĕретлĕ салтăнса çывăрманччĕ. N. Çулталăк тулнă (годовалый) пару. N. † Ах мăнтарăн уявĕ, çулталăкран çавăрăнат. Жатва. Пит аслă çулталăк вăл: çĕр çултан та, пин çултан та, пилĕк пин çултан та иртмест вăл. Собр. Çулталăк çитсессĕн (по истечении года, через год), хайхи ăстарик киле тавăрннă. ТММ. Илнĕ лаша ăнмасан, çулталăка хуйха; илнĕ арăм ăнмасан, ĕмĕрлĕхе хуйхă. (Послов.). Регули 993. Кам пĕлет, çолталăкра ташта полăп. N. Çулталăкра тăватă вăхăт шутлаççĕ: çула, кĕркунне, хĕлле, тата çуркунне. N. Çулталăкран çулталăка карта пăтти чӳклетпĕр, çырлах! Альш. † Эп салтака каяссине çулталăкран пĕлчĕçĕ. N. Çулталăк хушшинчи ачасенчен ытах та 7-мĕшпе 12-мĕш уйăхсем хушшинче нумайтарах чирлеççĕ. N. Вара пурте 30—35 пуса çулталăк иртиччен хаçет вулама пултараççĕ.
çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.
находящийся или живущий рядом (с ним, с нею). БАБ. Унтан вара ăна вăл хăйсен çумăнчисем патне ертсе кайрĕ, тет. См. çумĕнчи.
рядом, мимо. N. Вăл аслă çул ял çумĕпе иртсе каять.
рядом, бок-о-бок. См. çума-çуммăн. N. Кушак çурисем çумма-çуммăн выртса çывраççĕ. Котята спят прижавшись один к другому. N. Пĕчĕкçеççĕ юпасем пек пулса çумма-çуммăн савăтăн (сосуда) тĕпĕпе аяккисене ларса тухать (селитра). || Смежный. Толст. Вăл çĕрсем çумма-çуммăн. Эти страны смежны.
çум-уйăхă, назв. месяца, июнь. Шумерля. Ку уйăхра çум çумлаççĕ, çампа çум уйăхĕ теççĕ. Ст. Чек. Çум уйăхĕ. Вăл уйăхра килĕшпе пăтă чӳклетчĕç, унта вара хăпарту, пăтă пĕçерсе, куç хывса, ĕне çуратан пăтти тăватчĕç, турра асăнатчĕç.
çомăр (с’умы̆р, с’омы̆р), дождь. См. çăмăр. СТИК. Тен çумăр çăват-и кĕçĕр; пĕлĕтсем хура-хура туха пуçларĕç. Смотри, как бы сегодня дождь не пошел, все собираются черные тучи. N. Икĕ уйăхран (через два месяца) аслă вăйлă çумăр килчĕ. ЧС. Вара аслати авăтăрĕ (= авăтрĕ) те, шултăра çумăр ячĕ, кĕтӳ те кӳртĕрĕ (= кӳртрĕ). N. Çумăр çумаллипе çăвать. Дождь идет все сильнее и сильнее. Янш.-Норв. † Çумăр килет хуралса, вăрман çине шуратса. ТММ. Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та, тарса пытанаççĕ. (Çумăр). Зап. ВНО. Çумăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. Ib. Çумăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать. Шурăм-п. Çумăр çӳпçерен янă пек çурĕ. Ib. Унччен те пулмарĕ, пĕр хĕринчен (с одного края горизонта) çумăр кăвакарса тухрĕ. Изамб. Т. Çумăр çуса иртсе кайсан, когда выпадет (или выпал) дождь. Регули 1367. Çомăр чарăнсанах, кайрĕ. Ib. 1080. Çак çомăрта порте йĕпенчĕç. Этот дождь помочил всех. Ib. 1061. Çомăртан (лапраран) каймарĕç. Не пошли, так как был дождь (была грязь). Ib. 806. Çомăр çуни лайăх мар. Ib. 412. Ыран çомăр полĕ (пожалуй будет). Ib. 410. Ĕнер-çомăрччĕ. Вчера был дождь. Сятра. Çомăр кĕрсе карă, тет, Холă кап çомăр çоат, тет. Ib. Кăнтăрлаки çомăр ниме те йорачас, тет (типсе каят), каçхи çомăр анчак калчая йорат. Ib. Ирек корак кăçкăрсан, çомăр полат, тет. Ib. Ой, чивер çомăр çоат, тӧр çомăр. N. Паян çумăр çĕре витерчĕ пулĕ (промочил небось). N. Çумăр витерчĕ мана паян (дал знать). N. Уяв вăхăтĕнче çумăршăн (чтобы выпал дождь) чӳк тăваççĕ, вăл чӳке ачасем тăваççĕ. Ст. Шаймурз. Иртнĕ çумăра юпах тьыхапа ан хăвала, теççĕ. (Послов.). Череп. Çумăр çапса çăват (хлещет). Ib. Çумăр тĕтет (льёт во всю). Ib. Çумăр çунтарат („жарит“). N. Пĕр карчăкпа пĕр старик пурăннă. Пурăнсан-пурăнсан, вăсен ача çуралнă. Вырăс йăлипе, пачăшкă хушнă тăрăх, вăсем ăна тĕне кӳртме чӳркӳве кума тупимасăрах кайнă; ялĕпе те пĕр çын тупиман, мĕшĕн тесен, кума пулас пулсан, чӳркӳве каймала: чăвашсем унта хăшĕ ĕмĕрĕпе иккĕ анчах кайнă: тĕне кĕме, вилсен. Кусене хирĕç пĕр шап-шур сухаллă пуçтаракан старик тухнă та: ăста каяттăр? тесе ыйтнă. Лешсем: ача тĕне кӳртме каятпăр та, пирĕн кума çук. Эсĕ пулмăн-ши? тенĕ. Старик хавас турĕ, ачана тĕне кӳртрĕç. Ача çитĕнет. Пĕре урамра выллянă чух, унтан пĕри: сан пуск-аçу кам? тесе ыйтнă. Лешĕ: пĕлместĕп, тенĕ. Юлташсем пурте кулса ячĕç. Ача вăтанса пӳрте кĕчĕ; амăшĕнчен: ман пуск-атти кам? тесе ыйтма тапратрĕ. Амăшĕ ăна мĕнле тĕне кӳртнине каласа кăтартнă. Вара ача ашшĕсенчен вăрттăн пуск-ашшĕне шырама кайрĕ. Çулпа утса кайнă чух, вăл пĕр хутаç çакса хирĕç пыракан старика курнă. Старик унтан: ста каян, тесе итсен, вăл: пуск-атти патне каятăп, тенĕ. Пуçтаракан: сан пуск-аçу эпĕ, ман пата пырас тетĕн пулсан, куçна хуп, тенĕ. Ача куçне хупрĕ. Уçсан, пĕр пит кетмер пӳртре тăнине курчĕ, тет. Пыск-ашшĕ ăна хунь пӳлĕмĕсене кăтартса çӳрет. Пĕр пӳлĕмре ача ала çинче такана ларнине курчĕ. Патнерех пырсан ала витĕр пăхрĕ те, халăх хĕрсе тыр вырнине курчĕ. Вăл халĕ пĕлĕт çинче пулнă. Ача тĕлĕнсех карĕ. Астумасăр такана çине пусрĕ те, таканари шу тăкăнчĕ-карĕ, ала витĕр юхса çумăр пулчĕ. Халăх хыпаланса кĕлте йăтма тапратăрĕ. Ак мĕнтен пулать çумăр. Б. Олг. Витререн (каткаран) çунă пак çурĕ çомăр. Ib. Тата вăл çомăр витрех вуртарчĕ. Кроме того, он заставил в дождь жать хлеб. N. Вăрман хыçĕнчен çомăр хăпăрать. Из-за леса идет сюда дождик. КС. Çумăр ӳккеле пуçларĕ (накрапывает), сăрат (кладку) тăвар. Артюшк. Çумăр чарăннччен, кунта кĕтсе ларар-ха! Спшрак. Эпĕр конта ларнă чох (пока мы здесь сидим), каллах çомăр çума поçланă. Сарат. Çумăрăн хӳри кăна çакланчĕ. Дождь задел только краем. Ib. Çумăр çитсе çапрĕ. Нагнал и вымочил дождь. Бюрг. Кураксем кранклата пуçласан, çумăр тухат, теççĕ. N. Çумăра яман накидкă. || В перен. смысле — о плачущем. Сред. Юм. Çумăр çăвать! (Йĕрекен çын çинчен калаççĕ). СТИК. Пĕр ушкăн çумăр çуса карĕ (т. е. он поплакал, пролил слезы. Гов. о маленьких).
назв. раст., officinalis; melilotus albа. Ст. Чек. Çумăр çумасан çумăр хуллине çăл куçне пăрахатчĕç, тет. Вара çумăр çăватчĕ, тет. Çумăр нуммай çусан çумăр хуллине çăл куçĕнчен илетчĕç, тет, вара çумăр çума чарăнатчĕ, тет. Ib. Çумăр хулли. Хăмăлĕ качак пӳрне хулăнăш, çулçи йĕтĕн шăлакан шăппăртан та вăйлă пулат; çырлалă, çырли шултăра, пăрçа пек, тĕсĕ — пĕрлĕхен çырли пек хĕп-хĕрлĕ. Уяра кайсассăн, çумăр хуллине шыва пăрахсан, турă çумăр парат, тет. Н. Шинкусы. Пăттине пĕçернĕ вăхăтра ачасем çаранлăхсенчен çумăр хуллисем татса килсе çырмари шыв çине чиксе лартаççĕ. Вĕсем вăл курăка аслă-ати турри юратакан курăк тенĕ, тет, çавăнпа, ăна йĕпетсессĕн, аслă-ати турри савăнса çĕр çине час-часах çумăр ярат, тесе, ĕненнĕ, тет. Халĕ те пирĕн çав авалхи йăларан курмалăх çапла тăваççĕ. Хурамал. Çумăр хулли; ăна ачасем хуçса килсе, çумăр çутăр тесе, шыва пăрахаççĕ.
рядом (в др. мест. çуммăн). Тойси Б. Вăл унпа çумлăн утса пырать. Он идет с ним рядом. Фин. Финнăсем вырăссемпе çумлăн пурăннипе вырăссен патша пурăнакан хули патĕнченех иртсе çӳремелле пулнă, суту-илӳ тăвас пусан. СТИК. Çумлăн пулнă (рядом).
çон (с’ун, с’он), гореть. Чураль-к. † Чăл-чăл çунан вут çутти, катаран курнан вут çутти. Ib. Шел-квар çунса выртать, тимер сенĕк лартнă, хура кĕçе сарнă. Регули 315. Çортасам çонаççи? — Эп онта чохне çонатьчĕç. Ib. 354. Эп пыриччен çоннăччĕ. Сгорело до моего прихода. Ib. З55. Эп пырсан, çончĕ (çонниччĕ). ФТТ. Çуннă япалана çисен, упа тытмасть, тет. (Поверье). СТИК. Мĕн шăрпăкĕ илмелле, пирĕн вучахра вут çунах тăрат вĕт (беспрерывно горит). П.-Пинер. Çунайăрçинччĕ вут çинче. Сгореть бы им (врагам) на огне. Форма грамматически неправильна; надо: çунайрĕçинччĕ или çунайĕçинччĕ. N. Ăнсăртран çунса-туса кайман пулсан. N. Пирĕн ял икĕ аяккипех çунчĕ. Вут тухрĕ те, ялĕпе çунса кайрăмăр. N. Кам арки çине вут ӳкет, вăлах çунать, теççĕ ватă çынсем. Альш. Улăм çунса тухат та, кăмаки умне ӳкет. Огонь, перебивается по соломинкам и падает у печки на пол. || О погоредьцах. Земл. Пирĕн ялсем çула çунса çунаççĕ, вĕсем: хăçан вут пулнине астумастăпăр, теççĕ. ЧП. Эпĕ пиччепе çуна туртса килтĕм те, çуннă çĕре кайрăм. Ib. Çынсем, çунсан, тырă пухса çӳреççĕ, эпир те çавсем пекех хутаçсем çакса çӳрĕпĕр çав. Бес. чув. 5. Пĕрре, çула, вĕсен ялĕ çунчĕ-кайрĕ. Изамб. Т. Епле, пирĕн хурăнташсем те çунни? — Павăл пултăру çунчĕ. || О хлебах (в жару). N. Тырăсем çунса карĕçĕ кунта. || О ярком блеске. Сред. Юм. Çôнса тăрать. Так говорят о блестящих предметах (гиперболическое выражение). Ал. цв. 6. Вăл хĕрлĕ хĕвел пек çунса йăлтăртатса ларать. Сред. Юм. Çунса тăрать (очень изящная вещь). || О сердце. С. Айб. † Ĕнтĕ ăшăм çунат, ăшăм çунат, çулăмсăр çунакан та кăмпа пек. N. Манăн чĕре çунса тухать саншăн. N. Ман ăш пĕтĕм çонса ларчĕ. || Употребл. в бранных выражениях. Буин. Çунтăр-и алтуйăву. Ну ее к чорту, твоею тросточку (с’ореть бы ей). Изамб. Т. Çунса каяшшĕ (çунашшĕ çунса кайманă), таçтĕлте чупса çӳрет! Чорт его знает, где он бегает. (Брань). Череп. Эх, çуннă (или: çунса кайнă) япала! (Брань, относящаяся к человеку, или к вещи; говорится когда что-нибудь не ладится, не выходит). КС. Çунса кайтăр! Ну его к чертям! (Гов. о предмете, которому не придают важного значения). Кама 48. Ку çуннă саманипе туйне те тăваймăн ĕретлĕ. Рак. Çунса кайтăр çанталăкки, пĕртте латти çок. Чтобы чорт подрал эту погоду, она никуда не годится! || Пригорать (о кушаньи). N. Пашалу пичĕсем çунаççĕ, || В различных перен. выраженнях. Изамб. Т. Çунса тухнă (бедственную) пурăнăçа кирек мĕн чухлĕ ĕçлесен те çитереймĕн. Ib. Вутсăр çунманă (не сильная брань). Ib. Эпир вутсăр çунса тухнă. Наше положение ухудшилось ни с того ни с сего. N. Мĕн пур пурăнăçăм манăн çунса кайрĕ. N. Юлашкинчен вăл Ольгăнăн çунса кĕтсе тăнă ĕмĕтне (пламенную надежду) çитернĕ. || Топиться (о печке). Орау. Кăмака çунать-и? Топится-ли печка? Ib. Кăмаку çунса пĕтри? Протопилась-ли у тебя печь-то? Ib. Пĕр кăмаки çунса пĕтменччĕ те: хуп еппин ăна, терĕ (сказала). N. † Мулча хĕрсе çунат-çке. Баня топится во всю. || Быть палиму солнцем. Утăм. Çунса выртан хура пусса пуян валли алтать вăл тарăн. || Горевать. ССО. Çавăнпа ĕнтĕ вĕсем малашне çын сăнне ан курайччăр, шăтăкрах выçăхса çунса вилччĕр. N. Вĕсем çунса ирттернĕ. Они уже пережили все свои горести. Ст. Чек. Çунат-ĕçке çак тăлăх хĕр (горюет, терпит разные невзгоды). N. Ну, ачам, мана çунма нумай пулчĕ. N. † Хĕре çамрăкла парайса: хыпса çунтăр, терĕр пуль. ЧП. Выртса ĕçрĕм ăшăм çуннăран. Ib. Ут пыраймасть çумăр та, ай, çунăран, ай, çунăран; эп юрлатăп ăшăм, ай, çуннăран (от тоски). N. Ĕлĕк выçăпа çунса çӳрени те çитĕ. Достаточно того, что и раньше маялись голодные. || Беспокоиться, заботиться. N. Çапла вара арăмĕ килте çунса тăрать, упăшки ăна пĕлмесĕр укçине салатать. Орау. Саншăн çунсах ӳкрĕ ку, кĕт, килсĕн (= килĕсĕн)-килмĕсĕн! Будет он о тебе горевать, жди! Ему всё-равно, придешь ты, или нет, N. Çунса, чупса çӳрерĕç. КС. Эп ун ачи-пăчишĕн ĕçлесе çунса пурăнтăм. N. Мĕнле майпа та пулсан укçа тупса пуясшăн çунаççĕ. Чураль-к. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек; çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. (Из наговора). Орау. Эпĕ уншăн пит çунмастăп. || Сильно хотеть. N. Çавăн пекех арçыннисем те, хĕрарăмпа пурăнас йĕркене пăрахса, пĕр-пĕрнипе аскăнлăхшăн çунса пурăнчĕç. N. Эпĕ санăн хыпарна питĕ пĕлесшĕн çунса тăратăп. (Из письма). N. Пурне те пĕлесшĕн çунса тăр. Букв. 1886. Ытла курасшăн çунаттăн, еппин хай нушана аранах куртăн пулать-ха. Кан. Ялти хресченсем маневăрта кам парăнтарассине пĕлесшĕн питĕ çунаççĕ. Ала 8. Эпĕ сана питĕ юрататăп, манăн чунăм пит саншăн çунать. || О жажде. Орау. Çунать вăл, çунать ĕçесшĕн. N. Манăн çунса тухас пек ĕçес килет. Меня томит жажда. N. Шывшăн çуннă çын (жаждущий). Ст. Чек. Шывшăн çуннă. || В перен. знач. N. Чунăм шывсăр ĕнтĕ çĕр пек саншăн çунать. Янтик. Ах, çав ухмахсем! иккĕшĕ те пĕр хĕршĕн çунса çӳреççĕ, тепĕр хĕр çук-ши кăсен валли ниçта та? || Стараться. Кан. Халĕ кружок членĕсем вилнĕ поетсен пултарулăхне сăнас тĕлĕшпе çунса ĕçлеççĕ.
(с’оны̆к), горелый. В. Олг. Çонăк тути калат. Отзывается горелым (молоко). То же у КС. Кора-к. Вăл мĕн хураскер, тесе калат, тет, тилĕ. Упи калат, тет: çунăк тунката тесе кала. Собр. Çăккăр çунăкне çисен, упаран хăрамас, тет. ЧС. Кĕлетсем, пӳртсем вырăнне çунăк тункатасем лараççĕ. (Пожар в деревне). Ib. Çурт хуçисем çунăкĕ йĕри-тавăра (вокруг пожарища) уласа макăрса çӳреççĕ. Чертаг. Çонăк пĕрене, обгорелое бревно. N. Çонăк тонката.
(с’упдар), понуд. ф. от гл. çун, жечь, обжигать. N. Тата тепĕр чăваш икĕ куçсăр пулчĕ: куçне тупă пулькки, патне ӳксе, çурăлса кайса, çунтарса пăрахрĕ. Шурăм-п. Куç ыратсан, ăна çунтарнă эрех шывĕпе сĕрĕр (йĕпетĕр). Слакбаш. Исвис (исвĕс) çунтараççĕ. Жгут известь. || Жечь (о солнце). N. Питĕ шăрăх, çонтарсах ярать; кĕпе-тонтир çавăнпа питĕ пĕтет. || О повышенной температуре тела. Якейк. Мана çăрккаç çонтарса прахрĕ. В прошлую ночь у меня был жар. || О жаре в лице. Собр. Пит-çăмарти çунтарсан, çын калаçат, тет. || О действии некоторых жидкостей и др. веществ. Юрк. Ĕнер хыта ĕçнĕ çыннăн çăварне эрехĕ, хăватлăскер, вут пек çунтарса анса каят. Сĕнтерчĕ 34. Ай-яй! Пĕтертĕр! Çунтарать! ||О крапиве. Ой-к. † Сикрĕм-пăхрăм вĕтрене те, кут çунтарса янă мĕн. || Мучить жаждою. N. Тĕрмере усранă чухне ăна çиме памасăр выçăпа асаплантарнă, ĕçме памасăр ăшне çунтарнă. || Протопить (печь). Толст. Вут хутса çунтарсан, анне те тумланчĕ. Сунт. Манăн халь кăмака хутса çунтарас пулать. Баран. 139. Хĕвел ăшши çунтарсах илет: чулсем, хăйăрлă çĕрсем, тата ытти тĕрлĕ япала та хĕвел ăшшипе пĕçерекен пулать. || Ходить бойко и бодро. Янтик. Ачасем çунтарса çӳреççĕ урам тăрăх (шатаются бойко и бодро). Альш. Каят касак пек çунтарса. Ск. и пред. чув. 98. Шыракансем таврăнчĕç, лашисене çунтарса (замучив). || Делать энергнчно. Орау. Атя, çăпатана çунтарар (давай плести)! Ск. и пред. чув. 5. Чĕкеç кинĕ ахаль те ĕçне тăвать çунтарса, карчăк çапах Чĕкеçне вăрçать ĕçне туманшăн. Ib. 81. Татах тепĕр тапхăрне туйне турĕç çунтарса. || Бить (а особенно кнутом, прутом, когда удар производит как бы ощущение ожога). КС. Çунтар, бить (кого), напр., кнутом, прутом. Чирикеево. Çунтарса килем-ха эпĕ ăна! Вăл картла выляма вĕренесшĕн-им-ха! Сред. Юм. Çôнтартăм, сжег, прибил. N. Пушă илчĕ те: ак сана улма! ак сана улма! тесе, çунтара пуçларĕ. Сĕт-к. Виçĕ йоплĕ чĕн пуши (его) кастарать те çонтарать. Рак. Икĕ хĕрринчен çунтартăм, вăта çĕртен сыстартăм. (Çăнăх аллани). || Беспокоить, заставлять беспокоиться, огорчать. Ал. цв. 4. Шыракан япалине хăй пĕлмесен, ăна епле шыраса тупмалла, çавă мана пит çунтарать. Кив-Ял. † Савни урăхне кайсассăн, çав çунтарать чĕрене. (Вăй юрри). N. Укçа çукки çунтарат. N. † И, çӳлĕ тусем, ай, пуçĕнче, лашасем вылятаççĕ тутарсем, пире çунтаракансем, ай, матурсем. N. Çыннăн ăшне çунтарассăм килмерĕ. Не захотелось огорчить людей (напр., страшными рассказами о войне). N. Авалхи тусçăм халте çӳрет, лăпланнă чĕрене çунтарса. || Сред. Юм. Çунтарать, 1) очень жарко, 2) очень хочется.
понуд. ф. от çунатлан;. окрылять. || В перен. знач. N. Ăссăрăн ĕмĕчĕ суя ĕмĕт, кăлăх ĕмĕт, ăссăра тĕлленнĕ тĕлĕк çунатлантарать. Ачач 40. Вăл Тимуша çунатлантарса ярать.
(с’уп), ударить, бить в ладоши, бить ладонью. Рук. календ. Прокоп. Çуп — вообще бить ладонью (напр., кутран). Кап. Хăшĕ сиккеле-сиккеле ташлаççĕ, хăшĕ аллисемпе çупаççĕ (бить в ладоши). Юрк. Юлташĕ çапла ташланине курса, сивĕннĕ пек пулса, тытăнчĕ тата (тепри) икĕ алăпа алă çупма. Ходар. Вăл ташланă чухне, ыттисем алă çупса лараççĕ. ТХКА 88. Эпĕ юрласа пĕтерсенех, мана пурте алă çупса ырларĕç. ЧП. Вырăс сиксе ташлинччĕ, майри сиксе çупинччĕ. || О листьях деревьев. Такмак. Çулçи çупса тăрать, улми ташласа тăрать (у яблони). || Дать пощечину, ударить по щеке. N. Мана çав çитсе тытрĕ те, пит урлă пĕр-иккĕ çупса ячĕ. Орау. Ăна питĕнчен çупрĕ ячĕ (неожиданно). || Заворачивать (пирог). В. Олг. Коккăль çоп. || Точить (косу). Ир. Сывл. З6. Çупса яран, мăкалсан (çавана), лапаткана янратса. || Вертеть веретено между ладонями (при прядении). СТИК. Çупса авăрлат (хытă авăрлат, вертя веретено между ладонями). || Шлепнуться.
(с’обах), назв. рыбы. В. Олг. Сареево. Çупах, лещ. ЧП. Пирĕн атте çупах пуçĕ, кӳлĕрен кӳлле вăл çӳрет. Карам. Çупах е хăрпан, лёщ.
(с’убы̆рла), нежно, ласково прихлопывать. Юрк. † Хĕрне илетсĕн, саррине ил, çумна выртсан, çупăрлĕ. Ib. † Çумне вырт та çупăрла, ытала та чап! чуп-ту. Сенчук. † Çумне (к хорошему мужу) выртса çупăрла, ытакласа чап! чуп-ту. Альш. Ку темĕн пек çупăрлат, тет, çаплах та чарăнмас, тет, ачи. Альш. Вара эсĕ: акă ман ачам, тесе, купарчаран çупăрла. Орау. Упăшки алăк панче çăпата туса ларать, арăмĕ тĕпелте ачи çуммăнче ачине çупăрласа выртать. Ст. Ганьк. † Сарă инке сана мĕн парать? Вырăн сарса вырттарать, çупăрла-çупăрла çывăрттарать. СПВВ. Х. † Вунçич çулхи ачана çупăрла-çупăрла ар турăм (лаская, вырастила мужчиной). Толст. Пĕрре çапла ларатпăр: Анна Трофимовна, ман йăмăка алли çинче çупăрласа, уткаласа çӳрет (йăмăкăн вăл каç варĕ ырататьчĕ).
(с’ур), разрывать надвое, разорвать. N. Вилнĕ çыннăн кĕпине хывса илмеççĕ, çурса кăлараççĕ. Чăвашсем 26. Унтан вара çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. N. Эпĕ кĕпене туратран (за сук) çаклатса çуртăм. || Распороть. N. Пулла çур. Бес. чув. 11. Пĕр йывăр çыннăн хырăмне хĕçпе çурса янă. || Разбивать (голову). Абаш. Конта ӳксе, поçна çорăн! (напр., на льду). Б. Яуши. Ача хăвăртрах пуçне тата икке çурса пăрахрĕ, тет те, хуçана тăратма карĕ, тет. || Колоть, раскалывать, пилить, рвать вдодь. Тăв. 14. Унтан лăпсăркка сар чечеклĕ аккас, чаршав пек яр уçăлса, çинçе пилĕклĕ пуп хĕрне çурса кăларчĕ (вдоль). Ib. ЬI. Анаткас пуянлăх пит аван курăнать. Пурин те çурса тунă ампарай, пахчинче хăмла, пыл-хурчĕ. Кратк. расск. 9. Тепĕр кунне ирхине ирех тăнă та, вутă çурнă. Çутт. 42. Атте авăн кăмакине çурман юман вутти пăрахрĕ. || Окучивать. Альш. Унтан ăна (картофель) çумлаççĕ, çум вăхăтĕнче суха-пуçпе çураççĕ. Ямаш. Пирн паян омма çормала та-ха (соха пуçпе копаламалла). || Размывать. N. Шыв çурса каят. Баран. 243. Океансем çĕрелле çурса тăракан пайĕсене тинĕссем теççĕ. Трхбл. Ăна пытарнă тĕле шыв çурса кайнă (водою размыло его могилу). N. Вăл (он) лачака çине те кĕнĕ, шыв çурнă лакăмсене те кĕрсе тухнă. || Обдирать (зерно). N. Кĕрпе арманĕ умĕнче виç путалкка тулă çуртăм. Толст. Кĕрпе çуракан арман (круподёрка). Эпир çур. çĕршыв 23. Тата уйрăм кĕрпе çурмалли арман пур, çу çаптармалли машшин пур. || Перерезать. Эпир çур. çĕршыв 23. Сылтăм енчен улăхалла çак хире виçĕ тип çырма çурса тухаççĕ (перерезают три оврага). || Зарезать. К.-Кушки. Пирĕн сурăхсене кашкăр çурнă. Наших овец зарезал волк. Юрк. Лашине кашкăр çурса тухат. || Пробивать. Кĕвĕсем. Чăршă кĕлет алăкне витĕр çурса кĕрĕпĕр, вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || Разрушать. Вĕлле хурчĕ 27. Карас çине хăпарса пĕтĕм караса çурса (çул туса) шăтарса ерешмен картипе карса пĕтереççĕ. N. Питĕ хытă юрлаççĕ, пӳрте çурса прахас пек (того и гляди изба рухнет) — ним те пĕлмеççĕ. Альш. † Ула пилĕк качака, капан çуран йăли пур. || Бить кнутом. Хĕрлĕ урал № 10, 1921. Çынсене пушăсемпе çурса пĕр йывăçшăн тăватă пин тенкĕ илет. Ала 95. Эсир вăл ачанăнне кĕпине-йĕмне мĕншĕн хывса илнине пит лайăх пĕлетĕп, эсир ăна пыйти-шăркине пăхас тесе мар, унăнне тирне çапа-çапа çурас тесе, хывса илнĕ, тенĕ. || Распускать (почки, листья, цветы). Пазух. Хурлăхан çеçке (цвет) çурсассăн, килет çыран илемĕ. Самар. Тин çурнă çырласем. Ау 355°. † Шур Атăлăн шурă хăви çĕнĕрен çулçă çура-çке. || Разрезать (воду). N. Пулă Çавала хирĕç (против течения р. Цивиля), шыва çурса, çухăрса кайрĕ, тет. Баран. 81. Лере тата ураписемпе тинĕсе çурса пăрахут ишсе пырать. Сред. Юм. Кăçалхи тырра çĕлен те çôрса тохас çок. Нынче очень густой хлеб, так что змея не проползет. || Бить, ударить в нос (о запахе). ЧС. Ĕнĕк шăрши (запах гари) сăмсана çурать. КС. Ача сыснă-им? Пăх шăрши çурать! Орау. Такăш сысрĕ ĕнтĕ (ventris flatum emisit), шăршă çурать. || Оглашать, греметь (о звуке). Кĕвĕсем. Пахчан пĕр хĕрĕнче юрласан, сасси илтĕнет тепĕр хĕрне; пахча вăта çĕрринче юрласан, сасси çурать пахчана. Альш. Хĕрсем каччăсем янратса çурса юрласа кĕвĕ калаççĕ ялта. Ib. Хĕлĕ-çăвĕ урама тухса уншăн-куншăн пĕр-пĕринпе вăрçаççĕ, урама янратса çурса. Ib. Шăри-шари кашкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Ст. Яха-к. Шăнкрав сасси ял çурат (гремит по деревне. Çăварни). Полтава З8. Аçа-çиçĕм сасартăк пĕлĕте çурса янтратсан, шартах сиксе çын чĕтрет. N. Вăл аллипе пĕр сулать, ĕçекене шав ырлать: ĕçет, çиет туй çынни, тĕнче çурать юрлани! Сунт. Пĕр минутран Пруккан çамрăк вăйлă сасси вăрмана çурчĕ. Çутт. 112. Пĕтĕм яла иккĕшĕ çураççĕ. || В перен. смысле. Бур. † Тантăшран лайăх пулас мар, тантăш чĕрине çурас мар. || В чувашизмах. N. Чуна сурчĕ çут тĕнче: аптăрамăп халь ĕнтĕ — тăр кăнтăрла тĕлĕнче хавас улăх варринче. Сред. Юм. Пуç-куç çурса çурет. „Ходит (или работаеть) главным, без боязни“. Ск. и пред. чув 89. Пĕтĕм ăшне-чиккине çурать хăватлă яшки (т. е. яд своим действием выворачивает желудок).
çор (с’ур, с’ор), весна. N. Çур çывхарса килет. Приближается весна. Ягутли. Пуш уйăхин вуннăмĕш кунĕнче çур пуçланать. Ала 95. Мĕскĕнсен çура хирĕç (к весне) тырă-пулă пĕтет. Юрк. Вăл çур пит йĕпе çур килчĕ, çураки сухаланă вăхăтра куллен тенĕ пек çумăр çăватчĕ, анасем çинче путатчĕ. Ib. Çур иртрĕ, çăв килчĕ. Çăв иртрĕ, кĕр килчĕ. Кĕр иртрĕ, хĕл килчĕ. Хĕле кĕтĕмĕр. Орау. Çур киле пуçларĕ, çуркунне пуласшăн (хочет быть весна). N. Сĕлĕ мĕле çитĕнет çортан вара? К.-Кушки. Çур пит хĕнпе килет. Весна — поздняя. Ib. Çур вăраха пычĕ. Весна тянулась долго. Орау. Кăçал çур ир килчĕ (наступила рано). Ib. Çур кая юлать пуль кăçал (видно запоздает). Шибач. Вара вăлсам çола тохрĕçĕ. Йăванĕ калать: ну аки, тет, айта, тет, халăхсам çаран параççĕ, тет. Б. Олг. Эпĕ шохăшласа порăнтăм çортан вара кĕрччен (с весны до осени). N. Çора тохсассăн, по наступлении весны. Сред. Юм. Пĕр мăшăр атта çорконне тăхăнма пуçларăм та, çав çортан çора (с весны до весны) пĕр çола пычĕ çав. N. Çура тухрăмăр. Начинается весна. || В смысле наречня. Сĕт-к. † Ки-кик-ка-как! хор-кайăк, кĕр каять те, çор килет, эпĕр апла полмăпăр. N. † Хура чĕкеç пулам-и, хуралтă çине ларам-и? Хуралтăр çĕрет, тийĕсĕр (если выскажете), çур килĕп те, кĕр кайăп. Юрк. † Крымски çĕлĕкне чалăш лартса, кама ăсатрăн çурăн çĕрĕнче? Ăсатайрăн çурăн çĕрĕнче, йăпатайрăн çемçе чĕлхӳпе.
бревно, распиленное вдоль, пополам. Çурмаран, пополам. Ау 82. Çерçи калат, тет: çурмаран тăвар, тесе (семячко проса). Арçури. Пĕкке хуçрĕ çормаран. Альш. Акма картахвие çурмаран-çурмаран тураса акаççĕ. Кон. Догăвăр тунă чух пасар хакĕпе карта тытма ултăçĕр тенкĕ кирлĕ пек пулнă пулсан, халь вăл çурмаран çеç иртме пултарнă. ПМП. Вăл авал тинĕсе çурмаран уйăрнă. N. Çурмаран касса çур. КС. Çурмаран хуç. Переломи пополам. Ала 1°. Эпир раштавра чиркӳре, ирхи кĕлĕре те, кăнтăрлахи кĕлĕре те вырăссемпе юнашарах кĕлĕ юррисене çурмаран юрласа тăтăмăр.
, çорма çол, половина пути. Употр. только в выраж. Трень-к. Çорма çола çитрĕмĕр (иначе: эпир килни çорри полчĕ). Мы проехали (прошли) половину дороги, или пути. Çор çол, значит только полгода. Изамб. Т. Çурма çула çитрĕмĕр. Доехали до половины дороги (т. е. проехали половину пути). N. Вăл çурма çула çитсен пĕр паллакан хуçана тĕл пулнă та, каç выртма çавăнпа пĕрле чарăннă. Арçури. Çурма çула çиттессĕн, çурхи сурăх пулчĕ карĕ (обратился в овцу). || N. † И памăпăр, памăпăр, илме килсен чармăпăр; çурма çула çитсессĕн (до зрелого возраста?), хамăрах лартса ярăпăр (невесту).
по половинкам. Синерь. Вăл патша пахчинче палумисем çуршарăн çия пуçларĕ (она стала есть по половинкам).
, çорат, (с’урат, с’орат), родить. Г. А. Отрыв. Апай хĕрĕх çулта мана çуратнă (в возрасте 40 лет). Слакбаш. Çуратнă — тăратнă, çуламан, типĕтмен (о человеке неуклюжем, грубом, неотесанном). Буин. Виле çуратнă (родила мертвого). Ачи вилĕ пулнă. Ача пăрахнă. N. Инке ача çуратрĕ, ывăл турĕ, Митри ятлă пулчĕ. Б. Хирлепы. † Пирĕн апи пит лайăх, çупа çуса çуратать, тĕкпе шăлса тăратать. N. Матку ача çуратрĕ, ачи хĕр-ача, ячĕ Александра ятлă пулчĕ. N. Пит йывăр çуратрĕ. Ачач 2З. Сана та çак, ывăлăм, вăрмантах çуратса пăрахрăм. Ун чухне эпĕ куккусем патне çимĕке кайма тухнăччĕ. Регули 194. Хам çоратнă çĕре каям. Ib. 821. Вăл пырса мана çоратнă яла. ЧС. Эпĕ пĕчĕкçĕ чухне манăн анне ывăл-ача çуратса пачĕ. Юрк. Çул çинче, килне ларса тавăрăннă чухне, иккĕш калаçса пыраççĕ: ку начальник таврашне, калăн: этем çуратман, тесе. || Создавать, творить. С. Дув. † Çакă вăйя выляма пире анне çуратнă. Микушк. † Шурă-шурă çăмарта, тăварсăр çиме юрамасть. Чун çуратса, пӳ ӳстерсе (если родился человек и пришел в совершеннолетие), мăшăрсăр пурăнма юрамасть. К.-Кушки. Тырă-пулла çуратакан турă, назв. божества. || Родиться. Пшкрт. Эп конта çоратса. (Для чуваш др. местностей это звучит очень странно; они скажут: эп кунта çуралнă, или: эп конта çуралнă). Ib. Эс ста çоратсан (родился)? — Конта çоратсан. Ты где родился? — Я родился здесь.
пехотинец. Бес. чув. 6. Вăл çуран салтак пулнă. N. Мĕн те пулсан пуласран, Литке тиекен батареяра тата çуран салтаксем тăнă.
понуд. ф. от гл. çураç. Могонин. Уна мĕнпе çураçтарас? тет. Леш калать: вот она мĕнпе çураçтармала, тит: сĕлĕрен кĕсел пĕçермеле те, кунтă е пĕрне ăшне хурса, çав йĕрĕх пурăннă тĕле кайса çакмала; çакнă чух каламалла: эй йĕрĕх, йĕрĕх! эп сана кĕсел те, çу та паратăп, мана ан тив ĕнтĕ, тесе йăлăнат те, йĕрĕхĕ вара вăл çынна каçарать, каран тивмест; çын та чĕрĕлет, тет, вара. С.-Устье. Пĕр хуçа патне ĕлĕк пĕр улпут ывăлĕсем хĕр калаçма пынă, тет. Хĕрне çураçтарсан, эрек ĕçме тапратнă, тет. N. Эпĕ пичия трудиться туса пор(ăн)нăшăн çораçтарăп.
(с’уры̆), половина. См. çур. О сохр. здор. Холерпа чирленĕ çынсенчен пĕр çуррине яхăн анчах чĕрĕлеççĕ, ыттисем пурте вилеççĕ. Панклеи. Хоçи: тепĕр çол порн, вара окçа пĕтĕмпех парап, тет. Ача, пурнас мар çорри, виçĕмĕш çола виççĕр тенкĕ итет (наполовину собираясь не жить, т. е. готовый уйти). N. Чăкăт çурă чăкăт. Полтора чыгыта. N. Эпир те теçеттине выртартăмăр сала çĕрне, çынсем кунтан исе карĕç те, çирĕм пилĕк тенке калаçса кайнă; çуринче (в полдесятине) пилĕк пулат, пилĕк çурă (урапа) пулат. N. Пĕрре çурă, иккĕ çурă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 58. Пăр питĕ майĕпе шунă: тавлăкра вăл çурă е пĕр чалăшран ытла каяйман. N. Çурри яхăн, до половины. N. Вуниккĕмĕш çурри (половина двенадцатого), тет Натта. Срв. вуниккĕмĕш 25 минут. N. Вăл чирпе çын чĕрĕллех çурри вилсе çӳрет. Çĕнтерчĕ 17. Кĕрпене те эпĕ çурри хăйăр хутăштарса патăм. Виçĕ пус 40. Хăрах çуррин çумне ыраш пуссин пĕчĕк пайне çыпăçтарса лартса, унта çур-тырри акаççĕ, тепĕр çуррин çумне хура пусăран юлнă пĕчĕк пая çыпăçтарса лартса, хура пусса хăвараççĕ. Кан. Улма кăçал пĕлтĕрхин çурри чухлĕ те тухас çук. Ib. 221. Хальхи вăхăта ĕçсене çурри-çукрах туса пĕтернĕ. Собр. † Илĕп, илĕп, тесе, илĕртрĕн те, çурри хĕр ĕмĕрне иртертĕм. Дик. леб. 40. Хĕвел ĕнтĕ çуррине яхăн шыва пытанчĕ. Якейк. Эпĕр онта конти чохлехчĕ, тата контин çорриччĕ, тата çоррин çорриччĕ. Нас было там столько, сколько здесь, да еще половина, да четверть. Ib. Пиртен çорри конта. Половина нас здесь. Ib. Эс аçун çорри те порнас çок. Ты и половина жизни отца не проживешь. Ib. Эс аçун çорри та пĕлместĕн. Ты и половины того, что знает отец, не знаешь. Ib. Эс ман çорри та пĕлместĕн. Ib. Ман çорри порнсан пырĕччĕ те, порнимăн çав. Альш. † Çичĕ ют килне кайсассăн, шыва кайма хушсассăн, çурри витре çĕклесен, начар килчĕ тийĕçĕ. Ib. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çурри чуна çурса парăттăм. Сборн. по мед. Çурри сĕт, çурри шыв хутăштарас пулать. Изамб. Т. Ул вара çурринчен хăпарса шăтăклă-шăтăклă пулса пиçет. Ала 56. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен, когда допилили до половины дерева. Шурăм-п. Калаçасса — çурри чăвашла, çурри вырăсла калаçаççĕ. Таса пĕр чĕлхепе калаçма пĕлмеççĕ. N. Карасĕ лучăрканнă та, пылĕ çурри яхăн юхса тухнă. Сот был измят, и мед из него наполовииу вытек. С. Айб. Касас пулать улма çуррине. Тайба-Т. Çурри чуна çурса парăттăм, чунран пуçне хама пурăнма халь пулсаи. Юрк. Упăшки те ăна хирĕç: мĕн парасси-мĕнĕ-çурри чунăма çурса парăттăм, тет кулса. N. † Ялан хамăр тăван тиекене çурри чунма парăттăм. Ачач 8. Темле çӳçенкелесе илетĕн. Ах çапах та, аван вăл унашкал çурри тĕлĕрсе, çурри тĕлĕрмесĕр выртнă вăхăтра.
назв. растения. Шарбаш. Çорăм ути, фиалка. Ст. Чек. Çурăм ути (çеçки кĕрен, çырли кăвак). Çурăм ыратнăран аван. Тымарне хĕрсем хитре пулма чăмласа питне сĕреççĕ; пит хĕп-хĕрлĕ пулса каят. Тепĕр кунне пит таткаланса каят, тепĕр эрнене вăл тӳрленет, вара хĕрлĕ пулас тесен, каяллах сĕрме юрать; шывне ĕçеççĕ, курăкне çурăма сĕреççĕ.
то же, что çăвăрла. N. † Çуркунне çурланă куян çури хăш катана кайса кĕрĕ-ши? Ишек. Вăл сысни мана вуникĕ çурă çурлĕ, тет. См. çурала.
(с’урран), пешком. А. Турх., Янтик. Сунт. Васкасах утать вăл анасем тунă çурран çулпа. См. çуран.
падчерица. Трхбл. Вăл манăн хĕр-çурри пулсан та, хамăн тăван хĕрĕмрен те иртерчĕ.
, çорт, (с’урт, с’орт), строенне (изба, сруб, конюшня и пр.). N. Унта çурт пур-и? Есть ли там (какое-нибудь) строение? N. Çурт лартрăм. Я поставил строение. || Двор со всеми относящимися к нему постройками. Изамб. Т. Ул тыррисене, çурт çавăрас тесе, сутса пĕтерчĕ. ЧП. Пирĕн хамăр савни хура куç инçе те мар, çурт урлă. Юрк. Е тата хулара хăй çурчĕпе пурăнакан тетĕшĕнчен (ашшĕпе пĕр тăвантан) ыйтса илет (деньги). Ib. Çурт ларттара пуçлат, пӳрт, кĕлет, вите, ытти хуралтисене те тутарат. N. Унтан мĕн килет çурта, мĕн каять, мĕн пулнине çырса яр. Альш. Çуртсем пирĕн енчи вырăссеннĕ пекех: ытла елккен çуртсем мар. К.-Кушки. Унăн çуртне салатнă та, пӳртне витнĕ чусне вăрласа кайнă. У него раскидали всю избу и утащили тес, которым она была покрыта. КАЯ. Вăл карчăк пиртен пилĕк çурт урлă анчах. Собр. Çуртра тиркĕ-çăпала шалтăртатмасăр пулмаçть, теççĕ. (Послов.). Ау 17°. Амăшĕ каларĕ, тет: ачам, çурт кучĕ йывăр, тесе, калаççĕ, тухса килĕш мĕнпе те пулин, тесе каларĕ, тет. Н. Байгул. (Алтан) çурт айĕнче алтсан, çăмăр пулать. N. Çурт ăшчиккине пухап. Убираюсь в избе. N. Шур курница çумне çурт хурат (хура чĕкеç). ЧС. Çуртсăр юласси (лишиться) пит хĕн. Собр. Ывăл пулмарăм, хĕр пултăм: çурт тытмасть, тесе, паратрим? N. Тутар, ахăр, пĕр майлă тăраканскер, икĕ пӳрт, йĕри-тавра çуртсем. Ст. Чек. Çурт çумне хуралтă хушас, тепĕр хуралтă лартас. N. Ăна вĕлерес пусан, пирĕн çурт хупăнат. || Этаж. Бгтр. Улпут аялти çуртĕнче чей ĕçсе ларать, тет.
дом, жилые постройки вообще. N. Çуртра-йĕрте йĕрке пултăр тесен, пĕр хуçа кирлĕ. Кан. Çурт-йĕр тăвакан коппераци — 22 çемье валли. Сред. Юм. Çорт-йĕр пит аван çавăрчĕ. Хороший дом выстроил. Рук. календ. Прокоп. Çурт-йĕр тĕлĕшĕ. НАК. Чăвашсем çурт-йĕр тунă чухне те тĕрлĕ йăласем тăваççĕ. Дик. леб. З8. Унтан пире хамăрăн атте çурчĕ, хамăр çуралнă, пурăнса ӳснĕ çурт-йĕрĕмĕр курăнать. Кн. для чт. 29. Вăл та çурт-йĕрте кирлĕ пулать.
возводить на усадьбе (все нужные) постройки, обстраиваться. Сред. Юм. Çорт çавăр, строить дом. Кам. Враг. Хăмла вăрри ăçта шăтать? Йĕпе çĕре вăл шăтать, çуле хăпарать — çурт çавăрать.
çорта (с’урда, с’орда), свеча. Микушк. Вилнĕ выльăх çăвĕнчен тунă çуртана çутсан, пĕтĕм выльăхсем те, этемсем те пĕртте вăранмаççĕ, тет, пĕр майлах çывăраççĕ, тет. Вил-йăли. Хывнă чухне вилнĕ çын ячĕпе алăк патне пĕрене çине пĕр çурта лартаççĕ. N. Çурта пек, тӳп-тӳрĕ тăрать, ЧП. Йыснаçăм, йыснаçăм, улпут пек, шăратса та янă çурта пек. М. Тув. † Кĕлетки çурта пек. Ст. Янсит. Çав турăш умне кайса ларт çак çуртана. Кĕвĕсем. Йыснаçăм, йыснаçăм, ыр улпут пек, турă умĕнчи сар çурта пек. Пшкрт: мэ̆ри ы̆жалда, учэ̆ толда (с’орда). В. Олг. Йӳç (дерево) çорта пакчĕ. Бюрганский. Уншăн кĕл-тума мар, турра çурта лартма. Ăна пĕтертĕрччĕ ырă турă... СПВВ. Сарă çурта пек сарă çын. Альш. † Тăванăм, тăванăм, улпут пек, халĕ çуртаран (чит. ăстанран) кăларнă çурта пек. ТММ. Çурт çуртасăр пулмаст. („Семья не без урода“). Тюрл. Çил арманĕ çурта пек тӳрĕ çунчĕ (горела). Якейк. † Çуне çорта ятăм та (сделал свечу), çут-çанталăк çутăлчĕ. Сред. Юм. Çорта айне шаккарĕç. (В день поминок к вечеру ходят по всем дворам деревни и говорят: „çорта айне“потом все, кто хочет, приходят на поминик). М. Васильев. Помилккене пыма килĕрен чĕнсе çӳремеç, ăна пĕр лашана шанкăрма çакаç те, ытланса, орам тăрăшпе: çорта айне! тесе çохăрса тохаç. N. Вăл (т. е. ача) вара: çурта айне сăра ĕçме, тесе, кăшкăрса çӳрет. Ст. Яха-к. Çынсем, хĕвел анса каç пулсассăн, харпăр хăй пĕр-ик хурăнташĕсемпеле пĕрлешсе вилнĕ çынсене хываççĕ. Вĕсем алăк патĕнчи пĕрене çумне, унăн килĕнче миçе çын вилнĕ, çавăн чухлĕ çурта лартаççĕ. Чăвашсем патне кирек хăш пӳрте кĕрсен те, паллах алăк патĕнчи пĕрени çуртапа çунса хурални. N. Çурт айне (= çурта айне) сăра ĕçме, теççĕ. (Вилнĕ çынна асăнса ялти çынсене пухнă чухне çапла кăшкăрса чĕнсе çӳрет пĕри). См. Магн. М. 170.
(с’урх’ат), название старинной посуды, своим видом напоминавшей коня-иноходца, что видно и из названия: çăрха+ат, т. е. çăрха+ут. (Ред.). Туй. Ылттăн тарилкке çинче çурхат вылять, çав çурхат пек пире выляса кулма ирĕк пулинччĕ. Такмак. Сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тиркĕ ларат, ылттăн тиркĕ çинче çурхат вылят, çав çурхат пек пире выляса кулма ирĕк пулмĕ-ши? N. Ылттăн тиркĕ çинче çурхат вылят. См. чурхат. С. Алг. Вăл ултă уралă сĕтели çийĕнче, пĕр пуçĕнче сирсе сирĕлми сим-пыл ларат, тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат; сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче, ылттăн тиркĕ çийĕнче, çурхат вылят, çав çурхат пек пире çак туй халăхне выляса кулма ирĕк пулмĕ-ши?
(с’уды̆), свет. Самр. Хр. Çенĕхĕн урам енчи шăтăкран темле çутă курăнса кайнă. Кан. Каçпа, пĕлĕт çинче çутă сӳне пуçласан. Ал. цв. 29. Хĕвел ансан, каçхи çутă кăвакарсан. Орау. Кăраççин çуттинче çывраятни эсĕ? Можешь ли ты уснуть при свете? Ib. Кăраççин çутипе çывăраймастăп эпĕ. Ib. Пăх-ха йывăçсене, епле çинчен ӳссе кайнă, çутталах туртăнаççĕ (или: кармашаççĕ). Деревья тянутся к свету, растения в темноте тянутся к свету. Ib. Тĕттĕмре ӳсекен япала çутталах сулăнать çав вăл. Ib. Таçта çавăнта кăмакана вут хутса янă пек те, кăмакари вут çути тепĕр енчи пĕрене çумне ӳкнĕ пек. Ib. Эп пытăм та, вĕсен ун чухне çутă-мĕн курăнмарĕ. Баран 42. Пӳртсен мĕлки палăрать. Чӳречисем çине вут çути ӳкнĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохрăмăр, врене шульчи çуттипа; врене шульчи çуттипа мар, хамăр варлисен çуттипа. N. Пĕр çĕрхине уйăх çути çап-çутăччĕ. Юрк. Уйăх çутти çап-çутă. Ib. Чирлĕ çын, чӳрече витĕр çутта пăхса вырта пуçласан, вилет. Янтик. Эп краççын çутинче вулап (при свете лампы). Ib. Пĕр çурта çуттинче вулама канчăр. Ib. † Чиркӳ тăрри пит çутă, уйăх çути çутăран; кĕçĕр хĕрсем пит çутă, çын кĕмĕлне çакнăран. N. Эсĕ манăн çуттăм вырăнне çутăлтарса ярăн. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать. Альш. Çутă çутса çутăпа шыраса çӳреççĕ, тет, вăрманта. Пир. Ял. Такам çутă сӳнтерсе лартать (погасил). Сред. Юм. Краççин çутипе волать, çôрта çутипе волать. Пролей-Каши. Çутă енне(лле) кайичченех кукăларĕ (кукă). Н. Седяк. † Çуртăрсем çӳлĕ, çутти çутă, вĕт кайăксем вĕçсе çитес çук. N. Ир çинче куç-пуç çутипах. N. Тол çути киле поçларĕ. Икково. Тол çути палăрма поçларĕ. N. Пĕлĕте çутă ӳкнĕ. Пĕлĕт çине вут çути ӳкнĕ, пĕр-пĕр çĕрте вут тухнă пулмала. В. С. Разум. КЧП. Тулта хĕвел çути, пӳртре унăн çутти. || В перен. знач. N. Пирĕн чăваш халăхĕ çуттала тухма тапратнăран вара питех нумай вăхăт пулмаст. N. Çутăра çӳре, ходить в свете. См. Магн. М. 174. || Блеск, сияние. Ала 100. † Воник арман хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр; эс кĕпер çуттине ылтăм йопа лартрăмăр. Мусир. Вăрман витĕр тухрăмăр вĕрене çулçи çутипе. Дик. леб. ЗЗ. Унăн уйăрăм-уйăрăм çуттисем анчах, йывăç турачĕсем хушшинчен çĕре ӳксе, ешĕл курăк çинче ылттăн мулкачă пек йăлтăртатса, вырăнтан вырăна куçа-куçа тăнă. Чураль-к. Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çитти, ай, пултăр-и. || Отрада. Н. Карм. † Эпир атте-анне куç çутти. ЧП. Вуник пус нухрат куç çути, эпир атте-анненĕн кун çути (поддержка, отрада). Ib. Ялти савнă тусăм чун çути.. || Краса, украшенне. Микушк. † Кĕмĕл çĕрĕ шыв çутти, сарă инке кил çутти. Курм. † Çут тор лаша çол çутти, сарă арам пӳрт çутти, кĕмĕл çĕрĕ ал çутти. Актай. † Лашам хура — çул çутти, арăм сарă — çуна çутти. N. Карчăк çути ăстĕлте? Масар çине кайса ӳкнĕ. Шумат. † Севтел масмак пуç çути, пурçăн сурпан мый çути. || Цвет (не прав.?) В. Олг. Теминче çолтан каран çорконе хай омлаççин çути нумай çорăлнă. || Светлый; светло. Орау. Çутă çĕртен кĕтĕм те, куç пĕртте курмасть; çуркунне-кĕркунне, каçхине пӳртрен, çутă çĕртен, тула тухсан, хăнăхиччен, куç пĕртте курмасть. Ал. цв. 6. Тăнăçемĕн ун таврашĕнче çутăран çутă пулса пырать. N. Лашисене çитерсе тăнă чух, çав начар салтак темскер çутăскер курах карĕ, тет. N. Кăнтăрла çутă пулат, çĕрле тĕттĕм. Ачач З5. Çутă тимĕр-кăвак лашисем. || Яркий. Собр. Çутă кун юмах ярсан, çутă кашкăр çиет, тет. || Блестящий. Пазух. Кĕçĕр хĕрсем ма çутă? Çын тенкине çакнăран. Кĕвĕсем. Леш кас хĕрĕ çап-çутă, пирĕн кас хĕрне çитеймес (о красоте). || Веселый. Турх. Аннен сăлхавĕ пĕтетчĕ, ăна çутă сан кĕретчĕ (когда я выздоравливал). || Розовый. Эльбарус. Çутă кĕпе, розовая рубашка.
луна. Орау. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ.
(с’уды̆л), осветиться, засветиться. Ау 25. Камăн аллинче çурта ахалех вутсăр-мĕнсĕр çутăлать, çавă патша пулмалла. Ib. Иван аллинчи тытса пынă çурта вутсăр-мĕнсĕр ахалех çутăлса кайрĕ, тет. Толст. Жилин: ух! тесе кăшкăрнă та, ачасем çухăра-çухăра тара пуçланă, çара чăркуççийĕсем анчах çутăлса пынă. Трхбл. † Алăкăра тапрăм, ай, уçăлчĕ, шыв çинчи сар чечек çутăлчĕ. Кан. Лампăчкисемпе сăмахсем çутăлса тăмалла (сиять) тăвать. Ск. и пред. чув. 19. Кӳлли пысăк, карăнтăк пек, курăк ăшĕнче çутăлать. || Светать. БАБ. Çурçĕрте кайса, çутăлас чухне тин килчĕç. Изамб. Т. Çутăлман та (не успело еще рассветать), Иван ĕçе тухса кайрĕ. В. С Разум. КЧП. Халех кайсан, ирех пулĕ, кĕт çутăларах патăр-ха. Ск. и пред. чув. 63. Катаран тĕтре çутăлса килет, çурăм-пуç çăлтăр хăпарнă анчах. Ау 2З. Вăл пырат, тет те, ларат-ларат пăхса та, çутăлнăпа çывăрат каят, тет. П. Патт. 2З. Вăл шапасен сăн-сăпачĕ мĕн чухлĕ çутăлма пултарать, çапла çутăлса тăнă. || Лосниться. Янш.-Норв. || В перен. зн. Юрк. † Аттенĕн черкки çутă черкке, тек çутăлма юрамĕ; атя карчăк киле каяр. Анне курки сарă курка, тек саралма юрамĕ; атя, старик, киле каяр. N. † Хонĕм черкки çутă черкки, тек çутăлма йорамĕ. Якейк. Май мар, сот туса çутăлса лартăн. Что и говорить, много выгоды принесла тебе торговля (ирония). Баран. 55. Савăннипе çавăнтах пичĕ-куçĕ çутăлса кайнă.
светло, ярко. Шурăч-п. Çăлтăрсем çуттăн курăна пуçларĕç. N. Вăл çĕрсем пурте ытти çăлтăрсем пекех çуттăн курăнаççĕ.
(с’уhат), терять. Синерь. Вăл та пĕр купа ута çухатса килнĕ. И в его карауленье пропала одна копна. Коракыш. Çав виçĕ хĕре вăрмана ашшĕ исе кайса: çырла татма каятпăр, тесе, хам вут касап, тесе, çухатасшăн пулнă. Регули 199. Вăл çохатнă окçана эп топрăм. Ib. 192. Çăвăрнă çĕрте çохатрăм. N. Ĕмĕте çухатса тăрас мар. Не надо терять надежды. Кан. Юман хуппипе кайсассăн, 210 тенкĕ çухатса килчĕ. || В перен. знач. ЧП. Çухатайтăм çамрăк пуçăма.
(с’уhы̆н), убывать, засыхать. КС. Çу пасара кайиччен манн тăват кӳренкеччĕ; сутрăм та, чĕрĕк катăк туххăрĕ. Çта çухăнчĕ-ши вăл çу? Рак, çăмарта çухăнат, хухат. Икково. Кăçал йор кайнăранпа çомăр пĕре те çумарĕ те, ыраш калчисем нăмай çохăнчĕç.
, çохрăм, (с’ухры̆м, с’охры̆м), верста. Собр. Ĕçлекен вилмест, теççĕ, çывракан вилĕмĕ çухрăмра тăрат, теççĕ. (Послов.). N. Мишерсем хĕсĕрленипе, чăвашсем пилĕк çухрăма куçнă. N. Ву пирĕн патăртан ик çухрăмра, N. Хусан Чĕмпĕртен икçĕр çухрăм (иначе: Хусанпа Чĕмпĕр хушши икçĕр çухрăм). Изамб. Т. Пиртен вăтăр çухрăмран Хусан кĕпĕрнин Чистай уесĕ пуçланат. Бес. чув. 14. Халĕ пирĕн ял йĕри-тавра, тăват çухрăм каймасăр, йывăç таврашĕ тĕл пулма çук ĕнтĕ. Ib. Унăн лаши паян хĕрĕх çухрăм. килнĕ пулсан та, лава ту çине çăмăллăн хăпартрĕ. Янорс. Шопашкар инче-и? тесе ыйтрăм аттерен.— Вунвиçĕ çухрăм, терĕ. Имен. Киле çитесси виç çохрăм йолсан. Орау. Вăтăр-хĕрĕх çухрăм кайсан та, ун та пĕр çын та тĕл пулаймăн. Там можно пройти целые десятки верст и не встретить ни одного человека. НТЧ. Вăл пасар пиртен вуникĕ çухрăмра. N. Кивĕ çохрăм равна 11/2 версте, от бывшей версты в 700 саж. Амалăк-Кипемей. Пĕр пилĕк çухрăмсем пулĕ. N. Эпĕр халĕ вăрçăра мар, 150 çохрăм кайра выртатпăр. Кан. Утмăл çухрăма çуранах (унăн лаши çук) пура хуçи патне каять. Козм. Çохрăм çорă, çохрăм та çорă. Баран. 147. Çĕр планĕ çине пăхсан, масштаб тăрăх пĕр хуларан тепĕр хула миçе çухрăмĕ паллă. N. Иккех çохрăм. N. Манăн тата виçĕ çухрăм каймалла. N. † Эпир каяс (парас) çулсен çинче çухрăмсерен чул юпа. (Солд. п.).
находящийся (живущий) в... версте. Ачач 5. Ăçти çын-ши вăл хăй? — Кунтан хĕрĕх пилĕк çухрăмрисем, теççĕ.
„верхняя улица“; назв. улиц в ряде чувашских селений. Б. Акса. Çулти кас, вăл кас сăрт çинче ларать.
(с’ӳлэ̆ш), высота, вышина. Завражн. Çӳлтен пĕр виç аршăн çӳлĕшĕнчен ӳкрĕ. Упал с высоты приблизительно трех аршин. Кан. Хулана икĕ хутлă çуртсем çӳлĕшех шыв илнĕ (на высоту двухэтажных домов). Ib. Çӳле (вверх) пĕр виç аршăн çӳлĕш хăпарчĕ. Регули 971. Эпĕр иккĕн çӳлĕш пĕр тан.. (Так и в Якейк.). Ib. 418. Ман çӳлĕш пор вăл. Он будет ростом с меня. (Так и в Якейк.). Ib. 409. Вăл ман çӳлĕш. Он ростом с меня. (Так и в Якейк.).
встречается в сложении: пĕр çӳллех, сразу. О сохр. здор. Вăл сĕте пĕр талăкра икĕ хутчен тăвас пулать: пĕр çӳллех (тапхăр) хутăштарса тусан, вăл кун-каçиччен йӳçсе пăсăлса та кайĕ. См. çӳл, пĕр çӳл.
лист (-ья). Стюх. Вăрман ӳсет, ӳсет, пысăк пулат, çӳлçине яраймас (не может распуститься), хур пулать. Пахча çим. Вăл пилĕк çӳлçе ларсан, унăн тăррине кăшт татса çĕр çумнелле авса хурас пулать. См. çулçă.
, çӧпçе, (с’ӳпсэ, с’ӧпс’ӓ), долбленая кадка из цельного дерева, иногда огромного размера. Начерт. 159. Çӳпçе, кадка, квашня, сусек. Юрк. Çӳпçе — ăвăсран тунă япала (касмăк пек çаврака, хуппи те пулать, арча вырăнне вăл, хĕрарăмсем япала хураканни). Альш. † Аннен ачаш (нежная) чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ (холстик) эп. Шел. 68. Мĕн пур япали икĕ çӳпçе çинче. Сред. Юм. Тôпнать-кам çупçипе хôпăлчă: упăшки те, матки те пĕрех! (Срв. русск. „по Сеньке шапка“). ЩС. Аппа тухйи çӳпçере выртать. Вомбу-к. Çӳпçе — хĕрарăм топри хомалли, ăна çăрапа питĕреççĕ. Курм. Çӳпçи валтан, хорси хыççăн. (Ĕне). Орау. Пирĕн вучах кĕлне, çума, кĕл-тăрри тума кирлĕ тесе, пĕр-пĕр кив катка çине-и, пăт чĕрес çине-и, тултарса хураççĕ, çав кĕл тултаракан кĕлпе ларакан япалана кĕл çӳпçи теççĕ. Ала 57°. † Çӳпçи-çӳпçи пыл йӳçет, ыр çын килсен, ĕçтерме. Пазух. Пахча тулли хурт сĕрлет, çӳпçи тулли пыл йӳçет. N. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать (как из ведра). Кан. Сасартăк килсе, çӳпçерен тăкнă пек, иртсе кайрĕ. N. Çумăр çӳпçерен тăкать. ТХКА 81. Ку тутă мăйра пĕрне те çиместĕп, типĕтсе çӳпçене хурап, тет Санюк. Иванова. Тепĕр хĕр-ачи çав вăхăтра пӳртре, кĕрĕкпе пӳркенсе, çӳпçе патне выртса çывăрса кайнă. Другая девочка в это время в избе,. закутавшись шубой, легла к „çӳпçе“ и уснула.
(с’ӳрэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.
(с’ӳс’), волос(-ы). О сохр. здор. Çӳç тăкăниччен малтаи çӳç тĕпне лĕкĕ пек сарă, вĕтĕ, типĕ шатра тухать (при болезни кукша). Сред. Юм. Çӳçне ине çулланă, или: çӳçĕ вĕрилле (= вирелле) тăрать (вихорь). Ib. Çӳç ил, çӳç илтер. Остриги волосы. Ib. Мана кашни иртсе каймассайран витлет; ярса тытрăм çуçĕнчен те, хытă вĕçтертĕм. N. Çӳç илсе яр, обрить. КС. Çӳç хыртар, заставить брить. N. Малти çӳçе вăрăм хăвартăн эсĕ. Юрк. † Урам урлă каçар-и? Ылттăн ука тăсар-н? Ылттăн ука улттă çаврăнтăр, çӳçсем сире çыхлантăр. Ib. Çӳç кастарсан, çӳç шуралат. Кн. для чт. I, 16. Ир тăрăр та, питĕр-куçăра çăвăр, çӳçĕрсене турăр. Якейк. Пуçна пĕр пĕчĕк çӳç хăвармăп! Выдеру все волосы! (Угроза). Ст. Чек. Пуçăнта çӳç юлмĕ. Баран. 66. Майпа вĕрсе тăракан уçă çил пуçри çӳçсене вĕл-вĕл вĕçтерет. Шибач. Çӳçна татса пĕтерем! (Брань). N. Эп кĕске çӳçпе çӳреме вĕреннĕ (или: çӳреме юратап). Я привык ходить с короткнми волосами. N. Эп вăрăм çӳçпе çӳреме юратмастăп. Альш. Çӳçе кассан, çӳçе турасан, çĕре пăрахма хушмаççĕ (не велят бросать волосы на землю): кайăк илсе кайса йăва çавăрат, тет те, пуç çаврăнакан пулат, тет. N. Çӳçе вирелле ярас (зачесывать назад). СТИК. Çӳçе вĕтелерĕм. Опалил себе волосы. Ib. Пирĕн хĕрарамсем час-час: çӳç туртат — çавă асăнат пулĕ, теççĕ. Вăл темĕскерле — пĕр пĕрчĕ çӳç туртăнса каят, тет. Регули 875. Çӳçе çуçĕн тытса (тытăçса) вăрçаççĕ. С. Тим. † Çӳç пек хăна пуçтартăм, пукане пек вылятрăм. Подг.-Шигали. † Вутлă-шывлă хушшинче вут пек сăра турăмăр, çӳç пек хăна илтĕмĕр, пукане пек вылятрăмăр. чăх-чĕппи пек салатрăмăр. (Хĕр-сăри сăвви). Б. Олг. Прийомра кăнтăр иртсен, пичия çӳç кассарчĕç (= касса ячĕçĕ), туатă сахат çапсан. Чăв. к. Турă çырни — çӳç çыхни, сивĕтсен те сивĕнмес. (Хĕр йĕрри). Кĕвĕсем. Турă çырни çӳç çыхни. (Вероятно, означает, что того, что суждено, так же трудно избежать, как трудно развязать затянутый узлом волос). || Волоски (мелкие корни растений). В. Ив. Çимĕçлĕ шыв тымар çӳçĕсен хуппи виттĕр шала кĕрет.
(-ҥгала), учащ. ф. от гл. çăвăн. Янтик. Пĕтĕм çавăн çумĕнче çиç çăванкаласа çӳрет (подмазывается), мĕнле те пулса пăртик илесшĕн ĕнтĕ вăл. Б. Яныши. Шывра эпир нумайччен ишсе çӳрерĕмĕр, кайран пăртак çăвăнкаларăмăр та тухрăмар.
понуд. ф. от гл. çăвăн. Юрк. Çав мунчана кӳртсе çăвăнтарасшăн (пустить вымыться). Такмак. Çак хăта пур туй халăхне те çав мунчана кӳртсе çăвăнтарасшăн, тет. Альш. Сана вăл çăвăнтарĕ те, пылчăклă тумтирне хывтарса лайăх кĕпесем тăхăнтарĕ.
(с’ы̆ва), кладбище. НИП. Çăвара, на кладбище (т. е. в могиле). Яргуньк. Кайнă чухне вăсем пĕр чӳркӳллĕ ял витĕр тухса çăва кĕтессине ларчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 19. Мăн çырман тепĕр енче çăва выртать. Ĕлĕк çак çăва çине 28 ял виллисене пытарнă. Актай. Кайсан-кайсан, пĕр çăва патне çитрĕ, тет те, çăва пуçĕнчен: кунта паян пы(та)рнă çын пур-и? тет. N. Çăва çине пытар. N. Вара, кăнтăрла çитсен, пурте таса шурă кĕпесем тăхăнса çăва çине каяççĕ. Истор. Анчах унта, çăва çинчи пек, çын та пулман. Собр. Çăва патне кайнă виле каялла килни çук, теççĕ. (Послов.) || Употребляется в бранных выражениях. N. Мĕн çăви тума кирлĕ пулнă эп вĕсене? На кой чорт я им понадобился. Сред. Юм. Мĕн çăвине çапла хытланса çӳрен çак эс. Ib. Мĕн çăвине пĕрмай çапла хĕнесе çурен çак э çав ачасĕне ахалех? Ib. Мĕн йĕре-йĕрех асапланса çĕклен ôна, кам çăвн хôшнă поль сана она тума. Ib. Такам çăви килет ĕнтĕ тăта. Чорт еще кого несет. (Гов., когда в духе). Ib. Таçта çăвана кайса пĕтнĕ, киле пĕри те юлман. Ib. Эй, çăва (гласная „ă“ почти незаметна), çавна та тума астуман. Ах, чорт возьми, и это забыл сделать. Кан. Картисем (изгородь) карăнса лараççĕ-ха вĕсем. Пахчари ĕçĕ вĕрет. Вăхăтра ĕçлес пулать вĕт пахчара. Карти вăл çăва патне. В. Олг. Çăва панчи (брань). Слеп. Çăва патне кайманскер! ЩС. Çăва патĕнчи (ругательное слово). Янтик. Эп, укçа пулсан, çăва патне те (куда угодно) кайса килмелле, анчах укçа çук. Ib. Темле çын у, çăва панчен килнĕ пуль: тем те пĕр калаçать. Орау. Виç тенки çăва патне кайтăр, ĕç пулсан темех мар (или: ĕç пулсан вăл ним те мар). Ib. Çăва патне вăрçу-япалу! Хурамал. Тупрăн-и çав япалана? тесен — тунмарăм, елле çăва патне кайнă, теççĕ (или: елле хăяматра, елле çăва патне кайнă). В. Олг. Эккей, çăва патне кайманскер, ме итлеместĕн (легкая брань, шуточная)? Ib. Эс çăва тĕпĕнчен тохса кисе, этем мар эс! Пшкрт. Эс онта каятни? — Ста çăва патня онта каяс. N. Тырă, тесе, вилеймĕн, вăл çапса та пăрахĕ (солдат), çăва патне. Çентерчĕ 11. Кам çăва вăл? — Çăва мар эпĕ, çын. Шурăм-п. Çăва, киле каяс пулĕ тесе, тулчукран анатăп.
то же, что çăва пуç. Актай. Тата вăл (колдунья) çул çинче чӳркӳллĕ яла çиттĕр, каллях çăва патне çиттĕр, тет те, çăва пуçлăхĕнчен: кунта паян пытарнă çын çук-и? тет.
(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.
позволить вымолвить слово. Орау. Вăл ăна çăвар та уçтармарĕ (не дал рта раскрыть, т. е. сказать слово). Альш. Вăл ăна çăвар уçтармас (не дает слова вымолвить, т. е. забивает его словами; иначе — сăмах хуштармас).
то же, что çăварлăх пар. КС. Вăл лашана çăварлăх пемесессĕн тытса чараяс çук.
, çăварни кунĕ, в первый день масляницы; дни масляницы. Хурамал. Çăварни кун (первый день) юр çусан, мăйăр пулать, теççĕ. Ст. Яха-к. Хăшĕ-хăшĕ çăварни кунĕ те нумай ĕлĕкхи авалхи йăлине тытса пурăнатчĕç. Ачач 95. Темшĕн, çулталăкра çăварни кунĕнче те вăл пӳртрех ларать. БАБ. Пĕрре çапла, çăварни кунĕ, анне кӳрше çатма илме кайма хушрĕ (мне). Чăв.к. Шурă тутăр пĕтертĕм, çăварни кун çыхас пек.
(с’ы̆вы̆р), спать. См. çывăр. Ала 1З. Халĕ çĕр пит вăрăм, ирччен çăвăрмалăх та, калаçмалăх та, пур. Регули 825. Вăл онта çăвăрса, эсĕр шта çăвăрнă? Он там ночевал, а вы где? Ib. 317. Вăл кисессĕн, эп çăвăрса тăраттăмчĕ. || Якейк. Алă çăвăрса ларчĕ. Ора çăвăрса ларчĕ (пересидел или перележал). || Соire. Якейк.
понуд. ф. от çăвăр. Якейк. Аллине тытса чариман полсанах, мана вăл çăвăрататьчĕ (заставил бы навеки уснуть, т. е. убил бы).
(с’ы̆вы̆р, с’ŏвŏр), детёныш. Пазух. З5. Виçĕ уйăхри çăвăрсенчен пуçласа çулталăка çитиччен (о поросятах). Орау. Çăвăр кăларсан, катана ан яр, турă. (Моленье). КАЯ. Хăçан та хăçан çав мулкачă миллион çăвăр амăш пулĕ (будет матерью миллиона детей), çавăн чухне çак ача уртăр. (Из наговора). ТХКА 85. Ративан сысни çăвăр пăрахрĕ вара. || Детка (пчелиная). Вĕлле хурчĕ З. Темиçе çул тăна карас кивелет. Вăл кашни çул çӳре (çăвăр) кăлармассерен, çӳре кипки юлнипе хуралса тачкалать те, хытса каять. Календ. 1906. Çав куçсенчех тата çăвăр (çурă) кăлараççĕ (выводят детку). Кн. для чт. 167. Аван ама пĕр карас куçĕ хăвармасăр, кашнине çăвăр сапать. Ib. Ама çăвăр сапма çуркуннех пуçлать. || Рой пчел. ЧП. Вуникĕ вĕлле хуртăм пур, çăвăр яманран ӳпкем пур. Ib. Вуникĕ вĕлле хуртсене çăвăр яманран ӳпкем пур. Торх. (Курм.). Пирвайхи çăвăр — первак; иккĕмĕш, виççĕмĕш (рой). N. † Çӳлĕ тусем çинче, ай, пĕр вĕлле, çӳллен çăвăр хушмантан ӳпкем пур. || Часть плуга. Янгорч. Çăвăр — ама çумăнче.
(с’ŏгŏн), кланяться, приседать, делать реверанс А. Турх. Юрк. Çĕнĕ-çынна çĕн-çын салми пĕçерме шыв ăсма кайнă чухне, е шыв ăсса, йăтса таврăннă чухне тĕл пулнă çыннисене: ача-и вăл, пысăк çын-и, ватă çын-и-пурĕ-пĕр, пурне те çăкăнса салам панă (реверанс тунă). Урине чăркуççи тĕлĕнчен куклетсе, пуçне пĕшкĕртсе, виç тапхăрччен тайăлса пуççапса илнĕ. Çĕнĕ-çынни çапла пуççапнине куракан çынсем ăна хирĕç: пысăк çын, аслă çын пул! тенĕ. Ib. Çăкăн, вăл санран аслă япала. Альш. Çĕнĕ-çынни нимĕнсĕрех хĕвеле хирĕç тăрса (хĕвел тухăçнелле пăхса) малтан виçĕ хутчен çăкăнат: аранçĕ-аранçĕ лапчăнса илет. N. Çăкăнать (салам ярать). Городище. Çăкăнса аннă. Подкосились ноги и упал. СТИК. Вăл чупса пынă çĕрте çăкăнчĕ-анчĕ (упал как подкошенный стебель). Шорк. Тырă çăкăннă (или: çăкнă. Хлеб в поле после сильного дождя ломается и колосья в беспорядке опускаются к земле. Чаще всего бывает в тех случаях, когда хлеб не успеют собрать во-время).
то же, что кукамай. Якейк. Çăка кăтки йăвăç çомăнче хĕвел питĕнче çӳреме питĕ йоратать, вăл хĕрлĕ-ола пĕчĕк копшанкă.
учащ. ф. от гл. çăл. Букв. 1908. Вăл темĕн чухлĕ тура-шăл çăлкаласа пĕтернĕ (она).
(с’ŏлгŏш), то, что остается после дергания. Б. Олг. Кантăр айĕ полат çăлкăш, осалли, йолашки (кантăр татсассăн юлать тĕпне, низенькие стебли). Коракыш. Çăлкăш çурĕм, вар-пуççи, нимĕн тума юрамин, йĕм тума вăл юрать. Якейк. Кантăр татса пĕтерсен, кантăр вырăнне çăлкăш юлать. Вăл çăлкăш çăлăхса тулнă пуса.
(с’ŏл, с’ы̆л), выручать, выкупать; спасать. Хорачка. Çĕмренĕ хӳхĕм-тĕк той поç çĕмренне çăлат. N. Саклата пăрахнă япалана çăлса илеççĕ. В. Олг. Ну, пичи, каяс полĕ саншăн (в солдаты), çăлас поле сана. N. Вăл чăрш (ель) ĕмĕр-ĕмĕр лартăр çав вырăнта мана çăлнăшăн. N. Ман шăллăм, тӳрех çав ача патне çăлма кĕчĕ-кайрĕ.
спасаться. Ала 24°. Халĕ ĕнтĕ çăлăнсан, çăлăнăпăр, çăлăнимасан пĕтетпĕр, тенĕ, тет. Шинар-п. Вара халăх ялĕпех пухăнчĕç те, сӳнтерчĕç, эпир вара çăлăнса юлтăмăр. Бюрг. † Атте картиш çăкалăх, епле çăлăнса тухам-ши? Пир. Ял. Ачи йӳтĕмпех, вăл налог тӳллеменшĕн опиç тума пырсан, çăлăнса юлкалать.
(с’ŏл, с’ы̆л), ключ, родник. N. Çăл тухать, пробивается родник (в реке). ГТТ. Çăл тухнă. Ib. Çăл типнĕ. Актай. Çăл пур тăвайккинче икĕ кăвакал ларат. (Хĕр чĕччи). Сятра: с’ŏлдан шу э̆с’нэ̆ ч’он’а валдан коры̆к чэ̆бэ̆тсэ татса п̚ы̆раҕаччы̆, шу озал’ы̆ с’ын ы̆шн’а кэ̆рэсрэн. ЧС. Вăл çăл пит хаяр, çавăнпа вăл упăшку суха тунă чух çавăнтан шыв ĕçнĕ те, тата шĕлепе (шĕлепкепе?) ана çине юлташсам валли ăсса кайнă, çăл ăна тытнă, халĕ ĕнтĕ ăна çăл чӳклемесен ямаст, чӳклемесен упăшку та вилĕ, тенĕ. Ал. цв. 9. Шыв çăлран тӳрех кĕленче чашăк çине юхса кĕрет. Бес. чув. З. Вăл çырма çула çăл пек кăна юхса выртнă, çуркунне темĕн тĕрлĕ хытă, çырма хĕррисене ише-ише юхса пынă. || Колодец. Изванк. Çăлĕ çине пăхсан, çара çăмарта анчах куратăн, пит йĕрĕнчĕклĕ. Çав çăмартасене, е ĕслĕк ерсен, е кĕсен-çăпан тухсан: çав çăл тытрĕ пулĕ, тесе, кайса яраççĕ. Ib. Чăх ашне пĕçерме çав çăлтан (т. е. Яшутка çăлĕнчен) шыв ăснă чухне: эпир шыв ăснăшăн ан çилен, тесе, пĕр çăмарта ячĕ. (Поминки). Ачач 2З. Анне, кала-ха: эпĕ ăçтан çурăлнă? тесе ыйтсан, амăшĕ çапла тыттарнă ăна.— Сана çăлран туртса кăларнă, тет. Орау. Мĕн пур çăла вĕлерекен амаль ярса тултарнă, тит. Она отравила все колодцы.
(к̚ус’), родник; источник (хотя бы он был и на дне реки). Пшкрт: с’ы̆л-ҕос’, родник. Ала 107°. Тохас çăл-куç çол тăваткалĕнче те тохать, тиççĕ. (Послов.). Магн. М. 196. Çăл-куçĕнчен топрăм (так говорят о родившемся ребенке). Кильд. Вăл çăл-куçĕ вĕрет утă купи пушшех (= пысăкăшех).
(с’ŏлдŏр, с’ы̆лды̆р), звезда. Вопр. Смоленск. 1) Çичĕ çăлтăр, Большая Медведица, 2) икнĕ(?) çута çăлтăр, вращаются вокруг неподвижной (оси), З) хĕрес çăлтăр, 4) курка çăлтăр, 5) выйлă çăлтăр, 6) христос çăлтăр, 7) такана çăлтăр. СТИК. Çăлтăра чашкă пысăкăш теççĕ, уйăха йĕтем (ток) пысăкăш. Трхбл. Çăлтăр мĕн пысăккăш? — Çалтăр пирĕн пысăк ала пысаккăш вăл, тетчĕ пире анне. Ст. Чек. Çăлтăр йĕтем пек (величиною с ток). Альш. Ирпе çăлтăрсем сӳнчĕç (погасли). Ib. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче хăйĕн пĕр çăлтăр пулать, тет: çуралнă чухне тухать, тет те, вилнĕ чухне пĕлĕт çинчен ӳкет, тет. Ib. Çăлтăрсем куçĕсене чалăртса пăрахнă (сивве). Вызвездило (к морозу). Сред. Юм. Çăлтăрсĕм куçĕсене чарса (уçса) пăрахнă (в ясную холодную ночь, когда ясно виднеются звезды). К.-Кушки. Çăлтăрсем туха пуçланă (показались). Ст. Ганьк. Çĕр тавранать — таврăн; уйăх тавăрăнать — таврăн; çăлтăр таврăнать — таврăн; кун таврăнать — таврăн. (Из наговора). N. Çăлтăр хыççăн çăлтăрсем, вĕсен шучĕ çук. Н. Лебеж. Эпир, эпир, эпирччĕ, утмăл икĕ хĕрччĕ, çутăличчен çук пултăмăр. (Çăлтăр). ГТТ. Çăлтăр аннисем, çăлтăр хăпарни, çăлтăр сӳннисем те пур. Ib. Çĕрле пулсан, уйăх-çăлтăр курнă эпĕ. N. Шывра çăлтăр ĕмĕлки корнать. Юрк. Кĕвенте çăлтăр, çутă çăлтăр, ала çăлтăр. Çич çăлтăр. Пшкрт. Кӳенте çăлтăр; ала çăлтăр. Ст. Чек. Çăлтăр сăват — куçĕсем пит те час-час пĕр енчен тепĕр енне пăхаççĕ, пуçĕ те час-час пĕр енчен тепĕр енне çавăрăнат. Сред. Юм. Пĕчик ача таса, илемлĕ пôлсан: ачи çăлтăр пик, теççĕ. Хурамал. Çăлтăр ансан, çын вилет, теççĕ. Курм. † Пирĕн куçран мĕн пăхас, çут çăлтăра корман-и? Н. Карм. † Пуçу çине çăлтăр антăр! (Пожелание смерти, проклятье). N. Эп сана çăлтăр кăтартса ярăп, или: эсĕ манăн çăлтăр курăк (иначе: вут çути кăтартăп). Я тебя так ударю, что искры из глаз посыпятся. || Метеор. МПП. Çăлтăр ӳкни. || Фамильное прозвище мужчины. Козыльяр.
(с’ы̆марда), яйцо. Собр. Чăх çара çăмарта тусан, япала çухалать, теççĕ. Орау. Пĕлтĕр çăмартана малтан Якура çитартăмăр та, чăхсем çăмарта лайăх (нуммай) турăç. Ib. Чăх çара çăмарта тусан, лайăх мар. N. Кивĕ çăмарта. N. Виç эрнерен ытла выртман çăмарта. N. Çăмарта самăр мар. Кубня. Мăн çăмарта, çутă куç. (Ламппă). Абыз. Вуникĕ ăмăрт-кайăк, ал икĕ чана, тата виçĕ çĕр утмăл пилĕк шăнкăрч пĕр çăмарта йăтса кайнă. (Çулталăкри уйăх, эрне, кун). N. Хĕре (невесту) килте, çынсем панче те непременно çăмарта шӳрпи çитереççĕ, ачалă-пăчалă пултăр тесе. Вил-йăли. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтаççĕ. Альш. Сакайĕнче сакăр çăмарта, саккăрĕш те сарă çăмарта. Пшкрт. Иккĕччен çоратат (родится), пĕре вилет. (Çăмарта). N. Ку такăнчĕ, тет те, кун çăмарта тарчĕ, тет (яйцо выскользнуло у него из рук). М. Васильев № З, 20. Çыннăн чонĕ тохсанах: чон вырăнне çăмартана асаплантар, тесе, орама пĕр çăмарта тохса пăрахнă. Тет. Çĕнĕ-çынни минчетрен килсенех, хапха урлă çăмарта ывăтаççĕ. Нюш-к. Шыв чăххи çăмартине шыв хĕрне тăвать (несет яйца на берегу). N. Ăçта çăмарта ăрăмласа пăрахать вăл çын патне. Çавăнпа чăвашсем, хапха умĕнче çăмарта выртнине курсан, вăл çăмартана илмеççĕ. Сред. Юм. Ака пăтти пĕçерсен (акса пĕтерсен), пĕр чашăк пăтă, пĕр çăмарта ана çине варнă; ăна: тырри çăмарта пик тотă полтăр, тесе, варнă, тет. Ib. Çăмарта тăвас чăх пик коскаласа çӳрет, тесе, пит васкаса ниçта кайса кĕме аптраса çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Çăмарта панче çӳрет. Живет в яичниках (занимается по скупке яиц). N. Çăмарта çурăлса карĕ те, унăн питĕ çине сирпĕнсе хупласа илнĕ. Яйцо лопнуло и залепило ему все глаза. Н. Сунар. Çав çăмарта йăмăкин чĕри пулнă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 4. Вăл: виçĕ мăн çăмартасем çинче ларса, пĕр ывăл, икĕ хĕр кăларнă та, çаксенчен вара этем йăхĕ пуçланса кайнă, тенĕ. Кан. Хăçан паран (отдашь)? — Автан çăмарта тусан (т. е. никогда).— Унччен тăхтамастăп.— На, эппин!.. Ядр. Çăварни лаши çăмарта пек (круглая как яйцо), çăмарта калики тăвас мар. СТИК. Çăмарта пек чăп-чăмаркка лаша. Маленькая, но аккуратная лошадка. Арзад. 1908, 42. Çăмарта сутнипе вуникĕ пуслăх тăвар илнĕ (она). || Арзад. 1908, 5З. Анне çăмарта Луккине улт çăмарта, Тимака ик хут ытларах сутнă. || Теsticuli (шулята). Шорк. Ăйăра, çăмарти ансан, кастараççĕ (это бывает в возрасте З—4 лет). Орау. Çăмарти анать, тетчĕ-çке, епле ăна салтака илнĕ пулать-ха. N. Акташ ачине çăмартинчен тапнă та, вилнĕ.
жарить яичницу, делать яичницу. Толст. Унтан анне хăй çăмарта хăпартма кайрĕ. Якейк. Çăмарта хăпарт. Плашкăшне çор плашкă манерлĕ сĕт яраççĕ, каран онта çăмарта шăтарса ярса, пĕрле пăтратаççĕ; кăмакая лартсан, вăл пиçсе толса каять.
(с’ŏмŏл, с’ы̆мы̆л), легкий по весу, легкий для выполнения; легко. ТММ. Йăвăр тăпри çăмăл пултăр. (Пожелание покойнику). Н. Синар. Пăхма çăмăл йăтма йăвăр. Ib. Пăхма çăмăл пек, йăтма тытăнсан çĕклеме те çук. Смотреть как будто легко, а поднять (или: нести) трудно. (Вут, огонь). N. Малтан ăна, ватăскере, çынна йăтса пырасси пит йывăр пулнă, кайнăçем вара çăмăлтан çăмăл туянса пынă. Регули. Çăмăл вĕренмелле ачана илеп эп. N. Эсĕ мана пĕр çăмăл çеç ĕç туса параймăн-а! Не сделаешь ли ты для меня одного легонького дельца? Юрк. Куçăсене хуп та, ирĕксĕр ĕç. Пуçна çăмăл пулнине хăвах сисĕн. Орау. Çăмăл юрра юрлама çăмăл. Альш. Хăйне çăмăлшăн (для облегчения себе) тертленет вĕт (старается). || О пище. Эпир çур. çĕршыв 6. Ку пӳлĕмре эпир 12 сехетре çăмăл апат (легкую пищу) çиетпĕр, е чей ĕçетпĕр. || О костюме. Якейк. Паян пасара çăмăл томтирпа (в легком костюме) карăм та, кĕт сивĕ полчĕ (немного озяб). Ёрдово. Çынсем те хĕллехи ăшă тумтирсене пăрахаççĕ те, çуллахи çăмăл тумтирсем тăхăнаççĕ. || О сне. Сятра. Юрă ыйхă (тяжелый сон); çăмăл ыйхă (легкий сон). || Бойкий, ловкий, резвый, легкомысленный. Орау. Ах, çăмăл! ниçта çитсе перĕнессе пĕлместĕн (наскочишь на беду)! В. Олг. Хуаттера исе пырсассăн, корат вăл мана: çăмăлтарах салтак полат ку, ăслă ача полат, терĕ. N. Василий вăл йăвăç тăрне хăпарма майсăр çăмăлччĕ (былловок). Калашн. 27. Сăмăл çынсем ларчĕç вĕсен сулхăнне Регули. 5. Вăл чопма çăмăл. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача кăмрăк çисен, çăмăл пулать, теççĕ. N. Вăл этемĕн ури çăмăлли çине пăхмастĕ. Альш. Хăна çăмăллине пĕлетне, акă вырт çавăнта ăс кĕриччен. Полтава. 9. Ватă чĕре апла мар: унăн шухăш çăмăл мар, вăл васкаса парнас çук. Ск. и пред. чув. 66. Ĕлĕк çăмăлтарахскер, халĕ Утяк тăнлă çын пулса хăй хуçа пулчĕ. N. Çăмăл майрасем анчах тăрса йолнă. Бгтр. Çăмăлтарах карчăксене хăмăт тăхăнтартса. || Легко. Ск. и пред. чув. 14. Халăх çăмăл калаçать, пур çын чунĕ хĕпĕртет. || Легкомысленно. Ст. Чек. Çăмăл хытланат (необдумано, чтобы форсить). || Ветренность.
(-з’ах), легкий, живой, изворотливый. П. Якдоуши. Çăмăлçах — çăмăл, ӳркенмен çын, йăпăр-япăр тăвакан çын. || Легкомысленный (человек). Завражн. Çăмăлçах пек тойăнать. Он (мне) кажется легкомысленным. Полтава 103. Вăл чăхăмçă, вăл суккăр, чăтма пĕлмен çăмăлçах. „Он слеп, упрям, нетерпелив и легкомыслен“. Ib. 90. Çăмăлçах пек савăнса швед патшине Карла чунтан-вартан кĕтеççĕ. („И Карла ждал нетерпеливо их легкомысленный восторг“).
(с’ŏмŏр, с’ы̆мы̆р), дождь. Юрк. N. Çанталăк конта та çăмăр питĕ çăват (пример анаколуфа). В. С. Разум. КЧП. Çăмăр килмессерен çиçĕм çиçет. Якейк. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пак тăкать (продивной). Ib. Кон пак çăмăр çусассăн, вăл пĕр-ик конта тем те тăвĕ (много наделает изменений). Сред. Юм. Çăмăрăн лашине кӳлнĕ, кучăрĕ ларнă, туххăм тĕпĕртеттерсе çитет. (Означает, что дождь быстро приближается). Ib. Самăй ут çôлнă вăхтăрта (= вăхăтра) çăмăр килсе пôсрĕ. Ib. Йăска çăмăр, мелкий дождик. Ib. Çăмăр хĕвелĕ тесе çăмăр çăвас ôммĕн пит пĕçертекен хĕвеле калаççĕ. Орау. Ой-йой, хĕвел хытă пĕçерет, çăмăр хĕвел пулмалла! (Çăмăр хĕвел хыççăн кăшт та пулсан, çăмăр çăвать, хăш чухне хытă та çăвать, çавăнпа çăмăр хĕвел теççĕ). Зап. ВНО. Если капли дождя падают на пруд, и при этом образуются большие пузыри, то говорят: çăмăр лаша куçĕ пек çăвать, или: çăмăр куçлантарса çăвать. N. Çăмăра ленкиĕ. Лопад под дождь. ЧС. Çăвăлчăсем çинчен çилпе пăт-пат çăмăрсем (капли дождя) тăкăнаççĕ. N. Тата хăш-хăш чăвашсем çăмăр çумасан калаçсĕ: тьыха чӳклес, теççĕ, туррăн çăмăр хăпартма лаши ватăлнă, теççĕ. ЧС. Çăмăр çуса чарăнсан, когда перестал(-нет) дождь. Ib. Унччин те пулмарĕ, çăмăр тухрĕ (полил дождь). Орау. Пĕри çапсан, хай ачасем çăмăр пек сирпĕнеççĕ (бегут во множестве) малти чиккелле. Ib. Капла пĕр тумтирсĕр тухрăмăр та-ха эпĕр, çăмăр çăвин, мĕн тупăр (= тăвăпăр). Хăр. Паль,. З7. Çăмăр пуснă пирки кусен ирĕксĕрех ларма лекнĕ. Ib. 27. Çăмăр халех татăлса анас пек.
çăмăр учӳк, назв. моления. Аттик. Вăл çăмăр учӳкне халăх пушă вăхăтра тăваççĕ. Хăш-хăш çул çӳр-тырри акса пĕтерсенех, çинçене кĕриччен, тăваççĕ, хăш-хăш çул çӳр-тырри акса пĕтерсен, çинçене кĕрсен тин тăваççĕ. М. Сунч. Пăтă пиçнĕ вăхăтра пур хĕр-ачасем, арçын-ачасем пăтă илме чашкăсем илсе пыраççĕ те, пĕр çĕре купаласа хăварса, хăйсем каччăсемпе выляма каяççĕ. Пĕр-пĕрне тыта-тыта шыва ывăтаççĕ. Хăшне-хăшне чашкăпа сапаççĕ, унта пĕри те йĕпенмесĕр юлмаст. Хăшне-хăшне çырмана сăхманĕпех сĕтĕрсе кĕреççĕ те, сăхманĕ йĕпенсе, арран шывран ишсе тухаççĕ. Пĕр çулне çапла сăхманпа шыва сĕтĕрсе кĕрсе чут-чут вĕлермен.
назв. моления. Хир-б. ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, çăва кĕрсен, канлĕ (scr. кăлнă) вăхăтра çăмăр чӳк тăваççĕ. Н. Седяк. Çăмăр чӳкне çăмăр пулмасан тăваççĕ. Ялтан çу, сĕт, кĕрпе, çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. Ял вĕçне тухса пĕçерсе чӳклеççĕ хуранĕпе лартса, унтан вара валеçеççĕ пăттине. Çисе пĕтерсен, пурте кĕпи-йĕмĕсемпех шыва кĕреççĕ. Кĕменнисене шыва тытса пăрахаççĕ. Таврăннă чух урамри çынсене те шывпа: „çăмăр чӳк шывĕ“, тесе сапаççĕ. Пăттине пĕçерсе кĕл-туса пĕтерсен, кăвакарчăн вĕçтерсе яраççĕ, Кăвакарчăн хĕвел-тухăç енеле кайсан: тырă пулать, теççĕ. „Çак чӳке ака пĕтсен тăваççĕ. Срв. описание „çерçи чӳкĕ“. Етрух. Çăмăр пулман чухне çерçи чӳкĕ тунни. Çăмăр пулман çул, чăвашсем çерçи чӳкĕ тăваççĕ. Ялта пĕр виç ватă çын пулсан, усем ялти мĕн пур çамрăк ачасене пурне те пĕр çĕре пухăнма хушаççĕ, вăл ачасене пĕр ачана хушаç килрен кăçкăрса çӳреме. Вара вăл ача кăçкăрса çӳрет кантăкран; вот епле кăçкăрать: çăмăр çуман пирки ваттисем, уçăп пиччепе Ермулла пичче, ачасене пухăнма хушрĕç; усем: çерçи чӳк тутарас ачасене, теççĕ. Вара çапла кăçкăрсан çӳлленех ялта пĕр ача та юлмасть пухуна кайманни. Унта вара пухура ваттисем калаççĕ: ачасем, епле, каплах пулсан, пĕр çăмăрсăр пирĕн тырă-пулă пулмасть, çерçи чӳк тăвас пулать, ан ӳркенĕр-ха, çине тăрăр, ĕлĕк çерçи чӳк тусан çăмăр пулаканччĕ, тырă-пулă та аван пулатьчĕ, ачасем, епле пулсан та, ан ӳркенĕр!“ Вара ачасем кăçкăраççĕ: ваттисем хушнине мĕнма ӳркенес-ха, теççĕ, вăл çăмăр пулсассăн хамăра усă пулать, эпир вара хамăр та выçă вилместĕпĕр. Ну вара ваттисем калаççĕ: эппин, ӳркенмесен, акă çапла пуçтарăр: пĕр çиччĕн-саккăрăн çерçи чĕппи пуçтарма кайăр, килĕрен пуçтарăр, камăн лупас çумĕнче, çта кĕлет çунаттисенче пулать, усен сассисем паллă: чăрăк! чăрăк! туни. Акă усене пуçтарса пурте çырма хĕрне анăр, унта усене тасатса пăтă пĕçерес пулать, тет; ыттисене çăнăх, кĕрпе, çăв, тăвар килĕрен пуçтарма яраççĕ. Çав япаласене пурне те пуçтарса пырсан, вара калех пĕр чухăн çын латĕнче пашалу пĕçереççĕ, çине çу сĕреççĕ. Пăттине çырма хĕринче пĕçереççĕ; пĕçерсе çитерсен, пур хатĕр те çитсен, вара шыв хĕрне анса çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! теççĕ, картусне е шĕлепкине хул айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать, вара унтан çиме пуçлаççĕ çерçи чĕппи пăттине; унта çерçи чĕппи те, алă та çитмен сакара(?) йĕри-тавра лараççĕ те, хуранĕ çинченех çиеççĕ. Çисе пĕтерсен кайран, çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш, çырлах, вутăш! тет, унтан ачисем те çавăн пекех: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ, вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выляр шыв варĕнче, вара çумăр лайăх пулать, тет. Унтан ват çын килне тавăрнать. Ачасем витресемпе шыв ăсса пĕр-пĕрне хăваласа çӳресе пуç тăрăх шыв яраççĕ. Ачисем килне тавăрăннă чухне аран утса тавăрнаççĕ, хăйсем лачкам, кĕписенчен шыв юхса тăрать, хăйсем çапах пĕр-пĕрне шывпа сапассине пăрахмаççĕ. Юлашкинчен ял хушшинчи тултарнă урам каткисенчен ăса-ăса сапаççĕ. Урам каткисенче кăçан та кăçан шыв пĕтет, вара тин чарăнаççĕ, унтан вара килĕсене кĕрсе типĕ кĕпе-йĕм тин тăхăнаççĕ.
(с’ŏба), кладбище. || Могила. Хорачка. Потом вăл вилĕ карти туса, вăл çăпая чиксе çĕтĕк каскасам çын вырăння. См. çăва.
(с’ŏбала, с’ы̆бала), ложка. В. Олг. Çăпала, ложка. (Слово „кашăк“ здесь неизвестно). Пшкрт. Каран вăл окмака ереччĕ (jӓрӓчэ̆), пиччĕшсем пасара амăшня пытарма çăпала (с’ы̆βала) ил, теччĕ, туар, коршшок ил, теччĕ, окçине парсереччĕ (= парса яраççĕ). || Половник, уполовник, разливная ложка. КС. Çăпала-яшка антармалли. Хурамал. Çăпала — яшка антаракан пысăк кашăк. Изамб. Т. Кăймак чустине тӳрех çатма çине çăпалапа яраççĕ. || Маленькнй деревянный ковшик. СПВВ. ЕХ. Çăпала — йывăçран тунă пĕчĕкçĕ курка. || Черпак для сгребания пчел. Порх. || Полица. См. суха çăпали. ХЛБ. Тепĕринпе (сохою) ун хыççăн (вслед за первою сохою) пĕр йĕрпех çăпаласăр аялти тăпрана сухаласа çиелле кăлармасăр çемçетсе анчах пырас пулать. || Часовой маятник.
(с’ŏбан, с’ы̆бан), чирей. Пшкрт: с’ы̆βан, чирей. Янш.-Норв. Вăл вăхăтра пирĕн пиччене питĕ пысăк çăпан тухнăччĕ, çав çăпанпа вăл каçхине яланах йăнăшса выртатьчĕ. Н. Седяк. Мунча лавкки çинче пăсарсан, çăпан тухать, теççĕ. (Средство от него — шăши тирĕ çыпăçтараççĕ). Бугульм. Куçăм тулли кăна ăйхăм килет, таянам-и, тантăш, сан çине? Таянтарăн-и, тантăш, таянтармăн-и? Таянтармасан, йĕкĕр çăпан тухтăр пĕççĕне. || Дубовые орехи. ЧП. Юман çăпанĕ (вăрман омми пек). N. Йоман çăпанĕ (вăрман омли пек полать). || Нарост на дереве. Хурамал. Йывăç çăпанĕ тесе хулă çинче пулнă муклашкана калаççĕ. || Заплатка. Орау. Шăлавар çине çăпан кăлара-кăлара лартам (заплаты на брюках сзади).
с чирьями, чирьястый. К.-Кушки. Вăл ялан çăпанлă çӳрет.
(с’ы̆бада, Пшкрт: с’ы̆βада), лапоть. КС. Порядок плетения лаптей. Çăпатана — 1) хуçаççĕ: самсине хуçаççĕ (устраивают), кĕллине хуçаççĕ; 2) тавăраççĕ; З) пуçланă пушăчсем пĕтсессĕн, вара çĕнĕрен пушăтсампа саплаççĕ. Çĕтĕк çăпатана та саплаççĕ. В. Олг. Çăпата хуçас, саплас, кĕллине таврас, тирес. Пшкрт. Çăпата сапла. Охотников. Лапти (çăпата) в девять лык много сложнее, чем обыкновенные, в семь лык. Это верх искусства своего рода, и редкие умеют их плести. Они изящнее обыкновенных, поэтому их носят большею частью парни-щеголи да девушки, и то только по праздникам. Чăвашсем 5. Ватăличчен, йӳтиччен пурăнмалла ту, çăпатине кутăн сыракан пуличчен усра. (Молитва о новорожденном). Якейк. † Пĕчĕк пуçлă çăпати, посас çĕре посимар. Шурăм-п. Хусах ача хăтана пырсассăн: вăл çăпата пĕлет-и? тесе ыйтнипе пĕрле: вăл шут (счет) пĕлет-и? теççĕ. Пазух. Çиччĕпеле хуçнă сар çăпата тăххăрпала тунинчен ирттерет. Кадыш. Эпĕ çăпата тăвакан çын анчах, çук çын, уйăрăлнă çын. Юрк. Тепĕр енчен, вĕреннийĕн усси те пулман, ахаль çăпата çĕтсе çӳренни (= çӳрени) анчах пулнă (только попусту драл, изнашивал лапти). ЧП. Вуниккĕн çăпата эп сыртăм. ТХКА 26. Ку çăпатана сĕтĕрсе çӳреме ура вăй çитмест ман. Ку çăпата ытла тарăн, кантрисем кĕске, тесе, виçĕ кун ман карчак ятлаçса çӳрерĕ манпа. Ib. Вăл çăпата тарăн, пысăкрах, кантри кĕскерех пулнăччĕ. Ib. 18. Сĕтел çине çăпата хунă, тавăрнă çăпата; пысăк çăпата; калăпне кăларман; пушăт вĕçĕсем тăраткаласах тăраççĕ, шĕшлĕ, кукăр авăрлă шĕшлĕ, çăлата кĕллине тирĕнсе тăрать. Çăпатине хуçса пĕтереймен: вăхăт пулман пуль çав. Орау. Ах, тур çырлах, хăнкăлисем çăпата пек (с лапоть). Ib. Ванюр Йăвань пĕвинче карассем çăпата пек (т. е. крупные). Ib. Паян эп пĕвере пĕр шапа куртăм — çăпата пек! Трхбл. Çăварĕ çăпата пек (большой). Ib. Çăпата çăвар, большеротый.
(с’ŏра, с’ы̆ра), густой. Альш. Вăл пĕрле янă çăра сăра йӳçет вара хăймаланса. Ib. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. Бес. чув. 9. Керимулла хăнисене çăра чей ĕçтерме пит юратнă. || Частый; часто. Собр. Çыннăн шăлĕсем çăра пулсан — вăл телейлĕ, шăлĕсем сайра пулсан — телейсĕр, теççĕ. Альш. Çынсем тулă выраççĕ: тĕмсем çăра лараççĕ. Г. А. Отрыв. Алтаккин кукки каланă тăрăх, кукаçин ачасам ытла çăра пулса пыман (родились нечасто). || Убористо. N. Çăра çырать. Пишет убористо.
мутная вода. Ачач 62. Вăйлă çăмăр хыççăн капланса юхакан çăра шыв майлă. Нюш-к. Тĕлĕкре таса шывра ишсе çӳресен: çӳлти патшалăха кĕресси, теççĕ; çăра шыва кĕрсен, лайăх мар, теççĕ. (Поверье). || Помои. О сохр. здор. Кил-картине çăра-шыва е юлашки яшкана ăçта килчĕ унта тăкмалла мар. Ст. Чек. Çăра шыв — лахханри шыв, е тăрă шывах, кăштă çăнăх хушса выльăхсене ĕçтерме парсан. || Болтушка (пойло). N. Килте ăна (корове) çăра шывсем панă. Ст. Чек. Лахханти шыва сĕре ан яр, çăра шыва юрат вăл. Ib. Паян выльăхсем валли шыв ăшăтса пĕр-ик ывçă ут-валли çăнăхĕ ярса, çăра шыв туса патăм. Ib. Ку кĕрпе пăтти кĕрпе пăтти пек мар, çăра шыв пек. (Так гов., когда в кашицу положено мало крупы).
с рубцом для гачника. СТИК. Йĕме кантралă тунă чухне кăна çăрхалă тăваççĕ, тӳммелĕ тăвас пулсан, ним çăрхи те кирлĕ мар. Çăрха вăл пĕр-пĕр тавар татăкне хĕррипе çавăрса çĕлесенех пулат. Çав çăрхаран вара кантăра тиреççĕ. Йĕме тӳммелĕ туни тата канлĕрех те, пирĕн арăмсем темшĕн туммелĕ тума юратмаççĕ, çăрхалă тусан, чĕркуççи çĕтĕлсен ăна çавăрса тăхăнма (задом на перед) юрат, теççĕ.
(с’ы̆т- с’ы̆т), плотно, хорошо. Орау. Вăл путьсĕр çĕвĕçе çĕлеттерсе пустава сая яни анчах. Курман-и эсĕ Тăрахвинсене, Энтрисене çĕленĕ халатсене, пурне те вăл темскерле мишук пек çĕле-çĕле панă. Касма та, çĕлеме те пĕлмест вăл; вăл çĕленĕ тумтирсем, тăхăнсан, çăт-çăт никам çинче те курман эпĕ.
(с’ы̆ды̆х , с’ŏдŏх), жадничать, нетерпеливо добиваться еды. N. Çăтăхса çӳрет. Ходит и ищет, как бы украдкой заполучить что-нибудь съедобное. („Слово ругательное“). Сĕт-к. Çăткасси çăтăхнă, арĕм тоти тотăхнă, ачи-пăчи пăчăхнă. Рак. Çăтăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Ямаш. Çăтăхнă çын, жадный человек. СТИК. Çăтăхас = антăхас. Ib. Ан çăтăх ĕнтĕ тек, акă çиме ларăпăр (вот сядем за еду). N. Этем йĕркелĕ умна лартнине çи, кирлинчен ытлашшине çăтăхса çын кăмăлне ан сивĕт. Ib. Шывсăр антăхнă çул пыракан çын мĕн куç тĕлне пулнă шыва епле çăтăхса ĕçет (пьет жадно), çавăн пек вăл та кама тĕл пулнă, çавăн чатăрĕ умне пырса ларать те, уххине илме йĕннине хатĕрлесе тăрать. Изамб. Т. Мĕн çăтăхан? Ĕлкĕрĕн! Зачем торопишься есть? Успеешь?
(с’ŏдŏх), прожорливый, жадный. КС. Баран. 117. Уланкă çăтăх, хаяр пулă: вăл вак пулăпа тăранса пурăнать, хурт-кăпшанкă та нумай çиет.
(с’ŏдŏл-с’ады̆л, с’ы̆ды̆л-с’ады̆л), подр. отрывистым звукам при хлопанни крыльями. Якейк. Кайăк çонаттипе çăтăл (с’ы̆ды̆л)-çатăл турĕ те, ӳкрĕ. Ib. Вăл çăтăл-çатăл çапăнса çынсем хошшине кĕрсе карĕ. ЧС. Кашни килле чӳрече умне пыраççĕ те, вирĕм хуллисемпе çăтăл-çатăл, çăтăл-çатăл тутараççĕ (хлопают). Кудемер. Çăтăл-çатăл çурет (сорви-голова). || О рыбе, бьющейся на возу. || Подр. неритмичному хлестанию веником в бане. Альш. Мунчара пĕри çăтăл-çатăл çапăнат (без особенной ритмичности). || Подр. сливающимся рукоплесканиям многих или нескольких лиц. N. Вăл каласа пĕтерсен, çăтăл-çатăл! ал çупни илтĕнчĕ. Когда он окончил речь, раздались шумные рукоплескания.
(с’ӧ̆к’л’э, с’э̆кл’э), поднимать. Янш.-Норв. Вăл (вутăш) çапла хăйне кашкăрсенчен кăшкăрса хăтарнăшăн çынна çĕклейми укçа парать, тет. Чăв. й. пур. 37°. Ăçтан пыннине хам та сисмерĕм, çитрĕç те, урапа çине çĕклерĕç-пăрахрĕç (меня). N. Пит нумай çĕклерĕн. Çĕнтерчĕ 47. Георгине çĕклесе тăратса лартать (поднимает и ставит на ноги). ТХКА 70. Эпĕ Петтяна çĕклесе тăратрăм. || Носить. В. Олг. N. † Кĕтӳре тимĕр кăвак çук, йĕвен çĕклесе каясси çук. Байгул. Тата хăш чухне йăмăка çĕклесе çӳреттеретчĕ (заставляла носить на руках). || Брать. Бижб. Çынна ытла сăмах каличчен, ытла чĕлĕ çăкăр çĕкле. (Послов.). Собр. Çынна сивĕ сăмах калаччен, пĕр чĕлĕ çăкăр çĕкле. (Послов.). || Выдержать, сдержать. Кильд. † Çĕр çирĕм (вар. çĕр çитмĕл) пĕрене кастартăм, çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм. Сред. Юм. Кăçал ôлма пит пôлнă та (уродились в изобилии), ôлмăççисĕм çĕклесе те лараймаççĕ. || Поддерживать, помогать. N. Халĕ ăна ывăлĕсем пăртак çĕклесе пурăнаççĕ. N. Патшалăх пухăвĕ тĕрлĕ ĕçре пурăнакан халăхăн нушине çĕклеме (облегчить) тăрăшмастчĕ. ЧП. Хура-халăха çĕклес. N. Усал çын хăй хутне кĕрсе шанчăк илекенĕн камăлне çухатать, хăйне ырăлăх тунине вырăна хуман çын хăйне çĕклекене пăрахать. N. Вара эпир, ун пек çĕклесе тăракан çын тупсан, çынсенчен те хăрами пулатпăр. Альш. † Купăсçăçăм купăсçă, ман сассăма кам çĕклĕ? Ман сассăма эс çĕкле, сан сассăна эп çĕклĕп. || Служить подспорьем. О сохр. здор. Тĕрлĕрен кĕрпе, çĕрулми, ытти пахча çимĕçсем те çăкăра пит нумай çĕклеççĕ. || Поддерживать дух. N. Йăвăрлăх килсен, унăн чунне çĕр ĕçлени çĕклесе тăнă, çавăнпа унăн ӳчĕ-пĕвĕ час çемçелмен. Хора-к. Йывăр хуйăха ĕç çĕклет. (Послов.). Пазух. Ырă аттеçĕм, аннеçĕм. Сирĕн хуйхăра кам çĕклĕ? Турăпа пӳлĕх хăй çĕклĕ. Самар. † Аслă урам хушшисем тумхахлă, тумхахлă та пулин çĕр çĕклĕ; пирĕн пуçсем хуйхăлă, хуйхăлă та пулин турă çĕклĕ. Хĕн-хур. Ай, ăнсăр, хĕн-хур куракан çынна турă хăçан та пулин çĕклет. N. Хăйне хăй çĕклесе çӳрет. || Носить (званне). N. Ĕç мĕнлине тӳрех, уççăн калас пулать. Тӳрех каламан çын халăх шаннă çын ятне çĕклеме тивĕçлĕ мар. Ст. Ганьк. † Урçа ятне çĕкличчен (т. е. чем быть женою вдовца, = тӳсиччен), тулă пăтавкки çĕклейĕп. || N. Эпир халĕ тутăр-сурпан вĕçĕсем те çĕклеместпĕр. || Снимать грязь, очищать. || Принимать (на себя) Альш. † Кĕпе кирĕкне кĕл çĕклĕ, кĕл кирĕкне мĕн çĕклĕ? Кĕл кирĕкне шыв çĕклĕ. Ала 72°. † Ман çылăха кам çĕклĕ, кам çиекен çав çĕклĕ. (Хороводн. п.). || Принимать (в картах). Изамб. Т. Эсĕ миçе карт çĕклерĕн? (У КС. — тытрăн). || Поднять (урожай). N. Кĕр çитрĕ. Çĕр, юрлăхсене шеллесе, тырă çĕклесе пачĕ. || Уносить, украсть. Изамб. Т. Ку, Микуç, хăйсенчен пĕр кил урлинне сурăхне çĕклеме кайнă. || Расплачиваться, poenas luere. N. Алли тунине арки çĕклĕ, теççĕ. (Послов.).
(с’э̆клэм), охапка, беремя. БАБ. Пĕр çĕклем утă. СПВВ. Пĕр çеклем вутă, беремя дров. || Бремя. N. Эсĕ тăваннун (= тăванун) çĕклемне çĕклесшĕн мар, ăна пăрахатăн. N. Панкка тӳленĕшĕн хысна халăхран пухать. Çавăнпа пуян çĕклемĕ пĕтĕм халăх çине ӳкет. N. Кантăрла ĕçле, ĕçсĕр пурăнни вăл йывăр çĕклем (безделье — тяжелое бремя). || Коромысло (воды). П. Яндоуши. Шибач. Тăват çĕклем шу, восемь ведёр (четыре коромысла) воды. В. Олг. Пĕр çĕклем шу (два ведра). || Назв. Узора на сурпан’е и верхнем платке замужних женщин. Его делают при тканье; он бывает разных цветов. Чутеево.
(с’э̆л’э), шить. См. çĕвĕ. Кан. Çĕленине туртса татап. Скотолеч. 21. Çĕленĕ чухне çипне чиксе туртмассерен тӳлес пулать, йăвă çĕлеме (узлом завязывать) юрамасть, çур вершукра пĕре анчах чиксе туртас пулать. Ib. Суранне (рану) çĕлесе лартас (зашить) пулать. Сред. Юм. Çĕвĕçсĕм çĕлеме пуçлаччин малтан çип тортса тохаççĕ (смётывают на живую нитку). Г. А. Отрыв. Вĕсене (пуговицы) сылтăм аркă çумне çĕлесе лартнă (пришили). N. Туттăрĕ çине (у покойницы) çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (пришивают). Хурамал. Сутуçă вара таканана çурса çĕлесе панă та, уншăн тата укçа илнĕ. Кан. Юçаса çĕлесе лартрăм та, ӳссе çитсен чипер çынах пулать ĕнтĕ вăл.
„рожки змеи“. Н. Карм. Çĕлен мăйраки кĕнĕ пулĕ сана, пуян тăратăн: укçа та нумай, выльăх та нумай, тырă та нумай. Ib. Рăскаллă çын çĕлене курать. Мăйракаллă çĕлене курсассăн, шур туттăр пăрахать, (шурă япала) сарса пăрахать çĕлен умне. Çав шурă çине çĕлен мăйракине пăрахать. Унтан вара вăл çын илсе тавăрнать те, пуять: укçа енчĕкне ярсан, укçа нумай пулать; выльăх картине хĕстерсе хурсан, выльăх нумай пулать; вăрлăх тырă çине чиксе хурсан, тырă ăнать те, хуçа пуять. Çĕлен мăйракине çухатсассăн çука ерет: пит хытă сыхлас пулать. ФТТ. Укçа хутаççине е тыр ăшне çĕлен мăйракине хурсан, хутаçри укçа е пырари (= пӳлмери) тырă нихçан та пĕтмест. Орау. Темскерле ылттăн мăйракаллă çĕлен пур, тет. Мăйракисене вăл кашни çулах пăрахать, тет. Çав çĕлен мăйракине тупакан çын пуять, тет. Тулĕк çамкине икĕ мăйрака пек мăккăль сиксе тухать, тет. Хир-пуçĕнчи Кулля çавăн пек мăйрака тупса-пуйнă, тит, çамкинчи мăккăлĕ те унăн çавăнпа тухнă, тит. Вăл халь кам-та-пулсан çамкине перĕнтерсе мăккăль сиктерсе кăларсан: ку Кульля мăйракине ăçтан тупрăн? тесе ыйтаççĕ кулса.
вьюн. Мыслец. Изамб. Т. Çĕлен-пулли; вăл пĕчĕккĕ, яп-яка пулат; мăйĕнче икĕ енче икĕ йĕппи пулат; çав йĕппипелен тытаканăн аллине шăтарат. Чертаг. Çĕлен-пôлли, назв. рыбы. Б. Олг., Пшкрт. Çĕлен-полли, рыба.
слюна змеи, яд змеи. N. Вăл çĕлен сĕлекине ĕмет.
(с’э̆л’э̆к, с’э̆л’э̆к’), шапка. В др. гов. ĕçлĕк, калпак. П. Пинер. † Пĕлтсем юхат, пĕлĕтсем юхат, пирĕн пуçри çавра çĕлĕк пек. С. Айб. Старик мана: кайса ил çĕлĕке, тет. Эпĕ: çĕлĕкӳ пулсан, кайса ил, тетĕп. Собр. Ваттисен сăмахне çĕлĕке пуç айне хурса итлеме каланă, теççĕ. (Послов.). Юрк. Пуçне ĕлĕк чухне тил çĕлĕк тăхăнтарнă, халĕ ĕнтĕ тил çĕлĕк вырăнне тӳнтерле çĕлĕк тăхăнтараççĕ. Ib. Тимĕрçен чăвашĕ чиркӳре, кĕлĕ вăхăтĕнче, çĕлĕкпе тăра парат. Тепри, унпа юнашар тăраканни, ку çапла чиркӳре çĕлĕкпе тăнине курсан: Василий Иванович, эсĕ мĕншĕн чиркӳре çĕлĕк тăханса тăратăн? тесе ыйтат. ЧС. Ăста кирлĕ унта çĕлĕк пек (с шапку) вутла хĕмсем пыра-пыра ӳкеççĕ (во время пожара). N. Пуç çурăлсан — çĕлĕкре, ал хуçăлсан — алсара. (Послов.) Ст. Чек. Вăл пĕр çĕлĕк пек кăна исе килчĕ. N. Как только чӳкне кĕл тăваканни: çырлах, тесе, çĕлĕкне хурса пуççапсан, пĕтĕм çын ӳксе пуççапать. Букв. Пĕр çĕлĕкĕн хĕрĕх саплăк. (Мунча чулĕ). Чертаг. Çĕлĕк, островерхая старинная шапка, уже вышедшая из моды (нынешние шапки зовутся калпак). || Венчальный венец. Максимк. || Хохол. Изамб. Т. || Шишак. Шел. 24. Пуçри чухăн (чугунную) çĕлĕкне васканипе Пӳлере хире, манса хăварчĕ.
(с’ӧ̆мэл’, с’э̆мэл’), копна из снопов, которую делают на загоне. Юрк. Н. Седяк. Купа пек туса купалаçан, çĕмел теççĕ. Собр. Вăл вăхăтра çăмăр çăвать тет те, ыттиçĕм çĕмел кутне кайрĕç, тет.
(с’ӧ̆мӧ̆р, с’э̆мэ̆р), разбить. Кан. Кайса çапса çĕмĕр çав çынăн (= çыннăн) чӳрече-кантăксене (у др. чӳречисене). Изамб. Т. Акă çăмартине çĕмĕр (т. е. скушай яичко; гов. угощающий). N. Шăлсăр карчăк шăмă кышлать. (Тылă, кантăр çĕмĕрекенни). Синерь. Кашкăр сиккер-сиккĕр, тет, ниепле те кăлараймасăр, хӳринех çĕмĕрсе, каялла пăхмасăр тарчĕ, тет. || Разрушать, ломать, раззорять. Перев. Ула-курак йăвисене çĕмĕрме карăмăр. || Обкрадывать, Синьял. Çаксен пĕр пахча пур, тет, çаксен пахчине çĕрле çĕмĕрсе каять (кто-то приходит ночью и абкрадывает), тет. Чист. Качакасем купăстасене çĕмĕрсе пĕтернĕ (потравили). N. Çар витĕр çĕмĕрсе, çав слон патне чупса пынă. || Громить, грабить. Б. Олг. Вот вара çĕмĕрме поçларĕç вăлсане, пит çĕмĕрчĕç он чохне вăлсане, пит пусăк соран (убыток) полчĕ çынсане. М. Сунч. Çак мур пирĕн таврари ялсенче пит çĕмĕрсе çӳретчĕ. Орау. Хурт çĕмĕрнĕшĕн пит пысăк çылăх пулать, тит; вăл çылăх çынна вĕлерннпе пĕрех, тит. || Указывает на силу движения. Баран. 56. Çитес çуркунне çĕнĕрен килĕр, чипертерех çĕмĕрсе çӳрĕр! тенĕ (Т. Бульба). Эльбарус. Ал-арманьпех çĕмĕрсе çитнĕ во. Хурамал. Çапла калаçнă вăхăтра упа çĕмĕрсе кĕнĕ (вломился к ним). Цив. Лаши пĕтĕм халăх ăшĕнчен çĕмерсе патша хĕрĕ умне сиксе ӳкрĕ, тет. Çутт. 81. Çуни çине ларать те, сарт айнелле çĕмĕрет (летит под гору). Юрк. Пилĕкĕсене тытса çĕмĕрсе (во всю) ташла пуçлаççĕ. Эльбарус. Тата ĕнисем ман хыçран таптама хăтланса, мĕкĕрсе, вăрмана янтратса, çĕмĕрсе пыраççĕ. Баран. 174. Халăх çĕмĕрсе кăшкăрнă (очень громко). Ib. 54. Вара Тарас поляксем витĕрех тухма шухăш тытнă. Витĕр çĕмĕрсе тухса пынă. || Промыть. Кан. Пĕвене иртнĕ çуркунне шыв çĕмĕрсе кайнăччĕ. || Изувечить. Чăв. й. пур. 19. Ялти çынсене те пурне те хĕнеспе, çĕмĕреспе хăратса пурăннă (держал в страхе). || Пороть, бить. Турх. Ача-пчана ăна çĕмĕр, тетчĕç. || Разорвать. N. Пĕр кашкăр сиксе тухрĕ, тет те, лашине (его) çĕмĕрсе тăкрĕ, тет. || Поднимать гам, горланить. Альш. † Савни анать шывалла, сассипелен çĕмĕрсе. Ск. и пред. чув. 81. Çĕнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе, çăвар карса антăхать (горланит на всю деревню). КС. Çĕмĕрсех калаçать (громко или грозно). Юрк. Автан каçхĕне пит çĕмĕрсе авăтсан, çумăр пулат. ТХКА 103. Сĕм вăрмана упа-кашкăр, сасси çĕмĕрет. || Грохотать (о пушках). Полтава. Сăртсем тăрăх тупăсем хыт янтраса çĕмреççĕ („по холмам грохочут пушки“). || Бушевать. N. Пĕр маях çил тăвăл çĕмĕрсе тачĕ. || Употр. в чувашизмах. Сред. Юм. Паян ĕçлесе çĕмĕртĕм (сегодня много работал). Ib. Эс авăн çапса çĕмĕрен ĕнтĕ, тепле тырри çитĕ сана çапма! (Гов., с иронией, человеку, который не может хорошо молотить). N. Тем чул пуçа çĕмĕрсен те (ломать голову), аса илимарăм (илеймарăм). N. Ăша çĕмĕр, огорчать. Ачач. Тем шутсăр пысăк ĕç çинчен хытă шухăшласа пуçне хытă çĕмĕрсе утакан)... Йӳç. такăнт. 52. Çĕмĕрме тапратрĕ. || Ругать, пробирать. ТХКА 85. Выльăха курайман çынна эпĕ хытă çĕмĕреп.
разбиться. N. Эпĕ пӳртрен тухса кайнă чухне сĕтел çине чӳлмек лартса хăвартăм, килсе кĕнĕ чухне чӳлмек çĕмĕрĕлсе выртат. ТММ. Чул çине ӳкет — çĕмĕрĕлмест, шыв çине ӳкет — çĕмĕрĕлет. (Хут). Альш. † Приюм алăк — кленче алăк, хытă ан тап — çĕмĕрĕлет. Çĕмĕрĕлмекай, çунса кайтăр, ман çамрăкпуç çухалат! N. Приюм алăк — кĕленче алăк, уçса хупсан çĕмĕрĕлет, çĕмĕрĕлмекей (так встречается дважды), çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. || Ломаться. Орау. Тепĕр, мăнтăртарах çын ларсан кĕç çĕмĕрлсе анас пек çуна пурччĕ (или: çĕмĕрĕлмелле çуна пурччĕ). Ib. Çуни кĕç-вĕç çĕмĕрлес пек пырать. Сани того и гляди развалятся. || О ломоте. Т. IV. Шăм-шак çĕмĕрĕлсен, йĕпе пуласса, теççĕ. Так и у КС. Чума. Пуринчен ытла пилĕк таврашĕ çĕмĕрлес пек ыратать (страшно ломит поясницу). || Изувечиться. N. Вилекен сахал полчĕ, çĕмĕрлекен номай полчĕ. || Шуметь, галдеть и т. п. ППТ. Малтан халĕ, пĕр пилĕк-ултă киле çитеччен, тата пуçа каяччен (пока не опьянеет), пит çĕмĕрĕлмеççĕ. Тип-Сир. Тапраттĕр, тет, çĕмĕрлме хăйĕн пӳлĕмĕнче: юрлат, ташлат, тет. Альш. Ташлаççĕ, çĕмĕрлеççĕ. Мокры. Вăйсам (какие-то зимние игры) пуçлаççĕ те, çĕр хута килрен киле ташласа çĕмĕрлсе çӳреççĕ. ППТ. Йытăсем çĕмĕрĕлсе (ожесточенно) вĕреççĕ. Хурамал. Унта камăн ют ялта хурăнташ пур, çавсене пур килĕрен хăна чĕнеççĕ те, ялĕпе çĕмĕрĕлсе юрласа ĕçкĕ тăваççĕ. ЧС. Ял хушши вара çĕмĕрĕлсе анчах тăрат (от шума и гама). Ала 80°. Çĕмĕрлсе, савăнса анчах лараççĕ, тет (на пиру). Шурăм-п. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе (шумно) тухрĕç. Ск. и пред. чув. 66. Путăксемпе, варсемпе çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет (бурлит). Полтава 97. Соборсенче, пур çĕрте „анафема“ çĕмĕрлет („гремит“). Бюрг. † Пĕчĕкçĕ çырма пуçĕнче упаленет упанăн çурисем; пĕрин пĕр чӳлмек сăри пулсан, çĕмĕрĕлет тăванăн тăванĕсем. N. Ял хушшинче питĕ çĕмĕрлеççĕ. N. Кунта тĕнче çĕмĕрлет. || Биться. Абаш. † Ик кăвак ут витере, çĕмĕрлеççĕ тохасшăн. Баран. 79. Çĕмĕрĕлсе, шавласа чул çырана пырса çапăнать (волна). || Кочевряжиться („скандалить“). Кан. Пĕртте тӳлесшĕн марччĕ вĕсем кăна, тем пек çĕмĕрĕлчĕç. Беседа. Килне тавăрăнсан çĕмĕрĕлме, вăрçма, шуйăхма тытăнать. || Ругаться, разговаривать громко. Ашшĕ-амăшпе. Кĕркури çĕмĕрĕле пуçланă çапла калаçса. Никама та сăмах чĕнме те паман. Сред. Юм. Çĕмĕрлеç анчах. Ругаются, разговаривают громко. Ib. Çĕмĕрлет паян кунĕпе хăй, çынна сăмахлама та памас. N. Хамăр ялти Петăр мĕн çĕмĕрĕлсе выртатĕ? N. Хĕрсемпе лайăх çĕмĕрлетне? || О сильном росте. Юрк. Хура вăрман хыçĕнче çĕмĕрт пиçет çĕмĕрĕлсе (= вăйлă). АПП. † Çĕмĕрт-йывăççи çĕмрелет, пирĕн çĕмрĕлесси çитрĕ пуль.|| Грохотать (стрелять). N. Артиллери çĕмĕрлет пирĕн урлă. || В перен. знач. Шибач. Халĕ вăл пит хытă çĕмĕрĕлсе (разбит жизнью). N. Хуйхăпа çĕмĕрлнĕскер.
понуд. ф. от гл. çĕмĕр. Истор. Киеве (= Кейăва) тавăрăнсанах, вăл ĕлĕк хăй пуççапса пурăннă кĕлеткесене çĕмĕрттерсе тăктарнă. В. Олг. Чăмай-ха, тет, эп сере арçури кӳрсе çĕмĕрттерем. || О сильном и быстром движении (езде, работе). N. Эпĕ ӳксе юлтăм, ыттисем çĕмĕрттерсе иртсе кайрĕç. БАБ. Çав çичĕ çул пулнă выçлăхăн юлашки çулĕнче пирĕн енне хай сепирсем çĕмĕрттерсе те çитрĕçĕ, тет. N. Патша çарĕпе пит хытă çĕмĕрттерсе пынине курсан… Кан. Çĕмĕрттерсе кăна пырса кĕрет учреждение ĕçлеме. Çутт. 144. Çавăнтах çил шăхăрса, çĕмĕрттерсе çитрĕ. Орау. Хапхине кариклаттарса уçса ячĕ те лашипе çĕмĕрттерсе анчах кĕрсе карĕ (въехал шибко). Альш. Çапла çĕмĕрттерсе çӳреççĕ вăл хăнасем. Хурамал. Нумай выртать-и, сахал выртать-и, çурçĕр вăхăтĕнче шăнкăрав сасси çĕмĕрттерсе килсе хĕр тăракан çурт патне килсе чарăнчĕ, тет. N. Виçĕ ывăлĕ вăрăçра çунса çӳреççĕ, епле туй туса çĕмĕрттерсе намăс мар уна (т. е. ей)? N. Пырсан-пырсан, çакна хирĕç (ему навстречу) туй çĕмĕрттерсе пырать, тет, Изамб. Т. Эй, эпир çĕмĕрттерни пек никам та çĕмĕрттермен пуль (пировали на свадьбе). Пир. Ял. Халь вăл (çу савăчĕ) çĕмĕрттерсех ĕçлет (работает во всю). Буин. Мĕн çĕмĕрттеретĕр? Что поделываете? Ст. Чек. Мĕн çĕмĕрттерсе çӳретĕр? Что вы тут поделываете? || О кипучей, деятельной, веселой жизни. Янтик. Ну, ача! мĕн çĕмĕрттерсе пурăнан-ха хăш чухне? (т. е. что подковываешь). N. Эсĕ мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăн? Мана пĕр виçĕ сăмах çырса яр. Тăв. 2З. Ну мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăр? Авай-и-ха, Саньук? Трхбл. Вĕсем пурăнăçа çĕмĕрттереççĕ кăна. Они живут припеваючи. Ск. и пред. чув. 4. Пурăнăçа çав карчăк çĕмĕрттеретчĕ анчах: пурччĕ унăн качака, икĕ сурăх, пĕр кушак, чалăш пӳрчĕ тăрринче тăманасем усратьчĕ, тăманасем патĕнчех тимĕр тылă ларатьчĕ. || Выругаться громко. || Proficisci, отправляться. Кан. Эсĕр хăвăр ăçталла çĕмĕрттеретĕр тата.
назв. свадебного обряда. Хорачка. Той токнă чокня кĕçĕн кĕрӳ темĕр вĕçлĕ çĕмĕрен утат, кăнтăрлая или апата. Вăл çĕмрене илеччĕ той пăкма пыракансам, той поç омня çăккăр çине тиреччĕ. Çĕмренĕ хôхĕм-тĕк, той поç çĕмренне çăлат (выкупает), кĕçĕн кĕрӳе парат кальлях, окçине параччă кам çĕклесе пыракана.
разбитый, сломанный. М. Яльчики. † Ан кĕр çĕмрĕк хапхаран, хăма ӳкĕ пуç çине; пуян мулне ан хапсăн, хуйхă ӳкĕ пуç çине. Кама ЗЗ. Илсе кайнă чухнех çĕмрĕкчĕ вăл. || Обломок(-мки). Кан. Кайран вара.. инçех мар çак ероплан çĕмрĕкне тупнă (нашли обломки аэроплана).
(с’эн’), одолеть, побороть, победить. Бюрг. Тăшмансем пире çĕнеймĕç. Враги не победят. N. Эпĕр унпа кĕрешрĕмĕр те, вăл мана çĕнеймерĕ (он не поборол меня). || Крыть (в картах). Сред. Юм. Çĕн, крой.
(-дэр), победить, одолеть, побороть. Истор. Анчах Александр шведсене çĕнтернĕ-çĕнтернех (все-таки победил). N. Хамăрăн çĕнтернĕ пек пулнă. || В перен. см. Сборн. по мед. Ачасенчен хăшĕ-те-пулин чирлесен, вăл ăна, чирĕ ытла çĕнтериччен, им-çам парать. || В качестве вспом. гл. Сиктер. † Леш ялсенĕн хĕрсене каччă пусса çĕнтернĕ. || Забить (на сдовах). Орау. Çĕнтерсе хупласах хучĕ (забил словами не дал и пикнуть), леш ним те чĕнимарĕ. || Эльбарус. Хальччен çĕр, шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ; анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет.
(-эл’), обновляться, стать новым, возобновляться. Тăв. 5. Йывăр туя пуçĕ хуçăлса ӳкрĕ — вăл çаплах чарăнмасть. Пушшех çĕнелсе урса кайрĕ. || Нарождаться.
обновлять, возобновлять. Сĕт-к. Лаша çĕнетмелле вăт ман. Ib. Пӳрт çĕнетмелле. N. Эпĕ лаша сутса çĕнетрĕм. || Менять. N. Тĕпне улăм çарнă, вăл улăма час-часах çĕнетсе тăраççĕ. К.-Кушки. Лаша çĕнетнĕ = лаша улăштарнă (сменял). || Добавлять (напр., воды в куб). СТИК. Сăрана çĕнетес-ха (подбавить). || Возобновлять (паспорт).
(с’э̆н’э̆), çĕн, новый. Юрк. Çынсем пек çĕнĕ пӳртре пурăнăпăр. Ачач 108. Çамрăк ача сасартăк темскере çĕнĕ япалана, кĕтме тытăннă. Мĕн пулать-ха вăл çĕнĕскер. Чăв.к. Эсĕ çĕнĕ кĕрĕк ан çĕлет, ăрам тăрăх утса ан çӳре. N. Ăшĕ-тулĕпех çĕнĕ. (У костюма) и верх и подкладка — новые. Кан. Сан çуртсем çунсан, укçа илетĕн, çĕнĕ тум-çурт çавăрăн. АПП. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече. N. Сăран атă çĕтĕлчĕ, çĕнĕ параççĕ пулмалла. Ст. Чек. Çĕнĕ хырăм, кив çăвар. (Говорит глава семьи, когда начинают есть новый хлеб). || Молодой. || Свежий. Шурăм-п. Уйран çĕнĕ те, тутлă çиес килет. Ib. Тырă выракансене валли така ĕнер акчах пусса, тет, аш (какан) çĕнĕ. Юрк. † Çĕнĕ çунă юрсем пит тарăн мар, чăн чăр-куççинчен кая мар. N. Çĕн улма çиме пуçларăр-и? || Вновь. Н. Карм. Унтан тата çĕнĕ чăвашла кĕнекесем те ярăсăрччĕ. N. Çĕнĕ вилекен çын, новопреставленный. N. Мункунта, çимĕкре, кĕрхи сăрара, ытти вилнĕ çынсене хывнă чухне, çĕнĕ виле çуртине ытти çуртасенчен ăрасна çутаççĕ. || Новый урожай, новый хлеб. N. Çĕнне çитсе ӳкрĕмĕр. Дожили до нового хлеба. || Новый рой. Разг. С. Мих. 23. Ку çура хуртсам çĕнĕ яркаласа-и сирĕн?
назв. обряда. Альш. Ирхине тăрсан, çĕнĕ-çынни питне-куçне çăват та, хĕрсеммипе çĕнĕ çын шывĕ пуçлама каяççĕ. Унта темĕн чухлĕ ача-пăча пухăнат: курма пыраççĕ. Вĕсем каяççĕ пусă кутне. Кĕвентипе витрисене пусă кутне хĕрсемми çĕклесе пырат. Пусă кутне çитсен, хĕрсемми витрисене лартат та, шыв аса-ăса парат витрепе. Çĕнĕ-çынни нимĕнсĕрех хĕвеле хирĕç тăрса (хĕвел тухăçнелле пăхса) малтан виçĕ хутчен çăкăнат: аранçĕ-аранçĕ лапчăнса илет. Унтан шыв тултарнă витрене виçе хутчен (виçĕ витре) тапа-тапа йăвантарса ярат — шыва тăкат. Унтан хĕрсемми тата икĕ витрине те шыв тултарат та, кĕвентисене çаклатса, ку çĕнĕ-çынна тыттарат. Çĕнĕ-çынни çĕкличчен, çав кĕвенти çине нухрат хурат. Вăл нухратне хĕрсемми илет хăйне. Вара çĕнĕ-çынни кĕвентепе шыва йăтат та, каллах хĕвел тухăçнелле тăкса виçĕ хутчен çăкăнат. Унтан вара каяççĕ килнелле. Шыв ăсма аяккарах каяççĕ, килти пусран ăсмаççĕ. Урамра ват çын пынине курсан, çĕнĕ-çын чарăнат та, çав çын еннелле пăхса, çекленĕ шывĕпех виçĕ хутчен çăкăнат. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытат-хуплат. Лешĕ ăна хирĕç чарăнат та: аслă çын пул, тет. Явлăкне ăна пĕркенчĕк пăрахсанах параççĕ, вăл вара килте те çĕнĕ хăнана-мĕне кайса киличчен çапла тытса çӳрет. Хапхаран кĕнĕ чух, унтан тата пӳрте кĕрсен, урай варрине тăрса, виçшер хут çăкăнат. Хуняшшĕпе хунямăшĕ, пӳрт урай варринче çăкăннă чух: аслă çын пул, аслă çын пул, тесе лараççĕ. Витрисене лартат та, хĕрсеммипе салма çакаççĕ. Хунямăшĕ пымас унта.
çĕнĕ çол, новый год. N. Çĕнĕ çулсем иртсен, эпĕ те çанталла пыратăп. ФТТ. Çĕнĕ çул каç тăвар çисе выртас пулать. Вара тĕлĕкре арăм пулас хĕр пĕр курка шу исе пырса ĕçтерет. Ib. Çĕрле çĕнĕ çул каç чĕпсем картине кайса чĕпĕсене тытмалла. Хĕр атана тытсан, упăшки салтак пулать, атан мар пулсан, салтак пулмасть. Ib. Çĕнĕ çул каç анкартине кайса алăпа тытмасăр пĕр çăвар тулли çапнă ыраш улăмĕ хыпас пулать. Унтан улăмне çăвартан кăлармасăр хыпнипех киле исе пырас пулать. Унта илсе пынă улăм пучаххинче минче пĕрчĕк тыррине шутлас пулать. Миçе пĕрчĕк тырă, хыпакан çын çавăн чухлĕ пурăнать. Ib. Çĕн çул каç кашта çинче ларакан чăхăсене тытаççĕ те, вĕсене тырă, кĕл, кăмрăк, шу, хăмла параççĕ. Çав панă япаласенчен чăхă хăшне сăхать, çынтан упăшка пуласси, е арăм пуласси хĕр те çавнашкал пулать: тырă сăхсан, пуян пулать, кĕл — начар, шу — эреке ĕçекен, хăмла — кутăн. Ib. Çĕн çул каçне çĕрле пуян патне пырса чӳрече патне тăрса пӳртре укçа шутланă сасса итлес пулать. Укçа чăнкăртатнă сасă илтсен, итлекенĕ каялла каймасть, пуярах парать. Ib. Çĕн çул каç пĕчченех тула тухса итлесе тăрас пулать. Пуртă сасси илтĕнсен, çав çын тепĕр çулччен вилет. Ib. Çĕн çул каç çĕрле пĕчченех ампар кĕтессине кайса тăрас пулать. Ампарта кăштăрт! тенĕ сасă илтĕнсен, итлекен çын пуять. кăтăрт! тенĕ çасă илтĕнсен — начарланать. Ib. Çĕн çул каç куç пăхмалли илес пулать, алла çурта тытас пулать, унтан виçĕ хут сăхсăхас пулать, вара санăн вилнĕ тăванусем курăнаççĕ. Ib. Çĕн çул каçне чашкăшне шу ямалла, хĕрне кашни ху пĕлекен, ху юратакан хĕр ячĕпе пĕрер хут татăкĕ çыпăçтармалла; унтан шушне (= шыв ăшне) пĕр çавăрнакан япала яраççĕ. Япала хăш тĕлле чарăнать, çавăраканне, çав тĕлте мĕн ячĕ çырнă, çавă юратать, е качча ăна илмелле пулать. Ib. Çĕн çул каç çĕрле таса юр çине выртаççĕ: тепĕр ирхине пырса пăхаççĕ. Выртнă вырăнта йăтă тĕкĕ пулсан, выртакан çын тепĕр çĕн çулччен вилет. Ib. Хĕрсем çĕн çул каçне тимĕр татăкĕпе: çăла питĕретĕп, тесе, çăл тара (= тавра) çавăрăнмалла. Упăшки пуласси вĕсене тĕлĕкре çăл уçтарма пырать. Ib. Çĕн çул каçне сурăхсем картине кайса пĕр сурăх мăйне курăспала çыхмалла. Ирхине ăна кайса пăхмалла. Сурăхĕ шух, е начар, е выйлă, е ватă, е çамрăк пулсан, упăшка е арăм пуласси те çав сурăх пекех пулать. Ib. Çĕн çул каçне, çурçĕр тĕлĕнче, сăн пăхмаллипе çутнă çурта илес пулать. Çири хĕреçе хывса пăрахас пулать. Çуртана сăн пăхмалли умĕнче тытас пулать, унтан: эй, мана упăшкам пуласси, тух! тесе, чĕнес пулать. Чĕнсен, упăшка пуласси мал пуçĕ, унтан мăйĕ, ал, кăкăрĕ курăнать. Пилĕк таран курăнсан, çуртана сӳнтерес пулать. Çӳнтермесен лешĕ: эсĕ мана ма чĕнен, тесе, хĕре çĕçĕпе чикет. Ib. Кирек мĕлле ремеслăна вĕренес тесен, çĕн çул каç çурçĕр тĕлĕнче вилнĕ çын турпасĕ çине кайса ремеслăна вĕренмехленсе ларас пулать, каялла çавăрăнса пăхма юрамасть. Кайра шуйтансем, ашшĕ-амăшĕ тăванĕ, йăмăкĕ пулса, пире хĕрхенсе каялла çавăрăнса пăх: пире вăр-хурахсем вĕлереççĕ, пулăш пушалăстă пире, тесе, йăлăнаççĕ. Каялла çавăрăнса пăхсан, шуйтансем ăна çавăнтах вĕлереççĕ. Çавăрăнса пăхмасан, ăна турă ангĕлĕ курăнса вĕренес тенĕ ремеслăна пит аван вĕрентет; унтан киле ярать. Çавнашкал çын пек вара лайăх хăй ремеслине пĕлекен никам та çук. Ib. Çĕн çул каç çур пус укçа тупма пулать. Вăл çур пуса тыр ăшне хурсан, тырă нихçан та пĕтмест, укçа хутаççине хурсан, укçа нихçан та пĕтмест. Вăл çур пуса тупас тесен, çĕн çул каç евангелие исе, хунар çутса, уя çул юпне кайса ларас пулать, евангелие вулас пулать, каялла çавăрăнса пăхас пулмасть. Кайра шуйтансем тем пек кăшкăраççĕ, çуяççĕ, йăлăнаççĕ, хăратаççĕ, тет. Анчах каялла çавăрăнса пăхас пулмасть, пĕрмай евангелие вулас пулать. Атан атсан, шуйтансем тарса пĕтеççĕ, вара евангелие вулакан патне пĕлĕт çинчен ангĕл анать те, калать: мĕн кирлĕ сана, мĕскĕн? тет, çыннăн калас пулать: эпĕ питĕ начар пурăнатăп, эпĕ турра, вăл мана пулăштăрччĕ тесе, йăлăнатăп, тес пулать. Çавăн чухне вара ангĕл çынна çур пус укçа парать, тет. Ст. Чек. Çĕн çул кун малтан килнĕ çынна минтер çине лартмасан, чăхă пусмас. N. Çĕн çулсам иртиччен тăрас пулатьчĕ сирĕн. Изамб. Т. Çĕн çул çĕрĕ (канун) арçын-ачасемпе хĕр-ачасем çĕрĕпе чупса çӳреççĕ. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кун чи малтан килекен çынна минтер çине лартмасан, чăхă лармаст, тет. Ib. Çĕнĕ çул кун килнĕ çын ăнмасан, выльăх пымаст, тет. Юрк. Çĕнĕ çул кунĕ, на (в) новый год. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çул каçхине, накануне нового года.
абычай, по которому родители молодой приезжают с визитом к родителям жениха и к его родне. Юрк. Пĕр авкаран вара икĕ енчи хурăнташĕсем те чĕнсе çĕнĕ хăта силлеççĕ. Изамб. Т. Хĕр енчисем, хĕр леçсе таврăннă чухне, усемпе пĕрле кĕрӳ енчисем çĕнĕ хăтана чĕнме пыраççĕ. Çĕнĕ хăта ахаль ĕçкĕ пекех пулат, анчах ăратннсем пур те кӳртеççĕ. Альш. Унтан вара тата çĕнĕ хăта пулат. Çĕнĕ хăта кӳртес, теççĕ. Çĕнĕ хăта илес, теççĕ. Вăл пĕр-пĕр ĕçкĕ-çикĕ тăвакан праçникре пулат. СТИК. Туй туса пĕтернĕ хыçĕнченех хĕр енчен ратнесем пухăнса хĕрне панă çынсем ратнисем патне хăнана çӳреççĕ, çавна çĕнĕ хăта теççĕ. КС. Кĕçĕр хĕре исе кайсассăн, ыран хĕр амăшсем (родные) каяççĕ çĕнĕ хăтана (кĕрӳшĕ патне), çавна калаççĕ: çĕнĕ хăтана кӳртнĕ, теççĕ. Кама 51. Акă сана хĕр, акă сана туй! (Еттӳçа кутĕнчен тапать). Акă сана çĕнĕ хăта! Сред. Юм. Хĕр качча кайсан виç-тват уйăхран хĕр ашшĕ ратнисĕм хĕрĕсĕм патне хăнана каяççĕ, çавна вара: çĕн-хăтана кайнă, теççĕ.
(с’э̆р, с’ӧ̆р), гнить. ТММ. Шыва ятăм — путмарĕ, çĕре чикрĕм — çĕрмерĕ. (Кăмрăк). С. Тим. Шыва ярсан, путмаст; çĕре хурсан, çĕрмест. (Кăрмăк). Регули 826. Онта çĕрсе кайиччен, вăл исе кайтăр. Чем сгноить, лучше пусть он берет. || Гноиться. N. Манăн ура тепĕр хут çĕрсе юхат, питĕ ыратат. || Перевариваться (в желудке). О сохр. здор. Тата ăшра (в желудке) та тăварланă аш лайăх çĕрмест. Сред. Юм. Кăвакалăн вăник пĕрчĕ çинĕ çĕре пĕри тавна çĕрет, тет. (Нар. поговорка). || Дряхлеть, дрябнуть. N. Çĕрнĕ, çемçе çын (дряблый). Полтава. Çĕрсе çитнĕ ватă, чирлĕ çын пек (дряхлый). || В перен. смысле. N. Çĕрнĕ япала! Рохля! || Пропасть попусту. Тăв. 50. Çĕрчĕ пирĕн çамрăклăх. Çурри тарçăрах, çурри кунта, кĕтӳре. Кан. Калаçасса аван калаçаççĕ те, вĕсен каланисем çĕрсех пыраççĕ (т. е. не достигают пели). || Обесславиться. Изванк. Çак кил-çурт ячĕ ан çĕртĕр. (Из моленья).
гнить. СТИК. Каска чыст çĕрĕхсе кайнă (совершенно сгнил). || В перен. см. СТИК. Ку ача ĕнтĕ ытла та пăсăлса карĕ, тĕртĕнме çук çĕрĕхнĕ. N. Вăл çĕрĕхсе кайнă япала ирсĕрлĕхне çунтарса ярать.
(с’э̆р, с’ӧ̆р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.
быть похороненным. Ау 41°. Вăл (он) вилнĕ ĕнтĕ; вилни виçĕ кун, çĕре кĕнни (= кĕни) çичĕ кун. || Унижаться. Ст. Чек. Пус. Çук, тесе, çĕре ан кĕр; пур, тесе, пуçна çӳле ан хур. (Послов.).
(к̚анзэ̆рэ̆), назв. духа. Альш. Ача çĕре ӳксессĕн, çĕр кансĕрĕ кансĕрлет: ачана çĕр кансĕрĕ йĕртет, теççĕ. Ib. Ача-пăча вăл сак çинчен-мĕнтен çĕре ӳкет те, ăна: „çĕр кансĕрĕ“ çапăнса аптăратать, теççĕ, çавăнпа йĕрет, теççĕ, ача-пăчана (лечат отчитыванием, ухтарса).
назв игры. Çĕнĕ-Кипек. Çĕр памалла вылянă чухне пурте, кам выляс тет, арçын-хĕрарăмĕпех выляççĕ. Вăйи тапраначчен вылякансем пурте ĕретĕн ларса тухаççĕ. Вĕсенчен пĕри хуралĕçĕ пулать, тепĕри-çĕр параканĕ. Унтан вара çĕр параканĕ ывăçне пĕр пĕчик патак татăк илет те: çĕр парап, тесе, лараканĕсен аллисене хай чăмăртанă аллине тыттарса тухать. Çав вăхăтрах вăл хăй аллинчи патакне пĕрне тыттарса хăварать. Çĕр параканĕ çĕр панă чухне, хуралçи пит хытă пăхса тăрать те, çĕр парса пĕтерсен, çĕр камрине калать. Çĕр камрине пĕлсен, вара хуралçи халăх хушшине кĕрсе ларать те, первей çĕр паракан хуралĕç юлать. Çĕр камрине хуралçи пĕлимасан, каяллах хуралçа юлать, çĕр параканĕ кĕрсе ларать. Хăшăнче тупăннă, çав вара çĕр паракан пулать.
назв. раст. СПВВ. ФН. Çĕр паранки — вăл вăрманта пулат, ăна та çиеççĕ.
почва. О сохр. здор. Вăл чир (лихорадка) ни çынтан, ни выльăх-чĕрлĕхрен ермест, пĕр çĕр тăпринчен анчах ерет. N. Унтан турă çĕр тăпри илнĕ те, çав çĕр тăпринчен этем кĕлетки тунă, тет.
земляные ворота. Альш. Унтах тата пĕр çулĕ, ялта пĕр-ик-виç хут умлă-хыçлă вут тухнă хыççăн, чăвашсем: çĕнĕ вут кăларас, тенĕ. Кивĕ çурта (на старое место деревни) кайса „çĕр хапхи“ тунă. Икĕ енчен çĕре алтса пырса, варрине тимесĕр хăварнă. Ăна хапха пек тунă та, пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхĕ, этемми çавăнтан витĕр тухнă. Çынсем, выльă-чĕрлĕхсем тухнă чухне, çĕр хапха çинче пăшал персе тăнă. || Назв. урочища. Чув. Кулатка. Çĕр хапхи. Анкарти хыçĕнче пĕр тарăн варта пĕр лупашкана темĕшĕн „çĕр хапхи“ теççĕ. Ун витĕр турă сурăхсене, ĕнесене, лашасене хăваласа кăларнă, тет; вăл вырăна çынсем хисеплеççĕ.
страна, местность. N. Вăл енчи çĕр-шыва пĕлетĕн-и? Юрк. Икĕ лаша тап юртат, каяссине каятпăр та, пуснă çĕр-шыв шел юлат. ЧП. Килмĕттĕм ку çĕр-шыва. N. Кам çĕре-шыва, çут-çанталăка тытса тăрать. N. † Утă çулнă кӳлĕсем, тырă вырнă анисем, эп йĕмен каç йĕрĕ (чит. эп йĕмесен, кам йĕрĕ), юлат ку çĕр-шывĕсем. (Хĕр йĕри). ЧС. Пирĕн ялсем çĕр-шыв типмесĕр (пока не обсохнет земля) кĕтӳ кăлармаççĕ. О сохр. здор. Эсир куна ăнланас та çук, çавăнпа эпĕ кунта ун çинчен каламăп та. Эпĕ сире хамăрăн çĕр-шыв кăтартса тăракан пурăнăç çинчен каласа парам. N. Вăл çĕр-шыва имлĕх-сиплĕх панă, ăнлă-пуçлă имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Сред. Юм. Ôнта çĕр-шыв пит аслă. Там в отношении земли привольно. ГТТ. Чăваш кирек мĕскерте те тĕнчене çĕр тĕлĕшĕпе пăхать: манăн çуралнă çĕр-шыва, вĕреннĕ-килĕшне çĕр-шыва хирĕç пымасть-и вăл (это), тет. Çĕр-шыв килĕшмен вырăн пулсан, унтан тухса та каять: килĕшмест! тет. В. С. Разум. КЧП. Çакăнти çĕр-шыв сана кăмăла килет-и, килмест-и? N. Халĕ эпĕ çухалнă выльăхла (как заблудившаяся скотина) ют çĕр-шывра çӳреп. Чураль-к. † Мамăк тӳшек сармашкăн, пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн, пĕчĕк çĕр-шыв кирлĕччĕ. N. Çĕр-шывран хăпса (вдали) пурăнатăн та, мĕн туса пынине кураймастăн, ĕлĕк курнисеие манатăн. N. † Эп йĕменне, кам йĕрĕ — юлат ӳснĕ çĕр-шывсем. N. Çĕрне-шывне кайнă (умер). Бел. Гора. † Хамăр çĕртен-шывран тухнă чухне, шăнкăртатса юхать сулхăн шыв. КАХ. (Вăлсем) çĕрсĕр-шывсăр, çуртсăр-йĕрсĕр çын мар, харпăр-хăйĕнне (т. е. каждый свои обязанности по отношению к киремети) кирек те епле туса пыччăр (пусть исполняют). Из моленья киреметьи „пит-тури“ во время „тайăн сăра“). || Назв. божества. (упоминается в молитве чӳклеме кĕлли).
(с’ӧ̆р) назв. духа. Шарбаш. Тепĕр пăластăк ларсассăн, çĕр çинчен калаçа пуçларĕç. Çĕр ятлă усал йывăç ăшĕнче пурăнать, тет. Вăл çĕрле çынсене вăпăр пуснă пек пусать. Малтан вăл пĕчиккĕ, кайран пысăкланать (хăмпу пек). Виссар мучи ун çинчен çапла каларĕ: пĕре эпĕ Чураша кайнăччĕ. Манамар тĕлне çитрĕм. Тĕттĕм. Пĕр сысна пекскер ман хыççăн пырать. Ай-ай, пысăкланнă çемĕн пысăкланать. Капан пек пулчĕ. Эпĕ уна хăвалатăп. Вăл хытăрах. Çулран пăрăнтăм та, тин хăтăлтăм: вăл иртсе кайрĕ. Курти пичче те каларĕ: Эпĕ пĕре Муркаша кайса, Муркаш вăрманĕнчен тухрăм та, тĕлĕнсех кайрăм: вăрман хĕринче арман. Кам лартнă-ха ку армана? тетĕп. Манăн арман капан пулчĕ-тăчĕ.
(с’э̆р, с’ӧ̆р), ночь. (Во мн. гов. слова: çĕр „земля“, çĕр „сто“, çĕр „ночь“, произн. одинаково — с’э̆р, в других, сохраняющих старую огласовку, в см. земля произн. с’э̆р, а в остальных зн. — с’ӧ̆р. Повидимому, есть говоры, где, во всех значениях, произносится или с’ӧ̆р, или с’э̆р). ЧП. Кĕркуннехи çĕрсем — тĕттĕм çĕр. Шурăм-п. Раштав каç çĕр пит уяр тăчĕ. Ой.-к. Хай карчăксем çывăрса пĕтсен, ик салтака Иван калать: мана хĕрхенетĕр пулсан, çак çĕрте ан çывăрăр, тет. ТХКА 101. Çĕр чылай пулчĕ, çывăрас пуль. Ачач 56. Лайăх-çке çавăн пек çĕр тулта çӳреме! Изванк. Çапла вара вăсем виçĕ çĕр чӳклерĕç. Сятра. Кайăк çуначĕпе сулса ярнă та, пĕр тĕкĕпех пур тĕнчене витсе лартнă. (Çĕр. Местный говор здесь совсем переделан). Айдар. Хура сурăх пĕтĕмпех çунать. (çĕр). ЧП. Хура лаша панă пулсан, хура çĕрпе тухăттăм. Изамб. Т. Вылясан-вылясан, чылай çĕр иртсен, эпир пурте салантăмăр. Ib. Çав кĕркунне пĕр çĕр эпĕ кĕтĕве пĕр лашана кăна ятăм. Сред. Юм. Лашасĕне çĕр тăмалăх патăм. Я дал лошадям корму на (одну) вочь. Пазух. Çӳлте тĕвик кăшкăрат, çĕр итлесе тăрать пуль. Орау. Тăрăшать çĕр çывăрмасăр. N. Кĕçĕрхи çĕре, в эту ночь. Бур. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăх пулмин, çăлтăрсем пур. Пазух. Кĕçĕр çĕрсем ма çутă, уйăх çути çутăран. N. Çурçĕр çитнĕ çĕре тин сурăхсене яла хăваласа çавăрнаттăм. Яла тавăрнсан, мана çапла çĕре юлнăшăн хĕнетчĕç. Ст. Шаймурз. Ĕнтĕ: тĕттĕм, тесе, кĕтмесĕр ан тăр, эпир тĕттĕм çĕрĕн хăнисем (мы гости темной ночи). Ала 22°. Халĕ ĕнтĕ мана çакă çĕрĕ чултан чиркӳ тума хушать, тенĕ, тет. || Канун. Альш. Вăл ӳчӳке Хăят кĕлли çĕре тунă (15 июня). Янш.-Норв. † Чăпар куккук авăтать-çке, Петрав çĕрĕ чарнать-çке. Шурăм-п. Кăçал, тур шыра кĕрес çĕр, çăлтăрсем тĕтрере тăчĕç: ясмăк-пăрçа пит ан акăр. ЧС. Пирĕн пумилкине (поминки по нем) тăвачченех кашни эрне çĕр, кашни тунти çĕр пăтăсем, çăмартасем, икерчĕсем пĕçерсе, ăратнесене чĕнсе асăнса çиетчĕçĕ. Альш. Пӳркелĕн ĕлĕкренпех Хăят çĕрĕ (канун Киятской ярмарки) тăваççĕ. Елшелĕн Хăят виç кун тесен тунă (т. е. ӳчӳк).
поздно ночью. Ала 96°. Анчах вăл çапла çырăва вĕренме тапранни ытла иртерех, çĕрлерех пулнă, вĕренме каймалли школа ытла çывăхах пулман. Завражн. Вăл (он) чылай çĕрлерехех уя тухнă (поздно ночью). || В темь. В. Олг. Эпĕ ир çĕрлерех тăрас теттĕмччĕ те, тăримен.
назв. игры. Н. Карм. Çĕрĕ памалла выляççĕ: речĕпе лараççĕ, пĕрне параççĕ çĕрĕ, вăл çĕрре парать вăл пĕлмен çыннах, вăл тата парса çӳрет.
крепкий богач. Сред. Юм. Пĕррĕн-пĕррĕн пуçтарса, çĕрме пуян эсĕ пôл. (Гов. выходящие замуж, если им кто-нибудь даст денег). Байгул. Сывă пулăр та пур пулăр; эпир тепре киличчен, çĕрме пуян пулăр. N. Çĕрме пуянăн хĕрĕсене. КС. Вăл хĕр çĕрме пуяна качча карĕ (за очень богатого).
(с’э̆з’э̆, с’ӧ̆з’ӧ̆), нож, ножик. N. Çĕçĕ чиксех таврăнас пулать сан. Тюрл. Çĕçĕ вичкĕнĕшĕ (çивĕчĕш), çĕçĕ тăрши (тӳрчĕ). К.-Кушки. Çĕççе илсе пар-ха. Passe moi iе couteau. В. С. Разум. КЧП. Вăл кăсйинчен çĕçĕ кăлара пуçларĕ. Орау. Çĕççипе аяккинчен чикрĕ те, çĕççи те çапла, чикнипех, юлчĕ (остался в боку). Ib. Ах, çавăнтах çĕçĕпе чиксе пăрахăттăм усала. Ib. Икĕ пĕр пек вăрăм çĕçĕ. Два ножа одинаковой длины. ЧС. Вырттарсассăн (девочку в гроб), пуçĕ патне çĕçĕ хучĕç те: эсĕ ку çĕçĕпе лере çăкăр кас; тата йĕппе çип хурса: кунпалан кĕпесем çĕле, терĕç. КС. Çта çĕçĕ патне каянн! Куда ты к шуту лезешь (кричат на животное). Ib. Çĕçĕ тимен! Ib. Çĕçĕ тимен пырна! Хорачка. Çĕçĕпе портă тăртăмăр. Мы жили плохо, во вражде. || Часть плуга, резец (разрезывает впереди). Янгорч. || Употребл. как брань. N. Нимскер хыпса çăтасса пĕлместĕн, çĕçе! Все готов проглотить — чтобы тебе ножик в глотку! (Говорит жена пьянице мужу).
(с’э̆дэр, с’э̆д’эр), потерять. В. Олг. N. Вăл çырура: çынсен япалине çĕтерсе çӳрени усал ĕç, тесе ӳкĕтлет. Кан. Кун пек çĕтерсе ларас-тăк (если так терять), пире хуралăç та кирлĕ мар. || Заставить исчезнуть, пропасть. N. Вăл ку хресчене, епле те пулсан, хăй куçĕ умĕнчен çĕтерес тенĕ.
(с’э̆дэ̆к’), рваный, драный, оборванный. Йӳç. такăнт. 25. Сана аçу качча тăлăппа панă-и? Çĕтĕк кут! Ах шуйттан кĕвенти, çара-çерçи! Собр. † Çĕтĕк кутлă тимĕрçсем (кузнецы в рваных штанах) сиксе тимĕр çапаççĕ. Алик. † Çĕтĕк кĕрĕк тимĕрçĕ сиксе çапать тимĕрне. Юрк. Арăм, эсĕ каллех мана çĕтĕк кĕпе тăхăнтартăн! Сюгал-Яуши. Хамăн сăхман çук, сĕтĕк алшăли тăхăнса ачасемпе ăрам витĕр тухса каятпăр. || Оборванный, оборванец. N. Çĕтĕк майра макăрĕ. (Сохан). Зап. ВХО. Çĕтĕк майра çынна йĕртĕ. (Сухан). N. Пĕр хулана çитнĕ те, пĕр çĕтĕк маряран ыйтнă: чăнах-и çакăнта патша хĕрĕн куçĕ суккăр? (тенĕ). || Развалившийся, обветшалый. Курм. † Ĕçрĕмĕр те çирăмăр, тата пире мĕн кирлĕ? Килĕм толли ачам пор, çĕтĕк сала килĕм пор, чӳречерен чӳречея пăхаççĕ поль: апи килмерĕ, тесе, куç пак кĕтсе тăраççĕ поль; карта толли выльăхăм пор: хуçам килмерĕ, теççĕ поль. Пис. Çапах та эпĕ хăракаласа çĕтĕк çатан урлă кĕтĕм. В. Олг. Çĕтĕк пӳрт (плохая). || Худой, дрянной. Тогаево. Вăл каллах пĕр çĕтĕк кĕсре илсе килнĕ, тет. || Тряпье, рвань. ЧС. Хăйсем чĕреспе шыв, çĕтĕк тытса тăраççĕ, çĕтĕкĕсемпе шыв сирпĕтсе тăраççĕ (во время пожара). Эпир çур. çĕршыв. 23. Пирĕн вулăс тырă, çăмарта, çĕтĕк, хăяр, паранкă, панулми, çырла, аш-çу сутать. N. † Анне: çĕтек сотас, тет, сонтĕк илсе парас, тет. Юрк. Мĕшĕн çак çĕтĕксене пĕрте салатмастăн-шн? Орау. Çĕтĕк юсаччен çĕнĕрен ту, тиççĕ ваттисем. || Харкотина. Пшкрт. Çетĕк тохат (тоҕат). См. çĕрĕк. || Капризник. Орау. Ан йĕкĕлте (не дразни) ăна, çĕтĕк.
тряпье, ветошь. О сохр. здор. Чăвашсен хĕр-арăмĕсем тата çĕтĕк-çурăк сутаççĕ. Кн. для чт. 50. Вăл çĕтĕк-çурăк тумланнă ачасене курсанах, вĕсем çине пырса кĕнĕ. Тюрл. Çĕтĕк-çорăкран кĕл каймас. (Послов.). Полтава 55. Манăн шанчăк тусăмсем: Дульский князăн арăмĕ, иезуит Заленский, çĕтĕк-çурăк — хай кĕлмĕç, ман шухăша тăваççĕ. Юрк. † Аслă йинкенĕн тӳшекки çĕтĕк-çурăк татăкĕ (из обрывков всякой рвани). СТИК. Çĕтĕк-çурăк мишерĕ = çĕтĕк-çурăк, путек тирсем пухса çӳрекен мишер, т. е. татарин-ветошник.
(с’вэрлы̆), сверло. N. Çверлă — шăтăк шăтаракан хатĕр. Вăл тӳр авăрлă, икĕ енчен кантрапа кăкарнă, аври варринче кăлтăрмаç тыттарнă, аял енчен патака шăвтарса вĕрене пĕтĕрне-пĕтĕрне çавăрса шăтарать.
(с’кэ, с’к’э, из „ç“+ „ке“), частица, подкрепляющая утвержденне, отрицание или предположение. Иногда указывает ответ на заданный вопрос, как бы являясь излишним. Регули 496. Тытрăн-и? — Тытрăм-ç (тытрăм-çке). Ты поймал? — Ну да поймал. Ib. 498. Ку шув-и (= шыв-и) — Шу-ç (или: шу-çке). Это вода? — Ну да, вода. Ib. 497. Вăл йывăç хыти? — Хытăç (хытă-çке). Это жесткое дерево? — Ну да, жесткое. Ib. Вăл ювăç хыти? — Хытă мар (хытă мар-çке). Твердо ли это дерево? — Нет (да нет). Иванова. Вара эпĕ тепĕр кунне, школа кайсан, ачасенчен ыйтрăм та, вĕсем те: каять-çке (ну да, уезжает), каять, терĕç. N. Эсĕ чирленĕ витнă? — Чирлерĕм-çке. Ты, видно, был болен? — Ну да, был болен. Ау 62. Кам ку? тет.— Эп-çке, тете, тет. Кто это? спрашивает тот.— Да это я, дядя,— отвечает он. || Часто передается русским ведь, иногда с оттенком возражения. Юрк. Мнтук, эсĕ кунта мĕн хăтланатăн? Ухмаха ерментĕр-çке? — Çук. Ты, Дмитрий, что тут дурачишься? Ведь, чай, не с ума сошел? — Нет. Ib. 502. Эс каламан поль-çке (поль-ç). Ведь ты, чай, не говорил. Регули 504. Вăл кона тăва-çке (= тăвать-çке). Ведь он это делает (сделает). Юрк. Алекçей (Элекçей): манăн пуçăм татах ырата пуçларĕ-çке, ăна мĕнпе турлетес-ши? тесе ыйтса пĕлет. Орау. Ун пек пулать-çке вăл пуринн те (пурин те). Это бывает со всяким. N. Ĕнер пуртă тыткаланăччĕ, паян таçта-çке! — Матрӳне, эс курмарăн-и? N. Укçа пулсан, илĕттĕм те, укçа çук çав.— Пур-çке! (Ведь есть, ты только скрываешь). N. Арăмĕ йĕре-йĕре калать: эпĕ вăл-ку шухăшпа туманччĕ-çке (я ведь это сделала без особого намерения), тет. N. Çĕршĕн тивĕçлĕ хакне тӳлемесен те, пуринчен те ахалех туртса илме юрамаст-çке. Альш. Ку тутар мишукра кăшкăрат: куратăп-çке (ведь я вижу), тет. Ib. Эпĕ: çав шуйттан ачине çиме чартасчĕ-çке (ведь этого чертенка нада кормить), тесе калăп, тесе калать (муж), тет. Регули 503. Сирĕн пор тăвакан. Тумас-çке вăл! Орау. Хусана кайнă, терĕç-çке-ха ăна. Кайман-нм? Ишек. Эпĕ пĕлместĕп тытма; эпĕ тытрăм-çке. || Оказывается (с изумлением). Юрк. Эсĕ сĕт çиетĕн-çке? Сана уншăн çылăх пулĕ! || Да.. оказывается (произносится с известною живостью). Сред. Юм. Килтеçке ô, эп-ха килте çôк тесе. Да, он, оказывается, дома, а я думал, что его дома нет. || Разумеется. Бес. чув. 2. Пулăшасчĕ-çке унăн çак ывăннă лашана; анчах пулăшасен пулмарĕ. || Выражает силу впечатления. СЧУШ. Ялан хуллипе хăмсарса: акă çапатăп, тесе, тăчĕ-тăчĕ те, пачĕ-çке пĕрре пит аван кăна! (да как даст! т. е. да как ударит!). СТИК. Ай-ай, аван-çке! Ib. Питĕ выçрăм-çке! — Как я проголодался! Орау. Аялтан вĕçет-çке-ха. Главное, обратите внимание на то, что он (вĕри-çĕлен) летает низко. Срв. Вăл аялтан вĕçет вĕт-ха, т. е. ведь он, обратите вннимаине, летает низко. || В уклончивых ответах. N. Ăçта каятăн? — Каятăп-çке.. Регули 505. Тем (темскер) тăвас-çке. || Выражает обьяснение. Яргуньк. Упăшки: ма килтĕн чĕрĕлмесĕрех, тенĕ; карчăкки каланă: кĕт утă çулакансене апат туса çитарас, тесе каларăм-çке-хе (хотела вот), терĕ, тет. СТИК. Ăçта пуçтарăнатăр тата? — Вутта каймалла-çке те, юр çăва пуçларĕ-няк. Юрк. Ухмахлăхăпа çапла хăтланса çӳретĕн-çке, пархатарсăр япала, кахал! || Выражает согласие со словами собеседника. СТИК. Çын хуйхине пусарса, хуйхăртса, хăй нушине каласа панă хыççăн ăна итлесе тăракан çын хыттăн сывласа: çапла-çке ĕнтĕ, мĕн тума çӳрен, килнĕ нушана тӳсес пулат. (Дальше следует перечисление своих нужд). Ib. Эс ачăна вĕренме янă темеççи? — Вĕренме яма ятăмăр-çке те-ха ĕнтĕ, темле вĕренĕ — питĕ наян. Ib. Çын патĕнчи пурăнăç йывăр-çке те çав.. мĕн тума пăхан: çиес килет. Ib. Авлантарса ятăмăр-çке те-ха.. темле пулĕ. (Гов. человек, женивший своего сына. но чующий, предчувствующий что-то недоброе. Он выражает этим сомнение; в его словах звучит грусть). || Иногда выражает недовольство. Яжутк. Иван хуçана каларĕ, тет: пĕр паршине парăн-и? тесе каларĕ, тет. Хуçа Ивана каларĕ, тет: парăп-çке, тесе каларĕ, тет.
(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 11/2 руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.
(таj), наклонить, склонить. ГТТ. Пуçна тай-ха, эп сана пӳскепе лĕпкерен перем (я тебя ударю мячом по темени). N. Пуçне тая-тая кĕл-тума тытăнать. N. Чонтан-вартан йоратса, поçа санăн енеле тайса. N. † Ватăсем пуррине пĕлнĕ пулсан çамрăк пуçа тайса кĕрес-мĕн. ЧП. Çыр хĕрринчи çырласем пуçне тайса лараççĕ. Дик. леб. ЗЗ. Çемçе мăк çине выртать, пуçне тунката çине таять. Пазух. Тăван, сирĕн ĕçкĕр-çикĕр пит хаяр-çке, пирĕн урасене таять-çке (подкашивает). || Скосить, подкосить. Янтик. † Йĕс сĕтелне аврăмăр, пăхăр урине тайрăмăр (скосили). || Сломить силу (чью). N. Вăй-хăватне (их) тайрĕ. N. Вăйлă çынпа ан тавлаш, вăл сана тайса илмелле ан пултăр. || Весить, иметь вес. N. Пин мина таякан ылттăн щит. N. Тата аллă дидрахма туртакан (в рукоп. таякан) пĕр ылттăн савăт куртăм. Сред. Юм.
не тянет, т. е. немного не достает веса. (Гов., когда вешают что-нибудь на весах). СПВВ. Виç кĕрепенке таять. Весит три фунта. || Притворить (дверь). Хурамал. Алăка тайса хур. Притвори дверь (но не совсем). Менча Ч. Вăл кĕлле тĕне кĕнисем турăш енне пăхса, çурта çутса кĕл-тăваççĕ. Тĕне кĕменнисем алăк патнелле пăхса, алăкне кăшт тайса кĕл-тăваççĕ. || Пританть (дыхание). N. Сывлăша тайса итлеççĕ.
(-ы̆л), наклоняться, нагибаться, склоняться. Бгтр. Уйри çĕмелсем мал еннеле тайăлсан, килес çулĕнче тырă лайăх пулать, теççĕ. Чураль-к. Тайăла-тайăла ан макăр, тайăлса ӳкĕн, Потаçăм! См. потаçăм. N. † Самарăн сарă шыв юхать, сарă хумăш çинчен сарăлса, сарă хумăшсем юлать тайăлса. КС. Тайăлса, тайăлса пычĕ те, тӳп! кайса ӳккĕр. Все наклонялся, наклонялся (идущий), да как бухнется! Ib. Тайăличченрех хурса пар-ха. Положи на весы, чтобы перетянуло. Н. Карм. Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунçăм, ырлăх енне пуçăм тайăлчĕ (склонилась голова). || Подкоситься. В. Тим. † Эпĕ çак килсене килсен, тухаймарăм урам тайăлаччен (не ушел раньше того, как у меня подкосились ноги, т. е. от хмеля). Альш. † Тайăлмастпăр, тайпăлмастпăр, çичĕ юта парăнмастпăр. Ск. и пред. чув. 26. Туй халăхĕ тайăлать, ӳсĕр халăх çывăрать. || Кланяться нагибаясь. КАХ. Мĕн çырлахманнине ху çырлахтар ĕнтĕ, тет те: çырлах, тесе, таялать. (Молитва из „Валĕм-хуçа“ в „тайăн-сăра“). К.-Кушки. Пирвай. Валлене кĕл-тунă: пĕр халăхпа асăнатпăр, витĕнетпĕр, тутлă чĕлхепе, ăшă питĕмпе тайăлатпăр, йăлăнатпăр. Пазух. Тăван, лар вырăнна, тыт куркăна, тайла тăрар эпир умăрта. N. Виçĕ хут вуласа, виçĕ хут сăхсăхса тайăл. Т. VI, 34. Хура халăх тайăлат сана. (Ӳчӳк кĕлли). Буин. † Ваттисем пуррине пĕлнĕ пусан, çĕлĕкĕме илсе тайлас мĕн. N. Тайăлса пуççапсан. || Прислоняться, опираться. Тим. † Пĕчĕкçĕ лашу, турă лашу, турти çинче ӳсрĕ тайăлса; ай-уй савнă тусăм, хура куçăм, çын çинче ӳсет-çке вăтанса. || Клониться. N. Пĕрре, кăнтăрла сулăнса, хĕвел каç енелле тайăлнă вăхăтра. || Убавиться по жалейку. КС. Сăра пăккинчен тайăлнă. N. † Сорковой пички тайăлмасăр, эпир киле каяс çок. || Пройти (о годах). N. Нумай çамрăк çулăмсем тайăлчĕç. || Лишаться (силы). Сред. Юм. Ватлап пôлас, вăйран тайла пуçларăм (лишаюсь сил). ЧП. Тайăл (ураран). Ала 55. Ватă, курпун, куçран тайăлнă (слабая глазами) карчăк пырса тăчĕ кĕлет алăк патне. N. Ватла-киле пĕр оптен куçĕ вăйран тайăлнă (слаба глазами стала). N. Вăл тăн-пуçран тайăлнă пулсан та, ан шыра, тӳс. N. Пит шухăшласан, çын ăсран тайăлать, ухмаха ерекенсем те пулаççĕ.
понуд. ф. от гл. тайăл; наклонять. КС. Сăра пичкере сахаллансан, пичкине тайăлтарса ăсаççĕ. Шурăм-п. Çатма çине çăв чӳлмеккинчен çăва тайăлтара-тайăлтара ярса… N. Вăл пĕлĕте тайăлтарса анчĕ. Собр. Уйра ларан хыт-хура, çил-ту пычĕ тайăлтарчĕ; пирĕн пек çамрăк ачисене ялти куштан тайăлтарчĕ.
перетянуть (на весах). Янтик. Вăл мана тайса илчĕ, пăртак йăвăртарах вăл манран (= вăл мана туртса илчĕ). N. Манăн хĕнĕм-хурлăхăм пĕтĕм мĕн пур тинĕс тĕпĕнчи хăйăра тайса илĕччĕ.
то же, что таянмалли пукан. N. Вăл таянмалли тенкел çинче ларать пек.
(-дар), понуд. ф. от гл. таян, прислонять. Байг. Вăл Ивана çуна çинчен илет, тет те, поп калинки юпи çумне таянтарса хăварать (прислоняет), тет. Изамб. Т. Кĕлтисене пĕр йĕрке çумне тепĕр йĕрке таянтарса пыраççĕ (прислоняют ряд к ряду).
(таjы̆н), малый. Начерт. 164. Хурамал. Тайăнрах (или: кемрех, сахалрах). Ib. Тайăнрах (неполный) пĕр çăк (воз) япала илсе килтĕм. ЙФН. † Пĕчĕк-тайăн Ултук пур. Эпĕр тайăн тенĕ-мĕн, турри пусăк тутăр-и (пусть сделает). Якейк. Вăсен пӳрчĕ пирĕн пӳртрен кĕт тайăнтарах (поменьше). Тиханьк. Çолĕ пор, кĕлеткн тайăнрах. Года есть (возрастом не мал), а телом маловат. Собр. Килте вăл вăхăтра тайăн (немного) сăра тăваççĕ. Персирл. Паян пĕр тайăн сăра турăмăр. Ib. Пĕр тайăн орапа тияса килтĕмĕр (средний воз). N. Икĕ тайăн орапа полчĕ. Сам. 72. Пӳрчĕ тавра тайăн хӳт-вĕрлĕксемпе хӳнĕскер. || Непонятный, примитивный? N. Эпир калаçакан чĕлхе те ĕлĕкрех упăте чĕлхи евĕрлех тайăн пулнă. || Так называют ребенка, не вошедшего в ум. СПВВ. ГЕ. Тайăн (тесе) ăс кĕрсе çитмен ачана калаççĕ.
(таjлы̆к), наклонный. Г. А. Отрыв. † Хура вăрманта хурăн тайлăк, хурăнташсенчен ати тайлак, тантăшсенчен эп тайлăк. С.-Устье. Ту аяккинче пĕр тайлăк хурăн ларать, тет. N. Ял-ялĕнчи ачисем тайлак кĕпер кашти пек, тайкалана çӳреççĕ. Альш. † Тайлăк хапха уçăлмĕ, юлнă кăмăл тупăнмĕ. Т. VI, 35. Тайлăк çултан та, тайлăк усал кĕпертен те эсĕ сыхласа, эсĕ упра, турă. (Учук). Скотолеч. 9. Вите урайĕ тайлăкпа (по причине...) кĕсре тăвалла тăсăлса тăрать пулсан.. || Шатающийся, titubans. П. Федотов. Ĕссĕр пулнă куркинчен, тайлăк пулнă стакканчен, ырă ĕçрĕмĕр-çирĕмĕр, сăпаççипă хуçине. || Покорный. ЧП. Пирĕн тайлăк пуçа хĕç витмест. N. Тутлă чĕлхемпе, тайлăк пуçăмпа пуççапатăп („бью челом“, молюсь). || Наклонно. Ст. Чек. КС. Урапана тайлăк тиянă (косо, на один бок). || Отлогий. КС. Тайлăк çĕтрен ан кай, тӳрем çĕтрен кай. Ib. Тайлăк тăвайкки. Ядр. † Çак куккăрта çул тайлăк, тӳнсе каятăп, тытсамăр (поддержите, а то я упаду, опрокинусь). || Косогорье. КС. || В перен. см. — несчастный. Якейк. † Ялта танăш ачасам хăшĕ тайлăк вăл ытла. Имень-к. Ах тайлăк, çул тайлăк, çул мар тайлăк, эп тайлăк! Эпĕ нимшĕн те тайлăк мар, çук çын хĕршĕн эп тайлăк. || В недостатке. П. Федотов. Çырлах турă, ан пăрах, мăн çăкăртан тăйлăк ан тăрат. (Из молитвы „çăкăр пуçланă чух“). || Назв. местности.
стать отлогим. КС. Вăл тĕлте халь çул тайлăкланнă.
наклонная плоскость, долина, низменность. Сохрон-й. Альш. Вăл çырмасенĕн хĕрри-мĕнĕ хăш тĕлтине те чухламалла мар вара: таçтанах килет пысăк мар тайлăм. Ib. Унтан Сĕве тайлăме Мертлĕ патнелле пырат. Ib. Ку енĕ (реки Свияги) мĕн Чĕмпĕртен пуçласах тайлăм килет шыв хĕррипе. Кан. Пирĕн ума сăртсем, тайлăмсем, татах сăртсем капланса тухса пычĕç. Альш. Сĕве еннелле тайлăм туса пырат çĕре. || Наклон на дороге. Курм. † Пирĕн çони çонатлă, солăнчăкра та солăнмаçть, тайлăмра та тайăлмаçть. О сохр. здор. Эппин яла тайлăмрах тикĕс çĕре лартмалла (надо устроить селение), унтан шыв кирĕк (= кирек) епле пулсан та аялалла юхса анат.
описка вм. шавла? N. Вăл кун пĕлĕтсем тавласа çухалĕç, çанталăкри япаласем çунса кайса пĕтĕç.
(-лаш), спорить; тягаться. Изамб. Т. † Аппапала йысна тавлашаççĕ, пуçламан пичĕкене пуçласшăн. Бес. чув. Вăл хăш чух çиленмесĕрех тавлашса ирттернĕ, анчах вăл Микулая лайăх пĕлнĕрен, нумайранпа пĕрле пурăннăран кăна пулнă. || Состязаться друг с другом (в насмешливых песнях). Альш. † Икĕ кăна турă ут, пĕр çӳрен, тавлашаççĕ витерен тухмашкăн. N. Тавлашса чупрĕç. Бегали вперегонки. Чув. пр. о пог. Çуллахи Микула кунĕ курăкпа сĕлĕ тавлашать. На вешнего Николу овес спорит с травой.
без всякого спора, тихо. N. Вăл ăна тавсăр-сасăсăр кăна ӳкĕтлесе çавăрасшăн пулнă (хотел склонить, уговорить).
(тав), благодарность. Юрк. N. Эп сывă-ха, тав тура. N. Тав ĕçкĕне-çикĕне: эпир ĕçни-çини вырăнне хăла (пыл) тулса юлтăр. Бугульм. † Ах пиччеçĕм, инкеçĕм, тав ĕçкĕре-çикĕре! N. Вара мăн-кĕрӳ калат: е саламалник, тав сире: Ĕçетре-çиетре, вылятра-кулатра, эсир пире кĕтетре? тет. Хирĕç тухаканĕ калат: пирĕн кĕтни çав, тет. Мăн-кĕрӳ калат: тав та пулин тавах, тата та пулин тавах, тет. N. Тав та пулин тавах, кушак кутне чавах! (Конец „такмак“; прибавлено из шалости?). См. Магн. М. 231, 234. Якейк. Апат çиса тăрансан, тырă-полă аван полсан, тата ытти япала та лайăх полсан: тав торра, теççĕ. Сред. Юм. Сăра ĕçмешкĕн тесе чĕнсе çӳрекенсĕне хирĕç: тавах (первое „а“ произносится протяжно)! теççĕ кил хуçисĕм. Ib. Тавах та, тавссилĕх корайман-ха! (Хăнана пынă çын: тавсси-ха ĕçнисĕне, тесен, кил хуçи çапла калать). Ib. Тавах та лекнĕ полсан (хорошо если помогло угощение), лекейчĕ тем çав. (Тавсси тăвар-çăкăра, тесен, ôна хирĕç, хăнана чĕнекенни çапла калат). НЧТ. Вал кашни килле (в дом) кĕмессерен: эпир кĕçĕр сăра чуклес тетпĕр, сăра ĕçмешкĕн (пырăр), тет. Кӳрĕшĕсем: тавах, ачам, ырă сăмахна! теççĕ. Орау. Ку та ĕçкĕре: тав! тесе, хуçи пекех пĕтĕмпех ĕçсе ярса, черккине калле тыттарать. Ib. Вăл ĕçсен, кил хуçийĕ татах черккине çĕнĕрен тултарса каллех хăй кӳршине: тав сана! тесе, тепĕр хут хăй ĕçсе ярать. В. Тим. Пире лаша кăкарма памĕ-ши? тет пирĕн кĕрӳ. Пиртен тавах (надо: ирĕк?), тет хăти.
приветствовать. Янш.-Норв. Упăшки арăмне сак çине лартсан, ывăлин (т. е. жениха) ашшĕпе амăшĕ вара тултарса лартнă куркана тав-туса ĕçеççĕ: ашшĕ ывăлне тав-тăвать те, акă çак сăмахсене калать... N. Эсĕ мана аса илсе праçникшĕн пĕр виç курка тав-туса сăра ĕç-ха. (Письмо). N. Тав турĕ те, ĕçсе ячĕ. Пазух. Йĕрке çитмессерен тав-тăватăр, савнă хăнăрсем эпир-и (мы ли желанные гости)? N. Хĕрĕ пӳрте кĕрсен, ашшĕпе амăшне ӳксе пуççапать. Ашшĕпе амăшĕ вăл вăхăтра куркапа сăрă тытса тăраççĕ; вĕсем, сăрине ĕçсе, тав-тăваççĕ: тав сана, хĕрĕм! теççĕ. N. Вара хĕре ĕçтереççĕ тав-туса, пĕркенчĕк илсе пыраççĕ. Корсун. † Тăванçăм тав-тумасăр ĕçмерĕм: тав-тăва, тав-тăва ĕçтерчĕ. Юрк. Чи малтан тултарнă эрех куркине, кӳршипе хăнине тав-туса, хуçи тĕппипех хăй ĕçсе ярать. Тепĕр черккине тултарса, кӳршине тыттарса, ăна ĕçсе пама хушать. Т. VI, 60. Унтан ĕçтерекенни: арçынсене ĕçтерсе пĕтертĕм, тет. Вара кĕл-кĕлекенни: ĕçтерсе пĕтертĕн пулсан, хĕрарăмсене тав-ту, тет. Юрк. Кĕл-туса илсен, лешсем пекех пăраçникпе тав-тăваççĕ, мĕн тăваççĕ, укçа парасса кĕтсе. Микушк. † Тав-тусам-и (надо: тăвам-и), тайăлам-и, ăсталла, тăван, каям-и? Т. VI, 64. Вара хуçисем ларсан, ытти юрлаканнисем ахаль пуççапаканнисене тав-туса параççĕ те, ĕçеççĕ. N. Унтан пăлтăрта мăн-кĕрӳрен курка илсе, упăшки (новобрачный) арăмне, ятне каласа, тав-туса ĕçтерет. Унтан хĕрĕ те (новобрачная) упăшкине ятран каласа тав-туса, ĕçтерет. || Благодарить. Хурамал. Ĕçсе çисен, вара тав-тăвать. N. Вĕсем ĕçсе çиеççĕ те, вара хуçисене тав-тăваççĕ. Поев и попив, они благодарят хозяев. N. Вăл хăйне ырă тунăшăн темĕскер пек тав-тăвать. За сделанное ему добро он бесконечно благодарит (т. е. очень признателен).
Тавит, имя мужч. Альш. Н. Седяк. Тавит. Ягудары. Вăл папаксем Тавит выляма тухнă.
таволни (-л’н’и’), много, вдоволь (русск.). Ала. Ма илет вăлă санăнне, унăн хăйĕн те тавулни, вăл хăй те пит пуян. Якейк. † Пирĕн ĕмĕр иккĕ мар, тавай чопас таволни. Ib. † Тавай ĕçес таволни, çок çинче мар, пор çинче. Кильд. † Икĕ сар хĕр эп лартрăм, чупрăм-чупрăм тавулни.
(тавы̆р), возвращать, вернуть. Бес. чув. 9. Эсĕ час тавăрайăн-ши? Манăн нумаях та мар укçам, вăл та пулин хама кирлĕ пулать. N. Вара ăна патша каллех Риме тавăрнă (вернул). Кан. Тавара хакла сутнипе нумай услам илет те парăма юлнă укçана услампах тавăрма пултарать. || Свернуть. Тим. † Тавăрăпăр сăмсине. (Угроза). || Переворачивать. N. Вуниккĕн ыраш çапаççĕ, Митрофан тавăрат. (Çăкăр çини). СТИК. Кĕлте таврас, сарăм таврас (переворачивать снопы или посад во время молотьбы). N. Шур кĕпелисем çапаççĕ, хĕрлĕ кĕпели тавăрса пырат. (Апат çини). Сĕт-к. Утă тавăр, ворочать сено (на сенокосе). || Засучить (рукава). КАЯ. Эпĕ кĕпе çаннипе куçа тавăрса шăлтăм. Тăв. 53. Тĕкĕр пек çуталса выртакан кӳлĕ хĕрринче Кулине шурă йĕм тавăрса тăрать. || Выворачивать. N. Вăсем ухтарса пирĕнне кăсясене те тавăра-тавăра хучĕç (они вывернули у нас карманы). Изамб. Т. Куçа çӳп кĕрсен, пĕр-пĕр аста арăм чĕлхипе çуласа тупат та, унтан тавăрса илет. Орау. Куçне-пуçне тавăрса ларать. Сидит, неприятно растаращив глаза. Утăм. Куçĕсене тавăрса пăрахса çӳреме тытăнчĕç. Якейк. † Пирн апия йорас-тăк, корăк тымарне таврас полать (выворачивать). || Выворачивать наизнанку. Сĕт-к. Кĕпе тавăрса тăхăнтăм, кĕпе тавăрса чиксеттĕмч. Баран. 162. Çĕлĕкин хĕррине çăмне тулалла туса тавăрса хунă (у кадмыков) || Оплатить. Янш.-Норв. † Ах хăтаçăм, тăхлачçăм, çирĕн ĕçкĕре-çикĕре тавăрса пулĕ-ши ĕмĕрте! N. † Тăвансем лайăх, хамăр чухăн, тавăрассинчен хăратăп (боюсь, сумею ли я им воздать равное). Ст. Чек. Пурне те тавăрса пĕтереймĕн, хăшне тата турă тавăртăр. Собр. Çак çăкăра таврайăп-ши ĕмĕр иртиччен? Удастся ли мне когда-либо воздать (им) равное за этот хлеб-содь. N. Вĕсем саншăн тунине хирĕç мĕнпе тавăрас пур санăн? Чем ты можешь заплатить за их заботы о тебе. Ал. цв. 10. Хăна ырăлăх тунăшăн эсĕ çапла тавăр-тăк-и ĕнтĕ мана? || Мстить. N. Ку çынна епле хирĕç тавăрам-ши (месть)? N. Макар Семенов çине Аксенов çав тĕрлĕ хытă çиленнĕ, хăй пуçне çухатсан та, ăна таврассиех килнĕ. || Воздать. Ёрдово. † Пире кăçал çын çини, таврасчĕ те, ял аслă. Цив. † Çынтан илтнĕ сăмаха турă тавăртăр, тейиеттĕм (т. е. пусть бог обратит дурные пожелания на проклинающего). || Возвращать назад (невесту). КС. Хăшĕ калаçнă хĕре каялла тавăраççĕ. || Отказаться от покупки. N. Тавăрчĕ, спятился (о покупке). || Опровергать. N. Ку хушăра тавлашнă çĕре министрсем те пыркаларĕç, анчах министрсен сăмахĕсене çавăнтах тавăра-тавăра пычĕç. N. Хăвăн çу сĕрнĕ çыннуна, Давид чурушăн та пулин, ахаль тавăрса ан ярсам. || Возмещать? Юрк. † Ялта ырă çынсем нумай пулĕç, хамăр тăвансене çитес çук, çитсен те ăна таврас çук, тавăрсан та пире пулас çук, пирĕн юлнă кăмăл тулас çук, пире юлташ пулса тăрас çук. СТИК. Ку лашана илсе эпĕ усă кураймарăм; акă ĕнтĕ илни икĕ çул, çинĕ хакне ĕçлесе тавăрайман пуль (не заработада истраченного на нее корма).
заворот (напр., у шапки). Стюх. † Шур тавăрма çĕлĕкĕ пуçĕнче (у него). Альш. † Урампала маттур иртет-çке, тавăрма çĕлĕк тăхăнса. Хăй те пулĕ вăл çурт пуçĕ.
крюк (кружной путь, обход). КС. Хулапа (городом) кайсан тавра пулать. || Кружным путем, в обход. Тогач. Тӳрĕ ан кай, тавра кай (кружным путем). Байгул. Тӳрĕ çулпа ан кай, тавра кай, тесе ярать, тет. N. Тавра каян (кружным путем) çу хыпнă, пӳкле каян пăх хыпнă. || Вокруг (послелог). Бес. чув. 14. Çав кӳлĕ тавра эпĕ йывăç лартас тетĕп. Баран. 128. Вăл (ула-катка) нихăçан та тӳрĕ улăхмасть, йывăç тавра çаврăнса улăхать. Кан. Тавралла çирĕп карта тытса лартнă. Орау. Тăрăх виçсен — виç çухрăм, тавра виçсен — çич çухрăм. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Шор-к. Анатра хорал пӳрч пор, çав хорал пӳрчĕ тавра виçĕ хут çавăрăнтăм (три раза обошел). Баран. 134. Пирĕн тавра мĕн тăрать. || Круглый. Трхбл. † Икĕ черкке пек куçăма шăла-шăла, икĕ тавра тутăр пĕтертĕм. || Окрестная местность, окружающее место. N. Çав таврара. БАБ. Киремет ячĕпе пăсни пит хăватлă. Ăна тӳрлетме пултаракан та сахал, ку таврара пĕрре эпĕ, тепре Нурăсра Тăм пуртă Микули пур, терĕ. N. Вăл таврара лайăх пурнакан пит сахал пулнă. N. Пирĕн таврара (у нас) йывăр чирлĕ çын патне кӳрши-аршисем, хурăнташĕсем пыра-пыра лараççĕ. Дик. леб. 52. Вăл калаçнă вăхăтра пĕтĕм таврана (вокруг) тутлă шăршă сарăлнă. Турх. Вĕçен-кайăк çуначĕ вăртлатнă чух, унăн сасси таврана (кругом) янăрать. N. Пĕтĕм тавраран халăх пухăнать? || Окрестный. Янтик. † Çак Тимешĕн (янтиковских) ваттисене тавра ялсем мухтаççĕ. Ib. † Тимеш хĕрне çитесси тавра ялта халь те çук (т. е. в окрестностях нет девушки, которая сравнялась бы с янтиковскими). Юрк. Çакă лайăх хăнасене тавра ялтан пухрăмăр. || Период времени. N. Кăрлачă уйăхĕ 18 декабĕрте тăвать тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. (Уфим?).
(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-аш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.
1) мужчины вообще, 2) virilia. N. Вăл килте арçын таврашĕ пулман. В этом доме не было мужчин.
с „добром“. Чăв. й. пур. 29. Вăл Упанăн арăмĕ пуян çĕртен килнĕ, пит таврашлă, пит ăслă çын пулнă. N. Таврашлă çын (с „добром“, с богатством). || Имеющий родню. Альш. Хурăнташ-ăру таврашли сахалтарах унталла (в той стороне не многие имеют родню), теççĕ.
(так), так, этак. Ала 99. Так çапла макăрса хорланса вилсе карĕ (с громкими слезами). ТММ. Так-çăмарти кăвак. || Так, без пользы, даром, зря, попусту. Абаш. Йĕрки-йĕрки копăста, шăварни те так полчĕ (поливанье оказалось бесполезным). Тим. † Тапрăм, тапрăм, так пулчĕ, туя кайни так пулчĕ: хирĕç тухса илмерĕç, ăсатса та ямĕç-ха. Мижули. Пăртак так тăрсан, эпир лашасене йорттипе чоптарса çол çинчен шапăлтаттарса килелле карăмăр. Микушк. † Ан кайсам, тăванăм, çĕр выртса кай: эсĕ выртсан та вырăн çитмелле. Эсĕ кайсан, вырăн так юлать. N. Ĕçленисĕм (работа) так пĕтмĕç. Якейк. † Суя аки кам илтет? Кам так (даром, так) парать, çав илтет; суя аки Натьок пор, нимрен суя илтимер, олахра çăвăрни хопларĕ. Чуратч. Ц. Çак çын пуçĕ урайĕнче сиксе анчах çӳрет, тет. Так килтĕм, так килтĕм, тесе сиксе çӳрет, тет. N. Ăвăнса çӳрени таках полать. || Вообще, одним словом. Могонин. Пĕр çын ăшсăр пулнă, çиясси килмен, ĕçесси килмен, так таса мар пурăннă. Яжутк. Эсĕ мана валли ыран ирччен апат пĕçер, тесе каларĕ, тет (он): ни нумай, ни сахал, так чух, вăхăтлă пĕçер, тесе каларĕ, тет. Чхейп. Усăлă çын сахал пулнă, так хăйсен шухăшне мĕн аса килнĕ, çавна анчах туса пурăннă. || До такой степепи. Алик. Çав ачасам пĕр кушака тытнă та, так ватнă (сильно били). || Ходар. Çапла вара килтен киле хăйсем çӳремелли таран так кĕрсе çӳреççĕ. || Как только. КАЯ. Так вăл кайçанах, акка пирĕн пата карта çине тарса хупарч. N. Так хулана çитсенех, çамрăк шулĕк ваттине алă (у др. аллă) тенкĕ укçа пачĕ. Сюгал-Яуши. Так çывăрса кайсан, лашасем патне кашкăр пынă та, пĕр ăйăра туртса антарнă.
напрасно, понапрасну. СТИК. Так ахалех эсĕ мана каламарăн! Напрасно ты мне не сказал. N. Так ахалех мана сăян турĕ вăл. Он повредил мне напрасно (ни за что). N. Так ахалех кайса килтĕм. Я сходил (туда) попусту.
(така пуçĕ çитерни) назв. обряда. СТИК. Качча кайнă хĕре ашшĕсем сурăхсем парса яраççĕ (парне). Çав сурăхсем пăруласа така тусан, вăл такана пусса, пуçне хĕр ашшĕсене çитерме каяççĕ. Така пуç-урисене килте пĕçереççĕ те, ăна чашкă-савăт çине хурса, çыхса, хăнана илсе каяççĕ, çавăнтах тата пăтă, урăх мĕн пĕçерсе каяççĕ.
(тагам), неизвестно кто. N. Кам ку? Такам-çке. Кто это? Не знаю кто. Кто его знает. N. Такампа кайнă вăл, эп курман. Не знаю, с кем он ушел, я не видел. N. Такамăн пур вăл, пирĕн çук. Не знаю, у кого он есть, у нас нет. Такам ачисем вĕсем. Не знаю, чьи они дети. N. Парасса патăм (отдал) та, такама патăм (действие отдачи помнит хорошо); парасса панă та, такама панă (действие отдачи представляет себе неясно). Чеб. Такамсем çĕрле килнĕ те, хамăра улмапа пере-перех татса карĕç, терĕм. || Всякий, каждый. Н. Карм. Мана ĕнтĕ эсир мар, такам та ятламалла, мĕншĕн тесен, эпĕ темиçе çултан та сире тав туса пĕр çыру та çыраймарăм. N. Ăна такам та паллать. Про него чай знает всякий. N. Такам та пĕлет. Кан. Куçарасси Мами аван куçарнă. Такам та ăнланмалла. || Прямо никто. N. Эпир курнине такам та кураймĕ. Никому не придется испытать того, что мы испытали! || В чувашизмах. Могонин. Такамран ыйтсан та (кого ни спроси), çак ниш çинчен калама пултарать (может рассказать). Ст. Шаймурз. † Улма патăм-илмерĕн, кĕмĕл патăм-суйларăн. Пит нуммай вăхăт çӳрерĕн, ху та такама каяйрăн (за кого-то ты сама выйдешь). Изамб. Т. Мана тата хамăр пекки пулмасăр, такам пулмĕ. Какого еще мне жениха ждать? Ведь нас не вельможа какой возьмет. Орау. Кам вăрланă-ши укçине?.. Такамах мар пуль-ха (не больно кто, чай..) хăйсен ачипчисем путлим (= путлĕ-им). N. Эсĕ, ачам, такамшăн такам пултăн, маншăн турах пултăн. Кил, эп сана чуп-тăвам. Не знаю, как другим, а мне ты, дитя мое, сделал превеликую услугу. Иди, я тебя поцелую. Выçăхакансем 26. Эпир ĕне сутатпăр иккенне такам çăви сарса янă (какой-то чорт разблаговестил, т. е. распустил об этом слух). || Нет. Сятра. Тĕнке-тона, хы çут (= хыйă çут), теччĕ (говорят).— Такам (= айӳк?), тет тĕнке-тони: коарпа пиçсе тĕтĕмпе пĕрле те вĕçсе каяс польă, тет.
с подковами, подкованный. ЧП. Таканлă ут. Регули 629. Вăл ут, витери, таканлă мар.
понуд. ф. от гл. такăн; подставить ногу. Ст. Чек. Якейк. Такăнтарса ӳкерсе ачая вĕлерме полать. || В перен. см. Якейк. Эс мана такăнтарасшăн пустой ан хытлан та, нихçан та такăнтарас çок эс мана. N. Эпĕ ун умĕнче усал ĕç тума шухăшлатăп пулсан, манăн ĕçе вăл ăнтармĕ, такăнтарĕ. Йӳç. такăнт. Йӳççи такăнтарчĕ. Вино повредило. Тăв. 20. Пирĕн çын мар вăл. Пирĕн ăна такăнтармалла.
спотыкливый. N. Мĕнле такăнчăк лаша вăл. || Спотычка. || В переню см. Виçĕ пус. З8. Тата çĕнĕ йĕрке тунă чухне çакнашкал такăнчăк пулма пултарать.
(такки с удар. на а), все, постоянно, все время, без перерыва. Альш. Икĕ тĕмене (на два холма) уйăрăла-уйăрăла кайсанах, малтан кĕвĕ такки калаççех-ха. Ib. Пирĕн çу хĕлле такки (ялан та) кĕлетре тăратчĕ. Рак. Арăмсем упăшкисене: такки кӳпсе çӳрет, тетчĕç (жаловались на постоянное пьянство мужей). Чуратч. Ц. Эп алăк патне тăрап та (встану), такки каймастăп, такки çакăнтах тăратăп. Альш. Хаххул та кун хыçĕнчен такки кĕрет (в лес), тет. Капк. Астумасăр такки тухса утнă тă, шалт çухалса карăм (заплутался). Альш. Сана чи лайăх арăм кирлĕ иккен, вăл илемлĕ арăмсем такки (постоянно) кунта çӳремеççĕ, тенĕ. N. Вăл мĕнпе турттарат тесе ыйтсассăн, эсĕ ăна такки: çапла вăл, вунă пĕрене хурса, аллинчи вунă пӳрнепе вунă пĕрене сĕтĕрсе килет, те.
таклох, попусту, без причины, напрасно. Регули 132. Вăл онта çок полсан, халь кайни анчах таклух; ман кайни те ахалех полĕ. Ib. 88. Вăл парасси çок, таклух пуплет. Ib. 1292. Эс таклух онта ятăн, вăлсам онта илмеççĕ. N. Таклох ан шарлаччăр.
(-ла), сочинять песни (такмак); петь частушки. Ст. Чек. Альш. Çав хваттирте хĕрсем ташлаççĕ вара, юрлаççĕ, такмаклаççĕ. Ib. Çывăрмалла пуличчен тек юрла-юрла, такмакла-такмакла ташлаççĕ. || Говорить такмак’ом, т. е. размером. Ерк. 124. Чĕкеç туйне сиснĕ пек, хăта пулса такмаклать, çав вăхăтрах тĕлĕк пек еркĕн юрри вăл юрлать. Н. Карм. Такмакласа, в виде такмака (т. е. стихами). Калашн. Пĕр вуларăмăр, такмакларăмăр. || Говорить наговор. N. Юмăç карчăк пек тек такмакласа ларат витнă.
до неизвестно какого времени. Регули 994. Такçанччен йолать конта. || До очень долгого срока, т. е. очень долго. О сохр. здор. Вăл чиртен тӳрленме тăрăшмасан, çын çапла такçанчченех асапланса пурăнать.
(талар), изменяться в лице (от гнева). К.-Кушки. Таларса кайса вăрçма тытăнчĕ вара вăл мана. Он принялся меня бранить, изменившнсь в лице. Тюрл. Илес-милес полса карĕ, куçне-пуçне чаркаласа ячĕ, таларса хĕрелсе карĕ, кăвакарса карĕ. Байг. Ехрем, рак пек хĕрелсе, таларса калаçать. Тюрл. Çын, пит çиленсессĕн, таларса каять.
(талы̆ккин’), по мере… N. Сире сăнани этем талăккин анчах вăл, урăхли мар (не иное, как человеческое) См. талккин.
сплошной массой. Якейк. Вăл орапалăха талккишпех сапса (акса) кар. Ib. Ăрам хошшинче талккишпех шу йохать (ăрам толли). Сам. 76. Çара турат вĕçсемпе тумла юхать талккишпе (scr. талкишпе). Ib. Талккиш-талккишпех кĕрт хӳсе хунă. Çиç. çиçрĕ кĕм. 29. Шăлса питĕрче, талккишпех (scr. талкишпех) шуратрĕ.
(талмы̆к), то же, что тамăк. КАЯ. Çак ача çинчи чир çĕр тĕпне анса кайтăр, чул хушшине, талмăк варне кайса ӳктĕр, тьфу! (Нагозор). Чхĕйп. Вăл (душа) талмака каймала пулать-и, унта ун ĕмĕр хурлăх курмала-и?
(-лан), остервениться? Городище. М. Тиуши. Тан-пиçен, тан-пиçен, талпасланас сасси пур. || Разговаривать, рассуждать, беседовать. Икково. Талпасланса лартăмăр. Мы разговаривали. Бгтр. Сив-чирсем хăйсем çынсене асаплантарни çинчен талпасланса пыраççĕ, тет. || Стремиться. N. Вĕсем вăл ĕçе хăйсен аллине илме талпасланаççĕ.
(тамажа), диковина, изумительная вещь. Баран. 17. Çилĕлĕ старик пĕр чĕнмесĕр ăсран кайса шухăшлать: ак тамаша! кам пулчĕ-ши? Ib. 24. Мĕн тамаша иккен: йывăçсене эпĕ шарт та шарт хуçатăп, çапах пĕрне те авса пĕкĕ тăваймарăм. Юрк. Ак тамаша!.. ытла ырă пурăннă çĕртен, темĕн-те-пĕр шыраса çӳрет! СПВВ. Тамаша куртăмăр. Ib. Ак тамаша. Вот диковина. Юрк. Мана мĕн тамаша пулчĕ-ши? Куç ӳкмерĕ-тĕр-çке? Тем масар йăвăрлантăм (заболел сильно). ЧС. Атте: лаша апла пулнă, тенине илтсен, хуйхăрса: ак тамаша тата! Паян, килтен кайнă чухне, сывăччĕ. Мĕн пулчĕ тата? Пĕр-пĕр синкер ленкрĕ-шим? терĕ. Ск. и пред. чув. 78. Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим? суйса парас тенĕччĕ. Ак тамаша! тĕрĕс-шим? Янтик. Ак тамаша! Ма мана каламасăрах кайнă-ха вăл? Хăй: каламасăр каймастăп, тетчĕ. N. Ак тамаша, вырăс çармăс тăвать! (О rem mirabilem, ex Russa nascitur Tscheremissius!). СПВВ. ИА. Ай тамаша! аплах пулмĕ-çке çак (не может быть этого). Сред. Юм. Акă тамаша, кĕре кĕнĕренпе те авăн çапма пĕр йôраллă кôн полмарĕ-çке ĕнтĕ.. Ib. Ак тамаша, мĕн пôлчĕ-ха ĕнтĕ тăта? Собр. Ак тамаша, самана, ытармалла мар сана. ТХКА 76. Ак тамаша, ку питĕ кирлĕ, вырăнлă япала-çке! терĕм эпĕ. Шибач. Йорлать, поплет, аташать, она итлемешкĕн тамаша! || Нечто чудное и страшное. Изамб. Т. Эпир çапла тамаша куртăмăр (страшное и чудное явление). || Часто выражает досаду. Шорк. Еккей тамаша, пулмарĕ вĕт! Ib. Ах, тамаша, укçа çукки хуплать-ха. (Выражается сожаление и досада). || Беда. КС. Вăл çын паян тамашана кăтартăрĕ (наделал беды). ЧП. Вот тамаша, топрăм хама хам валли. Качал. Пирĕн ачине япала, лашисене тамаша. (Свад. п.). || Обозначает затруднение (= мĕн тăвас, нимĕн тума та çук. Так обьяснил А. С Курушин). Хурамал. † Ула лаша тамаша, ака туртмаç (= туртмасть) тамаша. N. Еккей тамаша! СПВВ. Х. Ула лаша тамаша (= тумаша), ака туртмас мĕн тăвас? Ст. Ганьк. † Ула лаша тамаша, ака туртмаст тамаша. Хура лаша тамаша, суха туртмаст тамаша. Кĕрен лаша тамаша, киле килмест тамаша. Чуптар лаша тамаша, чупа пĕлмест тамаша. Çӳрен лаша тамаша, çул çӳреме тамаша. || Так кричат на лошадь. Амалăк-Кипек. Тамаша! (кричат лошади). || На диво. N. Якур тытса хунă çаран çинче курăк тамаша ӳссе кайрĕ. N. Малтан ку ялти çынсем тамаша аван пурăнатьчĕç (жили удивительно хорошо).
(тамы̆к), ад. Охотников. По убеждению религиозных, грешные люди по смерти идут в ад „тамăк“, где их мучают в котле (тамăк хуранĕ), благочестивые же идут в рай „ăçтăмăх“. Чтобы попасть в „ăçтăмах,“ нужно перейти через пропасть по тоненькой перекладине. Кто грешен, тот с перекладины проваливается в пропасть и прямо попадает в котел ада на вечное мученье; благочестивые же доходят по перекладине до самого ăçтăмах, где вечно блаженствуют. Лашм. † Килместĕн, тăванçăм! çӳреместĕн, пирĕн те хапха умĕ тамăк мар! Эп пыратăп, çӳретĕп, çирĕн те хапха умĕ мамăк мар. || В перен. зн. КС. Вăл тамăка кĕрсе ӳкрĕ (попал в ад кромешный, т. е. в несносную жизнь). Сред. Юм. Тамăкри пик асапланать. (Говорят про человека, если он очень страдает). Ib. Тамăк вутĕнче çунать. Очень страдает.
адский котел. Магн. М. 190. Якейк. Тамăк хоранче çылăхлă çынсам ĕмĕрех вотшăнче (= вот ăшĕнче) çонса порăнаççĕ, вăл хоранти çынсене шуйттансам тимĕр сенкĕсемпе пăтратаççĕ, тет. (Поверье).
(тан), равный, одинаковый; равно, одинаково, ровно. Çĕнтерчĕ 7. Çу каçа виççĕн тан ĕçлени ахалех сая кайрĕ. N. Çав карапа тунă чух, вăл ытти платниксемпе тан ĕçленĕ. Эльбарус. Кам суха патĕнче пулнисене пĕр тан уйраççĕ. Байгул. † Тавай сикес çӳлелле. Вăрăм çынпа тан (вровень) пулас. Якейк. Санпа тан полас килет. Ib. Эпĕр иккĕн пĕр танах. Мы с тобой одинакового роста. Шишкин. † Икĕ торă лашисем (т. е. пара их) тан чопаççĕ, килхепине тан тытсан (если будешь ровно держать вожжи?). N. † Икĕ хура лаша тан юрта-çке, чĕн тилкепи тăрăх тар юхать; пирĕн çамрăк пуçа нуша килсен, икĕ куçран куç-çулĕ тан юхать. Шишкин. † Тăван, пире мĕн полчĕ-ши — иксăмăр та (= иксĕмĕрĕн те) коç-çол тан йохать? Богдашк. † Хамăр тăвана курсан, икĕ куç-çулĕ тан юхăть. Сала 107°. † Уйрăлатпăр, тăван, уйрăлатпăр, хура куçăмăрсенчен тан юхать. Пазух. Пирĕн кинçĕм Праски пур, шăллăмпа тан ĕçлĕ-ха. N. Эп пыраттăм пахча çуммипе, икĕ кĕмĕл çĕрĕ тан выртать (парочкой, рядышком, на одинаковом отдалении от меня?). Ст. Ганьк. † Вуник купăс тан калать (на один размер). Кан. Эпĕр вăрçăчченхипе танпа пĕрех тырă-пулă акнă (почти столько же, сколько сеяли до войны). N. Эсĕ манпа тан. N. Унта пӳртпе тан пĕр йывăç ларатьчĕ? Бгтр. Вунă пурне вăйĕ тан мар. || Возраст. Сĕт-к. Вăрăм вырăс вут çолать, çави çине сĕвенсе; çак тана çитрĕмĕр, ати çине сĕвенсе.
считать за равного. N. Пире тана хума вĕрентĕр вăл.
(-лы̆), равный (употр. как определение). Истор. Ĕлĕк вăл ахаль улпутсемпе хăйпе танлă çынсем пек пурăннă. N. Пирĕнпе танлăрах ачи пур. У него был сын, приблизительно одного возраста с нами. N. Вĕсен çулĕсем танлă пулнă, оки были одного возраста. || Одинаково. Сам. 12. Вăл пурне те танлă çăлĕ асапран..
лед, образуемый наледью. Чув. пр. о пог. 297. Тан-пăр хытă тухсан, выçлăх пулать, выльăх апачĕ хаклă пулать. Если наледь сильно выступает, будет голод, корм для скотины будет дорог. Пысăк-Кăканар. Тан-пăр, наслуды. Тан-пăр пулать вăл ак çапла: пăр çине тухса шăнса ларать шыв, вăл тан-пăр. Собр. † Пирĕн лаши таканлă, тан-пăр çинче такăнмасть. Шибач. Тан-пăр — пăр çине шу тохать те, шăнса ларать. Мусир. † Урай ĕçне тăваймасан, тан-пăр çине тăра-тăпăр (сноху). N. † Хам хыçăмран çӳретрĕм, тан-пăр çине пустартăм (парней).
то же, что тан-пăр. Пысăк-Кăканар. Тан-таппи ак çавă пулать вăл: пăр çине çияла тухса шăнса пăрланса, тӳмелсе (тӳмеленсе, тĕмелсе) ларать шыв çурăлса, çав пулать тан-таппи.
тан-шывĕ (шывэ̆, шыв), тан-шу, наледь (вода на льду). Пысăк-Кăканар. Тан-шыв ак çапла пулать вăл сăмах: хĕлĕн ăшă кунĕнче пăр çине тухать çияла шыв, çавă пулать вăл тан-шыв. N. † Пăхăр (надо: тăхăр) тăрнасем тан-шывра, ут кăвакал улăхра. Хозанкино. Паян тан-шыв (тан-шу) тохнă (или: тапса тохнă). Карамыш. Çырмана кайса, тан-шывĕпе кĕпе çуса килтĕм. Питушк. Тан-шывĕ — çырмара тан пăрĕ (п̚ŏрэ̆) тапнă. Ib. Паян тан-шывĕ тухнă нумай. Юрк. † Чупса антăм эпĕ шыв хĕррине, урам путрĕ тан-шывне. Чув. пр. о пог. 296. Хĕлле тан-шывĕ тухсассăн, çула йĕпе пулать. Если зимою образуется наледь, наслуда, летом будет ненастье. Мыслец. Тан-шывĕ тухнă. Алым-к. в. Çырмара тан-шу йохать. В реке бежит вода (сверх льда). Чемурши. Атăл çине тан-шу тапса тохнă.
гордиться. Разум. Майлă мар, танланса кайнă (возгордился). N. Танланса тăр (чваниться, заставлять себя упрашивать). Сред. Юм. Пит танланса ан çӳре. Не будь высокомерным. N. Вăл çынсен хушшинче танланса çӳрет. Он держит себя среди других гордо.
чваниться. СТИК. Ан танлантарса тăр ĕнтĕ. Уж не чванься. N. Пит танлантарма юратать вăл (т. е. заставляет кланяться, просить: любит, чтобы ему кланялись). N. Танлантарать (scr. танлаттарать) — „заставляет долго просить, умолять“ (в б. Буин. у., Бугульм. у.-„вынуждает себе честь“).
(танада), тенета, сеть (у охотников). Б. Олг. Таната карса кăчкăраççĕ: их-ох, их-ох, охох, охохI Молкачă тохат, танаташне чопса пырса кĕрсе каят, моталанса ларат, арканса, чăрканса, вара косса пырса, тытаччĕ она. Н. Седяк. Таната — çыхса тăваççĕ; каяк тытма кайсан карса хураççĕ, вара кайăк çыхăнса ӳкет. Чураль-к. † Авăç килет пĕр çын, танатине карнă пуль, çĕççине те хăйранă пуль, тытрĕ пуль, сӳрĕ пуль, шăмат пасарне кайрĕ пуль. Ib. Урам урлă таната карăп. (Ура сырни). N. Пĕр кайăкçă çырма хĕрине таната карнă та, кайăксем тытнă. N. Таната — вĕçен-кайăксене тытмалли япала. Ăна аларан тăваççĕ. Алан хăрах хĕррине çĕклеççĕ те, унта йывăç татăкки лартса, çиме сапса хураççĕ. Вĕçен-кайăксем кĕрессе сыхласа тăраççĕ. || В перен. смысле. N. Пире тăшман танатинчен çăлса хăтараççĕ. Нас освобождают из сетей врагов. ТММ. Çынна йăпăлтатса çавăракан унăн ури айне таната карать. N. Хăй юлташне йăпăлтатса юракан унăн ури айне таната карать. N. Вăл ман урамсене танатаран ĕçерĕ. N. Кам таната карса хурать, вăл хăй танатана çакланать.
(танаш), равняться, сравниваться, уравниваться. См. танлаш. КС. Тавай иксĕмĕр танашса пăхар. В. Олг. Танашса ларса. Стало вровень. Йӳç. такăнт. 19. Эпĕ ăçтая санпа танашăп? Догаево. Çуркуннене пуш уйăхин тăххăрăмĕш кунĕнче шутлаççĕ, мĕншĕн тесен çав вăхăтра кун çĕрпе танашать. Беседы. Вăл нимĕн пĕлмен ăссăр выльăхсемпе танашать. Хорачка. Манпа танак (= танах) танашат вăл. Полтава 82. Çар ушкăнсем вырăна ав тăраççĕ танашса (равняются полки). Якейк. Ну, ачасам, танашса пăхăр-ха: хăшĕ çӳллĕ, хăшĕ лотра. || Поверстаться. N. Танашрăм. Я поверстался. || Поровняться. КС. Эсир иксĕр хăвăр танашăр.— Танашасшăн мар вăл. Ib. Ĕçлеттерекен хуçанăн вак укçа пулмасан, ĕçлекеннисем укçисене ушкăнăн-ушкăнăн илеççĕ те, кайран пĕр-пĕринпе танашаççĕ. КС. Макçăмпа Йăван танашса пăххăрĕç те, Макçăм çӳллĕрех.
(тану), давно (русск). N. Вăл хуçи арăмĕ кӳрĕш ачипа пурăннине тану сиснĕ, тет. СПВВ. Тану кăçкăраççĕ. Уже кричат, успели уже, давно. Собр. Хай вупăра кĕрсенех чӳречене хупрĕç, тет те, хăй çутса шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану пукан пулса выртнă, тет. Ходор. † Нумай чупать, ан тийăр, тану кавар (кăвар?) пĕçермĕ. См. пăраватник.
(чит. танккав, с н), глуповатый, не взвешивающий своих поступков (мужчина или женщина). СТИК. Пит танккавскер вăл.
(таҥгы̆р), подр. звуку, стуку, грохоту, издаваемому передвигаемым столом. СТИК. Сĕтеле туртса куçарас пусан, вăл танкăр тăват. Срв. тăнкăр.
(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.
(табалан), толкаться, пинаться, дрягаться; барахтаться. Ир. Сывл. 7. Унта та кунта выльляс шутпала, пĕр-пĕрин тăрăх тапаланатьчĕç. N. Тапаланса (или: тапкаланса) выртать. Лежит и барахтается. || Валяться (в чем, о пьяном человеке). Пшкрт: вос’ э̆ссэ̆р (пьяный) с’ын таβаланза вырдат (валяется). || Карабкаться. Янтик. Пĕр çын тăвайккине тапаланса ухать (тапаланать). N. Чĕпписем амăшне итленĕ те, тытăннă çаксем çăмарта хупписем ăшне тапаланма (лезут в скорлупу). || Тащиться (о пароходе). Ир. Сывл. 24. Тапаланать малалла „буксир“ тенĕ япала. Кан. 90 çухрăма 20 сехет тапаланса хăпарнă хыççăн. „Чайкă“ пристăнь çумне пырса тăчĕ (пристала к пристани, но правильнее сказать: „пырса ларчĕ“). || Альш. Хуçа арăмĕ сĕнет. Çук, çимеççĕ лешсем: сĕтел хушшинчен тухаççĕ тапаланса. N. Унтан тапалана-тапалана çапах та шывран тухрăмăр. || Шевелиться (о плоде). Кан. Пĕтĕ ĕнен пăрушĕ тапаланни палăрать. || Противиться, repugnare. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури хирĕç пĕрте тапаланман. || Стараться выйти из затруднения. Ст. Чек. Лаши вилчĕ, вăл-ку пулчĕ, çапах та вилмес, тапаланса пурăнат (старается жить). Сборн. по мед. Ĕмĕре аван пурăнса ирттерем, тесен, пурăнăçшăн мĕн кирлине пĕлме, пĕлменнине вĕренме тапаланас пулать. Капк. Шупашкарта тепĕр шкул уçма тапаланас. Сред. Юм. Тапаланать, старается не по силам. || В перен. знач. ГТТ. Вĕренесшĕн тапаланать. Стремится к учению. N. Çынăн чунĕ пур чухне, çын малалах тапаланат.
(табы̆), разлив, вода из пруда нижней мельницы. Янш.-Норв. Пĕрре эпĕ уяр кун, ирхине ирех пăшал çĕклерĕм те, кайăк кăвакал пеме тесе, Асан уйăнчи Михалька арман пĕви таппине кайрăм. Слеп. Таппи — шу вĕçĕ, шу таппи, арман пĕви таппи. N. Çавала Атăл таппи хăпарнă. N. Арман таппи çитсе печĕ. N. Атăл таппи килиман пулмалла, атту вăл тата тулаканччĕ. ЙФН. † Улта чуллă арман ма сикет?
пинаться, лягаться. Средн. Алг. Икĕ çӳрен, пĕр кĕрен, тапăçаççĕ витерен тухасшăн. Слеп. Утсам кочĕсене çавăраççĕ те, тапăçаççĕ. КС. Лашасам тапăçаççĕ. || Спорить, тягаться. N. Эсĕ манпа тапăçса пултараяс çук. Хастарлăх 25. Пурĕ те пĕр пулатпăр вăрçма-тапăçма. N. Манăн кунта хуласенĕн çарĕ, вăйсене танлаштарса (вар. тапăçса) пăхăпăр. КС. Манпа тапăçса пултарăн-и вара? || Маяться. КС. Паян питĕ хытă тапăçрĕ вăл (= тертленчĕ, помаялся) вăл (этой) муклашкапа.
пинок. N. Унта каймасассăн, сана тапкă, теççĕ. Если не пойдешь, то тебе пинок попадет. Паян вăл çынна тапкăпа та тапкăпа, шалт лĕнчетрĕç (совсем заколотили)! N. Хăшне-хăшне хулхаран, çӳçрен, тапкăпа, чышкăпа, мана тата шăпăр хуллипе çара кут çинчен хĕртнĕ.
(табак), табак. СПВВ. N. Тапак пуçа анăраттарать (одуряет, дурманит). Кан. Çав укçана вăл пĕтĕмпех тапак туртса пĕтернĕ (истратил на курево). N. Тапакнĕ пĕрер пероскă торттартăм (дал покурить). N. Хуйхăпа тапак туртма (курить) вĕрентĕм. Якейк. Вăл чĕлĕм тортмаçть, сăмсая тортмалли тапак тортать (не курит, а нюхает). Собр. Йĕкĕр çăла кĕрпе ярап. (Сăмсана тапак туртни). Моркар. Çавнан (= çавăнтан) вара салтак çич çолтанпа уçман тапак пураккине, тапак тортма та пăрахнă. Ib. Салтак есрелĕ пынă çĕре тапак пураккинчен сăмсана тапак шăршласа тăрать мĕн. Изамб. Т. Тапак хырăма тăрантмаст. Шибач. Тапак торт, нюхать табак. Альш. Кил-ха, тапак турттар! (Говорят ребенку, пощупают, потом чихнут и говорят: чху, ай-ай, тапак хăватлă!). См. аччу. || Nomen penis commune, quod cum in sermone familiari usurpatur nullius pudorem laedere solet. Русак. Тапак вĕçне çуралнă чухне касмаççĕ (чуваши-язычники). Ăна турă ытлашши паман; мĕншĕн вĕсем (татары?) ăна касаççĕ? Çавăнпа ăна эпир ĕненместпĕр (теççĕ). Орау. Тапак — у детей лет до 9—10—12. (Говорят и о взрослом; самое приличное название). Трхбл. Тапак, реnis (в др. пп. тапаккăн, тапакка; тапакки, тапаккин, тапаккипе; но тапак, tabacumт, имеет в др. фф.: тапакăн, тапака; тапакĕ, тапакне). Качал. Сак хĕрĕнче пĕр чĕрнесĕр пурне. (Ача тапакки). || Membrum parvuli. Янтик.
табак и папиросы. Кан. Шел мар, шел мар, анчах тапак-пирус туртас ан пулăр (астутарать вăл пире).
назв. рыбы. Н. Карм. Тапан-пулă, çӳхе вăл.
(табы̆), ловушка. N. Вăл çӳрес çул çине тапă лартнă. Тогаево. † Шур шурта Ульки кантăр тыллать, ури таппа ларнă, тет, Иван пырса кăларнă, тет. Шибач. Тапă, она хăмаран тăваççĕ. [Один конец доски приподнимают и настораживают — подпирают отвесной палочкой (шарпăк или шăпăк]. Ст. Ганьк. † Ăçта каян Матрепи? — Тапă хума каятăп (ставить ловушку). Янтик. Таппа хирсе лартас (или: таппа лартас) пулать. Надо насторожить ловушку. Ib. Тапă хупăнчĕ (вĕçерĕнсе карĕ). Ловушка захлопнулась.
(табы̆р), место для водопоя стада на речке. СПВВ. Кĕтӳ тапăра аннă. СПВВ. МС. Ку выльăхсам пăхакан ырă мар, выльăхсене тапăртах хуплать. КС. Тапăр тăратнă вырăнта (где скотину загоняют на водопой в полдень) тырă лайăх пулать. Изамб. Т. Кăнтăрла çитерехпе выльăхсене шыв ĕçме тапăра антараççĕ (загоняют поить). Ib. Тапăр (или: тапăр вырăнĕ), место, куда загоняют скотину поить и отдыхать. Н. Карм. Тапăр — кĕтĕве кăнтăрла вырттаракан çĕр. Баран. 6. Тăн-кăнтăрла тĕлĕнче, шăхличине кăшкăртса, хуçа хупмасть тапăра. N. Вăл вырăна пирĕн тапăр вырăнĕ теççĕ. Çак тапăра çитсессĕн, пирĕн хăшĕ-хăшĕ çур çавала çитичченех кĕрсе тăчĕç. || Табун, стадо. ППТ. Кăнтăрлаччен, пуху тăваççĕ те аслăрах çынсем, тапăр ансан (когда стада спуститься на водопой), выльăхсене тапăртан кайса тытса килеççĕ. ТХКА 42. Лашасем, ĕнесем каçпа тапăра тухнă. Эпĕ хамăр тьыхана йĕвен тăхăнтарса утлантăм. || N. Тапăр, то же, что стольне.
(табы̆рдат), топать, шуметь, стучать ногами. Хурамал. Туй çыннисем тапăртатса тăраççĕ (стучат). Ib. Тапăртатни — хытăрах шавлани, чем тăпăртатни. КС. Ун ташши ман кăмăла пĕртте килмеçт: темскерле тапăртатса ташлать (со стуком). Paas. Тапăртат, выражает более глухой звук, чем тĕпĕртет. Чăв. й. пур. 18. Ку салтакĕ вырăсла каланă: часрах, тесе, тапăртатса тăнă (топал ногами). Якейк. Сана ташлама пĕлменшĕн кам ятлать: пĕре тапăртатса ил те, çитет (потопай ногами, и довольно). Менча Ч. Ял патне çитерехпе, кӳме тăрне ăлăхса ларса тапăртатса, шăпăр каласа пынă, тет. Янтик. † Турта тулли тур лаша тапăртатса пырать-çке. ЙФН. Хура турă лашийĕ тапăртатса вăл пырать (быстро перебирая ногами, но не широко шагая. КС). Paas. Урипе тапăртатать. М. Чолл. Ылтăм ăйăр тапăртатса тăрать. Йуç. такăнт. 12. Карчăк! Эсĕ тата мĕн тапăртатса тăран унта? || О судорожном плаче. Ст. Чек. Тапăртат, топать судорожно при плаче на одном месте. Ib. Тапăрртатса йĕрет.
(-ран), двинуться, сдвинуться, тронуться. Маштануши. Козловкăран кăшт тапранса карăмăр анчах (отошли), пирĕн проххота тепĕр проххот пырса çапрĕ те, ватса пăрахрĕ. N. Анса çитеспе темĕскертен хăрарĕ те, темскер пек тапранса кайрĕ. Сĕт-к. Эпĕр ана çинчен тапраннă чох хĕвел чыллай çӳлтеччĕ. Альш. Çынсем тин тапрана-тапрана тухаççĕ-ха: кăшкăраççĕ, шатăртатаççĕ, пĕр-пĕрне вăратаççĕ. Ст. Чек. Пăр тапраннă. Лед тронулся. Ала 86°. Хай çын пĕр хырне ярса тытрĕ, тет те, тăпăлтарса кăларчĕ, тет; унпа пĕрле çур хула тапранса тухрĕ, тет (т. е. он выворотил вместе с сосною полгорода). Хорачка. Атăл тапранса карĕ, пăр йокса карĕ (тронулся). N. Эпĕ темĕн чухлĕ тапранимасăр выртрăм (лежал, не будучи в состоянии двигаться). Чăв. й. пур. 10. Лаши вара тапраннă-кайнă (повезла, сдвинула воз). Орау. Ирех лаша кӳлсе тăратнă паян, нимпе те пуçтарнса тапранса каяймаççĕ. Собр. Çил вĕрмесĕр йăвăçсем тапранмаççĕ. (Послов.). || Начать выпадать, вылезать (о волосах). Пиçенер. † Сар ока пак (золотистые) çӳçĕмччĕ. Çорхи çилпе тапранчĕ, кĕрхи çилпе тăкăнчĕ. || Сильно надорваться (напр., о пояснице), повредиться. Орау. Пилĕк тапранчĕ. Надорвал поясницу. N. Çанта çухра (çывăхра) снарат çорăлса (ă)шчикă тапранчĕ. Бугурусл. Вăл пĕр мăйăра катакан асав шăлĕ тапранĕ (стронется с места, повредится). N. Пĕтĕм шăм-шак тапранчĕ (стали ныть). N. Çан чух питĕ хытă хăрарăм, чĕре тапранчĕ, хăракан пултăм. N. Чон тапранчĕ манăн. N. Ăшчик тапранчĕ (От страха). || О пульсе. Собр. Ал тымари тапрансан, çын вилет, теççĕ. || Собраться. Торп-к. Ирхине, ăстасем Хум-пуç петне тапрансассăн (пошли, собрались), йытă çӳри вăрттăн амăшне хулхаран калать, тет. Коракыш. Вара çавсем (они) каяла килме тапрансан, çав çăкăр тĕпренчĕккисене йăлт кайăксем çисе пĕтернĕ, тет. Толст. Çумăр тапранат. Собирается дождь. N. Çĕрле аслатиллĕ çумăр тапранать. Ст. Яха-к. Вĕсем пирĕн пата анчах килес тесе тапраннăччĕ (собрались было), Елексантăр пичи пычĕ те, хăй патне илчĕ-кайрĕ. Шибач. Хай арăм тапранчĕ кайма, шорă кĕпесем тăхăнчĕ, çӳхӳ пĕçерчĕ пĕр такмак, сăра ăсрĕ пĕр витре. Хорачка. Хола (= холая) кайма тапранса. N. Унтан эпĕ тапрантăм шкула кайма. Чураль-к. † Ах, кинçĕм Пăраски, час тапранса часах туя; час тапранса тохмасан, хăван таврашпе тухмасть, тет. См. тавраш. N. Кайма тапрантăмăр (собрались). |! Зашевелиться. Тип-Сирма. Ылтăн хăма уçăлĕ, хурт-кăпшанкă тапранĕ. (Тул çутăлни). || Начинаться, произойти. Панклеи. Киремет мĕле-мĕле (= мĕнле-мĕнле) тапранса кайни халап пор (существует предание). N. Ку вăрçă стан тапранса тохнă-ши! N. Вăрçă тапранчĕ. Сред. Юм. Ыран хĕр-туй тапранать. Завтра начинается свадьба. Ядр. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тен чух тапранать. N. Хĕл иртсен, çуркунне тапранса каять. Альш. Çав кунсенчех тапранчĕç çилсем — япаласене кӳртрĕмĕр, лăпланас енне кайсан. || Приняться. Юрк. Вăл япаласене ĕлĕкрех çырма тапраннăччĕ те, вахăт çук пирки çак кунсенче тин ĕçлеме тытăнтăм. Т. IV. Шăши курсан, тума тапраннă ĕç малалла пымасть. Paas. Тапранчĕ макăрма. || Подняться (о ветре). Панклеи. Çил темскер пек тапранса тоххĕр. Поднялся сильнейший ветер. || N. Шыв тапранса анать. N. Шыв тапрансан яраяс çук. || Excitari. Тюрл. Манăн тапранать (mentula aut cunnus). Янтик. Чĕлĕм туртсан тапранать (mentulа), вуник кунсăр чарăнмасть.
(-рат), сдвинуть, стронуть с места, шевелить. N. Вырăнтан та тапратмалла мар. С места не сдвинешь. Г. А. Отрыв. Шалт тăрмашаççĕ —тапратса яраймаççĕ урапана. N. Улпут ывăлĕсем тем чухлĕ хăтлансассăн та, чула вырăнĕнчен тапратаймарĕç (не стронули), тет. Чотай. † Кçал та пира çын çини ик пар лаша тапратас çок. || В перен. см. Бр. и. водку 5. Орау. Ăна вырăнтан алхапăлтах тапратаймăн. Его ничем не развеселишь. || Начать. ГТТ. Эпĕ тапратса анчах паратăп (кладу начало), çырмалли маяк, çул анчах кăтартса паратăп. В. С. Разум. КЧП. Тапратнă ĕçе туса пĕтер. N. Ахаль калаçса ларнă хушăра чуна çăласси çинчен те тапратса калаçатăп (завожу разговор). Кан. Ĕçкĕ тапратса ярса, пĕр чарăнмасăр талăкĕпех ĕçнĕ. Регули 566. Ыран ĕçлеме тапратăпăр (поçлăпăр). ЧС. Сак çине ларса калаçма тапраттăрĕç. N. (Ачасем) пĕр-пĕринпеле шывпа сирпĕтмелле выляма тапратрĕç. || Упоминать, вспоминать (в разговоре). N. Сана тапратсан, питĕ макăрать. N. Кам мана тапратса сăмахлат, çавсене пурне те салам калăр. Юрк. Кĕсĕм килне таврăнсан, укçа пирки калаçнине пĕрте тапратса калаçмаççĕ те (не заводили речи)… || Беспокоить. Вир-ял. † Пирĕн пек çамрăк ачасене çын тапратман кун иртмес. (Можно понять и в предыд. знач.). N. Чĕрене тапратакан сăмах, „убийственные речи“. || Побудить кого к чему (научить). В. Олг. Коракыш. Патша арăмĕ чĕлхеç пулнă, Ивана арăмĕ çинчен мантарнă та, хăйпе пĕрле венчете кайма тапратнă. || Тревожить, повредить (напр. поясницу, кору дерева). || Возбуждать. ГТТ. Шухăша тапратать. Поднимает вереницу мыслей. Возбуждает (чипер арăмпа калаçсан). N. Сиввĕн-сиввĕн çил вĕрни, лапка-лапка юр çăвни, çынсен чунне тапратать, хĕлле çине пăхтарать. || Встревожить, всполошить. Paas. Шик шăхăртăм, йăттăне тапратрăм. ГТТ. Чĕрене тапратать. Хватает за сердце (песня). Вредит сердцу (вызывает ненормальные явления в сердце). || Вымнеть. Ст. Чек. Ĕне тапратат (за З недели до отела). Признаки: вымя увеличивается, перестает доить, çинтĕр ярат). N. Ĕнисем вĕсен тапратаççĕ те, пăруласа параççĕ. N. Тапратат (или: таппăратат, о корове). Юрк. Ырхан ĕне аван тапратса тултарса, аван пăру туса парса, аван та нумай сĕт парас-и (может ли дать)? КС. Ĕнисем (упомянутые коровы), самай тапратнă чух мăнтăрскерсемех, сасартăк тăрайми пулчĕç. Альш. Ĕне тапратса тултарнă (завымнела, скоро отелится). Ib. Вăл тапратса тултарнă, час пăрулĕ. N. Тата пĕр путек пулнă. Тăватă сурăх тапратса тултарнă. N. Ĕне час пăруламалла-и? тапратат-и вăл? N. Сорăхсам пранламан, тапратаççĕ. См. тăпăрăслă. N. Ĕне пăрулас патнех çитет, тапратнă сĕт полать. || В шутку о женщ. Сред. Юм. Тапратса толтарнă ĕнтĕ, халех пăрулать (матка, т. е. жена).
хорошо (от русск. добро). Ст. Чек. Пике амăшин сурчăкĕ: тапру, тапру (добро, добро), хăрхăн! тет. N. Эпĕ тара пама çырса ятăм анисене, вăл хăй юмаххипе: çап-çара акап, тит, ну тапру хуть эпĕ вăл тыра-пула тавăрăнса çияс çук та, çавах хăш чух аса килет.
(тапта), топтать. С.-Устье. Упасем ампара(л)ла пĕр-пĕрин çине тапта-тапта кĕрсе пĕтрĕç, тет. Г. А. Отрыв. Мăн çул хĕрне кайса, пилĕк таран çĕре алтса кĕртсе, таптаса лартнă (зарыл „Чĕкеçук чĕлхеçе“). Чураль-к. Ут таптасан — хирĕç вăрăнни (во сне). С. Айб. † Çерем çинче чавкапуç, ăна эпир таптани; çав кас хĕрсен усаллăх, ĕсе (= вĕсене) эпир ятлани. Юрк. † Çав ялсенĕн хĕрĕсене тап! ӳкер те, тапта кай. Вишн. 73. Пусса (в колодец) выльăх тислĕкĕ ан кайтăр, тесе, ун йĕри-таврашне тăм сарса таптаса хытарас пулать. || Наступать ногами. Эльбарус. Ĕнисем ман хыçран таптама хăтланса, мĕкĕрсе, вăрмана янтратса, çĕмĕрсе пыраççĕ. N. Лаши хыçран пĕртте юлмаçть, хыçран таптасах пырать (не отстает). Тимяши. Вăл анчах илсе каясшăн пулмарĕ: çынсем таптĕç, тесе. || Истоптать (хлеба в поле). || В перен. см. ЧП. Ыр çынсемпе ан çӳрĕр, начарсене таптаса. Собр. Çамрăк пуçăм çине тăшман таптать. || Sabire. Ст. Чек. Автан чăхха таптат.
вдвойне понуд. ф. от гл. тапта. Сред. Юм. Пирн анана кĕтӳçсĕм кĕтӳç таптаттарнă (пустили туда стадо, и оно вытоптало хлеб). N. Таптаттарсах пырать. Едет сзади очень близко, так что лошадь почти наступает на сани, едущие впереди. N. Эпĕ: вăл пире таптаттарса каять, тесе, питĕ хăраса ӳкрĕм.
(тар), fugere, бежать. Н. Шинкусы. Ачи çăкăра илчĕ те, тара пачĕ. N. Школа çитсен, эпĕ кĕртĕм те, алăк патне тартăм (убежал к двери). Сред. Юм. Çавăн сăмаххипе тартăр (убегли), кона пĕлнĕ полсан эп вырнтан та тапранмастăмччĕ. Ib. Ôн çине пăхсан, хăраса тармалла (т. е. убежишь со страха. Пит илемсĕр çынна çапла калаççĕ, т. е. так говорят про безрбразного человека). Ала 6°. Тарса, тарса пырать те, тарсан-тарсан, çитрĕ, тет, пĕр тимĕрç лаççи патне (добежал до какой-то кузницы). N. Çул çинче пĕр çын килнине куртăм та, вăрмана тарса кĕрсе карăм. Якейк. Тарăçин (тарĕçин) тарĕç. Если хотят, пусть убегают. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ хăранипе киле тара пуçларăм (побежал), вăл хыççăн хăвалать (гонится за мной). БАБ. Эпĕ вăл ачасем тарăхĕнчен (с досады на ребят) ĕнтĕ таçта тарасса çитнĕ (готова убежать невесть куда). N. Таракан ĕнене (корову, которая убегает из стада) уртмах çакса яраççĕ. N. Çул çинчисем киле тара-тара кĕрсе курчĕç. Те, которые были в пути, забегали украдкой к себе домой, повидаться. N. Тарса тухрăмăр, мы бежали (из этого места). || Об озерах, которые, по поверью, могут переходить на другое место. Сорм-Вар. Ĕлĕк онта (на месте болота Тĕрне шор, около дер. Сорм-Вар, Алик. р.) кӳлĕ полнă, тит; халь вăл хамăртан вонă çохрăма тарнă. Çак япала тарнă чох, пĕтĕм ойсене полăсем тăкăнса йолнă, тит. || О воде. Кан. Шыв аяла тарнă (ушла глубоко вниз).
назв. игры. Якейк. Таркăн салтакла. Пыçиххиран явса, саламат (нагайку) тăваççĕ. Шăпа кама тохать, çана саламат параççĕ, ăна таркăн-салтак теççĕ. Таркăн-салтак тоттăр çыхсанах, порте шта кирлĕ онта: тăпсакане, кăмака хыçне, алăк хыçне, тӳшек хыçне тарса пытанаççĕ. Таркăн-салтак саламатне çавăрса çынсене шыраса çӳрет. Топсан мĕн вый çитнĕ таран çапать, леш тарса хăтăличчен. Вăл саламатне çавăрсах çӳрет. Çапла вăл ăвăничченех çӳрет. Вăл ăвăнсан, шăпа тохнă тăрăх тепри таркăн-салтак полать. Таркăн-салтакла яш-кĕрĕмсем те, мăн хĕрсем те вылляççĕ.
добежать или доехать до безопасного места. КС. Кашкăра йĕлтĕрпе хăваласа таса уйра анчах ывăнтарма пулать, вăрмана тарса ӳксен, хăваламалла мар (когда забежит в лес, то уже нельзя гнаться). Ib. Вăрмана тарса ӳкрĕ те (убежал, вырвался), вара хăтăлчĕ (спасся). N. Кăм та кам çав хуласене тарса ӳксен, вăл хула хапхи умне тăтăр та, хулари аслă çынсене хăй ĕçне каласа кăтарттăр.
(-з’ы̆), работник, батрак, слуга, наемник. Чăв. й. пур. 29. Вăл малтан, унта кĕрсенех, тарçăсемпе тăркаланă. Бес. чув. 5. Пĕр тутар лавккаçă патне тарçа кĕрет (нанимается в работники). Панклеи. Мĕлескер ку çын, ик-çол вăрман пăхса çӳренĕскер? Халăх вăрманĕ пăхнă, вăрман хоралçи тарçинче çӳренĕ-и? N. Сурăхсем пурте тарçа пăхса тăраççĕ (смотрят на работника), тет. N. Юмăç вăл шуйттан тарçи пулать. || Должность работника. Кратк. расск. Вăл ача тарçăра пит тăрăшса ĕçленĕ. N. Тарçа мана тыт (найми в работники), тесе каларĕ, тет, тĕл пулнă çынни. N. Тарçăсем суккăр, ывăл хăрах куçлă. (Послов.).
осокорь. Разг. С. Мих. 27., В. Олг. Хорачка. Тар-йӳç, Атăл хĕрипе нумай вăл.
наем, аренда. (Собств. дат. п. от тар; употребляется в значениях прямой формы). Кан. Ăçтан илсе пĕтерен вăл Кĕркурирен укçа, унăн яланах тара çинче. || Наемный. Ерк. 7. Урхан тара халăхсем уйри ĕçе пухнă чух, шаккăлсене шакканă.
, тара тутри, то же, что тарай тутри. Собр. † Тара тутăрсене çил сирĕ, пирĕн пуçăри хуйхăсене мĕн сирĕ. Сунч. † Вăл пылчăксене шăлса илме тара туттăр пулмарĕ. Юрк. † Укăлча тулĕнче тилĕ юртат, тара тутăри витĕнсе. || Носовой платок. Башк.
(тарават), приветливый, гостеприимный, щедрый; обходительный. Сĕт-к. СТИК. Тарават, гостеприимный, обходительный. N. † Манăн хăна-вĕрле пит тараватчĕ, пăха пĕлмесĕр сивĕтрĕм. СПВВ. ИА. Хăнасене пăха пĕлекен арăма: тарават арăм, теççĕ. Богдашк. † Хуçăрсам тарават, тухма çук (т. е. не хочется уходить из гостей). ЧП. Çак тăвансем пире пит тарават. N. Пит тараватрах ĕçлерĕ. Янтик. † Пирĕн ачасене пит тарават пăхса янă куккăшĕ. СПВВ. † Хуçасем тарават пулсассăн, пире килме-кайма пит аван. СПВВ. Т. Хăна (= хăнана) кайсассăн пит пăхакан çынна: тарават, теççĕ. Ст. Чек. Вăл мана тарават-çке. Он мне рад. СПВВ. МС. Ман атте тарават (е: çынна усал тумасть). N. Уçă кăмăллă, тарават пулччăр. Лашм. † Кил-йышĕ тарават пулсан, хăни-вĕрли кăмăлĕ çиелте. || Мусир. Ыр тантăшсем, тăвансемI Тараватрах çӳрейрер (= çӳрейĕр).
(тарам), не важно, не жалко; ладно бы, наплевать (от русск. даром?). С. Тим. † Хурăн-çырли пиçнĕ чух хурăн-ташран уйăрăлтăм; хурăнташ та тарамччĕ (это бы еще ничего, но дело в том, что), атте-аннĕрен уйăрăлтăм. КАЯ. Манăн унталла-кунталла пăхасси тарамччĕ-ха (это еще ничего бы, что я стал посматривать туда и сюда, а дело в том, что), урнă йăтă ăçта кайнине пăхса тăма пикеннĕ. КС. Тарам-çке умпа, юлтăр-и! — Тарам мар-ха, илсех каяр. Пусть останется, это неважная вещь.— Не „пусть останется“, а непременно возьмем. Ib. Тарам-çке манпа, ыттисене илсе кай-ха! Ну меня-то что, ты вот других возьми (туда)! Тюрл. Тарам (пускай), мана кирлĕ мар! (Говорит, если что-нибудь дают). N. Аттăм кĕли тарамччĕ, хĕрсен пуçĕ сыв пултăр. БАБ. Пысăкрах ачасене çапла хытланса çӳресен те, тарамччĕ ĕнтĕ (ладно бы). Пĕчĕкçĕ ачисене мĕне кирлĕ иккен çав каçсерен тухса çӳреме. Ib. Унта пĕр вилес вăхăт çитсен, ӳпне мар, кутăн çакăнса вилсен те тарам, терĕ. К. П. Прокоп. † Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пулин сулахай; сулахай тарамччĕ (ничего бы), вăл та пулин пасарăн (о женихе). Ашшĕ-амăшне. Ватă шăм-шаксем ырата пуçларĕç те, çапах вăл тарам-ха (но это ничего). Аттик. Анне пăрахса килсессĕн (остатки воды, кусочки хлеба, которые бросила она на перекресток от лăп-лап), Матюк аппана пама (за лечение) вăтăр пиллĕклĕх тенки ун патне илсе пычĕ. Матюк аппа аннене: укçишĕн тарам (деньги не имеют важности), сип пултăрччĕ-ха; вăл укçи тармĕ, сип пулни укçаран та хаклă, терĕ. Хăй укçана илчĕ те: ачам, часрах чĕрĕл, тесе тухса кайрĕ. N. Кил пăхасси çапах пире тарам халь (смотреть за домом для нас не важно). N. Пуян хĕрĕ пушмаклă; тарам пушмак пултăр та, урам йĕрне пустармăл (пусть она в башмаках, я все-таки не позволю обижать себя). Урам йĕрĕ çул пултăр, çак ялти хĕр тус пултăр. Якейк. Эп сире йорă йорланăшăн хĕвел-çармĕш илсе парăп (куплю). Хĕвел-çармĕшшĕн тарам та-ха (подсолнышки для нас не имеют значения, мы за ними не гонимся). N. Уншăн тарам-çке, юрĕ-çке! Ладно, и без этого обойдется! Чертаг. Тарам-çке, кирлĕ мар, хăвах çи! К чему? Напрасно. Не надо, ешь сам. (Гов., напр., отказывающиеся от какого-нибудь угощения). || Хотя. Якейк. Ман лаша, тарам (хотя) пĕчĕк полсан та, санчен иртерет. М. Тиуши. † Ах, лашам пĕчĕккĕ! Тарам пĕчĕккĕ пулсан та, çăка каски турттарать. || Впустую, понапрасну, ни к чему. Сред. Юм. Кăçал тыр та полман, ытлин-çитлин окçа-пôхча çôк пирĕн, ĕçкĕ тăвасси тарам полать-и мĕн (видно, придется оставить мысль о пирушке). Ib. Тарам пôлать пôль. Видно придется оставить (задуманное). Ib. Тарам пôлтăр! Оставим (это)!
по сих пор, до этих пор. N. Паян çак таран çӳрет ара, ыр хĕр-и вăл!
до, на протяжение. N. Унтан çĕлен вăрман çинелле вĕчĕ (= вĕрчĕ), тет те, вăрмана вуникĕ çухрăм таранччен тусан пек вĕçтерсе ячĕ, тет. Истор. Хирте пĕр вунă çухрăм таранччен çын вилли саланса выртнă. Альш. Пĕр çич-сакăр çухрăм пек таранччен. || Во времениом значении. N. Тислĕке пĕччен пĕр икĕ эрнеччен турттарнинче, унтан 4—5 кун таранччен сухаланинче нимĕн усси те çук. || При счислении вещественных предметов. N. Хăшин-хăшин тăват-пилĕк ама таранччен лартаççĕ (сажают на яйца, наседок до пяти). Баран. 36. Иван, пӳрчĕ шăрпăкĕ таранччен çунса каять. Алекс. Невск. Ватти-вĕтти таранччен. Тораево. Пирĕн пилĕк çулхи таранччен сĕлĕ пур-и. N. Сысна çури тата виçе таранччен тупаймасан, амине хăварсан питĕ лайăх пулĕччĕ. || В предложениях-именах. Н. Шинкусы. Вăл татах нумай кĕл-тăват та, анчах эпĕ пурне те тĕпĕ-йĕрĕпех пĕлсе çитерейместĕп. Хам мĕн пĕлнĕ таранччен (насколько я знаю) анчах каласа кăтартатăп. Истор. Тутарсем патне тухса, хăйсем пĕр çын юлми таранччен (до тех пор, пока не осталось ни одного человека) тутарсемпе вăрçнă. N. Санăн ырăлăху та виçме çук таранччен (безмерно) нумай. || Даже. Юрк. Хĕрĕ енчен парнесем: тутăр, сурпан, кĕпе-йĕм, выльăх таврашĕсенчен — лаша, ĕне, сурăхсем, хур-кăвакалсем, чăх-чĕпĕсем таран(ч)ченех параççĕ. N. Пурне те кĕреçе таранччен пачĕç. Дали все, даже лопаты?
(тараза), весы (так в многих верховых и переходных гов.; см. кăрамис, виçе, весси). Ст. Чек. Кăрамисе тараса теççĕ. N. Паян эпĕ тараса çинче виçĕнтĕм (весился, взвесился). Орау. Ку хуçан (у этого купца) тараси йăвăр (мошеннические весы, тяжелые), тырă нуммай тухмарĕ (при ссыпке). Бел. Гора. † Тарасапа таяççĕ (мед), ушатпала тeлтаççĕ, сар алтăрпа сĕнеççĕ. || Оцеп, очеп, журавль, журавец. СПВВ. ТМ. Пус юпи çине пысăк вĕрлĕк хураççĕ, çавна тарас.а теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тараса — пус юпи çине, шыв кăлармашкăн (так!), урлă пĕр пысăк вĕрлĕх хураççĕ. || Колодец. N. Пусса (тарасана) пĕр-пĕр таса мар япала кайсассăн кĕл-тăвас йĕрке. N. Тараси çула çăмăрпа куçса кайнă. Сред. Юм. Тараса пыри (= пури, „сруб“) çĕрсе пĕтнĕ пôлас пирĕн, çĕнĕрен (заново) пыра ямалла полать поль. Кан. Тараса пурине виçĕ чалăш пуранă, унтан шывĕ, витрене кăларнă чухне, вăлашка çине тăкăнса-юхса тухмалла тунă. N. Ачасене тарасаран шыв кӳртерсе ан асаплăр. ЧС. Арăм, вăл вĕлернине никам та ан пĕлтĕр тесе, тарасана кайса янă (девушку).
с оцепом. Шурăм-п. Кил-хушшинче çăл пур, вăл та пуян çынсен пек: тарасаллă. || С колодцем.
глубокий овраг, дол. N. Лапсенче, тарăн варсение вăл (т. е. поток) хытăрах кĕрлеме тытăнать. || Собств. назв. некоторых оврагов. В. Тим., Алешк. К.-Кушки. Тарăн-варти ырăсем. См. __чӳк. || Назв. урочища. Елаур.
назв. оврага. Янш.-Норв. Тарăн-çырма — вар ячĕ, вăл питĕ тарăн, шывсăр çырма, || Назв. речки Капорла, Шемурш. р.
(тары̆х), досадовать, сердиться, возмущаться. N. Темĕн пек (весьма): вĕреннĕ çак усала, тесе тарăхать, анчах туртма (табак) пăрахаймасть. Çĕнтерчĕ 48. Хăш чух эпĕ: мĕншĕн эпир пуян пулнă-ши? тесе, темĕн чул та тарăхатăп. || Чăв. й. пур. 28. Якку вара кайран пит тарăхса йĕнĕ. Яккăва çапла тарăхтараççĕ. Çылăха та, намăса та пĕлмеççĕ. Ib. Ашшĕ вара нимĕн тума та аптранă. Вара пит тарăха-тарăха йĕретчĕ. || О надоедливом человеке. Изамб. Т. Эпĕ кинтен тарăхап. Мне сноха надоедает. || Сердиться, возмущаться. СЧЧ. Пичче (брат) кулнипе Лукка пичче (дядя Лука) пĕтĕмпе тарăхса çитрĕ (осерчал), тет. N. Темшĕн ямаççĕ (письма), питĕ тарăхатăп. N. Хресченсем тавар илеймесĕр шалт тарăхса пĕтеççĕ. Орау. Ах, тархас килет-çке ман (сержусь, меня зло берет). || С послелогом „çи“: сердиться на кого. Панклеи. Йăван патша хĕрĕ çине тарăххĕр (разсердился). Ст. Чек. † Уччаскана кайса, эп çул турăм, аслă çулсем çине, ай, тарăхса; ял-ял урлă кайса, эп тус турăм, ялти хĕрсем çине, ай, тарăхса. || Жаловаться, негодовать, N. Хĕрсем çинчен тарăхса çыру янă (написали, жалуясь). || С тв. пад. БАБ. Тытăнат вара (тут) ачисемпе тарăхма (жаловаться, негодовать). || Выходить из себя. В. Олг. † Перĕн кинеми сак шăлат. Чонтан посса шăлсассăн, сак хăми те авăнат. Чон тарăхса çитсессĕн, сана та (новобрачную) полин ави-ха (поколотит тебя). || Терпеть горести. N. Тепĕри хăй ĕмĕрĕнче пĕр ырă курмасăр тарăхса вилет. N. Мана аттепе анне тарăхма анчах çуратса янă. || Раскаиваться. Орау. Ӳлĕмрен нумай тарăхăн та-ха, халĕ тулĕк ман сăмаха итлеместĕн. || Мучиться. Чăв. й. пур. 15. Леш çынсем каланă: калăпăр, калăпăр; эпир унпа тарăхнă ĕнтĕ, тенĕ. N. Тĕлĕкпе тарăхан. ЧС. Çавăнтан (от того, что умирают лошади) тарăхса ĕнтĕ пĕр лашана пĕлекен çынтан (у знакомогр человека), куккасенченех, илчĕç. Орау. Паян лашана Салапайра (местность) тарăхса шыраса çӳретĕп, а вăл килсе выртнă та, выртать. Ib. Паян ку суха-пуçпе пĕтĕмпе тарăхса пĕтрĕм (замучился), пĕртте путлĕ пымаçть, урăх ларттарас пулĕ, тем, кумпа ака пĕтереймăп. N. Пирĕн ял, çăва тухсан, çавăн пирки (из-за опойцы) çумăрсăр тарăхат. („Питĕркке шăтăкĕ“). N. Чирпе тарăхса порнаççĕ. Ст. Чек. Тарăхаттăм-çке унпа пурăннă чухне! „Живя с ним, я не видала светлого дня“. N. Вăл ыттисем пек вырăн тупаймасăр тарăхса çӳремест. ЧС. Вăл хĕр тарăхнипе тарасана сикмен-ши? Хурамал. Вара кушакки выçă тарăхнă та, хăй хӳринчен пĕр алтăр çакнă та, пĕр çулпа тухса кайнă. || С исх. пад. Истор. Вырăссем тутарсенчен пит тарăхса пурăннă. || Испытывать крайнюю нужду. Ст. Чек. Çукран тарăхап. Испытываю крайнюю нужду во всем. || Заботиться. N. Тимĕрĕç те çавăн пек сунтал кутĕнче тимĕртен пĕр-пĕр япала тăвасси çинче тарăхса ларать. N. Паразитла пурăнакан чунлă япаласем тарăхса ĕçлесе пурăнмаççĕ. || Усердствовать, стараться изо всех сил. N. Аптăранăран, тарăхса (= тăрăшса), сана парне паратпăр (аптăранăран сана парне паратпăр). Орау. Лаши тарăхса туртать, çапах та вырăнтан та тапратимаçть, аллă пăт пулĕ унта, таçта кайма тиянă. Ухмах, вăрманта пĕр йăвăç та хăварасшăн мар курăнать, вăрманти йăвăçа пĕтереймăн унта. Чăв. й. пур. 31. Акă! кам-шăн тарăхса ĕçленĕ ĕнтĕ вăл? Вăл мула, хăй чунне хĕрхенмесĕр, камшăн пухнă ĕнтĕ вăл? Ib. 17. Вăл вара татах юлташĕсене шырама тухса кайнă, татах темĕн пек тарăхса шыраса çӳресе те тупайман. || Всячески добиваться, биться, стараться, лезть из кожи. Орау. Тем тăвать ку унта, тарăхса калаçса ларать (принимая близко к сердцу, желая добиться, выходя из себя). Альш. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче-тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет (отчитывала от „ие“). Конст. чăв. Эпĕ ку таранччен тарăха-тарăха шыраман та пулăттăм та, манăн кунта тăван кукка пурăнать. Орау. Тарăхса çын хутне кĕрсе калаçса тăрать ку Кĕркури; тем кирлĕ, хăй хутне такăш кĕрес (а кто за него самого вступится)? || Выходить из себя, уверяя... Чăв. й. пур. 27. Вăл: ĕçместĕп (водки), тесе, пит тарăхнă, çапах хăратса: ĕçмесен, пăрахмастпăр (не отстанем), тесе, ирĕксĕрех ĕçтернĕ. Ib. 6. Вăсем малтан Ваçка сăмахĕпе тунма (отпереться, negare) хăтланнă, тырра илекен вара пит тарăхса каланă: вăсем те пурччĕ, тесе. Унтан вара вăсене хĕсе пуçланă. Хĕсе-хĕсе вара вăсем те каланă (признались): пурччĕ çав (мы были там), тенĕ. Ib. Пăртак йĕркене пĕлекен çын темĕн пек тарăхса каласан та, ăна пĕртте ĕненмеççĕ.
понуд. ф. от гл. тарăх. Кан. Кăна та мана кирлĕ таварсемех тарăхтарнă-мĕн. N. Вăл тарăхтарса пурăнсан та, ăна асла хураççĕ. Юрк. Ху ĕçнипе çемйӳне те тарăхтаратăн пулĕ. Ib. Авă çавă ача-пăчасемпе арăм пирки кăна мана тарăхтарат та, вăсем пулмасан эпĕ тен сыпса та пăхмăттăм. Пĕччен пурăнма шуть те кăна. N. Те эсĕ тата ĕлĕкхи пек мана кĕттерсе тарăхтарасшăн-и? Изамб. Т. Куçарасса нимĕн те куçарман, анчах Чĕмпĕр çулĕ тарăхтарчĕ. || Надоедать. Изамб. Т. Эс ул япалана ыйта-ыйта йăлт тарăхтартăн ĕнтĕ мана. N. Вăл ăна хăй хыççăн çӳретсе йăлт тарăхтарса пĕтерет.
(тары̆х), мученье. || Горестное, тяжелое положение. Ст. Чек. Çак тарăхранах таçта кайса кĕрĕттĕм. Чăв. й. пур. Çав тарăхпа вăл шыва кайса вилме тапăннă (решил утопиться). || БАБ. Çавсем тарăхĕнчен (т. е. от назойливых указаний деревенских, не советовавших оставлять ребенка в больнице) вăхăтсăрах илсе таврăнтăмăр, тет. Ib. Эпĕ вăл ачасем тарăхĕнчен ĕнтĕ таçта тарăхса çитнĕ [измаялась я с этими (моими) ребятишками?].
пожалуйста. Панклеи. Карчăка вăл (она): тархас, тет, пĕр-пĕр патакпа, илсе, çап мана пуçран, тет. В. Олг. Тархас килччĕ. Пожалуйста, приди. Слеп. Тархас пар. Пожалуйста, дай.
(тарhасла, Пшкрт: тарҕасла), упрашивать, умолять. Якейк. Çав кĕт окçашăнах ăна тархаслама польмĕ те-хе. Ну, уж из-за такой ничтожной суммы не придется его упрашивать. Орау. Тархасланă çеммĕн вăл пушшех кутăнланать. Чем больше его упрашивают, тем больше он кочевряжится (ломается). Paas. Тархасласа ыйтрăм та, памаççĕ. Баран. 180. Пуçланă ĕçе пăрахас ан пул, тесе, хыттăн витерсе тархасланă.
(таза), чистый, опрятный. Этем йăх. еп. пуç. кай. 38. Пичĕ, ал-лаппи, ура-лаппи таса, çăмсăр. || Чисто, опрятно. Качал. Кам таса пурăнать, вăл чире те пĕлмеçт, теççĕ. Сборн. По мед. Ăна таса тытсан, йĕркелĕ эмеллесен, вăл час ӳт илет. || Здоровый. Ала 99. Хăва ĕлĕк таса чохне шăрçа пит йорататьчĕ. Н. Карм. Эпĕ халĕ таса, сывă пурăнатăп. (Письмо). N. Аçусам-апусам веçех таса (здоровы). Капк. Таса çыннах ĕçлĕ çынна кĕртес теттĕр-и? N. Эпĕ халь таса мар вуртатăп (болен). Актай. Çак çынăн арăмĕ юрайла(?) таса мар пулнă пак йăнăшса выртнă, тет. Ib. Ăста каян, старик? тет карчăк? — Арăм таса мар пулчĕ те (нездорова), юмăçа каятăп, тет. Юрк. Пăсăлнă куçа шăлнă алă-шăллипе таса куçлă çын шăлсан, унăн та куçĕ пăсăлат. Изамб. Т. Хĕлле ури тап-таса та юн пек хĕрлĕ пулат. О сохр. здор. Вăл лĕкĕ пек шатрасем тепĕр çын пуçĕ çине ларсан, унăн пуçĕ тасах мар пулсан, унăн та çавăн пекех кукшана ерет вара. || Robustus. Кн. для чт. 62. Çĕнĕрен килнĕ ристансенчен пĕри çӳлĕ те тасаскер пулнă. Алших. † Пирĕн пек таса ачасем сайра амаран çуралат. Айдар. † Таса тантăш (çавă) пур. Ядр. † Çак хăтанăн хĕр таса; хĕр таса, çурт таса, тепĕр хĕрне парать-ши. Орау. Мĕн тĕрлĕ таса ачасам юлса пычĕç... пирĕн карĕ! || Невинный. N. Ырă çын лайăх тесе, пит ан калаç, таса чуну çинчен ят ярĕ. || Настоящий. N. Таса тискер-кайăк. Шурăм-п. Тепĕр таса хăлинĕ лешсем кайнине сыхласа пура хыçăнчех чĕтресе пăхкаласа ларнă мĕн. || Святой. М. В. Васильев. Таса мăн турă пуринчен асли (1-го разряда). Т. VI. ЗЗ. Таса турă, учук тăватпăр авалхи йăлапа. Туррăм, ан пăрах, çырлах. (Учук кĕлли). Ib. VI, ЗЗ. Таса учук çырлахтăр. (Моленье). N. Эсĕ чĕрĕлĕх çăкăри, тасасене кăларакан, ырăлăх паракан. Полтава 26. Уншăн таса япала (святыня) ку таранччен пурнăçра çут-тĕнчере çуралман. || Прочный. N. Пуканĕсем пурте таса. || Ясный. Полтава 24. Çынсем ăсне витĕрех, таса куçпа курнă пек, тĕппе-йĕрпе вăл курать. Шурăм-п. Таса, уяр, тӳлек кун. Ск. и пред. чув. 99. Таса çутă тĕнчерен ылхан анчах илтнĕскер. || Здорово. N. Санăн ачусам таса пурăнаççĕ (здоровы). N. Вăрçă таса пырат. || Ясно, чисто, хорошо. N. Вĕсем ĕç тăвас вырăнне нумайрах вăрлама тăрăшаççĕ, мĕшĕн тесен вĕсем, пуйсан, хăйсем мухтава тухассине таса пĕлсе тăраççĕ. || Правильно (произносить). Юрк. Çав сăмаха çапла, тутар пек, таса (чисто, правильно) каласан, эпир сана ретсĕр (вне очереди) çаккăн хыçĕнченех авăрттарăпăр (позволим молоть). || Точь-в-точь, совершенно. Регули 1420. Таса (пĕтĕмпех) ашшĕ пек тунă. || Чистота. N. Тасара пурăнма аван: тасапа таса мар танлаштараймăн. N. Эпĕ тасана юрататăп, тасанăн усси пур? Янорс. Мана аттесем калатьчĕç: тасара лайăх пăхса осранă, тетчĕç. N. Учитĕлсем тасашăн пит хытă çине тăрса тăрăшнă. || Здоровье. N. Кĕрконне корма (повидаться) пыратăп, хам таса пулсан. || Беловик. Слакбаш. Таса çине куçарса çырнă. Переписал набело. || Невинность. Орау. Епле айăплă пулсан та, тасана тухать ĕнтĕ вăл мур, айăпа юлмасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Тасинчен маси = порринчен çôкки (лучше не иметь, чем иметь?). Турх. Сана лашасăр пурăнни — таси. Тебе лучше всего жить без лошади. N. Таси паха „скатертью дорога“.
(-л), очищаться. Альших. † Мунча кĕтĕм, тасалтăм. || Исцеляться (от болезни), избавляться. Панклеи. Патша хĕрĕ çавăнтах пит тасалса карĕ, тет. N. Чиртен тасалнă. || Проходить (о болезни). N. Кĕçĕ çапах тасалмаç. || Очищаться (о желудке). Пазух. Т. Çапла тусан унăн (у нее) вар-хырăмĕ тасалса тухать (purgatur alvus). || Совершать суеверные обряды очищения. Ст. Чек. Кĕркуннесерен турăсенчен тасалаççĕ; вара тин чиркĕве кĕлле кайма юрат. Килĕшне тасатнă, ноябрь уйăхăнче юпа уйăх хыççăн, кĕлле кашни чиркĕве кайнă. Турă патне кайманни киремет патне кайнă турра кĕл-тума. || Перестать (родить). Орау. Йăван арăмĕ ачаран тасалнă (перестала родить). || Оправдаться. Орау. Вăл хай лаша вăрланă ĕçрен (в краже лошади) тасалчĕ-и-ха? — Тасалчĕ. || Убираться, уходить, провалиться (о надоедливом посетителе). Орау. Хăнасем аран-аран тасалчĕç. Гости еле-еле убрались. Ib. Аран-аран тасалчĕ (хăямат, пĕтĕмпех йăлăхтарчĕ, кунĕпе лăкăртатса ларчĕ). Изамб. Т. Кунтан тасал или кай. Убирайся отсюда! N. Тасални аван. Хорошо, что убрался! (Усăсăр, юратман çын кайсан калаççĕ). Сред. Юм. Тасалччăр! (пусть уберутся). В др. говорах вм. этого употр.: таси паха! См. Магн. М. 131. Çутт. 45. Сан ачусене нихăçан та, ку вырăнтан тасалса кайнине кураймăп, тесе мăкăртатнă вĕрене (клён). || Приняться хорошо рости (о здоровом росте). Кĕвĕсем. Йăвăçсем карĕç тасалса. || Исчезать. Альш. Вара (после этого) хирте вăл курăк тасалат (исчезает).
(-лан), тасаллан (-ллан), здороветь. Ала 108. Çăва тохсан кукку авăтнă сассине илтсен, этем тасаланать, теççĕ. Бес. чув. 5. Унта пурăнса вăл тасаланса кайрĕ, çирĕм пĕр çула çитсен, ăна пурте маттур каччă тенĕ. О сохр. здор. Тата ытларах çирĕпленсе тасалланса пыраççĕ.
(-т), чистить, прибирать, убирать. Регули 1365. Кил-картине тасатсах тăр. Сятра. Симĕс корăк, ман орая тасат! тет. (Просительно: ман орая тасатай). О сохр. здор. Ун чух вара пӳрт лартма суйласа илнĕ вырăна тасатас-тасатасах пулать. Сред. Юм. Кил-карти тасат, убирать двор;. атă тасат, чистить сапоги. || Придавать лоск, бдеск. Сред. Юм. Атă тасат. N. Ку сăмавара тасатмалла. Этот самовар надо вычистить. || Вычищать (что откуда), очищать, удалять нечистоты. N. Вакон çоль çинчен йор тасатрăмăр. Мы очищали железнодорожный путь от снега. N. Кайран, вилнĕ çынна пытарсан, виççĕмĕш кунне ирттерсен, вăл шыва тĕпсакайĕнчен тăпри-мĕнĕпе тасатса кăлараççĕ. Виçĕ пус. 33. Тырăсенчен юлнă япаласене тасатаççĕ. ХЛБ. Ана çинчек вăхăтра шыва тасатаймасассăн, тырă пулассине ан кĕт. || Производить суеверный обряд очищения. Етрух. Пушалăстă, тасатсамччĕ! Хаклă тăрать-и вăл тасатма? тет. (Чăваш чирĕ). Ib. Юмăçа килне илсе кайса тасаттарни. Юмăçĕ тасаттаракан патне пырсан, хай çурштав эрехе пĕчченех ĕçсе ярать те, вара тытăнать тасатма ӳсĕр пуçĕпе. Вăл: акă епле тасататăп, тет: пур чир-чĕре кил ăшчиккинчен хăваласа кăларатăп çакă килтен. Унтан кĕрсе каять тĕп-сакайне те, тĕслĕрен çӳп-çап, лăп-лап илсе тухать пĕр такана, уна вара суйлан пек тăвать. Усене суйласан, пĕр таса шурă тутăр çине çыхса хурать. Тата унтан вара юсман икерчне те савăн пек тепĕр шурă тутăр çине хурса çыхать. Унтан вара татах тепĕр хут йĕплĕ хул пĕр ывăç илет те, сакайне татах кĕрсе кайса, пур кĕтессене çапса шăлса тухать. Хăй сăмахне çапла калат: çакă килтен сире хăвса каларатăп; часрах тухса кайăр, тесе. Татах çӳле, пӳрте, тухсан та, пур кĕтессейрен çапса çӳрет. Çапла çапса пĕтерсен, йĕплĕ-хуллине тула илсе тухса, татах хуçи хуралтне уçса, çапла çапса шăлса пĕтерет юмăçĕ. Вара унтан, хуралчĕсене пĕтерсен, кил-картишне шăлан пекки тăвать. Çавă мĕн тĕттĕм çĕре çĕрĕпех тасатать! Унтан вара йĕплĕ-хуллине хапхаран тулашĕ енеле пăрахать тăкма кайиччен. Çапла вара юмăçĕпе хуçи пӳртне кĕреççĕ те, татах хатĕрлеç пĕчĕккĕ татăксем шурă тутăр, 5 тутăр татăкĕ: пĕрин çине çыхаççĕ ыраш çăнăхĕ, тата тепĕрин çине урпа çăнăхĕ, теприн çине кĕрпе, теприн çине тăвар çыхаççĕ, теприн çине пĕренĕкĕ, хур-кăвакал евĕрлĕ, çыхаççĕ, а çăвне пĕр чӳмлек катăкĕ çине илеççĕ; вара çав малтан хатĕрленисене, юсмансене, сакай çӳпписене пурне те пуçтарса пысăк тутăр çине çыхать. Вара юмăçĕ хуçине лаша кӳлме хушать; хуçи часрах йăпăр-япăр кӳлет те, хуçипе иккĕшĕ çав япаласене илсе, тата йĕплĕ хуллине те хапхан тулашĕ енчен илсе хураççĕ. Вара тăкма уя тухса каяççĕ. Çапла кайсан: пур парнепе тăкнине пĕлтерет, теççĕ, пур кил-ăшчиккинчи чир-чĕре, усала-тĕселе чипер тутлăх парнепе кăларса яраç, теççĕ. Парнесĕр тасатсан: выçăпа калех киле тавăрнать, тет юмăçĕ. Çапла вара тасатса пĕтерсе тавăрнсан, юмăçне хуçи татах питĕ ĕçтерсе ӳсĕртет те, леçсе хăварать киле. Ст. Чек. Тасатни тени — кĕл-туса çини. Сред. Юм. Тӳркиллие тасатса панă (дал жертву духу). || Уничтожать. Хăр. Паль. 11. || Шарккуне те пĕр самантра тасатса хучĕ (все сьел). || Украсть. Альш. Укçине те пăхат — укçине тасатнă-кайнă (украдены), тет. || Убрать (спровадить, убить кого). N. Ку япала манăн пупсене тасатма пултарĕ вĕт. Ведь этот субъект сможет убрать (спровадить) убитых мною попов. (Из сказки). || Регули 1366. Мана тасатсах исе карĕç. Синерь. Нӳхрепре пĕтĕм этем кĕлетки вакласа тасатса хунă, тет.
то же, что таçта. Якейк. Вăл таста та порнма полтарат. Он приживчив ко всякому месту. || Пожалуй, (что)... Панклеи. Старик, старик! кай-ха, çав ача (дочка) таста окçа топса йăвăртан йăтимасăр тавăрнимасть полĕ. Сятра. Такана хырăм, хыйă çут! теччĕ.— Аюк, чĕртместĕп. Вĕрсерсен, хырăм та çорăлса кайă таста (пожалуй), тет такана хырăмĕ.
набивать, наполнять; сделать жирным, толстым. Срв. тачка (толстый, жирный). N. Хăйĕн туспе (= тусĕпе), мул хуçипе, таçкатнă вăл карманне.
(тас’та), неизвестно куда, неизвестно где. Орау. Ан чупăр; таçта кайса перĕнĕр! Ib. Вырсарни кун таçта ан кайăр-ха. || Чрезвычайно далеко. N. Хам çуттăма эпĕ таçта çитех инçе ярăп. N. Хресченсем ăна итлесе тăватă ялпа вунпилĕк пĕве туса хучĕç. Пĕвисем çыранран таçта çӳлте, тата, пĕр пилĕк хăлаç сарлахăш хăш çĕрте. Ib. Эп кайсан, ĕнтĕ таçта кайса çӳреместĕп. Если я пойду, то теперь не буду шляться невесть где (т. е. скоро вернусь). Ib. Таçтах çитрĕ пуль ĕнт, халччен. Он теперь, поди уж, не знаю куда укатил. || Гораздо. N. Çапла тунипе ниме (помочь) хакла ларать (обходится дорого), нимепе туна ĕç тытса тутарнинчен таçта хакла ӳкет (гораздо дороже работы наемных рабочих). Кан. Çав çĕнĕрен шутласа кăларнă машинă ĕлĕкхи машинăсенчен таçта иртерсе ярать. || Пожалуй. П. Патт. 8. Каçа хирĕç, кам пĕлет, таçта кашкăр та персе çитĕ (пожалуй, явится). Чăрс. 24. Асту, эсĕ кĕçех улпута тухса кайăн таçта (пожалуй). Капк. Ухмах! Шыв сивĕ... йĕпе... таçта, шăнса кайăн, тет Якку. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Кĕркурия кĕрĕк çĕлетмесен те юрĕ-ха, таçтах каймалла мар (ему не бог весть куда итти), килте çӳремеллĕх сăхмань пур (а для дома у него есть кафтан). Сред. Юм. Таçта хăрăм шăтăкĕнче пôрнать. Никто не знает, где он живет (срв. Кăрăм). Ib. Хĕр-туй, тесен, эп таçта кайса кĕрĕп! (Говорит тот, кому охота погулять на свадьбе). Чăв. й. пур. 21. Çав Иван, ахаль те вĕçкĕнтерехĕскер, вара пушшех хăйне хăй таçтах кайса хунă (возгордился), темĕн тĕрлĕ аслă çын пек пулнă. Янш.-Норв. Вăл хĕре юратни ĕнтĕ таçта кайса кĕрет. Альш. Таçта кĕнекесем çинчен вулани-илтни çинчен калаçаççĕ, тĕлĕнеççĕ вара. Беседы. Хама хам таçта тем тăвăттăм! тесе, ӳпкелет хăйне. Юрк. Таçта аякран.
неизвестно откуда и докуда. Шел. II. 58. Таçтан-таçта сарăлса (разлившись на огромное растояние). Таçтан-таçтан, неизвестно откуда. Альш. Старикки таçтан-таçтан çавăрăнса каят, тет. Ее старик (муж) пошел, не знаю где, дальными, окольными дорогами. Ib. Таçтан-таçтан çын килнĕ. Понаехало народу со всех концов. Ib. Сĕве вăл таçтан-таçтан, Чĕмпĕртен те леререх, кăнтăрла енчен, пуçланса килет (течет неведомо отколь, т. е. очень-очень издалека).
(-τиы), находящийся неизвестно (неведомо, невесть) где. N. Таçти вăрман вăл, эп ун пеккине илтмен (я о таком не слыхал). || Очень далекий, весьма отдаленный. || Происходящий неведомо откуда. N. Таçти çынсем вĕсем, эпир халиччен вĕсене курманччĕ. N. Ăçтисем ку? Таçти-çке (право не знаю, откуда).
(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).
(тады̆), обрывок, отрезок, обрез, обломок; кусок. N. Пĕр етри мантан инçе мар ӳкрĕ те, икĕ салтака ним татти те хăвармарĕ. N. Каçчин вилнĕ çын таттисем çаплах выртаççĕ (не похороненными). Изамб. Т. Ик питлĕ патак таттине (кусок палки) икĕ пуçĕнчен чалăш чуклаççĕ. N. Ан хăрăр, ачасем, ку пĕлĕт татти (облачко) анчах, вăл хăвăрт çухалĕ. Курм. Хоп татти, обломок лубка. || Бляха. ЧС. Хăйсем кăкăрĕсем çине темĕнскерле шăвăç таттисем çакнă (жестяные бляхи). || Разлив. || Частица (грамм. терм.; неол.).
(тады̆к), отрезок, обрез, обрывок, обломок. Тогаево. Онтан вара ашшĕпе амăшĕ пĕр патак татки (= татăкĕ) илеççĕ те, шăпа яраççĕ. Эльбарус. Кашни пĕрер е икшер патак таткисем çĕклесе, пĕрле пыçтарăнса, вăрмана шала кĕрсе каяттăмăр. N. Çулла тулнă шăнасем çавăнтах тăни тепĕре, хăюне пир татăкĕпе туса яни виççĕ. Тогаево. Иван каллах хăвăртрах сиксе тохрĕ, тет те, каска таткисене (обрубки дерева) пыçтарса (= пуçтарса) тохса пăрахрĕ, тет. Дик. леб. 40. Татăк-татăк пĕлĕтсем пĕр çĕре пухăнаççĕ. || Кусок. Сĕт-к. Çăккăр татăкне çĕре ан прахăр, ачасам! Синьял. † Йăпăр-йăпăр пасара, кулачă татки (= татăкĕ) çимешкĕн. || Обломок, осколок. N. Кайсан-кайсан, Иван чол татки илчĕ, тет. НИП. Татăк-татăк юхать (пăр, после полного ледохода). || Клочок (земли). N. Дворовый (улпутăн хăй патĕнче тăракан) хресченсене ирĕке кăларнă чух пĕр татăк çĕрсĕрех кăларса янă. N. Персияпа Турция (= Перçипе Турци) патшалăхĕ хăйсен патшалăхĕсем хушшинче выртакан татăк çĕршĕн пит хытă тавлашаççĕ. || Часть. Чаду-к. Вара çĕлен патши темиçе татăк пулнă. || Статья. Бес. чув. Вĕрентекен ăна пĕр хаçет парса янă. Унта пĕр тĕрĕк (турккă) патшалăхĕ пурăнăçĕ çинчен çырса хунă татăк пулнă. Вăл татăкра турккă хĕрарăмĕсем арçынсенчен хĕн курса пурăнни çинчен, халăх сахалланса пыни çинчен çырни пулнă. || Отрезок времени. Якейк. Тепĕр татăкра (в другое время) пӳклесе парăп-ха, пĕр татăкра (в непродолжительное время) халь виç йĕм ĕçлерĕм. || Употребляется для выражения уменьшительности. N. Ниăçта та пĕр курăк татăкĕ те çук (нет ни травки), йĕри-тавăра пĕр хăйăр (песок) анчах. Собр. Кил енче тип татăк, Вутлан енче вут татăкĕ. (Чĕлĕм туртни). ЧС. Çӳлте пĕр пĕлĕт татки те çук, хĕвел шăратса пăхать. || Небольшая часть поля (2—З хăлаç). К.-Кушки. || Обрубленный, обрезанный. Ишек. Халĕ те татăк хӳрепе (с куцым хвостом) çӳрет, тет. N. Татăк хăлхапа çӳретчĕ. Синьял. Шур татăк кут, татăк кут, хуса-хуса пытăм та, хурама кутне анах карĕ. Альш. Татăк кут Татяна (насмешка над именем). N. † Татăк кутлă (вар. котлă) тимĕрçсем сиксе тимĕр çапаççĕ. Ала 4°. Эпĕ куртăм çавăнта пĕр хăрăк татăк çăкана. Ск. и пред. чув. 77. Каларĕ вăл еррипе, карчăк енне çаврăнса: çамки шăтăк — хупăнмĕ, чĕри татăк — сыпăнмĕ. О заступл. Татăк алăллă хĕре курсан, тарçисем те пит тĕлĕннĕ. ТХКА 40. Пĕр сыснин хăлхи татăк. Ала 4. Усал патши ăна пĕр лаша пачĕ, тет, тата тепĕр татăк хĕç пачĕ, тет. N. Татăк винтовккă, обрез. || Распруженный (о запруде). Н. Мазик. Çитсен, унтан ыйтнă: чăнахах санăн арман пĕви татăк? || Лишенный. КС. Аш-пăшран, сĕт-турăхран татăк тăмастпăр. N. Вĕсем никçан та чытнайран татăк полмаççĕ. Юрк. † Вуникĕ ĕне усрăттăм, ĕне сума тухăттăм, сĕтрен татăк пулмăттăм. || Перерыв. Алик. Туя пынă лашасем умĕнче сĕлĕ татăк ан тăтăр (т. е. чтобы без перерыва лошади ели овес).
(-лы̆), имеющий куски, части и т. п. Моштауши. Ял икĕ татăклă: пĕр татăкĕ çырмин сылтăм енче, тепĕр татăкĕ çырмин сулахай енче ларать. Шемшер. † Аннен кăмаки шор кăмака, татăклă çăкăр пĕçерет, ăна çимесĕр кассăм (= каяссăм) çок. || Определенный, точный. N. Анчах епле тусан хăйне аван пулнине вăл ытти çынсем мĕнле тăвассине пĕлсен анчах хăйĕн татăклă сăмахне калама пултарĕ. || Решительно, определенно. Кан. Тавăрăнма шутламанни çинчен татăклах каланă. N. Луччĕ татăклă çырса ярас пулать (решительно). КС. Ĕçе татăклă ту (решить или устроить покончить дело с ясностью и определенностью). N. Çак пысăк ĕçе тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, татăклă туса пама (для того чтобы окончательно решить) татах вăхăт кирлĕ пулнă. N. Татăклă пул, расчитаться.
(-ды̆л), обрываться, отрываться, разрываться, обломиться. Орау. Пĕр-ик-виççĕ чиксе туртрăм та, çиппи татăлса карĕ (татăлчĕ). N. Хĕçĕ (его сабля) те татăлса карĕ, тет. N. Тăха татăлса ӳкрĕ. N. Урисем татăла пуçларĕç. || Отрываться, отстать (в перен. см.). Туперккульос 17—18. Хăшĕ çапла çирĕм çул хăйне тӳрлетекен тухтăртан татăлмасть (т. е. все лечится). N. Выçă тиллĕн куçĕсем çырла çинчен татлаймаç (все смотрят на ягоды). N. Таçтан татăлса çуралса ӳснĕ çын пекех туйăнса карĕ. Календ. 1907. Унта пурăнса салтак килне-çуртне манать, ĕçрен татăлать (отрывается от домашней работы). О сохр. здор. Çынна сиен ан тутăр, тесе, ун патĕнчен татăлма кирлĕ мар. N. Пĕтĕмпех пăсăлнă, таса пурăнăçран татăлнă (отстал). || Переломиться. N. Хора вăрман варăнче (= варринче) хорăн тенел татăлчĕ, вĕрене тенел сыпрăмăр (устроили кленовую ось). || Разрываться (в перен. смысле о сердце). Сборн. по мед. Ача чĕри татăлас пек кăшкăрать. || Прерываться. Изамб. Т. Хыт-сухаран вара Пукравччен ĕç пĕрре те татăлмасть. || Срываться. Ст. Шумат. Унччен те пулмар, Кăтăри (имя героя сказки) татăлч-анч (свалился с дуба). || Вскрываться (о реке). N. Атăл татăличчен, до вскрытия Волги. || Прерываться (о дороге весной). Слакбаш. Çул татăлнă, дорога стала непроезжей (весною). || Переводиться. Шурăм-п. Кăмака çинчен тырă хăшин татăлмасть (не переводится, т. е. все время сушится). N. Ун кил-çуртĕнчен хĕн-асап татăла пĕлмест. N. Куçран кушшу татăлмарĕ (т. е. все время плакала). Суждение. Пĕрре пĕрин патĕнче, тепре тепĕрин патĕнче икшер-виçшер кун ĕçеççĕ — çапла хĕлĕпе сăра татăлмасть. Ib. Пирĕн алăран ĕç татăлмасть. Сборн. по мед. Ун чухне вăл ялта пĕринчен пĕрне ерекен чирсем те питех татăлса пымастьчĕç (не прекращались, случались очень часто). М. Сунч. Чиркӳре вилнĕ çын татăлмасчĕ (постоянно были). СТИК. Ун патĕнчен вырăс татăла пĕлмест. У него всегда русские. || Лишаться. Завражн. Окçаран татăлса карăм. Обезденежел. Собр. Карман тĕпĕнче укçа виçĕ пус та пулсан çӳретмесессĕн, укçаран татăлать, теççĕ. Ст. Чек. Ăйхăран татăлтăм. || Оскудевать. Менча Ч. Ашран-пăшран, тырăран-пулăран татăлса тăмалла тумăсăнччĕ. (Моленье). N. Кашни килĕре пулăран татăлса тăман. || Отлучаться. N. Пирĕн чăвăш килтен татăлмасть. || Сходить (с языка, напр., брань). Йӳç. такăнт. 17. Çăварĕсенчен ирсĕр сăмах татăлмасть (не сходит с языка т. е. они все время ругаются площадной бранью). N. Вăхăтсăр мыскара айван çăварĕнчен татăла пĕлмест. || Расчитаться, расплатиться. N. Тĕрĕс татăлтăр-а? (Из письма; ставится с твор. падежом). Орау. Унпа татăлтăм ĕнт эпĕ. Унпа урăх пару-илӳ çук. N. Халь эпĕр татăлтăмăр иксĕмĕр. Теперь мы в расчете, т. е. уплатили друг другу долги сполна. Изамб. Т. Эпир санпа татăлтăмăр. Мы с тобою в расчете. N. Хăçан та пулсан таталăпăр (расквитаемся). || Быть уплачену. N. Ут окçи татăлман-ха. || Отстать (от других, в пути). N. Манпа пĕрле кайнă ачасам йăлтах вăрçа кайса пĕтрĕç, эпĕ пĕчченех татăлса йолтăм. || Быть решаему. Бес. на м. г. Тата сирĕн халăх хушшинчи кирек мĕнле ĕç те эрексĕр татăлмасть (не решается). || Надрываться (горевать). Альш. Е уйăрăлат та тухат, авлансан — каллах ашшĕ-амăшĕ татăлат (горюют). В. Буян. † Ай-хай тăванăмсем, тантăшăмсем! ан йĕрĕр маншăн татăлса („так, чтобы этот плач потряс тебя, сломил твои силы“). Батыр. Эпĕр атте-аннерен уйрăлса кайнăшăн ан йĕрсемĕр çамрăк ачасем пек татăлса. В. Тим. † Атте-анне, ан йĕр маншăн хурланса, сăпкари ачу (так!) пек татăлса. АПП. † Эпирех каятпăр уйрăлса, атте-анне юлат татăлса. || О горьком плаче. N. Вăл çапла татăлса, йĕрсе тăнă çĕрех пӳрте юлташĕ пырса кĕнĕ. N. Вĕсем пилĕк çул тĕрмере лармалла сут тунă тенине илтсен, татăла-татăла йĕре пуçланă. ЧП. Ан йĕрĕр, хĕрсем, пирĕншĕн татăлса (сильно убиваясь). Пазух. Ан йĕр, тусăм, татăлса йĕрес куну малалла (еще впереди). Ib. Тусăм, ытла та ан йĕр эс татăлса, урăх çынна каймăп, сана пырăп. ЧС. Çумкка (утопленник) ӳтне курсан, тăванĕсем пурте татăлса йĕре пуçларĕçĕ. N. Татăлса макăрас, рыдать. Ау 9°. Ибрахиме курсан, хĕр татăла-татăла йĕме тытăнчĕ. || Выбиться из сил. Трхбл. † Çӳренех те утăм çăлтăр-хушка, татăлминччĕ савни умĕнче. N. Кашкăрăн кĕте-кĕте хырăмĕ вĕçсе татăлас пек выçать. || Уговориться, условиться, договориться. Никит. Çапла йăмахласа татăлсан (когда решили так), пурте килеле саланса пĕтнĕ (они). Никит. Вара ирпе хĕрсем ял хушшинчен чăнах кайăпăр (на опахивание от мора), тесе, пуçтарăнса йăмахласа татăлчĕç. Тюрл. Кçон тапранмаллине кайса татăлас (о начале свадьбы, решить дело свадьбы). Сунт. Малтан Лисукпа калаçса татăлчĕ. Сначала договорился с Лизой. N. Эпĕр унпа хăçан ĕçлеме тытăнасси çинчен калаçса татăлтăмăр. N. Парăмсем пирки калаçса татăлнă тени тĕрĕс марри курăнчĕ.
учащ. ф. от гл. тат. Ал. цв. 5. Вĕсем мана таткаласа тăксан та, вăл авантарах пулĕ. Ст. Чек. Шыçăран çыхаççĕ; хăйне те çыхаççĕ те, шывне те сĕреççĕ, пит хăватлă: лашан тирне таткаласа ярать (образует трещины кожи). КС. Лаша тирне таткаласа каять. || Расходовать, разбазаривать. N. Ку укçана таткалас мар-ха. Сред. Юм. Ахаль тыткаласа таткалас мар-ха кô çимĕçе, хăнасĕм килсен ним лартма çок. В такое время не надо есть это кушанье, гостей нечем будет потчевать.
(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.
выраж. недоумение, неудовольство. Ст. Чек. Ак тата! эп çакăнтах кĕрсе ӳкрĕм-и? (дошел до этого положения; выраж. недоумение и неудовольствие). Ib. Ак тата! Вăл çаплах пулса кайни (= кайнă-и). N. Ак тата! Вот ещеI
(тад’ан), хр. имя женщ., Татьяна. Якейк. Трень-к. Вăл çырмана Татян тухатмăшĕн çырми теççĕ.
(таζ’ы̆, таџ̌ы̆), близкий (о родне). Прим. см. ача яшки. СПВВ. Пит таччи (в смысле близкий; коротко знакомый). N. Ашшĕ-амăшне ывăлĕ-хĕрĕ пек тачă тăван урăх çук та. || Плотный. || Плотно, близко, рядом. Орау. Тачă, тач. Кан. Кĕкĕрт çунма пуçласан, алăкне тачă хупса лартмалла. Кн. для чт. 97. Вăл алăкне тачах хупса хăварман. Шорк. Тĕкме пит тачă лартнă. Баран. 80. Карапа шыв ан кĕтĕр тесе, люк теекен шăтăкĕсене тачă питĕрсе лартаççĕ. Нюш-к. Шалчасене тачă лартса тух. О сохр. здор. Урай хăмисене вĕсен хушшинче пĕр шăтăк юлмиччен тачă сарас пулать. N. Орай хăми тачах çыпăçман (сбиты неплотно). Шел. 6. Пĕр тăвансем пек тачă пĕрлешсе... || В близкой связи, дружно. N. Кирек мĕн калаçма та ирĕк пулсан, патшалăх пухăвĕпе халăх пит тачă тăрĕччĕç, пухура мĕн тунине халăх пĕлĕччĕ.
(таhа, почти энкл. из та+ха), вот, но..., вот, да... (указывает на то, что известное положение или заявление ограничивается чем-то последующим, хотя и не всегда упомянутым. В некоторых говорах это выражение ставится как после твердых, так и после мягких слов; в других же после мягких употребляется только те-ха, а посде твердых та-ха, и тогда следует писать оба эти слова через соединительный знак. ЧС). Сан пек усалла часах пусса ӳкерекенччĕ-таха. Сорм-Вар. Ачасене илсе килтĕм-таха, пыл çияççĕ лаçра (т. е. но их нет тут, они в лачуге). ЧС. Вăл вилсен пире ирĕк юлĕччĕ таха... (т. е. он еще жив). N. Мĕн тăватăн эсĕ унпа? Вăл амăшĕсене курма кайрĕ.— Эпĕ унăн шăлнĕ пулатăп та-ха, вăл киле çитеймарĕ, çул çинче вилнĕ пулмалла. Тораево. Улпут та тухать, тет, çак Иван патне, калать, тет: Иван, мĕшĕн эсĕ пĕрре те ман пата килместĕн, тесе калать, тет.— Иван: пырас-таха, тесе калать, тет. СТИК. Лаша илсе ятăм-таха, питĕ шух-няк! Ib. Пасара карăм та-ха. Пĕрене тавраш пулĕ, терĕм, нимĕн те çук. („Слегка говорит, так себе, монотонно“). Ib. Авăн çапмалла та-ха çав, хулана питĕ кайса килмеллеччĕ, укçа çук (нужно было сьездить в город, но некогда — надо молотить). Ib. Çавăнпа каймалла та-ха вара, пĕтĕм ĕçе пăрах та кай (брось все дела и иди. Говорит человек другому, который хочет уйти куда-то с работы).
(таhат), мощь, сила, возможность. Сред. Юм. Туса лартасчĕ пĕр лайăхрах çын куç ôмне кôрăнмалăх çôрт та, çôк вит, тахат çитмес те, мĕн тăвас тен. ТХКА 16. Хаклă япала мар вăл, йӳнĕ япала. Çтена хаçачĕ кăларма кашни ялăн тахат çитет.
(тахс’ан), неизвестно когда, невесть (неведомо) когда. См. такçан. || С частицей „та“ в смысле — никогда. Ал. цв. 17. Хĕр вутлă сăмахсене вуласа тухсанах, вĕсем мрамăртан тунă çтана çинчен, унта тахçан та пулман пек, йăлтах çухалнă. ЧС. Эпĕ унтанпа ĕнтĕ сăпас çитмесĕр тахçан та йăвăç умми татмарăм. Ст. Яха-к. Пирĕн патăрта хăш чăвашсем пур, хăйсем ахаль чухне вырсарни кунсенче, е ытти аслă праçниксенче тахçан та чиркӳве каймаççĕ. N. Эп тахçан та ирпе тип ал-шăлипе пит шăлаймастăп. N. Вăрçă тахçан та чарăнас çук. N. Эпĕ хам тахçан та вăл енчи çынсене курса епле тумланса çӳреннине пĕлессĕм çукчĕ. || Очень давно, с давних пор; давнишний. Бугульм. † Нар пек хĕрлĕ чĕрем шуралнипе тахçан килекен тусçăм сивĕнчĕ.
то же, что тахçанранпа. Регули 995. Тахçантан вара порнать вăл онта. Он живет там с давних пор.
с неизвестных пор. || Издавна. N. Пенелопă Одиççея тахçантанпах корман. Пенелопа давно не видала Одиссея. Орау. Вăл тахçантанпах чирлĕ ĕнтĕ.
с очень давних пор, издавна. Орау. Тахçантан-тахçантан килкелесе курăнса каять. В кои-то веки покажется (придет), т. е, приходит крайне редко. N. Вăл çын унта тахçантан-тахçантанах пурăнать.
с весьма давних пор. Сборн. по мед. Вăл чире çынсем тахçан-тахçантанпах пĕлеççĕ.
тяжело, трудно. СПВВ. Ст. Чек. Пушă хирте шыв тупма тахтăр. СПВВ. Çавсем панче пурăнма пит тахтăр. Фин. Çапла çав ĕнтĕ, хĕрарăма финнăсен пур тĕлĕшрен те тахтăр пулнă пурăнма. N. Тата пуринчен тахтăрри вăл — куланай ĕçĕ çав чиновниксемпе! || Беда. Трхбл. Ах, тахтăр! Ах, какое несчастье (беда).
(-ла), плясать. N. Ах, аван та ташлаççĕ! Ах, аван та ташлаççĕ! Ах, как хорошо пляшут. В. С. Разум. КЧП. † Ялти яшă каччăсем ташла-ташла çӳреççĕ. Альш. Епле шăпăр каланипех вăл тери ташлатăн (возможно ли так плясать от одной игры на шăпăр), ирĕксĕр ташлаттармаççĕ вĕт никама та, тесе калат, тет, ку. Ib. Ку пĕчĕкçĕ хĕрсене капла та çитнĕ ĕнтĕ чис (и так достаточно угощения)! Савăннипе пĕр икĕ кун ташламаллăх пур. N. Ташламалла-палламалла. Изванк. Апат çисе тăрансан, пурте шăпăрпа, парапанпа пит хытă ăвăначченех ташларĕç. Ходар. Çапла вара пурте ĕречĕпе ташласа тухаççĕ (пляшут все по порядку). ППТ. Эх! Атьăр, часрах, пуçлатра? Манăн пит ташлас килет. || О движениях птицы хирхи (в воздухе). N. Хирхи пĕр вырăнта ташласа тăрать. || О журавле. Чув. пр. о пог. 2ЗЗ. Тăрна ташласассăн, ăшăтать. Если журавль пляшет — потеплеет. || Топтаться на месте (о сытых и бойких лошадях). Кан. Кил-карти тулли утсем шăнкăравсемпе ташласа çеç тăраççĕ. Якейк. Лаша пĕр вырăнта ташласа анчах тарать (= тапăртатса тăрать). Шарбаш. Ут (лошадь) ташлать. N. Витере тăракан лаши ташласа кăна (в Сред. Юм. ташласа çиç) тăрать (топчется). Ск. и пред. чув. 81. Çĕнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать. || Перебирать мелко ногами (о лошади). Якейк. † Яккошкĕн кĕпер — йăс кĕпер, çич çохрăмран ут ташлать, ут ташлатса килтĕмĕр. || Трепетать (о листьях). N. † Кайкки (= кайăкĕ) вĕçсе кайсассăн, çулçи йолать ташласа. Тогаево. † Çулçи çупать, улми ташлать, сар-кайăксем савăнаççĕ; пирĕн Анок ташланă чух сарă Иван савăнать.
(тажы̆), пляска. Слеп. Ташă лайăх ташлать. Охотников. Ташă; две женщины выступают на середину избы и начинается чувашская пляска, не лишенная своеобразной грации и состоящая в том, что пляшущая тихо движется вбок по полу, вставая попеременно на пятки и на носки ступней и в то же время производя руками различные движения и описывая круги в воздухе перед грудью. Потом пляшут мужчины. Сред. Юм. Ташша кĕрсе сӳрĕм (кĕрсе питĕ ташларăм, тессине калаççĕ). Орау. Ташша ячĕ. Пустился в пляс. Пазух. Эпир ташша тăрсассăн, пĕр кĕвви те пулмĕ-халь. Ходар. Кам пирвай ташă пуçламаллине, тата кам кĕсле каламаллине суйласа хураççĕ. Шарбаш. † Турта хушши тур лаша, урапа ташши ташласа, пур ыр çына пăхтарчĕ. Ib. Ташласса пĕр ташша анчах ташланăран, карманине те пĕр пек каланăран, эпир пахчана кайрăмăр. Дик. леб. 46. Ташă ăстисене, чи илемлисеие, чĕнсе пуçтарма хушать. Якейк. Вăл кĕслине кам калать? — Петĕр хăта Микколай (т. е. Микколайĕ). Он ташшине кам ташлать? — Куçма хăта Аннийĕ. Ходар. Ташлама тăрсассăн, пĕр курка сăра параççĕ. Çав куркана ташă курки теççĕ. Ташласа пĕтерсен те, çавăн пекех ташă курки ĕçтереççĕ. (Вирĕм). ТХКА 30. Тăхтапи ташша ытла ăста мар та, ĕçе ăста. Якейк., Шорк. Ташă çемми, плясовой мотив. Капк. Ача-пăча ташша илет. Ерк. 133. Кĕçĕн кĕрӳ такмаклать, сарă хĕре пăркалать, ташламашкăн сĕтĕрет, хĕрĕ ташша илтерет. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ те çынсем хыççăн ташша яра пар.
(-τиы), то же, что таçти. N. Штисам вăл? — Таштисам (или: ташти).
(таштабан), прозвище одной женщины. Ст. Чек. Ав вăл мĕн тăват, Таштапансем патне кайса çӳрет!
(тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.
(тэ, т’э), неизвестно... ли, неведомо... ли, я не знаю... ли. N. Те Микихвере кӳршисем каласа кăтартнă ун ачисем ват карчăкран кулни çинчен. N. Эпĕ она кăтартрăм та, вăл те соккăр, ним те кормарĕ. Ст. Шаймурз. † Кăмакăрта хăйсем (лучины) шăлтăртатать, те çунас вăхăт çитнĕрен (не знаю, оттого ли, что эй наступила пора гореть, т. е. , м. б., эй наступила пора гореть). N. Сана эпир хытă кĕтрĕмĕр, анчах эсĕ те килте, таста, çавна эпир пĕлместпĕр (мы не знаем, дома ли ты, иди где в другом месте). Орау. Паян çăмăр те пулать (неизвестно, будет ли сегодня дождь). N. Те усĕрнипе (от кашля) ыратать... Я не знаю, от кашля, что ли болит... (в просторечии: не знай, от кашля болит). N. Те кăнтăрлана (на обед) чĕнет ĕнтĕ... Я не знаю, может быть, это уже зовут на обед (в просторечии: не знай, уж на обед зовут). || С иронией. Ст. Чек. Те унта шăнса выртмалла! (Говорит человек, которого посылают на холод). || Как будто. Изамб. Т. Ыраш парса ярсан, Ваççа калат: те, Елим каламасан, эпĕ Елчĕк çуннине пĕлместĕп (как будто я не знаю) (quasi vero nesciam) без Елима (т. е. без его сообщения), что в Яльчиках был пожар). || Иногда повторяется. СПВВ. Те апла, те капла. Не то (нето) так, не то (нето) эдак (в просторечии также: не знай так, не знай эдак). N. Урăх çыру ярасси те пулать, те пулмасть. Не знаю удастся ли еще послать письмо. N. Вĕсем те вилĕ, те чĕрĕ тухнă (вышли из боя). Орау. Ыран те пурнан, те вилен. Ib. Ыранччен (до завтра) те пурнан, те вилен. N. Ыранччен те куратпăр (увидим), те курмăстпăр. Регули 479. Те корнă, те корман. Не знаю видел, не знай нет (т, е. не знаю, видел или нет). Ib. 1438. Те вăл каять, те ашшĕ он каять. Не знай он поедет, не знай его отед (т. е. не знаю — он ли поедет, или его отец). Шугуры Ц. Вăл вăхăтра эпĕ пĕр пилĕке те çитнĕ, те çитмен, уна астумастăп. Не помню, было ли мне тогда лет пять: или меньше, или больше. || Может соединиться с другими выражениями неведения или недоумения. Янтик. Хулана те карĕ тем. Не знаю, съездил ли он в город. СТИК. Те кашкăр темĕн! Едва ли это волк! (В Сред. Юм. это значит: не знаю, волк, что-ли!) Ib. Те кашкăр, те мĕн! Неизвестно, волк ли, что ли (т. е. волк или что другое). Орау. Пирĕн кукамайпа пĕр тăван хĕрин хĕрĕ пулмасть-ши вăл? — Те çапла, темскер. Это не внучатая ли внука (внучка) нашей бабушки по матери? — Не знаю, может быть и да. Юрк. Те тĕрĕс пулчĕ, темĕн ĕнтĕ, çын сăмахĕ. (Уж не знаю, правду ди он сказал). Бес. чув. 9. Ку лаша манăн ватăлса çитрĕ (совсем стала стара), çурхи тырра те акаймĕ темĕн (не знаю, удастся ли с ней справить весенний сев). Изванк. Те ăна ытла çилентертĕмĕр пули-мĕн. Или уж мы очень разгневали его?.. ЧП. Килекен тăванçăм килми пулчĕ, те хамăр начартан, те мĕнтен (потому ли, что мы бедны, плохи, или по какой другой причине).
(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.
(-гэн’н’и), пред. прич. с афф. З-го л. Кан. Çур енелле кайсан, суртлас текеннисем нумайланаççĕ. Аттик. Вăл Матюк аппа текенни (так называемая) — ватă юмăç карчăкĕ.
(тенĕ+афф. З л. „и“), употребл. в обобщающем значении, при чем обыкновенно имеют в виду резко подчеркнуть особенности целого рода. СТИК. Ача тени кăшт именекенччĕ, кăсем ăна-куна пăхмаççĕ. (Этем тени, лаша тени, ват çын тени, хĕр тени — резко подчёркивает, указывая свойство предметов). Капк. Атăл тени те-çке çав вара, сивви хăлхасенчен çăтăрт çыртат. СТИК. Ача тени пысăккисенчен именекенччĕ, кăсем пуç çине хăпарса ларĕç. Маленькие обыкновенно подчиняются большим, а эти куда тут — на голову лезут. N. Лере, пирĕн енелле, Сăр-вăрмансем хĕрнелле, ял тенисем пит нуммай. ЧП. Мертлĕ тăрăх çӳрерĕм: ырă тени пĕри çук, усал тени вĕçĕ çук. N Ял тени вăл ял пек пулаканччĕ. Ерк. Каччă тени хĕр ушкăнне вăтанмасăр çулăхать. Ала 12. Кай манăн патăмран, тарăхтарнă (надоели) мана юмăçă тени. Альш. Юмăç тени хам пулам, тет. Пазух. Лаша тени кăвак та, ай, пулинччĕ, кӳлмесĕрех кӳлĕнсе тăринччĕ. Ib. Елшел шывĕ тарăн шыв: тарăн тени (самое глубокое место) пилĕкрен. || В ирон. зн. Шорк. Манăн арăм тени (или: тенĕ пекки КС.) халь те толта тăрать-ха. (Насмешливое отношение к жене).
теннипе, употребл. для выраж. превосх. ст. Ал. цв. 12. Вăл çав тĕрлĕ хăрушă, хăрушă тенипе хăрушă пулнă. Юрк. Алли-урисем тĕлĕнчен калама та çук, тĕреклĕ теннипе тĕреклĕ пулнă. Толст. Ура айĕнче хытă тенипе хытă.
прош. прич. от гл. „те“; употребл. в некоторых. чувашизмах. ГТТ. Ĕне тенĕ сăмах, слово корова. Ib. „Канаш“ тенĕ каçет, газета „Канаш“ (точнее: известная под назв. „Канаш“). Альш. Тутар тенĕ çын кирлĕ. Тутар арăмĕ килет, тутар хĕрĕ килет: „йинки“, тĕртме-авăрлама ĕç пар, тет. Ст. Шаймурз. † Пире тенĕ сарă ача çакă ялта ӳсет вăл.
почти что. Юрк. Куллен тенĕ пек тата вăйлă çилсем пулчĕç. НТЧ. Елеккине вăрманта çапла илтĕннĕ пулин те, ĕненмесĕр, кашни кун тенĕ пек юмăçа кайма пуçларĕ, тет. ЧС. Сурăха пурте юратса хăйсен çăварĕнчине тенĕ пек çитеретчĕç. Янш.-Норв. Хама вăл кашни эрнере тен(ĕ) пекех пулăшать. О земл. Çавăнпа кĕнеке яланах тенĕ пек пĕр пекрех тăраканни çинчен калать. || Встр. в чувашизмах. N. Эсĕ чĕрĕ тенĕ пек ят йышăнса çӳретĕн, анчах эсĕ вилĕ.
встреч. в чувашизмах. Н. Шинкусы. Вăл, тиек тенĕскер, чее (хитёр) вĕт, чăвашсем йăлине витĕрех пĕлсе çитнĕ. КС. Вăрă тенĕскер (или: тени) яла килсе ан кĕтĕр (никто, ни один из воров). ЧС. Пĕр чĕрес сĕт илсе вут йĕри-тавра виçĕ хут çавăрас пулать те, вут çине сапас пулать; апла тусан та вут-кăвар тенĕскер чарăнаканччĕ, тесе тĕшмĕшленнĕ. N. Тăшман тенĕскер пирĕн тавраран сирĕлтĕр. N. Выртрăм та, шухăшласа выртатăп: епле-ха ку, тутар тенĕскер, пуртне таса тытать, тетĕп. Ала 91. Акă ама-çори тенĕскер мĕн калат вăл: хăвăн ачусене чараймастăн, мана хирĕç ятлаçма хушатăн, тет.
(тэк, т’эк’), все, то-и-дело, assidue. НАК. Хăй тата ниçта каймасăр кулĕ тавра (кругом по озеру) калла-малла тек ишкелесе çӳрет (утка). Перев. Хамăр нимĕн çинчен те шухăшламастăпăр, текех тататпăр (знай себе рвем ягоды). Н. Лебеж. † Выляма тесе, тухрăм урама, тек пăхаççĕ манăн сăн çине (на мое лицо). Сред. Юм. Тек хăраса çӳре онта (все бойся там), арран ирĕке тôхрăмăр. N. Вĕсемпе тек килĕштермесĕр пурăнатпăр (все ссоримся). Изамб. Т. Çапла тек (всё) лашасене çавăрса аштараççĕ. Юрк. Пĕри хăй амăшне, ватă çынна, хире пăрçа вырма илсе каят. Амăшĕ, вырнă чухне пĕр пăрçине, çиме тесе, çăварне хыпсан, шăлсем çук пирки çиеймесĕр, тек çăварĕнче чăмласа тăрат (горох остается у нее во рту не разжеванным). М. Васильев № З, 51. Шор лашапа эпĕ тек (мĕн тăвас тен выльăха?) пĕлĕт çине олăхап пек. Янтик. Пĕрре çаптарас пулать сана кутран, вара тек вырăн çине шăма пăрахатăн эс (перестанешь постоянно мочиться в постели). || Гиперболически. СТИК. Мĕн тек пĕтĕм ачу-пăчупа йăхланса çӳрен? (Говорят про женщину, идущую куда-нибудь со всем семейством, с ребятишками). Ib. Лапăртатса ан тăр тек! Не болтай. Ib. Çывăрса ан вырт ĕнтĕ тек, тăрас пулат! || Плеонастически. Орау. Вăл (она) хăш чухне, хутса ярсан, хупма (скутать печь) тек килекенччĕ. || Всё (в смысле „всюду“). N. Манчжуриара (= Манжурире) тикĕс вырăн пит сахал, тек тусем. || Больше, amplius, ultra. N. Тек ан таврăн! Тек ан таврăн (больше не возвращайся)! тесе, хĕнерĕ, тет те... N. Çăварна тек ан кар. Истор. Новогород çавăнтан кайран тек ирĕке тухайман вара. Альш. Амăшĕ калат, тет; тек çăкăр çук ĕнтĕ (больше хлеба нет), тесе калат, тет. N. Текех тăвассăм çук ун пек (больше не буду делать). N. Иляна вăл текех курайми пулнă (с этого времени возненавидела). Ала 17°. Халĕ ĕнтĕ эпĕ сирĕн патăрта вуникĕ çул пурăнтăм, текех (больше) кунта пурăнма юрамасть, каяс пулать. N. Текех ун çине те шанми пултăм. Я больше на него не надеюсь). Ала. Тек ан калаç, эпĕ хăратăп. Дальше (больше) не рассказывай, я боюсь. Торп-к. † Эпĕ сире текех кисе курас çук (больше не приеду к вам повидаться), сыв полăр та, пор полăр! Яргуньк. Сутнă чух ман пуçăмри йĕвене ан пар; парсан, мана текех кураймăн (больше не увидишь), терĕ, тет. Ой-к. Текех пыман вара. Больше не приходил. N. Килтен хут (письмо) илмесĕр текех хут ямастăп. Лашм. † Пирĕн çак тăвансем тек килес çук (больше не придут); килсессĕн, пăха пĕлес çук (мы не сумеем принять с должным почетом). N. Тек (больше) ним те çырма пĕлместĕп (в письме). СВТ. Нумайĕшĕ: çын шатра чирĕпе пĕрре чирлесессĕн, нихăçан та текех шатра тухмасть, теççĕ. Сĕт-к. Салтака тохса кайнă чоне: сыв полăр та, пор полăр, текех килсе кормăпăр, тесе, макăрса йорлаççĕ. N. Ăна текех хистемен вара. Его больше уж не принуждали. Регули 1301. Тек ан кил. Больше не приходи. Постоянно не приходи. N. Пĕр каланă пулсан та, анчах тек ан калатăр. Если сказал, то пусть не повторит того. || Опять. N. Этем пĕрре вилсен, тек пурăнасси пур-и? Янтик. Халь ĕнтĕ пĕрене хатĕрлесе çитертĕм, тек кайса шырас хуйхи çук. || Еще. N. Ман пек хĕн ĕçсене, ырă ĕçсене пит тĕплĕ туса пурăнакан çын çĕр çинче тек пур-ши вара. || В состоянии бездеятельности. Встреч. в след. обороте. N. Тек тăр-ха, ан вĕлер! Стой, не убивай. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрат (ножницы лежат так, т. е. без употребления). Пазух. Юрлаймăттăм — юррăм та, ай, тек тăрать (иначе мои песни останутся так, т. е. без приложения). || Лашм. † Ай хаях та миллай, хамăр савни, эп каймантан тек кĕтсе тăрать пулĕ (вар. эп каяймантан тек кĕтет, т. е. всё ждет меня, чтобы взять замуж?). Кама. Эсĕ те кунĕн-çĕрĕн кĕнекепе. Сан пирки мана вăрçаççĕ. Ларасчĕ майланса тек кăна. Пĕтĕм ял сан çинчен калаçать.
то-и-дело, часто (синон. час-часах). Юрк. Тек-тек тукаличчен (жертву), пĕр хут туннипе иртсе кайтăр. Н. Карм. † Икĕ шăнкăрав сассисем тек-тек пулĕ, манăн сассăм кунта тек пулмĕ. Пазух. Халь килĕпĕр, тăвансем, халь кайăпăр: тек-тек килет, тесе, ан калăр. N. Вăл Мускава тек-текех каять. N. Эсир те полсан (и вы) тек-текех (чаще) ярса тăрăр. Шăна чир. сар. 18. Тек-текех пӳрт-çурт таврашĕнче чыссăр вырăнсем пулаççĕ. Собр. † Тек-тек килме тетерлек мар. Я не пигалица, чтобы часто прилетать (сюда). Ст. Чек. Эпĕ ĕнтĕ тек-текех килмĕп кунта (редко буду приходить). N. Тек-те-текех, то-и-дело.
назв. урочища, около дер. Тайба-Таушевой. Тайба-Т. Теки шурĕ; ĕлĕк унта вăрман пулнă. Вăл вăрманта текисем пурăннă. Теки — вăл вырăсла лось. Ib. Теки шурĕ, обрыв, где, по преданию, был густой лес, в котором жили разбойники.
(тэл’эj, т’эл’эj), счастье. N. Хĕвел аннă вăхăтра турă телей валеçет, тет, çавăнпа çывăрма хушмаççĕ; çывăрсан телейсĕр тăрса юлать, тет. Сюгал-Яуши. Ман юлташ пысăк пулă тытнă та, кăçкăрса ячĕ: ай, ман телей! терĕ. N. Телее укçа парса илме çук. N. Пирĕн телее йытă çинĕ пулĕ. Ст. Чек. † Шурă аккăш вĕçет, ай, малалла, ик çуначчи юлат, ай, каялла. Эпĕр шухăшлатпăр, ай, малалла, пирĕн телей юлат каялла. (Солд. п.). Орау. Халăхсене телей валеçсе панă чухне чăваш урине сырса юлнă, тет. Трень-к. Анчах манăн хот вĕренме телей сахал полчĕ: школ хамăр ялта çок полчĕ (не оказалось). N. Çул çинче выртакан япалая тупсассăн, хуçи тупăнсан та, ăна каялла ним укçасăр пама юрамасть, телей çухалать, теççĕ. ЧП. Çинçе пилĕк, хура куç, кам телейне курса (на чье счастье) ӳсет-ши? ЧС. Чăнахах та (и действительно), ман телее (на мое счастье) унта шыв юхса выртать. Юрк. Телейне хирĕç (к счастью) хăйсем ялĕнче ана-çарансене çĕнĕ ятсемпе уйăрсан (çĕнĕпе тусан), ачисем ята кĕрсен тин пăртак сывлăш иле пуçлат. Бюрг. Телейне хирĕç хунĕ пырат-кĕрет те: мĕн ĕçлен эсĕ, кĕрӳ? тесе ыйтат. N. Пайтах вăхăт иртсен, çак çук-çынни ватăлмалăх кунĕнче, телейне хирĕç, пуя кайрĕ, тет. N. Манăн телей пулмарĕ çавă йăвăç тăрринче. N. Ман телее темскер çисе янă. Якейк. † Вăрмана карăм — шанки çок, киле килтĕм — арăм çок, ахаль пирĕн телей çок. N. Телей çине телей. N. Телей курса пурăннă чух хĕн-хурлăх манăçа юлать (бывает забвение о несчастьи). ГТТ. Телей пĕтни. Т. VI, 21. Асăнатпăр, витĕнетпĕр ачамăрпа. Вăсен телейĕнчен те пулин, килен-каян телейĕнчен те пулсан, патăр. Çырлах! (Ака пăтти). N. Пасара карни (= кайрăн-и)? — Карăм.— Мĕн илтĕн? — Пăрçа илтĕм.— Ак телей! — Телейи-япали, кĕпер урлă каçрăм та, тăкăнчĕ-карĕ. Чебокс. Ман телейпе, на мое счастье (потом в оригинале учителем исправлено на „телее“). Истор. Хыçĕнчен ăна темĕн чухлĕн ухăсемпе пере пуçланă анчах, унăн телейне кура, пĕри те тивертеймен (не попал). N. Унтан вăл хăй те, виçĕ çул пĕр телейсĕр патшара ларсан, усал тискер вилĕмпе вилнĕ. Кн. для чт. 11. Ун телейне кура çав хутрах урампала ача пырать. Баран. 110. Çĕр ĕçлекен телейĕнчен тырра пĕтерекен кайăк-кĕшĕк çуллен темĕн чухлĕ пĕтет. Ачач. 98. Ача телейне пула, халь çинче ашшĕ ăна нимех те усал тумарĕ. || Доля, судьба. Орау. Этемĕн хăй телейĕ ĕнтĕ ун, курассине курать. N. Пирĕн телей çанашкал полчĕ поль. Видно, такова наша судьба! N. Эх, пирĕн телей икĕ вĕçĕ те шĕвĕр полĕ! N. Пирĕн телей малтан пырат, çынсем курма килеç тем чул. Турун. Эпĕ поян çынăн телейĕ, тенĕ.— Ман телей ăста? тесе ыйтнă вăл вара. Лешĕ каланă: санăн телей ял хапхи патĕнче, тенĕ. Шор-к. Авалхи çынсам каланă: телейна (= телейне) пĕл те, Москава кай, тенĕ. N. Телейне пăх та, Мускава кай, теççĕ. (Послов.). N. Мĕн тăвас тен эсĕ, хамăр телей çампек (= çавăн пек) поль. ЧП. Эпĕ ĕмĕтленетĕп малалла, телейĕм туртать каялла. Байгул. † Телейрен иртекен çутă тĕнче пиртен те юлĕ-çке çак тĕнче. (Песня на поминках). || На конце пальцев, со стороны противоположной ногтям, расходятся складки кожи, в виде как бы концентрических дуг; у некоторых эти дуги образуют как бы законченную спираль, у других этого нет. Эта спираль называется телей (счастье): у иного оно есть, у другого нет. КС. || Встреч. и во мн. ч. N. Телейсем çапла пулчĕ пуль пирĕн тĕлтен! Такова, видно, наша участь. (Из письма). Курм. Телейсам.
(т’эм), неизвестно что. См. темĕн. Регули 510. Тем (темĕнле) полать-ха. Не знаю, что (еще) будет. Синьял. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Пуç капташки-маклашки, тем курасси пур-халь ун. Сунт. Тем тăвассу пур. Не знаю, что мне сделаешь (т. е. ты со мною ничего не сделаешь. Ответ на угрозы). ТХКА 49. Тем тăватăр ĕнтĕ (не знаю, как вы решите), кайма та хăрамалла, лашасене те шалккă, тет анне. Амăшĕнчен ыйтсан: ашшĕ тем тăвать, тет. СТИК. Тем пулат, тем килет-ха, тен мункунччен вилĕпĕр-кайăпăр! (Погоди, вот доживем до пасхи, там увидим). || Неизвестно какой. Шел. II. 64. Ма ан кăтарттăр (почему не показать), вăл тем япала мар вĕт (не бог-весть что). Истор. Иван Калита аслă княçра чухне вĕсем тем сăлттавпа (по какой-то причине) Радонеж ятлă хулана куçнă. Все, что угодно; весьма многое, разнообразное. || N. Уйăх хушши мар, пĕр эрнере те тем пулас, тем килес. N. Темрен те паха. Дороже всего на свете („дороже не знаю чего“). Ст. Яха-к. Çав кунсенче тем те курăн çавăн пек япаласене (увидишь много подобных вещей и не знаю каких). || Нечто страшное. Шел. 102. Саншăн (из-за тебя), пĕчиккĕскершĕн, пире темех тумĕç-ха (ничего особенного не сделают). || Не знаю. Регули 481. Тем, пĕлместĕп эп. Не знаю, мне это неизвестно. Ib. 486. Тем тес. Не знаю, что сказать (quid dicam nescio). Орау. Час килет-ши вăл? — Тем, пĕлместĕп. Ib. Пырать-ши вăл, çук-ши? — Тем тăвать („не знаю, как он поступит“). Придет ли туда? — Не знаю. Якейк. Виçĕ пус окçа та çок, тем тума пĕлес халь (не знаю, что делать). N. Пирĕн тем тумалла çук япалана. N. Эпĕ орăх хоть те ярирăп-и, тем. || Не знаю, что об этом сказать (затрудняюсь определенно высказаться). Орау. Вăл хăй кăмăллă япшар çын пек туйăнчĕ те, тем тата. Мне показалось он любезный человек, впрочем не знаю... || Иногда только смягчает последующее заявление, или отнимает от него силу полной уверенности. Торп-к. Пичĕшĕсем ыйтаççĕ, тет: макăртăн-и мĕн, Хăрхăн, тесе калаççĕ, тет. Пике калать, тет; тем, макăрман та, йывăç турачĕ çапрĕ те, çавăнпа кушшуль тухрĕ, тесе каларĕ, тет. Регули 843. Тем, каяс çок вăл паян. Ib. 482. Тем, корман эп. Не знаю, я не видал (мне кажется, я не видал). Другой смысл (с иною интонацией): „мне по этому делу ничего не известно, я не видел“. || Должно быть, кажется, как видно, возможно. Панклеи. Попĕ корчĕ те: Макçăм, сан кĕсре окçа кăларать, тем, тет. Орау. Тем, ку Йăван кĕçĕр килмеçт пуль (наверное, не придет; верно, не придет; как видно не придет), кĕтес те мар. Никит. Татнă пек çырлине сутсах килет тем. Видимо, она придет домой тогда, когда продаст набранные ею ягоды. Янтик. Хулана карĕ тем (повышение голоса на „хулана“). Видно он в город поехал. Сред. Юм. Паян çăмăр пôлать тем? Возможно сегодня будет дождь? N. Ĕни сĕтсĕр мар тем те (кажется): çаканĕ нăмай та, çанпа çитмеçт, корнать. Орау. Ирех юрлатăн, ачам, тем сан паян макăрмалла пулать пуль. Регули 485. Вăл тем. Кажется (думаю, что), это он. N. Сахат чарăнса ларчĕ тем вăл çĕрле. Б. Нигыши. Старикки каланă (старухе): çарăкне хăпарса курмасăрах кулатăн тем (кажется), тесе калать, тет. Якейк. † Ай акиçем, йăмăксам, тем ытлашши каларăм поль, кайтăр-поттар! ан тийăр. (Солд. п.). Нюш-к. Эс манран пĕр виç çул аслăрах-ши? Эс манран пĕр виçĕ çул аслăрах тем вара (еще более увеличивается продолжительность). Панклеи. Чăнах тем. Кажется и в самом деле правда. || Как будто, словно будто, quasi is. Регули 480. Эп, тем, каларăм сана. Не знаю, сказал ли я тебе (как-будто я сказал тебе). N. Тем пĕр-пĕрне çиленнĕ пек, тек пĕр-пĕрин патне нимĕн хыпар тумасăрах пурăнатпăр. С. Айб. † Турă утма савса эп ӳстертĕм, тем хам савăнса ларса, ай, çӳрес пек. („Тем“ придает здесь оттенок раскаяния). Сунт. Тем, пуян çынсем пек. Ib. Çанталăкĕ, тем, сулхăнлатрĕ. N. Тем, аван мар пек туйăнать. || Нередко соединяется с другими выражениями или предложениями. Регули 484. Те ярас тем. Не знаю, посылать (послать) ли, или не посылать (послать). Ib. 780. Вăл пирĕнтен инче мар; те килет тем конта, эп она пĕлместĕп (не знаю придет или нет). N. Мĕскерле, чăваш хушшинче пурăнса, чăвашла вĕренейчĕ-ши вара (а удалось ему выучиться)? — Тем, вĕренейчĕ-и вара (или: те вĕреннĕ тем, или; темĕскерле вара). А когда он жил в чувашах, удалось ли ему выучиться по-чувашски? — А не знаю (а не сумею тебе сказать). Бр. п. водку 16. Хамăр ялăн каччисем темĕншĕн тем ыйтмаççĕ (не сватают). N. Тем авланас пулĕ салтака каяччен. || Не знаю почему. Изамб. Т. Тем вăрçаççĕ вара? || Не знаю что; шут знает что. N. Çавăн пек сăмахсем вĕсенĕн урăх та нумай: çавăн пек пулсан, тем курас пулĕ (испытать придется). С. Тим. Курăкран çӳхе, темрен вăрăм (длиннее не знаю чего). || Что-то. Шурăм-п. Тем калас, тет пулмалла. Должно быть, что-то хочет сказать. Сред. Юм. Тем алхастарнă поль сире. (Çынсĕм пит чарăнмасăр вылясан, кôлсан калаççĕ). Уже не... ли (указывает на одну из возможных вероятностей). Ib. Пĕр пит йосав каччă иртсе кайрĕ, хăтана каймарĕ тем (т. е. уж не пошел ли он невесту сватать?). || Что-то (= почему-то). Орау. Пĕр çулнехи пек кахатлăх ан пултăр кăçал (как бы не случиться неурожаю), тем çăмăр çук. СТИК. Тем пуç ырата пуçларĕ, те сĕрĕм çакланчĕ. Что то начала болеть голова, не знаю — угорел. Алгаз. Тем урамалла пăхрăм та, çынсем мăкăр-мăкăр вуласа чупаççĕ. N. Çынни тем чирлĕ, типшĕм, лутра хăйне хăй хавас мар пек кăтартат. || Служит для усиления. НИП. Тем пысăкĕш чăрăшсем (огромные ели). Орау. Вучĕ тем çӳлли çунать. Пламя поднимается на огромную высоту. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Тем çăва ятлăччĕ çав! Не знаю шут знает, как его звали! Ib. Тем çăва патне ярат онта мана! Не знаю (шут знает), зачем посылает он меня туда! N. Тем мурне (также: тем ахратне, тем шуйтанне, тем хăяматне, тем масарне; тем çăвине, почему-то). Сред. Юм. Тем çăвалла çын ô, нимпе те манран йôла пĕлмес. Шут знает, что он за человек — все за мною вяжется. Ib. Паян ô кайни такçанах, тем ĕмĕр пôрăнчĕ ôнта (долго находился или пробыл). Ib. Тем чир пик аса та илмен эп ôна. Не знаю, я как-то не припомнил этого. Ib. Тем çăви полнă. Не знаю, что случилось (шут знает, что случилось). Шурăм-п. Хăйне теме (dat.) хурса, таçти пухура пек, никам ăнланайми сăмах калать. С крайнею гордостью он произносит никому непонятную речь, как будто на каком-то важном собрании. Ск. и пред. чув. 57. Тем хăтланман-ши, темĕскер туман-ши? Не наделал ли он чего? Сĕт-к. Çав пачкалăка тĕкĕ пемелле (надо подпереть подпорой): тем çĕрех солăнса кайнă. || Чорт знает к чему, зачем. Орау. Тем ухмахне палăртать вăл. К чему обнаруживает он свою глупость?
подобно невесть чему; очень, весьма сильно. Истор. Тем пек хытă вăрçнă. Толст. Патша тем пек çиленсе çитре (страшно рассердился), тет. СТИК. Вăл (она) акăшне тем пек чарчĕ, тет те, çав леш (та) нимне те итлемерĕ, тет. (Она всячески уговаривала сестру не убивать брата...). Изамб. Т. Акă, тем пек ĕçлĕттĕм, анчах вăй çук. Коракыш. Çул çинче санран тем пек итсе пĕлĕç (будут настойчиво расспрашивать). N. Тем пек юрасшăн тăрăшать. Янш.-Норв. Хăйсем кассисем ăна (девку) пурте мухтаççĕ, кил-йышĕсеи те тем пекех юратаççĕ (страшно любят). Н. Шинкусы. Хăйĕн халĕ тем пек пăхас шухăши те пур-тăр (самому, чай, очень хочется погадать). Орау. Эпĕ чăвашла кăшт (или: пĕчĕк) хут татăк çине çырнине те тем пек (вулаттăм). Ib. Пуçăм тем пек ыратрĕ (болела). Ib. Хăне хăй тем пекех хитре тесе шутлать пуль. Небось, считает себя за писанную красавицу. Ib. Чĕмпĕрте эпĕ те тем пекех вĕренесшĕнччĕ, анчах атте вăй çукран ниçта та вĕренме яман. N. Анне мана тем пек тинкерсе пăха пуçларĕ. N. Вăл мана вăрçнă чуне тутаран патакпа çапрĕ те, ман тута тем пек шыçса карĕ [страшно распухла, у меня всеё (т. е. всю) губу разворотило]. Сĕт-к. Хĕвел анасса тем пекех кĕтетĕн вара. Çĕнтерчĕ 14. Çуттине парсан, тем пекех аванччĕ те. N. Эпĕ хам сăна (портрет) тем пекех (с удовольствием) ӳкерсе ярăттăм, ӳкерекенех çок конта. КС. Тем пекчĕ те çав (очень желал-бы, но...). || Невыразимо приятно. Якейк. Çав вар вĕçĕнче сив шу ĕçрĕм те, тем пекех туйăнчĕ (или: полчĕ). Ib. Ăна пыл çини тем пекех туйăннă çав. Шел. 166. Тем пек маттур хĕрсем те (первейшие красавицы) пит юратса çиеççĕ. Цив. Лаши çине утланса ларчĕ, тет, тем пек улпут пулса (как невесть какой барин). Т. VII. Лартсассăн, вăл çын çак ямăшкăпа тем пек калаçа пуçларĕ (пустился в разговоры), тет. || Изумительный, великолепный. Каракыш. Ирччен тем пек хула пулса ларнă (возник).
что-нибудь да... Изванк. Кукша майрана (йомзю старуху) систермесен (если не известишь о пирушке), кайран вăл ĕçкĕ тунине пĕлет те, вăл çынна тем те пулин тăвать.
всякая всячина. О сохр. здор. Вĕсем темм те пĕр, тислĕк (тирĕслĕк) е урăх таса мар япаласене тăкакан пĕвесенче, кӳлĕсенче, юхан шывсенче пулаççĕ (глисты). СЧЧ. Хăй тем те пĕр каласа чӳклет, тет. Янш.-Норв. Тĕлĕкре ăна иесем тем те пĕр тума вĕрентеççĕ. Н. Карм. Ну, эппин эсĕ иртнĕ çура ман аттене тем те пĕр каласа пĕтертĕн (говорит волк ягненку). N. Тем те пĕр курнă (я видел) кĕçĕр тĕлĕкре. Могонин. Унта вăл çынсем тем те пĕр (всякую всячину) илсе тавăрннă. Сред. Юм. Тем те пĕр илсе толтарнă. Накупил разных вещей, всякой всячины.
неизвестно сколько. Кан. Тем чул пулать ку, те пĕр четвĕрт пулĕ. Пазух. Шурă, шурă, шур çăка, çăка çулçи çаврака; тем чул çаврака пулсан та, тенкĕ вырăнне çакас çук. Торп-к. † Пĕчченĕн-пĕччекĕн (по одному; вар. пулккăн-пулккăн) хĕр тăрать; тем чул пулккă (вар. пулккăн-пулккăн) тăрсан та (как бы много ни стояло), чун юратни çуна çинче. (Маслян. п.) Сорм-Вар. † Ай, инке Матрен пур, тем чул нумай ларсан та, майра хĕрĕ пулас çук. || Затруднительно сказать, насколько... КС. Тулĕк (только) ку япала тем чул сан кăмăлна килĕ (не знаю, понравится ли она тебе). Торп-к. Амăш калар, тет: тем чул илсе килиян-çке (не знаю, сможешь ли ты принести ее). Илсе килен пулсан, илсе кил. || Едва ли. Якейк. Он патне каясси кайăн та, тем чул килте вăл (едва ли он дома). Ib. Тем чол май килĕ сана араслана корма. Едва ли придется тебе увидеть льва.
весьма долго, страшно долго. Собр. Кашкăра тем чулччен тăрантарсан та, вăрманах пăхать, теççĕ. Якейк. Эп она тем чолччен кĕтсе тăтăм, вăл çавах тохмарĕ.
тем чохлĕ, то же, что тем чул. N. Тем чухлĕ çын пĕтрĕ. Якейк. Килтĕмĕр те, тем чохлĕ лартăмăр. Ib. Пасарта тем чохлех тăтăмăр. || Затруднительно сказать, насколько... Ст. Яха-к. Анатри Паллясем Упнерти Маçилке карчăках тасаттарсаччĕç; пирĕн те ăнах тасаттарасчĕ, анчах вăл халĕ пирĕн пата килсе тасатма тем чухлĕ ерçет (не знаю, досужно ли ей).
до невесть какого времени; очень долго. См. тĕреле. КС. Темччен тăрасшăн ĕнтĕ тата вăл унта? Невесть до какого времени он пробудет. Ib. Темччен (очень долго) сывлаймасăр вырттăрĕ.
неизвестного числа родов (видов), весьма различный. N. Вăл тусем сана темиçе тĕрлĕ курăнаççĕ. Эти горы представляются тебе в самом разнообразном виде.
(тэмэ̆н’, т’эмэ̆н’), неизвестно что, что-то. N. Вăл ăна мĕн каланă? — Темĕн каланă (или: темĕн каланă, пĕлместĕп). Альш. Анчах унăн сăмси тăрринче темĕн шурри пур: кукша (çутă) пуçлă çын пек курăнать (у утки из породы „кукша-кăвакал“). || Невесть что, бог знает что... Юрк. Тĕтĕресси темĕн мар-тăр-çке (т. е. не представляет большой трудности). N. Сĕлĕ вăрлăхĕ çитерни пĕр сехет хушшинче темĕн курмалăх пур. || Употребл. для обобщения. Альш. Унтан лерелле вара Кӳренсем-темĕнсем каяççĕ (и не знаю, какие-то еще селения). Ib. Шапа кĕписем-темĕнсем (и еще какие-то травы), шăтат хăмăш [растет (вырастает) тростник]. || Не знаю(-ем). Сред. Юм. СТИК . Темĕн, кашкăр-ши вара! Не знаю, едва-ли это волк! (Так и в Сред. Юм.). Юрк. Темĕн, курмарăмăр, теççĕ ыттисем те. Не знаем, мы не видели, говорят и остальные. Ст. Чек. Темĕн, астумастăп (с оттенком сожаления, иногда преднамеренного, в том, что сказано другим человеком). || Выражает сомнение. N. Эпĕ сывă юласси темĕн? Не знаю (сомневаюсь), останусь ли я жив. N. Çăмюн вилес пек выртат; çак кунсене ирттерейи темĕн. Шихаз. Ентĕ кун пекех пулсан малалла каясси темĕн. Едва ли при такой обстановки пойдешь дальше. || Как будто. Пазух. Улма йывăç касрăм, темĕн Атăл тăрăшне тухас пек. Ух пек çинçе пӳме ӳстертĕм, темĕн атте-аннене юрас пек. || Пожалуй. М. Васильев. Çывăр, çывăр, тĕлĕк кор, атто тарĕ, темĕн, хор. Чăв.й. пур. 25. Эсĕ, темĕн, çунтарса ярăн, тесе, элек тупса сутниксене йыхăрса пынă та, Яккăва тилкепепе юпа çумне кăкарса пит хытă хĕненĕ. ЧС. Усал сăмахсем калаçса, вăрçса çӳресен, темĕн, начар пулĕ. || Как бы не... Толст. Анчах асту, ан шавла, ан ӳсĕр, темĕн хăратса ярăпăр тата (как бы не спугнуть), терĕ. || Как ни... N. Пристăв аллинче Окунĕв сăнне (фотогр. карточку) тытса тăрса, мĕн тухакан пĕри: Окунĕв мар-и, тесе тăрать. Анчах, темĕн аппалансан та, Окунĕва тытма пултараймаççĕ-халĕ. || В отрицат. предложениях — ничто. N. Ман шухăшпа пулсан, халăх ĕçе тĕрĕс тăвас тесен, çакăнтан ытла темĕн те тума кирлĕ мар. || В чувашизмах. N. Вăрлăхĕ вăл илсе акма темĕн хаклă япала мар (не бог весть какая дорогая вещь). N. Унтан вара вăл каланă: темĕн тесен те (как бы то ни было, а...), пирĕн çĕр çаврака. Букв. 1904. Ача ăсĕ çав: темĕн йĕмелли пур вара çав чĕпĕшĕн (не стоило бы и плакать из-за этого цыпленка)! N. Йĕрин! темĕн вилмĕ халĕ, йĕрĕ-йĕрĕ те, чарăнĕ. Пусть плачет! Не больно умрет (т. е. ведь не умрет же); поплачет, поплачет, да и перестанет. N. Темĕн кунĕпех ĕçлемĕн-халĕ. Ведь не будешь же целый день работать.
усиленно, valde, vehementer. N. Арăмĕ килте темĕн пек укçа кетсе тăрать (по-русски говорят: „ждет не дождется“). О заступл. Вăл, сĕм-вăрман варрине пĕччен юлсан, тем н пек хуйхăрнă, темĕн пек макăрнă (шибко горевала, больно плакала). Шихаз. Кил-йышсем юмăçсене каларĕç: тасатсан мая килет пулсан, ăна темĕн пек тасаттарасчĕ (больно бы хотелось вычистить порчу), анчах тасатма пĕлекен таçта пур, терĕç (о порче).
чего-чего, что-что. N. Темĕн-темĕн те пур унта. Всякая всячина. N. Унта аш ярат, темĕн-темĕн ярат (всякой всячины). || Самый разнообразный. N. Çавăнпа вăл çĕр çинчен пăхса сана темĕн-темĕн майлă куранать (представляется в весьма различном виде). Альш. Кушкăран вара лерелле (дальше Кошек) тата темĕн-темĕн ятлă ял (деревни с самыми разнообразными названиями).
сильно, vehementer, valde. Юрк. Ирхĕне тăрсан, пуçĕ тата çапла темĕн тĕрлĕ ырата пуçлат. Ib. Санăн çыруна эпĕ темĕн тĕрлĕ хĕпĕртесе вулăп (прочитаю с великою радостыо). || Очень. Юрк. Хай чăваш арăмне ташлаттарас текен вырăсĕ тӳсеймесĕр ларнă çĕртен сиксе тăрат та, савăнса, тытăнат хăй темĕн тĕрлĕ ташлама. Ib. Çĕнейменнинчен хăй çавăн чухлĕ илесшĕн. Пăхăсăн, никам унта кĕрешекен çук пурте: вăл темĕн тĕрлĕ вăйлă-тăр, тесе, кĕрешме хăраса тăраççĕ. Истор. Темĕн тĕрлĕ ӳкĕтле-ӳкĕтле пурăнма вĕрентнĕ. N. Темĕн тĕрлĕ çиленчĕ. Ст. Чек. Темĕн тĕрлĕ аван. || Продолжительно, долгое время. N. Лашине темĕн тĕрлĕ кантарсан тин килне таврăнма шухăшлаççĕ. || Разнообразный. N. Анчах пирĕн Россия (Раççей) пит пысăк патшалăх: унта темĕн тĕрлĕ халăх, темĕн тĕрлĕ йăла. || Ужасный. Илебар. Темĕн тĕрлĕ шăршă тухрĕ (от сжигаемого трупа), тет.
встреч. в обозначении времени: вăл темĕн, кĕтемĕн. Марине 12. Вăл темĕн (в это время) пăрахут пристăнь çумне çитнĕ (подошел).
неизвестно что. Бр. п. водку. 5. Çав апайăн вара темĕскер пур манпала (что ей до мени, что она меня не оставляет в покое)? N. Темĕскер тума çыру ямастăр эсир? || Какая-то вещь, что-то. Ст. Чек. Çаксем ялан темĕскер çухатнă пек шыраса çӳреççĕ. Баран. 87. Çавăнтах темĕскер хури курăнса кайрĕ. Регули 198. Эп илтрĕм, эсĕр темĕскер попленĕ. Орау. Кил-ха конта, темскер пур! Иди-ка сюда, здесь что-то естьI N. Тухтăр патне çӳретĕп: те суять, те ахаль лăплантарать: нимех те çук санăн, тет, çапах темĕскерсем (какие-то лекарства) ĕçме хушрĕ. || Что-то особенное. N. Халĕ хĕлле мар, хыт-сухана та яма пулать, вăрмана та. Çарансем çинче те темĕскер çук вĕт (ничего особенного нет). || Шут знает что. ГТТ. Темĕскер туса хĕл иртет. Зима проходит шут знает за какими занятиями (т. е. без видимых результатов работы). N. Эпир ăна: темĕскер пулĕ, тесе, ĕнесене хăварса тартăмăр. || Употребл. для обобщения. Альш. Хăятран лерелле темĕнле-темĕнле ялсем каяççĕ вара унта: Çĕнĕ Хăятсем темĕскерсем. || Какое-то существо. Актай. Каллах кусен сĕтне (их молоко) темĕскер ĕçсе кайнă. Артюшк. Анне, ав лере темĕскер килет, шап-шурă сухаллă, аллинче темĕскер пур. || Какой-то. Шурăм-п. Вĕреннĕ çынсем çĕнĕ лайăх япала тупса кăларсассăн, тĕттĕм халăх ăна ирĕксĕр илнĕ пек анчах илет; малтан: темĕскер усал япала вăл, тесе, хăраса тăрать. || Что-то, почему-то. Болезни. Эсĕ мĕнпе чирлерĕн? тенĕ. Лешĕ каланă: „эпĕ нимĕнпе те мар, çынсем хĕлле, ĕç çук вăхăтра, юмах итлесе, чĕлĕм туртса ларнă çĕре, хурал пӳртне кайкаласах чирлерĕм темĕскер. Шурăм-п. Хĕрарăмсем те урамра темĕскер кумаççĕ (что-то, по какой-то причине снуют туда и сюда). Ib. Темĕскер астумастăп. Темĕскер астуми пултăм. Что-то не помню. Я что-то начал забывать. Ib. Темĕскер çӳрейми пултăм эп. Я что-то, почему-то, начал хворать. || Неизвестно (трудно определенно сказать, так ли это). N. Анчах, тен телейне кура, темĕскер (м. б., на его счастье, что-ли), тăлăх-турата Пахум Унтри арăмĕ усрава илнĕ. N. Краçниккăв, çакна кура темĕскер, хăй çурт-йĕрне 5500 тенкех пама пулнă. || Пожалуй. БАБ. Ку, темĕскер, хамăра вĕлерсе пĕтерĕ, тесе (боясь, что он их убьет), хăраса пурте киле тарса кайрĕçĕ, тет. || Должно быть, что-ли (предположение). Коракыш. Вăн пĕркунне эпĕ сире армана мĕнле чармаллине каларăм-ç-ха, çавна халĕ пĕвеленĕ. Пĕри итленĕ темĕскер, тенĕ. N. Халь вăхăт çук темĕскер. БАБ. Анне те, те хурланчĕ темĕскер те, куç-çулĕ шапăрах юхса тухрĕ.
неизвестно как. Ст. Чек. Ку япалана темĕскерле тумалла. N. Вăл сасса илтсен, пĕтĕм чĕре темĕскерле пулса каять (при сильном, неприятиом возгласе с сердцем что-то делается особенное). Юрк. Эпĕ темĕскерле пулса кайрăм (смутился?)-Епле çырмалла? тесе, эпĕ вĕсене хирĕç каларăм. || Неизвестно какой; странный. N. Вăл темĕскерле çын: тек хăй тĕллĕн калаçса çӳрет.
какой-то странный. СТИК. Темĕскерле-масарла çын вăл. Он какой-то странный человек.
неизвестно что. См. темĕнскер, темĕскер. Хăр. Паль. З2. Пĕлĕт çинче темскер, пысăк çаврака япала кусса пынăн туйăнать. N. Анне, уçă мар, темскер полчĕ. || Что-то. Тораево. Такмакра темскер тутлăскер пулĕ, тесе... Предполагая, что в сумке есть что-нибудь сладкое. Орау. Пуç çине темскер ӳкнĕ пек туйăнчĕ. Как будто (или: показалось, что) что-то упало мне на голову. КС. Темскер чĕлхи вĕрсе ĕнесене ĕçтерсе хăварчĕ. (Знахарь) произнес какое то заклинание, напоил коров и ушел. Регули. 774. Исе кайри тен темскер, эп корман. Я не видал, унес ли он что-нибудь („что-то“). Ib. 779. Эп она пӳрте кĕнине кортăм; тен темскер исе кайрĕ полĕ, эп она корман. Я видел, как он вошел в избу; может быть, он что-нибудь унес, но я этого не видал. || Хăр. Паль. 34. Мĕнле çав тери алтать-ха аслати темскер. || Должно быть (предположение). Ставится при приблизительном обозначении количества, как русское этак. Орау. Пĕр сакăр çула çитсен темскер (когда мне исполнилось лет этак восемь), атте мана пасара илсе кайрĕ. || В чувашизмах. Ст. Яха-к. Вăл ăстарик çак кĕлĕре темскер каламаннине хăвармасть (чего-чего только не наговорит), анчах эпĕ ăна пурне те тĕпĕ-йĕрĕпех пĕлсе çитерейместĕп (т. е. всего не помню).
неизвестно какой. Регули 99°. Темскерле çынна парса. Я не знаю, какому человеку я отдал. || Неизвестно как, не знаю как. N. Вăл ĕçе темскерле туса пĕтермелле. Не знаю, как закончить эту работу.
(тэн’, т’эн’), может быть, возможно; авось. N. Тен, вăл вăхăтра пӳртре никам та пулман. Ал. цв. 15. Мана пӳрсен, тен, эпĕ сан патна каллах та тавăрăнăп. Бес. чув. 9. Лайăх çитерсен, пырĕччĕ те, тен, анчах лайăх çитересси ăçта ĕнтĕ вăл ку çулсенче (где уж хорошо кормить на этих годах)! N. Пăртак шухăшлăса тăркаларăмăр та: тен, курмĕ-ха, тесе, пĕринчен пĕри иртерсе (взапуски), вăрманалла чупса кайрăмăр. Туперккульос 6. Малтан ленксе чирленине çын, тен, ирттерсе те яма пултарĕччĕ. Сунт. Ашшĕ ун, тен, ĕмĕр килмĕ. N. Кăна (это письмо) илсен, тен, мана валли пĕр-ик минут тупăнĕ — мана çырса ярăр часрах. Абаш. Тен, вăл сан патна кĕрĕ (зайдет). Истор. Шведсем, тен, пире темиçе хутчен çĕнтерĕç, анчах эпир вĕсене çĕнтерме хăйсенченех вĕренĕпĕр! Б. Олг. Пăрахма (уступить) полмас ман, паранкă таса (хорошая) ман. Воç леш çынне (у того человека) ил; вăл, тен, йӳнех парат полĕ, онне ил (купи). N. Тен, ăçта пĕлес (кто знает)? Пире хĕрхенсе ачасене те тупса парĕ, тенĕ. Ib. 468. Вăл килĕ, тен. СПВВ. Х. Тен, парĕç-ха. Может быть, еще дадут. С. Дув. † Çакă хăта патне килсессĕн, тен, чыс курмĕ тесе, пĕлетре? Альш. Тен, çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнчи (население этой местности разселилось все так). Ала 94°. Вăсем татах ыйтнă: тен, кунтах пулĕ пирĕн ача, тенĕ. N. Тен, парĕç, теççĕ. (В Якейк.— тетен). Истор. Паян сывă, ыран, тен, тупăка выртăпăр, тесе пурăннă. N. Суйланă çынсене, тен, тĕрлĕ майпа илĕртме, тĕрлĕ майпа хăратма тăрăшĕ. Якейк. Йăван ули, тен, çавăн чух капан тăрринче пулнă. || Пожалуй. Абаш. Тен, çомăр полать паян. Сред. Юм. Паян ôкçа ыйтма ан кай-ха эс ôн патне, килте çôк-и, тен, ô. Ты сегодня не ходи к нему за деньгами, пожалуй, его и дома нет. N. Тен палхав тухса ан кайтăр (как бы, пожалуй, не случилось бунта), тетĕп. || Вероятно. Уганд. || Часто соединяется с вопрос. частицами. Бес. чув. З. Çук, эпĕ ахаль: тен чирлемен-и-вăл, тет; пулать вăл хăш чух çапла. Якейк. Вăл килет-и тен-хе (тетен вăл килĕ-ха). Может быть он еще (энкл.) придет. N. Тен, эсир янă писме те çавăнта карн тен. ТХКА 77. Вырăсла питех пĕлменскер, çырассине хам йăнăш çыртăм-и тен. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет-килет текерлĕк. Абаш. Онăн окçа пор-и тен. Ib. Вăл контах-и тен. Ib. Хăйсемех исе карĕç-и тен. Орау. Каймаçть те-и-ха тен вăл паян. Он сегодня, может быть, еще и не пойдет. Трахома. Илтнĕ пулĕ-ха, е курнă та-и тен, епле хăшĕ-хăшĕ куç пирки тарăхса çӳреççĕ. ППТ. Тен, çулахи пек çĕр типĕ, кун ăша пулсан, вăсене те ытăчĕ-ç-и тен (т. е. рубахи и обувь скинули бы и бросили), анчах халĕ сиврех, те çавăнпа кăна чарăнса тăраççĕ пулас. Регули 467. Çавă вăл-и тен. Ib. 469. Эсир паян каймастăр-и тен. Ib. 470. Çавă вăл полать-и тен. Может быть, это он. Ib. 489. Вăл тури (= турĕ-и) — тен. Ib. 1390. Килет-и тен, тăхта пăрластăк (погоди немного). Чăв. к. Шур Атăлсем урлă каçнă чухне тен шур пулă тытса çирĕр-е? Пĕвĕрех çурта, çӳçĕр ука, тен пан-уммн çисе ӳсрĕр-е? С. Дув. † Пĕвĕрсем çурта, сăнăрсем улма, тен пан-улмн çисе ӳсрĕр-е? Ст. Чек. Тен эс çапла турăн-а? Букв. 1904. Çинчех тухтăр патне кайнă пулсан, чĕрĕлĕччĕ тен-и тен? || Кажется (выраж. сомненне). СТИК. Çавăнта карăн-а тен? Çавă пачи (= пачĕ-и) тен? Ib. Çавă килчи тен. Кажется он пришел. Ib. Тен çавă хĕнери? (Сочувственно говорит взрослый человек ребенку, когда тот плачет). || Соединяется с другими выражениями возможности. Юрк. Ĕнемĕре тен куç ӳкрĕ пули (= пулĕ-и) — пит начарланчĕ-çке, тет. N. Каваш паракантан та сыхланса тăр, малтан ăна мĕн кирлине пĕл, тен вăл хăйшĕн канаш тăвать пулĕ, тен вăл сан çинчен шăпа ярасшăн пулĕ. N. Тен эсир хăвăр пĕлекен улпутсем урлă мана, Хусаналла сĕтĕрме пултараймăр-ши? || Что-ли (выражает недоумение). КАЯ. Çапла çав, килемей! пирĕншĕн таштан инкек тупăнса килет-и тен: ĕнер Тумия урнă йăтă тулланă. || Не знаю. В. Олг. N. Тата чӳречесем шап-шурă шăнса ларнă вăхăтра та вăл урамра çара-уранах (босиком) çӳретчĕ. Темле çӳретчĕ тен, эпĕ шухăшлатăп та, ун тӳсĕмлех нумай пулĕ, тетĕп. Сред. Юм. Тем çăвине памас-и тен. Не знаю, почему он не лает. || Как будто? Капк. Тен, çуна сасси илтĕннĕ пек туйăнса-а кайрĕ. Кан. Тен, чĕрене касса кăлараççĕ-и? Ib. Йӳнĕ таварсем татах илсе килчĕç-и тен? В. С. Разум. КЧП. Илтĕннĕ (надо: илтĕнне?) кура (по слухам), Яппунире çĕмĕрĕлнĕ хуласем вырăнне пĕтĕмпех шыв илсе ларнă-и тен (как будто затопило водой).
то же, что тинех, наконец-то, теперь-то. ЧС. Эпир çавна (т. е. о смерти отца) илтсессĕн: тенех ĕнтĕ (вот теперь-то) пирĕн пуç пĕтрĕ, тесе, макăра пуçларăмăр. N. Вăл тенех çакланчĕ.
(тэҥ’гэ̆, т’эҥ’гэ̆), серебрянная монета (всякая, вообще). Н. Карм. † Аллă иккĕлĕх тенкĕ те яка тенкĕ, чулавалник илмеç (= илмест), мĕн тăвас? Кн. для чт. 82. Якăнат кайран сĕтел патне пырать те, сĕтел çинче пĕр пилĕк пус тенки выртнине курать. Изванк. Упăшки арăмне атă тăхăнтартнăшăн е пĕр, е ик тенкĕлĕх тенкĕ парат. Янш.-Норв. Тенкĕлĕх тенки, пултинник тенки. Пус. Чӳк туна чух малтан тĕнкĕлĕх тенкĕ пышшĕ (= пысăкăшĕ) пашалу пĕçереççĕ, тет. Янтик. Çак виç тенкĕллĕх хут укçана пĕрер тенкеллĕх тенкисем туса пар-ха (разменяй на серебрянные рубли). || Рубль, целковый. N. Миçе тенкĕпе лартмаллине кайран калаçăпăр. N. Çынсем анине З тенкĕпе вырчĕç, вăл пĕр чĕрĕк ытларахшăн 2 тенкĕ яхăн илчĕ. N. Мĕн пурĕ пилĕкçĕр тенкĕ те пилĕк тенкĕ пулчĕ (т. е. 505 р.). N. Пĕр тенкипе ачасене колач исе пар. С. Айб. Манăн пин тенкĕм укçам та çук. Кама 5. Эпĕ сана икĕ пăт та вăтăр кĕрепенке ыраш панă. Пăтне 4-шар тенкĕрен — вăл пулать 11 тенкĕ. Якейк. Анчах лайăхраххине илес тесен, пĕр вун тенкĕсем хушмалла пулĕ-ха (придется прибавить рублей десять). N. 500 тенкĕрен (по 500 р.). N. Çирĕм вĕллерен çирĕм пăт пылĕ пулать, саккăршар тенкĕрен çĕр утмăл тенкĕ, тата пилĕк йышĕ саккăршар тенкĕрен хĕрĕх тенкĕ. N. Уйăха миçе тенкĕпе пурнатăн (получаешь)? Кадыш. Вĕсем вуншар тенкĕрен (по 10 р.) хĕрĕх тенкĕ тăраççĕ. N. Тенкĕ çурă, полутора рубля. || Серебряный рубль. Хурамал. Çĕлĕкĕ çине, çамки тĕлне тенкĕ çакаççĕ, пĕтĕм тенкĕ и çур тенкĕ (рублевики и полтинники).
тенкĕллĕх, достоинством в рубль(-лей). N. Вĕсем вуншар тенкĕлĕх çĕлĕксем илчĕç. Они купили десятирублевые шапки. Альш. Икĕ эрет çирĕмшер пуслăх кĕмĕл, варринче — çур тенкĕлĕх. Два ряда серебрянных двугривенных, а посередине полтинник. Янтик. Çак пĕр тенкеллĕхе (этот рубль, эту рублевку) пилĕкшер пуслăхсем туса пар-ха (разменяй на пятаки)! Кан. Хунавне икçĕр тенкĕлĕхрен кайра мар выльăхсем ватнă (потравили не меньше, как на двести рублей). Рук. календ. Прокоп. Пĕлтĕр хăяр кăна çĕр тенкĕлĕх сутрăмăр (одних только огурцов мы продали на сто рублей), тет. N. Виç тенкĕлĕх порçăн тоттăр. Трхбл. Иван пасартан тенкĕлĕх улма илсе килнĕ. Иван привез с базара на рубль яблоков. Арзад. 1908, 42. Сăсар тирĕсем укçипе вăл 7 тенкĕлĕх пăшалпа капкăн илнĕ.
(т’эп), подр. звуку при прыгании или падании. Якейк. Сапор орлă теп сикрĕм. N. Çывăрнă çĕртен теп анса ӳкрĕм. N. Утса пынă çĕртех вăл теп кайса ӳкрĕ.
(тэбэ̆р), другой (второй), второй из двух; alter. Срв. урăх, другой, иной, alius. Б. Яныши. Çак пулă çисе ларнă çĕре тепĕр кашкăр чупса пычĕ, тет. N. Хай юмăçи тепĕр сĕтелпе тĕпел кукăрне ларнă. Йомзя села в угол за другой стол. Орау. Паян сучĕ пулмарĕ, тит, тепĕр сута хăварчĕç (отложили до другого заседания суда), тит. N. Тепĕр конче, на другой день. || Еще один, и еще один, praeterea unus. Орау. Кунсăр пуçне тепĕр каç анчах çыврап. Кроме этой ночи я переночую (здесь) еще только одну ночь. Яргуньк. Вара арăмĕ, Йăван çывăрсан, çак груша тата икĕ валяй дубинушкăпа тепĕр тутăр илчĕ те, хăйпе пĕрле варлă пурăннă ĕмпӳ ывйлĕ патне тарчĕ. Синерь. Пĕр шăшипе тепĕр сала-каяк икĕ пĕрчĕк сĕлĕ тупнă, тет. (Одна) мышь и (еще один) воробей нашли зернышко овса. Изванк. Тата лере чăх пусса çиме пĕр пĕчикрех хуран, тепĕр пуçламан пичке лартрĕç. N. Пĕр кĕпе, тепĕр йĕм, тепĕр носки, тата пилĕк листă хут. Шибач. Онта пычĕ тепĕр çӳçĕ. Туда еще пришел один портной (сначала приходил плотник). N. Вон тенкĕ панă полсан (она ему), тепĕр пилĕк тенкине (другую пятишницу) калах ыйтап (с него возьму назад?). N. Тата тепĕр часси (кроме того, часы) парса ятăм. Йӳç. такăнт. 15. Усал, яхăна та ямасть, ваттисемпе ятлаçас тесен! Çитĕнĕ акă тепĕр Вирĕс Лăриванĕ, каттăршнай... N. Тепĕр май çавăр. Коракыш. Пемесен (если не застрелишь меня), эпĕ сана пĕр çурăма, тепĕр курка сĕтĕме парăп, тесе каларĕ, тет (медведь). Альш. Ес-кӳллĕн тăрăшшĕ сахалтан пĕр çухрăм пур-тăр, урлăшĕ тата тепĕр çур çухрăма яхăн пуртăр. С. Айб. Тата тепĕр çĕр пар-ха. Еще сто рублей дай-ка (точнее: еще одну сотню). N. Унăн пĕр аллине касса татнă, тепĕр çур çăкăр парса хăварнă (брат). Эпир çур. çĕршыв 19. Киремет тĕми айĕнче çăл куçĕ, тата пĕчикçĕ кӳлĕ пур. Инçе мар тепĕр кӳлĕ лакăмĕ пур. НАК. Унпала пĕрле мăн-кĕрӳ арăмĕпе ларать кĕçĕн кĕрӳ, тата тепĕр шăппăрăç ларать. || Иной. N. Рикшиусем хăш чухне талăкра хĕрĕхшер-аллăшар çухрăм чунаççĕ, чупасса тепĕр лашаран та хытăрах чупаççĕ (шибче другой лошади, т. е. быстрее иной лошади). Ачач 100. Куракансем те пулнă. Пĕччен кăна çӳремест, тет. Тепĕр юлташĕпе, тет. Кан. Тепĕр сăмахпа каласан (иначе говоря): çемьере тăватă ятак пулсан, вăл киле пĕр кил вырăнне памалла. ТХКА 8. Тепĕр çĕрте чăвашсем çĕр çынтан сакăрвун çын траххомпа чирлени пулнă. N. Тепĕр пуян патне кайсан та, кун пеккине тупас çук. || Еще. Ст. Яха-к. Маçилке карчăк вара: тепĕр ик-виç кунтан (еще дня через три) килĕп, тесе янă (сказала пришедшей к ней женщине). N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два. N. Тепĕр икĕ эрнерен (недели через две) пыма хушрĕ. Шарбаш. Тепĕр пăластăк (= пĕр ластăк, немножко) тăрсассăн, постояв (побыв) еще немного. Шугур. Ц. Килте тепĕр çула яхăн (еще с год) пурăнсан, аннепе пĕр арман хуçи патне пурăнма карăм. N. Тепĕр кон чол порăнсассăн, прожив еще столько же. N. Тата тепĕр олтă çохрăм. Еще шесть верст. Кан. Унта чăваш тăватă кил. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, кăк çĕрĕ çине лараççĕ (еще два двора чуваш селятся в лесу, на росчисти, на чищобе). N. Атте çук, анне 55 çулта, тепĕр аппа куçсăр, эпĕ 15 çулта. || При перечислении может значить: первый, второй, третий и т. д. || В другой раз. Сред. Юм. Тепĕр килсен (в Курм. тепре килсен), при втором приходе. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ (алĕç) тытса ларать. Когда он пришел во второй раз, колдунья опять сидела за рукодельем. || При обозначениях времени иногда указывает на повторенне, наступление в будущем той самой поры или того момента когда говорящий произносит свои слова. КАЯ. Тепĕр çак кунччен (до сегодняшнего дня следующего года) мана тьыха парсан, каçарăп. (Слова киремети). N. Тепĕр çак вăхăтчен. Собр. Тепĕр çав вăхăтчен. || При обозначении приблизительного счета соответствует русскому еще приблизительно. N. Тепĕр иккĕ-виççĕ, еще два или три. N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два (т. е. приблиз. через 2 мес.). N. Тепĕр пилĕк уйăхран тата (татах) килĕп. Месяцев через пять я опять (еще опять) приеду. N. Прик кон шăнтса, тепĕр эрне пылчăк. || Следующий. КАЯ. Тепĕр кунче (= кунĕнче) аттесем кунĕпех ĕççĕрç (= ĕçрĕç). На другой день (postridie)... Изванк. Тепĕр кунчех, на другой же день. Б. Яныши. Тепĕр эрнере тунтикун пирĕн пата Сăранкассисем мана йĕп кăларма илме пурчĕ. N. Тепĕр кунĕн ирхине, чух шурăм-пуç (= çурăм-пуç) килнĕ чух, ирех çитрĕç Мускава. См еще прим. Оп. исслед. чув. синт. II, 66 (внизу).
в другой раз, в другое время. СТИК. Шурăм-п. Эсĕ вăл ĕçе тума тепĕр чухне кил, ман халь апат çимелле. || Иной раз, иногда. N. Çав çын тепĕр чухне санран: хаçет çинче мĕн хыпар çыраççĕ? тесе ыйтать. Сред. Юм. Тепĕр чохне он пик япалана шыраса та топас çок. В другой раз такой вещи никак не сыщешь.
в другорядь, еще раз. О заступл. Арăмĕ вилсен, вăл нумаях та пурăнман, тепĕр хут авланнă. N. Ку çырăва тепĕр хут çырас (перепишу): хам çинчен çырнине улăштарас шухăш карĕ тата. Вишн. 61. Тата çав çĕрех тепĕр хут ана туса акăр-ха, епле вăйлă тырă пулĕ (убедитесь, каков будет урожай).
(т’эпл’э), неизвестно как, каким образом. Срв. теепле, телепле, тенепле, тепленĕ. СПВВ. Тепле, теепле, тенепле. СТИК. Тепле (с эмоц. ударением на первом слоге) пырса кĕнĕ, хам та тĕлĕнеп. Как это угораздило меня притти к нему. Ib. Тепле ӳкеймерĕ: чис ĕçерĕнсех карĕ (сорвался) вĕт. (Выражает удивление). В. С. Разум. КЧП. Тепле пулать ĕнтĕ, пĕлместпĕр: те килеет, те килеймест. (Салтакран килес çынна çапла каласа кĕтеççĕ). || Как бы то ни было. N. Ун пек çын тепле те çын пулать. || Как ни... Юрк. Тепле йывăр пулсан та, ача-пăчана хутаç çакса, ыйткаласа çӳреме яман. Ib. Пирĕн çын тепле начар пурăнсан та, праçникре мĕнте ют çын пырса кĕрсен, сĕтел хушшине лартса, чипертерех силлеме тăрăшат. || Как-то. Вăл тепле йăл кулса ячĕ. || Каким-то образом. N. Тепле тирĕс хушшинче ахах пăрчи (= пĕрчи) тупăннă. Никит. Çырмара, пичкене шыв тултарнă чухне, кунăн сылтăм ури тепле вакка кайнă (попала в прорубь). || Неизвестно как. N. Ну, Никколай, халь хам çӳреп те, тепле ĕç пуçтарас, тепле ачасене тăратса каяс. || Не знаю, что будет, что случится. ТХКА 53. Пĕр начартарах кĕсре, икĕ тьыхаччĕ пирĕн. Вăрмана яркаланă та вĕсене. Тепле ĕнтĕ. Вăрласа каймасан, кашкăрсем тытмасан, юратьчĕ, тепле ĕнтĕ. Альш. Тепле (не знаю), те час килейреп-ха эпĕ, те час килеймесп унта, питĕрсе кĕр-ха эсĕ, тесе калать, тет, ку. Синерь. Тарья каларĕ, тет: сирĕн пӳртре пĕр вăрăм хĕç çакăнса тăрать, çĕтрен (= çĕртен) те маччана çитичченех, терĕ, тет. Старик каларĕ, тет: тепле епле пулсан кирлĕ хĕçĕ вăл, кин, терĕ, тет. || Как-то набравшись храбрости. Никит. Шуйттан, тĕп сакайĕнчен укçа тупса тухнă чухне, аслă ачи тепле кăмака умăнче выртакан çивĕч пурта (= пуртта) илнĕ те, шуйттана каснă. || Неизвестно почему, не знаю почему (nescio quo pacto). Юрк. Пурте (дети) ĕçлеме юратаççĕ. Ку тепле кахал пулчĕ. Изамб. Т. Апат çиме пĕлет ку, тепле ĕçлеме пĕлмест. || Пожалуй. Букв. 1886. Эпĕ çĕре ансассăн: тепле, атте витене хупса хăварĕ, тесе, лаша кӳлме те анмарăм. || Неизвестно какой. Янтик. † Хапхăрсем вырăсла — уçаймăп; кăмăлăрсем тепле — юраймăп. || Какой угодно, любой. Кн. для чт. II, 129. Вăл (горилла) хăй тепле тискер кайăка та çĕнтерме пултарать. Изамб. Т. Тепле чирпе чирлесен (те), лашана масар тавра илсе çавăрăнаççĕ.
как-то, случайно. Шурăм-п. Хăш чухне теплерен пĕрерĕш чăх вырăнне алтана ярса илеççĕ (гадание). Чхĕйп. Вăлсам (чуваши) самăй первей чӳркӳве венчет тунă чух кĕнĕ, е теплерен пĕри-пĕри вилсен кĕнĕ. Истор. Теплерен тăшмаисенчен тарса юлнисене те пит çăмăлах пулман. Ib. Вăл теплерен пĕр кивĕ кимĕ (лодку) туннă. Ib. Вăрçсан-вăрçсан, тăшмансем теплерен Нахимова вĕлернĕ. || Изредка. КС. Теплерен килсе, çавасем сутса каяççĕ. Изредка приезжают и продают косы. N. Темрен тата хăш-хăш килтен е аслашшĕ, е асламĕш (= асламăшĕ) ачисене чĕнни илтĕнет.
другой (второй). См. тепĕре. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, тата тепре атти панче. || Еще и... кроме того и... Б. Илгыши. Ула-кайăк, шăтăкран кăлартăн, тепре тăрантар, тет (говорит лисица). || Еще один (человек). N. Мускавран тата тепре килнĕ (приехал). || Второй раз, вторично. Шугур. Çав мана усрама илнĕ çыннăн арăмĕ вилчĕ те, вăл вара тепре авланчĕ. Эпир çур. çĕршыв 9. Тепре утă уйăхĕнче çамрăк улмаççине папкапа сыпатпăр. Чураль-к. † Пурçăм туттăр пирĕн аки; эпир тепре (в другорядь) киличчен, йĕтĕн туттăр пулминччĕ. || Еще раз, в другой раз. Сĕт-к. † Эпĕр тепре килнĕ чох, эсĕр пира (= пире) паллаç (так!) çок. Кама 12. Улĕмрен калаçăпăр ун çинчен. Тепре килсе лар (приходи еще посидеть). Ачач 110. Пĕрре хăрушă пек, тепре тата хăрушă та мар пек туйăнаççĕ. Ib. Тепре тата, апла та мар, урăхла пек туйăнса карĕ ăна.
то же, что тепĕри. Б. Яныши. Вăл çитсен, виççĕн вехĕсене илчĕç те, иккĕш малалли тункатасем патнелле, пĕри тепри (третий) кайри патнелле кайрĕç. Регули 967. При килчĕ; при те килчĕ, тепри те килчĕ. Вишн. 60. Тепри сĕлĕпе, утăпа тăрантарат те, кӳлсе уттарать; унăн-ха лаши чипер те тăранман (еще не успела наесться), вăл çапах, эртелтен юлас мар тесе, ирĕксĕрех кӳлсе уттарать лешсем хыççăн. Кан. Теприсем укçа парса илсех ĕçеççĕ. Регули 1015. Виç посма картлашкинчен иртсен, тепринче выртать (лежит на четвертом приступке лестницы).
столь. Капк. Мĕн вăл тери ир килетĕн? Юрк. Мишукĕ те хăнчен çапла мăшкăлласа кулнине сиссен, часах ăна хирĕç: вирĕмĕр вăл тери нумаях та мар-çке. Вирĕн унăн, кĕрпинчен питрех, кăрккасене çитерме хывăхĕ нумайтарах пулат, тет, кăрккинчен кулса. N. Вăл териех мар.
терĕшĕ, относящееся к тому или другому разряду (в значении тавраш ). Завражн. Яш-кĕрĕм терĕш (иначе: тени вăл) хĕрсем тĕлне пĕлмĕ (как не знать! Не может быть, чтобы не знал). Баран. 8. Çын-мĕн терĕш ниçта çук. Ib. 150. Тундрă тăрах тем хулăнĕш юр хĕвсе каять, вара кунта пурăнăç терĕш пĕтет. Ib. 98. Ав унта, сăртра, темĕскер хури курăнать, ахăр çурт терĕш пулĕ. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек, этем тĕрĕшĕ те асап курас çине анчах çуралать. N. Унăн ĕненӳ терĕшĕ те ăслăлăх кăтартнă май çавăрăнса ӳкме пуçланă. || Подобный, похожий. Юрк. † Манит терĕш хут татти, улталарăм карчăка: шӳт вылярăм хĕрĕпе. Ib. 168. Вăрман терĕш пĕрттех çук.
(тэрт), мученье, мука (перс.). N. Ĕлĕкхи тертĕм (тяжелая жизнь, в угнетении. Сред. Юм.) асăма килет те, хальхипе кăмăлăм тулса çитет. N. † Ай-хай — çичĕ ютăн аллинчи çынсем унти терте курнипе тĕрексĕрленеççĕ. Сред. Юм. Çавăн тертне тертленсех чôн тохать ĕнтĕ ман. || Энергия, стремление. N. Терт те пур, термек (чит. термен) те пур, вуник çулхи мăйăр та пур (= асапĕ те пур, мулĕ те пур, вуник çулхи ачи те пур). Баран. 141. Пирĕн ăслăрах, ырăрах пулас терт пур. Н. Седяк. Терт пур та, термен (= вăй) çук. || Старание, забота. Баран. 142. Пĕлесшĕн, ырă енне каясшăн тăрăшас терт. Тайба-Т. † Икĕ аллăмра икĕ сулă, пĕрне сутас тертĕм пур. || Нужда. N. Анчах сирĕн чĕрĕрсем хуйхăпа типнĕ çӳçе пек типсе кайсан, сирĕн тертĕр тулли савăт пек хĕрринчен тулсан, ун чух вăл сăнсем сирĕнпе килĕшсе, сире çул кăтартĕç. N. Ах тертI || Труд. СПВВ. Терт, труд, большой труд. || Трудный, мучительный. Сборн. по мед. Ун пек чирлĕ çынна ĕçтерсе, çитерсе, астуса тăрасси чăн-чăнах терт терипе терт ĕç (дело крайне трудное). || Затруднение. Сборн. по мед. Альш. Пит тертпе калаçат (говорит с большим трудом). || Изамб. Т. Çавна çĕклеймесĕр тертĕм тухрĕ (я замучился).
понуд. ф. от тертлен. N. Унта вăл мĕн пур арçынни, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе ĕçлеттерсе тертлентернĕ. Истор. Ывăлăм, тархасшăн, вăрçса, халăха ан тертлентер.
(тэhэ̆м), вкус. СПВВ. Х. N. Вăл (закалываемый бык) тапалансан, унăн техĕмĕ пĕтет, теççĕ. || Городище. „Техĕм — аппетит, наслаждение“.
(тылла), мять (лен, конопель). Якейк. Паян çĕр çорăм сӳс тылларăм. Ib. Сӳс тылласа пĕтереп уш. Ib. Вăл кĕт сӳсе халччен тылласа пĕтермесен, намăс. Сред. Юм. Кантăр тыллас тесе, кантăра хутса кăларсан, çуркунне типĕтсе, сӳсне уйăрса илнине калаççĕ. || В перен. см. Сред. Юм. Эпĕ сана пĕр ярса тытсан, кантăр тылланă пик тылласа пăрахăп (прибью). Ib. Кôшака пĕрех май тыллать. Якейк. Çолса илч те, тылласа анчах тăкрĕ (избил). || Оттаскать за волосы. КС. Çӳçĕнчен пит хытă тылларĕ паян ăна вăл (оттаскал). СТИК. Çӳçрен тылласа илчĕ (или: лăскаса илчĕ). Оттаскал за волосы.
(тымор), корень. Орау. Вăл йăвăç тымаррисене пит аяла ярать. Это дерево пускает корни глубоко. N. Пысăк тымарне кăларса пăрахнă та, вĕттисем юлнă. Главный корень вырван, но остались его разветвления. N. Тымар ярса лар, пускать корни. Чист. Кайсан, тымар ярат. Если пойдет, то долго не возвращается. Сред. Юм. Тымар ярсах ларнă. (Гов. про человека, если он где-нибудь долго сидит, напр., у соседей). N. Çак ырă тымартан лайăх йывăç турачĕ шăтса тухнă. Трхбл. Скачут на ноге, когда в ухо наберется вода, и говорят: яш, яш, яш тымар, хăлха мар! || Корень (слова). N. „Тăнчă, тăнчăпа, тăнчах“ тенĕ сăмахсем вĕсем пĕр тымарах (одного корня). || Корень зуба. Ст. Ганьк. Шăл тымарĕ туртсан, ыратать. || Кровеносный сосуд. Юрк. Алă тымарĕ, юн тымарĕ. || Рenis. Магн. М. 233.
подвязка, которой подвязывают женщины онучи. Начерт. 174. СПВВ. МС. Ĕлĕк чăваш арăмĕсем чăркуççиран аяларах тăла çинчен хĕрлĕ хăюпа çыхнă; çав хăйăва тынас теççĕ. Тюрл. Ĕлĕкхи авалхи карчăксем ора хырăмăнчен çӳлте чăркуççи айне тынас (в роде веревки) çыхнă, она çăм çиппипелен, шор çиппелен ола туса янă. Ядр. „Тынас — поясок к обуви“. ЙФН. Путран татса киле тавăрăннă чух, пĕрин тынас саланса ӳкнĕ, тет. Вăл тынас шырама тавăрннă, тет. СПВВ. АС. Тынас, воскрылие одежд.
(тыры̆), хлеб в поле. N. Çĕр ĕçлесе тырă тума. Виçĕ пус. ЗЗ. Ун пек курăксем начарланнă çĕре çĕнетсе тырă аван пулакан тăваççĕ. N. Тырă сахал акаççĕ вăл енче. Тырăран (в отношении хлеба) аптăрасах каймаççĕ. Орау. Тырсам вырса пĕтерсен (после жнитва). Юрк. Тырăçем кăтăрса (отлично) пулнăччĕ. Тăв. 46. Вĕсен тыррисем те çук. N. Тырă татса пулмас. Не всегда бывает хороший урожай. N. Хăш чухне тырă татса пулмас. Якейк. Ĕлĕк тырă вырса Хорашаш праçнĕк (8 сентября) иртсен тин пĕтернĕ. Пĕр арăм Хорашаш праçнĕкĕнче çапла йорланă: „Виç ана тырра вырмашкăн, ача-пăчая хăвартăм, хамăр ĕçкĕре çӳретпĕр“. Он чохне çу та, кĕр те пит йĕпе полнă. Çăмăр нумай çунипа вырнă тырăсене кĕрконне шăн çинче торттарнă. Çораки тума Якори тĕлĕнче (2З апреля по ст. ст.) тохнă, çĕртме тума Петровски (29-го июня ст. ст.) тĕлĕнче тохнă, ыраш аки çине первайхи спас иртсен тохнă. Сборн. по мед. Ачалă арăмсем, мĕскĕнсем, тырă çинче (во время страды) ачисемпе нумай асап курса пĕтетчĕç. N. Тырă сутма иртет-и, иртмест-и? N. Петĕр тырă пĕтсен (по окончании страды) кайрĕ. N. Тырăсам лайăх пулчĕç. N. Тата тырă хамăрăн çĕнĕ тыр(р)а çитри çиме? Хватило ли у нас до нового хлеба? N. Тырă вырма пĕр тенкĕ полчĕ (жиитво стоило 1 рубль). N. Тырăсем мĕн хакра çӳреççĕ? Каковы цены на хлеб? N. Тырă акнă йолашки З8 пăт тохрĕ. После сева осталось З8 пулов. Изамб. Т. Тырă пĕрчилĕ улăм. Ib. Эпĕ хăранипе тырă тăрăх тартăм (убежал по хлебу, по загону). Ib. Тырă пит лайăх пулнă, тет. Ыраш пуссинче лашан пĕкки курăнми ыраш вăйлă пулнă, тет. Альш. Этемре Пукрава укçа нумай ĕнтĕ: тырă сутти укçи, хăяр сутти укçи. N. Çак ялсен кăçал тырă пĕрттех те çук (прямо совсем нет). N. Тырă патне çитрĕмĕр. Ере эрнерен кайса похах троппор (= пăхах тăратпăр). Чхĕйп. Каçхи сылăм ӳкмесен, тырă тĕшши выçă пулат. Юрк. „Тырă вырнă вăхăтра пулат: ывçă, кĕлте, тĕм, карта, çĕмел, сурат, майра-пуçĕ, йăран, ана, ака варри, утрат, пăрусна, ана палли, хăмăл“. || Хлебное зерно, жито. Вишн. 75. Тырра йĕпетсе ăшă çĕре хураççĕ те, вĕсене шӳтерсе шăттараççĕ; вара çавăнтан салат тăваççĕ. N. Ака тырри исе акаймарăм. Не сумел посеять яровых хлебов. N. Тырă акма кайнă чух, çул çинче тырă пĕрчĕкĕ выртнине курсан, тырă аван пулать, теççĕ. Ib. Çула, уя тырă кăлармасăр, кил-хушши е урам шăлсан, теллей пулмаст, тырă пулмаст, тетчĕç. Ib. Уя тырă кăларнă чух çул çинче ырă мар çынна е кушака, йăтта курсан, телей мар, теççĕ (тĕшмĕш). N. Тырринчен улăмĕ хаклă. (Загадка: соты и мед). ЧС. Çынсем çуннă тырăсене пуçтарса сăвăраççĕ. Регули 108. Эп онтан ут илтĕм, тырăпа çӳресшĕн (чтобы возить хлеб). || Полевые работы (хлебопашество). Альш. Тырра вĕсем ялĕ-ялĕпе пĕрле ĕçленĕ.
(тыт), держать; брать в руки. Якейк. Порçăн тоттăр йăмăкăм, пуçа çыхса каям-ши, алла тытса каям-ши? Регули 101. Вăл тытса тăчĕ вăлсене ӳкесрен (вăл тытса тăчĕ: ан ӳктер, тесе). Он держал их, чтобы они не упали. N. Онта çулла хорлăхан çырли питĕ нумай полать. Çавна вĕремсĕр татса çисан, алли ним те тытими полать, тенĕ. Ст. Шаймурз. † Пилĕке тытса ташлама çут пиçиххи пусанччĕ! Шурăм-п. Йăван салтак пăтине сулахай аллипе хуран (тамăка хурантан тунă) çумне тытса сылтăм аллинчи мулатакĕпе вăй çитнĕ таран çапрĕ. Ала 93. Ашшĕ утса пырса çӳçĕнчен ярса тытнă та, çӳлелле йăтса тăратнă; хуллен, сак çине çӳçĕнчен тытнипех, уттарса кайса лартнă. N. Вăл ăна (вăрра) аллинчен çатăртаттарса тытнă та, çавăтса пырать. Кан. Татăка аллийĕнчех тытса выртнă. N. Вăкăра пĕри мăйракаран (за рога) пăявпа тытса тăрать. || Поймать, ловить. N. Сат хуçи ман юлташсене пурне те тыта-тыта ватнă. Юрк. Çавăнтан вара ку пуçлăх тытăнат кăсене эрехпе тытма: монахсем шыв ăсма кайсан, калле килелле килнине кĕтсе тăра пуçлат. Баран. 119. Вăрманта темиçе тĕрлĕ кайăк-кĕшĕк пурăнать. Çынсем вĕсене тыта тăраççĕ. Альш. Мана Петĕр тытса ирĕксĕрлерĕ (изнасиловал). Регули 665. Эп тытнă полла исе карĕç. Ib. 440. Çӳресен, кайăкне тытинччĕ. Ib. 441. Кайăкне тытинччĕ; кайăкне полсан тата ярăтăмччĕ. Ib. 437. Эп тытăпин, мĕн тăвас санăн. Ib. Вăл кайсан кайăкне тытсанччĕ. Ib. З28. Вăл ялан онта тытакан. Ib. З27. Вăл онта пол тытакан. Ib. 237. Вăл она тытни лайăхчĕ. Ib. 230. Пол тытса килет. Пол тытса килчĕ. Ст. Шаймурз. † Курайман та çынсем питĕ нумай, тытсах çыхаймĕç-ха хĕрпеле. Ала 60. † Картишĕнче, аттеçĕм, сакăр сар ут, пĕрне ан тыт, атте те, пурне те тыт. ТХКА 49. Ытла тĕттĕм те, çапах кайса тытмалла пуль лашасене, терĕ атте. Ib. Атьăр, эппин, каяр. Шыраса тупар, тытса килес лашасене. Ib. 86. Шураç ачисем кĕтӳрен лашасем пыра-пыра тытаççĕ. || Хватать. Изамб. Т. Ачасем алăран алла тытнисем юпа пулнисен алли витĕр тухаççĕ. Тораево. Вĕсем кайран парнине пурте пырса тытнă. Альш. Авал салтака тытса (силою) панă. Ст. Чек. Аллăма ярса тытмарăм (не сделал, не было желанья, праздно?). Ib. Мана, тарçа тытнă пек: навуса тăк-ха, тет. Аллăма ярса тытмарăм. Орау. Темскер хăямач çине ларнă та, пырать... Теме те тытса кӳлĕç, тăрсан-тăрсан! Регули 700. Тытмала маррине кăтартрăм. Ib. Тытакан мар çынне кăтартрăм. || Переносно — держать (в руках). ЧП. Эпир илес хĕрсене ашшĕ-амăшĕ хытă тыттăр. || Удерживать. Кан. Сулăнса кайса ӳкме тăрсан, ăна тепĕр хăнана пынă çын ӳкесрен тытнă та... || Удержать (деньги). N. Çĕмĕрнĕ алтăршăн çитмĕл пус (20 к.) тытса юлтăм (или: тытрăм, или: катса юлтăм). Кан. Учрежденин кооператива памалли парăма тытса юлмала. || Производить расход, тратить деньги. Урож. год. Халех пин тенкĕ тытать. || Держать (в чем, что). Янтик. Урана ăшăра тытас пулать. О сохр. здор. Тир тумтир çынна пит ăшă тытать. Регули 691. Тытмалли утне кăтартрăм. || Держаться (за кого, за что), хвататься (за что). Орау. Ан юл, тыт ман аркăран. Кан. Йăвăç татăкĕнчен тытса, хумсем тăрăх 24 сехет хушши çӳрерĕм (плавала). Яндобы. Иван тус, хам çине утланса лар, хытă тыт, тесе калать, тет, кашкăрри. ТХКА 50. Атте малтан пырать, Пуртăсем пирĕн сылтăм алра. Сулахай алпа аттене эпĕ сăхман аркинчен тытса пыратăп. Шăллăм та мана çапла тытнă. N. Эсĕ манран (за меня) тыт (держись), эпĕ унтан тытăп. N. Эсĕ мĕшĕн сăмсăна тытса тăран? Юн каять. N. Килти шухăша тытсан, пĕтерес укçуна та пĕтерес килес çук. N. Манран тытатни? Камран тытан? За меня будешь держаться? За кого будешь держаться? (в собств. см.). N. Тытмаллине тытса пар малтанах. || Застигать, заставать на месте преступления. N. Вăрăпа тытнă. N. Çĕнĕ кутăрта кама эрехпе тытнă? Орау. Хĕрӳ çумăнче тыттăрним мана? Арăмупа тыттăрним мана? Ib. Эсĕ апла калама хĕрпе тыттăрним (= тытрăн-им) мана?... Ib. Эп сана, куçу шăтса юхтăр, парам ак, тытсан. Я тебе дам: пусть лопнут глаза, если поймаю. Регули 725. Эп онта кайсан, мана тытĕç. || Держать (экзамен). Курм. Ваçли! Кай Хусана иксамĕн (-н’) тытма. Ib. Е иксамĕн тытимасан (= тытаймасан), мĕн питпе киле каяс? || Городить. Кан. Шкул пахча картине 42 чалăш çĕтрен тытмалла. Юрк. Хапхипе хӳмисене те тытса çаврăнат (загораживает). N. Якур ав чее, вăл хай пайне карта тытса хучĕ. Чим-халĕ, акă эпĕ те тепĕр çул хам пая тытса хурам, теççĕ хăшĕ. Собр. † Çак ялăн укăлчине тытайăттăм шур хĕлĕхпе, уçăшăн мар, илемшĕн. Изамб. Т. Капан йĕри-тавра вĕрлĕк тытнă. Альш. Елшелĕн ун пек халăхран ыйтмасăр пыра-пыра тытнă пахчасем ăçта пăхнă унтах пур. Ib. Хăяр пахчисем нумайĕшĕ çереме туха-туха тытаççĕ те, çавăнта пахчи-пахчипе акса сыхлаççĕ. || Поражать болезнью (о покойниках). Им приносят жертву, состоящую в бросании кусков калача, меда и пр., напр., при возвращении с базара. При этом говорят: „умăнта пултăр!“ То же свойство приписывается и другим предметам. Ст. Чек. и др. Юрк. Вилнĕ çынна çимĕç таврашĕ е ĕçкĕ таврашĕ хывмасан, çав вилнĕ çын тытат пулат. НТЧ. Киремете пуççапаканнисем пĕри чирлесенех: ах! анчах кăçти киремет тытрĕ-ши куна? юмăçа кайса пăхасчĕ, теççĕ. N. Час-часах вилнĕ çын ялти çынсене кама та пулин тытса чирлеттерет. Ала 2. Апла пулсан та вилĕ тытать, вăл тытминччĕ (хорошо, если бы...), теççĕ. Магн. М. 104. Вилнĕ çын тытни. НЭ 118. Мунча вучĕ тытнă. Болезнь причинил банный огонь. Ст. Яха-к. Çук çав, кирик хăш çын та киремет тытмасăр чирлемеçт; тăвассине ăна çинченех тытса туса пăрахас пулат, юмăç мĕн тума хушнине, тесе калаççĕ вара хăйсем. Коракыш. Ати-апай, ан тытах! Çырлах! Килсе, икерчĕ, сăра çийăр-ĕçĕр. (Ваттисене хывнă чухне калаççĕ). Шинар-п. Халĕ те хăш-хăш çын е ӳслĕкпе пулсан: çав çăл тытрĕ, тесе, çăкăр татăксем кайса пăрахаççĕ, вара вĕсен ӳслĕк чарăнать пулать. Могонин. Киремет çывхăнчен пĕр йăвăç кассан, киремет çиленсе çынна тытать те, çимали-ĕçмели парсан, çураçать, теççĕ. || Покрывать (об инее). Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шап-шур пас тытса лартать. || Воспитывать, ростить. N. † Ай, инкеçĕм, Алти инке! Эсĕ тытнă ывăл-хĕре эпĕ те тытса пăхам-и? (Хĕр йĕрри). N. Ăна лайăх тыт. || Воспринимать (ребенка, о повитухе, о восприемниках). ГТТ. Эпĕ унăн ачисене тытнă. Я крестный его детям. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, тăла варрипа тытнăскер,— ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. N. Çак хăвăр тытнă ачана хăвăрăн тăван ачăра юратнă пек юратăр. || Приниматься (за дело). Ир. Сывл. З4. Тытаччен çех ĕç йывăр. Альш. Алă ĕçĕ тытат: пĕрне кĕпе çĕлет, пĕрне йĕм çĕлет; пĕринне саплат, тепринне аслатат. Якейк. † Инки сакки — шор сакки, шор шопăрсăр тытмарăм, итту инкия йоримарăм (даже, чтобы лавку мыть, надевала „шопăр“). || Пользоваться, употреблять. Нижар. † Хусан витри — шур витре, эп тытмассăн, кам тытĕ? Çав ял ачи — сар ача, эп каймассăн, кам кайтăр? N. Ку чашкăпа чĕресе вара урăх çĕре тытмаççĕ. Вĕсене ăрасна çĕрте тытаççĕ. || Задержать. Пазух. Ах хăтаçăм, хуçаçăм, виçĕ тавлăк тытакан, çичĕ тавлăк вăл тытрĕ. Истор. Эсĕ пирĕн патăртан кай ĕнтĕ, сана тек (больше) тытмастпăр, тенĕ. N. Шап çурта пек пĕвĕме ӳстертĕм, тем атте-анне тытас пек. N. Эсĕ манăн мĕн çамрăкранпах тытакан ĕмĕтĕм. || Содержать. СТИК. Кил-çурта тирпелесе, тирпей тытса тăракан хĕрарăм мар; ял тăрăх, кӳршĕ-арша яньккат. Ib. Тирпей тытса тăрас, быть распорядительным в доме по чистке и уборке. || Точить. Альш. Тимĕрçĕ пуртă, çĕçĕ тытнăшăн (= хăйранăшăн), кĕтӳçĕ „сăвапшăн“ (= ахальтен). КС. Тимĕрç лаççине кайса, пурт тытас-ха (наточить на вертящемся точиле). || Застрелить. N. Тепĕр çул кайăкçă çак мулкача тытнă (застрелил). || Прикладывать, приставлять. О сохр. здор. Сивĕ шывпа йĕпетнĕ туттăра тытсан та, вăл (укус ужа), тӳрленет. Ала 91. Икĕ аллине тути патне тытатьчĕ те, пуçне кăшт çĕрелле чнксе пĕр шарламасăр, пĕр хусканмасăр ларатьчĕ. N. Пӳрнине сăмси çумне тытнă. || Ст. Шаймурз. Çын панче кăвакал çисен, хурăвăн çуначĕнчен тытсах хур. (Послов.). || Загнать чужую скотину (напр., застав ее на озимях). Орау. См. вĕчче. || Направлять. N. Хăв ăсна хăв тыт, ман пек ан пул. || Насытить. О сохр. здор. Хăш-хăш хĕрарăмсем, яшка тутлă, тутă тытакан пултăр тесе, аша юри вăрах вĕретеççĕ. Виçĕ пус. 4. Тырă пĕрчипе хăярăн тути пĕр пек маррине, тата вĕсем пĕр пек тутă тытмаççĕ иккенне пурте пĕлеççĕ. || Кан. Инке çатма аврипе хăмсарнине хирĕç тытать. || Класть. Синерь. Марья хăранипе аллине пуç çине тытнă чух çав хĕçе тиврĕ, тет те, пурни татăлса кăрават айне кĕрсе карĕ, тет. || Обходиться, обращаться. Тайба-Т. † Йыснаçăмах çавă пур, тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç кунлăх. Ib. Илсе тытса пăхтăр-ха. Стюх. † Йыснаçăмах Иван! Тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç куна. || Брать в руки, употреблять (напр. книгу), заниматься. Юрк. Çырăва (чтение и письмо) тытас тесен те, пушă марччĕ, ялан ĕçпеле пулаттăм. В. Олг. Алă ĕç тытман эп нимĕскер те. Я не занимаюсь рукодельем. ТХКА 75. Йыснапа улмаш хам та суха-пуçĕ тытрăм. Халиччен суха-пуçĕ тытманччĕ эпĕ.— Вунулт çула çит-ха, вара сана суха-пуçĕ тыттаратăп, тетчĕ атте. Изамб. Т. Вуниккĕре чухнех суха-пуç тытнă. Вунтăваттăра авлантарнă. N. Парнисене пăхаççĕ, тет, пирри-аврисене пăхаççĕ, тет, пурте тĕлĕнеççĕ, тет, хĕрсен пирри авринчен, тытни-тунинчен N. Санюк кĕнекине питех тытмас (не очень-то берет в руки). Орау. Ман кĕнекене кам тытнă? Кто брал мою книгу? (напр., если на ней остались следы). В. С. Разум. КЧП. Ку япала алла тытмалла марскер пулнă. Этого предмета, оказывается, не следовало брать в руки. N. Тытса пĕр. || Браться. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ тытса ларать. N. Тытнă ĕçе тăвас килмест. Торп-к. † Çакă ялăн ачисем ир тăраç те, чĕлĕм тытаç, çавăнпа хĕрсем юратмаç. Ала 92°. Вăсен кĕписене никам та тытса çăвакан пулман, вăл хăех пĕр вунпилĕк çула çитеччен пичĕшийĕн кĕпине, тата хăйĕн кĕпине никама та çутарман. СТИК. Вăл тытнă-тунă-пăрахнă. || Править, управлять. N. † Чул-хулана тытмашкăн, мĕн авалтан пухнă мул кирлĕ. N. Вăл икĕ лапка тытнă. N. Семен ватăла пуçласан, хăш чухне ывăлĕ Иван (сын его Иван) ашшĕ лапкине те тытнă. N. Тыт (ашшĕ-амăш çуртне). || Хранить, беречь. N. Укçана лайăх тыт. N. Çын çинчен сăмах ан вылят, ху ăшунта тыт. || Тратить, расходовать. N. 15 тенкине çурта тыт (на дом? на хозяйство?). || Издерживать. N. Если панă пулсан (пособие), пӳртрех тытăп. || Поддерживать. Орау. Илем тытса, тĕс кӳртсе, хитрелетсе мухтанать. || Править (напр., лошадью). Янорс. Атте мана: тыт лашуна, манран ан юл, терĕ. Ст. Чек. Ялан амăш хыççăн кăна çӳренĕ, лаша тытса курман-ха. СТИК. Лашăна тыт, держи лошадь в сторону. Сред. Юм. Юрк. † Атăл урлă эпĕ каçрăм сулăпа, суллăн пуçне тытрăм хулăпа. || Держать путь. Собр. Анчах лаша тӳрĕ тытса пырать-пырать те, çавăрнкаласа пăхать, вăл: пирĕн хуçа лайăх ларса пырать-ши, тесе, пăхать. || Иметь в наличии (о деньгах). N. Ĕмĕрте окçа тытса корманнисем халĕ виççĕр тенкĕрен кая тытмаççĕ. N. Халех перекетре пин тенкĕ тытать. Регули 647. Он пак окçа номай тытакан лайăх порнма полтарать. || Уличать? N. Эпĕ вăсене пĕрерĕн тытап. N. Аппаратне (самог. аппарат) мĕншĕн тытмастăр? || Подавать (руку). Сĕт-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытат. (Алăк хăлăп). || Нанимать. Изамб. Т. Ул çул кĕлтене тытса кӳртертĕм. Конст. чăв. Кукка тинĕс хĕр(р)инчех пароход çине çитечченех кимĕ тытрĕ. К.-Кушки. Эпĕ вунтăватта тытрăм. Я нанял за 14 р. Чăвашсем 27. Вара çынна (умершего) çума тытăнаççĕ, ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Чăв. й. пур. 26. Сухине тытса сухалаттарать. N. Укçа парса тытма сан укçа çитмĕ. Орау. Пĕр-ик-виç ача тытсан, туххăмах леçсе парĕç (отнесут). || Принимать (в картах). Сред. Юм. || Пришивать, нашивать, оторачивать. Сред. Юм. Кĕпе аркине шараç тытрăм. К подолу рубашки я пришила тесьму. В. Олг. Сăхмана пир тытас (положить подкладку). Собр. † Хранцус кĕпене кам юратмĕ, аркисене лайăх тытсассăн. Н. Тим. † Шур тăваткăл кĕççе кĕтессине пурçăнпала тытса çавăрнă. Ходите во свете. Нихăш халăх тытман йӳнĕ тĕрĕсем. Альш. † Сирĕн çире камсулсем пит килĕшет, те аркине тикĕс те тытнăран. N. Çухана вара темĕн-темĕн, тутар хĕрĕсеннĕ пек, хутлă-хутлă тытса пĕтернĕ: унта хĕрлĕ, кăвак, сарă, симĕс. Аркине каллах ик-виç хутлă тутарла илемлетсе тытнă. Н. Якушк. † Хăранцуски кĕпи сирĕн пулĕ, тытас арки çанни пирĕн пулĕ. ЧП. Аркине пархат тытнă. ЧП. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук, хул айне хăмачă тытас çук, аркине харанцуски тытас çук. || Бить (о лихорадке). N. Ах, ачана сив чир тытать, эрĕм шывĕ ĕçтерес. [Шу тытнă ăна, ахаль полас çок. Хора тăван киремеч тытнă полĕ]. || Вести (войну). N. Тата ăна вăрçă тытма, вĕсене çĕнтерме панăччĕ. || Рвать. Б. Хирлепы. † Пирĕн патра юманлăх, тăрăнчен йĕкел тататпăр, кутĕнчен тукăн аватпăр. || В чувашизмах. N. Хăна ху çӳле ан тыт (не зазнавайся). Досаево. Тепĕр кĕркунне вĕренме каяс тесе, эпĕ те шут тытрăм (надумал?). N. Паянхи кун çиме пулмасан, епле вара пĕтĕм çулталăкшăн терт тытăп? N. Хан, çавна илтсен, Александр çине тытса çурас пек çиленсе çитнĕ (обозлился как зверь; был готов его разорвать). N. Мĕн тытас-тăвас пулсан та (при всяком предприятии), ху ĕçлессӳ çинчен аса ил. N. Ах, мĕн тăвас, мĕн тытас! Янтик. † Турта тулли турă утна епле тытса кӳлĕн-ши.
(тыды̆н), держаться. N. Эсĕ манран тытăн (держись за меня). || Ловиться. Регули 723. Пол тытăнмаçть. || Попасться. Регули 726. Эп онта тытăнсан, эсĕр мана çăлса кăларас çок. Собр. Вăрăпа пĕрле тытăнсан, хăтăлăп тесе ан ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). N. Пĕччен вăрланă вăр часах тытăнмаç. || Быть арестованным, схваченным. N. † Катари хулара тытăнтăм, вуникĕ çĕр укçала хăтăлтăм. || Задерживаться. Тытăнса тăтăрччĕ çав вырăнтах. N. Темиçе рас та вăрнас çĕртен тытăнса юлтăм ĕçпе. N. Эс тытăнса тăрсан, пушта ĕлкĕрейместĕн. Если задержишься, то опоздаешь на почту. N. Тытăнса ан тăр. Не медли. || Запинаться (при чтении или разговоре). N. Пĕр тытăнмасăр тĕрĕс вулама, вуланине тĕрĕс каласа кăтартма вĕрентнĕ. || Собраться. N. Киле кайма тытăнчĕ. Собрался домой. N. Эпĕ, эсĕ Хусана тухса каяччен, пĕр кун малтан сан патна пыма тытăнтăм, йăлт хатĕрлентĕм. Альш. Унтан ашшĕ пуçне касма тытăнат, çапах памас. N. Мана вырăнтан кăларма тытăнчĕç (хотели). Изамб. Т. Вут илме тытăнсан, укçи те çук, вутти те пит хаклă. N. Кĕркунне ачасене вĕренме кайма çырнă вăхăтра, эпĕ те кайма тытăнтăм. N. Вăл вуттине тиянă та, килне таврăнма тытăннă. N. Унтан вара эпир киле тавăрăнма тытăнтăмăр. Орау. Пĕрре пирĕн аттесем Шăмата пасара кайма тытăннă. Чăв. й. пур. 20. Вăлсем пĕлнĕ вăл епле çын иккеннине, ăна вара вĕлермех тытăннă. || Вздумать, задумать. Юрк. Килте ĕçлекен çынсем сахаллана пуçласан, тытăнаççĕ кĕçĕн ывăлне, Хĕветкине... авлантарма. || Пробовать, пытаться. Янтик. Вăйĕ сахал çав унăн. Ура çине тăраймас вăл, паян та темиçе хут тытăнчĕ ура çине тăма, анчах çавăнтах персе анатьчĕ вăй çук пирки. || Решаться на..., браться за... Юрк. Чипер пуян çынсенĕн хĕр-ачисене вăрлама тытăнаççĕ. || Приниматься (за дело и т. п.). Н. Шинкусы. Юмăçĕ каларĕ: вăл тавраша пĕлессе пĕлетĕп те эпĕ, анчах манăн халĕ унпалан тытăнса тăрасах килмест, терĕ (т. е. не хочет „пăсташ тасатма“). || Начинать. N. Паянтан тин ĕçлеме тытăнтăм. Ала 1°. Вĕсем патне каçхане кайса ларсан, е хăйсем школа пырсан, вĕсене вĕрентме пуçлатăп. Вĕсем лайăхах тутарла калаçма тытăнаççĕ. Ib. 54. Яла çитсе кĕрсен (когда мы въехали), эпĕ анса кайма тытăнтăм (с телеги). N. Савăт ĕçлеме тытăнчĕ. Изамб. Т. Кĕлте кӳме тытăнни-ха эсир? Юрк. Тытăнаççĕ калаçма. Ib. Виç-тăват кунтан хайхи вилме те тытăнат. Орау. Акă сана калăплă çăпатапа ăшалантарма тытăнсан, ачана çаптарăп! — Ма çыртать тата?.., Ст. Чек. Шăлаварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара. || Начинаться, возникать, oriri? Колыб. п. 6. Çак çĕршыв тытăнса ларнă вăхăтранпала çакăн пек усал ылханлă тавлашу (война) пулман. || Пуститься в рост. Сĕт-к. Хăяр тытăна пуçларĕ. В. Олг. Тытăннă хăяр, пупленок. N. Нӳрлĕ çĕрте хурлăхан та часрах тытăнать. || Собираться наверху (о сметане на молоке). В. Олг. || Закрепиться. Тогач. Малтан кайса пăхсан, шăммисем пĕр-пĕринчен кăть тытăннă. Иккĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕтĕмпех тытăнса ларнă, тит. Виççĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕр пĕчĕк кайăк пăрт! турĕ, тит те, вĕçсе тухса карĕ, тит. || Появляться. Актай. Пас тытăнни. || Быть в употреблении. Кубово. † Çĕнĕрен илнĕ чĕн йĕвен, пар пичее, тытăнтăр. || Заикаться. Пшкрт. Тытăнса солят. Заикается. || Крепиться, держаться. Толст. Вăл (он) пĕтесшĕн мар пулса, пĕтĕм вăйĕпе тытăнса ларать. || Быть перехвачену (о голосе). К.-Кушки. Ман сасă тытăнчĕ. Пыр халь те тӳрленеймен-ха. Я охрип. Горло все еще не поправилось. N. Ĕслĕкпе (от кашля) сас тытăнса ларчĕ. СТИК. Шăнсан (если простудишься), сасă тытăнат, ӳслĕке ерет çын (у него появляется кашель). Сборн. по мед. Йĕре-йĕре сассисем тытăнаççĕ (у младенцев).
не имеющий задержки. Ск. и пред. чув. Пурçăн çӳçне салатса, тытăнчăксăр пĕлĕт пек, вĕçтерет вăл ташласа, ăçта кирлĕ, унталла. N. Тытăнчăксăр сăмахсем.
учащ. ф. от гл. тыт. Якейк. Торатсенчен тыткаласа (хватаясь за сучья), йăвăç тăрне хăпарса карĕ. Кан. Карта тăрăх тыткаласа килелле уттартăм. Я пошел домой, хватаясь за изгородь. || Держать в руках, брать в руки. Аттик. ЧС. Çак чиртен кайран тетен сулахай алли типе пуçларĕ, пĕр япала та тыткалаймасчĕ ĕнтĕ. || В уничиж. см. (о кое-какой ловле). В. Олг. Полă паян тыткаларăн-и? Ты сегодня наловил рыбёшки? || Щупать. N. Кĕтернене çул та памаçть, курсанах ăна унтан та кунтан тыткалама тытăнать. || Употреблять (что). ПУ. Вĕреннĕ чухне тыткалакан япаласем. N. Пирĕн пулли-качки... эпĕр час-часах тыткаламастпăр та ăна (не в частом употреблении). N. Тирĕсене (их шкуры) тумтир вырăнне тыткаланă. Çутт. 30. Асту ачусемпе пĕр пит-шăлли ан тыткала, уйрăм шăл. Вино-яд. Ачасем те эрех тыткалама ан вĕренччĕр. || Тратить, расходовать. Аттик. Исе килеç ялтан вăйăç, эрех-сăрана витри-витрипе тыткала пуçлаççĕ. (Пумелке). N. Ытти хăна (тебе самому) юлтăр тыткалама (на расход). N. Хама тыткаламалăх алра укçа пĕр 7 тенкĕ пур. N. Утă-улăмсене перекетлĕрех тыткала. Çутт. 54. Тыткаламалăх укçа пур. Виçĕ пайран пĕр пайне çеç тыткалама шут турăмăр. || Распоряжаться. N. Сан килĕнти тарçă-тĕрçĕне хăй аллипе тыткалать. Истор. Шуйскийсем ун сăмахне итлеме мар; ăна хăйне те ирĕк паман, кăмăлĕсене епле килнĕ, çапла тыткаланă. || Править (лошадьми). НАК. Хĕр ялне пырса кĕнĕ чух, ут тыткалакансенчен пуçне пурте кӳме умне тухса тăраççĕ. Богдашк. † Çил çунатлă ута тыткалама кайăк чĕрелĕ ача кирлĕ ăна. Торп-к. Эсĕ ытла çамрăк, лаша тыткаламалăх çук. || Держать (в строгости или наоборот). N. Намăса пĕлмен ачуна эсĕ хытă хуралла, çемçе тыткаланă тĕле пулса усала ан тытăнтăр вăл. Кан. Пăртак тыткаласчĕ ку Керлие. Букв. 1906. Чим-ха, эпĕ сана, асаннӳне каласа парам, вăл сана лайăх тыткалаканччĕ-ха. Кратк. расск. З0. Вĕрентекен те хытă тыткаланă ăна, ашшĕпе-амăшĕ те ятланă. ЧС. Ваттисем ун пеккине: вилĕн (чит. вилнĕ) çын хăй аллипе тыткалат, теççĕ (т. е. покойники сами хватают тех, кто их оскорбил. Из статьи об утопленниках). || Делать (что). В. Олг. Ĕçленĕ чох часрах, вăр-вар çарăнкалас, тыткалас (делать дело). || Иметь дело (с чем). Юрк. † Ылттăн тăрăлă çуртсем ăшĕнче улпутпала тиек лараççĕ, ялăн шурă хутсем тыткалаççĕ. Собр. Çав укçа кайран урăх çынна тыткалама юрамаçтĕ, тет. ЧП. Ылттăн-кĕмĕл лайăх тыткалама. || Обращаться. Чхĕйп. Вара вилнĕ çын ӳтне шăтăка янă, унта та уна пытаракансам хăраса анчах тыткаланă. В. Олг. Кантăр ытла вăрăм, тыткалама шолтра.
учащ. ф. от тыткала. N. Вăл, вăйĕ çитейменне кура, пăрахăçа тухнă кив япаласене тыткалакаласах пурăнать.
(-кы̆н), плен. Сред. Юм. СПВВ. А. Турх. Эх, тертленнĕ шеремет вăрçăра: урасăр юлнă, ы(т)ту тыткăна кайман. N. Тыткăна илсе кайнă. Изамб. Т. Усем тыткăна илнисене пит хытă асаплантараççĕ, терĕ. Ал. цв. б. Хам ĕмĕре тыткăнра пурăнса ирттериччен, усал кайăксем çими пулам. N. Тыткăнри, находящийся в плену, пленник. Толст. Тыткăнра пурăна-пурăна вăл кăшт анчах вилеймен. || В перен. см. Шел. 71. Улт-çич уйăх хушши алăра тыткăнра хупăнса тăнă тĕрлĕрен выльăх-чĕрлĕхсем улăхсене саланса... çӳреççĕ.
задержать, удержать. Якейк. Вăл мана паян окçа панă чох ĕлĕкхи окçашăн виç çитмĕл (= 60 к. серебр.) тытса йолчĕ. Ib. Кĕтӳрен така тытса йолтăмăр (т. е. поймали из стада). N. Кĕлмĕç пурлăхне укçа вырăнне тытса юлаççĕ. Кратк. расск. 18. Ыттисене эпĕ пурне те тытса юлатăп. О земл. Çапла нӳр тытса юлсан (если будет задержана влага), темĕн пек уяр тăрсан та, тырă лайăхрахах пулать. Нӳр тытса юлăр. || Захватить. N. Тытса юл.
понуд. ф. от гл. тыт. Хир-б. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, вăйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ (заставляют держаться за столб). Регули 732. Эп она тыттарам (тытма калам). Ib. 697. Тыттаракан маррине кăтартрăм (тыттарманнине). Ib. 733. Вăл хăва тыттарчĕ (сам дался в руки), эсĕр çавăнта она тытрăр. || Давать в руки, вручать. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар (не давай в руки, не угощай), нумай пулмас-ха çини (я недавно ел). N. Пушă черккине калле тыттарат. N. Чей таврашне тыттарман. В. С. Разум. КЧП. Мана, атте-анне куриччен, аллă тенкĕ алла тыттарчĕ. || Всучить (негодный товар и пр.). Юрк. Сана вара, улталаса, шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç пулĕ: шывĕ урайне юхса туха пуçларĕ-çке! тет. || Прикрепить при помощи крючка и пр. Чертаг. N. Çуйăн вăлти юпине çыран хĕррине тăрăнтарса лартаççĕ, унтан тата шывăн икĕ енчен вăл юпана кантăрасемпе тыттараççĕ. Изамб. Т. Çав шăлсенчен (за эти копылья) хурама (вязки) анса тупансене (полозья) тыттараççĕ. || Скреплять (чем). N. Урапана тимĕр тыттарнă. N. Чӳречисем пĕчĕк, маччине тыттарман (не сплочены). || Пришить. ЧП. Хура шĕлепке хĕррине хура пархат тыттартăм. || Обивать. N. Арчана тимĕрпеле тыттарнă. || Отделывать (чем). Ачач 79. Кăвак йĕмĕсен çĕввисене хĕрлĕ йышши йĕрпеле тыттарнă. N. Çияла кĕмĕл тыттар. || Заставить (нанять и пр.) городить. N. Анкарти карти хамах тыттарчĕç. N. Эсĕр: анкарти тыттаратпăр, тенĕччĕ. || Огородить. Микушк. Çакă Микӳшкелĕн укăлчине тыттарар-и тăмра хĕлĕхпе? Кан. Сут пулакан çурта йĕри-тавра пралук картасемпе тыттарса пĕтернĕ. N. Сăрт хĕррине хӳме тыттарнă. || Дать взятку. N. Ĕçӳ тухтăр тесессĕн, ик-виç кĕмĕл тыттарас пулать. Çавăн пек пулнă ĕлĕк. || Обманывать. N. Тыттарать, обманывает. Кан. Вăл хуман пулсан та, сана: хунă, тесе, тыттарат. Пшкрт. Вăл мана тыттарчă (-чы̆; или: вăл мана чăсрă). || Щипать (о морозе). Якейк. Ай-ай, паян холхая тыттарать (холод, мороз заставляет хвататься за уши). || Точить. N. Пурта (çавана) кайса тыттарас-ха.
падучая болезнь. Мухамед. Ăна тытамак тыта пуçланă. Ст. Чек. Тытамак — тытса пăрахсан, çăварĕнчен кăпăк тухат, тапкаланат, никам тытса чараймас, тапкаланма тытăнсан. О сохр. здор. Тытамак чирĕ тытсан та, çын сасартăка тăнĕ пĕтнипе çĕре кайса ӳкет. Истор. Дмитрий Иванович ачасемпе вылянă чух, ăна тытамак тытса, вăл çĕçĕ çине тăрăнса вилчĕ, тенĕ. СТИК. Кам та пулсан кутăнланса, йăлăнтарса киревсĕрленет пулсан, ăна вара: мĕн тытамак тытнă тата çавна! тесе хăтăрса пăрахаççĕ (ругают). Чуратч. Ц. Тытамак тытса пăрахрĕ. Случился припадок. || Недотрога. Ст. Чек. И, тытамак! тесе туххăм çиленекен, калаçма пăрахакан çынна калаççĕ. Ib. Кай ĕнтĕ, тытамак!
быть погружаему. Кайсар. Пысăкрах сенĕк тыт, ăлав часрах тиенĕ. Цив. Çăртан пулă ячĕпе („по щучьему веленью“) вутă тиенсе çыхăнса киле ларса каймалла пултăрI || В перен. см. Альш. Пĕр килтен тапранат ик-виç урапа: ачи-пăчи, хăй тиеннĕ (т. е. уселись). Шел. II. 69. Лашапа урапа çине пĕр ушкăн арăм тиеннĕ те, Канашран ялалла анаççĕ. N. Пĕр урапа çине темиçенĕн тиенеççĕ те, урам тăрăх чуптарса çӳреççĕ. Букв. 1904. Унтан вара эпир туп-тулли тиенсе тухса кайрăмăр. Кан. Пурте чухăн çине тиенет. Вину во всем этом взваливают на бедняка. N. Ĕç сана тиенсе юлчĕ. (Письмо). Букв. 1886. Ăна курасшăн ан çун, вăл (бедствие) часах ĕнсе çине килсе тиенĕ.
то же, что тес, прич. буд. вр. от те, говорить. N. Кам курнă вăл темеле: пĕтĕмпех начарланса çитнĕ ку, тиессĕн туйăнать.
(тиjэζ’ук), дьячок, псаломщик. Янтик. Капк. Пурăнсан-пурăнсан, тен вăл тиечукран тияккăна тухĕ те.
говорение. Тет. Кунта тăнăç, тийĕвĕм — вăл-ку бой (бой) çук. Словом, спокойно, я хочу сказать, что здесь нет боев.
(тив), трогать. N. Эсĕ (ес) ăна ан тив. Ты его не трогай. Орау. Ай-уй, ан тивех, ӳкетĕп! Чураль-к. Ан тив, Тимоххи! Тивмен çынпа мĕн тăван? (Куршанкă). N. Эсĕ мана сивĕ алпа ан тив (ан тыт). || Касаться. ЧП. Пуçĕ маччана тивет-ĕçке. ТХКА 46. Хамăр йăмра тăррине тивес пекех, кайăк-кăвакалсем аялтанах, карти-картипе ларт! ларт! лартлатса вĕçе-вĕçе карĕç. Альш. Çав тери хытă чупса кайрĕ ĕнтĕ (бежал очень быстро), ури çĕре тивни те курăнмас. Кн. дла чт. 157. Чупа пуçласан, ури çĕре тивмен пекех туйăнать. Ст. Шаймурз. Çĕре тиви-тивми ларать-çке (дерево). Бижб. † Хапхăрсенче лăс хурăн, çĕре тиви-тивми ларат-çке. || Брать (чью-либо вещь). N. Тата çын япалине тивес пулмасть. || Об огне. М.-Яльчики. Асту, кĕпӳне вут ан тивтĕр (как бы не загорелась рубаха). Çамр. Хр. Пушарĕ, сăмакун юхтарнă чух тивнипе тухнă. || Laedere, violare, обижать, оскорблять. Кама 56. Кам кăна? Кам тиврĕ? СПВВ. Чĕрене тивет (оскорбление). || Задевать. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах тивессĕн туйăнать. Бес. чув. 14—15. Магомета урăх тивменни, ытти япаласем çинчен калаçа пуçлани ăна пит кăмăллă пулнă. || Бить. N. Вăл мана тивет! Мана Иван тивет (бьет). || Попадать (о пуле и пр.). N. Сарая тупă етри (снаряд) тивсе çунтарса янă. Скотолеч. 31. Выльăхăн куçĕ тусанпа, тĕтĕмпе, япала тивсен, çӳпĕ кĕрсен, тата шăнсан, пăсăлать. N. Куçĕнчен тивсе, хăлхи патне тухнă. Юрк. Унта пытанса лараканскер, хама тиврĕ-тĕр тесе, хăранипе сиксе тухат та: мана пĕтерчĕç!... мана вĕлерчĕç! тесе, кăшкăра-кăшкăра анаталла чупа пуçлат. N. Пĕрин пуçне кайса тиврĕ вĕт. || Действовать (напр., об угаре), производить действие. Никит. Маччана чут та шаккамаççĕ, шаккасассан, сĕрĕм, шăрш тивекен пулать, теççĕ. ТХКА 6. Çанталăк уяр пулмалла — хĕвел ăшши питĕ ăшшăн тивет вара. Орау. Пĕр курка ĕçсессĕнех пуçа кайса тивет. N. Унăн сăмахĕсем вĕсенĕн чунне тиве пуçланă. || Иметь отношение к..., касаться. N. Çак каланă сăмахсем пире те тивеççĕ. || Доставаться (кому). N. Суяна текех суйнинчен усă тивес çук. Альш. Тивнĕ ку хăнасене хытах: ӳпки юлман кăсен (здорово выпили?). N. Вăл пухнă ылттăн-кĕмĕл таса çынна тивĕ. N. Ертсе çӳрекенине те тивтĕр (= ертсе çӳрекен те пайсăр ан юлтăр, ăна та эпир хывни çиттĕр). N. Кай та, ывăлусене: пĕрне ашшĕн пурлăхĕ тивмелле, тепĕрне нимĕн те тивес çук, те; вăт вара вĕсен иккĕшин те çурмаран пулĕ. Ст. Чек. Ĕрет тиввĕрĕ. Пришла очередь. О сохр. здор. Çав сивĕ (холод) пире пурне те пĕр пек тивет (зимою, т. е. все мы принуждены его переносить). Шурăм-п. Пире сăмах (брань, попреки, выговор) тивет, тесе, эпир те хăвăртрах тепĕр лапалла чӳпрăмăр (на лугах). Юрк. Вĕсенĕн вăл ачи каймалла мар, кĕçĕннине тивет (очередь итти в солдаты). || Прихидиться на долю. Юрк. Мана та мĕн-те-пулин тивет-тĕр? (вероятно, что-нибудь приходится и на мою долю). N. Аçун икĕ ятпа çурпилĕк тиврĕ. N. Вăл ана мана тивет (следует, достанется). N. Калла кайма тивет поль. N. Хурала хыпаланса кайма тиврĕ. Пришлось спешно итти на караул. N. Хуралла уйăхне икĕ рас кайма тивет. || Ударить (о запахе) N. Сохан сăмсая тивет. || Мешать. Сред. Юм. Отнаккă полсан, тивмĕччĕ. Если бы было, не мешало бы (было бы не дурно). N. Ан тив ĕнтĕ. Вĕсен ĕçĕсем те çав кăна. || Постигнуть. N. Сана çын çилли тивсе пĕтерĕ. Ала 88°. Чир-мĕн тивсессĕн, ача-пăча хуйхăрмаçть уншăн, ашшĕ-амăшĕ хуйхăрать. N. Чир тивет, вара тин хамăр тĕллĕн нимĕн тума пултарайманнине пĕлетпĕр. N. Усал ан ту, сана та усал тивмĕ. N. Ытла та йăвăр тивнĕ-мĕн сана. Тебя, оказывается, постигло тяжелое бедствие. || Приходиться (о родстве). N. Ут енчен тивекен хурăнташăмсем. Альш. Лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет. N. Хурăнташ тив, торту тив || Ст. Чек. Ача пăтти параççĕ ăшра тивни-мĕнĕсене, ăшра çинĕ тивнисене. || Вредить. Сунт. Уйри тырă лайăххăн пуç кăларса та ĕлкĕреймен, ăшă тивсе сарăхса кайнă. N. Тăм тивет. Алик. † Вăрăм-вăрăм тияççĕ, пур вăрăма çил тивет. (Солд. п.; смысл: на военную службу берут только лучших, отборных). || Натирать (кожу). Скотолеч. 18. Хăмăт начар пулсан, кăкăрне тивсе шыçтарать. Календ. 1906. Хăмăт е йĕнерчĕк тивсен, выльăхăн мăйĕ-çурăмĕ хăш чух шыçса каять. || Заразить. Якейк. Сăпаççипах сорăхне (овце) чир те тивсе (вилнĕшĕн). || То же, что вит, проникать. Альш. † Тутлă чĕлхене пыл тивмест (вар. витмест), тайла пуçсене хĕç тивмест. || Decere, ороrtere. || N. Уншăн вĕсене ырă сунма тивет-и?
понуд. ф. от тиверкеле; касаться (чем). N. Каçхине сивĕ те, пите-куçа шыв та тивертес килмес. N. Алă тивертме. ЧП. Пĕрехçех те эп тивертрĕм сенĕкпе (ударил жену вилами), мĕнле турри турĕ, ай, чун тĕлне. N. Хăранипе ачасем урисене çĕре тивертмесĕр чупнă (бежали во весь дух, не чуя под собою земли). || Попадать (чем). N. Вăл пăшал пит лайăх тивертет. N. Мана тивертмерĕç. В меня не попади. ЧП. Укалчаран тухрăм, ухă ывăтрăм, сăсар йăвăçне тивертрĕм. Мусир. † Пирĕн gичче Кирилле, çитмĕл çĕре хыпар янă, çитмĕл вĕретĕм сăра тунă: çитмĕл курка тыттарас, тет, çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас, тет. Çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Ударить кнутом. Г. А. Отрыв. Лашаллисем, урапаллисем анса пушăпа виççĕ тивертнĕ, е урапа тенелпе çаклатса иртсе кайнă, çуранлисем виççĕ ура пуçĕпе тапса кайнă. || Задевать. N. Хăйне те хĕçпе тивертнĕ. N. Ӳте япала тивертсен... Орбаш. † Ан тĕкĕн, Тимохха, тивмен çĕртен тивертĕп. (Коршанкă). || Попадать (о пуле и пр.). Юрк. Салтакĕсем ăна курсан: çар пуçлăхне ахăр лешсем тивертрĕç пулĕ, тесе, хăраса ун патне чупса пырса пăхаççĕ. || Вздуть, бить. СТИК. Эс пит иртĕнсе карăн ĕнтĕ, сана тивертмен-ха! Ты уж очень зазнался, тебе еще не попадало на калачи (тебя еще не колотили). Орау. Ачуна лайăх тивертрĕç (побили). || Futuere. N. Лайăх тивертет (de homine d. bene vasato). N. Вăл хĕре тивертнĕ пулĕ эсĕ, ахаль каламастăн пуль. Другое значение этой фразы: хорошо бьет кнутом. || Поразить (чем). N. Иçĕм-çырли йывăççийĕсене пăр çаптарнă, смоква йывăççийĕсене тăм (морозом) тивертнĕ. || Сделать так, чтобы досталось. Сред. Юм. Мĕн çитменнине çитертĕр, тивменнине тиверттĕр, çырлахтăр, аша каçартăр. (Чӳк туса пĕтерсен, ĕлĕк çапла каласа кĕл-тунă, тет). || Зажигать, поджигать, вздувать (огонь). Иногда соединяется сл. „вут’’. Альш. Вĕсем иккен кăмакине тивертсе, улăм чиксе хăварнă (затопили печь; указ. начало действия). БАБ. Йăвăç кăмпине вут тивертрĕ (зажгла), тет те, ман тавра темĕскер кĕлли (какую-то молитву) вуласа çаврăнма тытăнчĕ, тет. N. Эпĕ хăйă тивертсе илтĕм те, тытăнтăм хам тăшмансене ăшалантарма (жечь клопов). N. Хывнине çав вут хĕррине тăкаççĕ; вутне тивертес умĕн, пумилккене пуснă выльăхăн урисене, пуçĕсене çавăлте пăрахса хăвараççĕ. ЧС. Чĕлĕм тивертсен (закуривши) кайран, шăрпăк кутне улăм çине пăрахса хăварнă. КС. Тивертсе илтĕм. Прикурил (у курящего; та же фраза может иметь и др. значение, соответственно различию в значениях основного глагола).
(-вэ̆с’), должно, следует. N. Çавăнпа унтан чăваш иккĕ, тутар пиллĕк, вырăс виççĕ яма тивĕç. N. Манахăн пуянлăх пулма тивĕç мар, теççĕ, хăйсем халăха ултавпа çаратса пурăнаççĕ. N. Камăн çĕнĕ çĕре кайма тивĕç? Сред. Юм. О пирĕн ратне çôрчĕсĕм патне пырса шăршланма та тивĕç мар (ему даже близко подходить не следует). || Иногда выраж. предположение. Альш. Шывăн леш хĕрринче кимĕ пур, тет. Пулăçă пулсан, кунта кăларма тивĕç мар, тет (едва ли рыбак может здесь вытащить лодку). N. Тивĕç, надлежать. || Должный. N. Ăна тивĕç хак парса хăтарнă. || Принадлежащий по праву. Альш. Вăл ачана аслашшийĕн ырăлăхĕ тивĕç-ши, тивĕç мар-ши? || В см. им. существ. Бугульм. † Шур пӳртĕн умĕ улма йывăç, ут кăкарма тивĕç пур-и (позволительно ли, достоин ли)? Çакă киле килтĕм асăнса, пĕр юрă юрлама тивĕçли? N. Хăйне тивĕçлĕ тивĕçрен ытла хапсăнакан çын (домогающийся иметь более, чем ему следует по праву). Тим. Хăй тивĕçне хăй аллине илме хăтланать.
надлежащий. || Тот, кто должен, или кому приличествует (дедать что-либо). N. Мана ĕнтĕ килти пурăнăç çинчен сӳтсе яма те тивĕçлĕ, те тивеçсĕр çын эпĕ. || Приходящий кому (на чью долю), принадлежащий, сделующий (кому). КС. Хăйне тивĕçлине илчĕ вăл. N. Ĕçленĕшĕн тивĕçлине тӳлесех тăнă. Хурамал. Мана тивĕçлĕ укçа. СЧЧ. Хай йĕрĕх пĕрни çакăнса тăракан кĕлет (амбар) пире тивĕçлĕччĕ (приходился при разделе имущества на нашу долю). Курм. Мана тивĕçлĕ. Принадлежит мне. Слеп. Çак япала мана тивĕçлĕ (принадлежит мне; так говорят при споре). КС. Вăл пӳрт хама тивĕçлĕрен эпĕ: ăна турттарас, терĕм. Я вздумал свозить эту избу, потому что она полагалась мне. Ала 82°. Эсир мана тивĕçлĕ хĕре калăр: санăн каччу та çаксем пек аван, ни ухмах мар, ни суккăр мар; ву халĕ амăшне пулăшма юлчĕ, тесе калăр, терĕ, тет. || Должно, следует, приличествует. N. † Сирĕн пата килсессĕн, пĕр çавра юрă юрлама тивĕçлĕ. N. Вăл ахаль каласан та, эсĕ тума тивĕçлĕ. Пир. Ял. Эсĕ Янкăлч ялĕнче çĕрпе усă курма тивĕçлĕ. || Родственный по крови. Сред. Юм. Тивĕçлĕ хорăнташ (родственный по крови). Юрк. Тивĕçлĕ хурăнташĕсем. || То, что следует (о цене, о плате). Хурамал. Мĕн хака парассине тивĕçлине кала. Говори (скажи), сколько стоит, за сколько ты отдашь? || Достойный. N. Унăн пурнăçне эпир те пĕлме тивĕçлĕ пултăмăр. N. Çаксене пурне те парсан тин хресченсем этем е тивĕçлĕ пулĕç (будут жить по-человечески). N. Ман пек аскăн пулнă çын, ирсĕр çын ниепле те курма тивĕçлĕ мар аслăлăха куртăм. || Заслуживающий, подлежащий. N. Эпир çавна тивĕçлĕ. Мы того и стоим. N. Сута тивĕçлĕ. Подлежит суду.
незаслуженный (-но), недостойный (-но). N. Пĕр тивĕçсĕр çĕртен сăмах илтсе пурăнтăн. N. Сире чунтан юратакан, хисеплекен, сирĕн тивĕçсĕр çыннăвăр Якку. (Конец письма). N. Вĕсем Раççейри пĕтĕм хура-халăха улпут аллине валеçсе парса тивĕçсĕре кăларнă (привели в недостойное положение). N. Ман тивĕçсĕр кĕллĕмрен (ыйтнинчен) йĕрĕнмерĕн. Шишкин. Волакансем ан тиркĕр: тивĕçсĕр йорсем çырнă, тесе, кăçал йор те темле тивĕçсĕр çурĕ. N. Хĕре тивĕçсĕр (незаслуженно) хурлантарнăшăн тусĕсене хытă ятланă вăл. || Неуместно. Сред. Юм. Темме пит тивĕçсĕр сăмахлан çак эс (неуместно). || Чересчур. Харченко 49. Йĕтĕн тăпрана питĕ начарлатса, ывăнтарса хăварать. Мĕншĕн тесен вăл тăпрари сĕткенсене тивĕçсĕр нумай пĕтерет. Ib. 1З. Çапла, тивĕçсĕр васкаса ĕçленипе вĕсен сывлăхĕсем те тикĕс ĕçлесе пынă чухнехинчен ытларах пĕтеççĕ.
быть по праву, надлежащим. СТИК. Пĕр-пĕр ют çын хурăнташсем пĕрле ĕçкĕ-çикĕ тунă çĕре пырса малах кĕрсе ларсан, ăна хăюлăрах çын хăйнех çапла калат: эй, намăссăр, сана кунта ларма тивĕç те тимест вĕт! || О родственных отношениях. СТИК. Вăсем сире çывăх хурăнташ-и? — Çук, таçтан аякран, асатте-асаннесенчен кăшт тивĕç тивет няк (кажется, приходится немножко сродни). N. Вăл пире тивĕç тивет. Он к нам имеет отношение, т. е. родственник.
то же, что тивлет. Ст. Чек. Темĕн тивлере пулат пуль çав вăл.
наследие. N. Кам та кам ăслăлăх çине шанчăкне хурать, çавна ăслăлăх тивлетлĕхе пӳрĕнет, унăн ăрăвне те тивлетлĕхе юлать вăл.
(т’иврэт’), то же, что тиверт. Т. VI, 54. Ик кун, виç кун ĕçрĕм, çирĕм, тет, ырă амăшĕ! тивменнине çак куркапа тивретем, тет. Ск. и пред. чув. 108. Йăваш чунне тивретсе вăл пикепе калаçат. || Зажечь. Ст. Яха-к. Пирвай шăтăклă кăмпана вут тивретсе юсман валли илсе кĕнĕ çăнăхсене, шывне, кăмакине чĕлхе вĕрсе çӳрерĕ. || Бить. Б. Яныши. Вот сыппи илчĕ те, пире тиврете поçларĕ.
лось. Точное правоп. неизв. N. Вăл вăрманта тикисем пурăннă. Тики вăл вырăсла-лось.
(тигэ̆с), ровный, гладкий; плоский. Тим. † Сирĕн çинче камсул килĕшет, те аркипе çанни тикĕсрен. Чураль-к. † Урам хушши тикĕс мар, шăлаканĕ эпир мар, хĕрсем хăйсем ывăнмасан, ывăнакан эпир мар. (Пародия на тат. п.). || Ровно, гладко. N. † Юрататăп эпĕ çил арманне, те тикĕсех çуначĕ çавăрăннăран. Ст. Чек. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхат пĕр тикĕс. Пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртейинччĕ пĕр тикĕс. || Одинаково. Орау. Пирĕн тикĕс пулмĕ, эсĕ ху тикĕспе пулин пар. || В см. им. существ. Альш. Пĕр тикĕс çук çĕртен утат. Идет по неровному месту, по кочкам. || Ровненько, т. е. благополучно. N. Ял-йыш тикĕс тăрат-и? Юрк. † Сирĕн курнитсăрсем хире-хирĕç, унăн çийĕ виттисем пĕр тикĕс. Эпир пурсăмăр та йĕр тантăш: иртинччĕ ĕмĕрĕмĕрсем пĕр тикĕс. Собр. Ĕмĕр тикĕс килмест (вар. пĕр тикĕс иртмест), теççĕ. (Послов.). Ерк. 46. Кăçал вăйлă çур килнипе ыраш ӳсет пĕр тикĕс. Бес. чув. 8. Иртнĕ пурăнăçĕ унăн пĕр тикĕсех иртмен: вăл çичĕ çула çитсен, унăн амăшĕ вилсе кайнă. N. „Крестьянский банк“ ĕçĕ пуçланнăранпах пĕртте тикĕс пыман: унăн ĕçне ăрасна-ăрасна пуянсем анчах курнă. || Поровну. Юрк. † Çак киле килнĕ хăнисене курки тикĕс тивет-ши? Сред. Юм. Пĕр тикĕс парса тохрĕ. Разделил всем поровну.
разбирать, расследовать, обсуждать. Ст. Чек. N. Чăн малтан çĕр ĕçне тикшĕрмешкĕн комиççи суйланă. N. Сутă этемсен (торговцев) пĕр-пĕрин хушшинче пулакан ĕçсене, е айăпа лекнĕ çынсенĕн айăпсене тикшерме (сут тума) тунă. N. Хăй патне пыракансене вăл тикшĕрмен. См. тишкер.
(тил’э̆, тилэ̆, т’ил’э̆), лисица. Якейк. Хора тилĕ, хĕрлĕ тилĕ. ЧП. Тилĕ хăвала, охотиться за лисицей. || Хитрец. N. Вăл тилĕ вĕтĕ, унпа калаçма çук. Ст. Чек. Тилĕ, — 1) ухмах (с тат.), 2) лиса, З) хитрец. Н. Седяк. Эй, тилĕ, тилĕ! тесе калаççĕ; чăнах тилĕ иккен эпĕ, тесе, карĕ, тет.
(тилэ̆р), беситься. Самар. † Çак ачасен тилĕрни амĕш чарсан та чарăнмаç. Ст. Чек. Тилĕрмен пулĕ-çке, тек арăмна хĕнетĕн! N. Тилĕрсе кайсан, вăйлă кăна лекет вара. Если озлятся, взбесятся, то задают жару. Ялюха М. Елле эп унтан начар-и, мĕн-и? Вăл пĕлнине елле эпĕ пĕлместĕп-и? Ун пеккине кăна эп куркаланă ĕнтĕ; эп ăна йăлăнассăм çук, вăл хăй мана йăлăнтăр, манăн тĕрĕс, тĕрĕслĕхрен мĕн тума ăна пăхăнса, парăнса тăрам эп? тесе, тата ытларах тилĕрме тытăнат. || Бредить. Н. Седяк. Тилпĕрен вăррине çисен, этем тилĕрет (т. е. аташать, кăтăрать, ухмахланать). || То же, что тилмĕр. ЧП. Икĕ куçăм, пĕр пуçăм, тилĕ-реççĕ тăвансене курасшăн.
(тилмэ̆р), умолять, просить убедительно. N. Çырушăн питĕ тилмĕреп. N. Пуççапса тилмĕрсен, тин ирĕке янă. Цив. Вара лаша Кукша Ивана тилмĕре пуçланă: яр мана, эпĕ сана пĕр-пĕр ырăлăх тăвăп, тет. Сред. Юм. Нăмайччин ямасăр тăчĕ, тет, кайран, ачисĕм пит тилмĕрнине кôра, çапах пиллесе ячĕ, тет. Никит. Леш çапах: уçăр! тесе, тилмĕрсе тăрать. Ib. Хуняшшĕ тилмĕрсен-тилмĕрсен, кинĕ-уçса кĕртнĕ. Мĕкĕн Антон 24. Эсĕ мана тилмĕрнипе çавăраймăн. Ерк. 58. Йĕри-тавра йĕркере вир-ял ачи сахал-и? тесе чарать Силемпи Чĕкеç хĕре тилмĕрсе. N. Чонтанах тилмĕрсе çырать. N. Текех тилмĕрмелле ан ту. ЧП. Эпĕ ăна тилмĕрни, нимпа та (= нимпе те) парасшăн мар (усиленно просить). || Пристально смотреть. Ст. Ганьк. Тилмĕр — имеет двоякий смысл; 1) усиленно просить, 2) пристально смотреть. Баран. З6. Пăх-ха ăна, мĕн тĕрлĕ вăл тилмĕрсе пăхать! Ала 55. Татах эпĕ тилмĕрсе пăхрăм. Тилмĕрсе пăхсан, эпĕ палларăм кам кĕлет патнелле пынине (кто шёл). Ib. 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне (какие они люди) палларăм. Юрк. Çĕнĕ çуралнă чуна тилмĕрсе халланса пăхсан, çав чун куçăхать, тенĕ ĕлĕкхи çынсем. Ib. Тилмĕрсе вуласа (пăхса) юлаççĕ. N. † Вăрман хĕрри каюллă, тилмĕрĕç-ха выльăхсем. || Иметь сильное желание. Ст. Шаймурз. † Тăвансене курасшăн эп тилмĕртĕм; курсассăн, калаçас килчĕ-çке. || Беситься. Ст. Чек. Тилмĕрсе çӳрет. Бесится, буянит (гов. о пьянице).
назв. тат. дер. из реке „Тилçе“. || Назв. речки. Альш. Хирти Кушкă патĕнчен килекен çырма Пăрăнтăк патнелле пырат вăл. Тилçел шывĕ теççĕ вăл çырмана. (Дальше в рукописи эта речка назыв. просто Тилçел).
старание, усердие. Елкер, Шуçăм. Ăна курса, Йăван пушшех тимне хурса ĕçлеме пикенет. Видя это, Иван начинает работать с еще большим усердием. N. Тим, активность, настойчивость, сознательность, догадка. || Решение. СПВВ. АС. Тим тăвас — шут тăвас. Ib. Вара тумасăр хăвармаççĕ вăл тиме.
curare, заботиться, стараться; энергично, упорно настойчиво делать (что). Абаш. Пахча-çимĕçе тимлет. Ib. Апат-çимĕçе тимлесе пĕçерет. СПВВ. Тимлес = тăрăшас. N. Санăн ырă кăмăлна тимлесе йăлăнатăп. N. Юратнă тăванĕн сăмахне вăл хăйĕн чĕрипе савса илсе вырăна кӳме тимлет. N. Чӳлмекçĕ те çавăн пек хăй ĕçне тимлет. Шибач. Вăл ларса та канмаç, тимлесе ĕçлет ӳрĕк-сӳрĕк (противоп: сӳрĕлсе ĕçлет, работает, тихо, плохо). Ерк. 99. Урхапала урса кайса вăрçас чух, йĕри-таври ялти çынна пухас чух, шăла ерсе хĕрĕпеле пуплесе ирттернĕ, тет, эсĕ юратăва тимлесе! N. Вĕсем хăйсене мĕн хушса янине лайăх тимлесе туса пынă. N. Сĕм-тĕттĕм çĕрте тăрăшса (в рукоп. тимлесе) чул шыраса çӳрет. N. Эсĕ мĕн чухлĕ туртăнса тăратăн, çавăн чухлĕ вăл сана тимлесе йыхăрать. N. Вăл пире хăй килне тимлесе кӳртрĕ. || Побуждать. СПВВ. АС. Тимлет — хистет. || Уговаривать, убеждать, настойчиво просить, упрашивать, побуждать. Изамб. Т. Хĕре каччă тупнă чухне тимлеççĕ (уговаривают выйти за него замуж). Ib. Апат çиме ларсан, хăнана тимлеççĕ (угощают). Альш. Чарăн тархасшăн! тесе тимлеççĕ, тет, ку ачана. Толст. Мана тĕртсе ан яр, тесе тимленĕ пекех ман çине пăхса ларать. Ib. Жилин ăна тимле пуçланă. Ib. Мĕн те пулин памĕç-ши? тесе, тимле пуçларĕ. Ерк. 47. Çамрăк хĕрне тимле-тимле ăс вĕрентрĕ Унерпи. N. Кайманнисене те кайма хистĕр (тимлĕр). Ст. Чек. Çав лашана илме тимле-ха (уговори его)! Альш. Сĕтĕре-сĕтĕре, тимле-тимле, ирĕклĕ-ирĕксĕр ĕçтереççĕ (напаивают). N. Эпĕ ăна тăванăмăрсемпе пĕрле сирĕн патăра пыма пит тимлерĕм те, (я настойчиво уговаривал его вместе со всеми родными побывать у вас), анчах вăл халĕ ниепле те пырасшăн пулмарĕ. Ст. Чек. Ăна тимле-тимлех паян ăс карĕ. Я его сегодня уговаривал, уговаривал, и даже устал. Хурамал. Çавăн хĕрне тимлес (= хушас), çав хĕре илтĕр вăл ача, теççĕ. Ib. Ун тимленипе çӳресен, шыва та кайса вилĕн. || Смотреть пристально. Чертаг. Тимлет = пит асархаса пăхать. Ib. Тимлесех пăхать. См. тилмĕр, тимĕр. || Показывать рукой. Панклеи. Хоралçа шыраса топпĕр, тет те, алипе тимлесе кашкăрсам енеле солать, тет. Кашкăрсане хăвалаттарса ярасшăн, тет (медведь).
назв. чув. сел. М. Яльчики. Тип Тимеш. Ул (= вăл) ял патĕнче пĕртте çырма тавраш çук. N. Тимеш, Тимеш, Тип Тимеш, типнĕ салма çиекен, пырне ларса вилекен! (Насмешка).
(тимэ̆р, т’имэ̆р), железо. Сред. Юм. Тимĕр хĕрнĕ чох, тет, ĕç вăхчипе, тет. Железо — когда горячо, дело — когда ему время. (Народн. поговорка), N. Пуртта е кусара: ăсакан шывран усал-тĕсĕл тартăр, тесе, пăрахаççĕ. (Железо, по поверью чуваш, имеет магическую силу, отгоняющую прочь нечистых духов. Когда чувашину приходится где-нибудь одному на землю ложиться спать, или же, когда укладывают на землю ребенка, то проводят вокруг него железом черту, и тогда, говорят, уже никакая злая сила не может причинить спящему вреда. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан, чир ермест, шуйттан та хăрать, теççĕ. Ст. Чек. Тимĕртен шуйттансем хăраççĕ. Ib. Ачана ие е усал ан ертĕр тесе çăпка çумне тимĕр çакаççĕ. Ib. Усал ерекен çын (припадочный) пуçейне, усал ан ертĕр тесе, тимĕр япала (кусар, т. ыт.те) хураççĕ. СТИК. Вăсен лавккинче тимĕр тавраш (железный товар) пур-и? — Çук, вăсем тимĕр тавраш тытмаççĕ. || Железный. Рак. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Йĕп). Орау. Тимĕр шăшин сӳс хӳре. Сĕт-к. Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă. ЩС. Тимĕр тупан (или: полăс) хывнă, положены железные подреза. Альш. † Тимĕр тукун урапа Симен-кунччен кăна вăл. || Масть лошади. Ст. Шаймурз. † Тимĕр лашан тилпекине кам явнă иккен шурă пурçынтан. || В перен. знач. Сред. Юм. Тимĕр ал, рука, твердая как железо. || Имя мужч. Хорн-Шигали, САСС, Ялюха М. Рекеев. || Встреч. в составе яз. имен: Ахтимĕр, Пиктимĕр, Тимĕр-Пăлат и др.
назв. рыбы. Разум. ЩС. Тимĕр пулă, селедка (ловится в Волге). Б. Аккоз. Тимĕр-полă, „железница“ (рыба). ТХКА. Вăл тимĕр-пулă тиеме Куславккана кайнă, тет. Карамыш. Тимĕр-полă (е çарлан), бешеная рыба или весёлка. Тюрл. Тимĕр-полă (у верховых чуваш çавăрлан), железница.
назв. лягушки крупной породы, похожей по цвету на черепаху. Сред. Юм. Тимĕр шапа çухра пуçларĕ, çур акма (сеять яровое) пуçламалла пуль. Чутеево. Тимĕр шапа не квакает, а точно свистит (улькает; про нее говорят: „шапа кăшкăрнă, купăста акас пулать“). Ст. Чек. „Тимĕр-шапа“ издает звуки, похожие на стуки нескольких колотушек („тукмак“), которыми колотят холсты. N. Тимĕр шапа. Вăл çынна хăвалать, теççĕ. Издает звуки: трин-трин (трин’-трин’), а также крррк! (слово с твердыми согласными). || Черепаха. КС. Толст. III-IV, 50. Тимĕр шапа, черепаха (так!). См. хуранлă шапа.
яз. имя мужч. Рекеев, Рысайк. и др. || Хр. имя мужч., Владимир. Альш., К.-Кушки. Орау. Вăл аппана кам илет? Тимĕркке те сарă ача.
то же, что тĕмсĕл. N. Куçĕпе пăхса тимселет вăл.
(тин’, т’ин’), только. Кан. 7 çынна пăхсан, тик ку ĕçе юрăхлине тупрĕç. || Только что. Янтик. Тин килтĕм эпĕ. Ib. Тин килнĕ эпĕ! Только что я пришел. N. Сӳнтерме пынă çынсем тин саланса пĕтейнĕ (только что успели разойтись). N. Тин вут хутса çунтарайнă (успели истопить). Кăмаки мăрйине те хупман, тет. Череп. Эпĕ тин кăна çирĕм. Я только что поела. Тогаево. Ăна вара е кăвакал, е хор, е тин çоралнă путек пусса панă, тет. N. Сирĕн патăрта ыраш вырса пĕтн(ĕ)-и? — Тин (только что) пуçлаççĕ, тет. N. Куçĕ йосанас çок тин вăл çыннăн. Итла шотсăр осалччĕ те ахаль те хăва та (уж больно и сам-то он был негодяй). Тин эпĕ унтан хăтăлтăм ĕнтĕ. Сред. Юм. Тин сунă сĕт хăйми тăрăлмас, ô сĕт тутлăрах пôлать. Янш.-Норв. Тин çуралнă ача пек (как новорожденный). Тюрл. Тин троть. Только сейчас встает. || Не ранее, как только... N. Тăват çултан малалла тин астума пуçлаççĕ. N. Ваççа тăват çултан тин утса çӳрекен пулчĕ. N. Вăл çак сăмахсене сана калама виçĕм-кунах каларĕ, паян тин аса килчĕ. Курм. Хамăр киле çитсен, ĕнесем пăртак тăрсан тин пычĕç. N. Вара тин çиме пуçлаççĕ, тет, пăттине. || Только теперь. Янтик. † Эпирех килтĕмĕр — кил тулчĕ, çак хăтанăн кăмăл тин тулчĕ. Орау. Халь тин ĕнтĕ... Çурçĕр çитет пуль (теперь уж поздно итти). Регули 1233. Тин вăхăтра килтĕн. Тин анчах кайрĕ. Халь анчах çырса ячĕ. || Только тогда. Истор. Турккăсем тин лăпланнă. ЧС. Çапла вара вĕсем пĕр-пĕрне улталаса пĕр-пĕринчен кулма та пăрахрĕç, тет те, тинех чипер ĕçлесе пурăна пуçларĕç, тет. || Лишь потом. СЧЧ. Эпир пăртак ларăпăр-ларăпăр та, вара тин кĕрĕпĕр (а потом уж и войдем). || Теперь уже, вот теперь-то. N. Пирĕн ăна çĕнтересси пулмасть пуль халь тин. Сунч. † Пирĕн те инкен пулă кукăль, касать-касать — касаймасть. Тин кассассăн, çияс çук. N. Пирĕн те инкен пулă кукли, касать-касать, касаймасть; тин касса илсен, çияс çук. Бгтр. Ĕнтĕ тин хуса çитес çок она. Теперь уж его не догонишь. Истор. Çавăнтан кайран Шуйскисем пурте лăпах пулнă; патша вĕсене, тинех тавăра пуçланă. ЙФН. † Пуп кушакĕ юс тытат, Тени тус! Юс тытин те юрас çук, тин юрасси пулас çук, Тени тус! N. Кунта тин ĕмĕр ирттĕр пуль! Вот наверное, здесь-то конец моей жизниI N. Ĕнтĕ пурте: тинех пĕтрĕ-мĕр! тесе, шухăшланă. Шерче-к. Эпĕ: ах, пĕтрĕм ĕнтĕ тинех! тесе, хыпкаланма пуçларăм. ЧС. Анне мана: ĕнтĕ тинех пĕтетĕн! тесе, пушшех ятлаçа пуçларĕ. || Вот уже теперь. КАЯ. Кĕсем тин пĕлчĕç ĕнтĕ, тесе, эпĕ хăраса кайрăм. || Наконец-то. Хочехмат. Хайхи Йăван ярса илсе те калать: сана тин тытрăм, ямастăп. КС. Тинех вăл кил-ăшчикки лăпланчĕ. N. Лешсем каялла пăрахса кайсан, кусем пит савăннă: тинех хăтăлтăмăр пулĕ ĕнтĕ, тенĕ. Юрк. Хайхине тин епле çырма кирлине вĕрентрĕм. || Недавно. Альш. Тин пĕчĕкçĕччĕ, — хăçан çитĕнчĕ?... Авланчĕ те! Недавно был маленьким,— когда же он вырос?... уж успел и жениться!. Череп. Тин кăна, недавно. См. анчах. || Впервые. Изамб. Т. Эсĕ ăна тин куртăн-а? Ты его (такой огонь) видишь (увидал) впервые? Трхбл. Эп кунта тин кăна мар вĕт. Я ведь здесь не впервые. N. Тин кĕтĕм-ха. Я искупался впервые (сейчас). || Не иначе, как только... Кан. Кĕркурирен сут урлă тин шыраса илчĕ. || Более. Актай. Упăшки куна (ей): ĕнтĕ сана тин шанас çук (больше тебе веры нет, ты ненадежна). Алик. † Апай, çăкăр пĕçерет пуль. Пиççĕр-пиççĕр, сивĕнч пуль; тин çиясси пулмарĕ пуль. (Солд. п.). ЧС. Пăхса юлăр (посмотрите на него в последний раз), ачамсем, ĕнтĕ ăна (покойника) тин курас çук! Хастарăх 31. Тин пулас çук. Ib. З1. Тинех киввине пуç тайса тăмăп. N. Эпир пысăкланса ватăлнисем тин çыру вĕренеймĕпĕр: пирĕн вăл вăхăт иртсе кайрĕ ĕнтĕ, теççĕ. В. Олг. Тин хытмаст полĕ пашалуйĕ (больше: теперь уж не станет черстветь). ТХКА 57. Утмăлтан иртеп ĕнтĕ, халь тин ăс кĕрес çӳк пуль мана. || N. Эпĕ военнăй команда каймарăм, тин ватлăхра йăвăр терĕм.
возможно. N. Единорог (по-чув. можно бы было сказать: хăрах-мăйрака) сана пăхăнса тăрĕ-и тини, сан сырăшу умĕнче çĕр каçĕ-и вăл?
(тин’э̆с, т’ин’э̆с), море. H. Шинкусы. Симĕс тинĕс, зеленое море. (Из наговора). Конст. чăв. Çĕр варĕнчи (= варринчи) тинĕс, Средиземное море. Хурамал. Тинĕс уттисенче вăрман пулать; çав вăрмансене кассан, юн тухать, тесе калать, тет. N. Вăл вырăн авал тинĕсех пулнă, тет, çавăнпа пĕчĕк кӳлĕ пек вырăнсем питĕ нумай. ТХКА 7. Тинĕс пек аслă çĕршыв пулсан та, çĕр ĕçне йĕркеллĕ ĕçлеме пĕлмесен, çĕр ĕçлени этем е усăллă мар вара. N. Пирĕн патăртан тинĕc курăнать (виднеется море). Ст. Шаймурз. Хĕрлĕ тинĕс пулса тăнă. N. Тинĕс хĕррине çитмесĕр аттăна ан хыв. (Послов.). К.-Кушки. Тинĕсре (в море) хурсем ишеççĕ. N. † Атăлпала тинĕс хушшинче икĕ матур йĕкĕт пурăннă, тет.
(тин’гэр), напрягать зрение. Хурамал. Ман çие тинкерсе пăхрĕ (посмотрел пристально). N. Тинкеререх (пристальнее) пăхас тесе, патне пырсассăн... Ала 56°. Укăлчаран тухнă чухне чиперех (хорошенько, как следует) тинкерсе пăхрăм та, эпĕ тинех (только тут) палларăм мĕнле яла çитнине (попал). С. Тим. † Ытла тинкерсе ан пăхăр, куç тинкерсе тухат, теççĕ. Шел. 125. Çине тинкерсе пăхма чун хăрать. Ib. 79. Куçпа тинкерсе пăхма вăй çитмест (на солнце). Ст. Чек. Тинкерсе пăхас (напряженный взгляд). Тăв. 47. Кулине шыв тĕпне курасшăн пек тинкерсе пăхрĕ. || В перен. см. Кан. Анчах ку ял çине тинкеререх пăхсан, ирсĕрлĕхсем нумаях курăнаççĕ. || О слухе. N. Тем пек тинкерсе итле пуçланă вăл (превнимательно). Ачач. 4. Çил сăмаххисене пĕтĕм вăрман тинкерсе итлет. N. Тинкерсе итлекен хăлха. || О чтении и исследовании. N. Ăна вăл пит тинкерсе вулать (читает очень внимательно). N. Вăл авалтан мĕн пурăннă этем ăслăлăхне тĕплесе йĕрлет, вĕреннĕ çынсен сăмахĕсене тинкерет.
сл. неопр. знач. См. тинсĕр-ханкăр. Питушк. (Çын вилсен) олтă эрне çитет; олтă эрне çитсессĕн, хуçи чĕнет пускилсене. Унтан вăлсам каяççĕ лашапа, чан çакса (с колокольчиком) усатма. Онта сăра ĕçеççĕ: ăвăнта полтăр, тесе. Онтан урапа çине ларса киле килеççĕ. Вăлсам килнĕ çĕре пĕр старик ларать сĕтел хушшинче, вăл итет (ид’эт’): эсĕр, тет, ста карăр? тет. Леш калат, килекенĕ: эп котăн ĕçпе карăм, тет. Хай старик калать: тинкăр-канкăр çĕре кайтăр, тет. Вара кайран ĕçме тапратаççĕ.
(т’ин’зэ̆р- х̚аҥгы̆р), сл. неопр. знач. Другие вариации этого речения суть: тинкĕр-канкăр, йинкĕр-янкăр. N. Тинсĕр-ханкăра кайрăмăр. Чхĕйп. Вара вăлсам (ездившие к мостику для поминовения усопшего) киле тавăрн(н)ă çĕре сĕтел хушшине пĕр ватă çына (= çынна) лартса хатĕрленĕ. Вара вăл ватă çын çавă кĕпер патне кайса килнĕ çынсенчен ответ итсе ларать. Вара кĕпер патне кайнă çын(н)и, пурте кĕрсен, сĕтел умне пырса тăрать те, ватă çын унтан ита (= ыйта) пуçлать ответ. Ватă çын калать: çта карăн эсĕ? тит. Лешĕ, кайса килнĕ çыни, калать ватă çына: кутăн ĕçе карăм („теперь говорят: чăн çĕре кайрăмăр“), тит. Ватă çын калать уна хирĕç: ну, вăл апла пулсан, тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. („Тинсĕр-ханкăра кайрăмăр“, а я слышал: „йинкĕр-янкăра кайрăмăр“. Прим. в рукописи). Вара çапла калать те, пĕр курка сăра тултарса ĕçтерет. Вара ватă çын(н)и сĕтел хушинче сĕтел умне пырса тăракансенчен çапла итать: çта карăн? тит. Сĕтел умне пырса тăраканни калать: кутăн ĕçе карăм, тит. Ватă çын уна хирĕç калать: тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. Вара сĕтел умне пырса тăракансем пурте çапла каланă: кутăн ĕçе карăм, тит. Ватă çын уна хирĕç калать: тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. Вара сĕтел умне пырса тăракансем пурте çапла каланă: кутăн ĕçе карăм, тит. Ватă çын кашни сĕтел умне пырса тăракан çына вăл каласан хирĕç калать: тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. Вара кĕпер патне миçе çын кайнă, çавсам пурте сĕтел хушшинчи ватă çына хирĕç çапла калаççĕ. Вара ватти, вăлсене хирĕç хăй сăмахне каласа, кашнине пĕрер курка сăра парать.
(тибэ̆, т’ибэ̆, Пшкрт: тиβэ̆), сухой. О сохр. здор. Эпир хамăр тире, вăл типĕ тарламан чухне сăтăрса пăхсан, пирĕн пурнесем айĕнче чăмăркка япаласем те пулмаççĕ. N. Иван корнă ĕни картара типĕ олăм çинине. Альш. Вăтакас ĕлĕкех типĕ кас пулна вăл, теççĕ (его не заливало водою). Янгильд. Ортемей куçран çĕтрĕ. Онччен те полмин эпĕ типĕ çырмана кĕрсе ӳкрĕм. || Страдающий от недостатка в пище. N. Юрварсăр ан пурăнăр, пĕр сысна илсе пус, типĕ ан пурăнăр. Чертаг. Яльчик. Типĕ порăнатпăр. || Sine feminis. N. Типех пурнатпăр. || Суша, сухое место. Ядр. † Çут-кӳлĕре шур пулă, типпе юлас сасси пур. Янш.-Норв. Типпе хăварса пул тытатпăр. ПМП. Типĕпе çӳрекенсем (путешествующие по суше). || Сухое. N. Унта вара эрнипах çумăр çурĕ, пĕр типпи те юлмарĕ. || Засуха. || Пост. ЧС. Чăнах та аслă типпĕн малтанхи эрнинче юнкун (в среду) вилчĕ. N. Ни типпи-йĕпине пĕлмесĕр (не зная ни поста, ни мясоеда), ĕçкĕ-çикĕпе ашкăнса пурăнать (пирует во всю). Регули 1206. Çак типĕ иртнĕ çĕре (к концу этого поста) килет. Ib. 1213. Вăл типпе кĕрсенех (в самом начале поста) кисеччĕ (приходил) конта. Ib. 1225. Типĕ пĕтерсен кайăпăр. В. Олг. Типĕре, в посте. Б. Олг. Çуарни пĕтеретпĕр, типпе тохатпăр. Собр. Яланах çăварни мар, типĕ те килет, теççĕ. (Послов.). СТИК. Типпе кĕрсен, по наступлении поста. Изамб. Т. Типпе кĕнĕ кун, заговенье. Ib. Типĕ тухнă кун, разговенье. Сред. Юм. Типпе кĕнĕ. Начался пост. N. Типпе кĕни (= ӳтрен тухни). N. Типпе тухсан, когда начинается (начался) пост. || Постный. Ib. Типĕ апатпа ăш выртмаçть (не наешься). КС. Пĕçермелли нимĕн те пулмарĕ те, типĕ апатах лартса ятăм. || В см. наречия. Орау. Çулла çупа пурăнать, хĕлле типĕ. || Тощий, худой. Пшкрт. В. Олг. Типĕ (çын) — тошча, тощий. || Напрасно. Начерт. 166
поститься. Регули 1220. Типĕ çима поçличчен сывăччĕ вăл. До поста он был здоров. || Есть всухомятку? N. Эй охмах! типĕ çиеççи? Сана типĕ çиеччен салат сапса парам (подсыплю солод).
тип çиçĕм, зарница. Абыз. Чув. пр. о пог. 175. Çула çăмăр хыççăн типĕ çиçĕм çиçсен, уяр пулат, теççĕ. Если летом после дождя сухая молния заблещет, будет ясно. N. Типĕ çиçĕм çиçет = шевле вылять. ГТТ. Кăçал мăйрăсене тип çиçĕм тивнĕ. Сятра: тибэ̆ с̚’из’э̆м мыр’а тэ̆эт (так!), тэт; тизэн, мыр’ы̆ хŏрат. Ст. Чек. Тип çиçĕм мăйăрсене мĕнсене пĕтерет. Тип çиçĕм хĕлле те пулать; вăл тип çиçĕм хĕлле ялан çурçĕр енче пулат.
любящий порядок, опрятный, аккуратный (в др. гов. тирпейлĕ). Кн. для чт. 170. Эсĕ те, вĕлле хурчĕ пек, ĕçлеме юратсан, ун пек хăна ху таса пурăнсан, ун пекех типтерлĕ пулсан... Вĕлле хурчĕ 8. Çăмартисене карас куçĕсене сиктере-сиктере (хăварса) хăш куçне икшер-виçшер, ултшар-çичшер те сапнă пулсан, вăл амăш типтерлĕ мар. Сред. Юм. Типтерлĕ çын, аккуратный человек. N. Хăш çын сыхлă, тирпейлĕ (вар. типтерлĕ) пурăнăç тăвать, çапла вăл хăй тивĕçлĕхин пĕр пайне курать. N. Типтерлĕ çынна суйлас пулать. N. Типтерлĕ хĕр. || Экономно. N. Укçана пăртак типтерлĕрех тыт. N. Япалана типтерлĕ тытакан çын.
порядок, опрятность, аккуратность. Шăна чир. сар. 16. Çав тасалăхла типтерлĕх питĕ кирлĕ япала, вăл пире шăна усал чирсем ертесрен сыхлама пултарать.
беспорядочный, неаккуратный, бесхозяйственный. N. Вăл типтерсĕр.
(типшэ̆м), худощавый. Чăв. й. пур 21. Вăл вăрăм, типшĕм, хура çын пулнă. Сред. Юм. Хăй ырхан, типшĕмскер, çапах та пит вăйлă. Чăвашсем 5. Тата ача типшĕм пулсан, ăна нишлеççĕ. Альш. Çырă куç, типшĕм куç.
шкура; кожа, овчина, мех. N: † Тăхăр тиртен кĕрĕк эпĕ çĕлетрĕм, тăхăрвунă пĕрме пĕртертĕм. Юрк. † Кашкăр тирĕ тăлăпĕ, волчий тулуп. Пиçенер † Кашкăр тирĕ тăлăпăм пор, мана кашкăр çияс çок. N. † Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тирĕ (вар. тир) тăлăпĕ тăхăнса (вар. витĕнсе). N. † Кашкăр тирĕ тăлăпĕ купса çинче ĕнтĕ. Сятра: кашкы̆р (оβа) т̚ир’э̆ тŏлŏβŏ . Ib. Хамăн кашкăр тирĕ тăлăпня (-н’а) сотрăм эпĕ. Орау. Этемĕн çичĕ хут тир, тет (в букв. смысле). Говорят, что у человека кожа в семь слоев. Альш. Эреххине, пылне, чейне, сахăрне, тирне, сукнине, кĕмĕлне — пĕтĕмпе хисеплет. N. Тирĕсем (у меня) сĕвĕнсе ӳкрĕç (письмо). М. Васильев № 3, 52. Тепле тирне сĕвеймес. Орау. Çынна тирне сĕвесшĕнех çӳрет. Он готов с человека шкуру содрать (гов. о мироеде). Сред. Юм. Тирна (= тирне) сĕвĕп! Кожу с тебя сдеру! (Ругань). Ib. Тир тутар, дубить кожу (отдавать в дубку?). N. Тунă тир, выделанная овчина. N. Тирсем тохман-ха, сарах тутарас поль, тет. Шурăм-п. Тир Йăванĕ (кожевник Иван) Турая кайнă. Сборн. по мед. Кăрчанкă вăл тир çинчи ерекен чир.
(тиргэ, т’ирг’э), браковать, брезговать. СПВВ. Тиркес, тиркешлес. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарнă чухне ялан кĕрӳ япалисене тиркеççĕ. Ун чухне час-часах вăрçă хускалать. (Свадьба). Ib. Кĕрӳ кĕпи тăхăнтарсан, кĕпине тирке пуçларĕç: хĕршĕн тăхăрвун тенкĕ тӳлерĕмĕр. Эпир кĕрӳ валли кун пек кĕпе калаçманччĕ, терĕç. Орау. Тиркесе туса тăрать тата, пăх кирлĕ-им ăна тата. Еще брезгует (бракует). Какого еще ему чорта надо? Моркар. Тиркес = айăп топас, браковать. Чăв. к. Хура шăрçа çип тиркет, хăй хурине хăй пĕлмест. Торп-к. † Салтак, тесе, ан тиркĕр, салтак ячĕ йăвăр ят. N. † Тиркеймерĕм мăяна, каяймарăм савния. Сборн. по мед. Пысăкраххисем чĕлĕм туртма та тиркемеççĕ (не брезгуют и куревом, т. е. курят?). N. Çурт тăвакансем тиркесе пăрахнă чул, камень, забракованный каменьщиками. КС. Паян ăна темиçе хĕр те кăтартрăм, пурне те тиркет (все они ему не нравятся). Кан. Начар сывлăхлисене комиççи пит тиркет. ТХКА 54. Сирĕн вăрман çĕрĕнчи ялсене ытла тиркемелле мар та. || Воздерживаться; соблюдать (посты, праздники). N. Праçник-куна ĕç тиркес; хăй ят кунне тиркеççĕ, вăрлăх кăларма эрнекуна тиркеççĕ. Типĕ тытас тĕлĕшĕнчен те: сĕт-турăх тиркеп, теççĕ. В. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пер (= эпир) пӳртлĕх йӳç касма, карта тума, çăнăх артма (= авăртма). Собр. Çимĕк (scr. çимек) иртсен, пĕр виç-тăватă эрне çинче тиркеççĕ: тиркемесессĕн, пĕр-пĕр айăп пулать, теççĕ. Ягудар. Тип тиркемеçт (не соблюдает). Тип тиркет, Ib. Сĕт ярса парас-и? Тиркетне? — Тиркеп. Шибач. Тип тиркеместпĕр. СТИК. Эсир типĕ тытатра? — Çук, тиркемен! Хир-б. Эпĕ тата: типĕсене тиркетни? терĕм. — Мĕскерле типĕ? Эсĕ мана типĕ пурăнма хушатни? Ахаль те типĕ, ĕне çук. Ĕнесĕр пурăнма калатни? терĕ мана хирĕç. || Быть разборчивым в пище. Букв. Тиркекене тиркĕ тĕпĕ (поддонки, остатки) çакланнă (вар. тивнĕ), теççĕ. Сред. Юм. Тиркекене тирĕк тĕпĕ лекнĕ, тет. Кто брезглив, тому достается (попадает) худшее. || Соблюдать (диэту). N. Чирлĕ çынна апат тиркеме, мĕн çиме юранине çеç çиме хушаççĕ (велят есть с разбором). СТИК. Мана хвершшăл (фельдшер) çиме тиркеме хушрĕ: атту чĕрĕлеймĕн (не выздоровеешь), тет. || Разбираться (в чем). Кан. Ирнĕ-каçне тиркемесĕрех, сăмакун юхтарать. О сохр. здор. Ыраш тасипе таса маррине пĕртте тиркемест. || Разбирать, относиться разборчиво. N. Кунне пит тиркеççĕ: благовещение (çуна пăрахнă кун, йăвăр кун теççĕ, самый тяжелый день: в этот день будто и птица не роняет перьев) кунĕ ан пултăр, ытларикун ан пултăр. БАБ. Мĕн хыççăн мĕн тумаллине тиркемеççĕ (не разбирают, что делать раньше и что после): хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. ЧП. Йĕтĕн çиппи хĕç тиркет. N. † Симĕс пиçихи пилĕк хĕсет, мерчеи шăрçа çип тиркет. Кан. Тутар-и, ирçе-и — никама та тиркеместпĕр. N. Ака-суха çинче утсем пит ӳркенсен, телей пулмасан, малтан тухнă çынна тиркеççĕ. || Отвергать, пе принимать. N. Пирĕн парнемĕре ан тирке. НАК. Хăш чухне пĕр çын сапнипе силленмест те (жертвенное животное), çавăнпа: çын тиркет пулĕ, тесе, урăхне саптараççĕ (заставляют плеснуть на него другого человека). N. Эпĕ çыра пĕлмен çырăва тиркесе ан кӳренсем. || Критиковать, цензуровать. N. Кĕнекесем тиркекен ку сăмаха тиркемен (не забраковал). Суждение. Пĕр çыннăнне (только чужое) анчах курать, çыннăн лайăх маррине (нехорошие стороны) анчах тиркет. || Разбирать. N. Тиркĕсем, куркасем, хурансем, тенкелсем çунине-çуманнине пит тиркеççĕ вĕсем. N. Пирĕн конта 40 çола çитнисене тиркерĕç (проверяли, разбирали). || Задерживать. N. Хутсăр çынна тиркеççĕ (задерживают беспаспортных). N. Ни билет тавраш, ни кам мĕншĕн ăçта пурăнать, тесе, тиркес-тăвас çук. (Обьявление). || Расследовать, разузнать. Возм. Тиркес — ыйтса пĕлес, разузнать (какое-нибудь дело). Хорачка. Онта анатра порнаканьăсам торпас корса хăпараччă туалла, вăл Сăлттан патня çитеччĕ те, тиркеччĕ (чит. твргэччэ̆); Сăлттантан итеччĕ (єдэччэ̆): эс перĕн çĕр çинче ме кисе, конта порнатăн? Эс конти çын мар. N. Тем, пит аплах мар пек те?... — Тата ăна-кăна тиркесе пахса тăтăн. Не знаю, ровно бы (как будто) и не совсем так?... — (Ты) еще вздумал (меня) разбирать (браковать, брезговать и т. п.). || Проверять, наблюдать, следить. || Осуждать, судить. N. Çынна тиркесе калаçин пулман мар ĕнтĕ пирĕн. || Стесняться. N. Ăшра çапах вĕсенĕн çилли килет; май килнĕ чух хирĕç калама, е алла ӳкерме тиркесе тăмаççĕ.
разбирать; быть разборчивым. Юрк. Ун пек чухне тиркешме те пĕлеççĕ. || Брезговать; браковать. Альш. Ăна (такую девицу) этем тиркешет: хăйпе вылякан каччи илмест, лайăх çĕре каяймас вăл. || Придираться. Тайба-Т. N. Вĕсенĕн вĕрентекенĕсем кирек мĕнле япала çинчен калаçнă чух та тиркешсе, пăсса урăх тĕрлĕ тума юратнă. N. Анчах сăнран пăхса тиркешетĕр пулсан, вара йăнăша кĕретĕр. N. Сан çинчен çамрăк тесе, никам та тиркешмелле ан пултăр. || Рассуждать. Сред. Юм. Пирĕн ĕнер лав тиркешнĕ. (Рассуждали о том, сколько кто работал по обязательным повинностям).
браковать. N. Ниçта та килĕштерсе пурăнайман, тиркештере-тиркештере пĕр вырăнтан тек тепĕр вырăна куçса çӳренĕ. Сред. Юм. Кăçта япала сôтса юраттаран ôна, пит тиркештерсе илет вит ôлă. Ib. Тиркештерет, тесе, çын тунине: ун пик мар тăватăн, тенине калаççĕ. N. Вăл янăшнă пулсассăн ăна тиркештерме пĕлĕр.
разбор, бракование и т. п. КС. Вăл кĕтӳç апата тиркӳ-тăву çук, унтан лайăх (этим хорош).
(тирбэjлэ̆), аккуратный, любяший порядок. Приличный (во всех отношениях). Ст. Чек. Тирпейлĕ ача. || В см. наречия. Ст. Чек. Вăл хăне хăй тирпейлĕ тытат, унăн тумтирĕ тирпейлĕ. Ходар. Шатрана (оспу) вĕсем пит тирпейлĕ пăхаççĕ. Шатрапа выртакана пĕр çын анчах пăхать, унта тĕрлĕ çын пырса çавăрăнкаласа çӳремеçт (не всякий ухаживает за больным оспою). Кан. Шакирăв завхоз 134 качака тирне питĕ тирпейлĕ тиесе тухса кайнă çав урапа çинех. ТХКА 89. Эпĕ япалана тирпейлĕ тытап та, тумтире те эпĕ тасарах тумланатăп. N. Ну вара хăй пит тирпейлĕ вилчĕ. Ни вар-витти тухмарĕ; тула тухма та çын çавăтса тухман пĕре те. || Экономный. N. Вăл пит тирпейлĕ (экономен): ăнланмасан, кун пек кĕнекешĕн укçа ямĕччĕ. ГТТ. Пурте: вăл питĕ тирпейлĕ, салатмас (не расточает), теççĕ.
небрежный, неряшливый. || Неприличный. Ст. Чек. Тирпейсĕр сăмах калаçат. Говорит неприличные вещи. || В см сущ. Ст. Чек. Тирпейсĕр, неряха, говорящий неприличные слова. || В см. наречня. N. Вăл тирпейсĕр хăтланать. || Неэкономно. N. Тыррине тирпейсĕр тыткаласа та пĕтереççĕ. || (Умерший) неестественною смертью. Чăвашсем. 29. Тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермен. Шыва кайса вилни, çакăнса-и, çапса пăрахни пулать-и унта — вĕсене масара чиктермен: ун пеккисене масара чиксен, çумăр та çумасть, тырă та пулмасть, тенĕ. || Без похоронного обряда. Чăв. й. пур. З4. Хăне те йытă вилли пек çĕре тирпейсĕр чикнĕ. || Разг. С. Мих. 9. Тирпейсĕр (то же, что хисепсĕр), во множестве.
(тискэр, т’иск’эр), дикий, хищный. Пшкрт. Тискер çын. N. Тискер чуллă, этем çӳрейми вырăнта. || Мрачный (-но). N. Вăл кӳл пит тарăн, хура, тискер выртать. || Неприветливый, неопрятный, противный. Хорачка. Тискер çын — хытă халаплă (коштан). N. Пăхма та тискер. || Безобразный. Альш. Çуртсем вăл касра никамăн та начарах мар, тискер мар. || Страшный, ужасный. Полтава 62. Тискер вилĕм вăхăтсăр ыталаса илнĕ чух. Каша. † Тантăшсене курман кун, çавă пулĕ тискер кун. Изамб. Т. Эп çĕрле тискер япала (страшную вещь) куртăм. N. Тискер вăрçă (ужасная война). || Неприятный. N. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, тискер киле хĕр патăр (в неприятный дом)! || Опасный. N. Тискер вырăнсене, лачакасене, шăтăксене иле-иле кайнă. N. Тискер çумăр, пăр çапса каймасан, тырри кăçал лайăх пулать. Н. Шинкусы. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çумăрсенчен хăратпăр мар-и. || Ужасно, страшно. Сборн. по мед. Унта вăл чир тискертерипе тискер (прямо ужасно) çӳрет. Полтава 72. Вичкĕн пуртă ыран ир тискер ӳкĕ пуç çине. || Дико. Букв. 1904. Пӳртре пĕччен ларма тискер пек туйăнчĕ. Ашшĕ-амăшне. Çав вăхăтра Кĕркури, куçĕсене уçса ярса, йĕри-тавра тискер кăна (дико?) çавăрăнса пăхнă (оглянудся вокруг). || В см. им. существ. Нюш-к. Пĕр уратак çинче хĕрĕх тискер ларать? (Загадка, отгадка которой неизв.).
(тискӓр), разбирать, признавать (agnoscere), узнавать. См. тишкер. Пшкрт. Вăл хотла пăрластăк тискерет (разбирает немного грамоту, знает грамоте). Ib. Эп сана пăрластăк тискеретĕп (признаю). Хорачка. Тискеримерĕм, такам полччă (п̚олчы̆). Не знаю, кто это был, я его не узнал. || Смотреть пристально. N. Япалана лайăхрах пĕлесшĕн тискерсе пăх. Турх. Мĕшĕн, халăх, ун çине куçпа тискерсе пăхатăн?
то же, что тислĕк. N. Унăн пуçĕ пĕлĕте тивсе çӳресен те, унăн тислĕкĕ (в рукоп. тислĕхĕ, тирĕслĕхĕ) епле çĕрсе пĕтет, вăл хăй те çавăн пек ĕмĕрлĕхех пĕтсе ларĕ.
(т’ишкэр), признавать, узнавать, разбирать. См. тискер. Слеп. Эп сана тишкеретĕп. Я тебя признаю (т. е. узнаю, agnosco). || Понимать; знать толк в чём. Орау. Эй-эй-эй, çав сăмаха та тишкерсе илейместĕн! Ib. Вăл Якку суту-илӳ таврашне пит тишкерет. || Немножко знать. Шорк. Эсĕ вулама (читать) пĕлетĕн-и? — Кăштах тишкеретĕп (разбираю). Ib. Эсĕ мана палларăн-и? — Кăштах тишкеретĕп те, лайăхах астуса илейместĕп. || Наблюдать. Чăв. й .пур. 37. Ăна Çимун тишкерех тăнă (наблюдал за этим). || Определять причину болезни СПВВ. НИ. Пĕр-пĕр ача-пăча чирлесен пуçне тытса, е алă тымарне (т. е. пульс) тытса, мĕнтен чирленине пĕлни. || Контролировать. Чув. календ. 1920. Вăсем (ревизионная комиссия) вăхăчĕ-вăхăчĕпе лавккари ĕçе тишкереççĕ. П. Патт. 14. Çилленнĕ çын вĕсем çине тишкерсе пăхрĕ. || Подсматривать, шпионить? N. Вăрçăра ют халăх çынне тишкерсе çӳренĕ пек, яланах усал тăвасшан сăлтăк шыраса çӳрет вăл. || Исследовать, расследовать.
(т’иjа), то же, что тие. Орау. Çтан тиярăр уммана(картофель)? Пурачкавран (у др. Пăрачкавран) тиярăмăр. N. Шăматкун хунĕмпе ани килте пулсан та, вăл пĕтĕм япалине кăларнă та, ăна аслă кин улăм тиямалла леçсе хăварнă. Улăм Микка арăмĕ патне кӳртнĕ. Шибач. Ашшĕ каларĕ: ма, тет, вотă тиямарăр (не привезли)? тет. Сунар. Пĕре Семен вăрмана вутă тияма (= за дровами) каяс тесе шухăшланă. N. Лаша йăвăр тияса пăсăлчĕ. Лошадь надорвалась от тяжелой возки. Шел. 138. Пĕр пĕчĕк çын лашапа вут тиянă ăлавпа пĕр-пĕчченех улăхать. || Взвалить вину или содействовать полному обвинению. N. Ун çине лайăхрах тиясчĕ. Надо его как следует „всадить“ (на суде: сделать так, чтобы его обвинили). Ib. Якур çине лайăх тияса хăварчĕç. Абаш. Тияс (= тияса) кил (привести на возу: кĕлте, паранкă, утă). [В гов. с. Богатырева это сл., повидимому, произн. тэja, т. е. с совершенно твердым т и следующим э].
(титти), то же, что тити. N. Вăл ыраша титтия патăм, титти мана матьтя пачĕ (дала мне коко, т. е. яичко). || Межд., которым манят цыплят. || Цыпленок.
назв. горы около с. Н. Якушкина, б. Бугурусл. у. Н. Якушк. Кĕсле ту. Вăл ту кĕсле майлă.
назв. улицы. Алших., Ст. Ганьк. и др. Янш.-Норв. Ту кас тата пĕчĕк касăсене уйăрлатьчĕ; халĕ вăл касăсем çук, урăх çĕре куçнă. || Назв. дер. Турасовой, Шумерл. р.
делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.
исполнить, сделать, совершить. N. Вăл хошăра тем те туса илмеллĕх порччĕ (можно бы сделать). Нюш-к. Çавăн пик укçасене илес тесен, мĕн каласа хунине пĕлсе, мĕне асăнса хунине туса илмелле, теççĕ.
сделать. Кадыши Ц. Тепĕр кунтан хăйсемех (мои пчелы) киле тавăрăнчĕç; амĕш çук, уна хам туса патăм. || Отравлять. Сред. Юм. Туса панă, дали кушанье с мышьяком, от которого человек помер, или же остался живым. Ib. Грек çĕрĕнчи ăслă Сократа туса парса вĕлернĕ (отравили ядом). || Испортить, дав наговоренную вещь (обыкновенно — пищу-питье). ЧС. Çын (кто-нибудь) туса панă пулĕ, тесе, вĕрӳçĕсене темиçе хут та вĕртсе пăхрĕçĕ, унтан та ним усă пулмарĕ (больному). Чăвашсем 21. Пирĕн ялта пĕр хĕр çапла вилчĕ, вăл Лявук хĕрĕччĕ, ăна мункунта эрех черкки çиче туса панă (напоили наколдованным), тет.
тойăн (туjы̆н, тоjы̆н), чувствоваться, ощущаться; стать заметным, ошущительным. ТХКА 113. Этем пурри туйăнмасть кунта. Кан. Алупкăра çĕр чĕтренни туйăннă. N. Ыррăн тойнать. Приятно чувствуется. Юрк. Тăванçăм, сан аванни курăнчĕ, хам чун савни туйăнчĕ (я почувствовал, какова моя к тебе любовь?). N. Çапни туйăнмарĕ. Орау. Темскер, аяк пĕрчи ыратнă пек туйăнса çӳрет-ха ман. Кан. Пасарта пулнăн та туйăнмарĕ. N. Чупса-чупса çырла тупрăм, ялан йĕçĕм-çырлин туйăнчĕ. || Казаться, чудиться; показаться. ЧС. Луçа çапла кăкарса тытнине курсан, мана пуç темĕн пек шел туйăнчĕ (дальше; шелĕн туйăнчĕ). N. Пулассăн çук туйăнатьчĕ. Хăр. Паль, 14. Тухтăр килни-мĕнни туйăнмасть. Орау. Яланах тахăш килнĕ пек туйăнать (все чудится, что...). Ib. Алла тытса пăхсан, темскерле, тир айĕнче ӳт хытса ларнă пек туйнать (под кожей прощупывается затвердение). Ib. Кĕç-вĕç персе анассăн туйăнса çӳрет. N. Питĕ пӳрт пушă пек туйăнать, таçта кайнă пек туйăнать. N. Мĕлле, эпĕ киле пырассăн тойнап-и? N. Çĕр каçиччен çĕр каçассăн туйăнмарĕ, виçĕ çĕр тăршшех пулчĕ пулĕ. Етрух. Сире çапла калани суя пек туйнать пуль. N. Вырăн пит начар пекех туйăнмас. Кн. для чт. 49. Анчах вăл килесшĕн туйăнмасть, пит хытăскер вăл. Ала 54 . Çак пĕр сехет маншăн пĕр çулталăк пек туйăнчĕ (показалось целым годом). В. Буян. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек, вĕлле çинчен сарă чечек вĕçсе анассăн туйăнать. Орау. Хама хам тем чул çияссăн туйăнчĕ. N. Сире епле пек туйăнать. Как вам кажется? N. Епле тусан ырă пек туйăнать хăна, çапла ту. N. Иртсе кайнă çын Якор пак туйăнчĕ, хам коримарăм та.— Çок, сана ахаль он пак туйăнчĕ (показалось, будто он). N. Кĕçĕр лайăх çывăрса каяс пек туйăнать те, темле пулать. N. Кĕç персе анассăнах туйăнать (что упадешь, о себе). Орау. Мана та çапла пек туйăнать çав. Чотай. Çакă яла ял темĕн, çитрĕмĕр те кĕтĕмĕр — хола хошшин тойăнчĕ. Чт. по пчел. № 17. Тем, ĕçлет пек туйăнать. Кажется, что поработает?
той (туj, тоj), свадьба, свадебный церемониал, свадебный пир. Н. Седяк. Чăвашсем туйсене çимĕкре тăваççĕ. Туй тăвас умĕн çураçнă хĕрпе каччă венчете кĕреççĕ. Венчет тăваççĕ çимĕкрен маларах. Унтан вара хăтапа хăта туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Обыкновенно каччă ашшĕ хĕр ашшĕ патне килет канаша (на совет). Çак канаша „пăлчал“ теççĕ. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Хĕр ашшĕ каччă ашшĕне ăсатнă чух, çураçнă хĕр вĕсене парне парать те, ӳксе пуççапать, лешсем хăй кинне пахиллеççĕ. Пуççапнă чух, çураçнă хĕр вĕсен урисене тытса пуççапать. Парнисем кĕпепе сурпан пулаççĕ, çак парне панă кĕпе-сурпанпа пӳртри çынсем тутисене шăламçи пулаççĕ. Хăта пăлчал илсе таврăнать килне. Ib. Туй лартни çыннисем пухăнсан (когда соберутся участники свадьбы), пурте турă умне çурта çутса кĕл-тăваççĕ. Унтан вара авланакан ача (жених) ашшĕнчен пуççапса пиллĕх ыйтать. Ача ашшĕпе амăшĕ пиллеççĕ. Туй çыннисем вара кĕлете туй лартма каяççĕ пурте. Туя кĕлетре пуçлаççĕ, унта та сăра, эрех, яшка-çăкăр пулать. Кĕлетре туй пуçĕ туй çыннисене пахиллет те, мăн-кĕрӳпе пур туй çынни юрла пуçлаççĕ; шăпăрçă шăпăр калать. Кĕлетре виçĕ пар ташлаççĕ, тата нумай урăх юрăсем юрлаççĕ, унтан вара пӳрте кĕрсе туй тăваççĕ. Туй кӳртес текен çын пырса туй пуçне илсе каять хăй патне, туй çыннисем кайран тин каяççĕ урăх килле. Пĕр килĕрен тепĕр килле куçнă чухне, туй пуçĕ хуçа сĕтел çинчен çăкăрпа чăкăт улăштарса илет: вăл çур çăкăр хурса пĕтĕм çăкăр илет; чăкăтне те çапла тăвать. Туй пуçĕ çăкăр тултарма такмак çакса çӳрет, такмак тулсан хуçа килне кайса пушатать. Ялти хурăнташсем патне çӳресе пĕтерсен, хăти патне каяççĕ лаша утланса, ялта çӳренĕ чух та утланса çӳреççĕ. Хăти патне 20—30 çын каяççĕ. Хăта хапхине укçа парса уçтараççĕ, укçасăр уçмаççĕ. Теперь хĕр (невесты) хурăнташĕсем арçын туйне хăйсем патне илсе каяççĕ. Хĕр ашшĕ арçын туйне ăсатать хăй патĕнчен. Арçын туйĕ тухса кайсан, хĕр туйĕ хатĕрленет кайма пĕтĕмпе. Хĕр япалине тиеççĕ, арчине, тумтирĕсене, пурне те тиеççĕ. Арча çине хĕр шăллĕсем ларса каяççĕ. Хĕре леçме нумайăн каяççĕ: 25, 24, 26 çын. Хĕр туйĕ хăта патне пырсан, арçын туйĕ тухать те, хĕр куми тавра виç хут çаврăнать, виççĕмĕш хут çаврăнсан кĕрӳ каччи хĕр кӳмине нухайккипе пит хытă çапать, вара арçын туй кĕрет килне. Хĕр туйне кӳртеччен хӳме витĕр пăшал переççĕ. Чир-чĕр кайтăр, усал кайтăр, теççĕ, вара хĕр туйне хăта кил хапхи уçса кӳртеççĕ. Хĕр кӳми пӳрт умне пырса чарăнать, хĕрĕ кӳме ăшĕнче урисемпе хытă ларкăча тапса ларать. Туй курма пынă хĕрсенчен пĕрне кӳмере тапса ларакан çураçнă хĕрĕн урине ĕçерме хушаççĕ. Çавна вĕçерсен, хĕр кӳме ăшĕнчен тухать те, урисене туртакан хĕре çĕрĕ е укçа парать. Хĕр пичĕшĕ хĕре урапа çинчен çĕклесе антарать, кĕру-каччă хĕрпе, хăй арăмпе, ытакласа пӳрте кĕрсе каяççĕ. Пӳртре упăшки турăш патĕнчи сĕтеле каять, хĕрĕ тĕпелти сĕтеле каять. Пӳртре пăртак туй тăваççĕ те, япаласем кӳртме кĕлете каяççĕ. Хĕр япалисем çинче унăн шăллĕсем лараççĕ. Вĕсене, кĕрӳ-каччи (йыçнăшĕ) укçа парса япаласем çинчен антарать, унсăрăн вĕсем анмаççĕ. Хĕр япалисене хĕр инкĕшĕ хатĕрлесе тăрать, кĕрӳ-каччи кӳртет кĕлете. Кӳртсе пĕтерсен, арăмĕпе иккĕшĕ те кĕреççĕ, унччен унта яшка-çăкăр хатĕрленĕ пулать. Кĕлетрен кăларсан çĕнĕ-çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ. Çаксене туса пĕтерсен, туй пĕтет. Хĕр кӳме килекенсем анчах туй туса çӳреççĕ. Хĕр кӳме килекенсене ăсатсан, туй тăнчă пĕтет. N. Арçын туйĕ, свадебная церемония, совершающаяся с жениховой стороны; хĕр туйĕ — то же с невестиной стороны. Ильмово. Çав пӳртре арçын туйĕпе хĕр туйĕ пĕрлех пулать. Изамб. Т. Хĕр туйĕпе арçын туйĕ пĕр кун пуçланат. СПВВ. ПВ. Туй тенĕ çĕре тукмак йăваланать, праçник тенĕ çĕре выртан каска хускалнă, тет. (Послов.). Собр. † Туйăн ывăлĕ тункати, хĕр парса та хĕр илмест. Ст. Шаймурз. Çитсен, туя кĕреççĕ (на свадебный пир). N. † Туйра кашта авначчен парне кӳртсе çак-и-ха? Альш. Вĕсем тухса кайтарасшăн мар, тет: ил çураçса туйпа, тет. N. Ыран Иван туй пуçтарат, тет. (Такмак). N. Той патне кĕр, зайти на свадьбу. N. Той варĕнче йăлт-ялт, йăлт-ялт сиксе çӳрет (пляшет). НАК. Туй тесе ывăл авлантарнă чухнехине калаççĕ, шыльăк тесе хĕр панă чухнехине калаççĕ. N. Пит вăйлă туй тăваççĕ. N. Ыран туй тумалла тенĕ чухне лашине сĕлĕ çима пӳлмене кĕртсе янă, тет. Альш. Ача-пăча туя курма каймасăр: туя тукмак йăваннă, тесе калаççĕ, теççĕ. Курм. † Туин, туин, туй анать, пирĕн Ваçли туянать, пирĕн хăнча туянас. Ст. Чек. Кĕрӳ хăй туйĕнче ташласан, арăмне йывăр килет, тет. Ав Шаппук хăй туйĕнче ташларĕ, тет те, арăме çулталăкченех вилчĕ, тесе, сăмах кăларчĕç. Тĕрĕссипе акă мĕнле пулнă. Куртьтян хăй туйăнче акăшсем патĕнче ташлама тытăннă та, акăшĕ пырса: Куртьтян, эй арăмна вĕлересшĕн-и? ан ташла, тĕсе сĕтĕрсе карĕ, тет. Альш. † Туйăм, туйăм, туй иккен, туй илемĕ çак иккен. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумаях ытла пулмасть. N. Вăлă туй туса памари? Ерк. 149. Ахăрттарать яш-кĕрĕм, пуçĕнче туй сĕрĕм. N. Туй хускалать. Начинается свадьба. || Свадебный поезд. Орл. II, 248. Пысăк ялтан пĕчĕк яла туй килет. (Кăвар кăларни). Ала 85. Туй тавăрăнсассăн, темĕн чухлĕ халăх пухăннă, ял-йышсем пухăннă, пурте ĕçсе-çине, савăннă. Ib. 82. Унта ана ĕçтерчĕç, çитерчĕç, тет, унта туй кĕмелле турĕç, тет. Сред. Юм. Туй хапха айне çитсен, кĕрӳ кĕпи çĕлемеççĕ она. (Говорят, если за что-нибудь примутся поздно). Изамб. Т. Танлисна (= Таниле йысна) кинĕ патне Арланкассинчен туй килет, темест-и? Ала 81°. Ваттисем ĕçрĕç, тет, çирĕç, тет, хăççан туйпа килессине каласа хучĕç, тет. Тим-к. Пичĕш панче туй ӳкĕ, шăлнĕ панче çĕр выртĕ. (Пичĕшĕ — кăмаки, шăлнĕ-вучаххи). || М. Сунч. Масар çине çитсессĕн, пытарнă вырăна хĕрессене ватса вут чĕртеççĕ те, йĕри-тавра ларса хыва пуçлаççĕ. Хывнă чухне çапла каласа хываççĕ: пил ту, (ят) ачам, сана асăнса килтĕмĕр, пурăр та пил тăвăр. Ватти-вĕтти, пурăр та (ят) туйне пырăр, пымасăр пĕри те ан юлăр. (Çиччĕш). Чăв. 31. Атя туя! Так зовут покойника на поминки. Ib. Ахаль ташламасăр, юрламасăр тăрсан (на поминках), вилнĕ çынсем ирĕк илеççĕ, тет; вăлсем ташлаççĕ, юрлаççĕ, тет; çав кама пумилкке тăвакан çынна хĕнеççĕ, тет: санăн туйă çапла-и? Ни юрлакан çук, ни ташлакан çук, тесе. Çавăнтан пĕртте ахаль тăмасăр ташлаççĕ, юрлаççĕ. || Празднество. СПВВ. ФН. Ака туйĕ — тырпул праçникĕ. См. ака туй. || В перен. знач. Туперккульос З2. Чăваш çынни театтăра та юратать, анчах ăна вăл туй е камит тет. Альш. Вăл (коновал) кунталла киле-киле каят: ĕçне тăват та, ĕçсе, ӳсĕрĕлсе туй туса каят. || „Собачья свадьба“. Курм. Йытă туйĕ. Орау. Йытă таçта çухалчĕ-ха, туя кайнă курнать. || Узел. Шигали. Чĕр туй, живой узел; вил туй, мертвый узел.
назв. свадебного обряда. Ст. Яха-к. Пирĕн енчи чăвашсем ывăлĕсене авлантарсан, хĕрĕсене качча парсассăн, кайран туй таврашĕ тасаттараççĕ. Вăл туй таврашне ывăлне авлантарсан, хĕрне качча парсассăн, пĕр çулталăк çитичченех тасаттараççĕ; пĕр çулталăкра та тасаттаримасан: çын хĕн курма пуçлат, теççĕ вара.
назв. божества. Б. Олг. Тата той тунă çын он чуне каланă вăл: той торри çырлах, тенĕ, кам той туакан çын, хĕр парса-ли или улне алантарса-ли. Той торри эс те çырлах, тенĕ. Той торрине лартнă хорăн: ста кирлĕ, онта, кăкласа килсе лартнă, ят полтăр, тесе. Той торри хорăнĕ тенĕ. Она лартнă той хоçи.
тоя (туjа, тоjа), палка, трость, клюка. Орл. II, 249. Кăмака айĕнче тимĕр туя выртĕ. (Ĕçлен). N. Ват çын туяпа çӳрет. Орау. Пирĕн атте туйине яланах тăрри вĕçĕнчен (пĕчĕк пуçĕнчен, çинче вĕçĕнчен) тытса çӳрет. Эпĕ ăна: мĕншĕн апла тытан, пысăк вĕçĕнчен тытмалла, терĕм те, вăл мана: апла туяласа çӳреме йăвăç кутăн ӳсет-им, терĕ. Кайран ытти стариксем епле туяласа çӳренине асăрхах çӳрерĕм те, чăнахах та, пĕр старик те туйине кутăн туяласа çӳремест. Мĕншĕн апла туяласа çӳретĕр, тесе ыйтсан: кутăн туяласа çӳресен пурăнăç кутăн каять, теме хăтланаççĕ. Альш. Туя хуçăличчен хĕненĕ. Бил, пока не сломается палка. || Переносно — сельский староста. Альш. Туя патне каяс-ха. Надо итти к старосте (потому что у него в руках постоянно палка).
опираться на палку, клюку. Чем люди живы. Ме-ха хам туяма, пит вăйран карăн пулсан, туяланса пыр. N. Вăл туяланса çӳренĕ туя. Толст. Вăл шавах шурă пирпе чĕркенĕ çĕлĕкне тăхăнса, патакпа туяланса çӳренĕ. N. Туюна туяланса тух. Четыре пути. Алăк патне те аран-аран туяланса çитнĕ.
(туjмы̆кка), долг (от русск. недоимка). КС. Шăши (имя человека) халĕ перет-ха вăл (здорово живет), леш çулсам туймăккасам пурччĕ курнать те, халь татса пĕтерчĕ. Сред. Юм. Пĕлтĕрхи туймăкках пор-ха онта ман, халь те парса татмас-ха.
колдовать. СТФ. Асамласа, тука туса пар. Ib. Çиленсессĕн вăл тука туса такама та пĕтерет.
назв. одного из околотков (касă) д. Каменного Врага, Сарат. губ., Кузнецкого у. (Тукай). Кам. Враг. Тукайкасси ялĕпех Тукайран куçнă. Вăл ял вырăнĕнче халĕ хир, ăна Тукай хирĕ теççĕ.
колдун. Изамб. Т. Байгул. Ах токатмăшĕ, хайхи çĕрле шакканни, шăнса вилнĕ пулĕ, ах, мĕншĕн кӳртмерĕм-ши? тесе хыпаланать. Сред. Юм. Токатмăш тока тăвать. Колдун проклинает. || Колдовство. БАБ. Тата çитменнине вăл хăй тукатмăша вĕренни çинчен каланине илтрĕм (тукатмăш туса этемсене усал тунисемпе мухтанса ларнине).
слово, соотв. русской частице „ка“, иногда употр. в смысле только. Пшкрт. Тытса, тет, токко. Ib. Кил, токко. Кай токко. Ступай-ка. Ib. Мĕн ĕçлет онта вăл? — Тăрат токко, ним те тумаст. Ib. Килтеччи вăл? — Килтеччĕ токко.
токмак (тукмак, токмак), колотушка. Янш.-Норв. Лапка айĕнче йĕпе тукмак. (Загадка: реnis). Ст. Чек. Алли тукмак пек шыçса кайнă. Ск. и пред. чув. 8. Симĕс тукмак аллинче. В. Олг. Атьăр тоя, атьăр тоя ватти-яшшипе, атьăр, арăмсам, ачи порĕ ачине илĕр, ачи çокĕ токмак илĕр. N. Йĕкĕрешсем тукмак пак ӳсеççĕ, тет Кулине. Пазух. Раккассисем туй халăхĕ — пăрахăç сăвай тукмакĕ. Якейк. 1) Вот токмакки, колотушка для забивания клина или топора; 2) чăмăр тôкмак — пир токмакки, тата кĕпесене, типсен, çапмалли токмак. VS. Юрк. Хĕрлĕ хĕвелпе типĕтĕпĕр, çăка тукмакĕпе çапăпăр (платок). || Валек для белья. Якейк. Кĕпе çума карăм та, хорăн токмак çорăлчĕ, хорăн кĕвенте хуçăлчĕ. СПВВ. МС. Тукмак — кĕпесем çапмалли, вутă çурмалли; тукмак — кашкăр: кашкăр тесен, кашăк пек çăмăлланать, теççĕ, тукмак тесен, тукмак пек йăвăрланать, теççĕ. || Язык колокола. КС. Чан токмакĕ, язык колокола. Т. II. Загадки. Чан токмакки, язык? || Гири у часов. Шибач. Часси токмакĕ, гирька. || Палка, которой бьют в барабан. Сорм-Вар. † Мучи кăркки шур кăркка, çапрăмăр та пăрахрăмăр, параппан тукмак турăмăр. || Нагайка. Бел. Гора. Ача кăмăлне килмесен’ вуниккĕпе явнă тукмакпа çурăм çинче вылятĕ (невесте). || Бедро, ляжка (птиц). Ау 188°. Автанăнне тукмакне касса илтĕм те, çисе ятăм. Орау. Чăх тукмакки. Ib. Чăххăн е алтанăн урисене, ашлă пулсан: ачана тукмакне парас, теççĕ. Сунт. Ĕлĕк чух унпала иксĕмĕр ĕçкĕ ĕçсе, алтан тукмакки çисе, итес уйăрса тавлашса пĕтнĕ. Сред. Юм. Алтан токмакки, верхняя часть ноги петуха. Бел. Гора. Астăвăр-ха йыснана, хур тукмакне сĕтĕрет. КС. Тукмак-пĕçернĕ кайăк пĕççине калаççĕ (ачана тукмакне парас, тиççĕ). N. Асатте пусрĕ ват лаша, мана пачĕ тукмакне. || Волк. Орау. Тукмак тесе кашкăра, йăвăрланса выльăха ан тытайтăр тесе, калаççĕ. Тогаево. Ялта токмаксем хăш çынăнне тыйха тытнă, хăшшăнне пру, хăшшăнне ĕне тытнă. N. Сорăх ывханĕ (= ылханĕ) токмака çитмест. (Послов.). Орбаш. Тукмак-кашкăр. || Тупой (о человеке). Юрк. Арăмĕ ухмах пулинччĕ, ачи тукмак пулинччĕ. N. Тиечукĕ те, тукмакĕ, пупăн ĕçне пĕлсессĕн, хăранипе хурланса вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен. || Прозвище человека. Ск. и пред. чув. 34. Акă сирсе халăха вĕçсе ухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. || Яз. имя мужч. Именд.
тол (тул, тол), наполняться, стать полным. N. Шăтăк тулсан, çын укçине лав çине тиерĕ, тет те, шуйттан ачине кӳлсе килне чуптара пачĕ, тет. Корачка. Пыр шăтăк толсак ларчă çĕмĕрт çисе. Ала 74°. Хурана кĕмерĕ, чукуна тулмарĕ (бык). СТИК. Ĕне çилли тула килет (уже скоро будет полно, у стельной коровы). СТИК. Чĕлĕмне тивертсех туртса пĕтерейместĕн, вăл тула тăрать. Не успеешь выкурить трубку, как оно (ведро) уже полно. N. Пĕве тулнă. Пĕвене шыв тулнă. Регули 1064. Кӳлĕ шăнче çомăртан шу толчĕ. О сохр. здор. Пирĕн ăшран пĕрмаях ăшă тухса тăрсан та, ун вырăнне çĕнĕрен ăшă тулах тăрать Ib. Ача выртнă çемĕн сăпка çитти айĕнчи таса сывлăша пĕтĕмпе хăй сывласа илсе пĕтерет, ун вырăнне таса мар сывлăш тулса çитет. СТИК. Пирĕн пӳртре шыв татăк тăмаст, хамăн çемье пысăккипе, шыва нуммай та тыткалатпăр пуль те, пĕрре пĕри каят, тепре — тепĕри, çавăнпа витресенче шыв тулах тăрать. Ib. Крантлă пичĕке аван та çав (бочка с краном очень удобна), крантне кăшт пăран та, пĕр-ик-виç минутран витре тулса та тăрат. Якейк. Попа эп паян пĕр пăтакка ыраш толимирах (неполный) парса ятăм. Кан. Ун тавра шăтăк кăшт тулми лайăх тăпра тултараççĕ. N. Хам шывра выртнă чухне çăвара шыв кĕрсе тулнă та, хырăм йăлт тулса кайнă. || Разливаться (о реке). Орау. Атăл пĕлтĕрхи чул тулнă, тит, ĕнтĕ. N. Кăçал шыв питĕ тулмари? N. Тулса кай (о реке). N. Атăл шывĕ толнă. || Прибывать (о воде). СТИК. Çырмари шыв кашни кун тулса пырат (каждый день прибывает). Ib. Çырмари шыв тула пырат (каждый день прибывает). Ib. Çырмари шыв тула пырат ĕнтĕ (скоро совершенно наполнится). Ib. Çырмари шыв тулах пырат (мĕн тулнăçем тулат, все прибывает). N. Атăлта шыв тула пырат (все прибывает). N. Çырмара шыв тулнă. Орау. Тата тулать-ши ку кӳлле шыв? Еще будет ли прибыль воды? Регули 424. Шу толах пырать. || Наливаться (о зерне). Сĕт-к. Ыраш тĕшши толса çитнĕ. N. Пăрçи тула пуçласассăн. || В перен. знач. N. Уй варĕнчи олмоççи, çӳлчи сарлать — уй толать, уй илемне вăл кӳрет. || Распуститься (о листьях). Ст. Ганьк. Шыв хĕрринче хурама, çулçи тулса çитсессĕн, тăкăнат аслă шыв çине || О луне. N. Уйăх тулса пырать (или: çитĕнет). N. Тулса çитнĕ уйăх, полнолуние. || Наливаться кровью. N. Мĕкĕрленсе ларнипе пуçа юн тулать. N. Тулса ларчĕ (кровь в рубахе). || Быть выплаченным сполна. N. Окçи толнă таран илĕр. Н. Якушк. † Ырă хăтаçăм (ятне кала), тулчи сана хĕр хулăм, тулмари сана хĕр хулăм. Хĕр хулăмĕ тулман пулсассăн, тата парăпăр, хăтаçăм. || Исполниться. N. Шăп виç эрне тулса çитсессĕн, асатте вилсе кайрĕ. Изамб. Т. Ашшĕ вилни акă пилĕк çул çăварнире тулат. N. Унтан вара, вăхăт тулсан, вăл хăйĕн ывăлне янă. || Испытывать полное удовлетворение, быть удовлетворенным. N. Çăкăр çине пăхсанах, мĕн пур кăмăлăм тулса ларат. ЧП. Килес хăна килчĕ, кăмăлăм тулчĕ. Ib. Савнă тусăр инçе кайиччен, курса юлсам куçăр туличчен. Ст. Шайнурз. † Сирĕн патра эпир килсессĕн, тулаяттăр сирĕн кăмăлсем. || Испытывать обиду, горечь и т. д. N. Ăшăм-чиккĕм тулса çитет. N. Ăш-чик толса охрĕ те, темĕн чол макăрса пĕтрĕм. N. Хурлăх куран салтакăн ăшĕ тулса çитет. N. Сирĕн пурăнăçăра аса илетĕп те, пĕтĕм ăш тулса çитет, куç-çул куçа хупласа илет. Сред. Юм. Ăшăм-чиккĕм толчĕ. Накипело в душе. N. Е ӳсĕрпе ăш тулса çитет те, çынна тем каласа пĕтерен. || Употребл. в качестве вспомогательного глагола. Изванк. Кашни урапана пĕрер икшер лаша кӳлсен, йăвăр пулат, унчух вилнĕ çынсем ларса тулаççĕ, тет. (Поминки). Кан. Куç ыратса-а-а кайрĕ те, хĕп-хĕрлĕ юн анса тулнĕ. N. Вăл çурта часах халăх пит нумай пырса тулнă. N. Çав вăхăтрах таçтан çумăр пĕлĕтсем тухса тулнă.
разлив. Шурăм-п. Çуркунне Атăл тулăх пулсан, тыр-пул, утă лайăх пулать, теççĕ. N. Шыв тулăх çĕре куçса кайрăмăр. Ёрдово. Шыв тулăх чух çынсем те шыва кайса чылай вилеççĕ. N. Шыв толăхĕ (х’) полмасть поль кăçал. Нынче большой воды не будет. N. Çуркунне шыв тулăх пулсан, тырă аван пулать. Кĕвĕсем. Атăлĕсем тулăх, шывсем сулхăн, ишес пулсан, епле ишĕп-ши? || В достатке, достаточно. Слеп. Тырă-полăран, кирек мĕнтен те толах (в достатке) порнать вăл. N. Ырă курса тулăх пурăнма ĕмĕтленет. N. Тулăх пурăнса савăнмалла пултăр. N. ЧС. Ачисем (его), пурте пурăнса, тулăх пурăнмалла пулччăр. Чхĕйп. Акă эпĕр сана апат-çимĕç паратпăр, ăвăнта пултăр, ĕçсе çи, тулăх пурăн, тенĕ (покойнику). N. Тулăх тăраканскер N. Пирĕн çăкăр тулăх, хуть те çăкăрпех çи, ним те чару çук. || Полный. N. Пит тулăх çăл-куçĕ. || Сам. 51. Ырлăх, канлĕх курасса çултан çула вăл кĕтет, тулăх пурнăç тупасса текех шанать, ĕненет.
в достатке. Вино-яд. Пурăнăç ту тулăхлă. ЧС. Вăл ĕмĕрне тулăхлă, сывлăхлă пурăнса иртертĕр.
(тулдар), наполнять. Орау. Туллиях тултартăн-и? — Çурри ытларах.— Туллиях тултарас пулать. СТИК. Ĕне мĕн пурăннăçем сĕтне хăпартат, малтанах куркана та тултараймасчĕ, халĕ çак витрене тултарса пырать (чуть не полно дает в это ведро). Сунт. Кун каçиччен çĕр çын ытла кĕрсе тухать те, урайне пĕтĕмпех тултарса хăвараççĕ (сорят). N. † Аттен пӳрчĕ пусăк пӳрт, хамăр килсе толтартăмăр. Ст. Чек. Сĕтел тулли ĕçкĕ-çикĕ тултарса лартнă. N. Темскерпе тултарнах паян ман пуç (тяжесть в голове). || В перен. знач. ПВЧ 90. Атти пӳрчĕ, ай, аслă пӳрт, тултариччен, ай, юрлам-и, тулса çитсен, тухам-и? N. Ати пӳрчĕ шурă пӳрт, янрать, янрать, янримасть, эпĕ юрлам янрамала, тултариччен юрлам-и? Ачач 68. Таврăнасса каллех ăшчиккине тултарса таврăнчĕ. || Насыпать полно, доверху. Кан. Авăртма пынă çынсен çăнăхне вăрттăн тултарать. || Довесить. Толст. Ашне начаррине панă, тет, çитменнине тата виçине те тултарман, тет. || Завалить. ТХКА 41. Хура кĕсрене шăтăка йăвантарса ятăмăр. Çăхансем кăранклатса вĕçсе çӳреççĕ. Кĕсре çине тăпра тултартăмăр. || Набивать. О сохр. здор. Пысăк шăтăк алтса, тĕпне те, пур аяккисене те тăм тултарса, питĕ хытă таптаса пирчетес пулать. || Наливать. Альш. Лешĕ пĕр çăпала сĕт илет тултарса, сапат кăна хырăмĕнчен. СТИК. Стайккари шыва тултарах тăратпăр (никогда пустой не стоит). Ib. Çула пирĕн, пахчари çимĕçсене сапма тесе, пусăри шыва стайккапа тултарса хĕвел çинче ăшăтаççĕ, çав шыва вара кирек ăста та тыткалатăн, мĕн чакнă, ăна çĕнĕрен тултаратăн, çавна вара çапла калаççĕ. || Надувать (о снеге). N. Пирĕн кил-карти çумне юр пит тултарчĕ-и? Тултарнă пулсан, лепе уçкалăр-ши? N. Ĕнер питĕ нумай юр тултарса хунă. N. Юп хушшине юр тултарнă. || Выплатить сполна. Сред. Юм. Аллă тенкĕ холăм толтарнă. Пятьдесят рублей калыму сполна выплатили. Юрк. Вăл укçисене хулăн укçи тултарма тесе параççĕ. || Вымнеть (близка к растелу). N. Кĕсрӳ пит тултарчĕ ĕнтĕ. К.-Кушки. Пирĕн ĕне тапратса тултарчĕ ĕнтĕ, час пăрулат пулмалла. || Удовлетворять. КАЯ. Эпир, айван ывăл-хĕрсем, ним пĕлмесĕр ĕлĕк сурăм киремĕтне тултармасăр çапла пултăмăр пулĕ. (Из моленья киремети). || Выложить (о дровах). N. Вутă тултараймарĕç виçĕ аршăна. || Исполниться (о возрасте). N. Хĕнпе ӳссе хĕр пултăм, вунçич çула тултартăм. Ачач 22. Тимуш пуçĕнче тата, ӳссе пысăклансассăн та манмалла марскер, çав хăй вуниккĕ тултарачченхи вăхăтран тепĕр самант пит çирĕппĕн ларса юлнă. N. Виçĕ çул тултарсан, килĕп курмашкăн. || В качестве вспомогательного глагола. Алик. † Эпир сӳрес сӳрине чăхсам айне лартрĕç те, чăхсам сысса тултарчĕç. (Солд. п.). N. Халĕ те ярса тултарман-и-ха? Панклеи. Потран татса толтарсан (когда нарвали борщовник), арăмсам киле тавăрнчĕç. Изванк. Тул çутăлсан, икĕ урапа кӳлчĕç те, лашасем тавра пĕтĕмпех пирсем çакса тултарчĕç, килкеписене те пирсенченех турĕç. (Похороны). Б. Яныши. Старик пулă нумай тытса тултарчĕ, тет те, киле таврăнать, тет. Чураль-к. † Эпир каяс çул çине йĕтĕн акса тултарнă; эпир илес сар хĕрсене елек парса пĕтернĕ. N. Касса кĕрсе пӳрте йĕри-тавра йывăçсем лартса тултаратпăр. Унтан çулса кĕрсе урайне пĕтĕмпе курăк сарса тултаратпăр. N. Ĕçсе тултараççĕ те, çапăçма тытăнаççĕ.
поверхность, наружная сторона, внешняя сторона. ЙФН. † Ай аки, Плаки, Исментĕр карти тулĕ, Чул-хула туллин туйăнчи. (Свад. п.). Сред. Юм. Пос толĕпе çавăрнса кĕтĕм. Чтобы не итти деревней, обошел ее. Етрух. Çапла вара пус тулĕпе алтса çавăрăнаççĕ. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-чунăмсем, кĕрекĕрсем тулĕнчен сим юхать. Ib. † Тăвансем пыра пуçласан, тултан тула эп чăмăп [я буду все приближаться к наружной стороне (к поверхности воды?), т. е. не буду скрываться]. Якейк. † Ай ати, ай апи, толтан парса яратни, шалтан парса яратни. (Поет сестра невесты). ПНЧ 112. Çакă ялăн хĕрĕсен шĕвĕр сăмси толалла. N. Тулалла авăнчăк, шалалла авăычăк. (Кĕленче-курпун куçлăх, выпуклые очки). N. Тулалла-и, шалалла-и. || Пространство вне жилища. Шурăм-п. Кунашкал çĕре юрататăп, толтай кĕрес те килмест. Трехбл. Утне пăхан çулта выртман, çынна пăхан тулта выртман. (Послов.). Изамб. Т. Тулта каç пула пуçланă (стало вечереть). Орау. Тула пăхăр-ха, шăнтман-и кĕçĕр? Кĕвĕсем. Тулаях та тухрăм: эп тул куртăм, улмаях та чăпар та ут куртăм. ГТТ. Тулалла тухса кĕр. Выйди (на некоторое время) на волю, т. е. на воздух (напр., чтобы освежиться). Панклеи. Вăл тола карĕ те, онта ларса йолчĕ. Якейк. Эп тулта выртап. Я сплю на дворе. Ib. Эп тула выртап. Я лягу на дворе. Юрк. Эсĕ тула тухса кайсан, Митук вăрттăн çумарккана çыртарчĕ. Ib. Икерчине çулама тултан услам çăвĕ, арпус пеккине, çавракине, пысăккине, йăтса кĕчĕ (внесла). Дик. леб. 35. Йывăç тымарĕсем тулала туха-туха кайнă. || Рассвет, заря. Хурамал. † Ирхине тăтăм тулпалан (рано). Синерь. Тул çутăлса киле пуçларĕ, тет. Сĕт-к. † Тол çутăлса киле пуçласан, хĕрсем йорлаççĕ; тол çутăлса тол килет, тол колачи çас килет. Янорс. Ку кĕпер урлă каçсан, пĕр ту патне çитрĕмĕр, кунта тул çутăлса килчĕ. N. † Автан автать, тул çутлать, ал илер те уйрăлар. Моштауши. Нăмаях калаçса лармарăмĕр, тол çутăлса та карĕ. Б. Яуши. Тул такçанах çутăлнă, тет. N. Тул çутăлас енне кайсан, каллах килне кайса выртать. СТИК. Кĕлтене тул çутăласпарах тухса карăмăр. На возку снопов выехали еще до рассвета. N. Эпир вăрманта шăтаксем чавса лараттăмăр. Тул çутăлнă-çутăлманах австрисем пире тупăпа яра пуçларĕç. Ск. и пред. чув. 99. Тул çутăлас патнелле (около рассвета) тухать сарă яш ача. N. Тул çутăласпа эпир тăтăмăр. Юрк. Тул çутăлнăпа. Якейк. Эп йомах ярсах тол çутăлтартăм. До самого рассвета все я рассказывал сказки. Ib. Эпĕр калаçса ларсах тол çутăлтартамăр. Мы разговаривали вплоть до рассвета. || Погода. Чист. Аранçĕ тул çемçетесшĕн витнă. Пухтел. Тул ăшă пек-и? — Çук, ăшă мар тул. Ib. Тул ăшăта пуçларĕ; тул сивĕте пуçларĕ. || Верх, т. е. внешняя сторона платья. N. Ăшĕ-тулĕпе. || Корка (напр., пирога; противоположно ăш, начинка). Собр. Урпа пашалу тутлă тул, сăра салачĕ урпа тырри. N. † Сыснаш (= сысна аш = кокли тувас теттĕм, толне толăран тувас теттĕм (хотела). Якейк. Пирĕн хăта пит лайăх, толĕ çортри полсан та, ăшĕ тăпăрч полмалла (т. е. на вид невзрачный, но душою хорош). || Корка (переплет) книги. N. Эпĕ çĕр кĕнекене хыт тол туса хотăм (переплед). Н. Якушк. Хам вулакан кĕнекене симĕс тулĕпе туллаттартăм. (Солд. п.). || Обертка, покрышка книги. Сятра. Кĕнекее тол тытрăм (обернул). || В знач. послелогов: за... вне... СПВВ. Хапха тулне тухса пăхнă. Юрк. Хапрăк ял тулĕнче (за селением), шыв урлă. Регули 837. Кил карти толĕнче йолчĕ. || Больше. N. Çитермен е ватă выльăха епле вăйран тула ĕçлеттерен?
отправлять естественные надобности. N. Ку тула тухма ларать, тет те, лешĕ кунăн лашине утланса каять, тет. Абыз. Тула тухса кĕрем-хе (до ветру). ЧС. Вăл вилес уммĕн: тула тухас, терĕ. Б. Олг. Тола тохса килем (для испражнения, вежливо). N. Тула тухса кĕрем-ха (за нуждой). Альш. Ача-пăча ăна-кăна пĕлмĕ, тухĕ те, тула тухма ларĕ. N. Тола тухас кисе карĕ.
беситься, злиться, грызться. СТИК. Касмăкри йытă луш çĕртенех тулашся тăрат (попусту беснуется, лает, злится). N. Ку улпутсем пĕр-пĕринпе йытăсем пек тулашса пурăннă. N. Вăл çимĕçсене кайран ик-вис кун пĕтĕм касăра анчăксем тулаша-тулаша çиеççĕ. КС. Йытсем тулашаççĕ. Çĕнтерчĕ 35. Э-эй, иртет. Ăйăр та кастарна чух хытă тулашать те, кайран чиперех çӳрет-çке. Шел II. 34. Авалхи пек тулашмĕç. || Бушевать. ТХКА 103. Вăрман янăрать,— сĕм вăрман кашлать, сĕм-вăрман тулашать. || Расстраиваться (о желудке). N. Ăш-чик тулашнă чухне? ПТТ. Ăш-чикки тулашнă енне уласа йĕрет (от жажды). || Возиться, стараться. Хурамал. Ялан ĕçĕпе тулашать, пĕрре те чарăнмасть (все старается, возится). Пшкрт. Толашат часрак тумашкăн (старается). Ib. Эп толашатăп, толашатăп, нимĕн те статин (= стайĕ)? килмест (неудача). Хорачка. Вой çоклин те хăтланат, толашат, ялпа танак поласшăн. N. Тулашса пурăнап (мучаюсь). Альш. Ирĕксĕр чунĕ тулашат-тăр (им досадно?). N. Чун тулашать (тоска?).
долг. СЧУШ. Ĕнтĕ вăл хăй те ĕлĕкхи тулăксемпе тӳленсе юлчĕ.
(тул'э̆к'), только. Орау. Халĕ тулĕк вăл кайнă, тет-ха, ун панчен. М. Яуши. Старик калать, тет: каям тулĕк, ку тăмана мана улталарĕ-ç, тесе каларĕ, тет. N. Халь вăрçă тавраш çок, тулĕк вĕренетпĕр те ĕçе кайса килетпĕр.
, толт, носить, таскать. Ала 55. Эпĕр вĕсене (вещи) лав çине тултăпăр (будем носить на телегу). Ау ЗЗ. Ылтăнпа кĕмĕл тултакансем. N. Навос лайăххи толтрăм (натаскал на гряды). Юрк. Çав çăл шывне куллен ĕçмешкĕн витресемпе тултнă. Ib. Хăй картишĕнче пус çук; шыв кирлĕ пулсан, куллен çын пуссинчен, кӳршĕрен, тултаççĕ. N. Вăл япала тултат (приносит), тет, укçа килчĕ укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. N. Аптекăран пульнитсăна эпĕ амаль нумай тултнă. СПВВ. Хура вăрманта хура тилĕ çăварĕпе йăва тултат-çке. Вăл укçăна памасан, шăши тулттăр укçăна. Н. Лебеж. Тумтир тулта-тулта тул çутăлчĕ.
(тулhы̆р), фыркать (о лошади). N. Кĕсре тулхăрчĕ. ТХКА 102. Тискер кайăксем тулхăраççĕ. СПВВ. Тулхăр; тăлхăр, лаша тăлхăрать; лаша тулхăрать, çил тулхăрать. Тюрл. Лаша толхăрать. Ib. Мĕн толхăрса, шăмарса çӳретĕн. Сред. Юм. Лаша толхăрать (фыркает). || Кипеть сильно. Полтава 54. Вĕри шыв пек тулхăрса, вăл ĕç вĕрет халь ĕнтĕ. „Давно замыслили мы дело, теперь оно кипит у нас“. Ib. Ыр савăтсем эрехпе, тулли кăпăк тулхăрса, шăтăртатса ларнă чух („полны вином кипели чаши“). N. Хăш чух питĕ тулхăраççĕ те, çавăн чух ăш вăркать. || В переносном знач. Ерк. 169. Кĕç! пиччĕшĕ вăл тулхăрнă вăхăтра илсе пычĕ çĕр нӳхрепрен урхана. Сред. Юм. Тем полнă она паян, пĕр май хăй тĕллĕн толхăрса çӳрет хăй (ходит сердито).
только уж. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл çынпа йĕркеллĕ калаçма пĕлмест (только уж не умеет он по-хорошему говорить с людьми).
том, одежда, костюм. Изамб. Т. Унăн тумĕ аван. Альш. Ман тумланма тум çок. Баран. 5. Хуçа арăмĕ хура куçлă, шурă питлĕ, çап-çамрăк, лайăх тумне тумланнă. ЧП. Тум тăхăнакан çулта шăнман. Ст. Чек. Шыва кĕтĕмĕр те, ман Хăрхăм ман тума тăхăнса ячĕ, манран малтан шывран тухса (тарчĕ). Тим. † Шурă калпак ярапи пыл çинче, пуян хĕрĕ-ывăлĕ тум çинче. Юрк. Тумланнă тумĕсем ытла илемлĕ пулнă (у них). N. Темиçе пин çын пит илемлĕ тумĕсемпе вĕсем тавра йĕрки-йĕркипе тăнă. Альш. Мĕн пур илемлĕ тумне тумланса хваттерне пуçтарăнаççĕ. (Хĕр сăри). N. Ытлашши ан иртĕн тум пулсан. Изамб. Т. Исампаль çыннисем тумĕсенчен тĕлĕнсе тăраççĕ. Капк. Вăл ăна (жену) сыватма йĕрсем йĕрленĕ. Анчах, йĕрри ун питĕрĕнсех пынă. Таса йĕр çине пылчăк тум тытнă. || Сбруя лошади. Юрк. Тумлантарнă тумĕсем: пукрешкелĕ хăмăчĕсем, чĕн кутлăхĕсем, чĕн йĕвенĕсем, чĕн тилкеписем, туртисем, пĕккисем — пурте йăлтăртатса анчах тăраççĕ. || Кн. для чт. 163. Пĕр-пĕр шапана пысăкрах хурт çăварне лексен, вăл ăна малти тумсемпе тĕртет. || Красота (жизни). Ир. Сывл. 39. Пурăнăç тумĕ — умăм пулчĕ.
тонсăх (тунзы̆х, тонзы̆х), состояние скуки, употр. чаще в ф. дат. п. в нар. смысле: в охоту. Зап. ВНО. ЧП. Инçе çĕрте пĕр тăванăм пур, калаçаттăмччĕ пĕрре тунçăха. Микушк. † Пӳртĕр çумĕнчен çул иртет, тунсăх мар-тăр шăнкăрав сассинчен. Час-час килетĕп, час каймастăп, тунсăх мар-тăр эсир пиртен. N. † Пӳртĕрсем çул хĕрринче, тунсăх мар-тăр шăнкăрав сассинчен; ир те килеп, тăван, каç та килеп, тунсăх мар-тăр эсир ман сасран. СПВВ. Инçе çĕрте пĕр тăванăм пур, калаçаттăмччĕ пĕрре тунсăха. Хурамал. Çуртăрсемех çӳлĕ, урамăрсем аслă, тунсăх мар пулĕ шăнкăрав сассисем; иртсех те килеп, каç та килеп, тунсăх мар пулĕ, тăвансем, эп сире. N. Вăл кĕнекесем пире пит тунсăх, çавăнпа эпĕ вĕсене тем пек ĕмĕтленсе тăратăп. N. Хура çăккăр мана тунсăх (я долго не ел его с наслаждением). Орау. Вĕсем, нумайранпа аш çименскерсем, тунсăха путенесене пит нумай çинĕ. Сред. Юм. Тонсăха пĕр апат йорать ô. Изредка ладно и это кушанье. Альш. Тунсаха юрат. Сред. Юм. Тонсăха пĕрер апат тинкĕле те йорать. || Скука, тоска. N. Килĕшĕн хытă тунсăха ернĕ. Очень соскучился по дому. || Скучно. N. Пурăнма тунсăх, теме пуçларĕ, ача килтисемшĕн тунсăхлать, курăнать.
(тунзы̆хла), скучать, соскучиться, тосковать, стосковаться. Хурамал. Тунсăхлатăп = курасшăн пулатăп, ыйтатăп. N. Аш çиме тунсăхласа, вĕсене (пăчăрсене) пит нумай çинĕ. N. Пит тунсăхланине кура, ăна уллаха чĕнтĕмĕр. N. Эпĕ, пурăнсан-пурăнсан, тунсăхларăм. Ст. Чек. Тетĕшне тунсăхланă; хура çăккăра тунсăхларăм (выражает чувство человека, которое испытывает он, быв долгое время лишен чего-либо и потом получив этот предмет). Альш. Çемьене тунсăхларăм, соскучился по семье. Турх. Сарă ача сарăхать, хура хĕршĕн тунсăхлать. Сред. Юм. Килтисĕне корманни нăмай полать те, тонсăхларăм ĕнтĕ, киле каяс килет. Конст. чăв. Хăйсем питĕ тунсăхланă — эпĕ чăвашла шăкăлтатса калаçнинчен нимĕн ыйтма пĕлмесĕр пĕтĕмпе тĕлĕнсе, савăнса итлесе ларчĕç. Суждение. Ачана пĕччен пурăнма кансĕр пулнă, вăл тунсăхла пуçланă. Питушк. Ах, тонсăхларăм çантан (соскучился), тет. N. Тем тĕрлĕ тунсăхларăмăр. N. Нумайранпа пĕр-пĕрне курмасăр тунсăхларăмăр. См. Paas. 173. СПВВ. МС. Эпĕ тунсăхларăм пӳртре ларса (стосковался).
(тунди), назв. дня недели, понедельник. Сятра. Тунти. Вăл кон Илйин коньă полсан, çа кона „кон олăшнă кон“ теччĕ. Плашин коньă. Кĕçнерки (тăххăрпа саккăр хошшинчи кон в 1919 году) — „Кон олăшнă кон“. Ытлари — олалă кон, паранкă лартсан, ола полат, теççĕ. Йонкон — çурăлă кон; паранкă лартсан, çурăлă полат, теççĕ. См. мăнарни. || Прозвище мужчины. Сред. Юм.
назв. базара в понедельник. См. ункă пасарĕ. Эпир çур. çĕршыв 22. Ункăн сылтăм енчех вулăс варринче улăхра ункă пасар ларать. Пирĕн вăл пасара Тунти пасарĕ теççĕ.
топ, находить. Регули 1008. Виç кил картинче шыраса топимарăм, тăваттăшăнче топрăм. Ib. 300. Топиччен каймăпăр киле. N. Çтан тупнă эсĕр ку çĕлĕке? Çтан тупрăр эсĕр ку çĕлĕке? N. Она тописан, лайăх полĕччĕ те... Якейк. Онсăр пуçне ку выртма орăх вырăн топиман (не нашел где лечь)? Ib. Онсăр пуçне эс тăхăнма орăх япала топимарăн-и (не нашел что надеть)? Собр. Вăл çĕрĕ мĕн каланине те тупса килсе панă. Сред. Юм. Иккĕн пынă чохне пĕри ӳке парсан, онтан колса: окçа топрăн-а-мĕн? тес вырăнне, тӳрех: топрăн-а-мĕн? тет. Ib. Пире хăйшĕн лава кайма килсе каланă, топрăмăр ĕç вара эпир пориншĕн те лава çӳресен. Янтик. Ах, ун тертне! Мăшкăлать чысти! Ман умран тупайчĕ хăй, кайран хăй умне кайса тăчĕ (нашел на моей лехе, быстро сорвал и ушел на свою леху). Ib. Пыр ярăнсассăн, сăра тупать, теççĕ. Турх. Хăнаху ылхан тупатăн. СТИК. Ун тĕлĕнчен тупăнать. (Гов. про маленьких, если они, отличаясь шалостью, упадут, вывихнут руку, разобьют нос и т. под.). Ст. Шаймурз. Чикрĕм — кăлартăм, чикрĕм — кăлартăм, шурă пуçлă ача тупрăм. (Уйран уçлакан услам çу кăларни). || Карсун. † Ан ӳпкелĕр, тăвансем, эп килнĕшĕн, хăвăр та çапла пырăр хăнана. Тупмăпăр-ши сирĕн сăйăра, тăмăпăр-ши сирĕн умăрта. Ст. Шаймурз. † Ай-хай тантăш пысăк, тантăш пысăк, епле тупаям-ши кăмăлне. || Сосватать. Синерь. Çав тарçа хай Ивана кĕтекен хĕре тупса пама тапратрĕç, тет. || Зарабатывать. Икково. Окçа топа тăрать. Он то-и-дело зарабатывает деньги. М. Сунч. Ун чухне юмăçсем пит нуммай тупрĕç-тĕр. N. Кăçал эпĕ каскаласа вăтăр тенкĕ тупрăм. Регули 1063. Вăл хăва лашисенчен (лашисемпе) окçа номай топрĕ. || СТИК. Ак тупрăм! Ку мана сутса ярĕ. (Ответ отца на наивяое лепетание мальчика: эпĕ, атте, сана, пасара кайсан, сутса ярăп ак, эс мана хĕнетĕнI). || Забеременеть. Шурăм-п. Хунямăш: кин ютран тупрĕ кăна (забеременела от чужого), терĕ. Арăмĕ ача çуратнă, ют çынпа тупнă. || Добегаться, доходиться. КС. Чупрĕ-чупрĕ те, тупрĕ (добегался до худого). Ib. Çӳрерĕ-çӳрерĕ те, тупрĕ. || Родить. ГТТ. Çав вăхăтра аптăраса, çав вăхăтра тин (ача) тупрăм (тупрĕ, турĕ, çуратрĕ). Юрк. Упăшка салтака кайсан 7 уйăхран ача тупрăм. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, ĕрехмет пире тупнăшăн (= çуратнăшăн. КС.). N. Ача тупасси хăшпĕр хĕрарăма питĕ хĕн. N. Вăл ачисене пит йывăр тупать (пит çăмăл тупать). || Получить удар(-ы), побои. Ск. и пред. Чув. 48. Хăй те лайăхах тупса кайрĕ пулмалла. || Юмансар. Хăйне валли туп-а-а çӳрет. Он себе всегда беду найдет. N. Лешĕ топнă корнать ĕнтĕ (налетел на что-то недоброе). || Придумать, изображать. Истор. Шӳт тума юратнă, час-часах хăйĕн юлташĕсене мĕн те пулин тупса каласа култарна. N. Çĕнĕрен пĕлĕмлĕх тупса кăлармалла. N. Пĕр япала пулсан (или: пулнă пулсан), сăмаха тупма йăвăр вара (забудется вследствие того, что стал думать о другом). || Разгадать. Орау. Е паçăр ватă каланă сăмахсене тупас пулать (разгадать слова, сказанные стариком). || Стянуть. Курм. || Заразиться, N. Иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр чир те тупăн.
находить выход, обходиться, изворачиваться. Альш. Праçникшĕн тупăшат, ĕçме-çиме хатĕрлесшĕн. Ib. Вăл та тертлене-тертлене унтан-кунтан пӳртлĕх тупăшат (погорелец).
прибыль, доход, выгода. СПВВ. ИА. Тупăш илес мар çине сут тăвасси çук. Истор. Хăшĕ ĕçлекен çук пирки çĕртен те тупăш курайман. Кан. Çулĕ-çулĕпе унтан нумай тупăш кураççĕ. N. Çулталăк иртсен, тата пĕрлехи ĕçрен юлнă тупăша ярать. Ялюха М. Тупăша, мула парăнни, корысть. Альш. Атя каяр леш вĕçе, улăшăва мар, тупăша. Ск. и пред. чув. 94. Кăвак хуппи, çут-хĕвел, мана тупăш паратьчĕç. || Добыча. Чув. календ. 1911. Вăл вăхăтра вăрçăра тыткăна илнĕ çынсем вăрçă тупăшĕ пулнă. || Выгодно. N. Эпĕ вилни маншăн тупăш, текенсем те пулнах çав.
топала (тубала, тобала), осуждать. N. Эсĕ, тет, çынна ан топала (ылханать). N. Çăкăр-тăвар тĕлĕшĕнчен кăмăлсăр çын çинчен пĕтĕм ял çисе (вар. тупаласа) калаçать. || Срамить, чернить. Ст. Чек. Мана кашни çын умĕнче тупалатăн (чернишь, срамишь). Шибач. Сăмахпала топаласа пăрахрĕ (уничтожил). || Грозиться. Пшкрт. Вăл мана хĕнемешкĕн топалат. Чертаг. Çиленсе порнать: асăнăн, астăвăн, вăн сана тупаласа тăрать, тет, куçранах, тет. Тюрл. Ан топала çынна, мĕн топаласси пор. (Не стращай, токатмăш тăвăп, тесе). || Ругать. В. Олг. Топаларĕ мана сомахпала, тем те калат. || Злорадствовать. В. Олг. , Чув.-Сорма. Хурамал. Çынна пĕрер хĕн килсен, тепри калать: ăна çав кирлĕ-ха, тет. Тепри ăна калать: мĕшĕн апла тупалан çынна, тет. || Пожелать дурное. Хорачка. Мана вăл топаларă (навлек на меня несчастье словами, предсказал несчастье). || Захватывать.
(тубы̆лhа), назв. дерева. Хурамал. Тупăлха, таволга. N. Тупăлха — жимолость. Пшкрт.: тобылҕа, таволга. Юрк. Тупăлха, таволжанка. Зап. ВНО. Тупăлха, кустарник; из корней его вьют черенья для плетей, отличается своею гибкостью. Ib. Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрать-ши? Альш. Лаши епле — тур лаша, турти епле — хурама, пĕкки епле — тупăлха. Ib. Шывăн леш аяккинче юн пек хĕрлĕ тупăлха. Ib. Тупăлха теççĕ тата, пĕкĕ аваççĕ унтан. Богдашк. Каччăпа хĕр хушшине тупăлха шăтса тухинччĕ. Ст. Шаймурз. † Тупăлха та турта, турă лаша. Ст. Ганьк. † Сарă-сарă тупăлха, сакăр çĕртен хуçăлчĕ. К.-Кушки. Сирĕн аллăрти туйăрсем тупăлха-и, çĕмĕрт-и? СТИК. Вăл ку тупăлхаран шăхлинчĕ тăват, шăхăртма тытăнат. N. Тупăлха, дерево, красное, как кровь, твердое, не режет нож (нухайкка аври). Ала 71. † Ушкăн кăна, ушкăн, ай, тупăлха, хĕрлисене суйласа касрăмăр. Байгул. Туртисене тупăлхаран тутартăм. Т.- И.-Шем. Вилнĕ çынна çуса тупăка вырттарсан, ун сулахай аллине тупăлха (scr. тупăлăха) тыттараççĕ; тупăлха пулмасан — йĕплĕ хулă, вăл пулмасан — хыт-хура е хĕрлĕ эрĕм тыттараççĕ. Вăл патака ак мĕншĕн тыттараççĕ; çынна пытарсан, ун патне шуйттансем пырса сырăнаççĕ, вилнĕ çын вара шуйттансене хăй патĕнчен çав тупăлха патакĕпе хăваласа ярат, тет. У каждого будто бы есть „тупăлха“, оно сильнее всех других растений для изгнания злых духов. Вилĕ-йăли. Тупăлха — род ивняка, очень жесткое дерево, даже, говорят, будто оно в воде тонет. Кора совершенно красная. На базарах бывают плетенные кнутики из „тупăлха“.
(тубы̆ш), топăш (тобы̆ш), божиться, клясться. Сред. Юм. Иккĕш пĕрне пĕри хошса топăшса пĕтрĕç. Всячески божились, сваливая вину один на другого. Бгтр. Вăл каллях тупăшма тапратрĕ, тет: мана çакăнта ларнă чухнех начарлат (сделай худым), тесе калать, тет. || Спорить. N. Кам малтан çитĕ, тесе, тупăшаççĕ. N. Эпир унпа пĕр кĕренке мыйăрла тупăшрăмăр. В. Олг. Топăшса эреке ĕçни (на спор). КС. Ваттисем тупăшса тавлашма хушмаççĕ. Капк. Хветĕр ятлă ача, пĕр атăçăпа тупăшса, 2 кĕренке пыл çисе янă. || Соревноваться. Шурăм-п. Тырă выракансем тупашса вырнă пек выраççĕ. N. Вар хушшине çитсен тупăшса çырла пуçтарма тытăнтăмăр. N. Пĕтĕм тĕнчипех халĕ кун пек ероплансене тем тĕрлĕ улăштарса тăваççĕ, тата кунĕн-çĕрĕн тупăшса вĕçеççĕ.
(тупра), имущество (от русск. добро). Кильд. Çавăн чухлĕ тупрама пĕтертĕм. N. Çĕртен, сут-ил тунинчен, савăт ĕçленинчен, мĕн пур тупринчен кам тупăм пуянтарах илет, вăл хыснана нумайтарах тӳлетĕр. || Приданное невесты. Н. Лебеж. † Пĕртех те каймăттăм леш кас ачине, виçĕ арча тупрам шел юлать. Ст. Чек. Тупра, добро (имущество). Янш.-Норв. Ларсан-ларсан, хĕр ашшĕ евчине хулăм мĕн чухлине калат, тата тупра мĕн-мĕн парассине калать.
(тура), крошить, резать на мелкие куски. Б. Нигыши. Йăттине вара уйранпа тураса çитара пуçланă. || В перен. см. Ст. Чек. Çиекен пĕлмест, туракан пĕлет. Есть легко, но припасти еды трудно. || Рубить. Зап. ВНО. Вăл аша вĕтĕ турама хăтланса, аллине касса пăрахнă. N. Çиленчĕ те, аллинчи пурттипе çукине туххăм тураса тăкрĕ. || Испилить. N. Пулене тураман, çуркам кăна каснă.
гребень, чесалка для расчески пенька и льна. СПВВ. ЕХ. Тура-хуп = сӳс арлаканни. Н. Седяк. Тура-хуп — сӳс авăрламалли тура. N. Çăка çине ларăп, вĕрене витĕр пăхăп. (Вăл та пулин тура-хуп). Сред. Юм. Тора-хоппе йĕтĕн арлаççĕ; тора-хопĕн шăлĕсем тора шăлĕ пик, тулькĕ онтан вăрăмрах. Н. Карм. Тура-хупĕ çинче тура шăлĕ, пĕтмеçт тесе, васкаса эпĕ авăрлап. Ib. Кĕнчеле авăрлакан тура-хуп (гребень). Т. II. Загадки. Тăрри хĕрĕх, тĕпĕ пĕрре. (Тура-хуп). Ib. Пĕчĕкçеççĕ кинĕм пур, кукăр тура-хупне ятать те, çӳрет. (Кушак). С. Тим. Чашăкĕ (с кашей) çумне тура-хуппе сулахай пĕтĕрсе пуçланă йĕке хураççĕ (на печку „хĕрт-сорт’у“).
, торă, (туры̆, торы̆), бог, божество. Магн. М. 62. Çорт çоратакан торă, ывăл-хĕр çоратакан торă, тырă-пол çоратакан торă, выльăх-чĕрлĕх çоратакан торă, мол çоратакан торă, хорт çоратакан торă, хорç антаран торă, çут кӳлте выртакан торă, торта торри, çут-çанталăк çоратан торă, чун çуратакан торă и мн. др. Качал. Кăвак сухаллă старик, çакă турă пулнă, тит. Шурăм-п. Тыр акакан турра хăтарни. Ĕлĕк пĕр çын уйра (хирте) тырă акнă, тет. Ун патне турă чупса пырса пытанмалли вырăн ыйтнă. Тыр акакан турра вăрлăх пурки айне пытарнă. Вăрлăх пурки çине тăпра муклашки хунă. Турă тырă акакана вăрлăх пурки айне кĕрсе ларас умĕн: эсĕ ку тырра вырма ыранах кил, тенĕ. Тепĕр кунне, турă каланă пек, вăл ани çине çурлапа тырă вырма пынă. Ĕнер çеç акна тырă турă каланă пек пулса çитсе хумханса çеç ларнă. Çавă тырра вырма пуçласан ана çине усал чупса çитсе тырă выракантан: эсĕ çакăнтан турă иртсе кайнине курмарăн-а? тенĕ. Тыр выракан: çакна акнă чух курнăччĕ, тенĕ. Вара усал: эй, ĕнтĕ уна халĕ хăваласси те çук, питĕ аякка кайнă ĕнтĕ вăл, хăвса çитесси пулмарĕ-çке ĕнте ăна, тенĕ. Турă вăрлăх пурки айне пытаннине асăнса хăшпĕр чăвашсем тăпра муклашки хуркаланă. П. Федотов. Ĕçлекен алли çине турă сысман, тет. (Послов.). Ивановка. Вĕсем тата шухăшланă: кашни япалана пăхса тăран хăйĕн турăсем пур, тенĕ. Вăт-кăвартан пăхса тăраканни, выльăх-чĕрлĕхе пăхса усраканни, тата урăххисем те, çак турăсене пăхса тăраканни атте турă, тенĕ. Тата кашни кил-çурта пăхса сыхласа тăраканни пĕр турă пур, тенĕ, ăна хĕрт-сурт тенĕ. Çак турра, çиме тесе, сайра-хутра кăмака умне пăтă лартнă. Пăтă лартнă чухне пурт-çурта пит лайăх тасатнă, кил-хуçисем шур кĕпе-йĕм тăхăннă. Çакна хĕрт-сурт пăтти тенĕ. Собр. † Аслати аватать, çиçĕм çиçет, туррăн турă лаши (вар. тьыхисем) кĕçенет. Ib. Турра ан асăн, сăмсунтан юн юхĕ, теççĕ. (Послов.). Альш. Темшĕн чăвашсем турра ĕмĕрне те пуян тесе, мĕн тесе туман; ялан мĕскĕн, ыйтса-пуçтарса çӳрекен ватă старик пек туса ĕненнĕ. Ст. Чек. Усал: юратнă йывăçна, юратнă çуртна, юратнă çыннăна, юратнă выльăхна кĕрĕп, тесе калат, тет. Турă: кĕрĕсĕн, нимĕн те шеллемĕп, пурне те çапăп, манăн пурте хамăн, çапсан та, пурне те хам илеп, тесе калат, тет. (Из сказки). Орау. Тăрсан-тăрсан, туррине те çӳлтен сĕтĕрсе антарĕç (т. е. люди стали очень хитроумны). КС. Турă пăр çине анни (на лед). Собр. Йăлхавăн турри çывăхра. (Послов.). N. Турă пит çӳлте, патша пит аякра. „До бога высоко, до царя далеко“. (Старин. поговорка). || Святой М. В. Васильев. Илья пророка пирĕн енче папай алттарса çиçĕм çиçтерекен торă, тенĕ. Тăта çăмăр шывне те пĕлĕт çине çавах лашапа торттарать. Илья пророкăн çăвĕпе шыв торттарнăран лаши час ватлать, тенĕ. Çавăнпа ăна çăмăр чӳк тунă чух ĕлĕк лаша панă. || Выражается восхищение или возмущение. Трхбл. Эй турă-турă, хырăм ай шурă. (Присловье, говорят ни к селу, ни к городу, когда нечего говорить). Бюрг. Ах турă кусене (ах чтобы их)! Хырăмĕсене тăрантараймаççĕ, вĕт, çаксем? Часрах ăсатса ярăр (шептание старух при входе священника). || В чувашизмах КС. Турă куртăр, брань. КС. Турă куртăр — проклятие („пусть бог принесет чувствительный вред“). Слеп. Торă пĕтермен; торă татман пуçна; торă татса кайман. Цив. Торăран килешшĕ; торăран килмен пуçна, торăран килтĕр, торран килменскер! (брань). Тюрл. Ах тора çапашшĕ, тĕнкене хăртрĕ, тет (тертленсе калать). N. Торă çапманскер! Хăççан торă пуçна çапса кайĕ-ши? Хорачка. Торă чоклатăрай сана хăнча полин та. Ядр. Торă çапаш, торă таташ, торă чохлаш (пусть припомнит). || Икона. Коракыш. Ха, пирĕн паян çĕн турă илнĕ нихак, тет. Сред. Юм. Турăпа çӳренĕ чухне ватти-вĕтти мĕнĕпех хыçалтан çӳреççĕ. Абаш. Пăхăр торă топнă (медную икону). Янтик. Турăпа çӳреме тухнă (ход с иконой).
назв. божества, „божья матерь“. N. Пӳртре ларать, тет, пĕр карчăк; вăл карчăк пулнă, тет, турă амăшĕ N. Çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, турă хаяр амăшĕ, чун пӳрен турă амăшĕ. Яргуньк. Рак святой пулнă, тет, а майра турă амăшĕ пулнă, тет. || Икона „божьей матери“. Изамб. Т. Турă амăшĕ малтан çавăнта чарăнать (остановится), терĕçĕ. N. Торă амĕш аннă çĕре хĕрсем нăмай аннă (прибыли), терĕ полас..
, торăх, (туры̆х, торы̆х), кислое молоко, варенец, простокваша. N. Турпас пек урпинчен турăх пек сăра турăм. Юрк. Пĕçертсен, сивĕ турăха та вĕрсе сыпăн, теççĕ. (Послов.). N. Кĕркуннехи турăхне кĕрӳшĕнчен хĕрхеннĕ. ЧС. Унта мана Макçăм амăшĕ хăймалă турăх çитерчĕ. Нюш-к. Вăл турăхпа çăкăр çиет. Ib. У çын нӳхрепĕнче пĕр катка турăх ларать, тет. Вомбу-к. Торăх йӳçĕтсе, вĕретмесĕр тăваççĕ. ЧП. Турăхпа çăкăр çийĕпĕр.
„ей богу“, во имя бога. Кама ЗЗ. Илсе кайнă чухнех çĕмрĕкчĕ вăл. Эпĕ çĕмĕрмен ăна, турăшăн вăттăк эпĕ мар.
, торки, (турги, торги), торги. N. Лерен ирĕк парасса кĕтмесĕрех, вăл 5057 тенкĕ тăракан çурт планне тутарнă та, торкипеле пĕр хуçана çурт тума тытнă. Четырлы. Старшинасем килсе торкипеле сутнă. Б. Олг. Торки полчĕ, торки тăрчĕ. Илчĕ пĕр телян, пилĕкçĕр алă тенкĕ парчĕ.
, торт, (турт, торт), тянуть, притягивать. Сунт. Ермолайĕв алăка хăлăпĕнчен туртарах çĕклерĕ те, алкум алăкĕ часах уçăлса карĕ. Панклеи. Вăрă-хорахсем çавăрнса пырса алăка тортса пăхаççĕ — алăк уçăлмасть. Якейк. Вĕрен, килкепе явса пĕтерсен, она, якалтăр тесе, пăтаран çаклатса, пĕре пĕр вĕçĕнчен, тепре тепĕр вĕçĕнчен тортаççĕ. N. Хапхана турт-турт — уçăлмасть. || Тянуть (о трубе). N. Кăмака темĕшĕн туртмас. Орау. Темĕскер туртми пулчĕ (не тянет в трубу что-то; гов. о самоваре). || В перен. заач. N. Улпутсемпе савăт-хапрăк хуçисем хăйсем майлă туртаççĕ. N. Вăл ăçта туртнă, унталла каять. Кăмăлĕ туртнă хыççăн каймасть. ЧП. Эпĕ кунтан кайсассăн, шухăшăм атте килне туртат-çке. Пазух. Патшаях та çурчĕ — чул хула, чул хула та пулсан, чун туртмасть. Юрк. Ирĕксĕр тенĕ пек çыннăн кăмăлĕ ырра туртнă енне çаврăна пуçлат (где лучше, туда). НИП. Юн туртать (из-за убийства происходит вражда). || Тянуть к чему-либо. N. Хытă çĕрте çывăрма вĕреннĕ те, çавăнтах туртать. || Дергать. Ст. Чек. Лашана çиленсе тилхепе те туртман. М.-Чолл. Аллине тăсрĕ те, йĕвенне туртрĕ. Якейк. Кĕсле каланă чох вăл хĕлĕхсене аллисампа тортать (музыкант). Орау. Кантăрисене туртса салтмалла çыхаççĕ. Собр. Тĕкме витĕр йыт туртать. (Кĕнчеле арлани). Сред. Юм. Тортса салтмалла çыхăр. N. Атăсене аран сĕтĕретпĕр; туртса тухмас, пĕтĕм тăм анчах. Б. Яныши. Кăвакалĕ: тортас-çакас лакартакран, терĕ, тет. Тораево. Пурис пичин пурни куккăр. (Кантăра туртнă пăта). || Выдергивать, вытаскивать. Альш. Капан тăррине курак-чакаксем туртса пĕтерчĕç. N. Айĕнчен-çийĕнчен туртса, утмăл купа капанĕ тунă, тет. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ капан патне кайса çăварпа улăм пĕрчи туртаççĕ. || Одернуть. Якейк. Сан ӳт корнать, кĕпуне торт (одерни). Ib. Ача, кот хыç тортса яр-ха (одерни мне рубаху сзади). || Драть (за волосы). Тайба. Т. † Хĕр, савнине каяймасач, çӳçне туртса йĕрет улăхра. || Ударить, вытянуть. Кан. Чăпăрккапа çурăм урлă туртрăм. Сикрĕ те (лошадь), туртана амантрĕ. Исаково (Цив. р.). Ах, Ивана ашшĕ пушăпа туртрĕ. Норус. Пере (= пĕре) лашине туртса çапрĕ, тет, унтан лаши вĕçнĕ пек карĕ, тет. Альш. Ураран пĕр-иккĕ туртас (вытянуть кнутом). КС. Пушăпа çурăм тăрăх туртрĕ. || Дергать (о боли). В. Олг. Шăл тортать, болит зуб. (у КС — моментальная боль). N. Шăл тымарĕ туртсан, ыратать, шăл туни шыçса каять. Б. Олг. Хол тăрăх тем чирĕ тортса кайрĕ, тет, витрех ыратса карĕ хола тăрăх. Ib. Чăрпоç кокрашкине шăнăр тортса лартрĕ. Якейк. Соранлă алла çыхса лартрăм та, питĕ хытă тортать (дергает). Альш. Хăлхана туртса ыраттарат (боль). Синьял. Пуç туртса кайсан: кам мана çиет ĕнтĕ, теççĕ. || Втягивать. О сохр. здор. Сăмсана чей курки çине пĕр чĕптĕм тăвар ярса ирĕлтернĕ ăшă шыв туртас пулать. Шурăм-п. Сăмса-юхи (сопливый) манкине шалалла туртнă. N. Мана йытă тени чăтмалла мар хур, тутупала каланине сăмсупала турт. || Перетянуть. БАБ. Тенĕр ирччен юрĕ туртса кайсан, тепĕр çул тырă начар пулат, текенсем те пур хушăран. || Обтягивать. N. Тимĕр торт (обтянуть); тол торт. || Затягивать. Шорк. Чӳлĕк тортса пар-ха. || Подвинуть. Сĕт-к. Стеле кĕт торт. Юрк. Çав сĕтелне лартаççĕ маларах туртса, ун йĕри-тавра çаврăна пуçлаççĕ. || Везти, тащить. ПВЧ 104. Мăн çул çинчи тусанне хура тур лаша туртас çук (не увезти). Кан. Лаша туртса çитерсен, пĕтĕмпех тиетпĕр. М. Етмени. Тортаканĕ ларса пыраканне йоратмаçть. Везущий не любит везомого. Никит. Пĕр сухине туртрĕç те, уя сухалама карĕç (девки). || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: турт, тесе сĕнеççĕ. Ib. Качча кайнă хĕр амăшĕсем патне сăрапа пырсан, пичкине пӳрте йăтса кӳртиччен, сăрине анинчен çĕр виттĕр ĕçеççĕ, ăна: çĕрпе туртас, тиççĕ. Ск. и пред. чув. 19. Шыва ланкартаттарса тутисемпе туртаççĕ. || Впитывать, втягивать. Якейк. Хот чернила тортса илет. Орау. Губкă шыва хăй ăшне туртса илет. Губка впитывает в себя воду. Ib. Тип хăмăш шыва хăй ăшне туртса(ĕмсе) илет; пирĕн енчи чăвашсем çавăнпа чӳрече çинчи шыва ĕмтерсе илме пĕрер ывăçăн-пĕрер ывăçăн çыхса ал-лапки тăршшĕ татаççĕ, вĕсене чӳрече çине лартаççĕ. Хора-к. Выртан каска шыв тортать. || Курить. Изамб. Т. Çынтан туртса вĕренсе каяççĕ ăна. N. Ачалла чĕлĕм туртмалла мар. Не нужно курить с детских лет. Орау. Чĕлĕмне туртса ярчĕ (закурил). N. Тортнăпа тортман пĕрех. || Нюхать табак. N. Сăмсана тортать (нюхать). N. Тапак тортат (нюхаю). || Манить. Альш. Çĕлĕкпе туртрĕ (манил). КС. Мана пĕр çын çĕлĕккипе туртса чĕнчĕ (манил). || Выносить, вытаскивать. Орау. Хĕрарăм килтен юта япала туртсан, пурнăç каялла (или: кутăн) каять, тит. || Натаскивать, подтаскивать. Ала 107. Шăши та хăйне валли шăтăкне мырă тортать, тиççĕ. Ib. 98. Часрах нӳхрепсем ту та, нӳхрепсемшне тырруна торт. Богдашк. † Туртасси пур пĕр кĕлет, туртăпăр та татăпăр. Ядр. † Алтăр тулли аш туртрăм, вăртах пычĕ, чӳлĕк туртрĕ. N. † Янавар укçи турпас мар, туртмассейрен çу юхмаçт. Б. Олг. Кайсассăн (на свадьбу), ачасам она хĕре ташлама тортаччĕ. Юрк. Ют çынсем ăна сиссе, манахсем пуçлăхне вăрттăн систернĕ: сирĕн монахсем çапла-çапла çăл шывĕ вырăнне витресемпе эрех туртаççĕ, тенĕ. || Весить. Г. А. Отрыв. Пĕр 12—13 кĕренкке йăвăрăшĕ туртнă пуль. || Пилить. Сятра. Ме тортмастăн (или: татмастăн)? Что не пилишь? Панклеи. Эпĕ çиттĕрм те, йоман тăрне хăпарса, пăр тората кăчăкăпа тортма тапраттăрм. || Грести. N. Тырă туртмалли кĕреçе (на мельнице), пĕтернĕ чухне унпа тырă туртаççĕ. Якейк. Орапа е çона çине утă е олăм тяса (= тиесе) лартсан, вăл тăкăнса ан пытăр тесе, çакăнса тăракан ута креплепе тортаççĕ, татаççĕ. || Черкать, подчеркнвать, зачеркивать, проводить линию, прочерчивать. N. Турта-турта хурасран хăрарăм. Я боялся, что он перечеркает. N. Çырнă сăмахсене айĕнчен турт (подчеркни). || Затягивать, запрягать. Карсун. Эп чупрăм та антăм килелле, и туртса та кӳлтĕм торă утма. Янтик. Хура турă утсене туртса кӳлме юрĕ-ши? Турта тулли тур лаша, туртса култĕм туртана. || Заволакивать. Якейк. Ир уярччĕ, халь пĕтĕмпех пĕлĕт тортса илч. Н. Уз. Çанталăк улăшăнчĕ, пĕлĕт туртрĕ. Собр. † Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. || Обшивать, вшивать, вплести, обтягивать. Янтик. Белая Гора. † Саратăв енчĕк тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Альш. † Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у енчĕк’а). Собр. Касански хĕрĕсен пурни пурçин турта-çке, ури пире тапа-çке. Лашм. Пĕчĕкçиççĕ çăмха — сар çип çăмхи, ан çухатăр — пиçиххи туртăпăр. К.-Кушки. Туртнă пиçиххи (на пальцах плести шнурки; так делают „йĕм кантри“). || Облепить. Чхĕйп. Тата çăпата кантринчен кăшт пĕчĕкрех пĕр вунă хăлач çип пĕтĕрнĕ те, уна ăвăспа туртса, çурта пек çунакан тунă (делали). || Спать крепко. Икково. Апат çисан, ну ыйха тортатпăр (нумай çăвăратпăр). || Затянуть песню. Ир. Сывл. 6. Ян-ян кĕвве паянах туртса ярар çĕнетсе. Ib. П. Туртрĕç-ячĕç çĕн юрра (затянулн новую песню). Ib. 26. Хăйĕн çемçе чĕлхипе туртса ярать юррине. || Волочить, подтаскивать. || Отводить. Тим. Чĕлхерен йăнăш тухсассăн, айăпа туртас ан пулăр.
(турду), родственная связь. Урмаево. Вăл пире арăм енчен турту тивет. У нас с ним (с ней) есть родственная связь со стороны жены.
, тортăн, (турды̆м, торды̆н), тянуться, тяготеть, стремиться. N. Малалла туртăна пуçларĕ. Никит. † Тĕклĕ ураллă тăмани, туртăнать-туртăнать — чăхсем патне çитеймест. Курм. Тортăнса хопарчĕ, потянулся руками (напр., гимнаст). Слеп. Туртăнса сӳлет (тяжело). Лап-к. Вăл, тортăнсан-тортăнсан, вĕçсе тухса кайрĕ. Полтава 116. Вăрçа пăхать савăнса, чунтан вăрçа туртăнса (стремится). Ир. Сывл. 9. Пурте туртăнаççĕ кĕввĕме. N. Шăни туртăнчĕ-туртăнчĕ, ниепле те ĕçĕрнсе каяймарĕ. Муха трепыхалась, но не могла отстать от бумаги. Изамб. Т. Пирĕн йытă вите еннелле туртăнса вĕрет. Тайба Б. † Кăвак лаша тăрат карăнса, тилкеписем тăрат туртăнса, йĕслĕ йĕвенсем те пуçĕнче, вуник урлă кутлăх çийĕнче. N. Чунăм пĕтĕмпе хавасланса кайрĕ. N. Ун чухне çавăнпа та шкул енне туртăнакан сахал пулнă. Кан. Пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех çутталла туртăнаççĕ. Изамб. Т. Ун чухне пуяннисем юрлăсене ыраш кивçен пама туртăнман. || Упираться, упрямиться, ломаться. КС. Туртăнса тăрать (не решается). N. Ăна пулăшасран туртăнса ан тăр. N. Эсĕ мĕн чухлĕ туртăнса тăратăн, çавăн чухлĕ вăл сана тимлесе йыхăрать. СТИК. Аслă акăшне калама параççĕ (дудку), тет, илмест, тет, туртăнат, тет. N. Чĕлхĕне вĕренмесĕр туртăнса тăрас(си) çук. Чем люди живы. Михала туртăнса-туса тăман, улпут таварне илсе сĕтел çине сарса хунă та, хутласа каса пуçланă. Кайсар. Вăл калаçĕччĕ те, ваттинчен туртăнат. || Отступать. N. Эпĕ: атте мар пулĕ ку, çынсем ашшĕсем пекте тумланман, тесе шухăшласа каялла туртăнма пуçларăм. || Худеть. СТИК. Çын ĕçпе мар, хуйхăпа пит хытă туртăнат. КС. Лаша туртăнчĕ (похудела несколько от сильной работы). Ст. Чек. Туртăннă = начарланнă, похудел. Сред. Юм. Лаша тортăнчĕ, сăхăнчĕ (похудел). Якейк. † Туйăран туйя çӳресе тор лаши та тортăнчĕ, çӳрен лаши та çухелчĕ. Чума. Пичĕ-куçĕ туртăнса шап-шурă пулса, тем тĕрлĕ йывăр хуйăха ӳкнĕ çыннăн пек пулать. О сохр. здор. Акă лаша та, инçе çултан килсен, туртăнать (худеет). Яргуньк. Ати пачĕ кăвак лаша, савса паман япали кӳлнĕ-кӳлмен туртăнчĕ. || Падать (о волосах). Байгул. Çӳç туртăнсан, çын çиет, тет. (Поговорка). || Заволакиваться. Чув. пр. о пог. 168. Туртăнать (тонкие белые полосы, будто натянутые поперек небесного свода). || Куриться. Орау. Чĕлĕмĕ туртăнмасть, питĕрĕнсе ларнă (не курится).
дергаться. КС. Вĕренленĕ лаша вĕренне татасшăн турткаланать. ЧП. Куккасен тур лаши, хăмăт-йĕвенне ытараймасăр, турткаланать турта хушшинче. Кан. Юлашкинчен вара сута параççĕ те, унта турткаланса çӳреççĕ. || Упрямиться. ПВЧ 118. Атте лаши тор лаши, тортин-тортмин хорми пор: торткаланни килĕшет. Никит. Ĕç, Сеппер, ĕç! тет, ан турткалан, пирен мĕн ĕçменни пур. N. Пиртен хăшĕ: эпир каймаллах тухман, теççĕ; тата хашĕ: килте ĕç пĕтерейменни пурччĕ, тесе турткаланса тăраççĕ. Кан. Анчах пустуй, тулăксăр тăкак пулать, тесе, Михалкка хĕсĕнкелесе турткаланать. || Капризничать. Сборн. по мед. Ача турткалансан, йĕрсен, вăл выçăран анчах турткаланни пулмасть. || Жеманиться. Никит. † Ыраш вырма тăрсассăн: çурла касмас, теминччĕ; тулă вырма тăрсассăн, турткаланса тăминччĕ (çĕнĕ çын); урпа вырма тăрсассăн: хăлчăк тирет, теминччĕ. Байгул. Турткаланма мĕн лайăх? Туллă кĕрĕк пит лайăх.|| Колебаться. N. Торткаланса тăрать (тек). Колеблется, не решается.
(-рэ̆жэ̆), манера возить. N. Çав лашан турткаларĕшĕ питĕ начар. Вăл лашан турткаларĕшĕ мĕнле-ши? Турткалаш, дергаться, упираться, возиться, неспокойно стоять, сидеть. ЧС. Салатнă чухне (во время раздачи съестного) пĕри те, тепри те: мана сахал, тесе, турткалашма тапратаççĕ. Ск. и пред. чув. 40. Вăрçаççĕ, турткалашаççĕ. Орау. Яр-ха, ан турткалаш. Изамб. Т. Ан та турткалаш, кĕрейместĕп, вăхăт çук. (Гов. человек, которого тащат в гости). Кама 72. Ан турткалашăр. Эпĕр хамăр та пыратпăр. || Подергиваться (о сидьных бодезненных приступах). N. Тăхлач вилес пекех выртать, сăмах хушайми пулнă, турткалашса выртать. Кан. Çынни ӳкет, кăçкăрать, унтан чĕтреме, турткалашма, тапкалама пуçлать, пичĕ-куçĕ улшăнать. Йăвăррăн сывлать. || Колебаться. Пазух. Хăвăрта шухăш пулмасан, çын вăрласран ан хăрăр; хăвăрта шухăш пулсассăн, турткалашса ан тăрăр.
притягивать, стягивать, тянуть. О сохр. здор. Вăл пĕренесем (стены) сивĕ пулаççĕ те, пирĕн ӳтри ăшша нумай туртса илеççĕ. Ib. Ун пек çĕре тăпра тултарса йывăçсем лартма кирлĕ, вĕсем вара тымарсемпе ӳснĕ çемĕн шурăри нӳре пĕрмаях туртса илеççĕ. N. Туртса илсе çĕлеп. || Отдернуть. Орау. Аллине туртса илчĕ. Отдернул руку. Çутт. 80. Пӳрнене темĕскерле туртса илчĕ те, хăранипе кăшкăрсах ятăм. || Отнять, отбить. Орау. Ак арăмна туртса илĕ-ха (отобьет). || Прицепить. Сĕт-к. Эп çеклĕпе виç паломми тортса илтĕм. || Оболакивать (об облаке). || Принять на себя. N. Хăй çине туртса илнĕ. Принял на свой счет. || Курнуть.
понуд. ф. от гл. турт; возить. N. Турттар (не людей), но: кунĕпе вилнĕ (или: вилĕ) çын (или просто: виле) турттарап. Якейк. Паршăпа тырă торттараççĕ. На баржах возят хлеб. Ib. Проххотпа çын торттараççĕ. На пароходах возят народ. СПВВ. НН. Тăвар турттарма кайнă тени — вилнĕ, тенĕ сăмах. Вăл нумай пулат тăвар тиеме кайнă тени — вăл вилни нумай пулат, тенĕ сăмах. N. Йывăççисене каскаласа пурне те яла турттарнă. ЧС. Хăй ытла мăнтăрах та марччĕ те, çапах хăй туртас ăлава ытти лашасене турттармастьчĕ (лошадь). Регули 349. Вăлсам мана лашана торттарса килнĕ. N. Вăл тавар турттарса килчĕ. N. Кам сана кĕлтӳне турттарса пачĕ? Кам сана уттуна киле турттарса пачĕ? Пур йывăр япаласене кам çине хурса кӳрсе килтĕн? N. Тырă вырса пĕтерсен, тапратаççĕ вĕсем кĕлтесем турттарма. N. Вĕсем пек крапаллă коляскăна кулĕнеççĕ те, çынсене лартса турттарса çӳреççĕ. || Обтягивать, натягивать, шиновать (колеса). N. Урапана малтине шина турттарăр. Сред. Юм. Орапана торттарасчĕ. Кан. Куçĕсене тутăрпа урлă турттарса çыхса çуреççĕ. || Покрыть (шубу). N. Эпĕ кĕрĕке пуставпа тул турттартăм. || Взвешивать, вешать. Чув. Календ. Эпĕ кайран шăрчăкĕпеле кăткине турттарса пăхрăм та, шăрчăкĕ кăткинчен 60 хут йывăр пулчĕ. N. Турттарса кĕр. Орау. Эпĕ паян хама-хам турттарса пăхрăм та, тăватă пăт лапах туртрăм. N. Пассажра темскерле тараса çинче хама-хам турттарса пăхрăм та, пилĕк пăт туртрăм! Ах тамаша, эп хама ун чул туртимастăп пуль тесеччĕ. || Тянуть, заставить тянуть. Яргуньк. Улăх хăмли ума пак, ура хырăмĕнчен турттарать.
, торта, (турда, торда), оглобли. N. Урапа турти ваннă та, турта илтĕм. К.-Кушки. Туртасене çуна çумĕнчен сӳтсе ил. Выверни оглобли из саней. Ib. Çунана турта пăр. Вверни оглоблю. Изамб. Т. Малти тĕнĕле икĕ турта тăхăнтараççĕ. Б. Нигыши. † Тимĕр çуна кăмăлне хура турта хутăмăр. ПВЧ 79. Хорнтан торта хорăттăм, хоппине те сӳмĕттĕм. N. Турта лартни. Шорк. Çона тортине аран пăрса лартрĕ. Ib. Çона тортине сивĕре, пĕр шăнса ларсан, сӳтсе кăлармалла та мар. Ib. Орапа торти шăтăкĕ пĕчĕккĕрех полнă та, аран кӳртсе лартрăм. Ib. Тенел çине смала толса ларнă та, тортине аран кăларса илтĕм. Урмаево. † Çакă туя килмессе турта вĕçне карт картнăч, ати татса пăрахнă, астумасăр килтĕмĕр. Янтик. † Турта тулли тур лаша, туртса кӳлтĕм туртана. Якейк. Торта толли кӳлсе савăнмалăх. Сĕт-к. Торта толли тор лаши, торта тăрăх мĕн пăхан? ĕлĕкхи тантăш çак тетни? Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. || В перен. см. Ст. Чек. Турти кĕске, тапат (гов. о вспыльчивом). Н. Седяк. Çирĕк турта вăл, кĕрĕкне час тавăрса тăхăнать (çак сăмахсене час çиленекен çын çинчен калаççĕ). Сред. Юм. Час çиленекен çынна: торти кĕске, теççĕ. Ib. Тортаран тохать. Не может говорить на одну тему. П.-Пинерь. Хăш çыннăн турти кĕске. (Послов.). Собр. Айван çыннă(н) турти кĕске, теççĕ. СТИК. Час çиленекен çынна: туртисем кĕске, теççĕ.
то же, что турта вĕçĕнчи пăяв. Якейк. Турта пуç кантри виттĕр кăларса хăмăт пăявне тортаран çаклатса яраççĕ; вăл кантра хăмăт пăяв(ĕ) тохасраш чарса тăрать.
назв. духа. Б. Олг. Ĕлĕк авал (лет 30—25) осал туса порнса торхантай торрипе Екремре пĕр çын çортапа. Вăл çортапа осал туват, çын вилет. (Торхантай торри — киремет).
(турhан’д’и), назв. духа. (Ему варят пивов маленьких кадочках, бросают свечи, яйца, хмель, солод, в лесу и оврагах. Он будто бы появился после киремети). Шарбаш. Б. Яныши. Çав вăрман патĕнче Торханти ятлă киремет. Около того леса находятся киремет по имени „Торханти“ || Назв. обряда. Шурăм-п. Çуркунне юр кайса пĕтрĕ. Сăртсем симĕсленчĕç. Хура вăрман та симĕсленет. Ачасем сурăхсампа (çитерме) çӳреççĕ. Ах унта питĕ аван-çке! Ачасем выляççĕ, кулаççĕ. Эпĕ те унта пĕчĕкçĕ чухне çӳреттĕмччĕ. Пĕре кив улича вырăнче çитерсе çӳренĕ чухне, пĕр ватă карчăк вăрмана кайнине куртăмăр. Аллинче унăн темĕскер пур. Çта каять-ши вăл капла? Пысăкрах ачасем ăна та пĕлчĕç: турханти пăрахма каять, терĕç. Ачасенчен нумайĕшĕ ун хыççăн вăрттăн чупрĕç. Эпир пилĕк-улттăн анчах юлтăмăр. Пире пĕчĕккĕрен сурăх пăхма хăварчĕç. Карчăк вăрманта пĕр тĕмĕ кутне чăрпуçланса ларчĕ, тет те, аллинчи тутăрне салтма пуçларĕ, тет. Ун ăшĕнчен хулен çăмарта, чан пек япала, хăмла, салат, çурта тухрĕç, тет. Салачĕпе хăмлинчен чан пек япалишĕнче сăра тунă пек пулчĕ, тет. Çуртине лартса кĕл-тăва пуçларĕ, тет. Кĕл-тусан, кĕл-тусан, ку япаласене пурне те пăрахса килелле уттарчĕ, тет. Вăл вăрмантан тухнине эпир те куртăмăр. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе тухрĕç. Пĕри çăмарта йăтнă, тепĕри çурта. Ачасем карчăка: çта кайса? тесе кăшкăраççĕ. Карчăк нимĕн те чĕнмест. Чĕнсен, турханти çырлахмаçть пулмалла. Турханти тутрисем пирĕн патра çырмасенче, вăрмансенче халĕ те курăнкалаççĕ. Вĕсем пурте кивĕ. Унтан эпир Турхантие халĕ кĕл-тумаççĕ теме пултаратпăр. Ĕлĕкрех эпĕ те çырмара çуртасем куркаланаччĕ. Халĕ çук. Хăш чухне ачасем ĕлĕк укçасем те тупкаланă, тет. Кукаçи: чиркĕве кайнă чухне пĕрер уçă турханти çурти илсе каяттăмччĕ, тет. Турхантие халĕ пуççапмаççĕ. || Имя человека, который выдумал культ „торганди“. Шарбаш.
разбрасывать, раскидывать, разметать, приводить в беспорядок; распыляться; разбежаться; разорнть. Толст. Тусан туснă, шăрăх пулнă. Букв. 1904. Асатте пирĕн тусан пек тусать (разошелся, распалился гневом, раскричался), ялан: тухăр та кайăр! тесе кăшкăрать. N. Тусса пыраканскерсем, тĕрлĕ енелле салана пуçланă. N. Ăçта карта-хура çук, унта юрлăх тусать (= саланать, как бы распыляется). N. Вăл тустарнă (вар. туснă, разоренный) хуласене вырăнаçать, кĕç йăтăнса анас пек ларакан пăрахăç çуртсенче пурăнать. N. Пĕри те пулин: усал (чорта) куртăм, тесессĕн, сурăх кĕтĕвĕ кашкăртан тарса тусса пĕтнĕ пек, йăлт тусса пĕтĕпĕр (все разбежимся). Богдашк. Мамăк шурă калпак час тусать. Кильд. Çӳç-пуç туснă; пӳртри-çуртри япала туснă. Ст. Чек. Куçĕ тусса кайнă (у сильно пьяного). Ib. Ху умăнтах япалу, туснă куç, çавна та тупаймастăн (ничего не видишь). Ib. Туснă куç — ӳссĕр çыннăн.
расбрасываться, раскидываться, разметаться, быть в беспорядке. N. Тĕкĕ-çӳçĕ тусăннă (у совы). Кильд. Унăн пичĕ-тумĕ пит тусăннă (не в порядке). N. Вăл (çурт) пĕтĕмпех тусăнса пăрахăç пек пулнă. || Ссориться, драться? N. Çавăнтах çапăçаççĕ, тусăнаççĕ.
, тос, , друг, приятель. Альш. Вăл манăн пит çывăх тусччĕ, унпа эпĕр лайăх пурăнаттăмăрччĕ. Ib. Пирĕн Сӳнтĕкре тутар тус пур, Пушчăра мăкшă тус пур, Пăрăнтăкра вырăс тус пур. Ib. Вĕсене чĕннĕ чухне: тус, тесе чĕнеççĕ: тус, шыв ĕçтер-ха! Регули 599. Тосăм Онтри килчĕ; Онтри тос килчĕ. Юрк. Чăваш тусĕ ялан çапла пур сăмах çине те: пире чăваша юрат-çке! тенине илтсен, вырăсĕ: эсĕ пире, чăваша, юрат-çке тетĕн, чăваш çынни выльăх мар-тăр-çке, пирĕн пекех этем. Мĕшĕн хушăн пăртак ырă тăвасшăн тăрăшас мар, тет. N. Тос котне йос кĕчĕ. Сред. Юм. Тос котне йос. (Пĕри тос тесен, тепри она хирĕç колмалла çалла калать). || Повидимому, еще означает — любимый мужчина, любимая девушка. Тюрл. Алешк.-Сапл. † Мĕн пулчиккен (пулчĕ иккен), тусăм, санпа мана пыраймарĕ туссем ĕмĕре. Ст. Шаймурз. † Явăнса-явăнса выртакан — пĕрлĕхен аври мар-ши çав; пĕччен вырăн сарса выртакан — пирĕн савнă туссем мар-ши çав? Ib. † Эпир савнă туспа пурăнни — ятăмăрсем кайминччĕç ял çине. Пазух. Хура йытă çăнчăрта, вĕрет кĕлет айĕнче; пирĕн аппанăн тусĕсем йĕреççĕ алăк хыçĕнче. || Подруга. Янш.-Норв. Ашшĕсем вара ывăлĕ юратакан хĕр мĕнле иккене саççим ыйтса пĕлеççĕ: унăн хурăнташĕсенчен те ыйтаççĕ. Сред. Юм. Хĕрсĕм пĕр-пĕринпе япала олăштараççĕ те (поменяются вещами), тос теççĕ. Тос пĕрех полать. || Сред. Юм. Иккĕн пĕр-пĕрне йоратса порнакан çынсĕм парнесĕм парса тос тăваççĕ; пĕри, çамрăкки, ачи полать, ватти ашшĕ полать. Ватăраххисĕне çамрăкки: атте, анне, тет, ватăраххисĕм çамрăккине: тос ывăл, теççĕ. || Дружно, дружественно. N. Çынсемпе тус пурăнни мĕн иккенне пĕлместĕр-и-мĕн эсир?
подружиться. СТИК. Ялти хĕрсем пĕр-пĕринпе туслашаççĕ. Туслашнă икĕ хĕр пĕр-пĕрне: тусăм, тесе чĕнеççĕ. Пĕр хĕр темиçе çынпа туслашса пĕтмес, пĕр хĕрпе анчах, хăйпе тӳрĕ, çăвартан пурăнакан хĕрпе кăна туслашат. Туслашнă чухне темскер параççĕ няк. Пĕр туслашсан вăл вара мĕн качча кайичченех çапла пулса юлат.
подружиться. Тим. † Тимĕрçенĕн ачи сарă ача, савса тус тăвасси пулмарĕ. N. † Куштан хĕрне тус турăм: кайĕ тесе, чунăм çук, пырса илме мулăм çук. Альш. Ку юлашки çĕр (вечером 16 июня) тус тунисен калаçмаллисем нумай. Ib. Çитет çăварни, çитет мункун. Мункунта каччăпа хĕр тулта, урамра, тус туса хăвараççĕ вара вĕсем, çула пĕр-пĕринпе выляма. Çитет ĕçрен пушаннă канлĕ вăхăт: каччăпа хĕр вылят вара. Вăл çавăнпа вылят, вăл кунпа вылят, тет каччăпа хĕр пĕр-пĕрин çинчен. Туслашса çитеççĕ. Çитеççĕ уллахсем, пулат Пукрав, Касански, Миххайла, Микула. Каччă çӳрет савнă хĕрĕ патне. Çапла пĕр-ик çул пек вылят-вылят та, илет-ярат хай хĕре вăрласа. ПВЧ 107. Ял хĕрĕпе тус турăм та, качча каясран чунăм çук. Янш.-Норв. Ахаль те хĕр тенĕскер, пĕр-пĕр арăма тус тусан, хăй тусĕпеле амăшĕ пекех пурăнать: мĕн пĕлменнине унтан ыйтать, унпала яланах пĕрле выртса-тăрса пурăнать. Микушк. Ялти сарă ачана тус турăм (подружился с красавцем-парнем), савăна-савăна калаçма. Кĕвĕсем. Сарă хĕре тус турăм, çак вăйăра выляма.
тосан (тузан, тозан), пыль. КС. Ĕнер пит вăйлă çил-тăвăл тухрĕ те, вăйлă тусан тапранчĕ, урамăн тепĕр енĕ (или: йĕрки) курăнми пулчĕ. N. Урамра тусан тухнă. На улице пыль. Шинар-п. Çырла пĕтĕм тусан пулчĕ. Орау. Шĕлепке çине тусан ларнă (тусан ларса тулнă). Шĕлепкене тусан пуснă. Шĕлепке тусанланнă (если валялась). Шĕлепке тусанланса пĕтнĕ (еще сильнее). Ib. Каллех тусан çинче чакаланатăр, ак аннӳне каласа кăтартам та, вăл лайăх парĕ сана (или: аннӳне каласа кăтартам ак). Ib. Кай кунтан, мĕн тусан çинче тăратăн. НАК. Кăвакал чĕркуççи çине пырса ларсассăн, вăл вăрманалла яра пачĕ, тусанне анчах курса юлтăм. N. Тусан айне пулнă пулĕ. СПВВ. Тусан = тусам (вообще н и м смешиваются). Никит. Пĕтĕм чĕр-курăк тавраш ĕнсе, тусан айне кĕрсе карĕ (в засуху). В. Ив. Аçа чечекĕн хутаçĕ ашĕнче тусан пек вĕт япала пулать. Якейк. Тусанпах иртсе карĕ. Дело кончилось одной пылью (т. е. дождя не было). Янтик. Питне пĕтĕмпех тусанпа варланă. Ib. Урамĕсенче пĕтĕм тусан. Хурамал. Ну кушакки чупать, хурпа кăркка алтăр çине ларнă, тусан кăларса пыраççĕ. (Из сказки). N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. Мижули. Лашасене кĕтӳрен тытрăмăр та, питĕ хытă вăрманалла тосан вĕçтерсе (поднимая пыль) карăмăр. Сред. Юм. Тусан ларнă, теççĕ; таса тумтир çине тусан вĕçнĕ пулсан калаççĕ. Ib. Тосан кăларса килтĕмĕр. Пришли (или: приехали) очень быстро. КС. Тусан тĕтĕрленсе хăпарчĕ (или: тапранчĕ, хусканчĕ, о сильной пыли). || Фамильное прозвище в дер. Анат-к., Алик. р. Якейк.
, тостар, (тустар, тостар), приводить в беспорядок разметать, расшвырять, разбрасывать, раскидать, перебутырить. См. тус. N. 1) Тусана, пăраха тустараççĕ; 2) тустарас — кирек мĕн япалана арпаштарса, аркатса пĕтерес; З) пробирать, навести страх, трепет. Шел. 62. Ак çамрăксем тухаççĕ тутăр-сурпан пуçтарма, çĕнĕ-çынсем арчипе çӳпçисене тустарма. Ау 18. Анне! эпĕ пĕр лав укçа тиесе килтĕм, эсĕ çӳçне-пуçна тустар, питне хăрăмпа хурат. Тайба-Т. † Шурти шурă тăмана тĕкне-çӳçне тустарнă; йыснаçăмах çарă пур, çӳçне-пуçне тустарнă. Ст. Чек. Тустарасси çăмăл та, пуçтарасси пит йывăр. N. Вĕсем ытти проектсене мĕнле тустарни çинчен каласа кăтартнă. N. Çав хĕрсем пурте çара-уран, йӳне-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса, ăйăрсем пек кĕçенсе, сиккелесе пыраççĕ. || Бушевать (о пурге). Ст. Шаймурз. Хиртеех те тăман тустарат. Баран. 161. Пĕр чарăнмасăр вăл темиçе кунччен тустарать (буран). Ашшĕ-амăшне. Ав тăман епле тустарат. || Поднимать пыль. Цив. Тусан тустар. Ib. † Аслăях çулĕ çинчи, ай, тусана ямшăках тустарать; пирĕн пек çамрăк ачасене ялтиех куштан тустарать. Бугульм. † Аслă урамăн тусанне, кил, тустарар пар утпа; ял-ялĕнчи хĕрсене, кил, тустарар каччăпа. || Ездить быстро. Альш. Çӳреççĕ вара лешсем çил пек тустарса, утсем çине утланаççĕ те (подпаски). N. Вăт кайăкпа тилĕ каяççĕ, тет, тустарса: тилли пĕр енелле, кайăкĕ тепĕр енелле. Пазух. Хусахсем утланнă ырă ут ялан тумхах çинчен тустарать. || Опустошать, разорять, разрушать. Баран. 201. Французсем Россияран хăйсем тустарса килнĕ пушă çулпах каялла тухса каймалла пулнă. || Размотать. Тюрл. Çав çын ман япаласене тостарчĕ (размотал). || Размотать. N. Кулаксем колхоза тустарасшăн. || Обижать. N. Семйĕне ан тустарса çӳре. Якейк. Тос, тос, тостар, пистер; ерпес, ерпес, ерпесле, ялан котран тапса сиктер, тос ачакла, тосикла. (Сăвă). || Делать что-либо (метаф.). Кама 80. Паян икĕ машшинпа кăнтарлаччен 7 гектар тустарса ывăтрăмăр. Епле пек, е? Пултаратпăр-и? || Ругать сильно. Альш. Лешсем тухса кайсан, тытăнат та ку тата тустарма: мĕн пур, тесе. ГТТ. Тустарса пăрахрĕ. || Обыскивать, производить обыск.
пробовать на вкус, отведать, испробовать, брать в рот. N. Тутанмалăх çеç илсе пачĕç кучченеçне. Ашшĕ-амăшне. Ĕçме парсассăн, вăл ĕçнĕ, çимине тутанса та пахман. Ст. Чек. Тутанса пăх, отведать. Изамб. Т. Ăна пурте тутанаççĕ (похлебку). Альш. Ертсе кĕрсе каяççĕ хайскере трахтире тутанма.
придавать вкус, сделать вкусным. N. Вăл хăй хăватне кăтартасшăн йывăç имĕпе йӳçĕ шыва тута кӳртмен-и? Баран. 133. Тăвар яшка-çăкăра тутă кӳртнинчен пуçне, тата сывлăхшăн та кирлĕ.
ржавчина. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 33. Вăл (лысухă) йăвине юри хăмăш хушшинче, хăмăшăн сарăхса типнĕ, тата пăнчăн-пăнчăн хура тутăх çапнă çулçинчен çавăрать. Ib. 29. Çĕр çинче çапăпа тутăх çапнă пек хăмăрланнă çулçă тĕмисем курăнкалаççĕ. КС. Тутăх çăвать (осаждаются на хлебе мелкие частицы, похожие на ржавчину, из воздуха, хлеб грубеет).
(тутлы̆), сладкий; вкусный. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерепет ларать. N. Улмисем (у антоновки) шултăра, çутă-симĕс, йăлтăртакан хупăллă. Тути тутлăрах уçă, эрех шăршиллă. N. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерепетне ĕçсен, тутлă чĕлхе-çăварпа калаçмалла. Ой-к. Пичи пичĕке, хулхи тачăка, шӳрпи тутлă (смеются над „пичче“). Ёрдово. † Варăм-тона карăшĕ вăрăм корăк йоратать; эпир хамăр та çавăн пек, тутлă апатсем йорататпăр. Т. II. Загадки. Аллăм туни тăп-тутлă, йытта парсан, вăл çимест, кушака парсан, кушак çимест. (Тăвар). С.-Устье. Тутлăран тутлă мĕн пур? (Ыйхă). Кĕвĕсем. Вăратрăм, вăратрăм — вăранмарăр, сан ăйху манран тутлă иккен. N. Эпир кунтан кайсассăн, пылтан та тутлăрах пурăнăпăр. || Приятный (о запахе). Панклеи. Ман омра пĕр лайăх, тутлă шăршă кĕрекен çын тăрать. N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || В перен. см. N. Тутлă ырăлăхне кĕме тивĕçлĕ ту мана. Альш. Тутлă чĕлхе-çăвара пыл витмес. N. Асăнатăп, витенетĕп тутлă чĕлхемпе. Н. Лебеж. Спаççипă, атте, спаççипă, анне, тутлă чĕлхӳпе ырă сăмахна. Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. || Пресный. Собр. Тутлă тулă туна шăмми, тула хурсан йытă çимĕ. (Тăвар). N. Тутлă чуста, пресное. Яргуньк. † Пирĕн килемея юримасассан кукăль пак кукăрлĕ, тутлă тул пак хытĕ-ха. (Свад. п.). || Свежий (о капусте). Орау. Куккăль йӳç купăстаран турăр-и? — çук, пĕр виç купăста пуç пурччĕ те, тутлă купăстаран турăмăр. || Приятно. N. Эй юратнă тăванăмсем, эпĕ сирĕнпе пĕрле тутлă калаçнисене астуса асăнăрсам мана. || Сласть, сладкое. Истор. Тутла тутанса пăхсан, никам та йӳççе юратмасть. Сред. Юм. Тутла пăхать. Любит есть сладко. Шинар-п. Кам та пулин пĕрре тутла вĕренсен, тепĕр хут йӳççе пăхмаçть çав. Чураль-к. Турчăка тăринче тутли тăрĕ.
, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).
выход, выезд. N. Ун чухне вăл çӳреме чăн малтан пуçласа тухнă. Çав тухăмĕнче пур çĕре те çитнĕ.
выпасть, вылететь. Никит. Икĕ малти шăл тухса ӳкес пек лăканаççĕ. N. Ман сылтăм алăн шĕвĕр порне шыçса пĕр сыппи тохса ӳкрĕ. Собр. Икĕ алăмра икĕ сулăм, пĕри тухса ӳксен, пĕри пур. || Быть выброшену. N. Эпир пĕр-пĕр тинĕс утти çине тухса ӳкмелле. || Вперен. см. N. Эпĕ сирĕн хота исен, воласа пăхрăм та, ăш-чик тохсах ӳкрĕ: çаратса карĕç, тесе çырнă та. N. Хамăн халĕ ĕнтĕ ман, кантур тесен, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухса ӳкет. || Износиться. N. Унăн атти чыстах тохса ӳкнĕ, çара-оран пекех çӳрет. Пазух. Лăпсăр-лăпсăр çăпати кăçалхи çул тухса ӳкрĕ. || Исхудать. Яргуньк. Лаши анчах мăнтăрччĕ, тухса та ӳкнĕ (исхудала). || Дожить. N. Хамăр ялсам лайăх пурнăçа тухса ӳкрĕç. Юрк. Вăл çапах та пулин ĕçе паттăр çын, çуллен-çул çĕнĕ тырра тухса ӳкнĕ (у него хлеба хватало всегда до нового). Пухтел. Унпа тухса ӳкеççĕ вĕсем. С этим (хлебом) они смогут прожить до нового урожая. || Забыться. N. Кунта килсен, килти тухса ӳкрĕ. (Письмо). || НИП. Çĕркĕ лартăм та, пĕр сăвă тухса укрĕ. Вчера я сел и у меня написалось одно стихотворение.
пройти сквозь; уходить. Артюшк. Касса, çул туса тухса кайнă. Сюгал-Яуш. Хама çĕтĕк алшăлипе ял хушшипе тухса кайма та намăс. || Вылететь. N. Ах, тур курасшĕ! тухса карĕ. || Выйти замуж украдкою. Лашм. † Ялта ырă çын ачисем пит нуммай, ытмасăр тухса ан кайăр. Ib. Ачи ăсне пĕлмесĕр эпĕ тухса каяймăп. Юрк. Ӳси-ӳсми ачана тухса кайса пулмарĕ. ЧП. Илтнĕ пулăр, хĕр-çынсем: çула каяс пулсан та, тухса каяс ан пулăр. N. Пĕр хĕр тухса каймалла, терĕç. N. Качча тухса карĕ. Ёрдово. † Аттен хĕрĕ сар хĕрĕ, сар хĕр тохса кайсассăн, аттен илем каять. Юрк. † Вунçичĕ çулхи хĕрĕн тухса каяс сасси пур, кайин-кайин, кайтăрах, пире валли тата пур. Ст. Чек. Тухса кайнă хĕр. Изамб. Т. Микула Маруçĕ кĕçĕр тухса кайнă, тет (вышла украдкою замуж). Альш. Тухса кай, выходить украдкою замуж, а туйпа кай — как следует, со всеми обрядами и церемониями. N. Вăл Анок тохса кайма тăни чăнах вăл. || Обратиться, превратиться. N. Çапла хăтлана Иван каллах кĕлĕмçе тухса кайнă вара. || Уволиться со службы. N. Стрелок (лесник) тохса карĕ (уволился, получил расчет?). N. Тухса кай, ступай (я тебя увольняю). || Происходить. БАБ. Çав Павăла çав пирĕн ялсем çав пирĕн ялсене чӳк таврашсем тума вĕрентсе хăварнă чăвашран тухса кайнă, теççĕ. Четыре пути. Пур тĕрлĕ усал та эрех пирки тухса каять-ĕçке, тетчĕç. || Проходить (срок). Кан. Вăрман илес срук тухса кайсан, вулăса тин хут салатрĕ (разослад извещение). || Оканчиваться. N. Çăварни тухса кайнă каç. Ядр. † Çăварни, çăварни, терĕмĕр, çăварни тухса кайнине сисмесĕрех юлтăмăр.
сходить, выйти и зайти, ходить. N. Ниçта та тухса кĕместĕп. N. Клас пĕтсессĕн, тула тухса кĕреççĕ. Сред. Юм. Тохса кĕми сивве (сильный холод зимой). || Сделать выход. Г. А. Отрыв. Каптал вăл тухса кĕме çав, килте тăхăнма мар, хăнана каймалли вăл.
выходить, подниматься (о буре). Баран. 97. Кутсăр-пуçсăр тăман вăйлăран вăйлă тухса пырать, ахăрать. || Выйти замуж украдкою. Г. А. Отрыв. Качча тухса пынă. Вышла украдкою. Юрк. Тухса пыракансенĕн туйне вăрттăн кăларса илекенсенĕн туйĕ те теççĕ. Ib. Эпĕ ăна вăрламарăм, хăй тухса пычĕ. Хĕрĕм, ху тухса кайрăн-ам? || Выходить (периодически). Кан. Подписчиксем нумайрах пулсан, тухасса та вăл лайăхрах тухса пырĕ. || ТХКА. Ĕçнĕçемĕн сăмаххи тухса пырать хăнасен. || Выявляться. Собр. Вăррăн суйи тухсах пырать, теççĕ.
похаживать, ходить, разьезжать. Кан. Кӳршĕсем патне, хăнана тухса çӳрен-и вара? — Ăçтан ара халь ĕç çинче çын патне çӳрен? çук, çӳремен... Сĕт-к. Хир молкачи вăл çĕрле анчах тохса çӳрет. Сунт. Çак ача пирки ниçта та тухса çӳреместĕп те (никуда не хожу)... Кан. Ялсене ямшăк лашисемпе тухса çӳрет. Разьезжает по деревням на ямских лошадях. Орау. Тула туха-туха çӳрерĕм, те çавăн чухне çухалчĕ.
(туhат), колдовать, ворожить. ЧС. Вăл, хăйĕн тутлă çиесси килсенех, пĕр-пĕр çынна хăй тухатса парса, хăех вĕрсе, сурса тӳрлететчĕ, тет те, ăна вара çавăншăн пит ĕçтерсе çитеретчĕç, тет. Дик. леб 51. Шав хăйĕн тухатса памалли япалисемпе муталанать. Собр. Тухатса (пăсса) вĕлернĕ выльăхăн чĕринчен çĕлен, калта, шапа тухат, теççĕ. СПВВ. Тухатмăш тухатса панă. Ал. цв. 28. Хĕр тупăнсан вара тухатни ман çинчен каймалла, эпĕ вара ĕлĕкхи пекех çамрăк, этем е юрăхлă çын пулмаллаччĕ.
, тохатмăш, тухатмĕш, колдун(-ья), ворожей(-я). Дик. леб З8. Сире тухатмăш панинчен епле хăтарас-ши манăн? Бгтр. Тохатмăшсем, пăсăмçăсем кĕçĕн çимĕк каç кайăксем, йытăсем, сыснасем, кошаксем полса, вил торпассисем, çăвасам çине пăсма каяççĕ, тет. Çав кон апат çимесен çăвая вил торпасне тимĕр карта çавăрсан: çав тохатмăшсене тытмалли, теççĕ. Сунч. Тухатмăш знает много тайных слов, которых обыкновенный человек не может знать, если он не откажется от любимого предмета. Чуратч. Ц. Ашшĕ е амăшĕ тухатмăш пулсан, пĕр-пĕр ачине вĕрентсе хăвармасан, çӳлти патшалăха кĕмеçт, теççĕ. Ахаль пулсан тухатмăшсем çĕр çинче пĕтнĕ пулĕччĕç, ашшĕсем вĕрентсе хăвармасан. Н. Седяк. Тухатмăш калăм каç, благовещение каç çӳрет, теççĕ. Камăн тулта шурă кĕпи-йĕмĕ пулать, çавсене юнласа çӳрет, е касса каять, теççĕ. Тухатмăш — усал сывлăшпа пĕрлешнĕ çын, ăна сыхлаççĕ çынсем, тытас тесе; вăл кушак, е йăтă пулса çӳрет, теççĕ. Çав кушак пулнă тухатмăша тытсан, вăл лаша пулса тапать, тет, ĕне пулса сĕкет, тет, е вут пулса çунтарать, тет; анчах вăл хăраман çынна нимĕн сĕен те тăваймасть, тет. Могонин. Тохатмĕш — пит нумай чĕлхе пĕлекен çын (язычник); вăл чĕлхипе темĕскер калаçать те, мăкăртатать те, хуне хăва курăнми полать, йытă полать, кашкăр полать, упа полать, тата нумай тем те полать. Шинар-п. Вăл каларĕ мана: вĕсем тухатмĕш, вĕсем хăйсем тухатмĕшле пĕлеççĕ, терĕ. N. Тухатмăш япала çине сăмах каласа çитерсе вĕлерет. Н. Троицкое. Тухатмăша çын курмас, тет, йытă курат, тет. (Сообщ. буинск.- чув.). N. Сана тохатмăш пăснă полмалла. Чхĕйп. Тата тухатмăш çынна хăй килне илсе пырать те: тархасшăн ман килтен усала тасат, тесе тархаслама пуçлать. Сĕт-к. Тохатмăш-карчăк, колдунья.
туша, туловище. Изамб. Т. Пĕр тушка сысна какайĕ (туша свиньи). Альш. Çĕленĕн тушкине туртса кăларат та, тул капан айне туса хăварат, тет. N. Çӳресен-çӳресен, вăл сысна тушки çакнă кĕлете кĕнĕ. СТИК. Ай-ай тушка. Ну и туловище, величина. N. Пасарта хур тушки тенкĕ çурăран кая та пулмаст. Ст. Чек. Тушка, аш тушки; в переносном же смысле — презр, назв. жирного человека.
(тӳл’э), платить, заплатить, уплатить. Сятра. Каран ăшляпняçарса (= ăшне лăплантарса?) калат: окçа тӳлесе (деньги заплачены)! тет. N. Ивансене ĕçленĕ укçа тӳле, мĕн чул вăл ыйтат. N. Нумайĕшĕ кĕнекесем тӳлесе илмелле ыйтса яраççĕ. Многие выписывают книги наложенным платежом. Юрк. Эпĕ сире уншăн укçа тӳлĕтĕм. Ib. Тӳлесе тат, заплатить, рассчитаться. Ib. Вăл хăваттире, хула варринчерех пулсан, вунпилĕк тенкĕ тӳлес пулат. N. Кайран халăхăн, мĕншĕн илнине пĕлмесен те, тӳлесех пулать. Байгул. Касак пырать кастарса, эп те ларса пырам-и, пырам-и; сĕллипе те хам тӳлĕп, хам тӳлĕп; утипе те хам тӳлĕп, хам тӳлĕп. N. 560 миллион тенки процент укçишĕн тӳленнĕн хисепленет.
(т’ул’л’э), платить. Б. Крышки. Вăл мана уншăн укçа тӳллерĕ. См. тӳле.
застегивать (пуговицу, крючок). О сохр. здор. Тăлăп тăхăнсан, вăл кĕрĕк тăхăнса тӳмелесе янă чухнехинчен сивĕрех пулать.
(тӳн’дӳн’л’э), назв. игры в жмурки. Назв. происходит от того, что тот, кто начинает ловить, предварительно стучит кулаком в дверь. Второе Чурашево. Сред. Юм. Тӳн-тӳнле выляни. Пĕр ача, шапкине антарса лартса, ыттисĕне хуса çӳрет; ыттисĕм ăна сисмен хутран çапаççĕ, хупласа çӳрекенни хăшне те пулсан ярса тытсан, вара вăл хупласа çӳрет. Ib. Тӳн-тӳнле выляс; пӳртре ачасĕм вылякан вăйă. Пĕр ачи куçне тутăрпа çыхать, ăна вара юлташĕсĕм вăрттăн пыра-пыра тĕртеççĕ. Куçне хуплани хăшне те пулсан çав ачасĕнчен ярса тытсан, вара çав ача куç хупласа çӳрет.
(тӳбэ, Пшкрт: тӧβӓ), вершина холма, бугор; возвышенность. ТХКА 114. Тусем тӳпинче шап-шурă юр. ГТТ. Тупе, холм с очень пологим склоном. Пшкрт. Вăл тухри тӧпинче тотар ханьă порăннă. Торп-к. Уйăн тӳпинче тăр, ялăн варринче пул. Эпир çур. çĕршыв 21. Уй тӳпинче, усрав вăрман çумĕнче Ванюшкасси ларать. N. Пушă хирти тӳпене илме сана халăхсен канашне хутăм. Б. Чурашево. Пĕр çухăрм чупсан, эпир уй тӳпине хăпартăмăр. Бреняш. учит. Ялта ял варинче тăр, уйра уй тӳпинче тăр. (Наставление старших при женитьбе). N. Палтайран тухсан, мăн çул татах уй тӳпинелле хăпарать. || Крыша строения. Зап. ВНО. Кĕлет тӳпи, пӳрт тӳли. Альш. Кĕлет тӳпине сирчĕç те, мана вĕренпе çыхса кĕлете антарса ячеç. Ib. Унтан пĕринне пăлтăрĕ тӳпине хыпнă, тет; ăна та час сӳнтернĕ (потолок или крыша). В. Тим. Ĕни витере, хӳри тӳпере. (Кăмака). Янорс. Эп пĕр çурт тӳпине васкаса хăпарса пăхрăм. || Потолок. || Свод печки. || Темя. Зап. ВНО. Пуç тӳпи. || Верхушка шапки. Ст. Шаймурз. † Кримски çĕлĕк, плис тӳпе. || Зенит. Персирл. Хĕвел тӳпеях çитет (поднимается почти в зенит). Сунч. † Çичĕ çăлтăрсем çитнĕ тӳпене, тăрсамăр-и çак ялăн ачисем. Султангул. † Чăн тӳпере çичĕ çăлтăр, çичĕ çăлтăр варринче çутă çăлтăр. N. Чи тӳпере çич çăлтăр, çиччĕ çавăрса каласан, сăвап пулать, тет. || Кр. Чет. Уйăх тӳпи, кульмин. точка (что это значит?).
накладывать до верху, выше краев сосуда. Менча Ч. Çынна парах тăмалла пултăрччĕ (пусть будет возможность постоянно давать хлеба людям), тӳпелесе парса тӳпелесе илме парăсăнччĕ. (Моленье). Сред. Юм. Эсĕ шăлами çиç толтарнă-çке, лайăх тӳпелесе толтар. N. Пăтавккана тӳпелесех пачĕ. КС. Çав çынтан илес пулĕ-ха, вăл ялан тӳпелесе парать (дает с верхом). || Бить. Слеп. Пуçран тӳпелес полать-ха она. Хурамал. Çапăçсан кайран хăшĕ çĕнет; ну, тӳпелерĕм хăйне те, тет. Ст. Чек. Тӳпелесе янă = хĕнесе янă. Сред. Юм. Пĕр хĕрлĕ алтана пĕр шор алтан пит тӳпелерĕ.
(тӳбэл’эш), драться, сражаться, биться. Нюш-к. Çуркунне ирхине чăхпа чăх тӳпелешсессĕн хаяр çын килет, теççĕ. Календ. 1904. Виç-тăват ача пăтавккасемпе чупса пычĕç, тет те, лаша пăхне тӳпелеше-тӳпелеше шăлса пуçтарчĕç, тет. N. Туйри этем, куракан тĕлĕнет те тилмĕрет, вăтанакан, хăракан тӳпелешсе сирĕлет. Т. Н. Загадки. Пĕр каска урлă икĕ автан тӳпелешет. (Икĕ куç). N. Тӳпелешсе пĕтмен-и вăл? Юрк. Вăсем çапăçнине ыттисем те курсан, часах тӳпелешнĕ çĕре чупса пыраççĕ те, кăсене чара пуçлаççĕ. Малтан чарма тытăннийĕн пуçне сăптăрса шăтарса пăрахнине курсан, ыттисем ăна шеллесе, часах хăйсем ялĕнчи лекĕр (доктор) патне тӳрлетме илсе каяççĕ. Чăв. й. пур. 9. Пĕр вăхăтра урамра Петтепе Енечĕм тӳпелешнĕ.
жёлоб на коньке крыши. Чăв. ялĕ 1927, № 5—6. Тӳпе шулапа çирĕпрех тăваççĕ. Вăл тӳрĕ, чăнкă кирлĕ. Тюрл. Тӳпе шолапĕ.
доля, пай, часть. N. Уйăрăлсассăн, çак япалана сана тӳпе тăвас полать. N. Хам тӳпене илес ман. НАК. Эпир ăна сирĕн тӳпене те патăмăр. N. Вутă 4-шар чалăш турăмăр тӳпе пуçне. N. Тепĕр телянккă пор та, он çине те ерес, тит, тӳпипех. N. Халь киле каякансене виç тӳперен пĕр тупине тӳлеттереççĕ. Кан. Ывăл пултăр килĕнчен ача тӳпи, тата хăй тӳпи çурт шыраса халăх сутне парать (подает). Регули 1035. Тăват тӳперен ик тӳпи мана тиврĕ. В. Олг. Виç тӳперен çол, из третьей части косить. N. Çумри телей ертнипе ют ялта та пур тӳпе. СПВВ. Тӳпе = пай: çын тӳпине кĕреймен халь вăл. Изванк. Çав чĕрессенчен: пĕр чĕрессине упăшки валли, тепĕрне арăмĕ валли, виççĕмĕшне ача-пăча тупи теççĕ. Панклеи. Уйăракан пĕтĕм ачана (всех ребят) ик тӳпене уйăрать. Кан. Тивĕш ялĕнче вăрмана валеçнĕ хыççăн пĕр тӳпе ытлашши пулнă. N. Она атей сотнă чох каларĕ: пĕр ят тӳпи сана, терĕ. N. Пирĕн çаран е вăрман уйăрнă чух вунă ятпа пĕр тӳпе тăваççĕ. || Раз. N. Мантан икĕ тӳпе лайăх. Лучше меня два раза. || То, что причитается. N. Тата пособи укçи мĕн пурĕ виçĕ уйăх тӳпи 14 т. 70 п. и илтĕм. || Колос? Хурамал. Тӳпе тутлăхне туса пар. || Околоток, часть деревни. Сред. Юм. Пĕр тӳпе, çынни = пĕр кас çынни (живут не вдали). Тюрл. Пирĕн ялта олтă тӳпе; анат картиш тупи, йăлăм тӳпи и т. д. (деление деревни для удобства решения мирских дел). Янтик. Ялсенче халăхпа уйăрмалла япаласене малтан тӳпене уйраççĕ. Тӳпе тесе пĕр-ик уйăрнă кил ушкăнне калаççĕ: пĕр тӳпере аллă кил пулсан, вара ытти тӳпесенче те 50 кил. Хăш чухне халăх эреххи пулать, ун чух вара кашни тӳпене икшер четвĕрт-и, виçшер-и уйраççĕ те, кашни тӳпери çынсем пĕрле пухăнса ĕçеççĕ.
(тӳбэттэj), тюбетьейка. N. Хĕрлĕ тӳпеттей, турок. ТХКА 61. Хам та эпĕ, асатте кăмăлĕпе вунçич çула çитечченех тутар малай тӳпеттейĕ тăхăнса çӳренĕ. Пазух. Урамăрпа мишер пырать, ун пуçĕнче тӳпеттей. Янш.-Норв. Вăл пуçне тӳпеттей тăхăннă пек (как будто надел тюбетейку). || Прозвище мужчины. Альш. Тӳпеттей Микулай.
букв.— прямая поясница, переносно — ленивый; леность. Ёково. Тӳр-пилĕк çын = наян. Орау. Ача, хута (хут вĕренме) ярсан, тӳрпилĕке вĕренет вăл (приучается к лени), тетчĕç ĕлĕк теттĕм çынсем.
первоначально — предмет посвящения, потом — назв. духа. Юрк. Пĕр лаçăра шурă сурпан çакăнса тăрат. Унта укçа хутаççи çакнă, çавна тӳре теççĕ. Çав тӳре хутаççине пĕр чӳк хыçĕнчен килĕшпе выльăх-чĕрлĕхшĕн: сывлăх пар, тесе, укçа хумасан, тытат, теççĕ. Кĕсен-çăпан, юханлă чир çулăхат, теççĕ. Çавăнпала ăна кĕркунне, кĕрхи сăра иртсессĕн, пĕр çур яла яхăн пулĕ, укçа пырса хураççĕ. Ĕлĕк вăл хутаçра укçа пулсассăн, вĕсем ăна пĕтĕм ăратнипе пĕр çĕре пуçтарăнса çав укçапа пыл илсе йӳçĕтсе, çавна аçăнса темĕн чухлĕ юсман, вĕт йăвача пĕçерсе, каçхĕне çавна асăнса, чӳк туса çĕрле çĕр хута ĕçнĕ, теççĕ. Халĕ ĕнтĕ эпĕ астăвасса вăл хутаççа укçа нихăçан та тулман. Кам унтан хăраманни, çын курман чухне кĕрсе, эрех ĕçме илсе тухаççĕ, е ачасем выляма илсе каяççĕ. Пирĕн асатте, çунсан та, çав тӳрене пăрахман. Унăн укçисене йĕре-йĕре пухса каллех пĕр кĕлете хунă. Çавăн чухне вĕсем шухăшланă: салтакран çав тӳре çавăрса килчĕ, халĕ те çурт тума пулăшĕ, тенĕ. Çавăнпала ăна ун чухне вĕсем пĕтĕм ăратнипеле пуçтарса пĕр аван, икĕ хутлă (алçилĕ) кĕлет туса, çав кĕлете сурпанпа укçа хутаççине çакса хунă. Çав хутаççа укçине хунă. Пурăнсан-пурăнсан, импичче салтакран килсен, пирĕн аттесем вăл кĕлетрен сурпанпа укçа хутаççине урăх начар çăнăх лаççине çакса хунă. Халь те çав лаçра çакăнса тăрат.
(тӳрэ̆), прямой. ТХКА 59. Тата сирĕн тăрăхри ялсем тӳрĕ пушăтсене касса пĕтереççĕ. Апла çăка ӳсеймест, пӳртлĕх, кĕлетлĕх пĕренесем пулмаççĕ. || Честный, правдивый. N. † Тӳрĕ хĕре каччă сават. N. Анчах тӳрĕ, ăслă çынна, халăхшăн тăрăшакан çынсене суйлас пулать. N. † Тӳрĕ çын тӳрере: тӳрĕ пулса пулмарĕ, тӳрене кĕрсе пулмарĕ. Эпĕ тӳрĕ çинчен мана ылхансан та çитмĕ-ха. || Правый. || Прямо. Ст. Чек. Изамб. Т. Хĕрлĕ çырсене Елчĕке ярмаккана кайма çĕнĕ Ейпеçрен тӳрĕ. N. † Çӳл-ту çинчен çул анать, хапхийĕ тӳрĕ уçăлать. || Спокойно. В. С. Разум. КЧП. Вăл (аптраса) сценă çинче кулчĕ те, тӳрĕ тăмарĕ. || Мирно, дружно, согласно. Н. Байгул. Вĕсем арăмĕпе пит тӳрĕ пурăнайман. N. Ятне каламасан, тӳрĕ пурăнаймасть, теççĕ. Истор. Ашшĕ вилсен, вĕсем нумай тӳрĕ пурăнайман, час вăрçса пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. N. Пирĕнпе тӳрĕ тарăр! Янш.-Норв. † Икĕ касă хĕрĕ тӳрĕ пулсан, выляма лайăх, теççĕ. Сенг. Эпир унпа пит тӳрĕ пурăнаттăмăр. Юрк. † Арлă-арăм тӳрĕ пурăнсан, ĕмĕр иртни сисĕнмес. || Состоящий в любовных отношениях. N. † Ман тӳррине илекен хĕне кайтăр хĕрĕх çул. N. † Каяйрасчĕ çав вăя, пирĕн тӳри çук унта. Шурăм-п. Çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. N. † Ай-хай ача ĕлĕкхи тӳрри (ятне) пур, хапхи умне тăрса юлчĕ. (Свад. п.). Шемшер. † Шор шарăх порччĕ ман, çӳçи çокран çыхмарăм; ялта тӳрри порччĕ ман, мăн çын пĕлесрен порăнмарăм. Ib. † Ялта тӳрри порччĕ ман, кориман тăшман сивĕтрĕ. Никит. Марье тӳрри, друг, любовник Марии. N. † Сар ача çăмма ларсассăн: унпа тӳрĕ, ан тийĕр. N. † Эпир савнă туспа тӳрĕччĕ, тăшман пычĕ-сивĕтрĕ. N. Укçинепе тӳрĕ ача тӳртĕн тăрса макрать, тет. || Честно. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). || Откроенно, прямодушно. Янш.-Норв. Упта вара лешĕ тӳрех калать, суеçтерме юрамасть. Собр. Тӳрĕ калан тăванне юраман, тет. (Послов.). || Без дела. В. С. Разум. КЧП. Тӳрĕ çӳреме анчах-ĕçке, ĕçлеме пĕре те пултараймасть. || Прямизна. Шурăм-п. Хĕвел тӳрре карĕ. || Правда, истина, прямота. N. Усал çынсем ăна тӳрре вĕрентнĕшĕн кӳраймасăр вĕлерттернĕ. N. Эпĕ сана тӳррине каласа парам. N. Кĕвĕсем. Калăрсамăр, тăвансем, чăн тӳрриие: сирĕн чунăр кама та пит савать? N. † Çын хурласан та, эс ан хурлан, пĕр тусăм хăй курĕ тӳррине. || Цель. N. Тӳрĕ кӳреймерĕ. Не попал в цель. || Назв. злого духа. Т. VI. Ехвер Иванин, Утан çитăрăн тур хаяр тӳрри... Сехтийĕн тӳрри... Михеле хурт лартнă çĕрти тӳрĕ. См. йĕрĕх. Ст. Чек. Ăш чирĕ тӳрĕрен. Микушк. Тӳрĕ, дух; чирлĕ çынна çав тӳрĕ лекмен-и? Тяберд. Тӳрĕ — усал. Т. VI. Учук тунă çĕрти тӳрри. См. кĕл-илен. Ст. Чек. Кĕсен-çăпанпа асаплан(тар)акан тӳрре. || Исцеление? Панклеи. Кăрмăша тӳрре каятăп. Опан котне колта-полта тунă (говорит медведь, у которого лисица исцарапала зад. Сказка № 9).
мириться. Ашшĕ-амăшне. Пĕр енчен, вăл хĕрне каçарса, унпа тӳрĕлешесшĕн те пулнă, тата тепĕр енчен, апла каçарма шикленнĕ.
прямо, откровенно, прямодушно. НТЧ. Вăл мĕн курнине пурне те Ваççана тӳрĕпе каласа панă.
очень прямо, кратчайшим путем; напрямки. Панклеи. Тилĕ тӳрĕрен тӳрĕ карĕ те, каяллах (опять) опа омне тоххăр. Рак. Чăнлă ĕлĕк кукăр-макăр тĕрлĕ çĕртен юхнă, унтан ăна тӳрĕрен тӳрĕ алтса янă та, çав вырăнпа халĕ вăл пысăк çырмах туса кайнă (образовала). Якейк. Арăмĕ тӳрĕрен тӳрĕ кайса çол тваткалне йомăç полса ларнă. (Из сказки).
назв. духа. См. тӳркӳлли. Орау. Тӳркĕлли, эсĕ те пулин вырăнта лара пулин пар. (Отрывок из неизвестной молитвы). Ib. Пĕр-пĕр хĕр хăй пĕчĕк чухне пуканесем тăвать; çав пуканесене качча кайнă çĕре илсе каять. Унтан вара вăл пуканесене юратнă хĕрĕсене парса янă, çавсемпе пĕрле йĕрĕх кайнă. Çав пуканесем çĕмĕрĕлмесĕр çичĕ сыпăка çитсессĕн, тӳркĕлли пулнă вара (от тӳрĕ — пĕлет йăнăшне, тӳррине, айăплине). Ib. Пĕр пуканене пĕр пăсмасăр çичĕ сыпăка çитиччен хĕртен хĕре парса ярсан, тӳркĕлли пулать (йĕрĕх). N. Тӳркĕлли, неумолимый злой дух (упрямый), которому в старину чуваши приносили в жертву гусей, уток и жеребят. Куклы, изображавшие зтого духа, помещались в кузовках, повешенных в лачугах чувашских жрецов-йомзей. Девица, выходя из такого дома замуж, непременно должна была, из опасения прогневить злого духа, взять для умножения его семьи одну из кукол. Впрочем, женихи избегали таких невест, даже богатых. Собр. Тӳркĕлли — ватă тутар, тет; вăл вара пĕр-пĕр çын кĕлетне кĕрет, тет те, ниепле те тухмасть, тет. Пирвай тӳркĕлли хуçасене пĕлмешкĕн тĕлĕкре ватă тутаррăн курăнса, хăй пурăнакан кĕлетне кĕрсе кайнă пек курăнать, тет. Унтан вара пирвай ашшĕне е çăпан (кăларать), е шыçтарать, тет; унтан ывăлĕсенĕн пуçĕсене кĕсен кăларать, тет. Вара ăна хуçи кăвакал илсе пăтăпа чӳклет, тет те, тин тӳрленет, тет. Çапла вара, пĕрре чӳк туса çырлахтарсан, хуçине пĕрре те тытмасть, тет. Тăрсан тăрсан, вара кӳршисене тыта пуçлать, тет. Хуçи вара: çав тытать, тесе, каласа ярать, тет те, кĕлете чĕрес çакса ярать. тет. Кӳршисем вара унта укçа кайса яраççĕ, тет. Укçи нумай пухăнсан, хуçи çав укçана пуçтарса каллах пасартан кулаç илсе чӳкĕ тăвать, тет. Хуçи тӳркĕллине çилентерсен, урине шыçтарса, вара виличченех тӳрлентермест, тет. М. Васильев. Тӳркĕлли был вроде (подобен) киремет хаярĕ (4 разр.). N. Тӳркĕллине тӳрлетме тьыха тытса пусмалла, терĕ. Тогаево. Тăта пирĕн ялта тӳркĕлли полнă, тет. Ăна вара е кăвакал, е хор, е тин çорăлнă путек пусса панă, тет. Çав тӳркĕлли çорçĕр çитсен вара тенкĕсем çакса ярса, шăнкăрт! шăнкăрт! шăнкăртаттарса орам тăрăшпе анчах çӳренĕ, тет. Халь çав тӳркĕлли çок, мĕншĕн тесен ăна халь никам та пăхмаç. Вăл тӳркĕлли, как хăйне пăхма пăрахсанах, кайран вара орам тăрăшпе макăрса çӳренĕ, тет, вара кайран просутăва (?) качча кайнă, теççĕ. ЧП. Тӳркĕллие тӳрлет (умилостивь). Янш.-Норв. Вĕсем хăш-хăш килкартинчи кĕлетсенче тӳркĕлли пур, тесе ĕненеççĕ. Çав тӳркĕлли çынна çăпан кăларать те, куçа пăсать, теççĕ; унтан ытла вăл çынна ниепле сиен те тăвамасть, теççĕ. Çăпанпа куçа тӳрлетес тесен, вĕсем юмăç патне каяççĕ те, юмăç каласа янă тăрăх тӳркĕлли кĕлечĕ умне е укçа кайса пăрахаççĕ, е нимĕрпе кайса чӳклеççĕ. Çапла тусан вара, тӳрленет, теççĕ. Кĕлетре тӳркĕлли пуррине вĕсем тĕлĕкре курса пĕлеççĕ. Ib. Пирĕн тӳркĕллине кĕлетре пурăнат, теççĕ. Йӳç. такăнт. 24. Есрел! Кив тӳркĕлли! Вилнĕ!
упрямый, ,,противящийся всему общему“. Завражн. Пит тӳрккес этем (ача). Синъял-Покр. Тӳрккес, упрямый. N. Тӳрккес — отвечает коротко, не желая разговаривать. Икково. Вăл пит тӳрккес. Он человек, не стесняющийся в выражениях (жарит напрямки, „на прямые денежки“). Сам. 13. Вĕсен осса кайнă тӳрккес тарçисем çапа-çапа хуçнă пур шанчак вăйне. Чертаг. Тӳрккес — кĕввипала ĕçлесе çӳрет (в свое время, не торопится), çынпа калаçмаçть. Якейк. Тӳрккес тесе калаçма пĕлмен çынна калаççĕ (не умеет поддерживать разговор в обществе; туповатый, невеселый). Шорк. Тӳрккес.
помирить. N. Кам та кам килĕштермесĕр вăрçса пурăнакансене майлаштарса пĕр-пĕринпе тӳрлештерсе ярать, вăл çын телейлĕ.
(тӳрдэ̆н), тыльный; тылом, спиной, оборотной стороной. Хурамал. Çамрăк çынсем ват çынсенчен вăтанса тӳртĕн тăраççĕ. Пшкрт. Хӳеле тӧртĕн вырăнта тырă осал полат. СПВВ. ИА. Тӳртĕн, задом. Ib. Киремет йăвăçне курсан, чăвашсем тӳртĕн çавăрăнса тăрса кĕл-тăваççĕ. КАЯ. Килемей пур турăшсене тӳртĕн лартрĕ (во время моления киремети). Тюрл. Хĕвеле тӳртĕн (не на солнце). Чăвашсем 27. Ăна (покойника) çăваççĕ çупăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв парса яраççĕ, ăна куркана тытса тӳртĕн яраççĕ. ЧП. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт (лежать задом или передом к кому-либо). Конст. чăв. Эсĕ, вăл килсенех, унăн сылтăм аллине тӳртĕн майĕнчен чуп-ту, терĕç. Сĕт-к. Тӳртĕн çаврăн, отвернуться, показать спину. Якейк. Ма-ка эс яланах мана тӳртĕн тăран (спиной)? Емелкке-Т. Ман енне пăх (çаврăн), тӳртĕн ан лар. Изамб. Т. Урлă выртана тӳртĕн те çавăрмас (о лентяе). || Против. N. Хамăра тӳртĕн хĕрсене кут сакки çине лартрăмăр. N. Килне тӳртĕн кайса. N. Воду черпают по течению — тӳртĕн, шыва май. N. Сăнна манран тӳртĕн ан тытсам. N. Эсĕ хур пулсассăн, сана тӳртĕн кайса ӳкет. Сред. Юм. Ырра хирĕç, усала тӳртĕн ту. (Так говорят после молитвы). Туй. Усала тӳртĕн пул, ырра хирĕç пул. (Говорит отец жениху, благословляя). || Неприятный? Турх. Тӳртĕн хыпар кӳрсе пачĕ-и? || Сурово. Ст. Чек. Тӳртĕн пăхат. Глядит суровым взглядом. N. Çын çиленсен тӳртĕн пăхать (косо смотрит).
сердиться, дуться, раздражаться. Орау. Вăл яланах сăра ĕçнĕ чухне тӳрткесленсе (дуясь, сердясь), килмесĕр çӳрет, тем чипири тытнă (чорт знает, что с ним).
набираться терпения. N. Вăл пурне те тӳсĕмленсе чăтнă.
рожок (игральный), труба. См. тӳт. N. Вара трупасем (вар. тӳтутсем) кăшкăртса, хăйсем те хытă (вар. шари) кăшкăрса янă. Хорачка. Тӳтут — пысăк мырăран, валавой мăкăр мыракинчен (Кошламарăн полнă). Вăрманта вăл хôхĕм янăрат. N. Унтан, тăрсан-тăрсан, хуçи тӳтӳтпе кăшкăрттăрĕ, тит те, йыттисем лăнк-ланк вĕркелерĕç, тит те, чупа пачĕç, тит, килнелле.
подр. шатанию. Кильд. † Тăйки-тайки ӳсĕр çын, шăлне çыртса вăл юрлать; вăлă апла мар юрлать, эрех стаканне вăл шаккать (т. е. просиг, ждет).
(ты̆ван), родной (брат, сестра и пр.); родственник вообще. ПВЧ 101. Тăван тоти — пыл тути (йот çын тути — йон тути. Вомбу-к). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче шăнтăм, тăван, кĕрĕкне пар. Автан авăтать, тул çутăлать, каяп, савни, аллăна пар. Пазух. Эп килмĕттĕм, тăван, ай, çак киле, анчах пĕрле ӳснĕ те тантăшсем. Изамб. Т. Тăван çичĕ ютран усал тенине илтмен-им? Алешк. † Шурă тăван кăвак куçлă пултăр, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Толст. Вăрманта икĕ пĕр тăван пур. Бреняш. учит. Ама-çурин валĕ валеçнĕ чух ютран тăваншăн алли кĕске, хăйĕнчен тăваншăн алли вăрăм. N. Ютă тăвантан хытă çыртать. (Послов.). Бел. Гора. Эпир сана, Маруçинка, тăвантан йăхăрăпăр. Собр. † Уçрăм-пăхрăм алкине, тăватă тăвансем лараççĕ. Ib. † Эпир килетпĕр çак килле, тăвантан тăвана шыраса. ПВЧ. † Эс таçтаччĕ, тăван, эп таçтаччĕ, явăçтарчĕ телей пĕр çĕре. Хора-к. Тăван тăвар тути калать. Юрк. Чӳнтертен тăван Иван çуралнă. Унтан тăван виçĕ ывăл пулнă. В. С. Разум. КЧП. Эх, тăванăм, эсĕ те çав ĕçе тунă пулмалла. Юрк. † Кайăк хурсем пыраççĕ картипе, кукăртан кукăра шыраса; эпир те килетпĕр çак киле, тăвантан тăвана шыраса. Ib. Ютран тăван, чужой человек; хамăртан тăван, свой человек. Ib. † Хамăртан тăван килсен, кукку çунатне сарса ярат. Ib. Çĕрккĕ тăван çĕр çулта, паян тăван пин çулта; çуллĕн вĕçен, çĕрĕн кусан, кутăн шăван, уранăн утан — пурсăмăр та çак хăта патне сăра ĕçме туя килтĕмĕр. (Такмак). Ст. Шаймурз. Эпир тăхăррăн пĕр тăван-тăр, теççĕ. Ib. † Эпирех те килтĕмĕр çак киле, тăванăн тăвана шыраса. Ib. Кăсене илме килнĕ кĕçĕн тăванĕ пилĕк тĕле пиллĕк сурат. Алешк.-Сапл. † Аппа, шăл урайне тасарах, пăхсан шур кĕленчен курăнтăр; тăван тусан, ту юлташна матурне, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Сред. Юм. Тăван атте-анне, родные отец и мать. Ib. Тăван пиччĕш, родной старший брат. Якейк. † Йот çын тăвань (чужие) пырсассăн, яшка çупа пĕçереç; хамăр тăван пырсассăн, сив çупала пĕçереç. N. Вĕсем пĕр тăван, они сестры. N. Сысман пăх кута çыпçăнмасть; хăвăнтан тăван мар ача пĕрле пурăнмасть. (Послов.). Городище Б. Санпа пĕр тăвансем миçе? Сколько у тебя братьев и сестер? ЧС. Эпир хам тăванпа, Хветĕрпе, асаттене пĕрте юратмастпăрччĕ. БАБ. Ытти тăвансем пек çулталăк çурăра утакан пулас вырăнне, çичĕ çултан тин утакан пултăм. Юрк. Вăл халĕ сирĕн тăванăр мар, сирĕнпе те, пирĕнпĕ тĕ чăвашла калаçмаст. N. Атте хапхи тăпсине шăтрĕ-тухрĕ пĕр хурăн; çав хурăна кăçалхи çул касмасан: ĕмĕр ларĕ, тетĕр пуль; пирĕн атте-анне тăван хĕрне паянхи кун памасан: ĕмĕр ларĕ, терĕр пуль. (Хĕр йĕри). ЙФН. Пурçăн туттăр айĕ çине ылтăн кукку килсе ларчĕ. Хамран тăван килчĕ те, саркаланса авăттăрĕ; ютран тăван килчĕ те, пăчăрăна-пăчăрăна авăтрĕ. ЧП. Пирĕн аттен тăван хĕрĕ. КС. Юратнă тăванăм! Мĕншĕн эсĕ мана кăçал питĕ тунсăхлаттартăн? Эпĕ санăн çыруна кăçал хĕлĕпех чунтан кĕтрĕм. (Письмо к брату). Альш. † Эсĕ чĕнтĕн, тăванăм, эп чĕнмерĕм, çиленсе мар, тăванăм, вăтанса. Ib. Ĕнтĕ пĕр тăванăмăрсем, çунатăмсем, килĕре те килсессĕн, чысăр пур. N. † Тăван курки тăваткăл. || Рожденный. N. Ай-ай, куккук, чăпар куккук! Хамăртан тăван килсессĕн, мăйне пăрса лараят; ютран тăван килсессĕн, мăйне тăсса авăтать. ЧС. Ялан сутăн илнисем вилетчĕç, килте тăванĕсем вилместчĕç (лошади). СТИК. Ун ачи хăнтен тăван мар вĕт. Его сын не родной. Собр. Пирĕн аттерен тăван хĕрĕ. Ib. † Çӳлте вылят хурт амĕш, хăйĕнчен тăван çӳрисене уйрасшăн мар-и у? Ай пиччеçĕм, пичче, хăвăнтан тăван хĕруна епле уйăрса ярăн-ши? МД. Тăван атте, тăван аппа. N. Вĕсем икĕшĕ (медведь и попадья) пурăннă, тет, упаран тăван ача пулнă (у нее), тет. (Из сказки). Юрк. † Савнă тăванăм, хура куç, асăнат-ши, асăнмаст-ши асне килнĕ вăхăтра.
родной, родные братья и сестры, единоутробный(-е). N. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ вĕсем. Череп. Эпир пĕр тăван ачисем, двоюродные братья. Юрк. Аттепелен пĕр тăван ачисем, пиччесем, килнĕ; вĕсем те мана пит авлантарасшăн. N. Вăл килте иккĕн пĕр тăван хĕрсем пурăнаççĕ. Б. 1З. Эсир миçен пĕр тăван? N. Аттепе пĕр тăван аппа. N. Çавăнтан малалла кайсан, вăл тата иккĕн пĕр тăвана... курнă. N. Эпир çиччĕн пĕр тăванччĕ. ЧС. Пĕри Çумкка шăлĕччĕ (один был младший брат Сёмки), тата тепри çумкка ашшĕпе пĕр тăванин ывăлĕччĕ. Г. А. Отрыв. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, икĕ амаран çуралнă. Орау. Унпа пĕр тăванне илнĕ. Женат на его сестре. N. Вăл килте иккĕн пĕр тăван хĕрсем пурăнаççĕ. Ала 60. Эпир, атте, санран саккăрăн пĕр тăван. N. Йытăпа пĕр тăван (брань).
родня, родственники вообще. Ачач А. Хăй вăл ют ялти тăван-пĕлĕшсем патне çимĕке кайма тухнă.
соленый. N. Хăш чухне вăл 18 çулхи ача, пат пĕчченскер, аптăранипе тăварлă куççулĕ те юхтаркаланă. Шурăм-п. Пĕтерсен, амăшĕ çăл кутне тăварлă шыв сапма хушнă (для умилостивления божества колодца). Вомбу-к. Тăварлă хăяр.
назв. растения. Рак., Кайсар. № 114. Тăваткал пукра. Выçлăх çул управă акма вăрлăх илсе панă. Çав вăрлăхпа килнĕ çак пухра, унччен кунта çукчĕ вăл.
то же, что тăваткал, четыреугольный, квадратный. Янтик. † Тăваткăл минтер, хăмаç çип, сарса тухăр сак тулли. Тим. † Тăваткăл та çерем çырлалă. N. Вăл çĕре вĕсем тăп-тăваткăл касса илнĕ те, пур кĕтессе те пĕрер чул юпа лартнă. Янш.-Норв. Тăваткăл татăк, четыреугольный кусок. Собр. Тăваткал çаран. || Клетка. N. Тăваткăл тĕрĕлĕ, клетчатый. N. Пир тăваткăлĕ. || Квартал, квадратная площадь. Ачач П. Хупах çуртĕнчен шутласа виç-тăват тăваткăл хăварсассăн, аслă урампа пынă чух, пĕр кивĕ, лутра пӳрт çумĕпе, иртсе каймалла, N. Урам тăват-кăлĕ. Ау 151°. † Тăваткăл-тăваткăл касаççĕ, аслă çула виçеççĕ. || Бубны (масть в картах). Кутема.
дворник. Никит. Вăл хуçа патĕнче тăвурта пурăнать.
(ты̆вы̆н), сгрудиться, столпиться во множестве. Череп. Сред. Юм. Паян тыр пит анса тăвăннă та пристăна, тыр йӳн полчĕ. Шибач. Тюрл. Кăвакал хăвалать кӳлтен полла, çав тăвăнать пĕр пуçне (как каша). || Задыхаться. N. Чĕри хăвăрт сикнипе пырĕ шăлтах тăвăннă... N. Пĕрре пăхрĕ — ăмсанчĕ, тепре пăхрĕ — тăвăнчĕ. Хурамал. Тутă лашана кинет чуптарсассăн, вăл чупайми пулать; ăна вара: лаша тăвăнчĕ, теççĕ. Шорк. Лаша йывăрпа ту çине хăпармалла пулсан, хăмăчĕ тăвăр пулсан, тăвăнса вилме пултарать. КС. Ăш-чик тăвăнса килчĕ (от одышки, от тошноты и пр.). || В перен. см. Шибач. Тăвăнса çитет (тошно, страх). N. Пит чон тăв(ă)нать. N. Çула иксĕмĕр мĕ(л)ле пурăннине шукăшлатăп та, питĕ чун тăвăнса ухат. N. Ăш тăвăнать; ăш-чик тăвăнса ухать; ăш тăвăнчĕ. Сред. Юм. Ăш-чик толса (тăвăнса) çитрĕ. Очень рассердился. N. Часрах васкар ĕшнене; халăх чунĕ кăçалхи çу тăвăннă.
(ты̆к), подр. звуку при клевании. Б. Олг. Чĕпĕ, тырă сапса парсан, хăма çине тăк-тăк-тăк! сăкат. Якейк. Сала-кайăк чӳречея килсе ларнă та, тăк-тăк, тăк-тăк туса çӳреççĕ. || Подр. втыканию иголки. Б. Олг. Йĕп пĕрене çомне тăк! тирсе лартрăм. || Подр. боданию. Ст. Чек. Такана сиктереççĕ: тăк, ваçка, тăк! || Подр. толканию. Сунт. Вăл Петĕре хулĕнчен тăк! тĕртрĕ.
подр. неравномерному клеванию. N. Тăрна вăрăм сăмсипе пăтта тăк-так, тăк-так тутаркаларĕ, тет те, çăварне нимĕн те кĕмерĕ, тет. || Подр. неравномерному постукиванию палкой по земле. Трахома. Халĕ ĕнтĕ вăл туясăр çуреймест те, çул хыттине патаккипе тăк-так чышкаласа анчах çул тупса пырать. || Подр. неравномерному стуку топором. Шорк. Пурттипеле тăк-так каскаласа çӳрет.
(ты̆к), лить, выливать, проливать. Янтик. Тăкайрас ăна ушкĕнпех (вылить и больше ничего), хуçа ан та пĕлтĕр унта мĕн пулнине. СТИК. Вăт ĕнтĕ тăкат. Вот уж льет (о сильном дожде). Орау. Эй тăкать-çке çăмăрне. ПТТ. Çав çын тем тĕрлĕ килсе тăкса антарас çумăра та сирсе ярат, теççĕ. (Петĕркке шăтăкĕ). N. Тăранса, тумланса пурăнас тесен, малтан тар тăкса ĕçлемелле, || Сыпать, просыпать, рассыпать. N. Ыраша çил тăкрĕ. || Ронять. Пазух. Мăкăнь çеçке тăксассăн, каять пахча илемĕ. ЧП. Мăкăнь çеçкисене çил тăкать (обивает). СТИК. Çĕмĕрт чечекне тăкрĕ (отцвела). || Стрелять. Демидов. Унтан кăсем тата тăка пуçларĕç, тет, кăсем çине стреласем. || Тратить, расходовать, издерживать. N. Мана сарă ерчĕ те, çампа пĕр маях укçа тăкатăп. Хĕн-хур. Вăл чирлесе выртнă вăхăтра лекĕрпе лекартсăшăн мĕн чухлĕ укçа тăкрăмăр эпир. Чăв. й. пур. 12. Куншăн, нимĕнсĕр укçа тăкса çӳренĕшĕн, ашшĕ татах вăрçмалла пулчĕ вĕт ĕнтĕ. || Вывозить, валить. N. Эсир пăха ăçта тăкас тетĕр? || N. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ; шуралса шурăм-пуç килнĕ чух арăмăнтан уйăрăлтăн (хĕрелсе хĕвел тухнă чух хĕр-тантăшсенчен уйрăлтăн); тăр-кăнтăрла çитнĕ чух йăхран-тĕпрен уйăрăлтăн. (Юрлаççĕ тăкма тухнă чух, ăсатнă чух юрлаççĕ). || Иметь урон. N. Халăх тăк, иметь потери людьми. || В качестве вспомог. гл. N. Эпĕ илнĕ пĕренене касса тăкса пĕтернĕ. N. Темĕн чухлĕ тупă кăларса тăкнă (наставили?). N. Каласа тăк. Кан. Подпискă адрĕсĕсене чĕрсе тăкнă. Ib. Юлашкинчен уçăп кăмакине пĕрер кирпĕчĕн ывăтса тăкрĕ. N. Çийĕнчен тумтирĕсене çуркаласа тăкса... Шибач. Вăл хота çĕтсе тăкрĕ хоçи арăмĕ (изорвала и бросила). Хăр. Паль. 14. Кăна вăл лайăх çеç ятласа тăкрĕ. Ырласа тăкни мĕне? — Кирлĕ мар. Ib. 14. Тăван сассене хурласа тăкрĕ. Итлемесен пурсăра та касса тăкăпăр, тенĕ. Собр. † Пус кутĕнчи кăвак пăр; касса тăкман пулсассăн, ĕмĕр иртĕ, терĕç пуль. Курм. Ан кала-ха, ак эпĕ сана халех хĕнесе тăкăп. Чебокс. Тарçи пĕтĕм сурăха пусса тăкрĕ, тет. Качал. Çав карчăк хĕçпе касса пăрахрĕ, тит, Йăвана та, кайса тăкрĕ шыв хĕрне. Альш. † Ютсем йышлăн, эп пĕччен: калĕçĕ те тăкĕçĕ; калас сăмахăма калаймăп.
литься, выливаться, проливаться; сыпаться, осыпаться, падать. Баран. 139. Çырмасем ĕмĕр-ĕмĕрех тинĕселле юхаççĕ, çапах тинĕс тулса тăкăнмасть. Пухтел. Кăвас тăкăнса пĕтнĕ. Тесто ушло. ПВЧ 131. Юри кайрăм вăрмана çулчĕ-çулчĕ тăкăнса пĕтнĕ чух. N. Хирте тырă тăкăнса выртать (осыпается). N. Йывăç çинчен йор тăкăнать. N. Тĕк-мамăк тăкăнни. N. Тăкăннă иккен хĕрлĕ улми çилпелен. О сохр. здор. Çав хупăланса юлнă чечек вара, пĕр виç-тăват кун тăрсан, тăкăнат. ЧП. Нуммай лармĕ, час тăкăнĕ (сар чечек). N. Нарута чавсапа тĕртсе ярса нарут пĕтĕмĕшпе тăкăннă, тет. (Из сказки). Сред. Юм. Ыраш тин çиç ешлĕччĕ, пĕр май уяр полчĕ те, тавна тăкна пуçларĕ. N. Ыраш, тутти, тăкăнать, пĕр май çил тăрать. N. Камăн темĕн тĕрлĕ ылтăн-кĕмĕл тăкăнса выртать? N. Вĕсен кĕлечĕсем тăп-туллиех: хăшне пăхнă, вăл тăкăнса тăрать. О сохр. здор. Çав чирлĕ çынтан тăкăннă япаласем (при оспе)... Яргуньк. Çав кӳлĕ куçнă чухне пулăсам тăкăнса юлнă. || Выпадать, вылезать. Трахома. Куç-хупаххи шыçса кайнă, хăрпăхĕ тăкăнса пĕтнĕ. Ала 95. Ачин вара ури чĕрнисем пурте хăрса типсе тăкăннă, тет (от обморожения). || Валиться. Орау. Виçсĕмĕр те пĕр вырăн çинех тăкăнатпăр (о спанье). N. Эпир харăс-харăс пере-пере, тăшмансем утă çулнă пек тăкăнчĕç. N. Эх, мăн-тарăн çемйисем, тăкăнса юлчĕç Тилечер ялин варрине! N. Хамăр кил-йышĕпе сĕтел тавра шĕкĕр ларса тулнă. Тутах тăкăнмасть. Саккăрăн çав хамăр. || Слетаться на озеро (о птицах). || Расходоваться, тратиться, издерживаться. Юрк. Ахаль тăкăнса çӳренни анчах. Только бесполезные расходы (а толку нет). || В качестве вспомог. гл. Букв. 1904. Шăвăç хыçлă лайăх çунасемпе чĕннĕ хăнасем килсе тăкăнчĕç.
то же, что тăкак. N. Пĕр-пĕр уяс тăканĕ вăл уясшĕн усăллă пултăр.
плотный, тесный, утоптанный, твердый; плотно, тесно, твердо. N. Тăкăскă кĕрет. Сред. Юм. Паян çул пит тăкăскă, лашана пит хĕн, Ст. Чек. Тăкăскă, тăкăс, тăвăр, тесно. Ib. Ку шăтăк тăкăскă. || Туповато. Сĕт-к. Çак çорла тăкăскă касать. || Шероховатый. КС. СПВВ. ФВ. Тăкăскă йăвăç, çăкăр, тимĕр: йăвăçа-мĕне тытсан алă шумасан, тăкăскă теççĕ. || Жесткий (о воде), вяжущуй, набивающий оскомину. КС. Тăкăскă шыв (вяжет во рту). Сред. Юм. Шăла шантаракан япалана тăкăскă теççĕ. Ядр. Çăваршĕнче те тăкăскă полать (во рту вяжет), çол çинче те тăкăскаланать. || Суровый, молчаливый. СПВВ. Уçă кăмăллă çын мар вăл, тăкăскă çын.
рваная онуча. Цив. Мусир. † Урамра выртакан çĕрĕк-çарăк тăла-вара туй матки чулхи тунăсем (= тунă вĕсем). || Портянки из домотканного сукна. Городище Б. Альш. Çула-мĕне кайнă чухне пански чăлха çинчен ура пуçне тăла-варпа чĕркеççĕ (вăл кăвак пир таврашĕ пулат). || Зимние теплые штаны. Изамб. Т.
пест для толчения при валке сукна. N. Кĕçĕр тăла кисеппи куртăм, тет вăл ирхине.
или тăлăлла, назв. игры. Якейк. Тăлă вăрламалла (на кормёжке). Ачасам чăрпуççисене тăратса, чăрпуççи çине чаппансам витсе, чаппансене ӳкесрен шăлпа çыртса, аллисене чăрпуççи айне туса карталанса лараççĕ. Карташне пĕр ача (йопа) кĕрсе ларать. Йĕри-тавра чаппан çыртса ларакан ачасенчен пĕри валтанах хатьăрласа хонă тăлăпа варĕнче ларакан ачая (йопая) çапать те, тăллине е хăй чаппан айне тăвать, е тепĕр ачая парать. Йопа тăлă шырама пуçлать. Тăллине кам айĕнчен топать, çав йопа полать; вăл тăла шыранă хошăра тепри ăна çапса та илет. Çав вăхăтра тăлли чăрпуççи айĕнчех çӳрет. СТИК. Тăлăлла, особая игра. Играют на кормежках. Садятся кругом 6—7 человек, одного ставят на середину. Ноги покрывают кафтанамн, колени поднимают, и это пустое место между коленями и землею служит тайной передачей веревки. Человек, стоящий в середине, должен найти эту веревку. В чьих руках он найдет, тот становится на середину, но только до этого ему здорово достается.
(ты̆лы̆х), сирота. N. Пĕр пӳрт тăлăх юлчĕ ĕнтĕ усен, инке хăй пĕр тĕреклĕ мар. Б. Олг. Эп аттирен йолтăм тăлăх, атти-апия астумастăп, пичепе иккĕн тăлăх çитĕнсе мочи панче. Орау. Вăл тăлăх. Он сирота. Т. Григорьева. Тăлăхăн хырăмĕ пысăк, теççĕ. (Послов.). N. Тăлăхăн алли вăрăм, теççĕ (т. е. все его считают виновным. (Послов.). N. † Аслă улăх витĕр эп çӳрерĕм, пĕр çул ӳснĕ хулла хуçмарăм; хура халăх витер эп çӳрерĕм, тăлăх ача çӳçне туртмарăм. || Сиротство. N. Халĕ ĕнтĕ тăлăхран çитĕннĕ çын сăпаççипе калать: тав-та-пуç ăна пире тасатса, пыйтă-шăркана пăхса янăшăн, тет. N. Анчах пирĕн те ача-пăчана çапла тăлăха прахса хăварас марччĕ. || Сиротливый. N. Тăлăх чунăмсем. N. Эпир тăлăх пурăнăçа хирĕç. || Орау. Тăлăх пушăт начар, урлă пушăт тума юрас çук.
осиротеть. N. Аттерен тăлăха юлсан, мана ăна (этому) аттем амăшĕ çапла тума вĕрентсе хăварсаччĕ. Чем люди живы. Пĕр эрне хушшинчех çаксем тăлăха юлчĕç. N. Арăмĕ вилсе тăлăха юлнă çын, вдовец. Абаш. † Савни карĕ салтака, хам тăрс’ йолтăм тăлăха. Дик. леб 29. Ачисем тăлăха тăрса юлни. Кильд. Ай ачам, тăлăх-тăлăха юлтăн, ачам (круглой сиротой). Орау. Вăл пĕтĕмпех тăлăха юлчĕ (стал круглой сиротой). Истор. Иван ашшĕнчĕн виçĕ çулта, амăшĕнчен сакăр çулта тăлăха юлнă.
(ты̆лла), спутать путами, стреножить. См. тăлă. N. Лашана хивре тăлăпа ан тăлла. ЧС. Пĕр ирхине вăталăх пичче çав лашана çерем çине тăлласа ячĕ. Изванк. Çав вара (в долину) çитсен, эпир утсене курăк çине тăлласа ятăмăр та, вут хутăмăр. N. Ачасем, вăрман çывăхне çитсен, лашисене тăлласа ячĕç. Цив. Çырмана пырса çитсен, эпир лашасене тăлласа ятăмăр. Скотолеч. Урине шыв е сĕлĕ ансан, лашанăн урисем чĕтĕреççĕ, вăл тăлланă пек вĕттĕн утать. ТХКА 28. Вăрмана шала, улах вырăна, кĕретĕп. Тăлласа яратăп вара лашана. Лаша кунĕпе кана-кана, вырта-вырта курăк çиет. Ib. 47. Эпĕр лашасене вăрмана питĕ шала кая-кая тăллаттăмăр. || Тормозить, остановнть (мельницу). Сред. Юм. Арман тăлла (армана авăрма чар, тени пôлать). || Опутать, обмануть. Чăв. й. пур. 5. Вăсем ун пек çынна епле те пулин тăллама тăрăшаççĕ (живущего как должно). || Препятствовать, затруднять. СПВВ. || Таскать за волосы. Чураль-к. Çӳçрен тăлларăм. Потаскал за волосы.
то же, что тăлмач. N. Пуринĕн те чирсенчен сыватмалли хастарсем пур-и? Пурте тĕрлĕ чĕлхепе калаçаççĕ-и? Пурте тăлмачăсем-и? N. Хăшне тĕрлĕ чĕлхе пĕлме, хăшне тăлмачă пулма вĕрентет. N. Вăл, пичĕшĕсене пĕлмĕш пулса, тăлмачă урлă сăнаса тĕпченĕ.
бранное выражение. Ск. и пред. чув. 54. Пысăк хуйхăлă шухăша кайса, тăм кĕлетке пек хытса кайрĕ вăл. Ст. Шаймурз. Тăм кĕлетке тăвăпăр. Имен. Эй, Тăм кĕлетке. Мĕн туса тăран унта? Ib. Тăм кĕлетке, калаçа пĕлместĕн. Ст. Чек. Тăм кĕлетке, ротозей.
основательный. СПВВ. ИФ. Тăматлă — ĕçе лайăх туса пĕтерсе хуракан. Ib. Вăл çын питĕ тăматлă: ĕçе тума тытăнсассăн, нихçан та туса пĕтермесĕр пăрахмас, тата тăрăшса тăват.
(ты̆н), ум; память; сознание. Изамб. Т. Панклеи. Йăван: ман çав хватярта чĕлĕм пор, çав чĕлĕмсĕр ман тăн кăримасть (не возбуждается ум), тет. Якейк. Вăсампа хăтланса ман тăн çĕтрĕ. У меня с ним голова скружилась. N. Поçăма тăн кĕрсессĕн, хорăн хоппи пек пĕрĕнтĕм. N. Манăн вăлсампа тăн çĕтнĕ ĕнтĕ. КС. Вăл ача-пăчана манăн тăн çĕттĕрĕ ĕнтĕ (замаялся). N. Çапла пурăннипе ăçтан тăн кĕрĕ вĕсене. Где им стать понимающими при такой жизни. Кама З. Тăн тухрĕ санпала, явăл. Календ. 1907. Ц.-приходский школăсем, вĕрентсе уçăлтарас вырăнне, ачасене тăнтан яратьчĕç. Ала 96. Тата сыснасемпе сысна йăвинче выртса пурăнтăм, нимĕн тăнĕ те пулмарĕ. Ала 98°. Каран чĕлĕм чĕртсе тортрăм, тит те, çăпата олăштарса сыртăм, тит, çантах тăн çавăрнса килчĕ, тит. Тăн çохалса кайсан, ялан çăпата олăштарса сырас полать, тит. Тораево. Иван тĕттĕм çĕрте (во мраке), выртрĕ-выртрĕ, тет те, тăн кĕрчĕ, тет, ăна (пришел в себя). Якейк. Яланах тăнпа калаçмаçть вăл (иногда порет вздор). N. Толчок ăрамĕнче пĕр Кĕркури ятлă, тăнран ӳксе выртакан çын выртнă. N. Ним тăн та çук, çырнă çĕртех улăшса каяп. Янтик. Ман тăн çук, пулмас манран вĕренсе. Якейк. Ма эс вăл сăвва халь пĕлместĕн? Пасăр лайăх калаттăнччĕ-çке? — Тăн саланса кар, аса килмест. Йӳç. такăнт. 50. Манăн ăçтан пурне те ырă туса çитерес? Унта-кунта чупкаласах тăн тухать. || Дух. Хурамал. Пит япшар, тăнне çавраймасăр калаçать.
стать понятливым, понять, притти в сознание, очнуться. N. Тăна кĕменскерсем (непонятливые). Кильд. † Ах тăвансем, пирĕн хушăмăрти тантăшсем-пĕлĕшсем (scr. етĕшсем-мĕлĕши) кам çуратса чун панă-ши вăлсене, пĕре те тăна кĕмеççĕ. N. Эпĕ сире акă мĕн каларăм: пирвай шухăшласа пăхăр, терĕм, мĕн çинчен шухăшлама каларăм эпĕ сире, тăна кĕтĕр-и, ырă тăвансем? Ал.цв. 18—19. Çак тĕлĕнмелле япаласене курса, эпĕ халĕ те тăна кĕрейместĕп. Юрк. † Пусма кĕпе пусат вăл, хăмаç кĕпе хуçат вăл; тантăш тăна килмесен, ĕмĕр хуйха пусат вăл. Б. Яныши. Ларсан-ларсан, тăна кĕрчĕ, тет те, атти килне кăларса яртăм, тет.
лишиться сознания, памяти. Урмай. Манăн арçынăн тăнĕ карĕ, вăл мĕн тăвас, мĕн ыйтас пулсан та, „ка-ка-как“ тесе калать (как наседка).
то же, что тăнч. Орау. Сутлашса тăнчă-тăнчă турĕç (разорили) çынна: лаши-тĕмри, ĕни-сурăхĕ юлман нихак. КС. Шалт тăнчă-тăнчă турĕ вăл пире (до конца разорил; замаял). Ib. Сивĕ чир мана тăнчă-тăнчă турĕ. Н. Седяк. Хĕр кӳме килекенсене ăсатсан, туй тăнчă пĕтет (совсем; в Якейк. тăнч). СТИК. Тăнчă пĕтериччен çисе янă. Съели дочиста.
тихо, смирно; тихонько. N. Пĕр-пĕринпе тăппăн мăкăртатса тăраççĕ. Янтик. † Мĕншĕн тăппăн тăратăр? Туя начар тăватăр? N. Улпутăн ямшăккипе тарçи вĕсене тăппăн курăк çисе тăнă çĕртен тытнă. КС. Пит тăппăн пурăнать вăл çын (живет тихо).
подр. стуку копыт. N. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем (стук копыт, мягкий, на месте, а не на ходу). Альш. † Тăп-тăп кăна тăп-тăп турă ут: сарăлнă-тăр унăн чĕрнисем. Чураль-к. † Тап-тăп тăпиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). || Удобно. N. Халĕ кĕнекесене тыткалама тăп-тăп, вĕсем нумай чăрмантармаççĕ. Ун чухне уйрăм-уйрăм тир татăкĕсем çине çырнă, хальхи пек хут çине пуçтарса ӳкерме пĕлмен. || Нежно, осторожно, бережно. Сборн. по мед. Ача вилĕ пек çуралсассăн, ăна кăкăрĕ çине, хырăмĕ çине сивĕ шыв пĕрĕхсе, е алăпа тăп-тăп пускаласа чĕртеççĕ. Букв. 1904. Лашисене пырса аллипе тăп-тăп савса ачашласа каланă. Альш. † Тăп-тăп тытса савнă чух (когда ты меня ласкал, бережно держа в руках), ытараймарăн, аттеçĕм. (Хĕр йĕрри). Ib. † Чупса-чупса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса савнă чух, ытарасла марччĕ, аттеçĕм: халĕ епле ытарăн-ши? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Ашшĕ ачине тăп-тăп савать (тихий удар руками). || Крепко. N. Пĕр йĕрке кирпĕч сарлакарах хурса тухса, ун çине пĕрене хурас пулать, вăл вара кирпĕчсене тăп-тăп тытса тăрать. || Аккуратно; бережно. Сред. Юм. Ута хол айĕнче пит тăп-тăп тытса кайрĕ (собрал хорошо и не сорил). Ачач 49. Хăйне таса та, тăп-тăп тытнăшăн ытараймасть ăна. Кан. Шур çип кĕпи çĕлетрĕм, клетке тăп-тăп тăмашкăн. N. Окçа-тенке тăп-тăпрах тытса осрăр. Деньги держите поаккуратнее. Слеп. Тыткалама тăп-тăпрах тăп-тăп япала (çĕмĕрĕлмест). Çутт. 19. Анне кĕлтисем тăп-тăп, пурте пĕр пек, илемлĕ. N. Апла-капла — саррине, уна-куна — хурине, тăп-тăп яшă пĕвлине. НИП. Тăп-тăп çын, аккуратный. N. Пурăнăçа тăп-тăп тытаççĕ. КС. Вĕсем тăп-тăп пурăнаççĕ (без лишних расходов и пр.). N. Тăп-тăп пурăнма тăрăшăр. Ачач 90. Елĕк ялан шухăшлăрах, тăп-тăпрах çӳрекен ача халь хăйне валли сасартăк урăх çул суйласа илет. || Аккуратный, опрятный, стройный. Пазух. Çак ялăн хĕрĕсем, тем чул тăп-тăп пулсан та, Тăрăн хĕрне çитес çук. Тюрл. Тăп-тăп = пĕчĕкĕрех. Ib. Тăп-тăп-тыткалама лайăх.
(ты̆бы̆л-т̚бы̆л), подр. подпрыгиванию. Якейк. Эпĕ пĕрре хамăр автана уринчен пушăпа çатлаттартăм та, вăл тăпăл-тапăл сиккелесе илчĕ (подпрыгнул; можно и тăпăлт-тапăлт). || Подр. паданию „верхтормашкой“. N. Тăпăл-тапăл персе антăр! Пусть полетит (с копылков долой упадет на землю, о человеке).
дергать, выдергивать, вырывать с корнем. Хурамал. Пĕчĕк йывăçа тăпăлтарма (выдернуть) ансат. Сред. Юм. Олмăççие ĕлĕххи вырнĕнчен тăпăлтарса лартас. Ашшĕ-амăшне. Килне тавăрăнсассăн, вăл нумайччен сак çинче сухалне тăпăлтарса ларнă. Ib. Куратăн-а, ав çӳç-пуçа çил-тăвăл епле тăпăлтарать? Хурамал. Тилĕ вара ăннă тулла çӳлтен кăна вырса пуçтарнă, ун хыçĕнчен упа хăмăлне тăпăлтарма тытăннă. N. Çарăк тăпăлтарас (вырвать с землею). Çутт. 19. Çурла тырă хăмăлĕсене касмасть, тăпăлтарайрать. Т. VI. 19. Ытах силленмесессĕн (гусь), çӳçне-пуçне тăпăлтарса шыв сапаççĕ те, тула кăларса яраççĕ. (Моленье „тырă пуç“). Хурамал. Вара пирĕн иксĕмĕрĕнне те пыршăсене тăпăлтарса кăларнă вĕт, санăн тата лепле? тенĕ. Янгильд. Арçурисем вăрманта çавра-çил пек çӳресе темен чухлĕ йăвăç тăпăлтарса е хуçса пĕтереççĕ, тет. Якейк. Çӳçрен тăпăлтарас = çӳçрен тортас; йăвăçа кăкĕпех тăпăлтартăм (кăкларăм). Юрк. Пĕр-ик-виç хут калатчĕç те, пĕлмен ачасене çӳçрен тытса, çĕрте тăпăлтарса сĕтĕрсе çӳретчĕçĕ. || Рвать зубами. Толст. Йыттисем шăрчĕсене тăратса хăшĕ сысная е хырăмĕнчен, е урисенчен тăпăлтараççĕ. || Вырывать. Кан. Кĕç иккĕн икĕ енне тăчĕç те, пуçларĕç куçа тăпăлтарма. Ib. Тем туса пăрахăттăм тесе шухăшласа тăнă çĕртех çĕленĕ çиппине тăпăлтарса кăлар. || Рвать (уши). N. Хытă тăпăлтарчĕ хăлхаран. || Отнимать силой. N. Усалсем тĕл пуласран, хам çумран ăна часах тăпăлтарса илесрен хăратăп. Слеп. Тăпăлтарса илтĕм (силом). СТИК. Аккăшсем кăна тытаççĕ те, çырлине тăпăлтарса илеççĕ (отнимают). N. Акçонăвăн япалисене, укçисене тăпăлтарса илнĕ, хăйне пĕр çывăхри хулана тĕрмене янă. N. Çапла вара вăл хыснаран, пăртакăн та пулсан, тăпăлтара-тăпăлтара илнĕ. || Есть жадно. ЧС. Анне аттене чĕнме тухсассăн, эпĕ пĕр кашăкне туртса илтĕм (вытащил ложку) те, пăтта тăпăлтара пуçларăм (начал жадно есть кашу).
опрятный, аккуратный. КС. Лаши таврашĕ пит тăпăлькки. Сбруя крепка и нет лишних украшений. Ib. Ку урапа пит тăпăлькки пулчĕ (крепкая). Орау. Вăл лаша пит тăпăлькки (аккуратная).
(ты̆пра), земля, почва, грунт. Юрк. Пĕр килте ăна пĕр çăкăр парса яраççĕ. Çав çăкăра вăл: эпĕ сан хыçăнтан нумай çӳрерĕм, атя, эсĕ те ман хыçран çӳресе пăх-халĕ, тесе, пиçиххийĕн пĕр вĕçне çыхса, çĕре пăрахса, пĕчĕкçĕ урапана туртса пынă пек, хăй хыçĕнчен тăпра çинчен сĕтĕрсе пыра пуçлат. Сред. Юм. Пит хора çынна: тăпра пик, теççĕ. N. Кĕрӳшпе хунĕшĕ пĕр тăпра. ГТТ. Хунĕ тăприпе кĕрӳшĕ тăпри пĕр, тесе калаççĕ. N. Сухви ӳсет-и ĕнтĕ, тăпра çиекен пулчĕ-и ĕнтĕ? Чхĕйп. Вара вилнĕ çын ӳтне как-нибудь хăракаласа тăпра айне тунă (зарыли в землю). ХЛБ. Хĕрлĕ тăпра çине тирĕслĕке иртерех хурсан та пырат. ЧП. Хура халăх мĕшĕн сикет? Хура тăпра сиктерет. || Сор, грязь. О сохр. здор. Урай тăприне пӳртре тытма кирлĕ мар, унăн вырăнĕ çинĕкре. N. Тăпра пусрĕ. || Намогильная насыпь. СТИК. Иван тăпри çине ем-ешĕл тупăлха шăтса тухнă, тет. Альш. Йывăр тăпри çăмăл пултăр. N. Ну, ман атте тăпри çине таптамала пуласчĕ вилсен. ТХКА. 74. Анне мана хăй çинчи тăприне пырса купалама хушнăччĕ. Курм. Ати вилнине пĕлтĕм, она турă çӳлти патшалăха илтĕр, лайăх вырăн патăр, йăвăр тăпри çăмăл полтăр. N. Эсĕ пирĕн тăпрасене таптама, пире пытарма килейĕн-ши, таврăнăн-ши, тесе кĕтсе тăратпăр. N. Сана ман тăпра çине таптама турă çавăртăр (пишет мать). N. Пире иксĕмĕре аннен тăприне таптама пӳрмен пулĕ (мать умерла, пишет с чужбины брату, находящемуся тоже не на родине). N. Тăпри çăмăл пултăр. Сиктер. † Йывăр тăпру айĕнчен хура çĕлен пулса тух, аттеçĕм! N. Масар çинче унта-кунта тинрех пытарнă вилнĕ çынсенĕн тăприсем те пурччĕ. В. Олг. Тăпра ăшне анса кай (сильная брань). Пшкрт. Тăпра ăшня кайман (брань). Ала 90. Çавă ачасене ашшĕ те хăйĕн малтанхи арăмне тăпрашне кайса праххăрĕ те, урăх арăм илсе, унăн хыççăн кайрĕ. С. Алг. Юпи çумне çурта çутса çыпăçтараççĕ, йĕри-тавра виççĕ çаврăнаççĕ: пехиллесе юл, йывăр тăпру çăмăл пултăр, тесе тăпрана çӳлелле сăтăраççĕ. Вил-йăли. Вилнĕ çынна шăтăка ярсан, пурте пĕрер ывçă тăпра яраççĕ, теççĕ. N. Вилнĕ çынна илсе пынă чух хирĕç пулакан çынсем: йывăр тăпри çăмăл путăр, тесе иртеççĕ. || Руда. Ск. и пред. чув. 66. Унта, ылттăн тăпри чавнă çĕрте (на золотых приисках), çĕр айне пулса вилнĕ. N. Вĕсем ылттăн тăпри кăларма кайнă.
должно быть, наверное, возможно, пожалуй. Альш. Çавра кӳлте ик хăмăш: пĕрин пуçĕ уйăх-тăр, теприн пуçĕ хĕвел-тĕр. СПВВ. Çав-тăр. СТИК. Çавă килсе карĕ-тĕр? — Вăл мар-тăр? Должно быть (наверное), это он прошел? — Не он, чай. ГТТ. Ывăл пулат-тăр, хĕр пулат-тăр, мĕн пулат-тăр, турă мĕн парат. (Из разговоров женщ. о беременности). || Вероятно. Альш. Çапла-çапла тăватăн-тăр. Вероятно, тебе придется сделать вот так и так. || Может быть. N. Ыранах ун тухмалла-тăр — пĕлместпĕр. || Употребляется для большего оттенения мысли N. Мĕшĕн кăна-тăр ĕнтĕ (почему-то): ку енчи чăвашсем, çав пĕр 13 ял çынни, пурте пĕр пек калаçаççĕ, тумланаççĕ... || Или-или. N. Кӳлсенче тĕрлĕ ӳсекен япаласем, курăк-тăр, йывăç-тăр, çĕрсен, шывпа вăл çырмана юхса тухаççĕ. || Баран. П. Тăлăп-тăр, мĕн-тĕр, нимĕн те кирлĕ мар. Не надо никакого тулупа и т. под.
(ты̆р, тŏр, ты̆рр), подр. дрожанию. Шибач. Тăр-тăр-тăр! чĕтрет. КС. Мăнтăр çыннăн ӳчĕсем тăр-тăр чĕтренсе çӳреççĕ. Якейк. Йăванăн ана-шăнни тăр-тăр чĕтрет (трясется, напр, от жира). N. Вăл упана курнă та, йывăç тăррине улăхса кайнă. Хăй тăр-тăр-тăр чĕтĕрет. Он увидал медведя и залез на дерево. А сам от страха трясется. ЧС. Эпир ăна курсан, пурте тăр-тăр-тăр чĕтĕресе кайрăмăр. Ашшĕ-амăшне. Аллисем унăн тăр-тăр-тăр чĕтресе тăнă. ЧС. Пӳрт тăр-тăр-тăр кисренсе кайрĕ. Изба вся затряслась. Мăн-Шетмĕ. Тăр-тăр-тăр, сильное сотрясение полотна палатки. ЧП. Ула юпа тăр-тăр кисренчĕ. КС. Вăл кĕпер тăр-тăр-тăр чĕтресех тăрать. ЧП. Ылттăн ула юпа тăр чĕтĕрет. Кан. Çуртсем, йăвăçсем тăр-тăр-тăр! туса чĕтренсе илеççĕ. Сред. Юм. Арман çоначчи вăйлă çилте: панчен тăрр-тăрр туса илтĕнет, аякран хашкать. || Подр. резонансу в корпусе скрипки, когда возьмешь ее в руки и заденешь смычком. Кушакпа автан 11. Тăр-тăр-тăр купăсăм! Янра, ылттăн хĕлĕхĕм. Ib. Тăр-тăр тăр купăсăм, ылттăнланă хĕлĕ-хĕм, янра юлтăр сан сассу. Ib. 10. Тăр-тăр-тăр, вăй-вăй-вăй, манăн ылттăн хĕлĕхĕм. || Подр. звуку барабана. Шел. II. 24. Пионерсем тăр-тăр-тăр! параппансем çапаççĕ. || Подр. шуму трамваев. Шел. II. Трамвайсем тăр-тăр-тăр! тăрăлтатса чупĕçĕ. Зашумят трамваи. || Подр. шуму волн. Ир. Сывл. 21. Тăр-тăр-тăр-р-р! кĕрлет. Утăм. Татах тен-тен-тен-тен! Тăр-тăр-тăр-тăр! || Б. Олг. Омла эпĕ ут сартăм ампар çинелле, тăр-тăр-тăр (дŏр-дŏр-дŏр)! каллях коссанчĕ (= кусса анчĕ), çĕр вĕртӧп! терĕ. Ib. Çимелли пăрçа, сапсассăн, çĕре косса каять тăр-тăр-тăр! çталла кирлĕ, онталла. || К. Олг. Хоттăр çăмхаланă чох кăшкар çине тăр-тăр, тет. || Подр. прямизне. Бижб. † Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн, тăваткăл пĕр тăваткăл тăр çурнă.
(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.
остаться ни с чем. СТИК. Эпĕ ăна: мĕн ман хыççăн сĕтĕрĕнсе пыран, терĕм те, вăл тăра юлчĕ, мĕскĕн. (Выраж. жалость к тому, о ком говорит).
(-дар), кормить. N. Вĕсем вăл паранкăпа сыснасем тăрантараççĕ. Регули 19. Тăрантармасăр кайĕç-и? || Прокармливать, содержать. КС. Çемйине тăрантараймаçть. Не может содержать семью. N. Тăрантараймас çав вăл мана. N. Эпĕ атте-аннене ватăлса виличченех тăрантарса усрарăм. || Надоесть. Хĕн-хур. Якку, эсĕ мана тăрантартăн ĕнтĕ! Акă ĕнтĕ эрнене яхăн кунсерен эсĕ Ануша хĕрхенсе анчах калаçатăн. N. Вăл пире ытла та тăрантарчĕ ĕнтĕ.
(ты̆рат, тŏрат), заставить, позволить встать. N. Эпир чӳрече çине тăрăпăр.— Эп сире тăратăп. ТХКА 40. Атте, кĕсрене тăратса ярас тесе, пынă та, кĕсре сывламас та, тет. Ib. 42. Эпĕр те çуркунне аттепе иксĕмĕр хăла тьыхана тăрата-тăрата кантарса, майпе çавăтса, Пичаваш катине леçсе ятăмăр. || ЧС. Пӳртре тăратмаст (не позволяет мне быть в избе). || Остановить. N. Лашăна тăрат. Останови лошадь. Кан. Тпрр-ру!.. Тăрат, атте, çакăнта. Тип-çырма. Тăратăр-ха! Стойте-ка (говорят едущим на лошадях). Ала 13°. Çавă пăрахот пырса тăратсассăн, çакă ватă хуçа пăрахот çине кĕнĕ. || Держать в бездействии. N. Мĕн пур пек вăйна, ăсна ахаль ан тăрат,— телей тупма урăх май çук. || Продержать, дать существовать, N. Унăн йăхне ĕмĕр-ĕмĕрех тăратăп. || Держать. N. Тирпейлĕ арăм пӳртре çӳп-çап тăратмаçт. О сохр. здор. Çĕр ăшĕнче çĕрекен япаласене пĕртте тăратас пулмасть. Ib. Пĕр-пĕр тумтире тулта тăратсан, вăл ытти япаласем пекех сивĕнсе каять. Скотолеч. 19. Тутăрне улăштарса çыхнă чухне суранне кăшт та уçă тăратма юрамасть. Якейк. Çăмартая вĕрекен шу шăнче пилĕк минут тăратсан, пиçет. Ib. Çип çамçа хотсан, каткара вуник сахатран ытла тăратма йорамаçть. Юрк. Пиçекен ашĕсем чукунта тăратса тăраканнисем, вутпа çунса, ĕнек тути калаççĕ. N. Вăрă-хураха, пысăк арчана йывăç çине çакса, виличчен тăратнă. || Поднимать. N. Хăпартнă чох перĕн орапа тӳнсе карĕ, ăна эпĕр тăратрăмăр та, киле карăмăр. Ст. Шаймурз. Путнине кăларма хушнă, тупнине тăратма хушнă. Ib. Çӳлелле тăратат. Поднимает к верху (ногайку). N. Хайхи тарçă хулхисене тăратса, пурне те илтесчĕ тесе, шухăшласа ларнă. Халапсем. Унăн урисем çӳлелле тăратса тăраççĕ (торчат). || Будить, поднимать с постели. Пшкрт. Якейк. † Хамăр ялăн хĕрсене айне тӳшек сармалла, çине тăлăп витмелле, ачашласа тăратмалла. Качал. Хĕр тăратать-тăратать Йăвана, тăратса та тăмастĕ (не просыпается). || Ставить, поставить. Орау. Мĕшĕн лашисене пурте кунта тăратнă. Трхбл. Тăрат лашана. Поставь Лошадь. ЧС. Çавăнпа эпĕ насвуса тăратнă тĕле, ăна курма тесе, кайрăм. N. Пĕр çынсене тепĕрисем çине хирĕç тăратса вăрçтарса çӳренĕ. N. Вĕсен йĕри-тавра тĕкме тăратса çавăрăннă. Якейк. Тăратса тусан, чĕмел лайăх типет. Чĕмел тума пуçланă чох тват-пилĕк кĕлте тĕкĕштерсе тăра(та)ççĕ те, онтан çавăрса каяççĕ. Ib. Вăл чола выртарса хоман, тăратса хонă. || Назначить, поставить. N. Паян урăх санитара тăратрĕç ман вырна. || Представлять. N. Вăл çав çулнех округа хут тăратнă, 50 ача таран вĕрентмешкĕн. Кан. Хăйсем тĕллĕн кайса çĕр йышăнса килнисем çак каланă хутсенчен кайранхи икĕ хута анчах тăратмалла. || Доставлять, поставлять. Кан. Байков хаçатсене вăхăтра тăратмасть. Кильд. Ку çамрăк хуçа хĕрин (у невесты) мĕн çуккине вăл хăй тăратма пулнăю Ала 8°. Сирĕн мĕн çуккине эпĕ хам тăратăп, анчах эсир мана хăвăр хĕрĕре парăр. Якейк. Эп школа вотă тăрататăп. Я доставляю в школу дрова. Ib. Вăл пире аш тăратать. Он доставляет нам мясо. Ib. Вăл çар валли лаша тăратать. Он для армии поставляет лошадей. Янтик. Çар валли лаша тăратать вăл (поставляет лошадей для армии). Юрк. Пирĕн хура-халăхăн: çын вырăнне çын тăратас, тенĕ сăмах пур. N. Лаша вилчĕ, питĕ ан колян, çотăкăй (= всетаки) он вырне тăратрăмăр. || Задерживать. N. Çак хота (= çырăва) илсен, ан тăратăр, часрах ярăр. N. Пиçмине сирĕнтен илсен, пĕр сахат та тăратмарăм, кала ятăм часрах. N. Вăрçă выйлă пулсан, пире те нăмаях тратмаççĕ. N. Пиçмона авла (= алла) илсен, пĕр кун та ан тăрат (не медли ответом). N. Çырува ан тăрат, как çитсенех яр. || Оставлять. N. Нимĕн те таратмаççĕ (все тащут, воруют). N. Пĕр япала та таратмаст. || Поместить. Ст. Чек. Çулăха вутă тăратнă (поместили в „çулăх“). Янгильд. Çул каякан çын карĕ; анчах Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || Построить. N. Вĕсен пӳрт-çурчĕсене салтаксем тăратнă. || Erigere (mentulam). || Употребляется в качестве вспомог. глагола. Орау. Пĕр çынна çил çӳлелле çĕклесе капан урлă каçарса тăратрĕ, тет. N. Ултă çула вbççĕмĕш ятташне пĕр кăлармасăр тăратма хупса хурать (запирает свою дочь).
поставить, посадить. Çĕнтерчĕ 47. Тăратса ларт-ха, Наçтаç! сывлăш тухмасть. || Построить, выстроить, ставить, поднимать. Орау. Çурт-йĕре питĕ лайăх тăратса лартрĕ вăл (воздвиг, построил). Сред. Юм. Пурте арран тăратса лартрăм. С трудом выстроил избу. Ib. Тăратса лартнă, подняли. Якейк. Ку ача плотнă çаклатнă полмалла: пĕр хĕлте арман тăратса лартрĕ.
сразу, в одно время. N. Вăл укçана тăрукăн илейрес çук вăл. Ст. Яха-к. Унтан вара çав сăра куркине илсе тепрер хут (по второму разу) тăрукăнах чуклесе пăраххăрĕ те алăк енеле, пуçĕнчен çĕлĕкне хывса: киреметсем çырлахчăр, тесе, виçĕ хут ӳксе пуç-çаппăрĕ.
(ты̆ры̆, тŏрŏ), верхушка. Байгул. Чăрăш тăрри — йĕс тăрă. Панклеи. Качака ку путяккине карта тăрне çакать-хăварать. N. Хура вăрман тăррипе, хура пĕлĕт айпе. (Письмо). Цив. † Сăрлă-сăрлă кĕлешче, ут тăррипе сăр кайрĕ. Юрк. † Пĕчĕкçĕ лаша-кăвак лаша, тумхах тăрринчен пускалат. || Верховье. N. Уравăш çырми тăррине. || Головка (прыща, чирья). О сохр. здор. Шатрисен вара тăррисем путса анса шуралаççĕ. || Бутон. Якейк. † Уй варĕнче умуççи, тăрри çорăлать — уй толать. Юрк. † Тăрри çурăлаччен ларакан (т. е. шăма кĕпçи), вăрман хӳтти пулакан. Сорм-Вар. Хусантан тухать хура çул, икĕ айăккипе улмуççи, тăрри çурлать (чечеке ларать) — уй тулать. Ала 101. Пирĕнтен каяш йолашки ларччăр тăрри çорлаччен (о „пантьăк кĕпçи“). Кильд. † Хĕрсен арки тивмесен, чечек тăрри çурăлмĕ. Михайлова. † Мăн олăхри олăх кĕпçи (вар. тарăн-варти путран кĕпçи), лартăр тăрри сарăлса. Хамăрпа калаçнă ачисам порăнччăр-и вăхăт çитиччен. || Разница в стоимости более дорогого предмета. Календ. 1904. 50 тенкине вĕсемшĕн банк туленĕ, 5 тенкнне (тăррине) вĕсем хăйсем тӳленĕ. || Борозда (в загадке). Карм. Ани шурă, тăрри хура. (Кĕнеке, çыру). || Кисточка пояса. КС. Тарри янă пиçиххи, пояс с кисточкой. Яргуньк. † Пирĕн арăм пуласси шуп-шурă шупăрпа, хĕп-хĕрлĕ пыçипа, пыçи тăринче шарçи пур. Абыз. Ик йăлтарка, тăват кăчăрка, ик тăрă. || Острие, кончик. Собр. Çĕççĕн тăрри çурăк пулчĕ, йăттăн пуханĕ (?) çурăк пултăр. N. Уксак çын туя тăрринче çӳренĕ пек. Алик. Хĕр калать, тит: тăхăр качака вăç (вот?) килет, мăйри тăрри ылтăн, чĕрни тăрри кĕмĕл. Альш. † Ăçта каян, чĕкеç, васкаса, çунат тăррисене хытарса. Шишк. † Ăçта каян, чĕкеç, çомăр витĕр, ик çонач тăрине йĕпетсе? || Крыша. N. Асанне пӳрчĕ тăрринче çур çăкăр выртат. (Уйăх). N. Лупас тăррисе виттертĕм. М. Тупт. Тăрă е арман тăрри, верх мельницы. Альш. Ăна çавăрса илет те, урхалăхпа пăвса çыхса, ампар тăрринчен çакса хурат тет. Орау. Пӳрте туса пĕтеретпĕр, тăрă çавăрасси анчах юлч. || Баран. 75. Хапхисем тăррине çырусем çырса хунă. || В переносном смысле. Персирл. Тăрри шăтăкрах, тăррине вус посман (глуповатый). Янтик. Сан пăртак тăрри шăтăк пуль, ытла тем-те-пĕр авран. (Гов. в ироническом тоне про человека, который где-нибудь в гостях говорит пошлости или начинает проявлять свое сумасбродство). Ib. Тăрри шăтнă-çке сан! N. Тăрри шăтăк = ухмах. Слеп. Тăрри шăтăк, питĕрмен (дурак). || Употребл. в качестве послелогов: на, над. С. Тим. Арча тăррине ларăттăм. Якейк. Ылтăн йопа тăрăнче ăмăрт-кайăк ларатĕ. Орау. Темскер шутлать пĕлĕт тăрнче. Что-то считает на небе. ПВЧ 96. Хурăн тăрне хпарасси (трудно влезть), хпарассинчен анасси (но еще труднее слезть). N. Осал çырнă, тесе ан кала: ора тăрăнче çырап ал вĕççĕн. Микушк. Ăмăрт-кайăк унăн тăрринчен (над ним) вĕçсе пынă та, вăл мĕн каланисене илтнĕ. N. Эпĕ пуç тăрне кĕреçе тытнăччĕ, кĕреçе шăтман.
назв. ряда селений. Янших Б. Тăрăн — с. Туруново (в 4 км. от д. Яншиховой). Вăл яла та Тăрăн ятлă ялтан куçса ларнă, теççĕ. Шибач. Чиркĕллĕ Тăрăн, Вăрманкас-Тăрăн, Ытмар-Тăрăн, Йĕнешкасси-Тăрăн, Липетер-Тăрăн, Сăранкасси-Тăрăн. Чураль-к. † Эпир хамăр Хапăссем, анат енчи чăвашсем, шур уралă ачасем, Тăрăна туя килтĕмĕр (приехали на свадьбу, в Туруново на свадьбу). Ib. Тăр-тăр, тăр Верок, Тăрăн каччи килет, тет, тăхăр вĕçлĕ пушăпа. Ачи мĕн пек? — Катка пек.— Учĕ мĕн пек? — Урхамах. Ib. Тăрăн тăрăхсен юррисем, песни окрестностей с. Турунова.
(ты̆ры̆), натыкаться, втыкаться, вонзаться. Скотолеч. 21. Шĕвĕр япала тăрăнса пулнă суран. Тайба Б. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ. Орау. Нӳхрепе ансан (кĕрсен), тарçи ун пуçĕ çине четвĕрт кĕленчи ӳкернĕ те, кĕленчи катăкĕсем çавăнтах куçне тăрăнă-тăрăна ларнă. Когда он слез в погреб, работник уронил ему на голову четверть, и осколки стекла вонзились ему в голову. Истор. Вăл çĕçĕ çине тăрăнса вилнĕ. Турх. Аскăн тĕттĕм ăсупа таса ӳт çине тăрăнтăн. Изамб. Т. Ачасем выляма кайсан, пăшалпа тăрăнса вилнĕ (наткнулась на ружье). Султангул. † Ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, кĕрсе ăсăм çитмерĕ, çичĕ ют куçне тăрăнтăм. Урмаево. † Вăрман виттĕр тухрăмăр, штрашник куçне тăрнтăмăр; çирĕм çула çитрĕмĕр, улпут куçне тăрнтăмăр. (Солд. п.). N. Кăшăлийĕн йĕпписем пурте унăн пуçне тăрăна-тăрăна ларнă. Якейк. Кайса тăрăнчĕ; кайса тăрăнтăр (= осал вырăна кайтăр; салтака, качча кайнă чох калаççĕ). ЧП. Чӳрече витĕр ухă утрăм, хура-курак куçне тăрăнчĕ. Чув. пр. о пог. 268. Хура шăна куçа тăрăнсан, çăмăр пулать. Если черные мухи лезут в глаза и надоедают — к дождю. Янтик. † Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ; ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, куçăма тăшман тăрăнчĕ. Турх. Мĕскĕн поэт аякне пăшал етри тăрăннă. N. Чунăма çылах тăрăнса ларнипе хуйха ӳкрĕм. N. Тăрн тăрмичак, Хусан кулачи парамчак, тăрăнса лар. || Спотыкаться, запинаться. N. Куç курманнипе каç-каç тăрăна-тăрăна кайса çӳрерĕм. N. Тăрăнса кайсан, çын тăратмасан, тăримаçть. || Пошатываться? КАЯ. Унталла та кунталла тăрăнса каят. || Набрасываться. Кан. Паваркасси çывăхĕнчи вăрмана питĕ касаççĕ, йĕри-таврари ялсем пурте унта тăрăнаççĕ. N. Тăлăх çын çине тăрăнатăр эсир (набрасываетесь). N. Тискеррĕн кăшкăрашса ун патне тăрăннă. Альш. Ытла çыннăнне. тăрăнакан япала вăл (любит пользоваться чужим). Ib. Эрехе тăрăнчĕ. Стал пьянствовать. || Лезть (на должность), стремиться получить ее. || Бодать. Завражн. Аякран сиксе, пыра-пыра тăрăннă (козлы бодались). || Бросаться (в глаза). Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тилĕ юртать, ялти йыттăн куçне тăрăнса. || В перен. знач. Кан. Çавăн çине хăш чухне витĕртерех тăрăнмалла сăмахсем те ленкеççĕ.
(ты̆ры̆х, тŏрŏх), длина (полотна). Янш.-Норв. Пилĕк тăрăх шур пирĕпе виçĕ тăрăх улача пур. КС. Тăрăх, цельная холстина (пир тăрăхĕ). Слеп. Пĕр тăрăх пир (20—25 аршăн и 10 аршăн). Янтик. † Тăрăх-тăрăх шурă пир, тăрăхĕ вăрăм пулинччĕ. Чăвашсем 22. Вăл вара вĕсенчен виçшер тенкĕ укçа, пĕрер тăрăх пир илнĕ, пĕр четвĕрт эрех ĕçнĕ, тет. Султангул. † Тăрăх-тăрăх улача, касса пĕтмĕ, терĕр-им? Пĕвĕ ӳссе çитĕ те, ăсĕ кĕрсе çитĕ те, ĕмĕрне каймĕ, терĕр-им? N. Ун пуçĕнчен шухăшсем кумса пĕтернĕ тăрăха тĕрлеме пуçларĕç. Хăшĕ-ха ун чăн илемлĕ тĕрри? Ал. цв. 12. Аслă хĕрĕсем хăйсен пурçăн тăрăхĕ çине ылттăн кĕмĕлпе тĕрлекен ĕçĕсене пăрахса, ашшĕне хирĕç чупса тухаççĕ. Сред. Юм. Пир кăнтарăм; пир, тăла тĕртсе кăларсан: пĕр тăрăх тĕртсе кăлартăм, теççĕ. || Мера ниток? || Звено. N. Вăл вăкăр хапхаран кĕреймен, ăна çичĕ тăрăх хӳме сӳтсе картишне кӳртнĕ, тет. (Такмак). Тайба Б. † Ултă тăрăх хăмана утса тухса пулмарĕ. || Плаха. Орау. Виçĕ тăрăх вутă исе килтĕм (три плахи). N. Нимене çич лав карăмăр. Тăрăхине пĕтерсе килтĕмĕр, çатрака юлчĕ. Собр. † Тăрăх-тăрăх вут сыппи, ялан ĕне ури айĕнче. Орау. Тăрăх, полено трехаршинное. Ib. Пĕр тăрăх вутă парса ярăр-ха мана кивçен. || Полоса. Толст. Унтан ункăран унка пĕр вершук çитейми тимĕр тăрăх илнĕ. || Местность. КС. ЧС. Пĕрре пирĕн тăрăхра выльăх мурĕ пулчĕ. Кан. Ункă тăрăхĕнче ун пек пуян урăх çук та. N. Хамăр тăр(ă)хсам çок. Нет людей из нашей местности. || Продольный. Ст. Чек. † Пруххăртейĕн хыçĕнче тăрăх хăма çураççĕ. Собр. Уйра тăрăх пăта тăсăлса выртат. (Йăран). N. Тарăх та выртрăм, Елекка, урлă та выртрăм, Елекка, юраймарăм, Елекка. (Старинное изречение). || Употребляется в качестве послелога. Орау. Манахсам тăрăх çӳрерĕм, вырăн çук. Паян кĕпĕрне хуçи патне кайса пăхмăр-ши? Вырăнсăр юлап вĕт. Халь Пашалу тута патне кайса килем-ха. Час килеп. N. Çак çын ĕнтĕ, юмăç каланине манас мар тесе, çул тăрăхах (по всей дороге): пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, тесе таварăнать, тет. Ал. цв. 7. Çав пусма тăрăх вăл патша çуртне кĕрет. N. Вĕсенчен хăшĕ министр патĕнче, унăн канцелярийĕсенче ĕçлеççĕ, хăшĕ пĕтĕм патшалăх тăрăх ĕçлеççĕ. Мошков. † Ула кушак, шур кушак ширшанта (шаршан та?) тăрăх (scr. торэх) кускалать; ача чнпер (çавă пур та), хĕрсен тăрăх кускалать. Регули 173. Вăл каланă тăрăх эп турăм. Ib. 1308. Порне тарăх волать. Япала тăрăх шотласа парăп. Ib. 1085. Вăл мана хĕнерĕ, эп çавăн тăрăх (çавăнпа) çилентĕм. Хăр. Паль. З2. Мăя тăрăх çăмăр шывĕ кайрĕ. Урмаево. Карчăкăн ывăлĕ сахат тăрăх мар, минут тăрăх çитĕнет, тет (рос). Туй. Хĕрĕ унта мар, хĕр туйĕ вăл вăхăтра çӳрет хурăнташсем тăрăх. Батыр. Ашшĕ тăрăх ывăлĕсем. По отцу и сыновья. (Послов.). Чăв. й. пур. 5°. Кĕнеке тăрăх хисеп турĕç (счет, вычисление). Сенг. Манран (надо мною) киле кайнă чух çул тăрăхах кулса пычĕç. Кан. Апат кĕренкке тăрăх пĕрле çитереççĕ. Ib. Ăна халăх яуррИсем тăрăх çырнă. N. Чăваш ялĕсем тăрăх çӳреме тухса кайнă. Регули 172. Вăл панă тăрăх эп те патăм. Ib. 1307. Çол тăрăх йăвăçсем тăраççĕ. Ял тăрăх çӳрет. О сохр. здор. Вăл ĕç телей тăрăх пулать. Это зависит от счастья. Вишн. 59. Апата нумай çиесси вăл вĕреннĕ тăрăх килет. N. Ĕçленĕ тăрăх (или: тунă ĕç тăрăх), сдельно. О сохр. здор. Вăл çул тăрăх, е уйăх тăрăх килет (здоровье). КС. Арăм тăрăх, из-за жены. Ib. Çав ятлаçу сан тăрăх туххăрĕ (из-за тебя). N. Эпĕ инспектор патне çырса ятăм жалованье яман тăрăхран. Чăв. й. пур. 21°. Çав Ивана, хăй пит вĕçкĕн тăрăх, çынсем хăне те мăшкăллакаланă. Шурăм-п. Юрлакан хăй савнă тăрăх — кирек хăш кĕввине те юрлама пултарать. Регули 1070. Олпут ачишĕн (ачи тăрăх) анчах конта порнатăп. Ib. 117. Эп онпа поплесе пол тытаç тăрăх. Ib. 54. Эп онпа поплесе тыр сотмалли тăрăх. N. Эсир каçет тăрăх илтнĕ пуль. О сохр. здор. Çавăнпа палакансем, камитсем курма, юрăсем, ташăсем, килти вак-тĕвек ĕçсем çынсене пит усăлă, мĕшĕн тесен кирек кам та, ĕçлекен çын, ун тăрăх канать. N. Çав тăрăх ăна вăл малтанах пĕлтернĕ паллă вырăнне хунă. N. 1903-мĕш çулта, Кирилловка хулинче выставка пулнă чух, эпĕ унта хам пĕлекен тĕрлĕ ремесла тăрăх тунă япаласене ятăм. N. Пирĕн йомахласси те пиçмо тăрăх анчах. ТХКА 98. Кĕлеткем пĕчиккĕ пулсан та, кĕлеткем тăрăх пăхтартăм. НИП. Пăрлă шыв пуç тăрăх яратчĕ. N. † Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Чураль-к. Урпа ани урлă, сĕлĕ ани тăрăх. (Хура пӳрт маччи). N. Урама тăрăх. ЙФН. Атти ани çула тăрăх. ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх. N. † Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрĕ-ши? Шыва тăрăх хурама, пĕкĕ авма юрĕ-ши? Нюш-к. Вăрмана тăрăх чукун çулĕ иртсе каять. || Б. Яныши. Йăтти ачашланса тăрăх сикет, тет. Сред. Юм. Йытă паллакан çынна корсан тăрăх чĕвенет (встает на задние лапы, передними упирается на человека). N. Унтан тăрăхах йĕтĕн çине пир хураççĕ (в гроб). ТХКА 92. Хура йытă пулсан, мана хирĕç сиксе тухатьчĕ вăл йăпăлтатса, хӳрине вылятса, хам тăрăх сикетчĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик йытăпа аптăранă эпĕ паян, пĕр май хам тăрăх сикет.
подсмеиваться, подтрунивать, подшучивать. N. Çынтан тăрăхлать (= колать, подтрунивает). Шел. II. 40. Ялсем тавра çаврăнаççĕ харăс утса, юрласа, уява тухман хĕрсене тăрăхласа, хурласа. N. Пĕр-пĕрне тăрăхлаççĕ те, пĕр-пĕрне хурласа лараççĕ çынсем умĕнче. Юрк. Вилнĕ çынна çын сăмахĕсемпе кăлăхах тăрăхласа калаçнăшăн хама турă каçартăр. Сред. Юм. Тăрăхласа колать (насмехается), тесе, малтан чипер сăмахласа, кайран çав сăмахланă сăмахĕсемпе каласа колса çӳресен, калаççĕ. Ib. Тăрăхлать, насмехается. Ib. Паçăр пăртак çиç тăрса сăмахларăмăр, хамран уйăрăлсаннах, тăрăхласа çӳрет, тет: ун пик çынпа тем йăмахласси пур. Ib. Малтан кампа та пулса йăмахласа, кайран хăйпе сăмахлакан çынтан кулса çӳрекене: тăрăхласа çӳрет, теççĕ. СТИК. Вăл çынна тăрăхлама пит юратат (любит проезжаться, насмехаться, подтрунивать). Альш. Сан мăйăх пĕрре кăна-çке, епле вăл пĕр çунатлă кайăк пулат, тесе, ахаль тăрăхлат, тет. Кильд. Унăн хăлхине çапла тăрахласа кулни пĕре те кĕмен. N. Çынна тăрăхласа кулаççĕ вара вĕсем. П. Пинерь. Ан тăрăхлăр, кăвак куçсем, сисетпĕр-çке, чакăр куçсем. Ст. Чек. Ăна тăрăхланă (подтрунивали). || Упрекать. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çын тепĕр çын çинчен кирлĕ марне калаçса çӳренĕ пулсан, кайран ăна: ман çинчен ма апла калаçса çӳрерĕн, тесе тăрăхлат (упрекает).
стараться, прилежно относиться к делу. Юрк. Пирĕншĕн вăл темĕн тĕрлĕ тăрăшнă. Янорс. Атте ман çĕр ĕçлесе пурăннă, тата умаççи пахчи тăвасшăн нумай тăрăшнă. N. Тем пек тăрăшсан та, ухмахран çӳлĕ пулаймăн (или: ухмахран çӳле тухаймăн), тесе тарăхнă. Изамб. Т. Эй ачам, тит, хыт тăрăш. Тăрăшни маншăн пулмĕ, хушăн пулĕ. Ib. Хăçан пĕтерме тăрăшатăр (собираетесь, намереваетесь). Кан. Анчах пирĕншĕн тăрăшниех курăнмаст. N. Тăрăшакан, старательный. Тăрăшни, старание.
старание, прилежание. N. Эпĕ ырă тăрăшупа тăрăшрăм. ТХКА. Çапла ĕнтĕ вăл, чăнах та, кăшман лартса тухăçлă тума, паранкă лартса ăнăçлă тума, тăрăшу, хастар, ăслăлăх кирлĕ çав.
употребл. в качестве послелога. N. Ваттисем каланă тăрăшшăн вăл хăех хăйне çăлаканăн ӳтне тупăка хунă. N. Вĕсен чĕри Соломон каланă тăрăшшăн усал тăвать. N. Юратнă çыннăм! ăслă çынсем каланă тăрăшшăн пирĕн хамăр çине анчах шанмалла.
толковый, обстоятельный. Шарбаш. Яргуньк. Вăл тăрлавлă çын: калаçнă чухне те лайăх калаçать, ĕç пуçласан та йĕркеллĕ тăвать. || Безалаберно, бесшабашно N. Тăрлавлă çӳремен. || Основательно, обстоятельно, толково; без изьяна. N. Ĕç тăрлавлă пулать; вăл тăрлавлă калаçать. М. Бикшихи. Халĕ пирĕн ялта начар уччитлĕ: пĕрте тăрлавлă вĕрентеймест (не может учить основательно). || Точно, ясно. Кан. Урай хăмине сăрлани тăрлавлă палăрмасть. Ib. Тăрлавлă пĕлмеççĕ.
лишеный вершины. || Незавершенный, незаконченный. N. Вăл ĕç тăрлавсăр-ха. Это дело не завершено еще. || Бестолковый(-о), беспорядочный(-о). Сам. 64. Йăвăçсен те пĕр тăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулчисем. N. Тăрлавсăр, невыдержанный человек. КС. Тăрлавсăр çын, не умеющий держать в порядке, в чистоте себя. или дом, или лошадь, речь свою, свою семью и пр. N. Тăрлавсăр этем — памяти мало, безумный человек. СПВВ. Тăрлавсăр — килĕшӳсĕр, калăпеăр, картсăр, шăнăçусăр.
(тŏрмала), царапать. Собр. Кушак тăрмаласан, тăман тухат, теççĕ. Андор. Кушак урипе тăрмаласан, тăман тухать, теççĕ. N. Ăна тăрмаласа, хышласа чĕп-чĕрĕ юна пĕветнĕ. Альш. Кушак тенкеле тăрмалат (стул; царапанье материи). N. Анчах пĕр йытти каллах тăрмала пуçланă. N. Кушак сака тăрмаласан, вăл вара кĕлет умне кайса ларсан, вăрăсем çаратса каяççĕ, теççĕ. Йӳç. такăнт. 40. Уринчен тăрмаласа. || Продрать, очищать от гноя (глаза). Трахома. Пăхайман пирки пӳрпе çĕленсе ларнă куçне шывпа çуса тасатас вырăнне тӳрех тăрмалама тытăнать. || Долбить. К.-Кушки. Ау 1З°. Унтан тытăнчĕç, тет, йывăçа тăрмалама. Тăрмала-тăрмала йывăç сулăнса кайре, тет. || Рыть, копать. Хурамал. Çавăн арăмĕ çĕр тăрмаласа (= чавса) ылханать. N. Сысни йывăç йĕри-тавра тăрмаланă-тăрмаланă та, вăрмана кайнă. N. Ху та куратăн вĕт: вăл ялан тăрмалать. || Разгребать. Тюрл. Пучахсене кĕреплепе тăрмаласа кăларас полать, кĕрепле тăрмаласа кайнă хыçĕнчен сĕркелесе каяс полать. Çĕркеленĕ хыçĕнчен çиçсе пырас полать. || Ерошить. КС. Çуçне-пуçне тăрмаласа çӳрет (взърошив).
назв. игры. Çĕн-Кипек. Тăрнтăрликле выляс тиекенсем пĕр патак çинче шăпа яраççĕ. Çав шăпа йĕркипе вара черетĕн-черетĕн выляççĕ. Вăййине ак çапла выляççĕ: черет йĕркипе первай пĕр ачи тухать те, тăрнтăрлик патаккнне: тăрнтăрлик чаках тăрн, тесе, çӳлелле ута-ута ярать. Вăл пеннпе тăрнтăрлик çĕре пĕре те лап ӳкмесĕр, çĕр çине миçе тăрнса ларать, лешсем çавăн чул пĕр туя çине картса хураççĕ. Унтан черетпе тепри тухать. Çавăн пек черетпе пурте выляса пĕтиччен выляççĕ. Тата перваях кашни миçе тăрнтармаллине калаçса хураççĕ. Юлашкинчен кам миçе тăрнтарнине шутлаççĕ. Кам сахал тăрнтарнă, çавна ак мĕн тума хушаççĕ: çĕре пĕр пĕчик патака, така хурань тесе, çапса кӳртеççĕ те, шăлпа туртса кăларма хушаççĕ. Шăлпа çав патака туртса кăларсан, вăл витрех çав патакпа аяккалла вĕçет. Ун хыççăн ыттисем те. Хытă чупса пынă чухне вăл çав патака утса ярса хăварать. Ун хыççăн чупса пыракансем вара çав патака шырамах тапратаççĕ. Шыраса тупсан, каяллах исе пырса, тата аяларах çапса яраççĕ. Вăл каяллах туртса кăларать те, каяллах çампек кайса çухатать. Каяллах çухатимасан, татах (виççĕмĕш хутчен) йăвăртарах туса параççĕ. Çапла вара вăййн пĕтет.
(ты̆рбалдаj), грубый олух. Емелкке Т. СПВВ. ЕС. Тăрпалтай = чăрсăр. СПВВ. ИФ. Тăрпалтай — пит хитре çӳлĕ çынна калаççĕ; вăл хăй сăмаха пăк-пак пере кала тăрат. Ĕнтĕ ытла тăрпалтай пулат кам, теççĕ.
(ты̆рр), подр. звуку, который слышится, когда дятел долбит. Б. Олг. Ола-таккан тотине шăтăка чиксе тăрр! туат, ток-ток-ток! ток-ток-ток! шаккат. || Подр. дружному взлету. Б. Олг. Сала-кайăксам полккипех, тăркăнĕпех тăрр! вĕçсе карĕç. || Подр. бегу лошади. Б. Олг. Тăрр-тăрр-тăрр (бег лошади). || Подр. скороговорке. N. Чанах, эсĕ ытла та тарр! каятăн. Ана ерипен, сапăр калаçаççĕ. Пурте вĕт пĕр ял çыннисем,— шăпчăкла юрласа ячĕ вăл. || Подр. звуку вертящегося колеса. Б. Олг. Ачасам выляни алăпа костарнă тăрр костарсарат (= костарса ярат). || Подр. битью камнем оконного стекла. N. Тӳречене чулпа тăрр тутарчĕ.
назв. праздника (9 марта). Якейк. Тăрри (ты̆рриы) праçньăк; он чох тăррисам корна пуçлаççĕ; вăл кон чостаран тăррисам туса çу шăнче пĕçереççĕ. Ăна çора кĕтсе асăнса тăваççĕ.
подр. тишине, спокойствию. Пазух. Мĕншĕн тăррăн-тăррăн, ай, тăратăр? Эсир тăри чĕппи мар вĕтĕ. ЧП. Тăррăн-тăррăн (тихо?) тăмашкăн тăри чĕппи мар эпир. Мусир. † Тăррăн-тăррăн лармашкăн, тăри çури мар эпир. || Савельев. Тăррăн-тăррăн çăн тапать. || Подр. глядению по сторонам. Бижб. Ытла тăррăн-тăррăн пăхкаласа ларат, вон мĕнле иккен вăл (ку сăмаха тĕлĕнсе калать).
длина. См. тăрăшшĕ. Юрк. Шывсем юхаççĕ вĕсенĕн тăршшине, ан пăрахăр, тăван, ĕмĕр тăршшине. N. † Пирĕн урам тăршшине хăмаран кĕпер сармĕç-ха. (Солд. п.). Якейк. Сысна пирн аная тăршшипех çĕмĕрсе тохнă (во всю длину). Ib. Çол тăршшипа (за всю дорогу) мана вăл пĕр сăмах та чĕнмерĕ. || Окрестность. Юрк. Туйра, туйра, туйра юмансем тавра, Туçа тăршшинче, хăвăл-хăвăл юмансем, Хăвăл-çырма вĕçĕнче хĕрлĕ питлĕ хĕрсем. || Продольные нити при тканье. Шибач. См. ораççи. || В течение. Юрк. † Савни аса килсессĕн, çĕр тăршшинче салам яр.
(ты̆ршшэ̆), длина; высота. N. Ырашсем тăршшĕсем пор, анчах сайра. Орау. Тăршшĕ манн та санни пекех. Ib. Ман пысăкăш санни пекех те, тăршшĕ вăрăмрах. Скотолеч. 21. Лаша уксахла пуçласан, унăн урине тăршшĕпе тыткаласа пăхас пулать: лаша хăш тĕлте ыратнине систермест-и. N. Çĕçĕпе ан хăмсар, вăл хăй тăршшĕ иккĕ чăсăлать. Альш. † Çӳл ту çинчи çӳл сарай сарнă тӳшек тăршшĕнче. Ib. † Урама шурă сыртăм та, кайрăм урам тăршшĕне. Халапсем. Вăкăр тăршшĕне утас пулсан, çынна виç кунлăх утма çул пулат. || Растояние. N. Етĕрне çулĕн тăршшĕне пирĕн ялтак 75 çухрăм шутлаççĕ. || В качестве послелога: по. Альш. † Эпир килтĕмĕр çак киле, авалхи йăла тăршшĕнчен. || В течение, в продолжение. Кан. Хĕл тăршшĕнче çĕрулмине вăхăчĕ-вăхăчĕпе темиçе хут суйламалла. N. Мĕн ĕмĕр тăршшĕне кана пĕлмесĕрех ĕçлемелле-и вара? N. Хам ĕмĕрĕм тăршшĕне çуклăхпах ирттертĕм; хам ĕмĕрĕм тăршшĕнче нумай нуша куртăм. ПВЧ 82. Мана анне çоратнă, тăршшĕпех хуйăх курмашкăн (всю жизнь). || Основа. Яргуньк., Чертаг.
по (послелог). Ярмушка-к. Хăй каланă тăршшĕн (по его словам), вăл ăна ĕлĕкрех хăйсем ялĕнчи ял ваттисенчен илнĕ.
(ты̆зы̆л), тянуться, вытягиваться, протягиваться. Букв. Акă ун патне выçă кашкăр тăсăлса пырать, тет. Юрк. Тăсăла-вырта çӳрекен арçын тавраш пулĕ вăл. Кан. Униççе çавăнтах урайне тăсăлса ӳкет. || Вытягиваться (о резине, пружине). См. пĕрĕн. || Выпрямиться. Аттик. Çак алăк хăлăпĕ кăçан та кăçан хăй тĕллĕн тăсăлса выртат (выпрямится), çавăн чухне тин çак ача тăсăлса вырттăр (умрет? Наговор). Ст. Чек. Пĕкĕ тăсăлса карĕ. Н. Седяк. † Сарă кăна, кăтăра çӳçĕм, тăсăлайчĕ кăçалхи хуйхăпа. Пазух. Атти лаши кăвак лаша, хӳри çилхи кăтраччĕ, хуйха сисрĕ — тăсăлчĕ. || Затягиваться (о деле). N. Кун сиктерсе вырма тухакан çыннăн ĕçĕ тăсăлса юлать. N. Хресченĕн хăй хирĕнче темĕн чухлĕ ĕç тăсăлса выртать. N. Вăрăма тăсăлчĕ. || В перен. смысле. Тюрл. Малалла нумаях тăслаймăн маннĕпе. Моим не разживешься (гов. не отдающему долг).
(тŏдŏрhа), крепость, сила, мощь. N. Тăтăрхи сюк, тытмалла мар (= саланса кайма хăтланат). Орау. Унăн ачин нимĕскер тăтăрхи те çук (слабый ребенок). Ib. Хăшĕ лаша йăнк-янк сулланса пырат: вăл лашанăн тăтăрхи çук, теççĕ. Ib. Стариккин тăтăрхи пĕтнĕ ĕнтĕ. Абыз. Иван старикĕн ватти çитнĕ ĕнтĕ: унăн тăтăрхи пĕтнĕ.
(тŏдŏш), часто, постоянно, все время, нередко Сĕт-к. Пирн пата вăл тăтăш (тăтăшах) çӳрет. ЧП. Тăтăш килет (час-час). Сред. Юм. Тăтăш пĕр япала çинче çиç епле чакаланса ларас килет поль. Юрк. Пĕр тăтăш, всегда. Кан. Килтисене ан ман вара, ачам; тăтăшах çыркала. Артюшк. Вăл пирĕн пата тăтăшах килет. ПВЧ. 105. Ай-хай, пĕр аппаçăм, пĕр йыснаçăм! тăтăш килет, тесе ан калăр. N. Этем мĕн курасси, мĕн пуласси çинчен тăтăшах шухăшласа тăрать. N. Ун чухне тăтăшах çынсем пуçтарăнаççĕ. N. Сана çыру яма май пулсан, тăтăшрах яр. N. Çавра-çил тăтăшах (яланах, час-часах) тухсан, çăмăр пулать. Истор. Чи аслă кĕлетки Перун ятлă пулнă, çав кĕлеткене вĕсем тăтăшах парне панă. Ib. Тата вăл енче тăтăшах ют халăхсем пыра-пыра аптăратнă. О земл. Кĕркунне çанталăк куллен сивĕрен сивве каять, тăтăшах çăмăр çăвать. N. Тăтăш-тăтăш юхаççĕ. Календ. Пĕр анана тăват-пилĕк çул тăтăшах пĕр тĕслĕ тырă акса тăрсан çĕр ывăнать. || Сплошь. Изамб. Т. Эпĕ ак кунта тăтăшах хӳмме тытас, тет. || Сплошной ряд. Альш. Чирку (не „ӳ“) кассипе пĕр тăтăш (под одно), тата çӳлелле Арманкасси теççĕ. || Длина, протяжение. Альш. Вăта кассăн тăтăшĕ, тата тепĕр яла тăрăх урам урлă каçсассăн, Чăнлă тывĕ хĕррине тухать. || Сплошной. НИП. Тăтăш эрне, сплошная неделя. || Обложной дождь. К.-Кушки. Çăмăр тăтăша кайрĕ (об обложном дожде).
(ха), частица, соответствующая русскому: разве, неужели. Абаш. Миколай, эс киле пымăн-им-ха? (Так сказал дед внуку, который не жал хлеба). СТИК. Сана тивей-мен-им-ха? Тебе не попало разве еще? Ib. Эп унтан хăраппи-ха! Вот еше, я разве боюсь его! N. Рăтиван хăта вилни-ха эппин? Ала б. Иван Суволов шухăшлать, тет, ăшĕнче: Эп-и-ха ку? (неужели это я?) — тесе. || Может быть, возможно. Изамб. Т. Хăйĕн асапĕ пĕтрĕ, арăмне шел.— Шел те, мĕн тăвас тен? Качча кайĕ-ха. N. Кунта илсе парĕç-и-ха, пит васкаса ан ил. || Вероятно. Букв. Вăл лашине тăратнă та, кунта мĕн те пулин пур-тăр-ха тесе, пăхма пынă. Чаду-к. Пĕрре тилĕ çын пулчĕ, тет те, калать: Тилĕ тус пур-и, кума пулма пырать-ши? Упи каланă: Пырать пулĕ-ха, тултаччĕ. || Наверное. N. Вăл килсен çитерет те-ха мана, килмен, мур. Если придет, то накормит. || Еще. N. Кăна тунипех сахал-ха. N. Ăçтан тупăн-ха хаçатне, ăна илме киоск та çук-ха. N. Халĕ те килмен-и-ха вĕсем? ЧС. Киле кĕтĕм те, мана анне: Тата мĕншен йĕретĕн-ха? терĕ. Тим. † Ӳссе кăна ӳссе çитĕнетĕр, пур-и-ха кассăрта тусăрсем? ЧС. Ăçта кайрăн-ха? СТИК. Пĕр-пĕр ют çын авăн çапакан çемье çапнă çĕре пырат та: Кăсем авăн çапаççĕ иккен-ха,— тет. N. Эпĕ çак чашкăсене çăвап-ха, эс кăшт кĕтсе тăр, унтан вара кайăпăр. Оп. ис. ч. II. Эпĕ тухаймарăм-ха. Я еще не удосужилась выйти. || Вот. СТИК. Авăн çапма тытăнтăмăр-ха. Ib. Вăрмана кайса килтĕм-ха. В лес сходил вот. (Говорит, положим, человек, только что возвратившийся из десу, постороннему человеку; говорит слегка). || Вот именно. Микушк. Татах тухса ларнă пухăва, çапла ларакан-ха вăл. || Ну что... Яжутк. Мучĕшĕ каларĕ, тет, турăн-и-ха? тесе каларĕ, тет. || Выражает сомнение. Альш. Эй, кукша, санран пулас-ха патша хĕрне илме. Ib. Пĕри калать, тет: Эй, эсĕ илме-ха ăна. || Соответствует русской частице ка. N. Кĕнекине ывăт-ха ман патма. Кинь-ка книгу ко мне. В. С. Разум. КЧП. Ан тат-ха çырлине, кĕт пиçерех патăр. Н. Байгул. Çи-ха, çи. Ст. Чек. Курам-ха, курам-халь. Ib. Ту-ха, ĕçле-ха; сывă пулăр-ха. Орау. Ыран виç сахатра килеп, эсĕр килте пулăр-ха, кирлĕ. Оп. ис. ч. II. Ан перĕр-ха, чарăнăр. Погодите-ка стрелять, перестаньте. Ib. Çимелли кӳрĕр-ха! Дайте-ка мне поесть! Ib. Анне, шыв пар-ха! Мама, дай-ка водицы! || Служит для смягчения приказания. Оп. ис. ч. II. Мейĕр, çийĕр Иван татăкне, вăл кĕтесре йăлăнтарса лартăр-ха! — терĕ. „Нате, ешьте Иванов кусок,— сказал он,— пусть он сидит в углу и капризничает“. Ib. Пит ывăннă пулĕ вăл; ан тив кантăр, вара хăех уçăлĕ-ха. Он, чай, устал; пусть отдохнет, тогда сам и приободрится. Ib. Атя, килех, ирт кунталла, калаçса ларапăр-ха. Иди, проходи сюда; поговорим. || Соответствует русской частице же. С. Айб. Халь те пулсан манăн çав лаша-ха. Бес. чув. З0. Мĕнле-ха вăл апла? Как же это так? || В качестве вопросительной частицы. Чем люди живы. Хăшĕ-ха сирĕн атă ăсти? — Эпĕ те-ха. Бес. чув. Сан ывăлу кампа пасара кайнăччĕ-ха? Ал. цв. 12. Эпĕ вĕсене ури-аллисене çыхса ирĕксĕр яраймăп. Тата епле, мĕнле çулпа çитмелле-ха кунта? Эпĕ çитиччен икĕ çул шăпах иртрĕ, мĕнле çулпа килнине пĕртте пĕлместĕп, тенĕ. О сохр. здор. Мĕнле сарăлать-ха çак чир? Вăл ак мĕнле сарăлать. || Соответствует русской частице ли. N. Тăванăм, эсĕ кăçал киле тавăрнайни-ха? Сенчук. † Пилĕкĕрте пурçын пиçихи, ялăрта сутакан пур-и-ха? N. Эс вăрантăн-и-ха ? Меня занимает, встал ли ты? || В качестве вставного замечания. Альш. Пирĕн ăвăслăх теççĕ-ха. БАБ. Учуке-ха ăна хирти тырă-пулăшăнах тăваççĕ, çавăнпа ăна ялта тумаççĕ, пĕр-пĕр уллах çĕрте, хирте, тăваççĕ. Альш. Малтанхи кунех хĕрсем хваттире кĕрпесем, çусем, тăвар илсе пыраççĕ-ха. Нюш-к. Вара çавăнтах куç курми пулчĕ (потерял зрение), тет. Ку мана юрамас-çке, ку ырă укçа мар-ха, тесе, хуранне хыпаласа тупса, талĕрсене каялла ятăм, тет. N. Кĕçĕр эпĕр час çывăрмăпăр-ха (т. е. займемся каким-нибудь нужным делом). N. Аçу ăçта? тесен, эпĕ: вăрмана кайнă-ха (ожидается его возвращение) вăл, теттĕм. Чем люди живы. Ăçтисем пулатăн-ха эсĕ? Могонин. А! вот сана, ман анана сухаланăшăн вăл мĕле асаплантарать-ха, терĕ. Орау. Пăркун каларăм вĕт-ха. Оп. ис. ч. II. Лашасем шывшăн пулĕ-ха. Лошади, небось, хотят пить (воды). СТИК. Вăл ик аллипе сăхсăхса илчĕ пуль-ха! Не токмо что, наверное, еще обеими руками перекрестился! Ib. Çавăнта кайса килес пуль-ха. (Говорит, готовясь уже итти, куда хочет). N. Вĕсем калаççĕ: Сирĕн Йевкен вăйăра пулĕ-ха, вăл çавăнтан килеймерĕ пулĕ-ха,— теççĕ.
как говорится. Юрк. Мускавра пурăннă чухне пур япаласене те кăтартса çӳренĕшĕн сана темĕн тĕрлĕ тавтапуç, хай каларĕш, ахаль пулсан аташса кайса эпĕ вăл хуларан тухас та çукчĕ.
хай-çырми, назв. тат. дореволюционного праздника. СПВВ. ИА. Имишерсен чăн аслă праçникне хай-çырма тенĕ. Тюрл. Пирĕн, çимĕк иртсен, хай-çырмине каяççĕ. Çав хай-çырмине пиртен пĕр пилĕк çухрăмра, аслă çаранта тăваççĕ. Çав çаран çумĕнче пĕр çырма юхат. Çав çаран çине çамрăк ачасемпе хĕрсем пĕрле пухăнаççĕ. Арçын ачисем хĕрсене пĕремĕксем çитереççĕ. Унта сутă тăвакансем те тухаççĕ. Çавна вара пирĕн хай-çырма теççĕ. Вăл хай-çырмине ахаль пасара тухса утнă пек тухса утмаççĕ. Виçшер лашасемпе те икшер лашасемпе анчах пыраççĕ; пĕккисем çине хăнкăравсем çакаççĕ, лашисен хӳрисене тӳлеççĕ, çилхисем çине хĕрлĕ тутăрсем çакаççĕ... Çаран çине çитсен, çаран йĕри-тавра пĕрер хут çавăрăнаççĕ те, лашисене тăратса лавккасене çӳреме каяççĕ. Лавккасем хушшинче хĕрсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе тăраççĕ. Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе, пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шӳлкеме, тенкĕллĕ мăй-çыххисем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă. Вăл хай-çырмине пирĕн ялта чысламаççĕ, урăх ялсенче сăра ĕçсех чыслаççĕ. Ачасемпе хĕрсем çӳресен-çӳресен, хай-çырми тăвакан ялтан пулсан, килĕсене тавăрăнаççĕ, хай-çырми туман ялтан пынисем хай-çырми тăвакан ялсене хăнана каяççĕ. Унта вăлсем хăналансан, каçпа килĕсене юрласа тавăрнаççĕ. Моркар. Хай-çырми — тотар праçник, тройски чох полнă, виç конччен. См. Магн. М. 65, Золотн. 189.
(хаjар), сердитый, строгий, злой; злюка. N. Нумайĕшĕ юрламасăр еррипе таврăнаççĕ, атту кин хаяр пулать, теççĕ. НР. † Пахчи, пахчи, хăяр пахчи, хăяр çисе ӳсрĕмĕр, эх ӳсрĕмĕр, çампа хаяр пултăмăр. Бахчи, бахчи, огуречные бахчи! Питаясь огурцами, выросли мы, потому, видно, злыми мы стали. N. † Усал хаяр пире мĕн каламĕ çукă сăмаха пур туса. Шорк. Вăл пит хаяр, кĕт хирĕçрех каласанах çиленсе каять. Собр. Хуран çинчен çисессĕн, хаяр пулать, теççĕ (строгий, злой, держит в страхе детей и жену, вспыльчивый). Хора-к. Ытла хаяр ан пол, ытла йăваш ан пол. Актай. † Атте карĕ Хусана лаша хӳри тевĕлеме; пичи карĕ пасара хĕрсен хӳри тĕвĕлеме; хам килсе хĕр тытма, çӳç хĕррине кăтрине, кăтрисерен хаярне. || Гневный. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Тантăш лайăх ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Шемексенĕн хĕрĕсене епле хаяр куç ӳкмес. Чураль-к. Эпир киле кайнă чухне хаяр куçпа ан пăхăр. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса кӳрентермен. Сĕт-к. Çăвар толли хаяр сомах. КС. Хаяр чĕлхеллĕ çын, говорящий строго и убедительно. || Грозный. Полтава. Хитре, хаяр куçĕпе виттĕр пăхса шăтарать. Он поле пожирал очами. || Свирепый. Эльгер. Хаяр çил юрри е тискер хумсен шавĕ тăраççĕ пурне те унта хăратса... И. С. Степ. Хаяр çавăрса пăрахас, предотвратить зло. Б. Яныши. Хаяр, сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Дурной, плохой (о слове). Икково. † Çын савнипе, ай, поплес мар, хаяр ята, ай, кĕрес мар. Сред. Юм. Çынпа вăрçса хаяр ятлă полса çӳрес марччĕ. Не следовало бы ругаться, чтобы не распространить дурную славу про себя. Изамб. Т. Эсĕ ялан çынсем хушшинче хаяр ятлă пулатăн. С. Айб. † Ырă тантăшçăм Якку пур, тупнă çĕрӳ ăнмасан, тупакана хаяр ят. Обращается к мужу: если я не понравлюсь и пр. (Хĕр йĕрри). Ib. † Хирте пура пураççĕ, кĕтесси тикĕс пулмасан, ăстисене хаяр ят. КС. Хаяр ят, дурная слава. || Ядовитый, вредный. Ромс. З2. Тапакра сиен тăвакан хаяр япала пур. || Дикий (о голосе). М. Чолл. Сасартăк хаяр сас илтĕнчĕ: Ах, вăрăсем! — терĕ. Изамб. Т. Илче тете хăранипе хаяр сасăпа (благим матом) кăçкăрса ячĕ. Ib. Шыв хĕрринче пĕр чарăнмасăр, кӳнĕ-кунĕпе хаяр сасăпа кăçкăрат. N. Куçне чарса тухать те, Картлаç çине хаяр кăшкăрса калать: Тăр часрах! — тет. А. Турх. Хаяр саспа кăшкăрас, кричать благим матом. || Крепкий (о спиртных напитках). N. Ку сăра пит хаяр, виç коркапах ĕсĕрĕлсе карăм. Пазух. † Пирĕн тăван ĕçки те, ай, пит хаяр, ĕçме хушсан, епле те ĕçем-ши. Такмак. Ĕçкĕр-çикĕр хаяр (крепки), чăтаймăп. || Сильный, проливной (о дожде). Ала 98°. Хаяр çăмăрпа кайса, шăши кĕмен шăтăка шу толтарам,— тесе каларĕ, тет. || Сильно. ЧС. Аслати те хаяр авăта пуçларĕ. Изамб. Т. Е ури-аллине сиктерсен, е ӳксен, е пĕри-пĕри çапса ыраттарсан, е унта-кунта хаяр ыраттарсан, юн-чул шывĕ ĕçеççĕ. || Гнев. Собр. Хаярăн ури саккăр, теççĕ. Ст. Ганьк. Куçран хаяртан, хаярнă куçран, вĕри хаярĕнчен, сивĕ хаярĕнчен, кĕве хаярĕнчен, ăншăрт хаярĕнчăн, ăншăртлă тул хаярĕнчен... (Из моленья). || Строгость. Сан хаярна кам пĕлмес. || Назв. болезни. Ст. Чек. Хаяр лексен кăвапаран ыратать, пуçа хĕстерет, сивве шăнтать. Ib. Кăвак çеçкеллĕ, пĕр тĕпрен пулат, хаяр тивсен чăмлаççĕ. Пшкрт. Ута хаяр ӳкрĕ (холодеют ноздри). О сохр. здор. Ах, хаяр ӳкрĕ пулĕ. || Назв. здого духа. Ст. Чек. Хаяра çăккăр параççĕ. Ib. Хаяра хăшĕ çăккăр пăрахаççĕ вĕт. Ib. Халь хаяра пăрахнă ĕнтĕ, ĕлĕк хаяра асăнатчĕç. КАХ. Çырлах, хаяр тавраш, мĕн хаярна ху чарса тăр, тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. Сана, хаяр амăшĕ, пĕр пашалу, виçĕ пăтă паратпăр. Хăвăн ачăна-пăчăна пирĕн выльăхсене сыхлаттар, çырлах! („Карта пăтти“). Пис. Мĕн пур хаяр-хăтар, усал-тĕсел пиртен уйрăлса кайтăр, çак укçа уйăрлса кайнă пек. Якейк. Пуç ыратсан, вар ыратсан, айăк чикекен полсан, тата çанашкал нумай чирсем ерсен, хаяр вăрăннă, теççĕ. Ib. Хаяр вăрăнса виç-тăват сахат хошшинче вилсе кар. Ib. Хаяр вăрăнса çĕрĕпе упа пак ӳлер. Ib. Хаяр вăрăнсан, хаяр тымарри панă ĕлĕк. N. Унтан кайран: турă хаярне пăтă, турă амăш хаярне юсман: паратпăр,— тенĕ. N. Хаяр, тăм-хаяр, чикен-хаяр, хĕн-хаяр, ăншăрт-хаяр, киремет-хаяр, тĕтĕм епле саланса тухса каять, çавăн пек саланса тухса кайăр. (Наговор против болезни). Т. VI. Шыв хаярĕ, тăм хаярĕ, вилĕ хаярĕ тухса кайччăр. (Из наговора). Ib. Хаяра кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, тарам пуçпа. Хаяр амăшне кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, ăшă питпе, тайлам пуçпа, асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Из наговора). Хорачка. Хаяр çапăнсан, çын сумар полат. См. Магн. М. 113, Золотн. 178. Çăварни. Пĕчĕк тусене те: Пире аслă вырăнта ларакан хаяр путекĕн питĕнчен витĕр! — тийĕç.
назв. болезни. БАБ. Вăл тăварлă шыва унта анчах сапмаççĕ: хаяр ӳксен те ĕçтереççĕ, тата çуртра ют çынпа вăрçсан, усал-тĕсел хăйпе пĕрле кайтăр тесе, -сапаççĕ.
лента. N. Хаю = хăю. Пазух. † Йĕпкĕн хура шĕлепке таврашне йĕпкĕн хура хаю тыттартăм, йĕпкĕн хура хаю вĕçсене вунçичшерлĕх кĕмĕл яртартăм. Баран. 68. Икĕшне те Георгий хайăвĕ çине çакнă медаль панă. Ib. 92. Вăл кĕмĕл хаю пек çуталса явкаланса, тăвăн пĕр карчĕ çинчен тепĕр карчĕ çине сиксе юхать.
хитрость, уловка; способ, средство. Альш. Хăнасене пăтă умĕн: Апат умĕн начар улпут та пĕр курка ĕçет тет,— текелесе хайласа эрех ĕçтереççĕ. Ст. Шаймурз. Хайласа калани. Юрк. Ку çын пит хайласа калаçать. СПВВ. Хайла пĕлет вăл; хайласа калаçать. Юрк. Çавăнпала юрă хайласа хунă авал: Çӳлĕ ту çинче çил арман... К.-Кушки. Юрă хайлама хир-енсем лайăх пĕлеççĕ. Составлять песни хорошо знают хиренсем. Ib. Хир енчисем юрă хайлама пит ăста, çавăнпа вĕсем хушшинче юрă пуçтарма пулат. || Уменье. СПВВ. МВ. ЕС. Хайла = ăс, еиел. Альш. † Хайла кирлĕ çак юрра юрлама. И. С. Степ. Хайла, сообразительность, находчивость. Хурамал. Салтак хуйха ӳкрĕ, тет, ĕлĕкхи пек хайла тупас тесен, ним хайла тупайман. Бюрг. † Ука кирлĕ сухана çавăрма, хайла кирлĕ юрăсене юрлама. || Притворство. Слакбаш. Хайлана печĕ. || Прибаутка. N. Шутсемпе хайласем. N. Вĕсенĕн юмахĕсем те, хайлисем те, авалхи сăмахĕсем те — пĕри те юлман, пурте манса пĕтнĕ. || Причина, повод. А. Турх. СПВВ. ФИ. Ун пек çын пĕр-пĕр çын патне ĕçнĕ вăхăтра юри ĕçме пырать те, юри килнĕ тиесрен килтенех хайла ( = сăлтав) тупса каять.
мастерить. Баран. 111. Вăл шăтăкне пит хайлаласа тăвать. Ib. 123. Кăткă та хайлала, хайлала купаласа, хăй пӳртне-çуртне туса хурать.
смышленный, каверзный. СПВВ. ФИ. Хайлаллă тесе тата пĕр-пĕр çемьене калаççĕ; ун пек çемере çынсем çын умĕнче йăпăлтатма, калаçса сăмахпа юрама пит ăста пулаççĕ. Ялюха М. Хайлаллă чăрмав, каверза. Бюрг. Хайлаллă хĕр. Вăл хĕр хăй чĕелĕхĕпе пĕр ачана пит кулмалла тăрăхланă. || Хитрый на обман. Слакбаш. || Умно, толково, мудрено. N. Хайлаллă калаçать (развитой). Ст. Чек. Хайлаллă юрлат, толково.
(хаjҕи), тот, о котором говорилось, то, что уже известно, упомянутый, известный. Хăр. Паль. 1З. Пальля тĕлĕнсе ларнă, хайхи чăтаймасăр: Асатте, мĕн вăл санăн хайлатать? — тесе ыйтнă. Оп. ис. ч. II. Хĕреслĕ урамра пĕр арăм куртăм та, акай пуль тесе чарăнтăм. Акай тиекен хайхи Якку арăмĕ пулчĕ кайрĕ. Я увидеда на перекрестке женщину и остановилась, думая, что это золовка. Оказалось, что та, которую я сочла за золовку,— жена Якова. Етрух. Хайхи çын чипер çӳренĕ çĕртренех чирлесе ӳкет. А.-п. й. 10. Ăçта каятăр, мулкач тус? — ыйтать хайхи тилĕ. Ib. 26. Хайхи кашкăр тухать тарать, тет, пӳртрен. Изамб. Т. Хайхи! тесе кăçкăрса ячĕ Урттемей. (Ул унччен малтан темиçе çынна курăннă). Толст. Çавăнтах вĕсем каялла хăшăлтатса чупса та кĕчĕç: хайхи! хайхи! (он, он, т. е. Пугачев), теççĕ хăйсем. Сред. Юм. Эс хайхине асту вара. Ты припомни то, о чем ты знаешь (что-нибудь секретное). Ib. Анне, хайхине пар-ха. Мама, дай-ка мне того (известное). СТИК. Кус-ха, хайхи патне чупса кайса кил. Поди-ка, сходи к нему (к известному говорящим человеку). М. Карач. Хайхине чăнах та тăхăр çула çитсессĕн, мана атте хут вĕренме пачĕ. Регули 931. Хайхи чохне эпĕр мĕн кортăмăр, каласа кăтарт-ха. Альш. Елшелсем юратрĕç хайхи мана. Полюбили это меня альшеевцы. ЧС. Эпĕ нимĕн калама пĕлместĕп, выртнăçемĕн йăвăрланатăп, хайхи эпĕ вырăн çинчен тăрайми пултăм. N. Акă хайхи кулăш çын. М. Шигач. Вĕсем вара кашкăра корнă та, кăçкăрма поçланă, кашкăр хайхи сикме поçланă. Ib. Вĕренсен-вĕренсен, манăн хайхи вĕренес килми полчĕ. N. Ак хайхи килчĕç, эпĕ пĕр чĕнмесĕр выртатăп. Изамб. Т. Ку арăмне хайхи Микуç пĕрре те пулăшмасть. Альш. Пĕр-пĕрин калаçнине, пĕр-пĕрин тумне вĕренетпĕр хайхи пурăна-киле. || Употребляется для замены нецензурных слов, а также для замены всем известных предметов, о которых речь была впереди. СТИК. Регули 712. Хайхи япалана кăтарт-ха. Ib. 932. Хайхине кăтарт-ха. СТИК. Хайхин патне (к тому, известному говорящим, человеку) станавуйсем килнĕ, тет. Альш. Инçех те мар уччилнирен пушар.— Пĕтрĕмĕр, çунатпăр хайхи, тетĕп эпĕ. N. Ак хайхи! СТИК. Унта-кунта пытăмăр, çавăнта карăмăр... Хайхи каç та пулса карĕ. Ачач 104. И-и, пĕлтĕм хайхи: страшниксем тытасран урăхла тумланнă пулмалла. ТХКА 51. Киле епле таврăнмаллине те пĕлместпĕр хайхи. Лашасем те çук; хамăр та çĕрле, тĕттĕм çĕрте, сĕм вăрманта аташнă, çӳретпĕр, ниçта туха пĕлместпĕр. || Каков, а! КС.
настроение. Альш. Мĕн хавалпа килтĕн эсĕ унтан? С каким настроением воротился ты оттуда? Ib. Йепле хавалпа çӳретĕн-ха ку чухне? В каком настроении? || Повадка, дух, обычай. Альш. Ял хавалĕпе тăваççĕ (по своим местным обычаям). Ib. Хĕр-сăрине çӳреме ял хавалĕпе, тет. Ст. Чек. Мĕн тăвас тен? Ял хавалĕ. Что по-делаешь, такова повадка в деревне. Шел. II. 57. Вăрман çывăх пулмин те, вăл таврари ялсем начар мар: те чукун çул таврашĕнчерен, те ял хавалĕпе. N. Сирĕн карташĕнче мăклă вите пур, унăн ăшĕнче пĕр вăкăр пур, уна çитернĕ ултă çул, ултă çул мар вуникĕ çул, вуник çулччен ăна пусма çӳренĕ, тыттарман, пустарман, халĕ туй хавалĕпе тытнă, пуснă, пĕçернĕ, хуçнă, сĕтел çине хунă, çурхахĕпе витнĕ. N. Çук ĕнтĕ, вĕсенĕн хавалне нихăçан та мухтамалăх çук. || Радость(?). Пазух. † Эпир вăйя тухсассăн, ваттисем те тухрĕçĕ. Ваттисенĕн мĕн ĕç пур, çамрăксене мĕн хавал. || В соединении со словом чун = душевный подьем. Карм. Вăрăмтуна чун хавалĕпе каларĕ, тет: Тискер-кайăк арăслана çĕнтертĕм, халĕ çак ăçтиçук имшер ерешментен пĕтетĕп, терĕ, тет. N. Пĕтĕм чун хавалĕпе вăл савăт-сапине кӳрнеклĕ пĕтересшĕн тăрăшать, мĕн пур шухăшĕ унăн савăт кăмакине тасарах тытасси çинче. N. Вăл чун хавалĕпе: Ачам, эсĕ сыввине пĕлтĕм ĕнтĕ, хăна та куртăм! — тенĕ. СПВВ. ПВ. Хавал, халал, халалас, халаллă пултăр, не то же ли, что хапăл? СПВВ. Ватта хывмана хавал тухман, тет. (Послов.).
завещать. См. халалла. N. Ăна вăл пурăнăç йĕрки хавалланă. СПВВ. Атте хавалласа хăварнă. Отец завещал. Ала 81. Ярасси яратăп та (пропущу), ху килте пĕлменнине хавалла мана, терĕ, тет. || Желать(?). N. Пирĕн вĕсене ырă сунса вĕсене те, хамăра кăмăлланă пекех, çăлăнма хаваллас пулать.
крепкий(?). Сунчел. Вăл хаваллă çын.
радость, удовольствие. N. Кăмăлне хуçас мар, хавасне сӳрес мар, мĕн пулни çинчен пĕр сăмах та калас мар. || Охота, желание. Юрк. Хавасă пулсан, ӳлмĕрен те çырса яма тăрăш. Капк. Хăшĕн калушсем те ӳксе çухалаççĕ, анчах кашкăр тытас хаваспа калушсем те шел мар. Чт. по пчел. № 17. Калăпăр: санăн хурт усрама хавасу та пур. N. Атте-анне пире юнран та ӳт хавасĕнчен çуратнă. || Рацостный, веселый. Ст. Письм. Вăл вăхăтри пек хавас вăхăт çулталăкра та пĕреççех килет. V.S. Хавас çын — веселый. Ашшĕ-амăшне. Ăçта килчĕ унта унăн уçă хавас сасси кăна илтĕнсе çӳренĕ. N. Хăй Аксенов сарă, кăтăра, илемлĕ, пит хавас, юрра ăста çын пулнă. Изамб. Т. Хавас сăвă, веселая песня(?). N. Пире праçник хавас пулмарĕ. С. Дув. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çулне иккĕ пулинччĕ. Бугульм. † Туя каяс — мĕн хавас, тулта тăрас — мĕн хурлăх (неприятно). Ст. Чек. Туя кайма мĕн хавас (та), лаши ывăнсан мĕн намăс Янш.-Норв. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çуллĕн çулах пулмĕ-ши? || Любящий что-либо. Сред. Юм. Он пеккине пит хавас ô. Ib. Эсĕ шыва кĕме пит хавас. || Восторженно, весело, радостно, с охотой, с радостью. Ст. Чек. Мана вăл хавас кĕтсе илчĕ (с радостью). Изамб. Т. Кăçал тырă аван, вырма хавас (радостно). Чăв. й. пур. 18°. Çапах та чăвашсем ачисене пит хавасах вĕрентместчĕç. Баран. 87. Лашисем хавас чупса пыраççĕ. || Рад. ПТТ. Çав сĕреншĕн пуринчен ытла çамрăк ачасем пит хавас (рады) Сред. Юм. Киле кайса ашшĕ-амăшне кôрма кирек кам та хавас-çке çавна. А.-п. й. 44. Кашкăр куншăн та тем пекех хавăс. А волк рад и этому. N. Ашшĕ-амăшĕ хăйсен ачисене хавас ĕнтĕ. Ал. цв. 19. Хуçа хĕрĕ хăй те ăна хавас: вăл ăна хăй мĕн-мĕн курни-илтни çинчен кала-кала парать. N. Хăй патне аслă çынсем пырсан та, чухăн çынсем пырсан та, пурне те пĕр пекех хавасчĕ. Алик. † Ай аки, сар аки, сап-сар куккăль туса тух, кама хавас — уна пар. Нюш-к. Юрра хавас, охотник до песен. Хорачка. Çынтан илесшĕн хавас, парасшăн хавас мар. N. Чавса кăларас пулсан, ăна вĕсем мулран хавас чавса кăларĕччĕç.
радоваться, веселиться. Зап. ВНО. Хĕпĕртӳ пулсан, пит ан хаваслан; хуйхă пулсан, ан хуйхăр. Баран. 195. Кимĕпе çӳреме тем тĕрлĕ хавасланса çитнĕ. Ст. Чек. Вăл эп килнине кура хавасланать (радуется моему приходу). Янтик. Ну пит хаваслантăм эп эс килнĕшĕн (обрадовался). О сохр. здор. Эпир вĕсене çиессе те хавасланарах парса çиетпĕр. Изамб. Т. Туйра пурте ташласа юрласа хавасланнă (веселились). Орау. Епĕ, пит хавасланнăскср, пит каяссăм килчĕ. Хурамал. Амăшĕ ачине чĕнсен ачи хавасланса пырать (с радостью). N. Эрехе ватăлса йӳçсе çитсессĕн тин хавасланса ĕçетĕн (с удовольствием). ЧС. Эпир ку тен чĕрĕлĕ тесе, пăртак хаваслантăмăр. N. Пĕрре макрас килет, тепре чун хавасланса каять. КС. Лаша хавасланса чупать (радостно спешит домой). Ib. Хавасланса ĕçлеççĕ. Работают с удовольствием. Ишек. Вăл хавасланнипе хытă кăçкăрса ячĕ, тет. N. Якур пирĕн хавасланса çитрĕ. Ĕçе те темĕн тĕрлĕ маттур ĕçлет, мĕн курать, ăна вĕренме пăха пуçларĕ. Хорачка. Хавасланса каясшăн (стремится).
любить, быть рад, питать желание. Альш. Ачи-пăчи ашшĕне хавас пулать. Дети любят отца. N. † Хĕрĕ хавас пулмасан, ятарласа каяс çук. Чăв. й. пур. 36°. Вăл ун патне пырса кĕрсенех, ăна вăл пит хавас пулнă, килех, килех, тесе чĕннĕ. Ала 92. Тата пичĕшин арăмĕ те çак тăлăхсене пăхма хавас пулнă. || Иметь охоту, желание. Чăв. й. пур. 29. Ĕçлеме пĕртте хавас пулман. || Быть любителем, охотником. N. Кĕнеке вулама хавас пулнă.
то же, что хавал; дух, повадка, обычаи. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çĕлеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ; вăл ĕнтĕ ял хаватĕ (таков дух селения). N. Чĕлхе хаватне пымас(?)
молва, слух. Чăв. й. пур. 20°. Тепĕр кунах Кĕрккăна вĕлернĕ тесе хавха кайнă. N. Вăл ман çинчен халăха хавха янă. Череп. Хавха сарăлчĕ, прошел слух (о чем-либо). Ib. Ун çинчен ял çине хавха сарăлчĕ. || Радость. Байгул. † Пирĕн инке пуласси качча каяс хавхипе купăста шывĕ сапман, тет. || Тревожный. См. халхав. Ала 55°. Уяччен те пулмарĕ, хавха чан çапа пуçларĕ. || Слабо. Шорк. Пурана арпа пит хавха тултарнă.
(хавжа), рассыхаться. ЧП. Шăлтăр-шăлтăр урапа, шăл хушшисем хавшанă. Н. Карм. Пичĕке хĕвелте выртсан хавшаса каять (рассыхается). Сред. Юм. Катка хавшанă. N. Пӳрт тăрринчи хăмасем пурте хавшанă, пăтисем сике-сике тухнă. N. Хавша, сохнуть, сделаться пористым, щелистым: катка хавшать, кăшман ватăлсан хавшать. || Стать Дряблым. Зап. ВНО. Хавшать, дряблит. Ib. Эсĕ хавшаса кайнă мар-и? || Изнуряться. КС. Лаша пит час хавшать. || Расхлябнуть. || Стираться (о зубах). СПВВ. Шăл хавшарĕ; чĕре хавшарĕ. Изамб. Т. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, çисен те шăлĕсем хавшамĕç. С. Айб. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, шăлĕсем хавшасса пĕлмеççĕ. || Тревожиться, беспокоиться. Баран. ЧА. Сысни калать: Типтĕр, хăртăр, вăл хăрнăшăн эпĕ хавшасах ӳкес çук. Ib. Эб. Чăматан тĕпсĕр вырăна ӳкесрен те пулин кăшт хавшаса пăх. Н. КарМ. † Пире тăшман пит çиет, çисессĕн те чĕремĕр хавшамаст.
(хавжак), слабый, дряблый, хрупкий. || Мягкий, слабый (о сердце). N. Хавшак чĕреллĕ этем , мягкосердечный. ТХКА 64. Карчăкăм çапла утса çӳренипе ман хавшак чĕрем ăвăс çулçи пек лăстăртатса силленет вара. N. Хавшак чĕреллĕ, нерасторопный, слабый. Н. Карм. Час макăракан çынна хавшак чĕреллĕ (çемçе кăмăллă) теççĕ. || Слишком торопливый, торопыга (беспокоится часто во вред себе). Чуратч. Ц. Старак. Хавшак ача, быстрый, скорый. Яник. Хавшак çын, торопливый человек. СПВВ. ИФ. Хавшак çын; пĕр-пĕр нуша пулсассăн, пит хыпса çунать, е пĕр-пĕр ĕç тумалла пулсан, вăл ĕçе туса пĕтереймесĕр ăшĕ выртмас, ялан куйланат. N. Хавшак, харсăр та чĕреллĕ (старательный; выходит из себя, если отстанет от людей). Сред. Юм. Хавшак çын тесе, ĕç тумалли полсан, ĕçне тăвасшĕн хыпаланакан çынна, хуйăх полсан пит куйланакан çынна калаççĕ, Ib. Хавшак çын, называют такого человека, который никак не может доделать порученное ему дело. Зап. ВНО. Хавшак çын, торопливый человек (б. Цивильск. у.). || Торопливый и боязливый (заячья натура). КС. || Робкий. Слакбаш. Тюрл. Хавшак çын, робкий. Изамб. Т. Хавшак çын, трусливый. Ск. и пред. чув. 20. Шурут çырми варринче шăмăсем çеç курăнаççĕ, хавшак çынсен чунсене хăратса çеç выртаççĕ. || Радушныйç(?). КС.
цена, стоимость, ценность. Начерт. 180. Хак, цена. N. Кулак тырă кивçен парсассăн та, икĕ хака хурса панă. N. Сĕлĕ мĕн хакра çӳрет? N. Тырă хакĕ мĕн хаке (!) çӳретĕ? Завражн. Çавна тусан тин вара пор тавар та, пор çĕрте те тин пĕр хак полĕ. N. Вăл мана çĕр тенкĕ хакне пулчĕ. N. Вĕсен мĕн пур япаласем икшер хак. N. Ăсем хунинчен виç рас ытла хак парса илтĕм. N. Çăмарта мĕн хакпа илеççĕ? N. Тырă хакĕ хаклă мар. Кан. Хаксем çакăн пек тăчĕç. N. Çав тĕрлĕ тарпа тупнă япалаçене çур хакпах тенĕ пек салататăр. Б. Олг. Эп пыртăм пăрçа çăнăх патне, хакĕ пĕр хаках пăрçа çăнăхпа яшкалăх çăнăх. || Б. Олг. Что ыраш çăнăх паян мĕн хак туат-ха? — Тен, илтмен эп, пĕлместĕп-ха эп, çăнăх орамне эп çарăнман-ха. Юрк. Кăсем те хăйсенĕн хакĕсене каласа параççĕ, килĕшеççĕ мĕн тăваççĕ. N. Шанчăклă тусăн хакĕ çук. N. Кун пек лаша пирĕн алла кĕрейĕ-ши çак хака? Чăв. й. пур. 12. Арманĕ хакĕ ултçĕр тенкĕ пулнă. Альш. Епле пулсан та çур хакалла мĕне килет, тет. N. Хакне хак парса. N. Хакне хума çук, пит паха чул. Изамб. Т. Хакне ӳстер, прибавь цену. Капк. Хайхисем хак татаççĕ (определяют цену) те, тухаççĕ Шупашкара кайма. Якейк. Телянккă илнĕ чох пилĕкçĕр тенке çитиччен хак хăпартса карĕç. Ib. Эпĕр хак хăпартса илтĕмĕр. Мы дали дороже и оставили за собой. Сред. Юм. Хак тунă. Цену положили (определенную). || Должная цена. Аттик. Хакне хак тени — хаклă тăк хаклă тени пулать. СЧЧ. Тата пĕр çыннăн ĕнине хакне хак парса сутăн илеççĕ те, пусмашткăн (?) чӳклеме аста пĕлекен çынна параççĕ. (Çăмăр учукĕ). N. Хакне кайĕ. Альш. Хак килĕш, уславливаться о цене. КС. Нимпа та хакне çитермеççĕ (не дают должной цены). N. Пичу хак турĕ (сказал цену), а эсир тата хак тăватăр. N. Çурма хакпа сутас, ик-виç хак парса илес (за тройную цену). С. Тим. † Хĕр пултăр та, пур пултăр, пурçын кĕпи тăхăнтăр. Пурçын кĕпи укçа хак, пирĕн вăйă тĕнче хак. N. Укçа хакне тăракан. N. Хăй хакĕпе, по себестоимости. N. Вăл пиçиххи унăн икĕ ылтăн хакне тăнă (стоил). Капк. Ун чухне тăвар пăчĕ çирĕм пăт ыраш хакне çитрĕ вĕт. Шел. II. 56. Пĕтĕм хули хакне ӳкнĕ. N. Вĕсене асаплантарнисем çинчен пĕтĕмпех çырсан, хут та çитес çук. Ылтăн витнĕ çурт хакнех çитсе ларĕ. Арзад 1908, 52. Хак кăлар, наверстывать стоимость. Баран. 42. Вара тин (только тогда) асапланса улăхнийĕн (подьёма на гору) хакĕ тухнине сисĕр. N. Атя ĕнтĕ, илсе кай пире. Тăрăшнă хакне тавăрăпăр. К.-Кушки. Эпĕ вăл сурăха чăхă хакĕпе илтĕм. Я купил ту овцу по цене курицы. || Не переводится. Изамб. Т. Ку çыхă пушăт мĕн хак тăрат? Что стоит эта связка лыка? Яргуньк. Мĕн хак пĕр улми? Баран. 160. Çак сурăхсен çăмĕ çеп-çемçе, тем тĕрлĕ хака çӳрет. N. Мĕн хака сотрăн? Хурамал. Какай мĕн хак? Почем мясо? ЧП. Аршăнĕ мĕн хак? — терĕм. Ib. Пĕр чуп тăвасси тĕнче хак. Якейк. Эсĕ мĕн хакпа илесшĕн? Ты сколько хочешь дать? Пазух. † Хăмачă мĕн хак? терĕм те,— сакăрвуннă, теейрĕ. Орау. Юсанă хакне тăмаст. Не стоит починки. N. Çирĕм пакша хакне (тĕшне) тăрать. Стоит 20 белок. || Плата. Изамб. Т. Ик хак тӳлесе (двойную плату). Рак. Илĕр, хĕрсем, панулми, хакне хамăр тулĕпĕр. Бес. чув. 6. Лашине вăл пысăк хак парса илмен пулсан та, ун телейне лайăх лаша пулнă. || Плата за работу. Б. Олг. Каран хуа арлат, арласа çитеримест, çынна парат арлама; кĕренкки арлама вонçичĕ пус, хакне тӳлет ĕçленĕшĕн. N. Вырма мĕн хак? Юрк. Улпут мана Пăва уесне ярат, хакне З60 тенкĕ çулталăкне турĕ. || Прибыль. Баран. 24. Пĕр çын пĕкĕсем авса, вĕсене хака сутса пурăннă. || Престиж, авторитет. N. Çапла вара хăй хакне çын умĕнче те çухатать. N. Вĕсене пурне те килнĕ вилĕм хакран кăларчĕ. N. Тарăс-тарăс Татьене, укçа парсан Укçине; упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук! Халăх çинчи хак! Сунчел. Халăк çинче хак! (Кулаççĕ). || Дорогой, ценный. ЙФН. † Хусан лаши — хак лаши, хак лашаран хăрамарăм, вăрă-хурахран хăрарăм.
торговаться. Альш. Вăл хаклашма пĕлет, эпир хамăр чухлаймастпăр, теççĕ лешсем. Хурамал. Пушăт хаклашма килтĕмĕр (торговаться). N. Пит нумайччен хаклашаççĕ.
(хаклы̆), дорогой, драгоценный, ценный. N. Хаклă йышши чулсем: алмаз, яхонт, рубин, изумруд. НР. † Мăн çул урлă ку енче нимрен хаклă савни пур. За большой дорогой, на этой стороне (Волги) живет милый, который мне дороже всех || Дорого. N. Ытла хаклă ыйтатăн. Менча Ч. Илес япалăна йӳне илме парăсăнччĕ, тет; сутас япалăна хакла сутма парăсăнччĕ, тет. (Из моленья). Орау. Эпĕ санран хаклăраха (не так резко, как хакла) сутрăм (но: çук, вăл санран хакла сутрĕ). N. Çĕр сахал пулсассăн та, пурăнăç хакла юлсассăн та, сирĕн пурăнăç ăнса пырĕ. N. Çĕр ĕçпе пурăнакан çын тенĕ ята пит хакла хунă. Ал. цв. Хăйĕн таварĕсене вăл виç хут хакла сутса пырать, ют таварсене виçĕ хут йӳне илсе пырать. Сборн. по мед. Çавсемшĕн пуриншĕн те укçа нумай каять, çавăнпа ача пăхакан хăш-хăш пысăк çурт пит хакла ларать. Мижули. Какой сан патна пыма, хамăрăн ĕç халь конне хакла ларать, тенĕ. Ib. Манăн халь сансăр пуçне те ĕç нăмай, кунне хакла ларать, тенĕ. N. Хакла сут, дорого продать. N. Çавăнпа та хресченсене ку çĕршĕн тӳлес парăм ытла хакла çитнĕ. N. Ку сӳсмене хаклă патăн-и? — Хакне-мĕнне пĕлмерĕм, аллă пус патăм. N. Эсĕ маншăн нимрен те хаклă тăран. N. Кунта япала (товар) пит хаклă. N. Вăрçă панче пур япала та хаклă. || Жалко. Синерь. Сире маншăн çав арча та хаклă (жалко вам).
(хал), сила, мощь, крепость. Дик. леб 39. Пирĕнпе пĕрле вĕçсе пыма санăн хăвăн халу çитĕ-ши? Сред. Юм. Мунчара ларса чысти халран карăм (выбился из сил). Ib. Мунчара хал пĕтет. В бане теряется сила. Якейк. Ман тем хал çок пак (мочи нет). Что-то мне нездоровится. N. Хал çитес çук. Сил не хватит. N. Вăл халпа ăçта унта тырă вырма каймалла. Сунч. Çичĕ ютран сăмах илтсессĕн, ура çине тăма хал çук. N. Ку асапа тӳсесси мана пит хĕн пулĕ, ăна тӳсме манăн халăм та çитес çук. СТИК. Ытла ывăнса çитсен: хал пĕтрĕ, теççĕ. Шел. 106. Ун чухне сан пек çăпаталлă çын кĕнеке çырма хал çитернĕ-ши? N. Халу пулмасан (если не можешь), ан яр. Альш. Микулайăн халĕ çук. Сборн. по мед. Унтан вара çын час вĕрилене пуçлать, халĕ каять, хăш чухне пуçĕ те ыратать. N. Ашшĕ ватăлса супнă халĕпе сĕтел умĕнче ĕçсе юрласа ларать. || Материальное средство, богатство. N. Сутăн илме халăм çук. Самар. Лешсем мĕн хал çитнĕ таран пуççапнăшăн куркисем çине укçа яраççĕ. Альш. † Çакă ялта савни çук, ют ялтан илмесен халăм çук. Ст. Шаймурз. † Манăн ялта савни çук, ют яла каймасан халăм çук. N. Хал çитерейместпĕр. Ст. Чек. Пама (укçа) хал çук-им? Ст. Ганьк. Вăйăр çитмест, халăр çитмест. Ст. Чек. Авалхи халпа пурăнат. || Состояние духа, настроение. Н. Карм. † Çыннăн халне, тăван, ай, çын пĕлмеç, вут пек çунат манăн чĕресем. || Дела. Трхбл. Халсем мĕнле? Как идут дела? Ст. Чек. Мĕн халпа килтĕн? По каким делам пришел? N. Килти хала пĕлместĕп. (Из письма). N. Килти хала пĕлсен, пĕре макăран, тепĕре савăнатăп. || Случай. Хĕн. хур. Пӳртре мĕн патне кăна пырса перĕн — пуринчен те варланмасăр хал пулман. || Событие. Шел. II. 40. Нумай халсем иртмесĕр çĕрĕн тавра çаврăнме. || Желание, намерение. Альш. Хам пулам-и юмăçи? — тесе калать, тет.— Халăнтан килсен пул, тесе калат, тет старикки. N. Калаçас халăм та пĕтрĕ. СТИК. Вăл мана ӳкерес халпа хытланат та-ха... Он подкапывается под меня. (Он действует мыслью как-нибудь уронить меня). Юрк. Хăвала пуçласан, ирĕксĕр юлма хал çук, тухатăн та утатăн. || Возможность. N. Ăна тӳлемесĕр границаран пĕр тавар та иртерме хал çук. N. Çавăн пек калаçакан çынсенĕн сăмахĕсене калаçнă чухне уйрăм итлесе тăранма хал çук. || Встречается в сложении: вăй-хал, ăс-хал. Вишн. 59. Вĕсен, ĕçлеме тытăнсан, вăй-хал кайса вăй пĕтет. Собр. Çынна ăсне-халне (ума и силы. КС.) пĕлмесĕр, ан хурла, теççĕ. (Послов.).
слабый, бессильный. СПВВ. N. Халсăр — вăйсăр тени пулат. N. Пĕр эпĕ анчах, халсăрскер, чирлетĕп. ||Больной, нездоровый. Регули 275. Вăл халсăртан (сывмартан) килмерĕ. Могонин. Мана халсăртан чĕрт.
занемогать. СЧЧ. Ача çапах та чĕрĕлеймерĕ, вăл ĕлĕкхинчен те пушшĕ халсăрланса каярĕ. N. Эсĕ халсăрланмасăр тӳсетĕн. Орау. Вăсен старикки каллех халсăрланнă (занемог), тет.
слабость (о пьянстве). Халсăр пул, занемочь, заболеть, N. Ĕлĕк чăвашсем халсăр пулсан, урăх кирек мĕн пулсан та, юмăçсем патне кайнă. Регули 574. Вăл халсăр полчĕ.
пожелать, обещать. N. Салтаклăк халавлама ошмас ман. Качал. Çакăнта пĕр çуртра пĕр хĕр пур та, çавăнтан хăтар пире, вăл патша хĕр усала халавланă.
доброе пожелание, благословение. Юрк. † Атте-анне халалĕ пин сумлăх. Бел. гора. † Ултă уçмине панă улми сире халал пултăр-и; çинçе пӳлĕ сарă хĕре пире халал тусамăр. Н. Лебеж. † Сакăр çĕвĕллĕ кĕпем, ай, саккăрччĕ, çакăна-тăра юлчĕ кашта çине, халал пултăр аслă инкене. ЙФН. † Турта тулли виç лаша, сире халал пултăр-и. Н. Лебеж. † Ан йĕр, хĕрĕм, виçĕ карта сурăхăмран пĕр карти халал. Ib. Атте чунăм халалĕ тата виççĕр сум, анне чунăм халалĕ тата виççĕр сум. СПВВ. ПВ. Халал, халав, хавал, хаван, благословение. Н. Лебеж. Халалăрах парăрсам. Слакбаш. Вăл сана халал ан пултăр, харам пултăр (говорит человек, у которого отнял другой судом вещь). || Собственный. Хурамал. Эпир ĕçнисем, эпир çинисем çак хуçасен халал (собственные) вăйĕсем. || Собственность. Собр. Ачам (доченька), сана мĕн парам-ши? Виç ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и (пусть будет твоей собственностью).
халалла, делать подарок, дарить, завещать. Ала 10°. Ватă хуçа чул лапкана ун ăшĕнчи таварĕ-мĕнĕпех çамрăк хуçана халаланă. Якейк. Вилнĕ чух ати мана пĕр лаша анчах халаласа хăварчĕ (завещал). Ib. Хĕр ашшĕ килĕнчен тохса кайнă чох ашшĕ ăна ĕне, лаша тата орăх япала та халалать (дарит). N. Пурăнас кунçул пĕтсе килсессĕн, вилес вилĕмӳ çитсессĕн, пурлăхна халалласа хăвар вара. Сам. 55. Хĕрӳ хĕвел — ыр пехил çĕре савса халаллать (ырă сунса парать). Панклеи. Макара халаласа парчĕç çĕре. N. Хăна халалланă сăмаха ăшăнта тыт та, киревсĕрлĕхрен сыхланса тăр. || Дать обещание, обещать. Яжутк. Пĕрре атте тавар тиама (за товаром) кайрĕ те, прохота темскер чарнă та, мана çанта халаланă (обещал меня отдать) та, халĕ ĕнтĕ çанта каятăп. Хорачка. Вăл мана çав çынна халаларĕ (обещал, назначил). Бгтр. Ху пĕлменнине халалла мана. || Пожелать. Шемшер. † Йĕри-тавра йыснасем хаяр сонсах ан ярăр, ырă кон-çольне халалăр. (Плач невесты). N. Анчах пĕр-ик куркаранах çитет тесе тав тăвать, халалласа Петĕре куркине вăл тавăрать.
сказка. См. халлап. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çын калать: вăл халап пулат-и, тет, акă сире халлап каласа па-рам, тет. || Рассказ. Икково. Йомах яр та, халап çыр; кил-ха сана пĕр халап калам. Ала 97°. Халапăн вĕçĕ (так написано в конце рассказа. || Речь, разговор, беседа. Абыз. N. Вĕрентекенсем, халăх нумайланнине курсан, хăюлăланса çитсе татах халапсем каланă. N. Халап вĕçтерсе калаçакансем. Ала 90°. Эй тăвансем, хайпăр хăй ачи-пăчине пурте хĕрхенеççĕ, халапра пур, курак калать тет: курак-курак, хура та пулин чĕппĕм хамăнах, тет, теççĕ. Кан. Халапа кĕрсе карăмăр. Мы вступили в разговор. Шарбаш. Калаçсан халап, кассан турпас. (Послов.). Шорк. Халаппи шолтра. Говорят про человека, который говорит громко, не стесняется в выражениях, грубовато, но в то же время все это выходит как-то просто. N. Халап попле, разговаривать (с кем). Кильд. Пĕр-пĕрин халапне килĕштерсе, пĕр-пĕрне юратса пурăнас пулать. || Предложение. N. Пĕр ик-виç-тăват кунтан халапсенчен сăмахсам уйăрса, халапра миçе сăмахне, сăмахра миçе уйрăм сасне пĕлтересшĕн. || Новости. N. Улах халапсене çырса яр, Малишке! N. Ву каласа кăтартрĕ килти халапа пĕтĕмпех. || Слово. ГФФ. † Хоньăм патне килсессĕн поплемессерен ăш халап. Когда приезжаешь к тестю — что ни речь, то приятное слово. || Иногда не переводится. N. Сан мĕн халап пор, хăта? Что скажешь, сват?
(халы̆х), народ. ЧС. Е пĕсмел чук çырлах, хура халăха ырлăх пар, çăмăр пар... (Из моленья). N. Халăх çăварне чармалли çок. Истор. Василий Дмитриевнч аслă княçра чух вырăс халăхĕ çине тутарсем икĕ хут килсе вăрçнă. Ст. Айб. Халăх халăх пулĕ, теççĕ. (Послов.). N. Вĕсенĕн ят çĕрĕсене халăхпа (миром) туртса илсе урăх çынсене панă. ЧС. Пĕрре эпир халăхпа илнĕ çаран çинче утă çулаттăмăрччĕ. || Люди. Яргуньк. Халăхсам ĕçлесе укçа тупаççĕ. Якейк. Пирн Хветĕрпе пит те ан калаç, вăл орăх юшши халăх. || Общество, мир. Букв. 1904. Петĕр Çтаппанĕ халăх вăрманне (в общественный лес) вутта кайнă. N. Салтак пурăнăçĕ халах пек.
очень недавно, в ближайший отрезок времени. N. Вăл халĕрех кăна кĕчĕ-ха. Байгл. Камăн та пулсан халĕрех вилнĕ çын пулсан, вĕсем сĕтел хушшине пĕр çын лармалăх вырăн хăвараççĕ. Бес. чув. 10. Микулай килте пулнă; вăл халĕрех кăна вĕрентекен патĕнчен таврăннă иккен. N. Эсĕ вĕсене халĕрех пырса чармасан, вĕсем ĕлĕкхинчен те ытларах сиен туса пĕтерĕç.
и так. См. халь те. N. Пайтахчен кĕсем çапла иккĕш темиçе тапхăр ĕçкелесен, кӳрши: çитĕ ĕнтĕ, ан ĕçтер, халĕ те пит хытă ĕçрĕмĕр,— тет. || Хорошо что... Юрк. Халĕ те вăсем пырса кĕчĕç? вăсем пырса кĕмен пулсан, чаршав хыçĕнче пире каçчен тытнă пулĕччĕ. Ib. Вăсенчен çапла иртсе кайсан, атте тепле шикленнĕ пек пулса: вăл шуйтансем халĕ те кунта, ял патĕнче, ирĕк çĕрте тĕл пулчĕç, атту тем тăвĕччĕç, тет. || И до сих пор, и ДО настоящего времени, и теперь, и сейчас, даже теперь. N. Эсĕ халĕ те çырса пĕтермен-и-ха ăна? А.-п. й. 28. Автанпа кайăк халĕ те çав пӳртрех пурăнаççĕ, тет,
(халлап), сказка. См. халап. К.-Кушки. Изамб. Т. Хурамал. Халлап хапха тăрăнче, эпĕ урхамах çинче, вăл та пулсан юрĕ-ха. (Конец сказки). Альш. Пĕтрĕ. Халлап хапха тăринче, эпĕ урхамах тăринче. Ib. Эпĕ сана çĕркĕ те халлап ярса памарăм, кĕçĕр ярса парам ĕнтĕ ун вырăнне. Ib. Кунта „юмах“ та теççĕ те, ытларах тата „тупмалли халлап“ теççĕ, „кĕске халлап“ теççĕ, „сутмалли халлап“ теççĕ. Лешне вара (сказки) „вăрăм халлап“ теççĕ.|| Речь, рассказ, предание. А.-п. й. 94. Сахар пырса кĕрсенех, улпут пуçлать халлапа. БАБ. Ун çинчен халăх хушшинче акă çапла халлап пур (существует следующий рассказ). N. Е пĕлнĕ-пĕлмен халлапсем кӳрткелесе нуммай пăснă, улăштарнă. Баран. Ун çинчен каланă халлапа юлнă ĕçсем (предания).|| Сплетня, молва. N. Ял çинче халлап ан çӳретĕр.
употребляется в смысле послелога: в состоянии, в виде (чего). Пазух. † Леш кассенĕн хĕрĕсем вăтăр çула çитнĕ ĕнтĕ: хĕрĕх çула çитсессĕн, хĕр халлĕнех (в состояиии дев, т. е. старых дев) ларас тет. N. Эпир мĕнле халлĕн вилĕпĕр... (в каком состоянии умрем). СТИК. Ахутана карăм та, пĕр кайăка чĕрĕ халлĕнех илсе таврăнтăм (принес живым). N. Çĕнĕ халлĕнех, несмотря на то, что новая. N. Трофима чирлĕ халлĕнех эпĕ Милита хăвартăм. N. Сывă халлĕн тухса кайрăм. Сред. Юм. Пусывккана тырă ямасăр, мăян халлĕнех авăртрăмăр (без примеси зернового хлеба). N. Кĕнекене уçса хунă та, халь те уçнă халлĕнех тăрать (уçах выртать). Турх. Пĕр пуç халлĕн сарăхса кайрăн. Баран. 132. Хăш-хăш меттал: ылттăн, кĕмĕл, шур ылттăн çĕртен таса халлĕн тухать. Ib. 46. Ун пек чух çаран тăрăх ĕрĕхсе çӳреттĕм, чупса пынă халлĕн купа çине сиксе утă ăшне кĕрсех ӳкеттĕм, чикеленеттĕм, йăваланаттăм. Ib. 154. Çав халлĕн (в таком виде) тинĕс хĕрринчи хуласене сутма кăлараççĕ (вывозят на продажу). N. Вĕсем хальхи саманана епле халлĕн çитсе кĕнине пĕлтерсе тăрать. Альш. Леш юппи вăл çав тарăн халлĕнех (оставаясь таким же глубоким) каять юхса хĕвел тухăçнелле, Сĕвенелле.
то же, что халĕ те, до сих пор, до настоящего времени. СТИК. Каллах пухаççĕ, пухаççĕ (ягоды), тет; хĕрсен пуракĕсем халь те тулмаççĕ, ывăл ачин каллах тулса кайнă, тет. || И так. N. Çийĕр, çийĕр! — Халь теI Кушайте, кушайте! — И так уж ем! Регули 543. Эс ан пар она.— Эп халь те памастăп она. Ib. 541. Халь те манăн номай выртать! Ib. 544. Пĕрне халь те исе кайнă, тепĕрне памастăп. КАЯ. Çапла пирĕн акка чĕрĕлчĕ, атте-анне уншăн тем пек хĕпĕртерĕç. Халь те ку таранччен аккашăн тем пек хуйхăрса йĕрсе пурăнчĕç. Изамб. Т. Халь те пит хытă тăранах çирĕм. || Хорошо что. Изамб. Т. Халь те пурин те лашисем вăйлă. Стюх. Çакă Стюха ял хĕрсене халь те хаяр куç ӳкмест. Шурăм-п. Хăшĕ-пĕри чупса ӳксе варланса пĕтрĕç. Халь те пуçтарса пĕтертĕмĕр,— тесе пурте калаççĕ. ЧС. Халь те çил ял енелле пулмарĕ, ял енелле пулнă пулсан пĕтĕм ял çунса каятчĕ (пожар). Ib. Эпĕ утлана пуçларăм та, пĕрре лаша малалла утать, тепре хам утланнă чух йăванса каятăп, ниепле утланаймастăп, хам йĕретĕп, халь те Иван эпĕ утланиччен кĕтсе тăчĕ, вăл кĕтсе тăман пулсан, мана пăрахса кайнă пулĕччĕ. БАБ. Ялтан халь те инçе Юлман. Вăл ăраспуй кăшкăрнине ялта илтнĕ, чупса пырса аран хăтарчĕç, тет, старике. N. Пĕрре çапла эпир аккупра ларатпăр, каç пулнă чуне тупă печĕ те нире аккупа хупласах хучĕ, халь те хамăра лекеймерĕ. || И в самом деле, так. N. Халь те || Как же! N. Халь те памаллах сана: сана валлиях хатĕрлесе хонăччĕ-ха. || Ага! Сĕт-к. Кĕпе ӳкнĕ авă.— Халь те!
мы сами, себя. N. Эпир хамăр, мы сами. ГФФ. † Эпир хамăр çавнашкал та, ăçтан ĕçкĕ онталла та. Мы и сами такие — где выпивка, туда и мы. ГФФ. † Эпир хамăр çавнашкал — сăрине тума полашмастпăр, ĕçкине ĕçме полăшатпăр. Мы и сами такие. Варить пиво не пособляем, а выпивать помогаем. НР. † Хамăр çолнă çарана паккусĕнчен паллатпăр. Скошенный нами луг по покосу узнаем. А.-п. й. 4. Мулкача хамăр çиеймерĕмĕр те. Сюгал-Яуши. Çулăмĕ тухсан, хамăр çуннă паках туйăнчĕ, эпир тата хытă макăра пуçларăмăр. Изамб. Т. Хамăртан пуçне (кроме нас) пилĕк ача пур. || Наш, свой. Хамăртан (за свой счет) çияс полсассăн, йӳç кăшман та тутлă поль. НР. † Çав хамăр ял ачисене... Парней нашей деревни... Ой-к. Вăл хамăр патшалăхра пулĕ-и, тет. N. Хамăр патăртан иртнĕ чухне каç иртетни, кăнтăрла иртетни, кăнтăрла пусан хамăр ял-йышсене куртăн-а? Альш. Вăл киле пырса кĕнĕ чух, ют ялта та, хамăр ялта та, сăра йăтса кĕрет чĕреспе. ТХКА 51. Мĕнле ку? Хамăр уй пек туйăнмасть мана,— тет атте. Ib. 70. Киле таврăннă чухне, хамăр урамра, атте пире: юрлăр, терĕ. Байгул. † Ай-хай кинçĕм хамăрăн, хамăр майлă турăмăр. Календ. 1904. Хамăрта (на нашей родине, в нашей стороне) тăвакан пахча çимĕç вăррисем. N. Эпир хамăр укçана çухатрăмăр. || Юрк. Эпир хамăра пулсан (по нашему мнению) аван пурăнатпăр пек, пăхăсăн, пирĕн килти тăвансем пурте пиртен лайăхтарах пурăнаççĕ.
поправляться, выздаравливать. Зап. ВНО. Хаманланать, врахланать, самайланать, поправляется (больной). КАЯ. Çавăнтан кайран тин акка кăшт хаманланчĕ (ей стало полегче). Н. Карм. Самайланчĕ. Хорачка. Юр ( = йывăр) выртса вăл, халь хаманланса. Пшкрт. Сумар çын суалма пуçласан, хамахланат, тесе калаччă. Якейк. Хаманлана пуçлар = чĕрĕле пуçлар.
подр. звуку ножниц, когда их открываешь и закрываешь. СТИК. Хачча уçа-уçа хупсан, вăл хамчăк, хамчăк тăват.
хапать. Орау. Хапасшăн вăл çын, мур. Хочет этот человек побольше хапнуть, взять, получить. Ib. Халь те хапрăн ĕнтĕ, çитĕ!
(хаба), корпус, рост, об’ем. Букв. 1886. Буин. Хапа, вид, рост (лошади, напр.). СПВВ. Хапа = кӳлепе (наружность). Ib. Хапа, хапи çук. СПВВ. ЕХ. Хапа, пĕвĕ-сийĕ çитĕннĕ çын. Ib. Хапа, хапаллă (гов., напр., о лошади). Орау. Ку лашан хапи пур та, туртасса туртать-и вара, тем, чăхăмлассăн туйăнать. Ib. Така пек лашине утмăл тенкĕ ыйтать. Хапи пулинччĕ хуть лашин, вара ыйтни те юрĕччĕ. N. Ун хапи анчах, вăйĕ çук (корпус пустой). Ст. Чек. Хапи, тушки, ӳт-пĕвĕ. N. Хапа, хапи, об’ем. Дик. леб. 41—42. Елиса çав çурт çине пăхать: акă тăвĕ, вăрманĕ, çурчĕ пĕтĕмпе, пĕтĕм хаписемпе вырăнĕсенчен хускалса тăраççĕ. Хĕн-хур 220. Çут Атăл — тĕнче... епле вăл хапа! Мĕн-ма çӳрес мар унтăрăх курса? №. Вĕсем хăйсен хапишĕн тӳрех малалла пăхатчĕç (из-за своих личных интересов смотрели вперед, поверх повседневной жизни). || Об’емисто. Б. Крышки. Улăма хапа купаланă, Ib. Ку хапа япала, çăмăл. Этот предмет об’емист, легок. N. Хăмла хапа япала.
(хабы̆л), сила. СТИК. В. Олг. Нимĕскер тума та полтармастăп, хапăл пĕтрĕ ман (сила). Хорачка. Хабы̆лы̆ çок оны̆н (силы нет). N. Утаманăн шухăшне кам чухлатăр хапăлне? Тăвас тенине тăвать, анаталла вăл шăвать. || Охотно. ГТТ. Питĕ хапăл йышăнаççĕ. N. Хапăл-и? || Встречается в сложении: ал-хапăл, ăс-хапăл. Алдиар. Ал-хапăл, поспешно, скоро. П. Пинер. Çынна сăн-сăпатне ан пăх, ăсне-хапăлне пăх.
(хапсын), зариться, проявлять жадность на чужое. Менча Ч. Укçана хапсăнакансем ачи ятсене пит чаплă ĕçкĕсенче çын нуммай чух тин хунă. Ст. Айб. † Пирĕн пĕвене куракан, кам хапсăнмĕ çип çума. Пирĕн вăя куракан, кам хапсăнмĕ выляма. Истор. Ăна вăл та çитмен, тата пĕтĕм тĕнчене туртса илме хапсăннă. Ст. Чек. Тĕнче мулне хапсăнса ăссăр пуçна ан çухат. || Желать, стремиться. Алших. † Вунçичĕ çулхи хĕрсемпе кам хапсăнмĕ выляма. N. Усал тума ан хапсăн. || Сред. Юм. Пит хапсăнать тесе хăй тăвайман япалана тăвасшăн тăрăшакана калаççĕ. Тайба Б. † Улача кĕпе тăхăнтăм, пусма кĕпе пулсан хапсăнмăттăм.
(хапха), ворота. N. Хапха кутне килсе чарăнчĕç. N. Хапхана уç-ха, инке. Эпир çур. çĕршыв 15. Хапхисем хăшĕн чăвашла, хăшĕн вырăсла. Ib. 12. Хапхи таврашне шуçпа тата ăйăсемпе шăтăкласа тĕрлесе пĕтернĕ. Рак. † Питĕрпелен Мускав хушшинче хĕвел анмасăр хапха хупăнмасть. N. † Аттен хапхи чăвашла. Бижб. Халăх çăварĕ хапха теççĕ. (Пословица). Собр. Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). Синерь. Хапхара (в воротах?) вĕрсе выртас мĕн. ТХКА 71. Пирĕн хапха картишнелле уçăлать те вăл. Альш. Хапха урлă каçса кĕтĕм. Ib. Хапхаран кĕтĕм. Ib. Хапха витĕр кĕтĕм. КВИ. Юмах юпа тăрринче, халлап хапха тăрринче. ЧП. Хапхи тулне тухса пăхнă-тăр. ТХКА 52. Чӳ речене хупрĕ, хăй хапха уçма тухрĕ. N. Çăварне карать хапха пек. Артюшк. Ку ача хапха питĕрнине çурри таран хуçса илсе вунтăхăрăшне вĕлерсе пĕтернĕ. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. Вута-б. Хапха пайĕсем: ручкă, ручки; тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот в пятной их косяк, чтобы ворота ходили на одном уровне; тăпса, осен; тăпса тĕп, подпяток; ыра, паз; юпа, столб; çӳлти тăпса, верхний осен; тăпса юпи, пятной столб, это тот столб, на котором ходят ворота; янах юпи, притворный столб, к нему притворяются ворота; хапха айĕ, подворотня, доска, которая вкладывается в отверстие ниже ворот между двумя воротными столбами; питĕрчĕк, засов; пропой, пробой; тыткăч, скоба или ручка.
а — тăпса; l и т (железные) — тимĕр тăпса; тимĕр тăпса l упирается на железную плиту t, которая называется — хапха тĕпекĕ; тимĕр тăпса т вращается внутри р, которая называется — прапуй; прапуй делается из железа, в — янах, с — ручки; е — тăпса йĕппи. Если хапха состоит только из йăвăç тăпса (старая форма), то тăпса наверху бывает длиннее, и этот длинный конец вдевается в дыру b, а нижний конец упирается непосредственно на дно б. Углубление в столбе п, куда вставляется тăпса, и дыра b вместе называется — хапха юпи ыри.
(хар), подр. рычанию. N. Анаткас урамне кĕрсенех пире тăват-пилĕк йытă хар çыпăçрĕç. N. Эх, май çук. Хал çук. Вăй пулсан халех эпĕ сире хар хыпса туртса çурăттăм, тет вăл, çиллине шăнараймасăр. || Подр. фырканью лошади. ЧП. Хура лашам хар турĕ. || В один голос, враз, неожиданно. Сунт. Ăна хирĕç темиçе сасă хар ярса илчĕç. СПВВ. Харах илнĕ, все в один голос (при ругани, брани). Сред. Юм. Эп пырса кĕрсенех, мана пôрте харах ярса илчĕç. N. Пĕри пухура кăшкăрсан, ыттисем уншăн хар тăраççĕ. КС. Харах сиксе ӳккĕрĕ. Набросился с руганью, стал пробирать, так и накинулся. N. Унччен те пулмарĕ, курăк ăшĕнчен пĕр хĕрлĕ йытă сикрĕ тухрĕ те, харах илчĕ мана. Буинск. Ларчĕ, ларчĕ, эпĕ пĕр сиккеленмесĕр тăратăп, сиккеленсенех йытă харах илет. || N. † Калпакне пăхса хар пулса, килейĕччин савнă тус пулса. || Согласие. Ст. Чек. Миккуль арăмĕ хар килчĕ.
делать тщетным, впустую. N. Чеесене вăл хăйсенĕн чеелĕх-уймăлăхĕсемпех такăнтарса пырать, вĕсенĕн канашне харама ярать. || Разорять. N. Хăйĕн хытă чĕрипе вăл шăллĕне çука хăварнă, харама янă. N. Эсĕ те чухăн çын — пирĕншĕн тăр, пире харама ан яр, терĕç. || Тратить без пользы. Календ. 1911. Шĕвĕ навус хресченсемшĕн хаклă япала, çавăнпа ăна сыхламалла, харама ярас пулмасть.
пропадать даром; не итти на пользу. Сред. Юм. Он панче ĕçлесе порăнни так харама кайрĕ, иçмаса апатне те пôлса тăраначчин çитермес. СПВВ. ТМ. Çын пĕр-пĕр ĕç ĕçленĕ чухне ĕçĕ пăсăлсан: эх, ку ĕç харама кайрĕ, теççĕ. СПВВ. Ĕçлени харама кайрĕ. Календ. 1911. Ялан вĕренме тăрăшар, вĕренни харама каймĕ. N. Ман пурте пур, калах толькĕ апла харама кайма тумастăм. Хурамал. Манăн укçа харама кайтăр, усса (в пользу) ан юратăр, теççĕ. N. Унтан вара пӳртрисем вăсана хирĕç тухаççĕ те: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. (Похороны). СПВВ. ЕС. Харам — ахаль, сая кайни. Вăл сăмаха вилнĕ çын патне ĕçлеме кайсан, ыттисем: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Акă пĕр çын тепĕр çынна кивçен укçа парать, укçа илекенни кайран тунать те, параканни вара: харама кайтăр-и, унпалах пуяймĕ-ха, тет. Ст. Чек. Усса ан пытăр, харама кайтăр. N. Таврăнакансем пӳртрен тухнă чухне пурте: хуйхăр харама кайтăр, тесе тухса каяççĕ. Мыслец. Харама кайтăр. Провались в трисподню (бранное слово).
уничтожить. N. Çапла вăл пĕчченех çав вунă самурая харап тунă. Базл. Яшка тăкăнсан, харап турăн яшкана (сая ятăн), теççĕ.
брань, ссора. N. Вăл вăрçă — харкашăва юратмасть.
каждый сам. Ст. Яха-к. Çăварни ыран тенĕ чухне, шăматкун каç, çынсем пурте камăн мунча пуррисем мунча хутса кĕреççĕ. Харпăр хăйĕн мунча çуккисем çынăнне хутса кĕреççĕ. Авралий (б. Ставр. у.). Кĕрписене, пашалусене харпăр хăйĕх леçеççĕ (приносят туда). СПВВ. ИВ. Харпăр хăй = харам хăй. N. Ăна харпăр хăй çисе пĕтермелĕх пухăр. СТИК. Кашни çын харпăр хăйшĕн йĕретчĕ. || Каждый в отдельности. Вăл хăй вилнĕ чух ывăлĕсене харпăр хăйне пилленĕ. N. Харпăр хăвăршăн анчах ан тăрăшăр, ыттисемшĕн те харпăр хăйне тăрăшăр. Чхĕйп. Тата унта пыракан ытти çынсем та харпăр хăй пĕрер, икшер, виçшер çăмарта илсе пынă (приносили). Сборн. по медиц. Ачасенĕн пуринĕн те харпăр хăйне ĕмкĕчĕ. Кан. Кашни ялне харпăр хăй çумне вăрман парасшăн вĕсем. Ib. Харпăр хăй ăслă çынăн харпăрхăй тĕслĕ виçе. || Каждый сам по себе. Истор. Вара вĕсене харпăр хăй тĕрлĕ (каждый сам по себе) пурăнса, йĕркене ан пăсчăр тесе, çав уккас тăрăх усра пуçланă. N. Кашни харпăр хăй тĕрлĕ савăнаççĕ. N. Кашни вăхăтĕнче харпăр хăй тĕслĕ ĕç. || Свой, собственный. Сред. Юм. Пичĕшсен ӳчĕсен çôмне пуçĕсене çыпăçтарса, аппăшĕ тôтрине сôлларĕ, тет те, пичĕшсем порте çын пôлчĕç, тет, анчах пуçĕсем харпăр хăйĕн мар (головы перемешались), тет. СТИК. Харпăр хăй (или: хархам хăй) çемйинче. Ib. Харпăр хăй (или: хархам хăй) ачи-пăчи хăйĕнчен ытлашки мар (нужен). Ib. Кашни çын харпăр хăй ĕçне туса тăмалла. N. Пур кунта та, пур тĕлте те харпăр хăй ырă ĕçсем пур. Истор. Илсе пынă кайăксем пурте харпăр хăй йăвине тавăрăннă. N. Эпĕ тăван чĕлхепе вĕрентме юратарах паратăп, мĕшĕн тесен харпăр хăй чĕлхипе ăнлантарма çăмăлтарах. Самар. Кашнийĕн харпăр хăйин кĕнеки пулмалла. У каждого должна быть своя книга. Ib. Кашнийĕнех харпăр хăй кĕнеки пулмалла. N. Эсĕ те мĕн пуçтармалл не пурне те пуçтартăн, харпăр хăй вырăнне вырнаçтартăн. ТХКА 31. Кашни çыннăн пит шăлмашкăн харпăр хăйĕн алшăлли пулмалла. Туперккульос 16. Кашни харпăр хăй евĕрлĕ чирлет. Виçĕ пус. 5. Пур йăвăç-курăк та харпăр хăй майлă тăранса пурăнать. Капк. Камăн вĕренес килет, харпăр хăй вуттипе вĕренĕр, терĕ. Эпир çур. çĕршыв 9. Пахчара пире кашнине харпăр хăй тӳпе йăран параççĕ.
(харзы̆р), старательный, прилежный; решительный, энергичный; озорной (о маленьких). Шурăм-п. Ĕç пуçлама кайнă чух харсăр çынна тĕл пулсан, ĕç хăвăрт пĕтет, ăнса пырать, теççĕ. Чăв. й. пур. 17°. Çав Пайтукан хăй пит харсăр пулнă, çула пулсан, пахча çимĕçĕ пит нумай тунă. СПВВ. Харсăр, ĕçре харсăр вăл. Ib. Вăл ĕç патĕнче пит харсăр. Вĕлле хурчĕ 7. Вĕлле хурчĕ пек харсăр, ăслă япала тĕнчере питĕ сахал. Изамб. Т. Ул халсăр (работящий) та, çула ĕçлерĕ, халĕ ĕнтĕ аптрамасть. Юрк. Ĕçе пит харсăр пулнă (они). Ст. Чек. Харсăр = ĕçчен. Тюрл. Харсăр çын = пит ĕçлекен çын. Трхбл. Харсăр, трудолюбивый, работящий (в других говорах ĕçчен). || Лентяй, лодырь, бездельник. || Непослушный. Цив. р. Ядр. Ачисем пит харсăр çавăн. Шорк. Харсăр, непослушный, дерзкий. || Отважный, дерзкий. Якейк. Эс онашкал харсăр нихçан та полас çук. Ib. Сорăх пытяккисам харсăр полимаç. СПВВ. ЛП. Харсăр = сăмаха кĕрĕшмен. КС. Харсăр, упорный, непослушный. Хорачка. Харсăр çын = осал çын. Начерт. 181. Харсăр, забияка, резвый. N. Харсăр, неустрашимый, устойчивый, самостоятельный. N. Вăл ĕçе тытăнсан арăслан пек харсăр пулнă, кĕç туртса çурас пек мĕкĕрекен арăслан евĕрлĕ хăрушă пулнă. || Смело, отважно. Баран. 218. Халăха харсăр вĕрентсе çӳрекен çынсем.
(хас), крик, которым гонят коров. Шашкар. Хас йăлăма! Ib. Хас вăрмана! Ib. Хас шу патне! (междом., которым гонят корову к воде). КС. Ĕнене хас! тесе хăвалаççĕ. Питушк. Хас! хас! хăвалаççĕ ĕнесене. N. Хас, айван! мĕн уçăм еннелле пăрăнатăн, ав сан валли улăх, тет вăл вара, пĕр-пĕр ĕне хӳрине суллантарса сĕлĕ пуссине пăрăнма пуçласан. Сĕт-к. Хас, таручча, хас! хас! (ĕнесене хăвалаççĕ).
(хастар), старательный, прилежный. Ст. Чек. Хастар = аван (аван вĕренет). Ib. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçе ĕçлеме вăл пит хастар. На пустяки он горазд. Ib. Хут вĕренме пит хастар (прилежен). Синьял. † Туя кайма тăрсассăн пирĕн пек хастар ачи çук. || Молодцеватый. Хастарлăх 38. Çамрăк чунсен хастар сасси. || Старательно, смело (?). Ир. Сывл. 12. Умри çулпала хастар утатăп. || Способность. И. С. Степ. Изамб. Т. N. Çĕр çинчи хăйăр пек пысăк ăс, ăн-пуç, хастар панă. N. Кирек кам та мĕнле хастар илнĕ, пĕр-пĕрне çавăнпа пулăшăр. || Сила, мощь. N. Хăшне чирсенчен сыватса хастар панă. || Туперккулульос 26. Çулла ача ӳтĕнче выляман, ĕçлемен, хастар курман вырăн юлмасть. || Цель, намерение, страсть (к учению и пр.). Ерофеевка. (б. Белеб. у.). N. Аллă çул ĕлĕк малтан вырăс хресченĕ улпут аллинчен тухма хастар тытнă. Ау 339. † Эпирех те кайма хастар тытсан, ылттăн-кĕмĕл парсан та чарăнас çук. Сред. Юм. Пĕр хăй хастар (намерение) тытсан, ним каласа та чарас çôк ôна. || Officium maritale. Буин. Еречĕ пур-и унăн? Хастарĕ пур-и унăн? Хăйĕнне хăй манмасть-и? теççĕ. Альш. Хастарне тытмасăр (без прилежания) нимĕскер те те пулмас. || Молодец. Хастарлăх 32. Татах та хастар малалла кайрĕ, çĕр лĕпки çине ялава лартрĕ. || Хастар, назв. поселка в Бижбулякск. р. (Башкирской АССР).
стараться, приниматься с рвением. Ир. Сывл. 5. Паян кун та ĕç айне хастарлансах вăл кĕрет. ПТТ. Юналутлă сĕрене ирттерсе таврăнсанах, çуралнă сĕрене хăвалама хастарланаççĕ (принимаются с рвением). Ib. Ачасем, тем йăла вара (не знаю, что за обычай такой), çапах та хастарланса тухаççĕ ( = тăрăшса).
прилежный, усердный, старательный; способный. Изамб. Т. Ул хастарлă та, çулталăкне виç кун анчах каять. Ib. Ул хастарлă та (способный), çыру вĕреннĕ. Сред. Юм. Хастарла çын (усердный) таçта пырсан та çынтан кая йôлмас. N. Вăл çамрăк чухнех пит хастарлă ача пулнă. Альш. Пит хастарлă япала. Шел. 6. Кирек хăçан та хастарлă пулĕ. СПВВ. ЕХ. Хастарлă — пит тăрăшакан. Хастарлăх 23. Кам хастарлă — кил те кур! || Имеющий страсть (к учению и т. д.). Баран. 179. Вăл мĕн ачаранах çыру вĕренме хастарлă пулнă. Хурамал. Вăл хастарлă çын. Он способный человек. || Деятельный, энергичный. СПВВ. ИФ. Хастарлă çын — мĕн тытăннă ĕçе туса пĕтерме пултаракан çын. Ай! ай! вăл çын пит хастарлă, пĕр ĕçе те тумасăр хăвармас, теççĕ. || Бойкий. N. Чĕлхӳпе ытах хастарлă ан пул (бойким). || Хастарлăх 38. Хастарлă тĕнче.
(хаз’ат), сейчас, только что, вот-вот. Чертаг. Хаçат çак вырăнта порчĕ. СТИК. Хаçат (вот сейчас) çакăнтаччĕ, ăçта кайса кĕчĕ. (Япалана шыраса тупаймасăр аптраса çитсен, çиленнипе çын вара çапла каласа вăрçса çӳрет). || Быстро, скоро. Орау. Эпĕ улма йăвăçĕсене акса турăм, çавăнпа час пулмарĕç ман улмасем. Халĕ хаçат тăваççĕ; ик-виç çултан улма çиеççĕ. || Доподлинно. Орау. Вăл килмессине эпĕ хаçатах пĕлсе тăратăп (доподлинно знаю). N. † Нар пак хĕрлĕ чĕрем тата пулĕ, хаçат (çывăх) хамăр тăван пек пулмĕ.
(хас’мы̆к), назв. головного убора. Альш. Ку çĕнĕ çынна темĕскер сурпантан тухья пек çĕлекелесе туса хушпу çинчен тăхăнтараççĕ, хаçмăк теççĕ. Ib. Унтан арçын пултăрех кашма айĕнче тăнă çĕртех çĕнĕ çынăнне хаçмăкне вăрлать: сӳсе илет те, илсе тухса каять. Ib. Унтан ку çĕнĕ çынна хаçмăк тăхăнтараççĕ (килĕнтешĕ-мĕнĕ). Хаçмăк вăл сурпанах. Сурпана çурмаран хутлана та, пĕр еннине пĕр тĕлтен çĕлесе янă. Ăна çав çĕнĕ-çын пуçне тăхăнтараççĕ (сурпан-хушпу çинчен). СПВВ. ЕС. Хаçмăк; туйра, хĕре арăм тусан, хушпу çинчен шур пир чăркаççĕ. Туй туса пĕтерсен, вăл пирне тем-тем каласа илеççĕ.
опасный, опасно. Рак. Вăл хĕрпе çӳресси питĕ хатарлă япала ( = опасно, хăрушă). Ст. Чек. Вăл çын чиртен хатарлă, теççĕ, чирлĕ çын пит йывăр выртсан. Ib. Хатарлă = чĕрĕлни. || Крепкий, очень сильный. СПВВ. НН. Хатарлă = пит хăватлă.
(хадэ̆р), готовый, законченный, готово. N. Ленин — Сталин ĕçĕшĕн кĕрешме хатĕр пул! К борьбе за дело Ленина — Сталина будь готов! А.-п. й. 103. Сутьесем патне кай та, çак йĕке вĕçне парса çапла кала: пурте хатĕр, тĕртме стан çук, çакăнтан стан туса парăр, те. Иди к судьям, отдай им вот этот кончик и скажи: все готово, только нехватает ткацкого станка. Пускай сделают из кончика веретена станок, тогда будет в точности выполнено их приказание. Ивановка. Сутпа илме хатĕр укçасем те çукчĕ. N. Çав ĕçе хатĕр туса хурас, теççĕ. N. Пурне те тӳсме хатĕр пулнă. Выла. Пур тавраш та хатĕр пулса çитсен... (когда будет готово). N. Вăл пур ырă ĕçшĕн те хатĕр тăратчĕ. Н. Карм. Мĕн çырмалла тата сире, çырса ярăр, эпĕ пурне те итлеме хатĕр сирĕнне; хасăр сирĕншĕн асапланма та хатĕр (готов). N. Хăтасем калаççĕ: хатĕр-и эсир? N. Çавасем хатĕр мар. Мусир. † Ах, аппаçăм, йыснаçăм, хăçан пыма хатĕр пулăр-и (когда будет угодно пожаловать). Ердово. † Тоя кайма тăрсассăн пирĕн пек хатĕр ачи çок; ĕç ĕçлеме тăрсассăн пирĕн пек кахал ачи çок; ах апла мар, апла мар, ĕç ĕçлеме тăрсассăн пирĕнтен хатĕр ачи çок. ГФФ. † Ай, хатĕр, той хатĕр! Хамăр та хатĕр полмасан тойçи хатĕр полас çок. Ай, готова, свадьба готова! Если мы сами не будем готовы, то и свадьба не будет готова. || Н. Карм.† Тимĕр арчасенĕн уççийĕ çук, манăн çамрăк пуçăн хатĕри çук. || Принадлежности, инструмент. Ивановка. Лавсем çине михсем, арчасем тиесе хурса лашисене кӳлсен, пур хатĕр те çитсен, эпир пурте лавсем çине тухса лартăмăр. N. Пурте хатĕр çитсен, хĕре йĕртме кĕлете илсе каяççĕ. Сред. Юм. Сирĕн хатĕр çитнĕ-и? Вы собрались что ли? КАЯ. Чӳк тунă çĕрте кирлĕ хатĕрсене хатĕрлеме вăлсем ик ăстарика суйласа хураççĕ. Сиктер. Вара мĕн пур хатĕр çитсен, кӳршĕсене йыхăраççĕ. N. Сирĕн хатĕр çитет-и? тет. Готово ли у вас? || Продукты. N. Кашни кун курăк тымарĕсем тупса пырса хĕрарăма тăрантнă. Вăл хăй те çав хатĕрсенех çисе пурăннă. || Угощение. К. П. Прокоп. Кăçалхи çул çав вăкăра пирĕн ача туйĕ хатĕрне тытса пуснă иккен. Тайба Б. † Аната пĕве пĕверĕм хуркăвакал хатришĕн (хатĕрĕшĕн). || В соединении с глаголом ту — почитать. Хурамал. Çак çынна пур-те хатĕр тăваççĕ (почитают). Ib. Пире хатĕр тунăшăн вăл хатĕр тутăр. || Заряд (для выстрела). N. Ман тепре авăрламалăх анчах йолчĕ хатĕр (порох и пр.). || Снаряд. N. Халь вăрçă хатри (хатĕрĕ) кăлех пачĕç. || Сбруя. Ст. Шаймурз. Шап-шур çăмран кĕççе çаптартăм улма-чăпар утăн хатришĕн (хатĕрĕшĕн). || Кремень об огниво и пр. Панклеи. Чĕлĕм хатĕрне çаппĕр. || Буин. Арăм хатĕрĕ, теççĕ, упăшка йăли, теççĕ.
(хадэ̆рл’э), готовить, приготовлять. N. Улпутсен ачисем валли хăйсене уйрăм шкулсем пулнă. Вăл шкулсенче вара пулас бюрократсене хатĕрленĕ. Сред. Юм. Кайса ыйт-ха ôн патне, хатĕрлесех хонă сан валли, кĕтсех тăр. Юрк. Сутмастăр пулсан мĕн тума ăна хатĕрлесе хутăр. N. Ати акисене хатĕрлеме каларĕ те, хатĕрлерĕç.
имеющий приданное (о девицах). Ст. Чек. Вăл хатĕрлĕ. Она с приданным. Н. Карм.† Аттепелен анне пур чуне хатĕрлĕччĕ пирĕн çамрăк пуç.
принадлежности, инструменты вообще. N. Вăл юлташне пурне те парать: тумтир, хатĕр-хĕтĕр, лутка-кимĕ. Толст. Хатĕр-хĕтĕрĕ... çук та.. хырăç ниçтан та тупăнмасть.
то же, что хатĕрлĕ. Ст. Чек. Вăл хатярлă ытса çӳремен.
то же, что халиччен. Регули 513. Вăл пĕлнĕ полсан, хачен килĕччĕ.
слух, молва в народе. N. Мир çинчен хахать çук-и? (Из письма). N. Хахать ячĕç. БАБ. Ял çине ят карĕ, халăх çине хахать карĕ. СТИК. Хахать кăна янă, мĕн чăнни пултăр (распустили только слух). || Новость, известие. Н. Якушк. Вăл ялти хахате пĕтĕмпех пĕлсе тăрать.
дышать быстро, пыхтеть, тяжело дышать. Хастарлăх 29. Хашкать,— йăпат, лăплантар. СЧЧ. Кĕнĕ чуне (в избу) чупса килнĕ пек туса хашкаса кĕрĕпĕр, тесе калатпăр, тет (совещаемся, притворившись, что прибежали бегом и запыхались). Изамб. Т. Çын чупсан-чупсан чарăнсан, хашкама пуçлать. Ст. Чек. Хытă чупсан, чарăнсан хашкаççĕ (быстрое дыхание). ТХКА 86. Сурăхĕ вăл ăшăпа хашкаса, пăртак хăра-хăрах шыв ĕçет те, мăя тăсса выртать. Сред. Юм. Хăш çын пăртак чупсанах хашкакан полать (запыхается). N. Ачисем е хăйсем сывă мар пулсан, вĕсем, мĕншĕн кун пек пулчĕ-ши, тесе, хашкаса чупаççĕ. ЧС. Вилес патнех çитрĕ, аран хашкакан пулчĕ (чуть-чуть начал дышать). || Журчать, бурлить (о речке). Сред. Юм. Çырмари вăйлă шыв хашкаса йохать. || Торопиться, беспокоиться. N. Только час-часах хашкамаççĕ (не торопятся). || Дуть сильно, Сред. Юм. Çăмăр нӳрне пĕр-икĕ кôнтах çил хашкаса типĕтсе ячĕ. || Пыхтеть (о пароходе). ТХКА 11. Атăл. Прахут хашкаса тăвалла пырать.
усиленно дышать, тяжело вздыхать, задыхаться. N. Хашлатса хуйхăрасси çук. Ашшĕ-амăшне. Çапла ĕçлесе чупса çӳренĕ чухне вăл Сăмюна хапхаран хашлатса кĕнине курах кайнă та тĕлĕне тăнă. КС. Хашлатса сывлать. Тяжело дышит. || Пыхтеть. Кан. Петĕрккен 102 çулхи ашшĕ пăравус хашлатнă пек хашлатать. || Шипеть. КС. Хур хашлатать (шипит). Ib. Çĕлен хашлатать. Ск. и пред. чув. 24. Хаштин, хаштин хашлатса вĕри-çĕлен вĕçтерет.
подр. тяжелому вздоху. Ск. и пред. чув. 99. Хаштик, хаштик хашлатса ак ĕнтĕ вăл вĕçтерет.
хевтĕллĕ, мощный, сильный. N. Вăл икĕ хевтелĕ. Зап. ВНО. Хевтеллĕ, мощный.
(хыв), скидывать, снимать. М. Сунч. Пурте çĕлĕкĕсене хывса сулахай хул хушши айне хунă. Янтик. Кĕпе тарласа кайнă та, нимпе те хывăнмаст. А.-п. й. 60. Ме хамăнне хывса парам,— тет пукани. Орау. Эпĕ сăхмана алăкран кĕрсенех хывса хутăм (или: хывса çакрăм). Я разделся в передней. Ib. Хыв тумтирне, апат сима тумтирпе лараймăн. N. Атăла курмасăр аттăна ан хыв, теççĕ. (Послов.). Ала З°. Салтак çĕре (кольцо) вараланат тесе, хывса хучĕ, тет, чӳрече çине. Изамб. Т. Акса пĕтерсен мăйĕнчен пăтавккиие хывса урапа çине хучĕ. || Класть, ссыпать. Менча Ч. Эй, ырă туррăм, çичĕ тĕслĕ тыррăма — пуллăма çичĕ пӳлмене хывма парăсăнччĕ. (Моленье „ака пăтти“). || Класть метку (паллă, кĕлеме). Ст. Чек. Вутти çине (на свои дрова) кĕлеме хывнă (положил клеймо). || Ставить что, куда. Альш. † Хура вăрман хыçне капкăн хыврăм. Орау. Çăкăр хывас; салат хывас; кăмакана тыр хывас. КС. Хыв, ставить в печь çаралла, напр., çăкăр хыв, пашалу хыв, çип хыв. (Однако: куршук ларт, чукун ларт. || Çутт. 43. Эпир пурте авăн хывма тухрăмăр. || Складывать. Ст. Чек. Вутăра епле йăнăш хыврăр. || Накладывать на шею. Кан. Паллăран паллă çпекулянт. Аванах ĕнсене хывать. || Набивать (лед). N. Паян нӳхрепе юр хыврăмăр. Орау. Нӳхрепе хывма кӳлĕрен пăр касса кăлараççĕ. || Наливать. П. Пинерь. Сар алтăрпа пыл хывăрăм, ялан шупчăксем килчĕçĕ ĕçлемешкĕн. Сиктер. Сăрана йӳçнĕ чуне те астивмеççĕ, тӳрех пичĕкене хываççĕ. || Лить, отливать, ковать (металл). Янтик. Саратов енчĕк сар енчĕк, тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Ал. цв. Çийĕнче ылтăнтан шăратса хывнă тумтир пулнă. Пазух. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам-çуран хывнă чĕлхем çук. Кĕвĕсем. Услам-çуран чĕлхе хывтартăм ялан хамăр тăвансемпе калаçма. N. Суха тимри хывма. Лашм. † Ылттăн сулă хывса паракана кĕмĕл сулă хывса парăттăм. || Йӳç. такăнт. 10. Пĕр тупанра шăлĕ тухнă, тет. Тупан хывмасăр кулме те юрамасть, тет. || Не переводится. Орау. Якур пĕтĕмпех ашшĕне хывнă (весь в отца). || Установить, наводить, построить, мостить. Султангул. Чупрăмах та антăм та, ай, шыв хĕрне, хусахсем те кĕпер те, ай, хываççĕ. Синьял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктĕр. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. Альш. † Чассавни кассинче каçă хываççĕ шыв урлă. Алших. Çĕнĕрен кĕпер хывса тухрăмĕр. Ау 75. Куртăм, йинке, куртăм, çӳлĕ ту çине çурт хывнă. || Валить, насыпать (насыпь). Альш. Кат (гать) хывнă. || Свить (гнездо). Тим. Симĕс пӳрт тăрринче чăпар куккук çĕрне-кунне пĕлмесĕр авăтат; яла килсе йăва хываччен авăтаясчĕ вăрман тăрринче. || Восстанавливаться. Альш. Вĕсем ӳпке татăлса тухать, теççĕ, çĕнĕ упке хывать, теççĕ (у больных). || Наливаться. О земл. Çу уйăхин пуçламĕшĕнче акса ĕлкĕрейсен, вика Питравкана хутаç хывма тытăнать. || Сметать (стог, копну). О земл. Анкартне куçарсан, капана хываççĕ. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Якейк. Паян эпĕр утă хума каятпăр = утă пуçтарса капана чикетпĕр. Трхбл. † Вуник те купа эп ут хыврăм. ||Надуть, навеять, замести. N. Хĕлле тата яла юр хывса тултарасран сыхлать. N. Йывăç юппине юр хывнă. || Проложить (дорогу, след). Ст. Шаймурз. Çырма хĕррипеле çул хыврăм. Ст. Айб. Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. Трхбл. † Хура вăрман касрăм та эпĕ çул хыврăм. Богдашк. Хура вăрман хыçне эп çул хыврăм. || Копить, наживать. Альш. † Чунне хĕнесе мул хывакан, вутпуççи-тĕр унăн чĕрисем. || Назначить, установить цену. Никит. Хакне икĕ çĕр тенке хыврĕ. || Начинать (дело). ЧП. Хампа харăс хывса юрлакан. Изамб. Т. Ыраш вырма тухаччен пĕр-ик кун малтан çурла хываççĕ. Унтан вара пикенсех (решительно) вырма каяççĕ (т. е. сначала лишь делают почин). N. Çорла хыв, çава хыв, начало жатвы. КС. Çурла хыв еще значит: сделать серп. || Ставить себя (высоко). N. Хама хам çӳле хывса пĕтрĕм. N. Тантăшусем умĕнче пуçна асла ан хыв. || N. Вăл ырра усала хывса инкек тăвасшăн çӳрет. || N. Пĕр ĕçлемесĕр пуçа наяна хывса çӳрекен пулнă. || Ссылаться. N. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă, тет. N. Ак хай амаçури чире хывса пилешпе палан çирĕ, тет те, ну хăса пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Пуçне ухмаха хывнă та каланине те итлемес. || Принимать к сердцу. Н. Седяк. Ырă çынсем çумне ларнă чух ырă сăмахна ăшна хывса лар. N. Вĕсем каланине пурне те эпир ăша хываттăмăр. || Вносить (деньги), отдать, платить (долг). Орау. Ампар тырри кайса хыврăм (в общественный амбар). Ib. Вăйпĕрни хулана куланай хывма кайнă пулнă (внести подати). N. Куланай хываççĕ. N. Пайтаххăн укçа хывакан пулĕ. Кан. Мĕншĕн сутнă таваршăн кассăна укçа хывмарăн? || Приносить жертву. Чураль-к. Ăçта каян, Марина, Марина? — Мăн мăкăр хывма каяп, каяп! См. çимĕк. N. „Вара çав мимĕре „чун пăттипе“ вилнĕ çынна чăн малтан хываççĕ. Хывма чашкă çине хывмаççĕ. Тупăк тунă чух чăн малтан пулнă турпаса илсе кĕреççĕ те, çав турпас çине хываççĕ те, тупăк тунă çĕре илсе тухса ытти турпассем çине пăрахаççĕ“. N. Ак сана эпĕ икерчĕ (е урăх. япала) хыватăп, тет. Ст. Чек. Хывас, вилле хывас (бросают куски пищи и льют пиво). ЧС. Асатте ячĕпе ытти вилĕсем те асăнса ĕçсе çиччĕр тесе хыймаллу пĕçерсе хыврĕç (при похоронах). N. Хываççĕ тесе ак мĕне калаççĕ: умăнта пултăр тесе çăкăр е куймак татса пăрахаççĕ. N. Хывса пĕтерсен, хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăкас теççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăтăр-ха пăртак, çитĕр, теççĕ. Тайба Т. Хвелюк йинкене хывса тăкрăм, çав тытнă пулĕ тесе шухăшлатăп. Ib. „Çĕнĕ тырă ĕлкĕрсен, ăна е сутса, унтан çимелли япала илсен, е çĕнĕ тырăран çăкăр пĕçерсен, çиме тытăниччен вилнисене (ваттисене) татса пăрахаççĕ. Чăн малтан ратнисене асăнаççĕ. Кăна: вилнисене хывнă, темеççĕ,— асăннă, теççĕ. Çемерен кам та пулин чирлесен: ăна вилнĕ çын тытнă, теççĕ. Вилнĕ çын тытсан, хывса тăкас пулать (е хывас пулать), теççĕ. Ратне çынни кăна мар, ялти урăх пĕлĕшкелесе пурăннă çын та тытма пултарать. Хывма çăкăр сăмси касса илсе (горбушку), сăмахсем каласа таткалаççĕ. Таткаласа тăксан, ăна савăт çине хурса хапха тăпсине кайса тăкаççĕ. Вилнĕ çынна пистерес тесен, хывсан тăкма кайнă чух савăтне шăпăрпа хĕнесе тухаççĕ“,— тесе çырнă ĕлĕкхи çинчен. Собр. Хывнă каç тĕнĕ витĕр пăхсан пӳртелле, сĕтел хушшииче вилнĕ çынсем апат çисе ларни курăнать, тет, çав çын вара вилет, пулать. Аттик. Вара чара çине вилнĕ çынсене асăнса çухи, икерчĕ, çăмарта хăпартни, хăпарту таткаласа хыва-хыва çиетчĕç. Чăвашсем 33. Ăна алăк патне çурта хываççĕ, килте миçе вилĕ çавăн чухлĕ çурта çутаççĕ. Юрк. Мимĕр пĕçерсе куçне сарă çу хывса... Сред. Юм. Пĕри итем хыçне тохса хывнă (жертву поставил в поле). Ст. Яха-к. Ватă çынсем, çăварни тухса кайнă каçхине, вырсарникун каç, пурте мар, хăшĕ-хăшĕ анчах выльăх-чĕрлĕхсене, çăварни ернине чипер лайăх иртернĕшĕн, вилнĕ çынсене хывса тăкаççĕ. Хурамал. Мункун иртсен тепĕр куна (понедельник) хывнă кун тенĕ. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Демид. Якав пĕтĕм калаçма ăсталăхне кăларса хывать кун умне.
(хывдар), понуд. ф. от гл. хыв. Юрк. Кăçал çĕлетнĕ сарă кĕрĕкме хывтарас çукчĕ шухăшăмра. N. Юпасăр кĕпер хывтартăм. (Пăр шăнни). N. Пăхăртан çĕлен кĕлетки хывтар. Собр. † Кĕмĕл çĕрĕ хывтарар-и ялан таса кĕмĕл укçаран. Батыр. † Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, сылтăм алла тăхăнтăм. Сиктер. Ашшĕ тимĕрçе тимĕр чупмар хывтарнă. N. Хурçăран хачă хывтартăм, хура пустав тăрăх касмашкăн. Чăв.-к. Вакă-тĕвек тимĕртен платник пурти хывтартăм: çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. N. Пурта хурăç хывтартăм. N. Тата хайхи хамăр уйрăлнă çул сĕлĕ вăрлăхĕ пачĕçĕ; вăл сĕле хамăр илменччĕ, пăяхам илнине 7 пăт хывтарчĕçĕ.
(хып), брать в рот, хватать, схватывать. N. Çăвара чĕлĕм хыпса. N. Чĕлĕмне пĕр енне хыпнă. П. Патт. 2З. Эсир (кăвакалсем) çăварăрсемпе патака иккĕн икĕ вĕçĕнчен хыпса пырăр. Орау. Шăнкăрч çăварне темскер хыпса килчĕ. Юрк. Çăварăма пĕр пăрçа анчах хыпсаттăм, шăлсем çук пирки çăварта пăртак шӳтĕрсе çемçетсен çийĕп, тесеттĕм, вăл та пулин çăвартан тухса ӳкрĕ. Буинск. Ача ĕмеймес, хыпаймас. Çутт. 26. Аллине çăвара хыпса çӳремест. N. Амăшĕ ăна, çăварĕпе хыпса, карташне илсе тухнă. Лап-к. Шалта пĕр çăртан çăмартине хыпнă çăварне. Юрк. Шап-шурă мĕн, шурă кайăк çурисем чечек пуçне хыпса выляççĕ. О сохр. здор. Ыратнипе тапкаланать, йăнăшать, çăварне тăпра хыпа-хыпа илет. К.-Кушки. † Пĕрчĕ, пĕрчĕ юр çăвать, хыпса юлăр ачисем. Çутт. 157. Икĕ йĕп-тăррине пулă тытса хыпнă, иккĕшне шапа хыпнă. Н. Лебеж. Çисе яма кашкăр мар, хыпса çăтма упа мар. Чаду-к. Вăл килсенех пире пӳрчĕ-мĕнпех хыпса ярать. С.-Устье. Акар йăттийĕ татса хыпах çиса ячĕ (разорвала ее), тет. А.-п. й. 57. Чее тилĕ йăвана кап! анчах хыпса çăтрĕ. || Есть, кушать. КС. Значение хып зависит от кушанья и тона: или значит кушай или жри. ПТТ. Унта вара пысăккисем çăмартасене валеçсе параççĕ. Ачасем кĕлĕ-мĕн тумаççĕ, парсассăнах курак пек тӳрех хыпса яраççĕ. (Сĕрен). Б. Олг. Хыпат, тет, тăранимест, тет, кормани эс мĕн-и тет, капла çăтасшăн, тет. Сред. Юм. Хыпса яр çав татăка. Съешь этот кусок. Хăр. Паль. 12. Ăна та (çăкăр татăкне) хыпса янă. Йӳç. такăнт. Т. Ларăр хыпма, йĕпе сăмсасем. Актай. Чавсан-чавсан, ку вилнĕ çынна кăларчĕ, тет те, хыпса ячĕ, тет. || Клевать (о птице, о рыбе). Янтик. † Шĕлещен кайăк чĕппи мĕн çиет? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать; пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? Кулаçне хыпать, пыл сыпать. Хурамал. Пулă хыпать-и? Клюет ли рыба? Б. Олг. Ан кăчкăр, полă хыпат, кăчкăрса ан ворăр! Альш. Пĕр-пĕр хыпакан тĕлĕрех (где рыба клюет) пырса ларать те, ларать кунĕпе çавăнта турта-турта кăларса. Байгул. Шур Атăла вăлта ятăм, вăлта Ятăм, хыпмарĕ. || В перен. значении (заливать берега). Йем.-Таяпи. Çырмара шыв нумай, çыранне хыпса тăрать (как бы держит в губах, т. е. захватывает берега, и их не видно. || Хĕн-хур. Итле мана, Якку: ырантан вара хамăр патăмра Анушăн тĕсне ан курам! Мĕн хыпма илсе килтĕн эсĕ ăна? (на что, к чему). N. Мĕн тума килнĕ вăл кунта? — Хыпма килнĕ! (сдуру). ГТТ. çта хыпатăн? Куда ты торопишься? (в еде). Орау. Мĕн хыпса каям эп унта? Сятра. Мĕн хыпса ларатăн? Что ты тут торчишь?
учащ. ф. от гл. хып. Хĕн-хур. Пырсан-пырсан унăн çиесси килнĕ; вара вăл утса пынă çĕртех хул айне хĕстерсе тухнă çăкăр тĕпне хуçкаласа хыпкаланă та, малалла тата утмалăх вăй илнĕ. N. Ирхине те кăп-кап хыпкала тухрăм та, ман çиес килет. Кама 45. Апат хыпкалăр-ха малтан. Çикелĕр, хырăмăр выçрĕ пулĕ. Ларăр. Ib. 21. Лар кунтарах. Хыпкалар. Урăх нимĕн те çук.
отравился. Альш. Вăл хыпса вилнĕ, тет. Отравился.
гореть огнем, ярким пламенем. || В перен. смысле. N. Вĕсен ăшчиккисем хыпса çунаççĕ. || Мучиться в работе. N. Ун чухлĕ тырă тăвасшăн ĕлĕк пайтах хыпса çуннă. || Терпеть беду, горе. КС. Вăл ачисемшĕн нумай хыпса çунчĕ. Сред. Юм. Ашшĕ: ôлтă пичу, пĕр йăмăкăр пĕтрĕ, эсир те кайса çĕтсен, ман кампа пôрнас, виличченех хыпса çонса порнас-и, тесе, нăмайччин ямасăр тăчĕ. Ib. Ачисем нăмайранпа пĕр сасхора та ямаççĕ те, хăй тĕллĕн куйланса хыпса çонса ларать çавăнта. N. Çурт-йĕр таса тытас тĕлĕшрен, тасарах çӳрес тĕлешрен вĕренсе çитеймен-çке эпир! тесе, хам тĕллĕн хыпса çунса выртатăп. Тускел. Хыпса çунат. Страшно горюет. N. Акĕ ĕнтĕ тата хамăрах хыпса çунмалла пултăмăр-и-ха, тет. N. Йывăр кун килсен те хыпса çунмасть. Толст. Эсĕ мана, çак тĕрлĕ хыпса çунаканскерне, кам çине шанса хăвартăн-ши?
понуд. ф. от гл. хып. Вишн. 62. Вăл çăварне хыптарсан та çимест пулсан, ăна ирĕксĕрех çитерес пулмасть. Сборн. по мед. Ачана йăпатас тесе вĕсем ĕмкĕчĕ хыптараççĕ. Сред. Юм. Хыптарать: 1) в рот сует; 2) очень желает. Букв. Ун çăварне чĕлĕм хыптарнă. N. Çăварĕсене çăварлăх хыптарнă. Изамб. Т. Хыпчăкпалан шăрпăк хыптарса кăлараççĕ (из руки). КС. Хыптарса ил (çырттарса ил), взять щипцами. Кан. Халăх сахăрсăр, супăньсĕр тарăхса пурăннă вăхăтра, ку икĕ намăссăр хăйĕн çывăх çыннисене пăчĕ-пăчĕпе шур çăнăх, пуçĕпелен, чей-сахăр, арчипелен супань хыптарса пурăнчĕç. N. Тем тĕлĕк хыптарчĕ! Забыл (сделать дело). || ГТТ. Ачасем Сĕве хĕррине вăлта хыптарма кайрĕç (ловить рыбу на удочку). || Поджигать, зажигать, сжигать. Орау. Икĕ ухмах юлнă та, пĕрне пĕри хыптара хыптара çунтарса яраççĕ (поджигают). КС. 1919 çулта бандитсем пирĕн пӳрте хыптарса ячĕç (подожгли). Б. Хирлепы. Кукша тула тухрĕ те, пӳртне хыптарса ячĕ, тет. (Из сказки). N. Лампăчкăсене хыптарса кăларсах мĕн чулĕ укçа тухать-ши? (в кино). Сет-к. Ĕлĕк пире те хыптарса ячĕç (подожгли). Ib. Сорăхсам панче хăмăл хыптартăмăр анчах (жгли здорово). N. Ăшне вут хыптарнă пушă кăкшăм. Ст. Чек. Вут хыптарнă = чĕртнĕ. || Торопить. Собр. Малтан хыптаракан çын кайран тăранать. Сунчел. Хыптарат = васкатат. Сред. Юм. Час хăпар, çăкăр, тесе хыптараç те çонтараççĕ. (Говорят женщины после того, как они замесили тесто). || Подрезать. Ст. Чек. Ку Иван вилни ĕнтĕ мана хыптарчĕ (подрезала). || Замаять. СТИК. Уретник ĕнтĕ чыст хыптарче (замаял) мана, ĕретлĕ çăкăр та ларса çимен. || Вызывать жажду. КС. Мĕншĕн эсĕ шыв çук хирте ăшĕсене хыптарса çĕмĕренĕсене пăрахтартăн? N. Çимесĕр выçăхтармăп сире, ĕçмесĕр ăш хыптармăп. || Надоедать, надоедливо просить. См. йĕренки. Сред. Юм. Ачисем туя каясшĕн хыптараççĕ, ямаççĕ вит çавсене! || Бить. Бугульм. † Вуник вĕçлĕ чĕн пушăпа хыптарăпăр, çунтарăпăр. Т. II. Загадки. Пĕр лутра йĕкĕт пилĕкне туртса çыхнă, çĕлĕкне хуçса лартнă, хыптарать те çунтарать (жарит). (Мунчара милкĕпе çапăнни).
(хыбала), щупать (гладкое). Абаш. См. кукша. || Шарить. Юрк. Тумтиррийĕн пĕр кăсйине те аллине чиксе шыраса пăхать, тепĕр кăсйине те астăват; тата ытти тумтирĕн кăсйисене те аллине чиксе хыпаласа пăхать, укçа вăл-ку таврашĕ нимĕн те тупаймасть. Ib. Капла хăтланса пурăнакан çын укçаллă-тăр, тесе, ун патне çырмана анса, унăн кăсйисене хыпаласа пăхат. Ау 36°. Çутăласпа пырат та, пăтавккине аллипе хыпаласа çӳрет.|| Осязать. Пшкрт. N. Хыпаласа пĕлни, осязание.
впасть в тревогу, забеспокоиться. Сред. Юм. Кам та полса япала тума пырса каласан, туххăм хыпаланса (васкаса) ĕçе тума пуçласан, тăта: килте осал полнă, тесе, пырса каласан, васканипе ним тума аптрасан, хыпаланса ӳкрĕ, теççĕ. Ib. Ашшĕпе амăшĕ: пĕртен пĕр хĕр те пĕтрĕ-и ĕнтĕ (неужели единственная дочь пропала?) тесĕ, хыпаланса ӳкрĕç, тет. Кан. Тин хыпаланса ӳкрĕ вăл, пӳлме тĕпне хырса пăхсан. Ачач 92. Вĕсем пит хыпаланса ӳкмен. N. Ăçта вут тухнă? тесе ыйтать. Ăна хăй пӳрчĕ тăрри çине кăтартаççĕ. Çавăнта вара тин хыпаланса ӳкеççĕ.
(хыбар, Пшкрт: хыβар), весть, известие, весточка, сообщение, уведомление. N. Килти хыпара илтессĕм килет. (Из письма). Макка 130. Хам та çырман та ĕнтĕ, сирĕн хыпара та эпĕ пĕртте пĕлместĕп. N. Эпĕ халĕ вĕсен хыпарне пĕлместĕп. Известий о них я не получал. N. Вĕсем çинчен ниçтан та хыпар тавраш, илтĕнмен. N. Çав пулнă хыпара илтсен, пурте тĕлĕнсе анчах тăнă. Ib. Арăмĕ килте çук хыпара илтсен, çавăнтах ача пек макăрса янă. Ib. Вăл ашшĕнчен арăмĕ ача çуратнă хыпара кĕтнĕ. СК. Санăн хыпара (известие от тебя) илтсен, манăн чунăм савăнать. N. Хыпар ил, получить известие. N. Вăрçă çинчен ним хыпар та пĕлмесп çырма, чарнас хыпарĕ çук. Янш.-Норв. Хамăр илес хăнасе хыпар малтан ятăмăр. N. Сирĕн хыпара (о вас) илтес килет. (Из письма). Пазух. † Хыпар ятăм ют яла, килтĕр терĕм выляма. N. Килти хыпара час пĕлес çук. || Новость. А.-п. й. 48. Мĕнле çĕнĕ хыпарсем? Какие там новости? Ib. 96. Тепĕр икĕ уйăхран, ыраш шăркана ларсан, Сахар илтет çĕн хыпар. Абыз. Кунта ним хыпар та çук-и? N. Килти хыпара пĕлсе килем, тет. N. Кунта çĕнĕ хыпар ним хыпар та çук. Ачач 54. Мĕн çĕнĕ хыпар тавраш илтĕнет-ха Раççей çĕрĕнче? тесе ыйтрĕ ак кайран кĕнĕ пĕр арçынĕ. Самар. Эпĕ сирĕн пата килтĕм ăшă хыпара, тутлă чĕлхене, сирĕн хĕр пур, пирĕн каччă пур, хăталлă пулма пулмĕ-ши? N. Хусанта хыпар епле илтĕнет? Ăшă хыпар пур-и, çук-и? (Из письма). N. Ăçтан пĕлтĕр вăл хыпара? Баран. 62. Хрантсус хыпарĕ пур çĕре те час сарăлса çитет. N. Эсĕ çавăнта кайса пăхса, пиччусенĕн хыпарне пĕлсе килччĕ. N. Хайхи ача тӳре патне хыпар пĕлме пынă, тет. Юрк. Мускавра мĕн ăшă (благоприятную, хорошую) хыпар илтĕн, мана çырса ярса пĕлтерме тăрăш. N. Мĕн хыпар? (Говорят пришедшему).
(хыры̆м), желудок. М. Тув. † Кăпшакланнă çарăкĕ кам хырăмне кĕрĕ-ши? Çакă Тени хĕрĕсем кам арăмĕ пулĕç-ши? А.-п. й. 30. Ах хырăм выçса кайрĕ! Мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. ЧС. Пирĕнсем вара, вĕсенĕн хырăмĕсем выçнă пулĕ тесе, çиме лартрĕç. Якейк. А! хырăм выçри? Ага! проголодался. N. Хырăм выçрĕ, апат çиесчĕ. Курм. Ати хырăм выççĕр, тет поль, кĕрпе шӳрпи пĕçерсе парас-и? Дик. леб 34. Вăл улма çисе хырăм выççине пусарнă. КС. Нихçан та хырăм выçса çиман пулĕ (не знал, поди, никогда голода). Изамб. Т. Чей хырăма тăрантакан япала мар-çке те. А.-п. й. 81. Хырăм выçать, мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. || Живот, брюхо. А.-п. й. 50. Кашкăра пĕрех мăйракипе пантлаттарать. Кашкăрăн хырăмĕ чутах çурăлса каймасть. И изо всей силы ткнул волка. Едва-едва не распорол живот у него. Орау. Кĕç хырăмĕ çурлас пек çӳрет (о толстом). А.-п. й. 33. Упа хырăмĕ лашт çурăлса кайрĕ. Сет-к. Хырăмпа пыршăн (буквально: из-за брюха и глотки, т. е. из-за еды и питья). Б. Ильм. Хырăм тирне (тирриие) сарасси хуçаран. Растягивание кожи брюха (материал для расстягивания — харч работнику). Скотолеч. 35. Хăлхисем, куç тавăрашĕсем, хырăмĕсем хĕрелсе каяççĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен сăмси çĕре тивет-çке, хырăмĕ урай шăлать-çке. Баран. 23. Пĕр сысна ватă юман айĕнче тăраниччен, хырăмĕ урлă кайиччен (до отвала) икел çинĕ. А.-п. й. 39. Хырăмĕ панк пуличченех ĕçсе тултарчĕ. Орау. Якейк. Ача хырăма карĕ (стал расти живот, т. е. в рост не идет). Мыслец. Хырăм çурăлтăр! Утроба лопни. Сред. Юм. Хырăмне макăртнă, беременна. || Пузо. Оп. ис. ч. II. Акă пысăк хырăмна патакпа тĕртсе шăтарăпăр. Вот мы проткнем тебе толстое пузо палкой. Сред. Юм. Хырăмне мăкăртнă, пузо вырастил. || Внутренности. Оп. ис. ч. II. Упи вăраннă çĕрĕ тилли кашкăра çисе тăрат, тет. Упи тилĕрен: мĕн çиетĕн? — тесе ыйтрĕ, тет. Тилли: хам хырăма хам татса илсе çиетĕп, терĕ, тет. Ăна кура упи те хырăмне тата-тата çие пуçларĕ, тет те, виле кайрĕ, тет. Когда медведь проснулся, лиса ела волка. Медведь спросил у нее: „Что ты ешь?“. Лиса ответила: „Рву свои внутренности и ем их“. Смотря на нее, и медведь стал отрывать у себя внутренности и есть их, и тут же издох. || Кишки. Б. Олг. Этемĕн хырăм, кишка, выльăхăн хырăмлăх. || В перен. смысле. N. Хырăм хакне, за еду (получая вместо платы еду). Б. Яныши. Кĕркунне те çаплах эпĕ хĕç тирме хырăм ĕçлеме каяттăмччĕ. || Плод (у беременных). Чхĕйп. Вăлсам хырăм пур чух (во время беременности) мĕле килчĕ, çапла пурăннă; çавăнпа хырăм пур арăмсам мĕле пурăннине калама та пĕлес çук. N. Йывăр çын хырăмне 9 уйăх йăтса çӳрет. Орау. Унăн хырăмĕ ӳкнĕ (выкидыш в раннем периоде). N. Хырăм юлнă. Ст. Чек. Хырăмĕ урлă килтĕр. Альш. Унăн арăмĕ хырăмĕсене ялан пăрахса пырать. Ib. Пуш хырăмлă чухне, когда не было в утробе. Ib. Пĕр-ик-виç хырăм та йăтса пăхрăм ĕнтĕ эпĕ. Была 2-З раза беременна. Ib. Ку хырăмпа çăмăл ирттертĕм эпĕ, леш хырăмпа йывăр пулнăччĕ. ГТТ. Юлашки уйăх, хырăм тыттарса пăхтарас; юлашки кунсем çӳретĕп, вăхăт çитет те-ха (говорит беременная женшина). || Ст. Чек. Ан шарла ĕнтĕ, хырăм! (выражает презрение).
забеременеть. N. Вăл хырăм çĕкленĕ, вăл йывăр çын, теççĕ.
(хыры̆с’), вещь. Хорачка. Хырăç нумай онăн. У него вещей много. Пшкрт. Ку, тет, каяслăк, тет, хырăç, тет, лайăхăскер. Ib. Пиччĕшсăм етеччĕ: исетни, теччĕ, хырăçсам? ЧП. Иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕрсе тух, тунă хырăç пулмин, çăкăр пур. || Подушное, подать. СПВВ. ЛП. Хырăç = куланай. N. Хырăç хамах парап. Б. Олг. Килеччĕ шошчăксам, старăстăсам, хырăç окçи чĕнеччĕ. Начерт. 193. Хырăç хыв, платить подушные деньги. N. Хырçине хаклă илетчĕç (подать). Календ. 1907. Куланай çак йĕркепе пухассине вырăсла подоходный налог теççĕ, чăвашла вăл тухăçа кура хырăç (куланай) тени пулать.
(хысма), пленка. О сохр. здор. Шыçни (опухоль) çинче тĕрлĕн кăвак хысма пекскерсем хытă çыпçăнса лараççĕ (у дифтеритного). || Ст. Чек. Хысма, когда с липы снимают луб, то на дереве остается жидкость, которую дети соскабливают ножом и едят, вкусом похожа на сахар. Якейк. Çăка кассан, хопне ӳкерсен, ачасем хысма çияççĕ; вăл хоп айĕнче полать (сок вместе с камбнем). Базл. Хысма, йăвăçăн хуппи çумĕнчи лăйми (сĕткенĕ). Ib. Хăвăртрах чуп хысма çиме. || Пригоревшая пленка на молоке. Ст. Чек. Илмен. Хысма — вĕретнĕ сĕт çинчи хăйма. В. Олг. Сĕт хысми, пленка на молоке. СПВВ. МС. Хуран хысми, пригорелая молочная пена. || Пригоревшая каша на дне котла, пригарок. СПВВ. КЕ. Хысма — пăтă пĕçерсен хуран тĕпне çунса пулни. Юрк. Ача-пăча пăтă хысмине çиме юратсан, качча кайнă чухне е авланнă вăхăтра хĕлле тăман, çулла çумăр пулать.
(хыс’), зад, что позади или сзади. Вопр. Смоленск. Çăмăр çунă чухне сарамат кĕпери çăмăрăн умĕнче курăнсан, çăмăр чарăнать, хыçĕнчен курăнсан, çăвать. Орау. Вĕсем пирĕн хыçра пычĕç (позади нас ехали). Ib. Темĕскер калаçса пыраççĕ.— Камсем? — Ав, пирĕн хыçран пыраканнисем. А.-п. й. 72. Чим-ха, чар лашусене. Атя-ха анса пăхар, пирĕн хыçран арçури шăхăрса килмест-и,— тет вăл ямшăкне. Ск. и пред. чув. 12. Пурттăм выртат çутăлса хыçа юлнă çул çинче. А.-п. й. 31. Качака такипе сурăх таки хыçа вут хунă пек илтерсе пыраççĕ. Баран. А. Вăранас пулать, тăрас пулать, умна-хыçна пăхас пулать. N. Çавăнта пирĕн хыçра пире хăвалаççĕ те, çавăнпа таратпăр. Пшкрт. Ман хыçăмăра. ÇМ. Чăваш арăмĕ, саншăн та хурлăх хыçа юлтăр. N. Хыçран пучĕ ( = пычĕ). Капк. Унпа уйăрăлсан, хыçран кăшкăрать. || Задняя часть. Регули 1130. Ял хыçĕпе (ял хыççĕн) иртсе кайрăм. Альш. Присаткаран пуçланса вара хыç каять тăсăлса. Хыçа кĕмелли присаткана алăк туса хăвараççĕ. ТХКА 52. Ял патне çитрĕмĕр, Итем хыçĕ. Картасем. || Задок у саней. N. Çуна хыçĕ. || ЧП. Эпир килетпĕр те каятпăр, умăртан хыç тесе ан калăр. Янш.-Норв. Кунтан эпир кайсассăн, умăртан хыçăр тесе ан калăр. || Задняя часть одежды. Регули 1128. Сăхман хыçĕ çĕтĕлнĕ. || Спина. N. † Пурçăн явлăк пуçăмра, хрансус явлăк хыçăмра. СПВВ. Умна-хыçна чипер пăхса çӳре. Наблюдай за собой. Пазух. † Атя, тăван, ăсатам, çаврăн, хыçна тӳрлетем. Альш. Тырра килĕшсен, çурăм хыçне паллă тăвать. А.-п. й. 89. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хăй платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Послед. Альш. Ача хыçĕ — ача çуралсан, кайран ача хыçĕ пулать. Ib. Ĕне хыçне пăрахман-ха (послед). КС. Тюрл. Выльăх хыçĕ, послед. Нюш-к. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. Скотолеч. 9. Хыç пăрахнă чухне (конематка) хыçне туртса татма юрамасть, вăл хăех тухса ӳкет. Ib. 28. Тавлăкчен хыçне пăрахаймасан (ĕне) выльăх лекĕрне илсе килес пулать. Ib. 28. Ĕнен хыçĕ час тухмасть. СТИК. Хыç пăрахнă (сурăх, ĕне, пăруласан). См. ача хыçĕ, хыççи. || Употребляется в качестве послеслога: за, позади, сзади, вслед за, из-за. Регули 1129. Йывăç хыçне тăчĕ. Встал за дерево. А.-п. й. 21. Çутта курса çаксем патне кашкăр пырса тăнă та, çапă купи хыçне пытанса ларнă. К.-Кушки. Кушак кайри урипе хăйĕн хăлхи хыçне хыçат. Кошка чешет задней ногой себе за ухом. А.-п. й. 56. Йăва кашкăра та хăйĕн малтанхи юрринех юрласа катартрĕ те: усăк тута кашкăр тус, эс те тытса çиеймĕн,— тесе йăлт кăна курăнчĕ. Кашкăрĕ ун хыçĕнчен хăвалама пуçларĕ. Качал. Каччисем ăштарах? — Салтака кайса пĕтнĕ.— Салтаккисам ăштарах? — Питĕрпе хула хыçĕнче. N. Алăк хыçĕнче итлесе тăрать (т. е. за затворенной дверью или за подуотворенной). КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно:— за дверями звучно-мерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой. ГФФ. † Анкарти хыçĕнчи (за гумнами) посуне тапун яччăр малашне. N. Эпĕ ун ĕнси хыçне (за шиворот) улма ятăм. А.-п. й. 40. Халь тилĕпе улатакка Такмак ялĕн анкарти хыçнелле шăвăнчĕç. Орау. Лере пашне хыçне кай, кĕпĕрнатăр тухиччен кайса килен, терĕ. Тухрăм та вĕçрĕм пашне хыçнелле. N. † Утильнайĕн хыçĕнче ялан утил капанĕ, ирпе каç та тухса пăхать утильнайăн вахтăрĕ. N. Пӳрт хыçĕнчен пăхрĕ (из-за угла). N. Эпĕ те сан хыçранах пахчана тухăп. НР. † Шашкă йыттăм ман та порччĕ, карĕ поль мулкач хыçĕнчен; савнă сар тос ман та порччĕ, карĕ поль сар яш хыçĕнчен. Гончая собака у меня была, да ушла, видно, за зайцем. Подружка у меня была русая, да увлеклась, видно, русым парнем. Орау. Пирĕн хыçран килекенни, или пирĕн хыçран килекен; пирĕн хыçран пыраканни (тот, который идет за нами). А.-п. й. 74. Пĕр-ик çавра юрларĕ те, хăй хыçĕнче такам юрланине илтех кайрĕ. Пропел два куплета и слышит: позади его кто-то поет. Юрк. Тиекĕ вăл мĕн каланине ун хыçĕнчен çырса пырат. N. Çынсем хыçран, за другими. Баран. 55. Кимĕ-мĕн ан хăварăр, хыçăртан хăваласси (погоня за вами) ан пултăр. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет. || Регули 1312. Вăл пичĕш хыçĕнче порăнчĕ.
(хыз’ал), зад, задняя часть; находящийся сзади. N. Хыçалтан килми пуличчен тартăмăр. N. Вăрçăран хыçалта окоп хатĕрлетпĕр. Хапк. Куçĕсем иккĕшĕ малта, иккĕшĕ хыçалта. ТХКА 54. Пире урапа çине хыçаларах лартрĕ. Хăй мала тилкепе тытса ларчĕ. Юрк. Эпĕ аранçех хыçалалла чикеленсе юлаттăм. Сред. Юм. Авăн çапнă чôх, кĕлтене ôлăмланă чôх пĕри кĕлте парать, ыттисем хыçалтан çапаççĕ. Шор-к. Эпĕ çав орапа çине хыçалтан тăтăм та анаталла чоптарма пуçларăм. || Вслед за. А.-п. й. 31. Эх хăвалаççĕ, эх хăвалаççĕ, хыçалтан тусан кăна мăкăрланать. Альш. Атя, часрах тарар, хыçалтан ан килтĕр вăл, тенĕ. Собр. † Эпир кунтан кайсассăн, хыçалтан сăмах тухминччĕ. || Задний. В. С. Разум. КЧП. Хыçал куккăр (у. др. хыçалти куккăр) хĕрĕсем мал куккăрти (у др. малти куккăрти) хĕрсенчен чипертерех. ЧС. Арман панче хыçал касри Миките пиччене йăран хушшинчен утă çулнă чухне çапса вĕлернĕ (гром), тет. Ст. Айб. † Хыçал енчеи тухаççĕ кăвак пĕлĕтсем, тата мĕн çăвасси пурă-ши. В. Ив. Кашта çумне хыçал вĕçне ĕçленĕ чух тытса пымалли авăр тăваççĕ. || Назв. леса. N. Хыçал тесе муркарсем ял пуçĕнчи вăрмана калаççĕ, ĕлĕк унта киремет, йăрăх нумай пулнă, халăх чӳк тунă.
назв. игры. Якейк. Хыçа прахмалла тесе çак вăйя калаççĕ. Ачасем алăран алă тытса карталанса тăраççĕ. Пĕри хыçа прахакан полать; вăл саламатпа ачасем тавра валтан прик-виç хут чопса çавăрнать, каран саламатне сисиччен пĕрин хыçне прахса хăварать. Тепре çавăрнса киличчен çав ача саламатне корман полсан, хыçа прахакан вăр-вар саламата илет те, саламатпа ачая çапма тапратать. Хыçа прахакан çав ачая хăй вырăнчен тохса карта тавра çавăрнса тепĕр хут хăй вырăнне пырса тăричченех çапать. Ача сиссен саламата илет те, хыçа прахакана хăй валтан тăнă вырăна çитиччен çапат. Каран хыçа прахакан хăй полать.
более легкие зерна, падающне за зорохом, рядом с ним при веянии хлеба на току лопатой. Ib. Хыçрама çăмăлтарах пĕрчĕсем каяççĕ. СТИК. Тырă сăвăрсан çăмăлтарах пĕрчĕсем аяккарах вĕçсе ӳкеççĕ. Ăлав çине тиенĕ чух вăл тырра уйрăм илеççĕ, вăл хыçрам пулать. Чертаг., Якейк. Хыçрам, тощие зерна при веянии.
после. ГТТ. Ача хыççăн (после родов) час ураланчĕ, час сӳрерĕ. Ib. Ача хыççăн асапланать. Регули 1194. Вăл çомăр хыççăн кайрĕ. Ib. 1195. Апат çинă хыççăн кортăм. Ib. 1196. Вăл кайрĕ те ик кон хыççăн кайлах килчĕ. Капк. Ун умне иртнĕ кунсем пĕрин хыççăн тепри туха-туха тараççă. И. Тукт. Чĕрене кĕрсе вырнаçнă хыççăнах уйăрчĕç-çке пире иксĕмĕре çак тĕнчери тискер этемсем… || За, вслед за. А.-п. й. 36. Трашка ачисем тăрнана пăрахаççĕ те, тилĕ хыççăн ярăнаççĕ. Ib. 45. Улăм ури ăшĕнчен çиçĕм пек сиксе тухать, мĕн пур вăйне пухса тилĕ хыççăн ыткăнать. Как молния выскочил он из соломы и помчался в погоню за лисой. Ib. 35. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç,— тет. N. Анчах пĕри ун хыççăн чупса кĕрсе, ăна персе суранлантарнă. А.-п. й. 31. Пĕррех сикрĕ качака таки çак йăвăç тăррине, ун хыççăн сурăх таки те ыткăнчĕ. || Следом, следом за. А.-п. й. 76. Ваçлей вутă çĕклесе кĕчĕ, ун хыççăн арăмĕ те кĕчĕ. Василий вошел с дровами в избу, следом вошла и жена. Ib. 76. Ваçлей хыççăнах арăмĕ тула вутă çĕклеме тухрĕ. Следом за Василием вышла и жена его. || Б. Олг. Хыççăн (каччи килне килекен хĕр ратнисене калаççĕ). Пшкрт. Хыççăн арăмсам (едущие за невестой) хĕр хыççăн каяччă (к жениху). Собр. Хĕр хыççăн юрри. Альш. Хĕр тухнă хыççăн пыракан пур.
подражать; повиноваться. Хĕн-хур. Вăл хăй Ануша пит юратнă, анчах арăмне чарайман: хăй те час-час арăмĕ хыççăн кайнă. Ашшĕ-амăшне. Чуна савăнтаракан çемçе сăмахсем хыççăн кайса хур пултăм. Ст. Чек. Упăшки хыççăн кайса. Ib. Ача-пăча хыççăн кайса: ĕçе ача-пăча шухăшĕпе туса, ача-пăчана мĕн кирлĕ ăна парсан. Синьял. Çын сăмах хыççăн ан кайăр, çын сăмах пуçа çаврать, тет.
то же, что хыççăн. Шорк. Аслăк хыççĕн йĕр турăм, поскил патне çӳресе. Ib. Çын хыççĕн анчах каять вăл. Чт. по пчел. № 17. Хăшпĕр вĕрентекенсем çын хушнипе мар, хăйсен ирĕкĕпе, хăйсем юратнипе, ĕçлес килнипе хурт хыççĕн каяççĕ (занимаются пчеловодством).
назв. растения. Ст. Чек., Н. Якушк., Башк. Хыт-курак, донник белый. Мыслец. Хыт-курăк, белоголовец. А.-п. й. 3. Еп хам хыт-курăкпа кăна петĕм — мулкач вилчĕ кайрĕ. СТИК. Хыт-курăк çур тырри çинче пулат. Вăл питĕ çӳлĕ илемсĕр, патак пек хытă курăк. Ӳсессе вăл сарăлса кайса ӳсмест, тĕпренех темиçе туратланса, чаркаланса кайса ӳсет. Чечекĕ унăн пĕчĕкçĕ, шурă тĕслĕ. См. хытă-курăк.
затвердеть, становиться твердым. Сĕт-к. Ыраш тĕшши полса çитнĕ те, хыта пуçланă, час вырма тохмалла. Юрк. Çул çине хытнă юр ирĕлмесĕр тăрсан... Лашм. † Йĕтĕн çеçки хытать пуль. СТИК. Хытнă юман. (Говорят о долго живущих стариках). Ск. и пред. чув. 94. Пăсăрлантар Сетнерне.: ĕçре хытнă аллипе ан хапсăнтăр çын хĕрне. || Переносно — привыкать. N. Эпĕр топперĕ хытса çитсе, никкаккой храсси ăша та кĕмест. || Пригореть. Юрк. Чукун çинчи те пăтти пĕр пӳрне хулăнăш хытса каят. Тĕпĕнчен те хытат. Эпир çур. çĕршыв 23. Çĕр хытсах пырать, тислĕкпе çемçетнине юратать. || Об облаках. Б. Олг. Çанталăк ояртат полĕ, пĕлĕт хытма поçлат, вĕрлĕкленет, кашталанат. Череп. Пĕлĕт хытат — как бы сохнут, отходят выше (облака). || Затвердеть после вымочки. К.-Кушки. Арки вĕçĕ хытнă иккен. N. Картусĕ те хытнă иккен, атти кĕлли хăпнă иккен. Кан. Тарпа хытса кайнă тăлисене те çавăнтах типĕтет. Изванк. Пĕр вăрăм хытнă кĕрĕк (заскорузлую) тăханчĕ, хул хушшине тепĕр çĕлĕк хĕстерчĕ. Орау. Унăн тумтирри те тир тăвакансен пек хытса çуталса ларнă. || Окоченеть (о трупе). Альш. Ку тăшмана хытса кайсан, салтса илет, тет те, икĕ аллине икĕ мăйракана тыттарать, тет. || Замерзнуть. Ала 27. Хайхи офицер алăк питĕрме тухнă та, аллине тӳрех алăк хăлăпĕ кĕрсе кайнă, тет те, аллисем вара çилĕмпе çыпăçтарнă пек çыпăçса ларнă, тет, çавă офицер вара çĕрĕпех çавăнтах хытса тăнă тет. Якейк. Картара хытса выртнă. Замерзло в карде (животное). || Умереть. Альш. Якейк. Çын вилсен колса: хытса выртнă вăл, теççĕ. || Потерять чувствительность, лишиться гибкости, отупеть (окаменеть). N. Чун хытса çитрĕ. N. Ури хытса ларнă. Он не владеет ногой. N. Кĕсле-купăс калакансем те нумайччен каламасăр пурăнсан, пурнесем хытаççĕ, теççĕ, вара вĕсем ĕлĕкхи пекех таса калайми пулаççĕ. Сред. Юм. Пӳрнисем авкаланаймаç те, чыстиех хытса ларнă (от холода пальцы не действуют). А.-п. й. 70. Пуян арăмĕ хăранипе пĕр вырăнтах хытса тăрать. Ст. Чек. Ку хăраса хытса каят те, хăйне мĕн пулнине каласа парат. N. Вар-хырăм веç хытса ларса. || Забываться. Шарбаш. Ваççан аякра пурăнса чăвашла чĕлхе хыта пуçланă, тет. || Стариться (о пиве). Пшкрт. Сăра хытат (стареется). || Стать недоступным. N. Вăрман та хытса çитрĕ, тесе, хуйхăрнă старик. || Скупиться, скряжничать. N. Ытлашки хытса пурăнса, апат та çиместĕн-çке эсĕ. КС. Эпĕ кăçал питĕ хытса пурăнтăм: хĕлле ĕçкĕ туман, хам та хăнана каймарăм, кĕркунне хамăн пусса çиес выльăха та пусса çимерĕм. Вишн. 60. Çавăн пекех лашасене те йăвăр ĕçленĕ чух, е йăвăрпа çула çӳренĕ чух, хытса туса тăма юрамасть. N. Ма илместĕн ку япалана, хытса тăратăн (скупишься). В. С. Разум. КЧП. Хытрĕ-хытрĕ пĕр пуян, çапах пуйса çитеймерĕ, укçине хураха парса ячĕ. N. Çынсем пек хытса пурнаймарăм. Сред. Юм. Хытнă — 1) стал скупее, 2) затвердел, З) помер (в насмешку).
(хыдар), понуд, ф. от гл. хыт. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарма тытăнсан, кĕрӳ аллисене хытарчĕ те, ниепле те халатне (поддевку) хывма памаст. Бгтр. Вопăр пĕтĕм кĕлеткине хытарса лартиччен. N. Ăçта каян, чĕкеç, çумăр витĕр, çунат вĕçĕсене ай хытарса. Альш. Салма пек, лапчăтса кăмакана лартса хытарат чашкăпа. N. Çăкăра хытарса ярап. || Закрутить. Сред. Юм. Терĕш хытар. || Сжимать. Ёково. Чĕччине хытарат, сжимает соски и не выпускает молоко (о корове). || ЧП. Чунне хытарса çӳрет. Ходит, скрепя сердце. N. Хăй тăванĕнчен кăмăлне хытарса пурăнакана епле çын юраттăр. || N. Лешĕ вĕсене хытарса каланă (сказал строго). Н. Лебеж. Сăнăма та хытарса сăмах хушрăм, виççĕр манет укçана илĕр, терĕм. Юрк. Çак килте хытарса пĕр сăмах ан калăр. N. Ачăрсене Хусана ярас-тăвас пулсан, çак эпĕ каланă пек вĕрентсе хытарса ярăр. || Уговаривать. Никит. Матки Ивана (говорила Ивану жена : сутах парас пулать, ахаль пулмас, тесе хытарчĕ. || Учить. Ачач. 21. Каяс пулать сурăх çитерме! тесе каланă пĕрре çиллĕ сасăпа. Апла каласа вăл ывăлне хытарма шутланă мĕн. Кан. Хытармалла. Надо проучить.
лежать без пользы, без движення. Ск. и пред. чув. 44. Вăл çĕрсем кăлăхах хытса выртаççĕ. Кан. Акмасăрах хытса выртать ани.
затвердеть; окоченеть. Кĕвĕсем. Кайăксем тăраççĕ тăнласа хытса кайнă сăнĕсемпе. Янш.-Норв. Хам хăранипе шăм пек хытса кайнă, пĕр вырăнтан та тапранаймастăп. Ib. Эпĕ: кăсемпеле мĕн пулат-ха, тесе, хăранипе ни пăшал пеме пĕлмесĕр, пĕтĕмпех хытса кайрăм. СЧЧ. Пичче; вăл апла каласан, тата пушшĕ, ăш хытса кайиччен кулатăп, тет. А брат говорит: „После его этих слов я стал хохотать еще пуще“. Изамб. Т. Хамăр хăранипе хытнă та кайнă. || Изумляться. Баран. 37. Ерешмен çине Иван ăнтан кайса пăхса выртнă, халиччен курман пек ăна пăхса хытнă кайнă. N. Н. И. вуласа хытса карĕ, каçса кайса.
(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.
в недоваренном (сыром) виде. КС. Улму пиçмен, хытăллах çиес тетни? || Ib. Мĕлле вăл анана хытăллах тăвăпăр, тăхтар çумăр çăваччен (о пашне). || Вкрутую (о яйце). Ирч-к. N. Хытăлла çăмарта, яйцо вкрутую. N. Хытăлла = хытла. См. калекле.
жестокий. См. хытă кăмăллă. || Хладнокровный. N. Çакас умĕн вăл, ĕлĕк те суранланнăскер, тăнран кайнă. Виççĕшĕ пит хытă чĕреллĕ тăнă.
громко. Б. Яныши. Вăл çакна курсан, хыттăн; кам учĕ çав шывра тапăлтаттарать, терĕ. N. Вĕсем темĕскер пит хыттăн калаççĕ. Ачач. 40. Шкул алăкĕ уçăлчĕ те, шăнкăрав сасси ачасене паçăрхинчен те хыттăнтарах чĕнсе илчĕ. || Строго. Якейк. Вăл мана: холая ан кай, тесе, хыттăн кăçкăрчĕ. Сред. Юм. Хыттăн калать. Строго говорит. || Грубо, резко. N. † Пăр-сăмсаран çил вĕрсен, лопашкари шу шăнать; хыттăн сăмах калаçсан, пиртен юлташ сивĕнет. Сильно. N. Макар тилкепине хыттăнтарах туртса чарать. СЧУШ. Хыттăн çĕре ӳкнĕ те, нумайччен ăн илеймен. Баран. 92. Чулсем урлă шăпăртатса аялалла хыттăн ярса анать. || Глубоко. N. Çапла каласа укĕтленĕ сăмахсем ачасенĕн чĕрисене хыттăн кĕрсе ларнă.
то же, что хăтлан. Изамб. Т. Акă ӳлмĕрен тата çапла хытлансан сута парăп. Сред. Юм. Икĕ пуçлă çын хытланнă поль она. Говорят, когда сделали что-нибудь опасное. Ib. Ним тума аптраса хытланса ларать çав. Делает от нечего делать. N. Чарман полсан, тем хытланĕччĕç. Коракыш. Ĕлĕк çын вилсен мĕн хытланни (древний обычай похорон). Здесь автор относится к этим обычаям, как к самым пустячным вещам, что и выражается у него словом „хытланни“. БАБ. Вăлсем ăçта кайнине, хăйсем мĕн хытланнине пĕр те калаçмарĕç. Янш.-Норв. Çапла хытланса эпир вупăр мĕн иккене пĕлтĕмĕр вара. ЧС. Çапла хытлансан-хытлансан, курма пынă çынсем киле тавăрăнаççĕ. НАК. Эпĕ хăранипеле кăвакала сумкăран часăрах кăлартăм та улпута пама хытланса тăратăп (собираюсь дать). N. Вут хурса вилнĕ çынна хывса хытланнă вăхăтра юпи çуна çинчех выртать. Ст. Чек. Акă вăл эсĕ мĕн хытланнине аçăна каласа парас тет. Он хочет сообщить о том, что ты делаешь, твоему отцу.
аффикс образования прилагательных. N. Вара вăл, хĕллехи йывăр тумтирсене пăрахса, çӳхе тумтир тăхăнать.
(хивзэ), часть ткацкого станка, пришва, пришвица. Мыслец. СТИК. Хивсе, принадлежность ткацкого станка (палка, толщиной с „пуслăх“, кладется поперек стана, есть дырочки, где вдевается „пăртюççи“). Н. Карм. Хивсе — на „хивсе“ навертывается сотканный холст. КС. Н. Седяк. Хивсе, пир тĕртнĕ чух пире çавăн витĕр кăларса чăркаса пыраççĕ, тĕртнĕ чух çакăнпа (хивсепе) пăрса нăкăтаççĕ. Сиктер. Пĕр аппĕш анчах юлать, тет, вăл пир тĕртсе ларать, тет, ун хивси çине ку кайăк пырса ларать, тет. Изамб. Т. Тĕртнĕ пире хивсе çумне чӳркеççĕ.
(хир), приподнимать рычагом, гнуть, разгибать, выдергивать с корнем. См. хаяр. КС. Тункатана рычакпа хирсе кăларчĕç. Капк. Качака сиксе тухрĕ те, рычак йăтнă хăй, хирет кăна, пичкесене ураран рычакпа яра пуçларĕ. Ала 55. Кĕлетĕн пĕр кĕтессине хирсе йăтрĕç çын кĕмелĕх. Кан. Тимĕр лумпа хирсе 250 хăма кăларчĕç (изо льда). Ib. Эпĕр сан çекрет арчуна шĕшлĕпе хирсе уçрăмăр. Çĕнтерчĕ 35. Малтан хăрах хăлхине эмеле ярĕклĕн яртараççĕ, кайран, ыраттарма пуçласан, çыхса пăрахмасăр, çăварне шĕшлĕпе хирмесĕр ĕç те тухмасть. || Срубать или срывать. Альш. Миккул шĕшкĕ каснă чухне шĕшке хирет кăна. Ib. Ачасем вĕт шĕшкĕсене алăпалан хирчĕç кăна (ломали). Сред. Юм. Такам пахчинчен хирсе тохнă ĕнтĕ кô олмана ăсĕм, хăйсĕн пахча çôк ĕнтĕ кăсĕн. КС. Паян вăрманта пушăта хирнĕ вăсам (много нарубили, без счета). Шинер-п. Пӳртӳм хăмисене пуртăсемпе хирсе тăкрăç. Хурамал. Йывăçа нумай кассассăн, хирсе тăкнă, теççĕ. || Натягивать Изамб. Т. Вĕрен лăнчă пулсан, ăна хиреççĕ (натягивают). Ст. Чек. Хивсене пăрт-йывăççипе хиреççĕ (пăраççĕ). || Вертеть. N. Ан хир. Не верти. || В. Олг. Патакпа хирсе кăлар (выгнать побоями). || Бить, разбиваться. Кама 21. Эсĕ çапла вĕт. Санран сиен тумасăр пулать-и. Сан аллусем çын аллисем пек мар вĕт. Хиретĕн вара чашăк-çăпалана. || Истреблять. Изванк. Таках выльăхсене хирсе пурăнать (мур). Ст. Яха-к. Маçилке каларĕ (погадав): вăт ĕнтĕ вăл чӳк сиксе тухрĕ, анчах сирĕн куçăра те курнат, темĕн, вăл епле сире хăвăра выльăх-чĕрлĕхĕрĕ мĕнпех хирсе тăрат (губит). (Туй тавраш тасаттарни). Ib. Эсĕ выльăх-чĕрлĕхе те хирсе ан тăк, çултан çула хутшăнтарса пыр. Не истребляй скота, но приумножай его с года на год. (Из моленья). Истор. Азияра çавăн чух пĕр Тамерлан ятлă хан пур халăхсене хирсе тухнă. КС. Кăçал мур лашасене хирсе карĕ (истребил). Баран. 110. Е вĕсене чир килсе хирсе тухать, е тата усал çанталăкпа пĕтеççĕ (погибают). N. Мур хирĕшшĕ! || Разрушать. Сĕт-к. Хватлă çомăр çуса Мочкаш çинчи, Выл çинчи армансене йăлт хирсе кайнă (армансем татса кайнă). || Пробирать, бранить. N. Хăшĕ-пĕрисем халĕ те ачисене тертлентерсе пĕтереççĕ, ĕçсе килсен хиреççĕ анчах. N. Сăмсуна тасатаймастăн, тесе хирет хайхи ачана. N. Тапратрĕ вăл ачасене хирмешкĕн. || Усиленно работать. || Сред. Юм. Эс туса хирен пôль ĕнтĕ тăта, эп тăваймарăм ĕнтĕ... (с иронией. Смысл: где тебе сделать). Ib. Хирет ĕнтĕ ô. Ну уж он сделает! (Говорят иронически о человеке, не могущем сделать). Ib. Эпир пĕрре иксĕмĕр калемпĕре кайрăмăр та ôнпа, хирет вит ôхмах калĕмпĕре, эп ик çых татнă çĕре виçшер, тватшар çых татать. N. Вăкăр пек (вăпăр пек, вупăр пек) хирет. Усиленно работает. Якейк. Вăсам тырра хиреççĕ анчах. Альш. Темĕн чухлĕ хир хирсе пăрахнă (большое количество поля сжали). Ир. сывл. 34. Килех, илех çавуна, хирсе тăках çаранна.
(хирэ̆л), валиться, падать. Трхбл. Собр. Çĕлен чăмса пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çулни). N. Хĕçĕ касса пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Т. II. Загадки. Çăрттан чăмах пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Собр. Çарттан сиксе пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çăлни). N. Уртемейĕ урăлса выртать, ачисем хирĕлсе выртаççĕ. (Мачча). || В переносн. смысле. Ачач 32. Нумай та иртмест, йăнăшса ахлатни, усал сăмахсемпе вăрçа-вăрçа ылханни çын ăшĕнчен асаплăн хирĕлсе тухать. || Усиленно работать (в пол. ном разгаре). Якейк. Хирĕлсе тыр выраççĕ; тыр вырса хирĕлеççĕ анчах (жатва в полном разгаре). N. Ĕлĕк çапла калатчĕç: Спас çитсен тырра хирĕлсех акаççĕ, тетчĕç. || Вымирать. Орау. Выльăхсем хирĕлеççĕ тесе калаçаççĕ Хирпуçĕнче (вилеççĕ). || Скандалить, ругаться, браниться, остервенеть. Ерех 9. Килне таврăнсан, вăрçма, хирĕлме тытăнать. || СТИК. Паян тем хирĕлсе илчĕ-ха вăл пĕр ушкăн. Сегодня он немножко выходил из себя. Сред. Юм. Эп ним те туман ôна та, çапах манпа пĕрмай хирĕлсе çурет-çке-ха ô. СПВВ. ФИ. Хирĕлни, луш вăрçă шыраса çӳрекен çын, пĕр чарăнмасăр вăрçса пурăнакан çын. КС. Паян халăх çинче хытă хирĕлчĕ вăл (ругался). N. Кинĕ, çавна курсан, пит хирĕле пуçланă, ватă çынна тем каласа вăрçса пĕтернĕ. Хурамал. Тем хирĕлчĕç кĕçĕр йытсем! (неизвестно чему). Ib. Йытсем кĕçĕр (иртнĕ çĕр) хирĕлчĕç (ял йытти пурте вĕрчĕ). Ib. Çынсем çапăçнă чухне калаççĕ: хирĕлеççĕ, теççĕ (пĕри пĕр çĕрте йăванса каять, тепри тепĕр çĕрте йăванса каять). || Задерживаться. Ст. Яха-к. Çук ĕнтĕ, сире ни киремет, ни кĕлĕ, ни çăлкуç тытман, анчах сирĕн килĕш-чиккине пĕр чӳке тасатманнинченех хирĕлсе тăрать. (Туй таврашĕ тасаттарни). || Упрямиться. Альш. Тем хирĕлет ĕнтĕ вăл, теççĕ (упрямится).
дикий лебедь. Дик. леб 31. Вăл ăна хăй шухăшĕпе çавăнтах хир акăшĕ тăваччĕ те, анчах май килмест.
хир молкачи, тушканчик. Чĕр. чун. йăп. й-к. пур. 27. Хир мулкачисем (тушканчики). Сĕт-к. Хир молкачи, он шăтăксем ăшта çол хĕрĕнче, ана йăранче полаççĕ. Вăл çĕрле анчах тохса çӳрет, он хӳри вăрăм, хӳри вĕçĕ шорă. Яжутк. Хир мулкачи, животное. См. çĕр мулкачи. Б. Олг. Хир молкаччи.
(хирэ̆с’), против. Регули 1304. Эп старика хирĕç лартăм. Ib. 1303. Çиле хирĕç килтĕмĕр. Вăл мана хирĕç килчĕ. N. Сăмсапа сăмса хирĕçех тăмалли çĕре лекрĕмĕр. || По направлению к. Альш. Çухрăм çурă çав яла хирĕç килтĕмĕр. || В (предлог). К.-Кушки. † Тăва хирĕç килтĕмĕр, çавăнпа утсем ывăнчĕç. Альш. Пĕчĕкçĕ лаша — тур лаша, тăва хирĕç туртĕ-и-ха? || Лицом к. Юрк. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт. Ой-к. † Арăм та хитре тесе, хирĕç пăхса кулас мар. N. † Хирĕç пăхса авăтать. Кукует, обратившись к ним головой (противоп. тӳртĕн пăхса). Чураль-к. † Хирĕç пăхса кулакан пирĕн варлисем мар-и çав? N. † Тури касăн хĕрĕсем качча хирĕç тăраççĕ, пирĕн касăн хĕрĕсем качча тӳртĕн тăраççĕ. || В сравнении. Рак. Ăна хирĕç нимĕн те тăмас вăл (не стоит). БАБ. Чӳк тавраш кĕллине çав старике хирĕç ăсти пирĕн ялта та çук. N. Начар сухаласан лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать, уна хирĕç начар çĕрех лайăхрах тĕплерех сухаласа тырă аксассăн унта та тырă лайăх пулĕ. Юрк. Кĕсем вĕсене пăхнă çĕрте саманине хирĕç пит пысăк патшалăхпа пурăннă. || В ответ, в ответ на. N. Мĕншĕн эсир ырра хирĕç усал турăр? Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ. Вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать сассисене илсе. N. Вара ăна хирĕç упăшки: эпĕ, терĕ, нимĕн те калама пĕлместĕп, терĕ. Юрк. Хирĕç (в ответ) çапма çук (т. е. дать сдачи), нимĕн тума хал çук. N. Мĕн пурне те хирĕç калать, хăйне курас çук. (Сасă). А.-п. й. 29. Мĕн мĕнле майпи-качки, тухăпăр та тарăпăр вăрмана. Эпĕр çуккине курсан, вĕсем хăйсемех хыпăнса ӳкĕç,— тет кăна хирĕç качака таки. Ib. 21. Тепри çаппа çăтăр-çăтăр хуç-каласа хирĕç калать: Эпĕ халь тин çичĕ кашкăр çирĕм те, сан валли юлчĕ-ши ара? — тет. Ib. Халь çавсене тытма каятăп,— тет кăна хирĕç утар хуçи. || Навстречу. Баран. 26. Хăй çавăнтах кашкăра хирĕç пĕр кĕтӳ йытă кăларса ярать. Ала 63. † Кĕтнĕ те хăнăр пулсассăн: килях та, тесе, чупса тух. Кĕтмен те хăнăр пулсассăн, пире те хирĕç чупса ан тух. Байгл. Часăрах хирĕç тухрăм та, мĕн пулнине каласа патăм. Имен. Аçуна кала, вăл мана хирĕç ан тохтăр. Ib. Тол çутăлма пуçласан, çынсам хирĕç пума ( = пыма) пуçларĕç. ГФФ. † Хирĕç тохма Натьок пор. Выйти (мне) навстречу — у меня есть Надя. А.-п. й. 9. Ăна хирĕç мулкач пырать. Ib. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. Ib. 11. Пырать кĕсене хирĕç упа. Регули 1303. Вăл мана хирĕç килчĕ. А.-п. й. 56. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухрĕ. || Наперекор, против. N. Нумайĕшĕ ăна хирĕç пыраççĕ. Сунт. Эпĕ мĕн, эпĕ хирĕç мар. || Баран. 124. Упа лăпкă пурнăçа юратать... Хăйне пит хĕсĕк киле пуçласан тин хирĕç тапăнать. || N. Малалла ăшша хирĕç мар, сивве хирĕç. || N. Шăматкуна хирĕç эрнекун. Якейк. Эрнекона хирĕç карăмăр. Поехали в четверг вечером. N. Шăматкуна хирĕç каç. || На. N. Вăл мана хирĕç сиксе тăчĕ. || Изамб. Т. Хирĕç йывăç çурăлмасть. || Вредный, приносящий вред, зло. N. Пур тĕрлĕ хирĕç хаяра та сирсе яр. || Упрямый, назойливый. N. Унăн ачи хирĕç. Его мальчик упрям, назойлив. Ib. Хирĕç çын. N. Хирĕç = кутăн. N. Хирĕçрех çынсем, неуживчивые люди. || Упрямство. N. Хирĕçĕ пур унăн. Упрямство у него есть. || Близкий, кровный (о родстве). N. А хирĕç брак не разрешался и в очень дальних степенях родства.
назв. болезни. Т. Григорьеаа. хирĕç вăрăнсан юмăçсем патне çӳренĕ. Юмăçсем пĕр ывăçа кĕл илеççĕ те çынннне месерле выртараççĕ. Самай пуç тĕлĕнче çаварма пуçлаççĕ те çапла калаççĕ вара: „çĕр таврăнать — таврăнтăр, хĕвел таврăнать — таврăнтăр, уйăх таврăнать — таврăнтăр, çăлтăр таврăнать — таврăнтăр, ял-йыш вăрçса кĕчĕ пуль, кӳршĕ-аршă вăрçса кĕчĕ пуль, сутник-теçетник вăрçса кĕчĕ пуль, арçын вăрçса кĕчĕ пуль, хĕрарăм вăрçса кĕчĕ пуль, сăмахпа чĕнчĕ пуль, сурчăкне сурчĕ пуль, пурте çакăнпала ĕçсе-çисе тухса кайтăр“,— теççĕ те уна, кĕлне кăларса тăкаççĕ те, тата пĕр курка шыв илсе çаплах калаççĕ те, уна та кăларса тăкаççĕ вара. Ягудар. „Икĕ çын ятлаçнă тĕле пулсан, хирĕç вăрăнать. Хирĕç вăрăнсан, поç ыратать, хăсăк килет. Çынна хирĕç вăрăнсан, виç пĕрчĕ хаяр çырли çитереççĕ. Сĕтĕкенне (сок) çăтас полать, йолашкипе çамкана сĕреççĕ, кăкăра сĕреççĕ“, вара хирĕç вăрăнни иртсе каять пулать. Ib. Олма вутине варсăр полсан çаççĕ. Хирĕç вăрăнсан таçаççĕ. Ст. Чек. Хирĕç вăрăнни — çилĕ ӳкни. „Вăл вăрçнă çынна хирĕç пулсан ӳкет, е вăрçнă çын пырса кĕрсен. Çил ӳкни тепĕр чух çынна вĕлерсе те пăрахать. Хăшин çилĕ хаяр пулать: йывăçа та хăртать“. Курм. Хирĕç вăрăннинчен сыватас тесе, пирĕн çакăн пек сăмахсем каланă: „Ылтăм йĕтем, ылтăм йопа; ылтăм йопая хăнча вăрăнчĕ ӳкерчĕ, çавăн чохне тин вăрăнтăр. Кĕмĕл йĕтĕм, кĕмĕл йопа; кĕмĕл йопая хăнча тăм-хаяр вăрăнса ӳкерчĕ, çавăн чохне тин вăрăнтăр мана тăм-хаярĕ. Пăхăр йĕтем, пăхăр йопа; пăхăр йопая хăнча тăм-хаярĕ вăрăнса ӳкерчĕ, çавăн чоне тин вăрăнтăр мана“. См. Магн. М. 152.
против, наперекор. N. Эсĕ ман сăмаха холхана та чикмерĕн, всё хирĕçле петĕн. Капк. Пĕр-пĕрне хирĕçле пуласшăн. N. † Пирĕнпе тантăш хĕрĕсем пĕри те пирĕнпе майлă мар, пурте пире хирĕçле. Сред. Юм. Пĕри сăмахласа тепри ôн сăмаххине пӳлсе пырсан, хирĕçле çиç персе пырать, теççĕ. Г. А. Отрыв. † Кăвакал кăвак, мăй симĕс, юхан шыва хирĕçлĕ, ай ати, ай апай, ялан пире хирĕçле. || В противоположном направлении. Сред. Юм. Утă çăлнă чôхне кôрăк пĕр еннелле тайăлнă полсан, корăк тайăлнă енчен çăлсан, хирĕçле персе тôхрăмăр, теççĕ. N. Хирĕçле пыр. || Ст. Ганьк. Шывĕ хирĕçле юхат-çке, çыранне йăвăр килет-çке. Султангул. Шыв хирĕçле юхминччĕ, хур çунатне хуçминччĕ; çичĕ ютта тухсассăн. Çамрăк пуçма йĕртминччĕ. || Противный (о ветре, о дожде). N. Хирĕçле çил тухнă. Юрк. Хирĕçле килекен çумăр пит вăйлă пулат. Изамб. Т. Сĕвене анса çитнĕ чух çурçĕр енчен хирĕçле вĕре пуçларĕ çил, ниçта кайса кĕмелле мар. || Враждебно. Никит. Эпĕ килес çул çинче икĕ айăккипе сар чечек, пурте хирĕçле пăхаççĕ; çакă уллахри хĕрсем пурте мана кураймаççĕ. ТХКА 26. Карчăка питех шанмасăр пурăнни — Совет саккуне хирĕçлерех пыни пулать пуль те вăл. Кан. Вăрçă хăрушлăхне хирĕçле. || Взаимно. Якейк. Эп паян Хĕлĕп ули панче хирĕçле вырмалла выртăм (в Ст. Чек. алулмаш).
живущие против. См. хирĕççи. БАБ. Чăн малтан ăна вăл хăйсене хирĕçсем патне ертсе кайрĕ, тет; хапхине уçрĕ, тет, пăлтăр алăкне уçаймарĕ, тет, нимĕнпе, тет. Унтан вара ăна хирĕçсенĕн патне ертсе кайрĕ. тет. Кăсем патĕнче те хапхипе пăлтăрне уçса кĕчĕ, тет, пӳрт алăкне уçаймарĕ, тет. Унта та, хирĕçсем патĕнче те вăл алăксене уçнă та пулĕччĕ пурне те, анчах вăл уçайман алăксене пурне те хĕрес хурса хупнăччĕ, тет.
понуд. ф. от гл. хирĕç. N. Вăл мана хирĕçтересшĕн пулман мĕн, ăна хирĕçтерме хăтланнă мĕн. || Расстраивать (желудок). О сохр. здор. 59. Пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн çисен, вăл час çĕрет те, вара хырăма та хирĕçтермест. || Расстраивать, раздражать. Ал. цв. 22. Эпĕ хам телее çухатассине, хам час вилĕмпе вилессине пĕлетĕп те, анчах сана хамран ытла юратнă тăрăх, сана хирĕçтерейместĕп, эсĕ мĕн ыйтнине тăвăп,— тет. ЧС. Ей-яй-яй, ку лаша телĕшĕнчен мĕн хирĕçтерет-ши, кашни çул лаша илетпĕр, илни пĕри вилсе пырать.
шумно. Тюрл. Хирлен вăрçать (шумно). || Назв болезни. N. Шăпăрлан шăлашшĕ, хирлен хирешшĕ, мур кĕрешшĕ. СПВВ. ИТ. Хирлен тесе чире калаççĕ. Вăл чир пит усал, çынна сасартăках вĕлерсе тухса каять. Хурамал. Хирлен = холера, мур, пурне те хирсе, çĕмĕрсе çӳрекен. Ib. Пит паттăр çынна калаççĕ: хирлен пек çĕмĕрсе çӳрет, теççĕ. || Употребляется как бранное слово. ЧС. Эй, хирлен! — тесе вăрçать. Хурамал. Хирлен! эс кăна-им çын?
назв. птицы. СПВВ. ИА. Хирхи вăл уйри кушак кайăксене тытат. Якейк. Хирхи — уйра пĕчĕк каяксене тытакан, хорăчка манерлĕ.
(х’изэп), счет, количество, число. Юрк. Çапла илсе кайнисенчен пăсăк çынсем нумай тухнă та, хисепе тулман. N. Алла шĕвĕн тухсан, пĕр патак татки илсе, ун çине шĕвĕн хисеп тăрăх карт туса, çын патне пăрахаççĕ, тет. N. Вĕсем çапах куланай ытлашши парса тăман, хăй çĕрĕ хисепĕн анчах тӳленĕ. Баран. 90. Тăвĕ çӳлех мар, тӳрех виçсе хисеп тусан, виç-тăват çухрăм анчах. N. Халăхран уйрăм хисепреччĕ. N. Алăсăр, урасăр-хисеп илет. (Пăтавкка). Н. Карм. Аслă çул хĕрри пушăтлăх, иртсе çӳрен пĕлĕ хисепне. Пазух. † Самар шывĕсенĕн хисепĕ çук. || То, что причитается. Баран. 83. Вăл (подросток) çитĕннĕ çынпа тан ĕçлесе пырайман, çавăнпа хăй хисепне пĕтĕм ушкăн валли апат хатĕрлесе тултарать. || Время. Ст. Чек. Хисеп килеймен-тĕр-ха. Видно, еще не настало время. || Честь, почет. Альш. Хуçа вара хĕрсене, çав хисепе тунăшăн, килĕнчен тухса кайнă чухне пĕр пилĕк пус пек, вунă пус пек укçа парать. N. Мухтав та, хисеп те парса пилленĕ ăна. Турх. Вĕсем виççĕш пĕр пулса, ялан хисеп шыранă. || Почитание, благоговение. || Баран. 131. Тăм çĕрĕн çиелти сийĕнче пулать (встречается). Вăл минерал хисепĕнче çӳрет. || Мысль, ум. N. Ялан вăл пĕр ĕçĕшĕн тăрăшса ларать, мĕн тăвас ĕçĕ унăн хисеп çинче. Ст. Шаймурз. Калаçма хисеп кирлĕ, сӳс тӳме кисеп кирлĕ. (Послов.). || Участь. Баран. 186. Кайран-кайран вĕсене те лешсен хисепех çитнĕ. Регули 1295. Кăлăх хисепе ан попле ытлашши. Ib. 1282. Хисепе ма поплен? Ib. 1282. Пĕр хисепе ан кил.
считать. Ау 21. Акă вĕсем укçа хисеплеççĕ, тет. || Причислять, относить. Юрк. Пире, чăвашсене, юнăшпа финсенĕн йăхне хисепленĕ. || Почитать. N. Тата хама хисеплесе салам янăшăн Аннана питĕ пысăк салам яратăп. Ачач 35. Çукка ăçтан хисеплетчĕр ара вĕсем? N. Вăл çырса хăварнă кĕнекесене вулакансем халĕ те пит хисеплесе пурăнаççĕ. N. Вăл вĕсене каланă: тавта-пуç сире мана хисеплесе килнĕшĕн, тенĕ. || Ухаживать. ТХКА 85. Ман атти те выльăха хисепленĕ. Ăна та, ман пекех, пурте юратнă. || Благодарить. Никит. Эпĕ мĕнле хисеплемеллине те пĕлместĕп. Маншăн сана çынсем хисеплетчĕр.
имеющий счет; сосчитанный. ЧП. Эпир уйăрласси хисеплĕ. N. Вăл чул юпа (çухрăмсерен чул юпа) пичетлĕ, пирĕн кунсем хисеплĕ. (Солд. п.). Кĕвĕсем. Пирĕнех те хирсем пит хисеплĕ (сочтены. КС. ). Хисеплийĕн юписем пичетлĕ. Аттепе анненĕн килĕнче пирĕн хĕр ĕмĕрсем хисеплĕ. Стюх. Чие аврн кĕске — тытма çук, хисеплĕ кун çитет — чăтма çук. || Почетный. N. Мавзолее кĕнĕ çĕрте — хисеплĕ хурал. Альш. Уччилни касси — касси те хисеплĕ кас вăл. || Уважаемый, почтенный. Капк. Эсĕ, хисеплĕ Семея Иванович, çул урлă сылтăмалла тыт. || Расчетливый, расчетливо, аккуратно. О земл. Хисеплĕ çын кил-çуртра пĕр çулта мĕн чухлĕ услам илессине малтанах пĕлсе тăрать. N. Мĕнле хисеплĕ тытсан та, кунне 15 пус тухать.
давать отчет, рассчитываться. Баран. 25. Юрк. Ӳлĕмрен ку тата хисеп мĕн парсан, хуçи вăл татах ата илтĕм тесе кăтартман-ши? тесе вула пуçлать.
понуждать, принуждать; понукать. Сред. Юм. СПВВ. НН. Хисте — хуш тенĕ сăмах; ăна вĕренме хисте. СПВВ. Х. Хисте, торопить, стремиться, понуждать. Ст. Чек. Ăна хистемесен, вăл пирĕн ĕçе тăвас çук. Ib. Ăна хистемесен, вăл вĕренес çук. Календ. 1910. Ахаль ĕçлекене хистеме те çук. Истор. Хресченпе пуп таврашĕсене анчах çӳçпе, сухалпа çӳренĕшĕн хистемен. N. Çав ĕçсене те эпир çынсем хистенипе анчах тунă. N. Тита та ӳтне кастарма хистемерĕç. Ст. Чек. Ачăна хисте, часрах ĕçне пĕтертĕр (рабо-ту). А.-п. й. ЭА. Унтан хăйĕн тарçине çапла калать хистесе. Толст. Жилин ăна пĕрмаях хистесе хавшатса пынă, хăй пĕр чарăнмасăр малалла утнă. N. Паçăрах ăна вĕсем апат хатĕрлеме пӳрте хистесе кĕртрĕç. || Гнать. Толст. Хуçи çул урлă часрах каçса каяс тесе лашине хистенĕ. || Упрашивать. БАБ. Ку куркана вара малтанхи пекех хистесе (упрашивая очень) ĕçтермерĕç. || Угощать. Рак. Ан хисте, не угощай. Вĕлле хурчĕ 15. Пуринчен ытла çӳрĕ сапнă карасĕсене хистесе шăнтмасăр лартас пулать. Тюрл. Хистесе тыткаласан, малалла ярать. || Сокращать, сжимать. || Крутить. СПВВ.
стараться. N. Хăна турре кăларасшăн ан хистен, терĕ вăл. N. Кам та кам ир тăрать те ăслăлăхшăн хистенет, çав вара нумай пĕлекен пулать. N. Юлташĕсемшĕн хистенекен çынсем. Сборн. по мед. Ĕмĕр пурăн, ĕмĕр вĕрен. теççĕ. Унсăрăн тăрăшни-хистенни те харама каять. N. Хыçалтине манса, маларан малалла хистенсе таçта хăямата чупатăп.
(х’ит’рэ), красивый. Ураскилт. Ах çав хĕр хитре-çке; вăл лайăх арăм пулмалла, хитре хĕр. N. Хитре — чипер = илемлĕ. N. Пурăнăç хитре, жизнь красна. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын. А.-п. й. бб. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухать. Ib. 60. Ай сан юрру хитре-çке. N. Хитре инке. N. Витĕр хитре. N. Чипер порăн. Хосанта тесе, он пек, кон пек ан шотла. Онта хитре яшсам нумай поль; хитре яша ытаримасăр, хувăн ĕмĕрна ан иртер. КВИ. Тӳрриперех каласан, хитрех те мар мухтама, начар та мар хурлама. СПВВ. ГЕ. Чип-чипер е пит хитре — тăпăлкки япалана калаççĕ. Ал. цв. 5. Ку чечекрен хитри çук. ГФФ. † Эп савнирен хитререх те, çавах савни йоратмасть. Я красивее своего милого, а все-таки он меня не любит. || Хороший. || Пышный. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. || Якейк. Кон чĕлхи-çăварĕ пит хитре (очень красноречив). || Худой (о человеке). Календ. 1904. || Красиво, мелодично. Шурăм-п. Туй ачисем ун хыççăн питĕ хитре юрлаççĕ. || Красавец (-ица). N. Халĕ те кĕтет пулĕ пĕр хитре. || Красота. Шетмĕ. Он хитринчен тĕллĕннĕ. || Хитрость. Ала 28°. Çавă Йевкене вăл хăй хитрея вĕрентнĕ (научил хитростям), тет.
гнать. См. хăвала. N. Шр пулă хуса çӳрет, тепри тарать. Регули 150. Она хунăран (хуса) ăвăнтăм. Ib. 149. Он хунинчен (вăл хунăран) ăвăнтăм. А.-п. й. 44. Эпĕ сурăхсене хуса пырăп. Я пригоню овец. С. Айб. Шур кăвакал чĕппи кӳлĕ урлă, хуса каçасчĕ кӳл урлă.
надеяться. Пшкрт. Петтĕнек ан хуан çа çынна вăл сана тыттарат ( = чăсат, обманет).
хойхат, спугнуть, пугать, шугать, производя какой-либо шум. Хурамал. Пĕчĕк ача чăх чĕпписене хуйхатса çӳрет. Изамб. Т. Кураксене хуйхатрăмăр (напугали). Б. Олг. Çак шăнасене хойхатсар ( = хойхатса яр). Ib. Çав утсане хойхатсар. Альш. † Аслăк çинчи сар-кайăк, çын хуйхатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. Толст. Тискер кайăксене нихăçан та çын хуйхатса курман (там). Орау. Хуйхати = хăвала, шугать. Петрунка (Тюменск. окр.). † Пӳрт пуçĕнчи квакарчен, çил хуйхатман пулсассăн, сивĕнес кайăк марччĕ вăл.
хойхă (хуjhы̆, хоjhы̆), горе, печаль. ГФФ. † Эпĕр ĕлĕк сарăччĕ, вăрăмччĕ, кăçалхи (1891 ç.) йăвăр хойхăпа посăнтăмăр. В молодости мы были высокими и красивыми, но тяжелое горе этого года (1891 г.) принизило нас. Изванк. † Хула хушшинче хуйхă çӳрет, эпир хуйхăрас хуйхă мар-ши. (Солд. пес.). Ск. и пред. чув. 33. Виле çинчи хуйхă. Нюш-к. Пиçмен çăкăрăн хуйхи виç кунлăх, тырпул хуйхи çулталăк, ача-пăча хуйхи ĕмĕрлĕх. КВИ. Шăнтать ĕнтĕ кунсерен, çитрĕ ĕнтĕ кĕркунне. Вĕçен кайăк сассинчен хуйхă кĕрет чĕрене. Тогач. Старик, çавна илтсен, хуйха ерсе кайрĕ, тет. Арçури. Йыт урипе çӳриччен лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхă та курмасăр. Ерех 23. Хуйхăпа пĕрре ĕçем-ха. N. Вара ытарайми ывăлĕ Константин вилнĕ хуйхăпа Иван ĕçнине асăрхаман та. N. Чир вырăнне вăй кĕрет, хуйхă вырăнне вăй кĕмест. (Поговорка). Е. Орлова. Хуйха ӳкрĕ. Расстроился. Сет-к. Вăл хуйха тӳннĕ. Он впал в горе. || Бедствие, несчастье. Пшкрт. N. Мана кăçал хуйхă та хуйхă пулчĕ. || Тоска. Ст. Шаймурз. Унăн чĕринче хĕр хуйхи (тоска по девушке). || Забота, беспокойство, хлопоты. Ала 24°. Халĕ ĕнтĕ хуйхă пĕтрĕ, текех хăвалас-тăвас хуйхи çук тенĕ, тет. Ib. 69°. Юрламасăр ĕçин и мĕн усă, çак тăвансем килнĕ — çав хуйхă. Собр. Çынна ĕç типĕтмест. хуйхă типĕтет. Не работа сушит человека, а забота. (Послов.). С. Тим. Çӳлĕ тусем çинче çуртăм пур, вуник вĕлле хуртăм пур, çăвăр яманран хуйхăм пур. ЧП. Вуникĕ кушак пур çинче хуран çăвас хуйхи çук. N. Унтан арамĕ: сан хуйхă, ман ĕç, тесе калат, тет.
прививать (напр., оспу). Холера 2. Лекĕр халăха халертен хул касма тытăннă. Ib. Çапла чечче каснă еверлĕ, халер чирĕнчен те çынсене хул касса емеллесе, вăл нумайĕшне вилĕмрен хăтарнă. О сохр. здор. Çынăн ӳтне çĕçĕпе кăшт касса, çав пӳре сĕреççĕ. Çавна хул касни (чечек касни) теççĕ.
без плеча (плечо заболело). Орау. Вăл хулсăр аптăраса-ха, пĕртте ĕçлеймест халь.
хола, город. А.-п. й. 87. Сахар ирпе тăрать те, хăй ĕнине çавăтса, хуллен утать хулана. Ib. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хăй платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. Букв. Шурă хуланăн хапхи çук. Юрк. Малтан хăйсен ялĕнчи шкулта вĕренсе тухсан, хулана та вĕренме леçет. N. Урамра хула курса çӳренĕ чухне çаксенчен пĕри ыйтать: мĕшĕн сирĕн хулăр пит начар? — тет. N. Акă ку та хулара пуян пулса пурăнчĕ. N. Ку Одесса хули пек чаплă хула ниçта та курман. Ст. Шаймурз. Вăкăр çинче хула ларат. Регули 1485. Эпĕ те тарçăпа хола пырса. Холара та, ялта та пор пӳрт онăн. Ib. 1423. Вăл хола кайнă та, килтман халь. Ib. 1433. Вăл ку хĕлте холара полнă, амăш патне кайнă. Ib. 1107. Холалла витрех (хола енелле) кайрĕ. Янтик. Хулана каймарĕ тем. Пожалуй, не в город ли ушел. N. Хола (в город) кай. Цив. Хола каймалла. Эпир çур. çĕршыв 26. Ку урам хулан вăта çĕрĕнчи чи вăрăм урамĕ. Н. Лебеж. Виçĕ ачана пытараççĕ хула çинчи сутпала. Альш. Ир те вĕл-вĕл, каç та вĕл-вĕл: ялан аслă хуланăн ялавĕ. N. Хулапала Лайăш хушшинче.
крепостная стена. N. Вăл хăй те хула хӳми çинче вăрçсах вилнĕ.
назв. поля. К.-Кушки. Ăна ак мĕшĕн каланă: вăл вырăнта малтан хула пулнă, тет.
калым. N. Каччă ашшĕсем хăйсемпе пĕрле хулăм укçине илсе пыраççĕ, вăл укçасемпе вара хĕр çемйисем парне тăваççĕ. Янш.-Норв. Хулăм мĕн чухлĕ паратăн? Пшкрт. Мĕн чольă холăм парса. ЧП. Хĕр хулăмĕ. || Сред. Юм. Тавар илсен, мĕн чул патăн-ха куна, тесе калассине, хулăм хаклă-и, тесе ыйтаççĕ.
(хулы̆н), толстый. N. Хĕлле пăр хулăн шăнать Ст. Чек. Темĕскер, çӳлĕ те хулăн, çул çинче тăрать. Ib. Хулăн çын, толстый. N. Вăл пит хулăн çын ларнине курнă. || Низкий (о звуках). Ачач 29. Хăнкăр-хăнкăр! хăнкăртатаççĕ хулăн-уçă саслă хăнкăрмасем. || Густой (о хлебе). N. Уйĕнче те тырă-пулă хулăн пулать. || Богатый, зажиточный. Пазух. † Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те харатăп. СПВВ. Тăвансем хулăн, хамăр чухрах, епле юрассинчен хăратăп. Юрк. Тăванăмсем хулăн, хам çӳхе, сивĕнесрен чунăм çук.
толщина. N. Çӳхе чĕлĕ касса çисен, тăранаймасть, унăн тата çиесси килет; чĕллине вăл пĕр виçĕ пӳрне хулăннăшрех касса илсен, тăранать.
медленный, медленно; тихо, тихонько, потихоньку. А.-п. й. 87. Сахар ирпе тăрать те, хăй ĕвине çавăтса, хуллен утать хулана. Ib. 91. Вăрман хĕрне çитрĕç те, хуллен пырса чарăнчĕç. Альш. Пулĕ-ха хуллен-хуллен. N. Çавăн пек пурăнăçпа çамрăк çын хуллен-хулленех кил шухăшне манса пырать. Эльгер. Хуллен вăркăшать кăн-кăвак сывлăш. Альш. Хуллен кăна калаçкаласа пыраççĕ. Ст. Чек. Хуллен (тихо) хăвала; хуллен (медленно) кайса кил. КВИ. Чул ту пĕр пĕччен хуллен йĕрет, хурланать. Одиноко он стоит, задумался глубоко и тихонько плачет он в пустыне. || Постепенно. Альш. Çапла хуллен-хуллен пĕтнĕ вăл хрессем (постепенно пропали, исчезли кресты на кладбище).
невыясн. сл. Абаш. † Манăн омри холчакки Атăл тĕппĕн çавăрăнтăр та, Атăл кокри вăл полтăр.
крупный, высокий (о лошади). Орау. Хулху = пысăкрах. Сан лаша маннинчен хулхурах, пĕтеврех, çӳллĕрех. Ib. Манăн лаша саннинчен хулхурах (побольше корлусон и вышиной). Ib. Паян пасара пĕр турă лаша илсе тухнă, хăй чух (немного) пирĕн хура лашаран хулхурах та çав, хитре тенипе хитре çав. || Толстый. N. Хулху = хулăн (толстый, выльăх, çын). || Якейк. Шор колачне касмашкăн холху çĕççи кирлĕ, тет, холху çĕççи тумашкăн тияк ачи кирлĕ, тет. || Удобренный навозом (о земле). Якейк. Холху çĕр = навослă çĕр. || Неплотно, неполно, слабо. Икково. Холху тăянă ( = тиенĕ). Шорк. Арпине мăйăха пит холху тултарнă. (Очень слабо набито). Якейк. Вăл мана пĕр пăтакка омма холху пачĕ ( = кĕт тулимирах пачĕ).
хомхан, волноваться. качаться. Ала 21. Улпут пынă çĕре карап шыв çинче хумханса çеç ларнă, тет. N. Инçе мар, çынсем çӳлелле ывтăнса каввисем курăнать. Çĕр хумханса тăрать чисти шыв пик. Çынсем тупă сассипе ăнтан карĕç. В. Олг. Йӳç ( = йăвăç) тăрри хомханать. А.-п. й. 65. Ма парăп эпĕ ана хамăн йĕкелĕмсене,— тет юманĕ хумханса. N. Çилпе хумханса ларакан хумăш. БАБ. Хăмăш çилпе епле хумханать, çавăн пек хумханĕ. N. Çурти çунать хумханса. N. Юпа пуçĕ çине çутнă çурти сывлăшпа хумханса еррипе çуна пуçласассăн... N. Ан хумхансем, тăрри, ан суллансам, çил ăçталла вĕрнĕ, пуçĕ унта. Сĕт-к. Хăмăшлăхра хăмăш хомханнă, хомханнине сисмерĕм. Чураль-к. Хурăн тăрри хумханĕ, хура халăх пуçтарĕ. (Урай шăлни). Хора-к. Кайăкĕ тăрса кайсассăн, холли йолать хомханса. Янтик. Эй хуп кĕпер, хуп кĕпер, хумханмасăр каçрăмăр. Кĕвĕсем. Çӳлĕ тусем çинче курнитса, унăн чӳречисем шăвăçнитса: çиллĕ-тăвăллă кун хумханать, хĕрлĕ хĕвеллĕ кун ялтăрать. Альш. Çӳл ту çинче горница, чӳречисем ешел кĕленче, çиллĕ кун хумханать, хĕвеллĕ кун ялтăрать. Çутт. 154. Йĕри-тавра тĕтĕм-сĕрĕм хупласа илнĕ, вĕри сывлăш хумханса çеç тăрать. Янш.-Норв. † Аслă улăхра куккук авăтать, хура вăрман çине янратать, хура вăрман çине янратнипе ялти ватă-вĕтĕ савăнать, ялти ватă-вĕтĕ савăннипе сăпкари ача хумханать (качается). || Колыхаться. ГФФ. -† Куккук алтать, поçне охлать те, хорăн тăрри хомханать те, симĕс çулчи тăкăнать те. Кукушка кукует, кивает головою — макушка березы колышется, и падают зеленые листья.. ГФФ. † Орам хошшинчи йăмрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. || Грациозно двигаться; веселиться, радоваться. С. Тим. Пуян кинĕ пулайăттăм, кĕреке умне тăрăттăм, кĕреке илемне кӳрĕттĕм, хурăнташсем умĕнче хумханайса çӳрĕттĕм. Рак. Çинçе пĕвĕм, хура куçăм, хумханĕ-çке çичĕ ютăн киллĕнче. Сред. Юм. Хура вăрман ăшĕнче çамрăк хурăк хумханать; хура хăлăх хушшинче çамрăк пĕвĕм хумханать. N. Айхай çинçе пӳçĕм, айван чунçăм, хумханать-çке ырă çын умĕнче. С. Дув. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханать, вăйçи маттур каласан, тавтăш чипер хумханать. Альш. Мĕшĕн савăнас мар, юрлас мар? Тăванăмсем тăраççĕ хумханса. Ib. Эп юрламасан, кам юрламалла: тавансем тăраççĕ умра хумханса. Н. Лебеж. † Выльăр-кулăр, терĕ вăл; вылянатпăр тьыха пек, хумханатпăр хăмăш пек. Бюрг. † Тăванлă çынсем хумханĕç, пирĕн пек тăлăх туратсем хурланĕç. Тайба-Т. Тăвансем пурри хумханать, тăван çукки хурланат. Юрк. Хурăнташлă çын хумханать, хурăнташ çукки хурланать. Пазух. † Туй варринчи туй ачи уçă сассипе ян ярать, ют çыншăн мар хумханать, хăйĕн варлă хĕрĕшĕн. Юрк. Сатра шăпчăк ян ярат. Вăл сирĕн пек юрламас, тепĕр шăпчăка чĕнмелле те, хытăран хытă юрлат вăл; туй варринчи туй ачи уçă сасси ян ярат, ют çыншăн мар хумханат, хăйĕн варлă арăмĕшĕн. Сред. Юм. Посра тырпôл полсассăн, ялти халăх хôмханать (веселится, движется). Альш. Хурăнташлă çынсем хумханмĕç, хурăнташсăр çынсем хурланмĕç. || Слегка горевать, беспокоиться, волноваться. Синерь. † Çакă çынăн хăнисем киле каясшăн хумханаç. N. Хăмла çырли хумханать, пирĕн хумханасси пĕтес çук. Ск. и пред. чув. 26. Юлан утпа хĕр каять, йĕрсе юрлать хумханса. N. † Амăшĕнчен хĕрне уйăрсассăн, ашшĕ-амăшĕ юлчĕ хурланса, ăратни-ăрăвĕ юлчĕ хумханса.
размножаться, плодиться. Аттик. Пирĕн выльăх-чĕрлĕхе çăмарта пек тутăлăх пар, пăтă çинчи кĕрпе пек сарăлма пар, хунав пек хунама пар. (Хĕр сури). СЧУШ. Вăрманти сăпса йăвине сăпса мĕнĕпех сурăх картине шурă тутăрпа исе пырса хурсан, сурăх хунать. N. Халăх хунасах тăрать. || Усиленно расти, куститься, пускать ростки. Имен. Эй, хунаса пулчĕ-ĕçке кăçал сĕлĕ! (вăйлă, çăра пулчĕ). Ib. Кантăр хунаса кайнă! N. Курăксем те кайрĕç пит хунаса. СТИК. Сайра акнă сĕлĕ луччĕ вăл кайран хунаса каять те (усиленно растет в ширину и в вышину), хăмăш пек пулать. Тюрл. Хĕвелçарнăш аври хунаса каять (проростает). N. Улма кутне купаласассăн хунать (кустится). Изамб. Т. Çуртри хунаса кайнă (хорошо растет). Батыр. Çӳçе тĕпĕнчен хунаса тухсан, хуратул пулать, теççĕ. N. Унтан (йывăçран) хунавсем хунаса каяççĕ. || Распространяться. N. Ун чухне монастырсем нумай хуна пуçланă.
(хунды̆), помощь, содействие. КС. Вăл унта хăйне хунта шырать (ищет поддержки в обществе). Ib. Хăйне хунтăшăн анчах хăтланать вăл. Орау. Унăн хунти пур. У него есть помощь, покровитель. N. Эпĕ пĕчченех, хунтă çук та, мĕн тăвас? N. Сан тăрăх мана та хунтă тивет. Через тебя и мне будет поддержка (защита). || Авторитет, влиятельность. ЧС.
назв. растения (сорная трава). Рак. Йĕпе кăрчанкăран çав курăка вĕретсе шыва кĕреççĕ. К.-Кушки. Хунчав çуртăри çинче пулать, умпа çамкана çапсан, вăл шалтлатса каять. || Чесотка, иначе йĕпе карчанкă. Рак.
лубок. N. Виç тенкĕлĕх курăс хупĕ илтĕм. Пазух. † Çурту çине мĕн витнĕ, мĕн витнĕ? Хăмăш касса хуп витнĕ, хуп витнĕ, Ст. Чек. Алăк çинче хуп татăкĕ. (Хушпу хыçĕ). Трхбл. Пӳрт кĕтессине хуп тăратрăм. (Хушпу хыçĕ). Букв. Пӳрт хыçне хуп тăратнă. Бур. Çавăн чухне пĕр çын хуп тиесе кайнă. Артюшк. Кăвак кăварчин хуп хушшинче, çунат мĕлки кил картиш варринче. Вил. йăли. Çунă чух малтан пурт варрине урайне хуп хураççĕ. N. Пирĕн ялпа вăсен ялĕ хушшинче ката пур, унта хуп (вилĕ турпас) пăрахаççĕ. || Падаль. || В переносном значении. N. Хуп турттарать = çывăрать. (Çын çывăрнă чухне хуп сĕтĕрнĕ чухнехи пек хашлатать). СПВВ. НН. Хуп турттарать тени — çывăрать тени. Вăл хуп турттарма кайрĕ тени — ыйха карĕ тени пулать.
хоп, закрывать. ГФФ. † Окошкине хопинă та, краççыннинет сӳнтернĕ. И окна закрыты, и лампа потушена. Альш. Çӳлĕ тусем çинче виç çуна, унăн çи виттисем шур кушма. Уçатăп, хупатăп, ай, эп ăна, унăн йĕри-тавра каптăрма. Я. У. Вăл маншăн нихçан та куç хупмасть (не смыкает очи). Г. А. Отрыв. Хупăлчи унăн уçмалла-хупмалла, унтан уйăрлмасть вăл ĕмĕрте те. || Затворять. N. Кай-ха, алăка хуп-ха. А.-п. й. 66. Чупса пырса алăка хупать, тет. Ib. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. || Захлопнуть. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пăс кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. || Спрятать, посадить под что. Якейк. † Ăмăрт кайăк ман варлич, çунатти айне хопимар, ман пĕр пуçа çăлимар. Качал. Хĕрĕ сараппан айне хупрĕ Йăвана. Тораево. Ырçа айне хуп, посадить под короб. || Запирать. Оп. ис. ч. II. Атте сурăхсене картана хупса хунă. Отец запер овец в хлев. А.-п. й. ЮЗ. Кĕркури кăрккине качакасемпе пĕрле кайса хупать. Ib. 67. Пӳрте çута хупатăп, тет. Ib. 76. Унччен те пулмарĕ, нушана пырĕнчен ярса тытса: „Арăм, тыт урисенчен, нушана тĕрмене хупар!“ — тесе кăшкăрса ячĕ. Вдруг берет нужду за горло и кричит жене: „Держи за ноги! Запрем нужду в тюрьму!“ И. Тукт. Ĕмĕрĕ иртет Çĕпĕр çĕрĕнче. Çĕпĕр çĕрĕнче, патша тĕрминче, читлĕхе хупнă ăмăрткайăк пек... Янтик. Ку лашана кăçал хĕлĕпех çак витене хупса тăтăмăр (пурăнтăмăр). N. Лашана витене хупас, или: хупса хурас или: тăратас. || Посадить (напр. в тюрьму). Изамб. Т. Сут тусан ăна сакăр уйăха хупрĕçĕ. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха, эпĕр çав нушана ун ăшне тытса хупса асăнтарар-ха пĕрре,— тет Ваçлей арăмне. Он говорит жене: „Ты опростай самый большой сундук. Схватим нужду и посадим в сундук. Пусть помнит о своих делах“. || Макка 45. Путĕр-путĕр путене, хупсан хуплу пулмĕ-ши? || Зажать. Г. А. Отрыв. Иван пĕç хушшине хупрĕ те (кобылу), çиччас виççĕ çаврăнчĕ (вокруг озера). Капк. Ашшĕ тытрĕ те, пĕç хушшине хупсах вĕлтренпе ĕнтсе илчĕ. ТХКА 107. Пуртăсене хул хушшине хупрăмăр. Чертаг. † Ах, шăллăм Ентри пур, шăл хушшинчен кăларса хул хушшине хупрăмăр; хул хушшинчен кăларса крӳве лартса килтĕмĕр. Çамр. хр. Хул хушшине хупсах йăтса кайнă. || Съесть. СТИК. Икĕ кĕрепенкке кулачча хупрĕ вĕтĕ ку! Съел два фунта калача. || Употребляется в сочетании со словом сехре. См. сехре хоппи (вып. ХI), хăп, хып. Ала 93°. Ашшĕне курсанах, ачанăн сехри хупса тухăрĕ, тет (перепугался).
хопă, закрытый. N. Алăкĕ хупă. Кан. Икĕ прикашчĕк пулин те лапка çаплах нумай вăхăт хупă тăрать. N. Ун чух хулари макаçинсем те хупă тăратчĕç. || Крышка, покрышка. Торх. Çӳлти хуппи, аялти хуппи, две закрышки у должеи. || Скорлупа. Ау 200°. Уç-уç ачам, уç ачам, кăкăрăм тулли сĕт кӳтĕм, мăйăр хуппи çу кӳтĕм, икел хуппи пыл кӳтĕм. || Покров. Вĕлле хурчĕ. Ăвăса вăсем пыл пек чечекрен-мĕнрен пуçтармаççĕ, вăл хăйсен ӳчĕ хуппи хушшинчен этемĕн тар тухнă пек тухать. || Нижняя должея (у улья). Мыслец. || Кора. N. Хупă = хуяр. || Береста. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. || Лубок. Микушк. † Лăпсăр-лапсăр хупă лаç, ял илемне вăл ярат. (Хупă лаç, лубяная лачуга).
закрываться, затворяться, запираться. Ала 55. Тинех пĕлтĕм эпĕ кĕлете хупăнса юлнине. N. Хупăна тăран кĕлете уçла тăран турăмăр. N. Çĕр чĕтренĕ вăхăтра хăш çĕтре çĕр çурăлса уçăлса хупăнат, тет. N. Унтан куç хупанки шыçса каять те, куçĕ хупăнсах ларать (глаз совсем закрывается). N. Вăл унта пĕччен хупăнса пурăнса. Чăв. еп. пур. 15°. Унта вăл виç уйăх хупăнса ларнă. N. Пирĕн кил хупнат пуль. О сохр. здор. Çав чирсемпеле ялта темиçе кил-йышĕ вилсе пĕтсе, вĕсен кил-çурчĕсем пĕтĕмпех хупăнса лараççĕ.
запереть, затворить плотно. N. Çак мана тĕттĕм çĕре хупса лартрĕ. Орау. Ăна хупса лартнă (никогда не скажут: лартса хупнă). Хăр. Паль. 22. Алăкне хупса лартнă. Полтава 30. Анчах тискер шухăша шанчăк туса тупмасăр, хăйĕн вăрттăн чĕрине хупса лартнă питĕрсе. Янш.-Норв. Хупса лартрăм. Я запер его (в шашки). Ала 3. Как вăл кĕрсенех карап алăкне хупса лартнă, тет те, карап тапранса кайнă, тет. Синерь. Ашшĕне витене хупса лартрĕç, тет.
ама хопах, назв. травы, подорожник. Золотн. Кайсар. Ама хупаххи, ăна пуç ыратсан пуçа çыхаççĕ. Ib. Ама хупах (вăл сарă сĕмлĕрех), çăпана çавăнпа çыхсан тӳрлетет. || Ама хопах, т. е. лопушная мать; мать-и-мачиха. Анненков.
кабак. N. Эпир ун чухне хупахра лараттăмăр (держали кабак). Ст. Ганьк. Ялти ватăсем хупахра, çийĕнчи тумтирри саклатра. Ачач. 73. Ытти юлташĕсем хупахалла чĕнсен те, кусем вĕсенчен айăккалла пăрăннă. Бреняш. учит. Хупах ене çавăрăнсан, ким яракан хуçа та саланать. N. Çавăн чух вара вĕсем усал çулпа, хупах çулĕпе çӳреме тытăнчĕç, мĕн пур япалана унта йăтма вĕренчĕç. || Трактир. N. Чăн малтан вăл ăна хупахра ытти çынсемпе пĕрле ĕçсе-çисе ларнă чухне тĕл пулнă.
(хубахс’ы̆), кабатчик, целовальник. Альш. Хай старик пырса хупахçа çавăрса та илет, тет. К.-Кушки. Вăл хупахçăра ларчĕ. Он был целовальником. || Шинкарь, шинкарка. К.-Кушки. Вăл ялта ĕлĕк хупахçă пит нумайччĕ.
хопла, покрывать, N. Хупла, покрыть (çуртана савăтпа). N. Сараппанпе хупласа, покрыв сарафаном. N. Марук аслă ывăлĕпе упăшкине çурнă пĕренесемпе хупласа тунă тĕттĕм сарайне хăварчĕ. N. Тата ан хупла, асту. Альш. Тӳшек ăшне хупласа хучĕç (икерчисене). ЧС. Пит вĕрирен пичĕсене çĕтĕксемпе хупласа тăраççĕ. Якейк. Çаксене порне те хорана ярса вĕретеççĕ те, çĕпрепе четвĕрт кĕленчишне ( = кĕленчи ăшне) ярса хопласа лартаççĕ. || Закрывать. N. Унтан вара пĕтĕм хĕвеле хупларĕ, çирĕм хăлаçран çын курăнмасть. Сред. Юм. Кăмака çăварĕнчен ăшă трук ан тохса кайтăр тесе кăмака çăварне хоплакан листока питлĕх теççĕ. N. Шăтăк çăварне хупланă чул. N. Кăмака çăварне питлĕх хуплани. N. Хĕвел каланă: „Çук, эпĕ вăйлă мар, мана çумăр пĕлĕчĕсем хуплаççĕ“, тенĕ. Якейк. Çил-тăвăл чох хăйăр вĕçсе пĕтĕм пĕлĕтпе хĕвеле хопласа лартать (илет). Шор-к. Чĕпписене хĕрхенсе çунат айне хопласа ларĕ. Кан. Апат-çимĕçе ялан хупласа хурас пулать. N. Кимми ӳпĕнсе хăйне хупласа хунă. Баран. 89. Кӳме умне карнине антарса хупласа хутăм. Книга для чт. 158. Хура тĕкĕсенчен пирĕн кунта нимĕн те тумаççĕ, анчах Африкă çĕрĕнче хĕвел пит пĕçересрен хупламалли сулхăн тăваççĕ. N. Çуни хамăра хупласа хучĕ. || N. Çырмана пĕтĕмпе хăва хупласа илнĕ. КС. Кӳлле мăк хупласа илнĕ. (Илчĕ — если сами наблюдали процесс). N. Ăна кавăн хупласа хĕвел тивертмен вара. || Затемнять. Цив. Çыннăнне ан ăмсан тени ĕлĕкхи вăхăтра халăх куçне хуплама çеç кирлĕ пулнă. || Замести. Баран. 96. Аяккинчи çула юр хупласа кайсан, çав çулпа иртсе çӳреççĕ иккен. || Залить. Орау. Шыв сасартăк (трук) юхса килсе хупласа илчĕ те, çыннисем япалисене те кăларимарĕç. Вследствие быстро нахлынувщей воды люди не успели вынести вещей. || Складывать. Собр. Пĕр хур çунатне хупларĕ те, пĕтĕм тĕнче хупланчĕ. (Каç пулни). || Зажимать. N. Çăварна аллупа хупла (зажми). Капк. Хĕнекенсенчен пĕри ăна çăварĕнчен хупласа çапла каланă (Париж урамĕнче). Кан. Тутине хупласа лартать. Зажимает ей рот. || Заглушить. Кан. Пурте пĕрле хутшăнса хăлхана хупласа лартаççĕ. || Мешать, надоедать. Сĕт-к. Пирн лакăм час шăршăнмасăр хоплать. N. Ĕçĕ нуммайи темех марччĕ вăл,— урăх ĕçе чарни хупласа тăрать. Якейк. Сирн ялсам тырăшăн килсе хопларĕç (аптратрĕç) мана (просили взаем). N. Куç курманни мар-ха унта, пĕлменни хуплать. Курм. † Ай пичи Ярмола, ай инке Варвари, суя пичи Михал пор; нимĕн суя полас çокчĕ, арлаççине кайни хопларĕ. ЧП. Пултран кĕпçи тĕл пултăм, татам çием тенĕ чухне çава касрĕ хупларĕ. || Погубнть. Хурамал. Кирлĕ япала çухалсан çухатакана калаççĕ: хупларăн ĕнтĕ, çтан тупас ĕнтĕ ăна, теççĕ. Г. VII. Хупларăн, анне, мана, хупларăн, çук çĕре (в бедное место) кайнă пулсан (замуж), ырă курнă пулăттăм (мне лучше было бы). Книга для чт. 52. Хуçа тĕлĕк курать: ун çине вĕтĕ чулсем тăкăннă пек туйăнать, чулĕсем: хупласа хуратпăр, хупласа хуратпăр, чĕрĕллех хупласа хуратпăр, теççĕ пек. Баран. 92. Вăл (лавина) пĕтĕм ялне çынни-мĕнĕпе хупласа хурать. Ст. Чек. Хупла çав çурта, хупла, пĕтер, ырă кун ан курайтăр. ЧП. Курайман тăшмансем хупларĕç.
хопланасси, легкая брань. Чураль-к. Вăл киле каясшăн? — Кайтăр-и, хупланасси! В. Олг. Еккей хопланасси! Чтоб тебе закрыться, задохнуться. Хорачка. Хопланасси! теччĕ, çорă çиленсен, пет çиленсессĕн мар.
обложка, покрышка. Кан. Вăл мĕнле... Хуплашки унăн хĕрлĕччи-ха? Шăна чир. сар. 20. Шăна марльăран тунă хуплашка çине каллах ытларах ларать.
хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.
хор, обида. Собр. † Вăрмантан вăрмана çӳрерĕмĕр, яштак хулă суйласа. Тытам касам тенĕ чух хуралăç пырса хур турĕ. || Поношение, хула; позор, унижение. N. Çын хурри, людское поношение. Шел. II. 60. Е киле кайса кĕрсе ĕмĕр çын хурри пулса пурăнмалла. Ib. 61. Вĕреннĕ ача чухăн çын ачи пулсан та, чухăн çын хĕрне илсен те хур пулмасть. Юрк. Пирĕн пек çамрăк ачасем пĕр нуша курмасăр хур пулмĕ. Пĕр нуша курнă пулсассăн тăхăр тăшман хурĕ вăл пулмĕ. Никит. Çынсем пурте мантан мăшкăласа кулаççĕ, эсĕ ан мăшкăлах, Макçăм хурри ан тăвах. Альш. † Çĕнĕ кассен хĕрĕсем каччă хурри пулайрĕ. N. † Ухă пек пĕвве ӳстертĕм, çичĕ ют хурри пулайрĕ. N. Манăн çапах çын хурри пулас марччĕ-ха. N. Сана хурлакансенĕн хурри мана тиврĕ. || Жертва. Баран. 123. Тутлă ашне кура, вĕсем (птицы) пăшал хурри пулаççĕ. || Несчастье, беда. Бес. чув. 15. Вăл шухăш, çунман пулсан тахăçанах вырăва (ĕçе) килмелле те, анчах çунни ăна хур турĕ. Альш. Ăна каллах Каша таврашĕ пит хур тăвать, çапла иртес тенĕ çынна нимĕнпе иртме памас, иртме тытăнсан вăл та чуптарать, хыçран пырсан ытла хуллен хăвалать лашине. || Страдания. Ст. Чек. Асăнмасан хур туса пĕтерĕп, тенĕ. || Несчастный (Р). Тайба-Т. Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, хур пулмĕ-ши хур (неснастный?) çын аллинче. || Обидно. Ашшĕ-амăшне. Вăл апла сана хур та-ĕçке. Епле апла тăван хĕре пĕр япаласăрах хăварас пулать?
хорлан, противоположно савăн; печалиться, грустить, горевать, расстраиваться, тревожиться. N. Вăл çын вилнине илтсен, эпĕ питĕ хурлантăм (опечалился). А.-п. й. II. Ман пӳртре кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, ниепле те кăлармала мар. Тилĕ те, кашкăр та, упа та кăла-раймарĕç,— хурланса калать, тет, кайăкĕ. ГФФ. † Эпир контан кайсассăн, хоçи йолать хорланса. Когда отсюда мы уедем, хозяину станет грустно. НР. † Манран савни уйăрлать, манăн чунăм хурланать. От меня милый уходит, на душе у меня тяжело. Шарбаш. Сĕм вăрманта ват юман, хумханмалăх хулли çук, хурланмалăх атти (отец) çук. N. Эпĕ те аттенĕн сывлăшсăр ӳтне курсассăн питĕ хурланса макăра пуçларăм. N. Ку пиçмона илсен, кăмăл пит хорланчĕ. N. Чон хорланса килчĕ. N. Эпир кунта çӳретпĕр ерленсе-хурланса. ЧП. Ай-хай ача Петĕр пур, арăм çукран хурланать. Чураль-к. Кайăк каять кушланса, хăви юлать хурланса. Сĕт-к. Анатри чăвашшань йоррисане йорласа ктартрăм та, Пльоккасань амăш хорланса макăрч. Юрк. Хурăнташ ăру хурлăхан пек, эпĕ хурланса çӳремерĕм, çапах салтак туса ячĕç. С. Дув. † Аттерен-аннерен уяралатпăр, чунсем хурланмасăр мĕн тутăр. (Солд. п.). КВИ. Асапланма, хурланма вăл çамрăк чун çĕр çине йăтса пынă аллинче. Он душу младую в об’ятиях нес для мира печали и слез. Бюрг. Ыттах хурланас мар, шухланас мар, пире çынсем калĕç шух тесе. || Обижаться, огорчаться. Е. Орлова. Эпĕ она окçа памарăм та, вăл хорланчĕ. N. Чун хурланчĕ. Обидно стало. Буинск. Аслă çулсем хĕрн те ай хумăшлăх, хумханаç-çке ямшăкăн пушипе, ай-хай çинçе пӳйçĕм, çамрăк пуççăм, хурланаç-çке çичĕ ют сăмахпе. НР. † Апай каларĕ йăвăр сăмах, кули чунăм хурланмасть. Мать сказала мне горькое слово, как мне не огорчиться.
заставить печалиться, горевать, вызывать грустное настроение, обижать, огорчать, опечаливать, расстраивать. КС. Нюш-к. Вăл (он) вĕсем пик марччĕ, çын чунне кулса хурлантармастчĕ. N. Çапла çырса ма ман чуна хурлантаран? N. Айван ача-пăча ашшĕне хурлантарать. N. Çил вĕсене, сирĕн сухалаканăрăн вăйĕ çук, тесе хурлантарать. Юрк. Атте мана пит хурлантарчĕ. ГФФ. † Порнеллĕ те перчаткă тăхнас мар, хоçасен чонне хорлантарас мар. Уж не будем надевать перчаток, чтобы не огорчить этим купцов. ГФФ. † Мăшăр та шăнкрав çакас мар, ямшăксен чонне хорлантарас мар. Не надо вешать пары колокольчиков, чтобы не огорчить этим ямщиков.
хорлăх, горе, печаль. ГФФ. † Саркаланма сар кĕрĕк, поçтарса çыхма симĕс пиççи; ят çĕклеме яштак пӳ, хорлăх корма çамрăк поç. (Авалхи юрă). Шуба желтой дубки на то, чтобы разгуливать вольготно, зеленый кушак на то, чтобы опрятно им подпоясаться. Моему стройному стану достались людские покоры, моей молодой голове — печаль и горе. (Из старой песни). Сам. 18. Ак халь урăх: иртрĕ хурлăх. ЧП. Ан хур, тăванçăм, пуçна хурлăха. || Обида, поношение, хула. N. Çын мăшкăлĕ, халăх хурлăхĕ пултăм. || Беда, несчастье, бедствие. N. Сунар. Ак тамаша, эпĕ сана çав тĕрлĕ пысăк хурлăхран (от беды) хăтартăм та, эсĕ мана çиесшĕн тата, тенĕ. Ib. Вăл ача пит ăслă пулнă, пĕчĕклех хурлăхне пĕтерме шухăшланă. Тяптяево. Курпун (конек - горбунок) каланă, тет: „Ан ил ăна (его, т. е. перо), илсен уншăн пит нумай хурлăх курăн“, тенĕ, тет. Баран. 15. Хурлăх кунсем килсе çитсен кама ӳксе пуççапрăн? Вир-ял. Ай аттеçĕм-аннеçĕм, мĕн хурлăхшĕн çуратнă-ши. Никит. † Алкум вĕçĕнче сăрлă юпа, мĕн хурлăхшĕн сăрланнă-ши. Ай аттесем-аннесем, мĕн хурлăхшĕн çуратнă-ши. (Солд. п.). Кан. Ачам-пăчамсемпе хурлăха ан хăвар. N. Хурлăх ятне çуралнă ывăлăр. Юрк. Çын хурлăхне тух (попасть в чужое бедственное положение. КС.). N. Тепĕр çул вăрçсан, питĕ хурлăх пулатĕ. || Гнет, страдание. ÇМ. Çут тĕнчере йăвăр хурлăх кам ытларах тӳснĕ? Ib. Ачаранпах хурлăх чулĕ мăйĕ çине çакнă. N. Кив мăшкăлран, хурлăхран ирĕклĕхе тухрăмăр. Я. У. Вăл çамрăк ĕмĕр пачĕ мана та халăха, çĕре çапçа антарчĕ, пытарчĕ хурлăха. || Мученье. Панклеи. Ĕлĕкреннех есрелĕ килменнипе хорлăх корса порнатпăр эпĕр, теççĕ. || Болезнь. Панклеи. Патша хĕр çичĕ çол хорлăх корса порнать, тем чол ăста чĕртме хăтланса, тем чол амал пĕтереççĕ те, çавах ним осă та полимасть. || Несчастный. С. Дув. † Хурлăханран хура çырла çок, пирĕн пек хурлăхлă çын та çук. || Трудно. КС. Вăл пӳлĕмре пит çырма хурлăх. Ib. Ĕçлеме хурлăх пулнă. N. Кунтан ĕçĕрнесси питĕ хурлăх. Хир-б. Çамрăкла тăна кĕмесен, ватăлçан тăна кĕме питĕ хурлăх. || Тяжело. Бес. чув. Ăна ку япала ытла йывăр пулнă. Ытла шел! Ытла та хурлăх, тенĕ Микулай хăй ăшĕнче.
хорлăхлă, печальный, горестный, горемычный, грустный, унылый, неудовлетворенный. N. Ун юррисем пит хурлăхлă (или же: хурланмалла, или же: хуйăхлă). Его песни печальны. Ал. цв. 8—9. Хуçана пĕр савăнăçлă пек, пĕр хурлăхлă пек туйăннă. ÇМ. Сан çинче вара хурлăхла çил анчах вĕретчĕ. Ib. Камăн вăл? Кунçулĕ йăвăр, хурлăхлă кунçулĕ?... Хăр. Паль. 15. Вара хурлăхлă пек туйăнсан йĕрес килсе кайрĕ кун. НР. † Пахчи, пахчн, хурлăхан пахчи, хурлăхан çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр, çампа хурлăхлă пултăмăр. Сады, сады, смородиновые сады! Питаясь смородиной, выросли мы, потому, видно, горемычные стали. СЧЧ. Кăсем вуланă вăхăтра лешсем вуланине итлесе тăраççĕ-тăраççĕ. тет те, пĕр-пĕр хурлăхлă тĕле çитсен: çук, капла пурăнса пулмасть, чӳк тума пăрахас кирлĕ, тетчĕçĕ (родители при чтении детей). || Несчастный. ГФФ. † Çампа хорлăхлă полнă эпир. Потому, видно, я уродился (таким) несчастным. Янтик. Хура вăрман хушшинче хурлăхан аври хурлăхлă, мĕн пур тантăш хушшинче ман çамрăк пуç хурлăхлă. N. Ӳсрĕмĕр ӳснĕ чух пĕр йăвари кайăк пек, салантăмăр хурлăхлă куян чĕпписем пек. || Страдающий. || Угнетенный. И. С. Степ. Хурлăхлă = хурлăх куракан. || Печально. горестно, грустно, уныло, траурно. N. Вăл унтан (у нее): „Мĕшĕн чансене хурлăхлă çапаççĕ“? — тесе ыйтрĕ, тет.
хор, гусь. N. Хура ăна астăву нумаях кирлĕ мар вăл хăех кӳлĕсенче, пĕвесенче ишсе çӳрет. Собр. Юрлăн чăххи те хурăн курăннă, теççĕ. (Послов.). Ст. Яха-к. Хуçи вара сĕрен халăхне пӳрт алăкне уçса калать: „Кӳртес пулсан йăла тăрăх хур пусать“, тет. Çапла калани хуллен пӳрте кĕмелли палла кăтартать. И. Тукт. † Хурăнварта хур пусрăм. СЧУШ. Хĕлле юрпа хур шыва кĕнĕ пек хăтлансан, çанталăк сивĕтет. N. Хорсам виç ама панă 17 чĕп анчах, ĕнмерĕç. Арзад 1908, 30. Хур усракан Левентей.
хор вăрри растение. Рак., Кайсар. № 155. Хур вăрри пысăк вăрманта ӳсет; чир хыççăн вĕрĕлсен, вĕретсе ĕçсен, питĕ пулăшать, тет. Кайсар. Хур вăрри курăк çинче пысăк вăрманта ӳсет, вăрри çап çутă, кантăр вăрринчен вĕтĕ, ăна (вăррине) чир хыççăн вĕрĕлсен çинĕ. Илмен. Вĕрĕлсен хор вăрри вĕретсе ĕçтеретчĕç (трава какая-то). Нюш-к. Хур вăрри — çын чирлесе тӳрленсе, тепĕр хут вĕрĕлсен, ăша илекен курăк. Ăна темĕн чул шыраса та сайра тупаççĕ. Ураскассинчи Антун Семенч матки хур вăррине пахчине кăларса лартнă. Вăл кирлĕ пулсан укçалла татса парса ярать, тет. Ст. Чек. Хур вăрри (курăк). Чиртен чĕрĕле пуçласа ура çинче çӳренĕ чухне вĕрĕлсе тепĕр хут чирлесрен çиеççĕ. Пĕрре çиеççĕ, виççĕ, пиллĕк, е çиччĕ, çиччĕрен ытла çимеççĕ. Тĕрĕс çимеççĕ. „Тĕрĕс çисессĕн пурăнмасть, çиччĕрен ытла çисеесĕн чир вăрăма каять“, тетчĕç. Сред. Юм. Хур вăрри вăрманта калĕмпĕр çулçи пик пулакан çӳлĕçĕлĕ, шурă кантри пĕрчи пик пĕрчĕллĕ курăк. Ăна вĕрлсен услăхлă, тетчĕç. Ib. Хур вăрри вĕрлсен çисен осăллă кôрăк тетчĕç, ôн вăрри кантри пĕрчи пик, çулçи кишĕр çулçи пек. Б. Аккоз. Хур вăрри, назв. растения, которое в Сибири называют воробьиным семенем. Употребляется как лекарство.
хора, черный. См. йĕпкĕн-хура, хуп. N. Мамăк тушек сарса, чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ хура куç. N. Хура куçлă хĕр, черноглазая девица. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе, хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. N. Хура çилхеллĕ лаша, черногривый конь. ГФФ. † Пирĕн поç çинче хора калпак. У нас на голове черная шапка. Якейк. † Пуçăм толли хора калпак, пуçа тăхăнса çӳремесĕр хора халăхран уйăрлтăм. ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман, Иван тĕлне çитсессĕн арки вăр-вăр туса пырать, Иван тохтăр, тет, корнать. Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома, начинают раздуваться, как бы говорят: выходи, Иван! ГФФ. † Хора тăлăппе мохтанать. Хвастается (своим) тулупом черной дубки. ГФФ. † Пирĕн алăра хора алстой ( = алсатуль). У нас на руках черные голицы. ГФФ. † Пирĕн орара хора кĕççат. У нас на ногах черные валенки. Сет-к. † Хора çăккăр çийиччен шор колачах çиер-хе. Шишкин. † Эсир ăма пит хора? — Хора çăкăр çинĕрен. Сĕт-к. † Авоç килет ман тантăш кăвак лашине выльятса, хора çонине янтратса. Т. Григорьева. Хура ĕне сĕчĕ тутла, теççĕ. А.-п. й. 70. Тухать, тет, пуян арамĕ хура ĕнине сумашкăн. N. Хура халăхпа, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе, ачи-пăчипе, çак хура вăкăрпа асăнатпăр, тав тăватпăр сана, учук турри. А.-п. й. 5. Ĕлĕк пĕр карчăкпа старикĕн пĕр пысăк хура кушак пулнă. Оп. ис. ч. II. † Хура сăсар йĕрне йĕрлес мар, атте-анне ятне ярас мар. Не надо (мне) искать по следу черную куницу, не надо (мне) позорить имени отца-матери ГФФ. † Хора йос çи тирĕнчен те ялккас калпак çĕлетрĕм. Из шкурки черного горностая сшила шапочку. N. Саманисем йывăр, чунăм айван, авкаланап хура пăлан пек, тесе юрлатчĕç авал. Оп. ис. ч. II. † Хура чĕкеç ларнă çирĕк çине, ик çунатне янă ирĕке: юратнă тăванăм килнĕ чухне, ярам-и кăмăлăма ирĕке? Опустилася на ольху ласточка черненька, распустила свои оба крылышка вольненько; как приехал мой родимый, развернуться что ли? Дать свободу ретивому, дать сердечку воли? В. С. Разум. КЧП. † Хура-хура кушакăн çăнĕ ( = çăмĕ) йăл-йăл курнатĕ. Чаду-к. Çав вăхăтра Иван хура туя илнĕ те çĕлен патшине çапнă. Бигильд. † Хусан варринче хура юпа, мĕн ырлăхпе (для какой пользы) лартнă-ши? Бюрг. † Çамкасене çырнă хура çыру, сĕтпе çуса ярсах пулмасть-çке. Ск. и пред. чув. 73. Кĕтӳ хыççăн урампа хура тусан хăпарать. N. Мăн çол çинчи хора тосанне хора-тор лаши хоскатрĕ. Орау. Пĕтĕм яла хура пĕлĕт хупласа илчĕ. Ск. и пред. чув. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. НР. † Пахчи, пахчи, çĕмĕрт пахчи, çĕмĕрт çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр,— çампа хура пултăмăр. Сады, сады, черемуховые сады! Питаясь черемухой выросли мы, потому, видно, черными мы стали. Регули 716. Çав хорараххи çирĕпрех. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывне ĕçмерĕм.|| Темный. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кулли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро || Вороной. См. йĕпкĕн-хура, хуп. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша... Ивана вороная лошадь... НР. † Хура лаша çилхине йĕс турапа турарăм. Вороного коня гриву медным гребнем расчесала я. ГФФ. † Веçа килет пирĕн йысна хора лашине сиктерсе. Вот едет наш зятек. Его вороная лошадь весется вскачь. А.-п. й. 71. Кӳмине виç пар маттур хура ут кӳлнĕ, тет. Пазух. † Хура кăна лаша, катра çилке, килĕшет хура çул çийĕнче. Юрк. Хура лаша вăрлакан шĕшкĕ айĕнче тăракан, пуйăн хĕрне вăрлакан пĕр пус укçасăр хăтăлакан. Кума-к. Тухсассăн (вылезши оттуда), хура лаша çуни çине вотă нумай тиерĕм, тет || Нечто черное, чернота. Артюшк. Ача калат: ав лере пĕр хура курăнат (что-то черное виднеется). Собр. Ирхине тăтăм та тула тухрăм, тулта хура-хура курăнать, хура мар-çке, хуралтă. || Çиç. çиçрĕ кĕм. 75. Вăхăт та ĕнтĕ хура кĕре сулăнчĕ. N. Пирĕн хура кĕртенех çимелли пулман, выçă тарăхнă. О сохр. здор. П. Эпир сивĕрен хăраса хура кĕрпех кĕрĕк тăхăнса çӳресен, нихçан та çара уран çӳресе курмасан, вара чăнах та хамăра хамăр ачашлаттарса яратпăр. || Виçĕ пус. 6. Пусса акмасăр хура хăварса кантараççĕ. С. И. Иванов. Хурана шуратса хăварсан, чипер шăтса тикĕсленме пар, тикĕсленсе çитсен шăркана чипер лайăх ларма пар. (Из моленья). N. Ман анасене хура вырттарса ан хăварăр. || Редко. Бес. о земл. Пĕр тĕлте йывă, тепĕр тĕлте хура (сайра) ан пултăрччĕ тесе чухлас пулать. || Черное место. Альш. Ниçта пĕр хура курăнмас. Нигде не видно черного места (где бы не выросла трава). Каша. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пыр. || Бесснежный (дорога). К.-Кушки. Хура çул, бесснежная дорога. N. Утсем ырхан пулчĕç, çулсем хура пулчĕç: çитеймерĕмĕр вăхăта. Чăв. й. пур. 10. Хура çĕрте унăн лаши туртайман (весною). Бес. чув. 1. Ялсенче тĕл-тĕл хура курăна пуçларĕ, кĕперсем, тусем ытларах та хуралса карĕç. || Поздний (об осени). СТИК. Хура кĕркунне, поздняя осень (октябрь и начало ноября). N. Хура кĕркуннеччен, до поздней осени. Хăр. Паль. З. Акă пирĕн Пальля мăнкунтан хура кĕркуннеччен чавса шыççипе тата çăпанпа асапланать. || Глухой (о ночи). Якейк. Сăпаççипă атия: хора çĕрле çӳреме хора лаша исе пач. Собр. Хусантан илтĕм хура лаша хура çĕрле çӳремешкĕн. Якейк. Пирĕн мочийăн хора лаши хора çĕрле (в глухую ночь) тăрсассăн йĕвенсĕрех тыттарать. N. Ялта та хура çĕрте сасă-чĕвĕ пулмĕччĕ. N. Пирĕн пиччен хура лаши хура çĕрлерен кĕçенет. Сред. Юм. Хôра çĕртенех (в конце или середине осени) пĕррĕ кайса корнăччĕ те, çавăнтанпа такки кайман-ха. || Черная кайма. Альш. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? || Чернила. ЧП. Хурапала çырнă хутсем çинче аттепе анне ячĕ пур. Ib. Тăвансем патне хурапала салам çырса яма юрарĕ. N. Хот çине хора пĕр кĕрсен каймасть. || Грязный. Ст. Чек. Хура арăм-çке ку, кĕпине те çума пĕлмес (грязная). N. Хора кĕпе, грязная рубаха. Цив. Пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те, пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. С. Тим. Хура ура сырмарăм (не обулась в грязные онучи), урам урлă каçмарăм (не перешла). Кама 59. Питна-куçна çу малтан, хăвăнтан хура тар юхать. Ачана варалан! Бес. чув. 5. Унта вăл малтан хурарах таварсем: кăраççын, тикĕт сутнă. Юрк. Алă-шăллине хурине патăн-çке, çук-и çавăнта тасараххи. || Грязь. Шурăм-п. Юрпа çăвăнсан çич çул кайман хура каять. Тогач. Пĕве çитрĕм, çира хура каймарĕ. (Кăмака çамки). Трхбл. Шурă кĕпе час хуралат, хĕрли çапах хурине çĕклет (т. е. не так скоро марается). || В переносном значении. КС. Ят пăсăлнă çыннăн халăх çинче хура витмест (не имеет влияния на народ). Ib. Унăн ашшĕ-амăш пуян та, хурине витерет, тетчĕç авал чух. Орау. Хура витмест. Его слова не имеют веса (при брани), так как он себя замазал чем-то дурным. М. Ăнтавăш. Унăн нимĕн хури те çук. Он — беззащитное, безответное существо. Собр. Хурапа шурра паллакан пулăр. Будете разбираться в вещах. || Черный = некрасивый. ГФФ. † Сăнăм хора, ăсăм кĕске... Сам я черный (некрасивый), ума немного... || Черномазый. ГФФ. † Çампа хора полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) черномазым. || Смуглый. Сред. Юм. Хôра хĕр = смуглолицая девица. Актай. † Ай ухман Степан, суйламасăр хĕр илчĕ, сарри-хури тиркемер. СПВВ. ПВ. Хурарах-су сăнлăскер. Юрк. Атте ывăлĕ сарă ывăл, ыталаса вĕл çывăрат. Анненĕн ывăлĕ хура ывăл, кунне виççĕ хĕнемесĕр кун каçмас. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕссĕм... салху мĕлкеçĕм. N. † Айта, тантăш, киле кас, сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. (Свад. п.). N. † Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çмарта пĕçерсе хонă поль. (Свад. п.). Н. Лебеж. Ялтан яла эпĕ çӳрерĕм хуньăм хура хĕрĕ ӳсиччен; тыт куркăна, хуньăм, лар вырăнна, тайлайса тăрăп умăнта. Собр. Хуннĕм пачĕ хура хĕрне хура çĕртен чупмашкăн. || Чужой, чужак. Кильд. Çичĕ ют хура чăвашсем атте килне пухăннă. Хура выражает чужое, не близкое тебе. N. Хура çын ĕçне пурне те пĕлсе çитерейместĕп. || Большой. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет, не уйти целой. Тайба-Т. † Хура вăрман хĕррине капкăн хутăм юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. || Много, Сред. Юм. Хôра вăрман пик нăмай (очень много). Турх. Эп çуралнă шывçĕрте хура-хура вăрман пур. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Резкий (о ветре). N. † Вăш-вăш вĕрет хура çил, мăкăнь çеçкине çавă тăкать. N. Вăш-вăш вĕрен хура çил, тăвăр ăрамсене типĕтет. || Горький (о слезах). Янш.-Норв. Пусмисем умăнче кĕтсе те килмесен, хура куççулĕсем тухнă пулĕ. Ала 99. Хура куçшульпе макăрать. Горько плачет. Якейк. † Ирех тăтăм ирĕксĕр, хура кушшульпе пит çурăм. (Солд. п.). || Мрачный (о думах). Полтава 40. Кетмăн хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || Сильный (о заморозках в мае). ЧП. Сатри улма чечекне хура тăм ӳксе пĕтерчĕ. || Г. А. Отрыв. † Эпĕ савнипе уйăрлнă кун пĕлĕтлĕ кун пулайрĕ, хура çăмăр çăвайрĕ. N. Хурăн тăрри хумханать, хура çăмăр кĕтет пуль. N. Сирĕн пӳрт çине тренче витнĕ, хура çумăр çуса хуратнă, çавăнпа тимĕрĕн курăнать вăл. Чăв.-к. Çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм, хура çумăр килчĕ хуратрĕ, хура чусли тесе ыйтаççĕ. || Злой (враг). Юрк. Урама тухма халăм çук: курăна тăрат хура тăшман. У меня нет возможности выйти на улицу: (как не посмотришь, все) злой враг стоит перед моими глазами. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕех те çинçе пӳçĕм авкаланать хура çын аллинче. Янш.-Норв. † Хура çăварлă халăхсем, евчĕ килне кĕменни атте килне сырса илнĕ. (Хĕр йĕрри). Чăв.-к. Кив Улхаш чăваш — хура чăваш, мана илме килнĕ пулĕ. (Хĕр йĕрри). Бур. Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, хур пулминччĕ хура çын аллинче. || Горный берег (?). N. Эсир вутă йăлăмра туни, хурара туса-и? || Назв. болезни (о глазах). Кан. Хура карнă куç кастарнă хыççăн куракан пулнă. || Назв. растения. В. Олг. Хура, былинка, чернобыль (?). Шибач. Хура = сухая полынь. Бур. † Çил вĕрмесĕр хурасем хумхансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Альш. † Çил вĕрмесĕр хура (т. е. хытхура = хура эрĕм) тапрансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Тайба Т. † Çил вĕрмесĕр хура (мăян е эрĕм) ай тапранат, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. N. Хура = хăвра.
назв. растения. N. Хура армути = эрĕм, чернобыльник. N. Хура армути пăрçа ани çинче пулать, вăрăм ӳсет вăл хытă туналлă, туни коричневый тĕслĕ. См. хура арăмути.
черный день. Якейк. Паян хора кон, çӳç кассан çӳç хоралать (тунтнкон, йонкон). Ытларикона, кĕçнерникона, шматкона питех тиркемеççĕ, но только вăл консам питех касмаççĕ. Ернекона шор кой теççĕ. Вăл кон кам çӳç касас тет, порте касать. Вăл кон çӳç кассасăн, çӳç хоралмасть (не чернеют), теççĕ. (Черные водосы у чуваш были не в славе).
хора корак, грач. Якейк. Хора корак шоралсан парăп сана вăл окçая (т. е. никогда). Ib. Хора корак шоралмасăр илимăн онтан (т. е. никогда).
темно-синий. ЙФИ. Çынсань арăм пуласси (чужие невесты) хура-кăвак (грязный) шупăрпа, шурса кайнă (полинялый) пыççипа. Ачач 5. Кĕпи унăн — хĕрлĕпе хурарах кăвак çипрен килте тĕртсе тунăскер. О сохр. здор. Вăл вырăна хурарах кăвак шатрасем тухаççĕ.
хора полă, назв. рыбы, линь. Мыслец., Антоновка, Стерл. Хура пулă, линь. Карамыш., Вомбу-к. Хора пола, линь. Кр. Чет. Хора полă, хопăсăр хорарах карас (тутлă). Нюш-к. Хура пулă (темнее копченой воблы, жирная, до двух фунтов). Еково. Хора полă, карп (?). Хорачка. Хора пола вăл вилмест, сутка иккĕ порнат шусăрак. N. Хура пулă = хура карас, линь (рыба).
назв. ягоды, черника. Орау, В. Олг. Ст. Чек. Хура çырла, Vaccinium myrtillus, кĕркунне анчах ĕлкĕрет. Белые цветы, черные ягоды, сладкий вкус. Едят. Шинар-б. Хĕрарăмсем вăрмана кайса хура çырласем татаççĕ. || Изамб. Т. , Сред. Юм., Мыслец, Н. Якушк., Ирч-к. Хура çырла, ежевика. Мижули. Ачасем хура çырла пуçтарма шыв хĕрне каяççĕ. Рак., Кайсар. № 84. Хура çырла хăвалăхра ӳсет. || Якейк. Хора çырла, черный паслеy; вăл ампар айккисенче, ампар вырăньсенче навослă çĕрте полать. Черный паслен растет около надворных построек или там, где раньше были надворные постройки, на навозной земле. Вомбу-к. Хура çырла тесе хаяр çырлине калаççĕ.
назв. киремети. В. Олг. Тата Иленски панче рошшара йоман котне туса чӳк, тошă хорса онта мамаля и ахаль окçа та хорса, киремет тунă, ячĕ Хора-Туан (киремет пуçĕ), почитать тунă она, вăл пит вĕлерсе çынсене, хаяр (строгий) киремет полнă. Ib. Иленскинче хĕллехи станта ямшăксем поççапса эрекепеле колачăпала Хора-Туана: полăш тесе поççапса, лашасане лайăх осра тесе, хоçасане лайăх ôсатма полăш тесе поççапса.
хора тотлă, веснушчатый. Тюрл. Мартыново. Хора тотлă çын, веснушчатый (о всяких веснушках). Ст. Чек. Пит çăмарти çинче пăчă пăчă хура пулсан, вăл хура тутлă çын пулат. Айдар. Хура тутлă хĕр.
назв. червя. N. Вуникĕ пакус вĕçĕнче авкаланат выртат хура хурт. || Юрк. Хура ут çитерсе пулĕ-ши? Хура хуртсем хуса пулмĕ-ши? || Якейк. Хора хорт, пиявка. Ib. Хора хорт пĕвере, çырма шу шăнче (в ручье), лапра шăнче порăнать. Вăл шытпа шытланă пек отать, вăл вăта порня тăршĕ порă, анчах вăл вăрăмланма та кĕскелме те полтарать. Хырăм ай патнелле кĕт хĕрлĕрех, ытти çĕрти йăм-хора, вăл çын ӳтне кĕме полтарать, теççĕ. N. Чĕлхӳне хура хурт çиешшĕ.
грязная вода. С. Дув. † Арман шывĕ хура шыв, хура явлăкна çуса юл. N. Çурхи хура шыв тем лек хытă явăнса юхнине кура-тăра çав шыв урлă каçма тытăнчĕ. Сала 327°. Хура шывсем юхат вирелле. Богдашк. Хура шыва пĕверĕм, хура явлăкна çуса юл. N. Чӳречĕрсем çинче, ай, хура шыв, эпир уçса хупнă чух хумханать. ЧП. Чӳрече çинче хура шыв уçса хупмассерен хумханать. Пис. Хура шыв тăрăх çӳрерĕм, ула та тьыха тĕл пултăм. || Пот. Чураль-к. Атте лаши хура лаши, хура шыва вăл ӳкрĕ, кăлар, йысни, четвĕртне. || Особо приготовленная вода для окраски в черный цвет домашнего сукна. || Водка. Тюрл. Хора шывпалан асăнатăп. (Из моленья, пичке пуçласассăн). || Назв. селения. Иревли. Хура Шывра чул пур. Ăна варринчен пуç кĕмелĕх шăтарнă, тăваткăл туса. Çырăвĕ çук. Унсăрăн пуçне çĕр айĕнче тепĕр чул пур имĕш. Вăл çыруллă, тет.
хорав, ответ, отклик; возражение, спор; оправдание. Начерт. 186. N. Вăл хута Чăваш респупликки хушшине пур çĕре те салатрĕ, вара пур ялсенчен те тенĕпе пĕрех хуравсем (ответсем) килчĕç. N. Хăтапала хурав çук. (Такмак).
охрана, караул. Чăв. й. пур. 27°. Эсĕ ни хуравла каймастăн, ни лава каймастăн. N. Хуравлăра тăр. Буинск. Вăл çул пирĕн атте хуравлăра тăратчĕ. N. Хуравлă тăракан салтаксем хăшне-хăшне ирĕксĕрлесе пĕлмĕ тăрăшсан хирĕç тăнисем анчах суранланнă.
хорал, охрана, стража, караул; ночной обход или дозор. N. Ял хоралне те тăмастчĕç. Юрк. Эпĕ çапах та хуралла кайса çӳреме юратмастăп. СТИК. Пирĕн атте пит чухăн, акă ĕнтĕ вăл виç çул хуралра çӳрет. N. Тата хăлĕ виç эрне ытла ĕнтĕ хуралта пурăнатпăр. N. Укçа хуралинче тăратăп. N. Эпĕ халĕ ку çырăва хуралра çыратăп. N. Эпĕ çӳреп хулара хуралра (в карауле). Орау. Ăна хурала тытрĕç. Ib. Ăна хурала хушрĕç (назначили). Актай. Хурала хăвар, оставить в качестве караульщика. Беседа. Хурала тух. N. Хурала кĕме ан шухăшлăр. N. Вăл кунта (т. е. в Чебоксарах) хуралта пурăнать. N. Куçăм хурал йĕркисем улăшăннине курсах тăратчĕ.
караульшик, сторож. Ск. и пред. чув. 43. Халĕ вăл ял хуралçинче тăрать (служит деревенским караульщиком). N. Хуралçа кĕтĕм. Поступил в сторожа. Орау. Ăна хăяр хуралçине тытрĕç. Ib. Хăяр хуралçи çăккăра тĕрет анчах, леçсе те çитерме çук. Юрк. Сирĕн сухăрсем пит илемлĕ, сухăр хуралçисем мунчала. N. Хуралçă = хуралăç. || Часовой. КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă - салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно: — за дверями звучномерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой.
сторожить, караулить, стоять на стороже. В. Олг. Тантăшсам олах ларнă чох пирĕн хорал тăрас полать. (Солдат. песня). Шибач. Çăва çинче хорал тăрнă чох ашшĕ çор çĕрте тохрĕ. СТИК. Хурал тăрас: 1) вадить (в игре в лапту), 2) искать (в игре в прутки), 3) ловить (в игре в жмурки). Ала 5. Иван Суволов каларĕ, тет: „Хурал тăрас çак кĕпер çине“, тесе. Трень-к. Çулла хамăрăн йывăç улмисене хурал тăраттăм. Юрк. Вăл сирĕншĕн те, пирĕншĕн те, ялшăн та вилнĕ çын; халиччен вăл нихăçан та урама тухса çĕрле хурал тăман.
отвечать, возражать. N. Вăл çапла тăвас тесе хураларĕ. N. Хурала = хуравла.
хоралаш, отвечать друг другу, возражать, перечить, прекословить, спорить, опровергать. N. Ăна хирĕç хуралашма, унпа сута тăма, вăл этем мар çав. N. Унпа хуралашас тесессĕн, ун пин сăмахĕ çине пĕр сăмах тавăрса калас çук. N. Ана хирĕç никам та хуралашса сăмах ан тавăртăр. Тюрл. Мĕскер эсĕ хоралашса тăратăн (спорить, не соглашаться). Сред. Юм. Мĕн пит хоралашса тăран вара эсĕ манпалан, эпĕ сан ачу-и мĕн? Ib. Çынпа пит ан хуралаш, усалтарахин тĕлне пулсан лектерме те ӳркенмĕ. N. Хуралаш = хуравлаш. См. хурулаш.
постройка. ЧС. Хуралăт çийĕсем çине пăхатăп та, çап-çутă вут çути ӳкнĕ, вăл хамăр ялта вут тухнă мĕн. СПВВ. ПВ. Хуралăт = хуралтă.
хоралтă (хуралды̆, хоралды̆), постройка, строение, надворные постройки, здание. О сохр. здор. 103. Çынсен пĕр пӳрт анчах пулмасть, вĕсем тата пӳрчĕ çумне урăх хуралтă та (çуртсем) лартаççĕ. N. Виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Хуралта кĕскетсен, пурăнăç каялла каять, теççĕ. В. Тим. † Иртсе пыраттăм хуралтă ай хĕррипе. Изамб. Т. Хуралтă тавраш епле тата? А каковы у вас постройки? Ib. Вĕсем хуралтине аван тăваççĕ. Толст. 144. Пĕрре вăл тăмран сăмсалă, алăлă, уралă пукане тунă та, тутар кĕпи тăхăнтарса хуралтă тăррине улăхтарса лартнă. Баран. 119. Вăрман пире пӳртлĕх, хуралтăлăх йывăç устерсе парать. СПВВ. ПВ. Хуралтă = хуралăт. || Несильная брань. Хорачка. Хоралтă потасси! Б. Олг. Хоралтă потасси, пăçланман, вилмен. Поти-ка мана паян картларĕ, чарчĕ, тет. Ib. Хоралтă потман! Слеп. Хоралту çитмен, çохалман, пĕтмен! (брань). Ib. Хоралтă çитмен! Сĕт-к. Хоралти потманскер! (ругань). || Хорачка. Воç хоралти анчах корăнса йолчă, коçран çĕтрĕ (чуть только видно, напр., о человеке).
хуран кукли, хуран кокли, пельмени. В. Олг. Хоран коккăль, пельмень. Вомбу-к. Хоран кокли (сохантан, тăпăрчран, ашран, çăмартаран). СТИК. Хуран кукли, пельмени с ягодами (варят в котле). Якейк. Хоран коклия тăпăрчран тăваççĕ (начиняют творогом). Сред. Юм. Хоран кокли или вĕт кôкăль, пироги больше пельменей. Кильд. Хоран кокли ай кĕрӳм пор, камакая лартсан ай çын кормасть, сĕтел çинче ай çын корать. Курм. † Эй аки, хора аки, хоран кокли туса тох, кам савать, вăл çиять. Хора-к. † Хоран кокли тунăскер, çупа поçса çынăскер.
возразить, дать ответ. Латышево. Мĕншĕн хăйне хирĕç тăвăрса каламарăр? — Пирĕн ачасенчен мар ĕнтĕ вăл хуру тавăрасси (дать ответ словом на оскорбление).
хорăн, береза (Веtula). Ст. Чек. Хурăн виçĕ тĕслĕ пулать: хура хурăн, хап-хура, кăчăкăсăрри — ама хурăн. А.-п. й. 62. И-и-и, лăс хурăн, лăс хурăн, хăвăн патна çуркуннеччен пурăнма яр-ха, тет. N. И лăс хурăн, лăс хурăн, лăсĕпеле илемлĕ. М. Сунчел. Картлă-кĕртлĕ пашалу, кукăр-макăр хурăн. Нюш-к. Пĕчик хурăна ватă çынсем лартаççĕ, çамрăк çынсен лартма юрамас тет, мĕншĕн тесен хурăнĕ лартакан мăйĕ пек ӳссе çитсен, лартаканни вилет тет. Чураль-к. Хурăн кассан — хĕрарăм вилет тет (во сне). Орау. Ватăсем хурăнран нихçан та туя тумаççĕ. Ib. Хурăн хуллипе выльăха çапмаççĕ. Ĕлĕкрех хурăн шăппăрипе выльăх çӳрекен вырăна та шăлман. Вите урайсене ватăсем хурăн шăппăрипе шăлтармаççĕ. Выльăхĕ хĕсĕр пулат, ĕрчемест, теççĕ. Собр. Кĕсреье хурăн хулипе çапсан тике тумас тет. Эльгер. Ăвăс, хурăн... кăштăртатрĕç,— чухенеççĕ ăш çилпе. Ир. сывл. 35. Хĕрсен кĕлетки-çурăмĕ шур хурăнăн туйăнать. Ib. Шап-шур хурăнсем хĕр-упраç пекех выллянтараççĕ пӳне, пит-куçне. Ст. Чек. Кĕçнаксăн (дер. Малая Акса) хурăн пур, вăл хурăна ялпа тухса чӳклемесен... Юрк. Кайăттăм, тăван, çулпалан, икĕ аяккинче хурăн шур. Выльăттăм, кулăттăм, тăван, çамрăк пуçра хуйхăм пур. Якейк. † Хорăн айăн çол турăм. Я проложил дорогу под березами. ГФФ. † Хорăн котĕнчи хорăн çырли, Земляника у корней березы. ГФФ. † Мăн çол орлай каçрăмăр хорăн çулчи солхĕнпе. Мы переехали через большую дорогу в тени листьев берез. А.-п. й. 62. Вăрман хĕрринче кĕмĕл хурăн ларать хумханса. Пазух. † Вăрман илемне мĕн кӳрет? Хурăн çулçи — çав кӳрет. Айб. Унтан вăл (лисица) хурăн хуппи сӳсе илчĕ тет те, хурăн хуппи çине пылчăкпа çыру çырам пекки турĕ, тет.
назв. села Хорновар-Шигали (в 8 км от села Трех-Изб-Шемурши). Ст. Шаймурз. Хурăнварта хура чĕкеçсем пур. || Назв. оврага. Макка, Б. Аксу, Альш. Хурăнвар — вăл пысăк çырма. И. Тукт. † Хурăнварта хур пусрăм. Н. Тайдеряк. Вăл çырмара ĕлĕк хурăнлăх пулнă, тата пу-лăх пулнă. || Назв. луга. Яльчики. Хурăнвар — улăх ячĕ.
родственник, свойственник. Шорк. Хорăнташ, родство по мужской линии. Сред. Юм. Хôрăнташ, родственники по женской линин. Çатра-Марка. † Сарă, сарă хĕрсене савса торă çоратнă, хора, хора хĕрсене хорăнташшăн çоратнă. N. Вăл çын пире хурăнташ. Аттик. Аннене пăртак хурăнташ тивет пулас та, çавăнпа ăна анне апай тет. Кан. Враг. Мĕншĕн кăна шавлать çав халăх, çĕнĕрен хурăнташа тытăннăран. Альш. Суйла-суйла хурăнташ тупрăм, çын сăмахпе сивĕнмин лайăхчĕ. Тайба-Т. Çĕнĕрен хурăнташ тупрăм тесе, кивĕ хурăнташна ан пăрах. Тим. Тăвансем пурте лайăхран, çавăнпа хурăнташ пултăмăр. Сред. Юм. Укçан хурăнташ çук. N. Вăл пире хурăнташ тивет (лекет). Он нам приходится родственником.
хорла, караулить, стеречь. Пшкрт. Хĕрĕ каларĕ: Ну, тет, эппин, тет, хорла, тет, мошпĕт вăл килсе çитĕ, тет, сана вĕлерсе пăрахĕ, тет. Тяптяево. Тата тепĕр каç вăталăх ывăлĕ хурлама кайнă.
то же, что меслет, май, способ, лад, метод, средство. Базл. Мĕн хурмă, каким путем, каким образом, каким методом. Ib. Ĕç патне пыра пуçласан, ĕçе мĕн хурмă тăватпăр, теççĕ. Ib. Мĕн хурмă тусан мĕнле пулĕ-ши? Ib. Пасара мĕнле хурмă каятпăр? (лашапа-и, çуран-и, пĕччен-и, ушкăнпа-и). Ib. Вăл ачасене мĕнле хурмă вĕрентет?
хорт, насекомое вообще. N. Улт ураллă хурт. Букв. 1886 г. Вăрманта пин хурт пуртăр. || Червь, червяк. Орау. Калчасене хурт çия пуçланă. Ib. Хурт çияшшĕ чĕлхĕне-çăварна, çăварăнтан пĕр путлĕ сăмах тухмасть. Микушк. Ыраш хурчĕ нумай пусан, тепĕр çул ыраш лайăх пулать, теççĕ. ГТТ. Çулçă çине хурт ӳкнĕ, хурт пуснă. || Подобне червей, выдавливаемое из лица (кожное сало). Ирч-к. || Пчела. N. Хурт сăхрĕ. Пчела укусила. В. Тим. Çак хуçанăн ĕçки-çики пурте ватă хуртăн пылĕсем. Орау. Хурт çĕмĕрни нихçан та каçмасть (не прощается). Юрк. Хура çĕмĕрт лайăх çурăлсан хурт нумай уйăрат. N. Калах хуртсе кăлартăр пулĕ. Мĕнле, пурте чĕри? Вăй пур-и? Торх. Хуртсен вĕллере апат çук (меду нет), антарман. Ib. Хуртсем ĕçе кайма тапратрĕç (главный взяток). N. Хурт утарне хурчĕшĕн анчах илнĕ вăл (из-за пчел). Торх. Кăçал хуртсен апат пур (медосбор хорош). Ib. Хуртсем ӳкрĕç вĕрене çине (çăка çине, кăчкă çине). Так говорят о полете пчел. Ib. Хурт ĕнмест. Пчелы не ведутся. Ib. Хурт вылятать. Ib. Хурт уçăлчĕ. Пчелы облетелись. Ib. Хуртсене уçăлма кăларса лартрăм. Я выставил пчел для облетения. Ib. Хурт чĕкĕрет. У пчел понос. Ib. Хурт çăвăр ячĕ. Пчелы нароились. || Пчелиный рой. Орау. Хурт тупнă. Нашли рой. Торх. Хурт каялла тухрĕ (о слете посаженного роя). Ib. Таракан хурта лартма тимĕрпе янтратаççĕ. Ib. Хурт амăш çине ӳкрĕ. Отроившийся рой возвратился назад к матке, в свой улей. N. † Вăрман витĕр хурт каять çăка йывăç шыраса, эпĕр кунта килтĕмĕр юлташсене шыраса. ЧП. Хура вăрмана хурт ятăм, хура çĕлен пуррине пĕлмерĕм. Шарбаш. Ялтан яла хурт тусчĕ, хурт тус марччĕ, хĕр тусчĕ, тăрса юлчĕ мĕн тăвас. N. Пĕчик алăкри хорт ӳкрĕ. || Улей. Тюрл. Пĕр пуç хорт (улей).
назв. растения, котовник (Nереtа саtаriа). Нюш-к. Хурт курăкĕ, пустырник (Leonurus cardiaca). Эту траву у нас кладут в раны скоту. Ib. Выльăх урисем е каçанĕсем хуртлансан, хурт курăкĕ сапса тӳрлетеççĕ. Ib. Выльăхăн мĕн те пуса хуртлансан, хурт курăкне типĕтсе, тĕвсе хуртланнă вырăна тултарса яраççĕ. Вара суранти хуртсем пурте анраса вилсе пĕтеççĕ. Хурт курăк туни тăваткăл, ăшĕ хăвăл. Тунипе çăвăлчисем çинче чикекен тĕксем пур. Хăй вăл куçлă кутан пекех. Анчах унăн чечеккисем сарă мар. Хурамал. Выльăх хуртлансан хурт курăкне çăнăх пек вĕтетсе сапаççĕ. N. Хурт курăкĕ = хурт тăкан курăк.
ужовки. Оп. ис. ч. II. † Тевет куççи, хурт-куççи, татса илмеллех килнĕ эпир, татса илмесĕр каймастпăр. Мы приехали с тем, чтобы непременно сорвать ужовки, которыми украшена „тевет“ (перевязь); мы не уедем, не сорвав их. СПВВ. ЕХ. Хурткуççи, хĕрсен шăрçаран тунă пысăк мăйçыххи хĕрне çакаççĕ, вăл пурне салми пекех, шап-шурă чултан тунă.
насекомые. Сред. Юм. Хурт-кăпшанкă, ползающие насекомые. N. Хурт-кăпшанкă заключает в себе и червей. Ст. Чек. Хурт-кăпшанкă, личинки червей и нелетающие насекомые. Собр. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылтăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Т. VI. 35. Çĕрти шăши-шăрчăкран та, хурт-кăпшанкăран та эсĕ сыхласа, эсĕ упра, турă. (Из моленья „Учук“). N. Вăл çĕре кĕрет те, хурткăпшанкă çимĕçĕ анчах пулса тăрать. N. Хăрăк юман хуйхăрать хăйĕн кунĕ пĕтнĕшĕн, хурт-кăпшанкă хуйхăрать уйра йăран пĕтнĕшĕн. ÇМ. Хурт-кăпшанкă та çу кунĕ савăнса вĕçетчĕ.
Хосан, г. Казань. Орау. Хусанĕпех çӳренĕ иккен (по всей Казани). Н. Карм. Хусансенчен Мускав курăнат, теççĕ, тусем çине ăлăхса пăхсассăн. N. Çакă ĕç Йăван ĕмпӳ Хосан тортса илнĕ чох полнă. Рак. Ашшĕ ура сыриччен ывăлĕ Хусана çитет. (Тĕтĕм). Регули 1474. Вăл пырса Хосана, Шопашкара. Çĕрпӳве. Яргейк. Пĕр хĕлĕх туртăп, Хусан тапратăп. (Хутăр çăмхалани). Коракыш. Хусан хылчăкĕ кунта килсе ӳкĕ. (Йĕп). Собр. Хусан хули вылять ту çинче, мĕлки ӳкет Самар шыв çине. СТИК. Хусан çулĕ тап-такăр (т. е. дорога скатертью). Пĕр-пĕр çын наянланса, хăй кайса илме ӳркенсе, тепĕр çынтан япала ыйтсан, леш ăна çапла каласа хурат. Н. Седяк. Кунти чăвашсем Хусан купĕрнинчен килнĕ. Тояпа ялĕнчен, Хура Шыв ялĕнчен, Йĕлмелĕ. N. † Пуса сартăм пурана, çил вĕçтерчĕ Хусана. Орау. Хусанăн мĕнĕн (в Казани и прочее) сĕтĕрĕнсе çӳресе ӳснĕскер. N. Хусантан укас килмесĕр тимĕр пукан çутăлмас. (Çурăм килни). Рак. Хусантан укас килмесĕр хурт-кăпшанхă тапранмаст. (Пăр кайни). Ib. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хапха уçăлмасть. (Çутăлни). Микушк. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хăма çурăлмасть. (Çуркуннехи пăр çурăлни). Нюш-к. † Хусан çуни хуçмалла, хуçсассăн иккĕн лармалла, тăссассăн тăваттăн лармалла. Юрк. † Хусан çуни хуçăлмалла, хуçăлсассăн та иккĕн лармалла. ТХКА. Асаттепе иксĕмĕре Хусан кăтартса çӳрерĕ. Оп. ис. ч. II. Хусантан саккун килмесĕр хăма çурăлмасть. (Хĕвел тухни). Доска расколется не раньше, как придет указ из Казани. ГФФ. † Хосантан тохакан мăн çолĕ... Казанский тракт. || Назв. селений. ЙФН. Хусан, ял ячĕ.
(Хозанка), чувашин из сторонников Пугачева. Индикеев. Хосанкка улпут ачисене, урисенчен тытса, юман çомне çапса вĕлернĕ. Çапла çӳресе, вăл пĕр-икĕ кĕлет тăвар пуçтарнă.
трогаться, двигаться, шевелиться, расшевелиться. СПВВ. ПВ. Хускалат. Ильмово. Вăсем вырăнĕнчен хускалсассăнах сăвă кала пуçлаççĕ те, вырăна çитичченех калаççĕ. N. Вăл вырăнĕнчен хускалсан, паттăрсем хăраса каяççĕ. Ск. и пред. чув. 92. Турă, çырлах, ан пăрах! ахăр саман хускалать. КВИ. Тукмак (волк) ӳкнĕ, хускалмасть, пăхрĕ вилĕм килнелле. || Выступать, волноваться. N. Пĕтĕм халăх хускалчĕ вара. || Начать войну. N. Тата турккă та хускалнă. || Толст. Пĕтĕм хулари йытăсем хускалнă пек (лаялн). || Приниматься. ПТТ. Ют ялсенĕн уй-чӳксене ирттереççĕ те, тин вара хамăрăн (т. е. чук) тума хускалаççĕ. || N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ. N. Нумай çыра пуçласан, ăшчик хускалать. N. Унăн чĕри йăлтах хускалнă (расстроился?).
трогаться, двигаться. СПВВ. ПВ. Хусканат. Орау. Турĕ лар, ан хускан, асту. Сред. Юм. Эс пĕр ларнă чôхне чипер, вырăнтан хосканмасăрах лар-ха. N. Вăл ман хулпуççисене урисемпе пуснă та, эпĕ хусканаймастăп та. Çăварни. Унăн умĕнче (перед ним) пĕлĕт хусканĕ, хĕвел тĕттĕмленĕ. || Шататься. N. Шăл хусканать. N. Юпа хусканать. Столб шатается. || Чув. пр. о пог. 207. Ĕлĕк пит йывăр ĕç ĕçлесе çĕмĕрĕлнĕ çыннăн шăмми-шакки хусканса ыратсассăн, çанталăк йĕпене каять. Когда у человека разбитого от очень трудной работы, заноет тело,— к ненастью. || Томашиться, забегаться, засуетиться. N. Пĕтĕм хула хусканнă. Чув. пр. о пог. 262. Хуртсем хускансан, йĕпе-сапа пулать. Если пчелы толкутся, будет ненастье. || Орау. Ăна илтсен, ман пĕтĕмпе чĕре хусканать.
хоскат, двинуть. N. Вăл тусене хускатса лартать. N. Çакскер пĕренене урипе кăшт хускатса ячĕ, тет. || Расшевелить. Орау. Хăмлана пăртак хускатасчĕ, ытла хĕрсе кайĕ. || Поднять. N. Мăн çол çинчи хура тусанне хора-тор лаши хоскатрĕ. || Начинать. N. Çапла вара туй хускатса пӳрте кĕреççĕ. N. Вара турккăсем крексемпе вăрçă хускатнă. || Тревожить. Баран. 103. Вак тымарĕсене хускатма юрамасть. Орау. Шыва ан хускат, пулăсем хăраççĕ. N. Çеçен хире тухрăм — ут кустартăм, кăлкан тĕпĕсене хускатса. Хурамал. † Укăлчаран тухрăм, ут кустартăм, кивĕ кăлкансен тĕпне хускатрăм. Никит. Пирн пек çамрăк ачасене Шупашкар улпуч хускатрĕ. (Солд. песня). || N. Эсир йĕрсе манăн чĕрене пит хускататăр (расстраиваете). Орау. Чĕрене ан хускат ăна каласа. Сĕт-к. Вăрман орлă çил вĕрет, йăвăç шулчине вăл тăкать, холаран холая хот çӳрет, пирн ăшчика вăл хоскатать. N. Эсĕ курма пырап, тесе, манăн чуна хускатрăн. Ты написала, что приедешь побывать, и тем лишила меня покоя (взбудоражила). || Растревожить. N. Шурă шупăр çĕлетес мар, яшсенĕн чунне хускатас мар (раздражать?) В. С. Разум. КЧП. Сарă хитре хĕрĕсем шур шупăрсем тăхăнса тăраççĕ пӳртсем умĕнче каччăсен чунне хускатса. || Раздражать. Н. Карм. Ура çине тăтăм таш ташлама, курайман тăшман чĕрине хускатса. || Пугать. Пазух. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. || Наводить страх. Альш. Тĕк тăмалăхах çын чунне хускататăн эсĕ (понапрасну наводить страх).
хоç (хус’, хос’), ломать, изломать (вещи). Сет-к. Порт аврине темчол хăтлансан та авса хуçас çок. N. Суха-пуçне Хлимансем купăста йăрань сухалама илсе кайрĕç те, хуçса кӳрсе пачĕç. А.-п. й. 47. Тилли каялла çаврăнса пырать те, шĕшкĕ туя хуçса илсе, тытăнать кашкăра ăшалама. А лиса возвратилась обратно, отломила орешник, взяла волка за хвост и ну стегать его по спине. Ib. 103. Ирхине хĕр йĕке вĕçне хуçса илет те, ашшĕне парса çапла калать... А утром она отломила кончик своего веретена, подала его отцу и говорит... Ib. 69. Инке, аяк пĕрчи хуçатăн,— тесе кăшкăрать Пӳрнески кăвас чĕрес ашĕнчен. Аскульск. Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчеи çĕнĕ урата хурайĕç. N. Тăрăс! тарас! тапар-и? уратине хуçар-и? уратине хуçсассăн авăспалан саплăпăр. Сиктер. Шывăн леш аякки симĕс хулă, хуçаймарăм ывçăм туличчен. N. Хветĕр арăмĕнне канчалаççине хуçса пĕтерчĕ те, вара кăнчалине унича алăк çине ялав çакрĕ. || Сгибать. К.-Кушки. Алă хуç. Самар. Хăшĕ унта ура хуçса ташлат. Тогач. Пĕр карташ сурăх мый хуçса выртĕ. (Кукăльсем). || Складывать. ГФФ. † Хосан çони хоçмала, хоçсан иккĕн лармалла. Казанские сани складные, если их сложить, можно сесть вдвоем. || Заломить (шапку). ЧП. Хуçрăм лартрăм çĕлĕкме. Собр. Туртнă çыхнă пилĕкне, хуçнă лартнă çĕлĕкне, хĕнемен çынна хăвармасть. (Милĕк). || Колошматить. В. Олг. || Изуродовать. N. Микуçа хăй арăмне халăх кĕлечĕ патĕнче çапса хуçна тĕлте çапса хуçна. Кан. Арăмĕн аллине çапса хуçнă. Изамб. Т. Кăна çăварĕнчен, самсисенчен юн киличчен хĕнесе хуçнă. || Ранить. N. Улпут сыснине улт сыснана петĕм хуçрăм та, пĕр кĕлет какай турăм. А.-п. й. 61. Анчах пĕр пĕчĕк вĕçен кайăк, темле ăнсăртран çунатне хуçнăскер, вĕçсе каяйман та, пĕчченех тăрса юлнă. || Юрк. Яшки пиçнĕ, хуçнă, пырас та çиес. N. Çав такана кăçалхи çул çав пирĕн ачанăн туйĕшĕн тытса пуснă, пиçнĕ, хуçнă, çак туй халăхшĕн хатĕрлесе хунă. || Свернуть. Якейк. Йăвана пĕр конта хуçса прахрĕ, темле осал чир полч (свернуло). || Разорять. Изамб. Т. Юрлăскере тата ытларах хуçса каять ĕнтĕ (разорит). Жатва. Вĕсем ниме юрăхсăр пукра пек, кирлĕ мар йывăç пек, тасисенех усал тăвасшăн пурăнаççĕ, кăлăхах тасисен пурăнăçне хуçаççĕ. Ачач 77. Пĕтĕм пурнăçа хуçса хăварчĕ вăл. || Огорчать. Альш. Ашшĕ-амăшне хуçаççĕ (умирающие дети). || N. Хĕрарăмсем сăмах хуçса калаççĕ (или калаçмаççĕ?) || Сăмахпа çапса хуçаççĕ. || N. Шывăн урине хуç = сивĕ шыва лĕп ту. || Плести (лапти). ТХКА 27. Пысăк, йăвăр çăпата хуçса парса тарăхтартăн мана. НР. † Пĕлтĕр хуçнă çăпатине тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Лапоть, начатый (который начал плести) в прошлом году, в этом году доплел я.
ломаться. N. Анне алли хуçăлнине пĕлтĕм. А.-п. й. 63. Ман çунаттăм хуçăлчĕ, çавăнпа эп вĕçейместĕп,— тет кайăк. Ib. 33. Сиккелесе пырать кайăк хуçăлнă çунатне тăратса. Ib. ЗЗ. Иккĕшин те (качака такисен) мăйракисем хуçăлса ӳкнĕ, хăйсем аран-аран кăна пашкаса выртаççĕ. Ib. 111. Упа хăпарса ларсанах, урапа турти хуçăлчĕ кайрĕ. N. Йывăç хуçăлса аннă пек хуçăлса антăр. Орау. Ку ламппăн правулккисем хуçăлса пĕтнĕ. Сред. Юм. Пилĕк хуçăлать-и мĕн, ытла пĕрте пĕкшĕнейместĕн. (Говорят, если человек с трудом наклоняется). Оп. ис. ч. II. Туя тăрри тумхах çул, алăри туям хуçăлах карĕ, хамăн ура тупань шăтах карĕ. Трость, бывшая у меня в руке, вдруг переломилась, и я наткнул себе подошву ноги на острых кочках дороги. КВИ. Тăпра çине çавăнтах кайрĕ этем йăванса, ăнĕ тухса кайнипе ури анчĕ хуçăлса. Сред. Юм. Ай, пĕрмай кĕрешсе çӳренĕшĕн алли хуçăлмаччĕ = алли хуçăлтăрччĕ тени полать. Юрк. Ылттăнтан алка авăнмас, мамăкран тӳшек хуçăлмас. || Износиться. СТИК. Атă чис масаран карĕ, кунчи пĕркеленсе хуçăлса анчĕ, кĕли пĕтрĕ (о сапогах). || Разоряться. || Падать (о цене). Орау. Хак хуçăлчĕ. Цена упала. || Пропасть. Çĕнтерчĕ 59. Пурнăç шанчăкĕ хуçăлчĕ. Кан. Враг. Çип пек çинче пĕвĕм, айван ăсăм, хуçăлачкĕ (= хуçăлать-çке) çичĕ ют аллинче. || Огорчаться, расстроиться. Пазух. † Сантан йывăр сăмах ай илтсессĕн, манăн çемçе кăмăл та хуçăлать. Янтик. Хула енчен çил вĕрет, хурăн туратне хуçасшăн. Хурăн турачĕ хуçăлмарĕ, аттепе анне кăмăлĕ хуçăлчĕ. N. Петĕр çавăнта анчах хăйĕн хуйхипе хуçăлса пĕтнĕ чунне лăплантарса пурăннă. Капк. Вăл вара, кăмăлĕ хуçăлнипе, чире ернĕ. || Переживать (горе). N. Ухванеçе вĕсем йĕрсе хуçăлнине итлеме пит йывăр пулнă.
гнуться. Риккошкăнь-Янасал. † Вар пуçĕнчи вăрăм йăмри авкаланать, хуçкаланать (гнется-пригибается), çиле йоримасть (не может ветру угодить). Собр. Алăкран кĕтĕм, хуçкалантăм, урай сыппине çитрĕм, хуçкалантăм. (Алăкран сивĕ кĕни). || Упражняться. Чем люди живы. Пăртак хуçкаланса ăшăнкала-ха (разомнись, погрейся). || Изгибаться. Ердово. Вăлта холли пӳвĕм пор, авкаланать, хоçкаланать, той илемне вăл кӳрет. Ск. и пред. чув. ЗЗ. Икĕ çырма хушшине пуçтарăнаççĕ маттурсем, йăваш чăваш ывăлсем хуçкаланса ташлама. || Ломаться, кривляться, вихляться, жеманиться. N. Çĕмĕрт хулли Алекçи каялла-малалла хуçкаланать, ниçта кайса кĕримастĕ, Кулина патне кайса кĕрет. ГФФ. † Окошки омĕнчи олмаççи авкаланать, хоçкаланать — йориймасть, кил хоçине йориймасть. Ял варĕнчи сар каччи авкаланать, хоçкаланать — йориймасть, кил хоçине йориймасть. Яблоня, что растет пред окнами, к гнется, и вихляется, а не может угодить хозяину. Русый парень, живущий на середине деревни, и вихляется, и ломается, а не может угодить хозяину.
складка. Чхĕйп. Çипрен тунă вăрăм çурти çăкăр çинче çунса ларнă. Вăл çуннă майпе хуçланчăкне çӳлелле хăпартса пынă. Вăл вара çĕрĕпех сӳнмесĕр çунса тăнă.
хоçа (хуз’а, хоз'а), хозяин, владелец; купец. Орау. Ку çăпатан хуçи çта? Юрк. Хуçисем паллă кăна пысăк хăнине тытăнаççĕ мĕн пурĕпе силлеме. Ib. Хуми çӳллĕрен ниепле те тушне (тушу овцы) тепĕр енне ывăтса каçараймасть; хуçи хăй патне пынине курмасăр тек асапланать. ЧП. Пĕр икĕ çавра юрă юрласшăн хаварас мар хуçин кăмăлне. Хуçи хуçа ятлă мĕн, сăрисем пыл пек тутлă мĕн. N. Эсĕ, Марье, нумай пулать-и хуçана кĕни? Кам хушрĕ сана манран иртсе пурăнма? N. Ĕлĕкхи хоçи (мой) тĕл полчĕ. Якейк. Ĕçес-çияс хуçаран, калаçас-колас хамăртан. Кильд. Вара вăл хăй те хуçана ӳкнĕ. N. Хуçанăн сылтăм енче çĕнĕ пӳрчĕ пур, тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăватă кĕтеслĕ, çине шатрун виттернĕ, ăшне калтир турттарнă. Çав çĕнĕ пӳрчийĕн сакăрвунă сакăр сакки пур, пĕр саккине пире выляса кулса ирттерме памĕ-ши? Тата унăн çичĕ çулхи вăкăрĕ (вăкăри) пур, мăйраки кĕмĕл, чĕрни ылттăн, мăйракипе çĕр чавать, чĕрнипе çул хывать. Çак хуçанăн аслăк тăрринче пĕр кăркки пур, унăн-кунăн кускаласа çӳрет, уна икĕ çулччен тытайман пусман, халĕ туй халăхĕшĕн тытнă пуснă, сĕтел çине лартнă, çуначĕпе витнĕ. Курм. Хуçа апачĕпе: чăкăтпа, çӳкӳпе. П. Пинерь. Килмĕттĕм эпĕ çак киле, илемлĕ иккен хуçан ĕçкисем. ГФФ. † Эпир контан кайсассăн, хоçи йолать хорланса. Когда отсюда мы уедем, хозяину станет грустно. ГФФ. † Хоçи тохрĕ те курмашкĕн те. Вышел поглядеть хозяин. ГФФ. † Хоçи çӳрет савăнса. Хозяин ходит и радуется. А.-п. й. 18. Утар хуçи илтсессĕн, иксĕмĕрĕнне те тирсене сӳсе кайĕ,— тет. ГФФ. † Порнеллĕ те перчаткă тахнас мар, хоçасен чонне хорлантарас мар. Уж не будем надевать перчаток, чтобы не огорчить этим купцов. ГФФ. † Самар алстоль сар алстоль, Самар хоçи йышăнмасть. Самарский купец не признал за свои самарских желтых толиц. ГФФ. † Номай окçапа мĕн тăвас? Эпĕр хоçа полас çок та, хоçа ятне илтес çок. На что нам много денег? Купцами нам не быть, не нам носить имя купца. А.-п. й. 71. Çав вăхăтра çулпала пĕр хуçа вĕçтерсе килет, тет. || Хозяйство. О землед. Кил-хуçара сухапуçĕсем анчах пулсан, навуслă анасене плуксемпе сухаланă пекех сухаламалла. || Ходар. Пире тата кайăкран-хуçаран, вăрăран-хурахран, вутран-кăвартан, шывран-шуртан, тĕрлĕ хуйхăран, тĕрлĕ чиртен, тĕрлĕ асапран — хăтар пире.
хот, бумага. N. Эпир пӳрт ăшчиккине хут çыпăçтартăмăр. ТХКА 4. Эпĕ профессăр мар, ăслăлăха нумай вĕренмен, пăртак шурă хут çине хуратса çыркалама, алă пусма çеç пĕлетĕп. Артюшк. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмес, туп. (Вăл пулĕ келенче). Собр. Хусан çинче хут вылять, Хусан илемне çав кӳрет. N. Хăят чиркĕвĕ хут çинче. ГФФ. † Кĕтмел аври хот полчĕ те, манăн савни йот полчĕ. Брусничиая трава стала бумагой, моя милая стала чужой. || Письмо. N. Пичче вилнĕ хот килчĕ. N. Икĕ хот хяль ола-хыçлах кисе (пришли). N. Эсир хот ма питĕ сахал çыртăр? N. Тата нумай çырмалли, тулĕк хут çине кĕмест. N. Эпĕ сан хута пĕр маях алла илтĕм. N. Халĕ хăвăн хоту çинче те килчĕ атрĕсу. N. Ман упăшка хут яман-ши? N. Эпĕ пыракансенчен хотсам парса ярсаччĕ. N. Пирĕн пата хот ямасăр ан тăр. Якейк. Çак хота хирĕç эп хот ярас темесп. Я не хочу ответить на это письмо. Ib. Эп он хотне уçса воларăм та, кальлях çыпăçтарса лартрăм. Н. Сунар. Ун патне хут ӳкерсе яр. N. Çак хотран йолап сив чирпе. || Деловая бумага, документ. N. Пĕр-пĕр ĕç хучĕ çырнă чухне. Турх. Чавкасем саккун хучĕпе виçĕ çерçие чĕннĕ, тет. (Авалхи юмахран). Юрк. Пĕр ерне яхăн çапла ют хулара пĕр хутсăр-мĕнсĕр граф Игнатьев ячĕпе пурăнсан, хайхисем хăйсен хулине тавăрнаççĕ. Çĕнтерчĕ 46. Комсомол яччейккипе пионер отречĕн клупĕ тесе çырнă хут çапнă. || Грамота. N. Эпĕ сире çырăва (хута) вĕренесси çинчен каласа кăтартас тетĕп. ЧС. Эпĕ хут вĕрене пуçласан, кирĕметрен хăрави ахалех пулнине кăшт туя пуçларăм. Байг. Кушкăра хут вĕренсе килсен, эпĕ пĕрмай кĕнеке вулаттăм. N. Хута вĕрен. N. Хута вĕрент. Трень-к. Эпĕ ача чухне хĕлле хут вĕренме çӳреттĕм. ТХКА 14. Хут вĕреннĕ çын. Абыз. Çитĕнтернĕ, хут вĕрентнĕ. Курм. Авал чăвашсене хут вĕренме питĕ йăвăрччĕ. Сред. Юм. Хôт патне ятăмăр. Послали учиться. N. Ачасам хот патне карĕç-и? Б. Янгильд. Эпир хĕлле хут патне кайнă чух ялан мулкачă йĕрлеттĕмĕр. Сред. Юм. Эс хота пĕлет-не? Знаешь ли ты грамоту? Якейк. Тияк мари полччăр-и, хот воласа ларччăр-и, шор пĕремĕк çиччĕр-и. N. Хусан тиекĕ мĕн ĕçлет? Çыру çырать те хут çапать. || Бумажный. Чăв. й. п. ЗЗ. Вăл укçасем пурте хут пулнă иккен. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ.
учиться, грамота. Капк. Эй, инкесем, аппасем, хĕрсем, хутла вĕренме тытăнар. Трак. Хутла вĕренме шкулĕ те çывăхра пулман. Качал. Ĕлĕк пĕр карчăкăн икĕ ывăл пулнă, икĕш те Йăван ятлă, тит. Икĕшне те карчăк хутла (вĕренме) пачĕ, тит. Якейк. Ачая хотлая патăм. Ib. Хотларан тавăрăннă чох йăтă чут толласа тăкатчĕ. Ib. Сан хотлупа тем тăвать поль Çтуппан, ахалях вăл лайăх порнать. Больно, чай, нужна Степану грамота, он и так хорошо живет. Курм. Эпĕ сакăр çул ăшне кайсан, мана хутла патне чĕнчĕç. Пирĕн пыл парса, укçа парса юлма вăй çитмер. Б. Олг. Эп хотла вĕрентĕм ик çол. Курм. Хотла пĕл. Ib. Ун чухне чăвашсем хутла йĕркине пĕлмесĕр çапла аппаланса пурăннă (т. е. делали суеверные обряды) = И В обмен на бумагу.
раз. Кан. Виççĕ çурă хут ытларах. Янтик. Пирвайхи хут эпĕ çварнире карăм, иккĕмĕш хут хрен эрнинче карăм. А.-п. й. 15. Питех те вăйлă япала-им вăл апла? — тесе ыйтать йытти, кашкăр çинчен пĕрремĕш хут (первый раз, впервые) илтекенскер. Орау. Иккĕ кайса ик хутчен те чей ĕçрĕм (оба раза). Чув. кален. 1911. Апата кунне виç-тăватă хутчен парас пулать. Орау. Эп ун патне виçшер хут кайăп (буду ходить по З раза), Якейк. Виç хут сан пата килтĕм, итто сана коримарăм. Кн. для чт. 102. Пăртак ларсан, тарăн юр çинче пĕр-ик хут малалла сикнĕ те, каллах кайри урисем çине ларса ун-кун пăхма пуçланă. Ой-к. А мĕн çĕр хут каласси пур ăна? Эпĕ сана тахçанах пĕрре каланă вĕт, терĕ, тет, старик. Зачем же повторять это сто раз? — сказал старик,— ведь я уже говорил тебе однажды об этом раньше. А.-п. й. 35. Тăрна тата тепĕр хут ыйтать: Тилĕ тус, сан ăсу миçе, манăн пĕрре те юлмарĕ ĕнтĕ?–тет. Ib. 81. Виççĕмĕш хут каять. Ib. Пăрçине ку хутра та тăм илсе каять. Регули 1044. Пĕрер хут анчах текен. Ib. Икшер хут килтĕмĕр сан пата. N. Пĕр конта темиçе хут килет. Завражн. Пĕрре килсе кайсан, тепĕр Хут часах килчи? Баран. 105. Шăнкăрчă çу каçиччен икĕ хут чĕпĕ кăларать. Иккĕмĕш хутне кăларсан, ватă шăнкăрчисем çамрăккисене пухса кĕтĕвĕпе вĕçсе çӳреççĕ. КВИ. Вилнисене юрăпа шăтăк ăшне антарчĕç. Ĕречĕпе вырттарса виççĕ ӳксе пуççапрĕç, ури çине тăчĕç те виçĕ хутчен пуç тайрĕç. || Шурăм-п. Пирĕн пĕр хут çине аксан та, ик хут çине аксан та пĕр пекех пулать, теççĕ. Ib. Нăрваш енелле пĕр хут çине çеç акнăран акана пĕтере пыраççĕ. Сред. Юм. Хытти хутне тумалла. Нужно вспахать землю, лежавшую под паром, в первый раз. Баран. 100. Пĕлсе ĕçлекен хуçа малтанхи хутне кĕркунне сухаласа хăварать. N. Пĕр хутпа та пулин акса хăварăр. || Изамб. Т. Чӳречесем пĕчĕккĕрех те, тăватта-пиллĕкрен ытла пулмасть. Усем те пĕр хут кăна пулаççĕ. Орау. Сĕтне ик хут чӳрече хушшине лартнă. Поставили молоко на окно, между двух рам. Ib. Хĕлле эпĕр сĕте шалти хут чӳрече хушшине лартатпăр. Ала 6°. Çичĕ хут тимĕр алăк. || N. Арçынсем пĕр хут кĕпепех урапа çине кĕлте тияса киле турттарса каяççĕ. Изамб. Т. Чăвашсем çула кайнă чухне темиçе хут тăхăнаççĕ. Ст. Айб. Пĕчиккĕç пукане пур, пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Виç хутăн явнă шăрçаланса тăракан кантăра. N. Хитон — вăл çавнăллă кĕпе пек, пĕр хутăн та, икĕ хутăн та тăхăнма юракан тумтир. Регули 1045. Ик хучĕпех тăхăнса кайрĕ вăл, кĕрĕк-сăхманĕпех. Якейк. Эп паян сивĕрен виç хут кĕпе тăхăнтăм. || Этаж. Панклеи. Çӳлти хут, вăталăх хут, аялти хут. N. 6 хут тăринче пурнатпăр. Кан. Виççĕмĕш хута шыв хăпартать. || Слой. Орау. Чĕлхен пĕр хут тирĕ сĕвĕнчĕ юлчĕ. || Складки. N. Виç хут аркăллă шур кĕпе. || Выçăхакансем: Ламппă пулсан, çутчăрччĕç пĕр хутчен. Халапсем 31. Карчăкĕ те кăна шеллесе: пĕр хут кĕр эппин, тет (ну ладно, переночуй что ли). N. Апла халăх хĕн курнине куриччен, вăрçăра вилер пĕрех хут, тесе çырнă леш салтакĕ. || Помощь. N. Вĕренме ан пăрах. Итак халĕ алă хутне пынă пек те, çапах та ăна пăхас пулмас, ӳссен пит кирлĕ япала.
в значении за. Регули. Пурмис хутне тăчĕ вăл.
повторять; умножать, помножать. N. Иккĕ хутлă пĕрене. || Съездить (сходить) куда-либо (один или несколько раз), разьезжать взад и вперед. Шурăм-п. Пĕрмаях пĕрин патĕнчен тепри патне хутлаççĕ. N. Тата (кроме того) пĕр минутрах виç-тăват пин çухрăма калла-малла хутламалла пек туйăнат тет. Кажется старухе, ставшей вупăр’ом, что она может на 1000 верст перенестись в 1 минуту. Янш.-Норв. Евчи çапла сăмах çӳретсе темиçе те хутлат, кайран вара чисти килĕшеççĕ те (уговариваются), хĕр ашшĕ патне çураçма каяççĕ. Изамб. Т. Эпĕ пĕрре Тимеше хутларăм (= кайса килтĕм). Тюрл. Çорпилĕке миçе хутларăн. Сколько раз прошел от конца до конца (напр. при бороньбе, пашне). Пшкрт. Эп паян он патня виççĕ хутларăм (З раза сьездил, сходил). Хурамал. † Кӳлнĕ лашасем сарă пулсан, саккăр хутлăттăм Самара. Панклеи. Пĕр çĕртех ку виç саркавая виççĕ хутласа тавăрнса ларттĕр. N. Вăл Йăваншăн Пăрачкава тиректăр патне темиçе хутланă. || Складывать (бумагу), сгибать, перегибать. СТИК. Хутла хутла картлама пек туса хунă (сложено гармоникой, напр, бумага). Толст. Унтан çуначĕсене хутланă та, йăви хĕррине ларнă. Изамб. Т. Эп хут хутларăм (сгибал бумагу). Ст. Чек. Малтан шултра, кайран янăçемĕн вĕтрен вĕт хутласа майласа яраççĕ. Нюш-к. 2 кĕтессинчен хутласа З кĕтеслĕ туса каçан хыçне хулпуççисенчен çакнă. Шел. 64. Хӳрисене пурне те хутла-хутла тӳленĕ. || N. Киремечĕ, соккăрскер, хăй пĕччен никама та тытса хутлаймас. Н. Яха-к. Выльăхсем анса шыв ĕçрĕç пулĕ, путса ларнă пулсан та тытса ан хутла. (Из обращения к воде в „шыв мимри чуклени“). || Грести на лодке (?).
сгибаться, согнуться, сгорбиться, съежиться. Сĕт-к. Мĕн ват старик пек хутланса ларан. N. Вăл çавăнтах витре умне пĕшкĕнсе, чĕркуççи çине хутланса ларать. Альш. Кĕлтума карса хуратчĕç тет те аялти пӳлĕмне, унтан хутлана-хутлана выртса кĕлтăватчĕç тет. Календ. 1904. Хутланса кайнă тир çине шăршăллă сурансем туха пуçласан... N. Иесем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, тетчĕç. N. Асапланса хутлансах кĕтĕм. Толст. Таузик хăранипе чăркуççи çине хутланса ларнă. N. Хутланса анакан чăркуççисен стĕрек паратчĕ. КС. Çын (шăнсан) хутланса кĕрет. || Прижиматься. Янбулат.
протяжение, расстояние, проежуток. Альш. Пĕр вунă-вунпилĕк çухрăм хутлăхĕ çулĕ ту килет ялан та. СПВВ. Х. Хутлăхăмăр инçе, çӳрейместпĕр, килекентен салам ярсамăр. Альш. Вăл ял хутлăхĕсем инçе-и? Ib. Кашапа Елшел хутлăхĕ улт-çичĕ çухрăм кăна. Юрк. Ах тантăшçăм Анна пур, иксĕмĕр хутлăх аякра. (Хĕр йĕрри). Лашм. Вĕтлĕх кăна хутлăх хурамалăх, çимĕç пиçес çĕрсем пур. || Место. N. Хутлăх = вырăн. Альш. Тăхăр ял чӳкĕ хутлăхĕ. || Этаж. N. Çӳлти хутлăх, аялти хутлăх. || Между. Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех — пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕ — сĕн. Между лесом и озером Ескул луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. N. Мĕншĕн хĕвел пăхмасть-ши? - Пĕлĕт кĕнĕ хутлăха. Мĕншĕн савни çырмасть-ши? — Тăшман кĕнĕ хутлăха. N. Килте хăвăр хутлăхра килĕштерсе пурăнмасан, çыру та ямастăп. || Среди, в. Альш. Сайра тепле мăкшă-вырăс пулать хутлăхра (т. е. среди пастухов, которые все из татар). Юрк. Çын хутлăхĕнче пурăнса ӳссе. Ib. Туйсенче мĕнте арçыннисем çумне, пиçиххи хутлăхне, апла-капла чухне, çынна хăратма саламат (нухайкка) çакнă. || Отношение. Буинск. Упăшкапа арăм хутлăхĕ, супружеские отношення. ЧП. Каям теттĕм савнине, тăшман кĕчĕ хутлăха. Изамб. Т. Ан кĕр, савни, хутлăха, эп выляймăп, тăшман пур. К.-Кушки. Пирĕн иксĕмĕр хутлăхăмăр (е: хушшăмăр) аванах мар çав. Дело в том, что между нами (двоими) не очень-то хорошие отношения. || В течение времени. N. Çак хутлăхра вăл никампа та калаçман. N. Анчах пĕр виç эрне хутлăхĕнче первый класра по-русскому языку вĕрентсеттĕм. Альш. Вăл-ку çинчен калаçкаласа тăратпăр аранçĕ, çав хутлăхранах класа пĕр хам пĕлекен уччиттĕл пычĕ кĕчĕ. || Случай; причина. Тайба-Т. Юрламастпăр юрра хутлăхран, эпир юрлатпăр эсир пирĕн чи савнă туслăхран. Альш. Çапла тек вĕренмен хутлăхран, килти çинчен калаçа-калаçа ирттеретпĕр вăхăта. Тайба-Т. Пĕлтĕр çухалнăччĕ кĕмĕл çĕрĕ, кăçал тупрăм ăна хутлăхран (случайно).
время, течение времени, случай. Баран. Кирлĕ хутра унран пулăшу ыйтнă. N. Кайнă хутра, в случае, если... Трахома, çилĕ килнĕ хутра: пĕтни те лайăхчĕ санăн, теççĕ. Регули. Вăл хула кайнă хутра турăм. N. Çапла тавлашкаласа тăнă хутрах вилсе кайнă.
изредка, иногда, время от времени. Кан. Крымра халь те сайра хутран çĕр чĕтренсе илет. Якейк. Хутран виç кĕпене лорнап, пĕрне хутран тăхăнмалли тăвап, лайăх кĕпе, тонтир прăçнăксенче, пасарсенче, çимĕксенче тăхăнмалли. N. Хутран-хутран кăна çĕрулми пĕçерсе çиетчĕç. N. Хутран-хутран çеç килĕп. Букв. 1904. Хутран-хутран аякра куккук авăтни илтĕнет. || Время, течение времени. Альш. Пушă хутран (в свободное время) халлапсем яратпăр пĕр-пĕринпе. || Случай. N. Çакă хутран салтака каймарăм. Баран. 31. Тӳр килнĕ хутран вăл тепĕр чухне пилĕк пус анчах вăрламасть, тенкипех çаклатса тухать. Ib. 30. Шухăша кайнă хутран кăна (ему) тахăшĕ каланă пек туйăнать. Ib. 201. Май килнĕ хутран вĕсем çине тăма тăрăшнă. Ib. 128. Хĕн килнĕ хутран виле те çисе пăхать (лисица).
топить (печку, баню). N. Кăмакана вут хутни. Орау. Паян кăмакана хутса çунтартăн-и эсĕ? (истопил ли?). N. Хветли кантăр типĕтме мунча хутнă. Ашшĕ вăл мунчине хытă хутасран хăранă. Хветли ашшĕне каланă: эпĕ мунчине чулĕ хĕрмеллех хутман, тенĕ. N. Эпир пӳрте улăм (улăмпа) хутатпăр. Ромс 29. Вутă хутса çунтар, истопить печь. Орау. Кăмака хутса ятăм эп, те çунать, кайса пăх-ха. N. Ку таранччен пĕчик пӳрте вота хутман-ха. N. Эсир вут хутрăр-а паян? N. Эсир пӳртĕре мĕн (мĕнпе) хутатăр. Сборн. по медиц. Хĕлле е кĕркунне йывăр сывлăша туртса тăтăр тесе кăмакана хутах тăрас пулать. Изамб. Т. Кăмака хутса яраççĕ. Затопляют печку. Абыз. Хутса лартас, затопить. || Мочить (мочало, лен, коноплю). Изамб. Т. Шурă тăвас тесен шыва хутаççĕ (лен). N. Ку çырмана кантăр хутаççĕ. Якейк. Çапса пĕтерсен кантăра е йĕтĕне хотаççĕ. Ib. Эп паян ик солă кантăр, пĕр солă йĕтĕн хотрăм. Ib. Эс кантăр хăçан хотас тен? — Эп сус хотса кăларни эрне ытла уш. Ib. Эп сӳс хотса кăларнăранпа теминче кон та ирттĕр поль. Кан. Йĕтĕнпе кантăра хутмалла. Ib. Вăрăм Ухваниç Лăриванĕ ял хушшинчи пĕвене курăс хутнă. Б. Олг. Каран вара хотаччĕ кантăрне те, посине те, шура выртат виç эрне. Баран. 153. Çăка хуппине вĕсем шыва хутаççĕ. N. Кантăр хутма кайнă. N. Мунчала хутма кайнă. Поса кантăрне хотса кăларчĕç. Сред. Юм. Кантăра çапсан пăртак çемçелме шыва кайса пăрахнине — кантăр хутас теççĕ. || Ставить спряденные ннтки в золе в печку (белить нитки). Б. Яныши. Хора кораксем килсен, чăваш хĕрарăмсем часăрах çипсем хотса (пĕçерсе) пир тĕртме тытăнаççĕ.
хутăрпӳ, мера длнны (преимущественно для холста). Янш.-Норв. Вăл хĕре илмесен те илмелле (замуж и не возьмешь так возьмешь), эрнере виç хутăрпи хутăрат, питĕ ĕçлĕхлĕ вĕт вăл. Сред. Юм. Пире хôтăрпипе шôтлаççĕ. Полать пир виç хотăрпилли, тватăллă, пиллĕклĕ, олттăллă и т. д. N. Хутăрпи = 2 хур. N. Хутăрпи = 4 хур N. Миçе хутăрпӳ ятăн? Тюрл. Миçе хотăрпӳ санăн? (О холсте).
то же, что вунни, см. в хутăр йывăççи статью М. Николаевой. Паас. 136. Хутăр çилли çиппи. N. Хотăр çилли — хотăр мăтасланассине чаракан çип, вăл çиппе хотăра 10-шар пĕрче уйăрнă. Сред. Юм. Хутăр çилли тесе хутăр хутăрнă чухне çип вĕç шыраса тупма аван пултăр тесе çип пĕтĕрни чиксе хăварнине калаççĕ.
вместе, смешанно. совместно; часто. Орау. Çил утилле арçын ачасемпе хĕрачасем хутăшах выляççĕ. Ib. Мăйăрпа хутăш килнĕскер тем çырли ку, те урăх тĕрлĕ мăйăр. N. Хăярпа çарăк хутăш çиять. Букв. 1908. Шăшисемпе хутăш ман чăхă чĕпписене те çие-çие ятăн эсĕ (сьел). N. Йăранпа йăран хутăш пĕр хăлаç пулса пычĕ, хăвасене икшер аршăнтан пăрахса пытăмăр. || Остатки. Ачач 16. Пĕр эрне хушши пĕрмай юнлă хутăш юхтарса пурăнчĕ вăл.
хотшăн, объединяться, совмещаться, быть вместе; соединяться, присоединиться. ЧК. Çак енĕпех пулса иртекен хулари ăмăртăва та хутшăнатпăр. Ib. Учительница хутшăнмасăр ялта пĕр пысăк, ĕç те пулса иртмест. Ib. Çав кун вăл çĕнĕ вăй хутшăннипе тата çамрăклăх таврăнса килнине туйса илнĕ. Сборн. по мед. Ун пек чухне час-часах çăвар тӳпи шăтса, çăвар сăмса шăтăкĕпе хутшăнать. || Прибавляться, прибывать. Абаш. Атăл шывĕ хотшăнать (прибывает). Орау. Çырмара шыв хутшăннă. N. Окари шыв 1 чалăш та 1 аршăн 4 верш. хутшăннă. N. уйăх хутшăнать. || Сообщаться. Собр. Пĕр шĕлепке айĕнче тăваттăн пĕр тăван хутшăннмасăр тăраççĕ. (Капан хумалли аслак) N. Эпĕр вĕсемпе хутшăнмастпăр, не имеем знакомства, несносимся. N. Хурăн йăвăççи хутшăнать, пирĕн хутшăнасси пĕтрĕ пуль. || Собр. Эпир çын çине хутшăниччен хамăр тăвансем те ют пулĕç.
понуд. ф. от гл. хутшăн, присоединять. N. Хĕветĕр тете мунча лартас тет, улă пире те хутшăнтарас тет. Ст. Чек. Эсĕ мана мунча хутма хутшăнтарччĕ. Прими меня топить баню совместно с тобою, ибо не имею своей бани. || Увеличивать, размножать. Ст. Яха-к. Эсĕ выльăх-чĕрлĕхе те хирсе ан тăк, çултан çула хутшăнтарса пыр. (Моленье). || Путать. Качал. Вăл сана хутшăнтарса ярас тесе раз, два, три, четыре, раз, два, три, четыре тесе калĕ, эсĕ ан хутшăн.
хоть, хоть. Б. Олг. Хоть мочала те, хоть корăс те — пĕрех иккĕш пĕр ятлă. Янш.-Норв. Пĕри хуть вунçичĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те... N. Вилсен мава хуть çуна тупань туса çӳретчĕр. Ходар. Унтан сĕтел çинчен хуть кукăль, хуть йăва, хуть çăмарта илет те, ячĕсене каласа хывать (покойникам „вирĕм“). Икково. † Хоть хора тоттăр, шор тоттăр, çитсу лайăх полсассăн (только бы материал был хорош). Сятра. Хоть хăнча та, всегда. Ала 89°. Хоть вăл ку тата ĕнтĕ хоть, çитменни çине пĕр енчен çакă икĕ тăлăха патак аптратăрĕ-ха. || Хотя. Орау. Мулчана та кайимарăм ак, хуть (положим что) ĕнер мулчи те пулмарĕ те. || Хотя бы. N. Ним те памасăр яриччен, пĕр татăк çакăр парса ярас хоть. N. Хоть иçмаса (иçмаллин) пĕр пилĕк тенкĕ ямарĕ вĕт-ха теççĕ. N. Çавсем пурте ман асăмран кайĕç-ши хуть пĕр хутчен? || Если бы. N. Капан шăннă пулсан хуть!.. Если бы Кабан (озеро в г. Казани) замерз, так это еще так (т. е. тогда стоило бы рассуждать или тогда произошло бы нечто заслуживающее внимаиня).
назв. урочища около дер. Н. Тиньгешевой. N. Хочаш киремеч ялтан пĕр çухрăмра, çырма хĕрринче пĕр сарт, вăл сăрт çинче кирĕмет тăваççĕ.
хох, убывать, убавляться, уменьшаться. Шурăм-п. 28. Пыл пĕр витре хухнă пулĕ (около ведра убыло). Панклеи. Йăван ĕççĕр-çирĕ, çăкри те пĕтмерĕ, эреки те хохмарĕ. N. Унăн 87 тенкĕ укçи хухнă. || Худеть. Курм. Онăн питçăмарти начарланнă, хохнă. Шорк. Вăл çын пит хохса кайнă. Ib. Çын хохать, худеет. || Усыхать. Кан. Кантăклă алăксем, чĕрĕ йывăçран тунипе, авăрçса хухса кайса, хушăк-хăшăклă пулса карĕç, хупăнса тăмаççĕ. || Испаряться.
хош, велеть, повелевать, приказывать. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Ib. 81. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хăвалама çав çынна. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашасене чарма хушать. Ib. 90. Тарçă тухать урама, кĕме хушать Сахара. Чăв. й. пур. 7°. Вăл хушмасăр çырман. Он писал не по личному усмотрению, а по приказанию. Юрк. Мана ĕнтĕ çын килсе хушас, вĕрентекен тетем çук. Ib. Мĕншĕн тухса каймастăн? Кай! Эпĕ сана киле кайма хушрăм, чармастăп, кай! — тет. Шорк. Эпĕ она вăрмана вотă патне кайма хошрăм. Я велел ему ехать в лес за дровами. N. Сирĕн унта ĕçе хушса тăраканни кам? (распорядитель). СЧЧ. Вăя (отец) вара çемьесене (нашей семье) пĕрне те чӳк тума хушми пулчĕ (стал не велеть). || Поручать, наказывать (что-нибудь сделать): Тораево. Пурне те ĕç хушса пĕтерчĕ тет (надавал поручений, работы). N. Çынна хушас ĕçе хам тăваттăм. Чубаево. Çавăнпа эпĕ аттепе анне мана ĕç тума хушмассерен, эпĕ çапла калаттăм: эсир мана хут вĕренме ярсан, эпĕ тума хушнă ĕçсене хавасланса тăвăттăм, теттĕм. N. Эпĕ сире йăвăр ĕç хушам. А.-п. й. 38. Сана йăвăр ĕçех хушмастăп. || Просить, приглашать, предлагать. N. Аннене яшка пĕçерме хушрăм. Альш. Пĕрре пупсем çӳреççĕ те, кусем патне кĕреççĕ, тет. Ку ача пупсене ларма хушат, тет. N. Тăвансене хушма та аптăранă ĕнтĕ (эпĕ). || Советовать. А.-п. й. 103. Чухăн сутьесем патне каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк отправился к судьям и сделал так, как советовала дочь. Ib. 104. Чухăн каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк пошел к судьям и поступил по совету дочери. N. Пирĕн Иван авланас тет. Эсĕ мĕн хушатăн? || Назначать. Орау. Ăна кĕçĕр хурала хушрĕç (в караул назначили). || Роить. Альш. Çӳлĕ тусем çинче çуртсем пур, вуникĕ те вĕлле хуртсем пур. Çуллен çур хушмантан ӳпкем пур. || Прибавлять. Собр. Тухсам, тухсам, Ухаххи, çур çула çитсессĕн çунат хушса вĕçтерес. Кан. Ĕне начар, ӳт хушмасть. N. Иккĕшĕ те чăрсăрланса вăй хушаççĕ пĕрмай. Микушк. Шав-шав вăрман, шав вăрман, мĕшĕн шавлать çав вăрман? Турат çумне турат хушасшĕн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕшĕн шавлать çав халăх? Чун çумне чун хушасшĕн (старается поддерживать свой род). Лашм. Кĕр каять те çур килет (хура чĕкеç), шур курница çумне çурт хушать; эпир кĕр каяс çук, çур килес çук, атте-анне çуртне хушас çук. Бес. чув. 23. Христоса ĕненекенсем ăна хăйсем шухăшласа кăларса Евангелиене хушса çырнă тенине те илтнĕ эпĕ. || Преувеличивать. Орау. Чăннине калаçать тесе ĕненмелли çук ăна, вăл пĕр сăмах çумне çĕр сăмах хушса калаçать. КС. Хошса кала, преувеличивать, прибавлять. || Приписывать. Янтик. Лаша вăррине, Иван, сана хушаççĕ. Кражу лошади, Иван, приписывают тебе. Сред. Юм. Мана вăрланă тесе хôшаççĕ, еп-ха патне те пыман. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса (приписывая неблагопристойное деяние какое-либо), е шуйттан тесе кӳрентермерĕн-и? N. Хăшĕ тата хăйсене пĕр-пĕр ушкăн çумне хушса, кама тĕл пулнă ăна ятласа çӳреççĕ. || Ревновать. N. Арăмне çын çомне хошать. N. Ехрем арăмне Ваçук çумне хушать. || Позволять. Юрк. Ачасене эрех ĕçме хушмаççĕ. Шел. II. 67. Хăй патĕнчех выртма хушрĕ. Пустил на ночлег к себе. || Произносить, сказать. С. Айб. Савнă тусăм пырать çулпала, çитсе сăмах хушса пулмарĕ. N. Сăмах хушайми пулнă. См. турткалаш. Сред. Юм. Эп онпа пĕр сăмах та хошман. Я с ним ни слова не говорвл. N. Патша мĕн ыйтсан та, вăл аран-аран, ирĕксĕр пĕрер сăмах хушса пынă (произносил, говорил). N. Куçма пуçне суллакаласа ăна тепĕр хут сăмах çумне сăмах хушса каласа парать. Юрк. Старикки çапла сăмах хушсан, ку часрах кушиле çине улăхса та ларат. НР. † Чун савнине курасчĕ, хушаясчĕ виç сăмах. Милого увидать бы, сказать бы ему три словечка. А.-п. й. 6З. Утах малалла. Эпĕ пули-пулми япала мар, сан пеккисемпе сăмах та хушмастăп,— тет йăмри мухтанса. || Примешивать. О сохр. зд. Çав çусене вара пăрçа, çăнăх, купăста пеккисем çине хушаççĕ. || Сложить (в арифметике). N. Кам виçĕ пус хошакан пор? N. Хушса, катса, хутласа, уйăрса (валеçсе), тата шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума вĕрентнĕ. || Заменить. N. Пӳрте пĕрене хуш. || Прививать. Чув. календ. 1910. Çĕр çул ĕлĕкрех Европара чечче хушма тытăннă та, çав чиртен çынсене хăтара пуçланă. || Дозволить. Альш. Вунă çула çитсессĕн, пире ĕçе хушнă-тăр, вуник çула çитсессĕн, вăйя-кулла хушнă-тăр. Трхбл. Вуник çула çитсессĕн пире вăйя хушнă-тăр. Хурамал. Кунтан малашне чӳк тума мана турă ан хуштăр.
промежуток, расстояние. Юрк. † Улăх хушши ултă çухрăм, çĕлĕк ӳксе юлайрĕ. Бес. чув. З. Ял варринче икĕ мечет ларса тăнă, хушшисем инçех те мар. N. Кашни йывăçа хушшине пĕрер хăлаç хăварса лартрăм. Ала 54. Çул çинче ял хушшисем инçе, е вунă çухрăм, е вунпилĕк çухрăм. ЧП. Пирĕн хушшăмăрсем пит инçе. N. Хушша пĕрер хунар хăварса... Тим. † Çĕр чăтайми пӳрт ларттартăм, хушшинчен кĕрилтса кастартăм. Регули 102. Воннă çохрăм хошшинче (тăххăр çохрăм иртсен воннă çохрăм шăнче) номай йăвăç касса пĕтернĕ. || Разница. Нюш-к. Пирĕн иксĕмĕрĕн хушшăмăрта асли-кĕçĕнни виç çул та çук пуль. || Альш. Кӳршĕ-аршă хушшинчен кӳл пек сăра турăмăр. || N. Пирĕн хурăнташ, е тăван пиртен инçе пурăнсан, эпир пĕр-пĕринпе хушшăмăра çыру çыратпăр. ЧП. Пирĕн хушма (= хушăмăра) кĕрен тăшмансем. N. Хампа сирĕн хушшăмăра, сирĕнпе хам хушша. || В расчете. В. Олг. Иккĕн хошă татăлса. Ib. Хошă-хопă татăлса. || То место, где соединены два предмета вместе. СТИК. Сĕтел çинче икĕ хăма хушши расах йĕр выртать. Изамб. Т. Китăн шăлĕсем шултăра, усен пĕр-пĕрин хушши пур. Яргуньк. Çав пушмак хушшинчи кĕрпе пăрчи тухса выртса мăн хурчка пулса алтана тапса вĕлерчĕ, тет. || А.-п. й. 56. Йăви пĕр юплĕ йăвăç урлă вăшт сиксе каçса кайрĕ. Кашкăрĕ, пысăк пирки, йăвăç хушшинех хĕсĕнсе юлчĕ. Актай. Кайăк пĕр юман хушшипе йăлт! сиксе каçса кайрĕ тет. || Ыраш 4. Утса пыратăп çак хушăпа хайхи кĕççе пек çемçе çерем тăрăх. Сылтăм йĕнче хайхи пĕве çитнĕ ыраш. Сулахай енче симĕсрех сĕлĕ. || Сам. 67. Лаши чупрĕ юртăпа малти хушшалла. || Промежуток времени. ЧП. Эрне те хушши çичĕ кун. Баран. 140. Хĕллехи сивĕ иртсе сасартăках çула пулса тăмасть: ик хушăра çуркунне пулать. Юрк. Çак эрненĕн хушши çичĕ кун. СЧЧ. Çуркунне мункун хушшинче вилчĕ (на пасхальной неделе). Лашм. Пĕрне-пĕри, тантăш, хытă ан кала, уйрăлас хушшăмăрсам инçе мар. Г. А. Отрыв. † Калаçас хушăсем, ай, сайралчĕç, уйăрлас хушăсем çывхарчĕç. Регули 59. Çӳремелли хошăра коленех çӳресе. А.-п. и. З6. Çав хушăра тилĕ вăшт! тухса сирпĕнчĕ шăтăкран. Ib. 36. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç. Вăл хушăра эс те вĕçсе кайăн,— тет. Ib. 39. Кайăк хыççăн чупса хăшкăлнă хушăра Çахарăв пичкери кăвасĕ веçех юхса тухрĕ. О сохр. здор. Çавăн пек тислĕке нумай хушă тăкмасăр тăрса килте çĕртни хамăр сывлăхах пит усал. Актай. Пĕрре куккăшĕсем пурте пускиле тухса кайрĕç, тет. Çав хушăра (в это время) çавсам петне виç вăрă пычĕç, тет. N. Çав хушăрах, в то же самое время. Шурăм-п. 20. Хушăран-хушăран (время от времени) пуплекелеççĕ (перекидываются отдельными замечаниями). N. Вăл çук çынсене хушăран хушă (по временам) укçса та валеçнĕ. N. Пирĕн кунта пĕр хушăра вăрçă чарнать, тесе пуплерĕç. Регули 123. Апат çияс хошăра онта кайса килет. Ib. 1190. Апат çинă хошăра каларĕ. Ib. 181. Эпир апат çинă хошăра вăлсам ут кӳлчĕç. Ib. 124. Апат çияс хошăран туса илет. N. Эс вăлсампа халапланса тăнă хошăра эп чай ĕçсе тохрăм. О сохр. здор. Ĕçленĕ е çӳренĕ хушшинче тарланă пулсан, çири тумтире хывса пĕр кĕпе вĕççĕн анчах тăма хăрушă вара. Дик. Леб 46. Тата тен санăн хăш чухне пур енчен те чаплă пурăннă хушăранах ĕлĕкхи хăвăн пурăнăçна та астуса илессӳ килĕ. Панклеи. Старик кайăксам ларнă хошăра (пока) холян веçернчĕ те (высвободился), анчĕ йоман котне (слез с дуба). Регули 180. Çомăр çунă хошăра эпĕр йывăç айĕнче тăтăмăр. N. Эпĕр вăрмана кайнă хошăра эсĕ тохса карăн. N. Килтех пурăнатчĕ пулас пĕр хушă, некоторое время, кажется, дома же жил. || Период. Сл. Кузьм. 76. Анчах вăл та пĕр хушă тем чирлĕ çын пек çӳрет. N. Пĕр хушă иртсессĕн. N. Пĕр хушши. Кан. Кăшт вĕреннĕ хушăрах лайăх çырма вĕренчĕç. Чт. по пчел. № 17. Çу каçа вĕрентнĕ хушăран тата пĕрер уйăх вĕрентет. Орау. Иртнĕ çура ĕç çинерех (около страды) пĕр хушă çăмăр пит хытă çурĕ. || В течение. N. Виç сехет хушши кĕнеке вулас пулать. N. Темиçе кун хушши. Кан. 1919. Акă ĕнтĕ хура халăх хăй пурăнăçне юсама тытăнни икĕ çул çитрĕ, икĕ çул хушши хура халăха хăй пурăнăçне юсама пуршуаçи картласа тăчĕ. N. Çын тавлăк хушшинче пĕтĕмпех сывалса çитнĕ. М. Сунчел. Çав çыннăн пĕр эрне хушшинче икĕ ывăлĕ вилчĕ. N. Кĕсре хăмласанах ăна пĕр эрне хушши ĕçлеттерме юрамасть. И. Тукт. Ун пуçĕнче хăйĕн кĕске хĕр ĕмĕрĕ хушшинче пулса иртнĕ ĕçсем пĕтĕмпех вĕçленсе çитрĕç, тусанлă çул кăна çаплах вĕçленмест. Капк. Нумай çул хушши Сахрун хуçа патĕнче тарçăра муталанса пурăннă. N. Çулталăк хушшинче вăл çĕр тавра вуникĕ хут çаврăнать. О сохр. здор. Çапла (таким образом) пӳрте пĕр виç кун хушши уçă тăратас пулать. N. Çулталăк хушши ĕçлесе пурăнсан, эпĕ тата урăх чирпе чирлерĕм. Янорс. Çав çуртсене пĕр вунпилĕк минут хушшинче вут çавăрса илчĕ. Кан. Ултă уйăх хушши чирлисем пурĕ 6589 кун выртнă. || Между, меж, иногда переводится как предлог в, а также к. НР. † Икĕ юман хушшинче. Между двумя дубами. ГФФ. † Çич çул юппи хушшинче çич çул выртнă юр куртăм. Между (этих) семи дорог я увидел снег, лежавший семь годов. ГФФ. † Шăл хошшинчех осраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. ГФФ. † Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. НР. † Ыраш хăмăч, хушшинче... В ржаном жнивье... ГФФ. † Пирĕн ĕмĕр иртсе кать шохăшпа хойăх хошшипе. (Ĕлĕкхи юрă). Весь век наш проходит в думах и заботах. (Из старинной песни). А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине,— тет улатакка. Ib. 62. Эй, паттăр юман, хăвăн ăшă туратусем хушшине çуркуннеччен куртсем,— тет. Юрк. Йăмра хушшине юр лартсан, çула пыл пулат. Янш.-Норв. Йăвăç юппи хушшине юр ларнă. В. Олг. Лаç хошшинче, между лачугою и амбаром. А.-п. й. 16. Ак пырать хайхискер лăпсăркка юмансем хушшипе. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. Альш. Етремен хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Ачач 109. Чупсан-чупсан, пĕчĕк вар хушшинче тата тепĕр икĕ ачана хăваласа çитнĕ. Ib. 36. Ирхине вĕсене, е уроксем хушшинче тултан класалла аран-аран кĕртетĕр. Чт. по пчел. № 17. Вăйпа ĕçленĕ хушăран пуçпа та ĕçлесен... Регули 1152. Çынсам хошшипе чопса кайрĕ. Ib. 1153. Ик йăвăç хошшине çакрăм. Ib. 1469. Ир те каç анчах çырать; аттипеле ман хошăра ларчĕ. Ib. 1046. Иксĕмĕр хошăра ойрăпăр. Юрк. Хамăр хушшăмăрта калаçса ĕçе пĕтерме пулат (сладиться). Сред. Юм. Тем сăмах хошшине тăрса йолчĕ. (Каламалла сăмаха сăмахланă чохне калама астумасан çапла калаççĕ). Б. Илгыши. Мучи, мучи, мулаххай, мĕн мулаххай сулахай, пришёл патне вир патне, çерки патне сӳс патне, ула качака хушшипа, кама юратан, Микула? Регули 1154. Вотă хошшинче топрĕ. Ib. 1096. Сăхман хошшинчен (хутĕнчен) топрăм. N. Чакак, чакак, чакаклать çичĕ хула хушшинче. Ачач 19. Шахрасатă, пин те пĕр каç хушшинче тĕрлĕ илемлĕ юмахсем каласа, усал патша кăмăлне çавăрнă пулать. Регули 1191. Апат çинă хошша çитрĕм. || Регули 1372. Пирĕн хошшарах хор. || В середине. N. Çавăнтан кайран анаталла аннă чух питĕ хăраттăм: е ачисенчен малтан анаттăм, е хушшинче анаттăм, || Среди. N. Çав хушăра хăшĕ çыру пĕлсе, çав хушăрах тата çыру пĕлменнисем те пур. НР. † Ул-тантăшсем хушшинче... Среди парней-сверстников. || Промеж. Образцы. † Ылттăн кăвакал çуначĕ хушшинчен кăвак пĕлĕт курăнать. || По. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе. || За. N. Сахар сĕтел хушшинче çаплах юрă юрласа ларать. Захар, сидя за столом, распевает песни. Юрк. Пурте кĕрсе, тĕпелелде иртсе, сĕтел хушшинелле кĕрсе ларăр (гостям). В. Олг. Кăмака хошшинче, за печкою. || Иногда не переводится. НР. † Орам хушши такăр мар. Улица не гладкая. ГФФ. † Орам хушшинчи йомрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. Альш. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Собр. Çĕнĕ ял урам хушшине кĕленче сарса тухнă-ĕçке.
временами, изредка. N. Елисар хушшинчен (временами) пăртак сыпкалама (выпивать) юратарах панă. N. Хушшинчен çăмăр та çăвать. || Виçĕ пус. 21. Люппин нумай усă панине курса, вăл ăна ытти тырăсем хушшинчен те акма тытăнать.
назв. дер. Кош-Елга (Бижбулякск. р. Башкирск. АССР). Ск. и пред. чув. 72. Хушăлкари пуяанпа манăн туя пуçлаççĕ. Ib. 81. Хушăлкасен ман-кĕрӳ хăй такмакне вăл калать.
хошпу, женское головное украшение. Б. Олг. Кисессĕн (в доме жениха), каччин амăшĕ орайне пăрахрĕ тенкĕлĕ хошпу: вот сана, кин, тет, çак çутти çине посса кĕр, тет. N. Хушпу представляет из себя полотно в 5 четвертей, сшитое по форме, надевают на голову, и по спине тянется почти до колен, а форма постепенно суживается книзу. Хушпу обвешан бусами, бусовидными кружочками овальной формы. Хушпу надевался на голову с заостренным концом кверху. Хушпу носят на свадьбе. Шорк. Хошпу делается из кожи, на нее сплошь пришиваются монеты в виде рыбьей чешуи, вверху бывают самые мелкие монеты, ниже идут монеты покрупнее, в самом нижнем ряду уже двугривенные. Спереди на самом лбу ниже кожи висят три монеты, одна в середине больше, по обеим сторонам поменьше. По краям хошпу пришивают по несколько рядов мелких бус (шăрçа). Юрк. Хушпу. Ăна маткасем тăхăнаççĕ, кăшкар пек. Тогаево. Пирĕн пĕкки пĕкĕлле, пуян çын хĕрсен хушпуйĕ пек. Альш. Пуçăм тулли хушпăвăм пур, умăм тулли сăркам пур. N. Сакăр шăллă хушпу. N. Условия такие: матери невесты сшить шубу, невесте хушпу из 400 нухрат и денег, 1 пуд меду и подарки разным родственникам невесты. Нюш-к. Хушпу çинчен тăхăнаканни. Ст. Чек. Хушпу çумне çамкана тенкĕ çакаççĕ, икĕ ĕрет укçа, пĕр ĕрет вуншар пус, пĕр ĕрет палттиникшар хушпу хĕррине çакаççĕ, ытти нухрат. Бугульм. Инке хушпу çакнă чух нумай укçа пухрăн-и? Арзад 1908, 52. Вăл (старуха) хăй вилес умĕн ачисене хушпу тенки валеçсе панă. Ib. Селиме хушшинче миçе тенкĕ? Арçури. Хырçă-марçă памашкăн хушпу саклат паратпăр. N. Унтан вара икĕ енчен икĕ хушпулă арăмсем пĕркенчĕк айне кĕрсе ăс парса лараççĕ (невесте). N. Çиччĕн-çиччĕн килтĕмĕр, çичĕ ĕрет хушпуне сакçи шăлли турăмăр. СПВВ. ЕХ. Хушпу, арăмсен пуçне тăхăнаканни, укçаран тунă ĕскер. СПВВ. МЕ. Хушпу, ăна арăмсем тăхăнаççĕ. N. Хушпу тăхăнаççĕ сурпан çинчен. Ăна тăваççĕ: çичĕ рет нухрат çакаççĕ, пилĕк рет укçа çакаççĕ, хĕррине шăрçа тиреççĕ, çамка тăррине шăрçа çакаççĕ, хĕррине укçапа ярапа яраççĕ. Çамка çине укçапа ярапа яраççĕ; тăрĕнне вершка çурă çӳлĕрех тăваççĕ. Ăна чĕн мерченпе тăваççĕ, чи тăррине шăтăк хăвараççĕ. Хыçала хӳре тăваççĕ, ăна пĕр аршăн ытларах тăршăне тăваççĕ. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. Хĕррине шăрçапа пăчăра тытаççĕ. Ăна польский укçапа çакса тухаççĕ. Хыçала тăватă манит, çӳле хушпу çине кĕмĕл тенкĕлĕхсем çакаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăммисен пуçĕсенче хушпу. N. Ун хушпи йăри-тавра ярапа та çут шăрçа анчах. ЙФН. † Пуçăм тулли хушпум пур, уйăх карти (scr. тарты) пултăр-и? Ăвăм тулли çут кĕмĕл, уйăх çутти пултăр-и!
солнцепек. Б. Олг. Каран она (конопедь) тăрататпăр хӳел питне, типет каран вăл.
(хӳрэ, х’ӳр’э), хвост. Оп. ис. ч. II. Тилĕ тус хӳри çине çиленет те, хӳрине çавăрăнса çыртма хытланса. Ку тилле анчăксем курах каяççĕ. Лисичка рассердилась на свой хвост и стала вертеться, стараясь его укусить. Вдруг лисицу увидали собаки. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). А.-п. й. 14. Ăçта каян, мулкач тус? — тесе ыйтать йытă кĕске хӳрелĕ мулкачран. Ib. 6. Кушак, кутăн тăрса, хурине чӳрече витĕр кăларать те кăшкăрать. ГФФ. † Торти толли тор лаши те, торти-çони çол майлă та, çилхи-хӳри çил майлă та. Гнедая лошадка сыта и красива, сани и оглобли по дорожке, грива и хвостик — по ветру. А.-п. й. 89. Çак сăмаха каласан, ĕне хӳрине илсе, утрĕ ерипен килне. Ачач 59. Ăна хăваласа та тытмалла мар. Анчах пĕр-пĕр хӳри тăрса юлать юлатех. Çав хӳререн ярса тытсан, таракан тĕлĕке тинех тытса чаратăн. N. Йытă пек хӳрисене пĕç хушшине чикрĕç. Орау. Пулли хурине вылянтарать. N. Пĕр шăшийăн ик хӳре. (Çăпата). КВИ. Çеçен хирте ыр утăм пĕр пĕчченех, йĕвенсĕр, сиксе çӳрет выляса, хăй хӳрине тустарса. Добрый конь в зеленом поле без узды, один, по воле скачет весел и игрив, хвост по ветру распустив. ЧП. Хĕрлĕ хӳре ăшĕнче симĕс хӳре илемлĕ. К.-Кушки. Хĕрлĕ ĕне хӳрине çаран çинчен тупрăмăр. Букв. 1904. Çитрĕ, тет те, хӳрене вакка чиксе ларать, тет. Сред. Юм. Хӳри кĕске тесе пит вĕлтĕрке çӳрекен çынна, шанăçсăр çынна калаççĕ. См. хивре. || Зады. Изамб. Т. Унти çуртсем пурте пĕр енелле, малти çуртсем хӳринелле пăхса лараççĕ. Ib. Çур урамĕ (половина улицы) хӳрипе (задами) урамалла ларать. || N. Тата ман хӳри мĕн пуплет ман çинчен. || Руль, корма на баржах, пароходах, лодках. Сред. Юм., Кашкар., Çутт. 154. Хӳре тытса ларакан старик. N. Çил-тăвăл вăхăтĕнче аптăракан хӳресĕр карап евĕрлĕ. || Хвост ветряной мельницы. N. Арман хӳри. Сюндюк. Хӳре тыт, направить мельницу. Изамб. Т. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрине пăраççĕ. Якейк. Хӳре пуçĕнчен канатăн пĕр вĕçне çыхаççĕ, тепĕр вĕçне йопа патне илсе кайса, ăна онкă пак туса хуçлатса, çав онка ăричак чиксе йопа тавра çавраççĕ, вара хӳре, çавăрнă майĕпе, йопа патнелле пырать. Вăл йопа патне çавăрса çитсен, каната тепĕр йопа патне илеççĕ. || Назв. наряда. Чутеево. Хӳре делается из шерсти или шелка, прикрепляется к косе. СПВВ. КМ. Хӳре, ăна хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. Хурамал. Чакак, чакак, чакаклать, симĕс хӳрине пăркалать, чипер инке, сарă инке, сарă хӳрине пăркалать. Цив. Çавра шапка хӳрине вуникĕ ярапа яртартăм. N. Хушпу çукки пурак тăхăвăр, хӳре вырăнне кăшман çакăр. (Такмак). Б. Олг. Тури ялта хĕр кортăм, илес терĕм, окçи çок, хӳри саккăр полчĕ. Торп-к. Вăрманта инкĕшĕ Пикенĕн хӳрине татса хурăн тăрне утрĕ, тет. Байгл. Хӳре пурри хӳре тăхăнăр, хӳре çукки кăшман çакăр. || N. Сĕреке хӳри. См. сĕреке. Изамб. Т. Лекнĕ пулăсем хӳринче пухăнса тăраççĕ. || О дожде. Череп. Хӳри кăна тиврĕ. Дождь задел (местность) только краем. || Юрк. Хӳри, кунçаланă çипе ĕçерсен, тытса тăрать. || Полоска хлеба на загоне, которую приходится жать отдельному жнецу. Якейк. Ай-ай Михалăн хӳре мĕн тăршшĕ чăсăлса йолнă. Ib. Он хӳри яланах валта пырать. Ib. Хӳре танаштарас тесе вырса алла касрăм. Ib. Вăл ик çын хӳрине (за двоих) вырса пырать. Ib. Йăван паян конĕпех хӳрере пыч. Ib. Вăл паян хӳререн тоха пĕлмерĕ.
хӳтĕ, защита, прикрытие, А.-п. й. 61. Вăл йĕри-тавра пăхкаласа хӳтĕ вырăн шыранă. Изамб. Т. Çил хӳттинче арман авăрмасть. Ib. Эпир çил тивесрен хӳтĕ турăмăр. Образцы 43. † Кăвакал мамăк кӳл çинче, çил тухсан, хӳтте пухăнать. Кан. Пулăшкомăн тăлăх туратсене хăйĕн хуттине илмелле. Турх. Кайăк сасăран хăраса сиксе тăрса пăхкалать, ним те çукран çаврăнса каллех хӳтте вырнаçать. N. Сарай хӳттинче, улăм çинче. Календ. 1911. Вĕллесене пуçтарса хӳтĕ çĕре лартмалла. Сред. Юм. Çав çôрт пошартан йывăç хӳттипе çиç йолчĕ. N. Аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе. Нюш-к. У аллă çын аллипе = хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ. Апла калани — йăвăр ĕçе хăй тумасть, çын çине нумай шанать пулсан та аван пурăнать — тени пулать. Сред. Юм. Ман хӳтĕпе çиç çӳрет. Благодаря мне только ходит (как бы под тенью). N. Хăш чухне ачасем таçтан та пулин тухса тараççĕ, е спичăк тупса çитермери пек вут хурас тесе пĕр-пĕр çĕре сарайне, е хӳтĕрех, çын курман çĕре кайса вут хураççĕ. Хăр. Паль. 4. Кунта тултинчен хӳтĕрех пулнă. Ашшĕ-амăшне. Сăмюнĕ Кĕркурие хĕрхенсе: „Вăрман урлă кайма авантарах пулмĕ-и пире? — тесе ыйтнă,— унта хӳтĕрех“. В. Олг. Ача выртать хӳел питĕнче, хӳтĕ туас, ачая хӳел пĕçертет; мĕнпе те полин картласа хӳтĕ туат. Пшкрт. Çилтен хӳтĕ вырăна кĕрсе тартăм.
прикрываться. N. Кăшт хӳтĕленсе пурăнмалăх çурт-йĕр лартасси (постройка кой-каких зданий для того, чтобы в них укрываться от вредных внешних влияний). N. Ун хӳттипе вăл шăрăхран хӳтĕленнĕ. О сохр. здор. Çынсем çурта пуринчен ытла сивĕрен хӳтĕленсе пурăнма тăваççĕ.
хӳтлĕх, защита, прикрытие, убежише. О сохр. здор. 109. Тата пирĕн ĕнтĕ тăтăшах пурăнман хӳтлĕхсене мĕнле тумаллине вĕренес пулать. N. Хӳтлĕх хӳтлесе ларт. N. Çурчĕ патĕнче хӳтлĕхсĕр тата сивĕрех пулнă. Кан. Суккăрсене пурăнма уйрăм хӳтлĕх çурчĕсем уçма тытăннă. N. Хĕр ӳсет хӳтлĕхре пукане пурнăçпе. N. Вăл пĕр санăн хӳтлĕхӳ çине анчах шанса тăрать. || Щит. Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 18. Авалхи çынсем, вăрçа кайнă чух, çие тимĕр тӳмтир, пуçа тимĕр калпак тăхăннă, тата алла тимĕртен тунă хӳтлĕх (щит) илнĕ.
плакать; причитывать (о невесте). Шарбаш. Ĕлĕк хĕр-опраç килĕрен хӳхлесе çуретчĕ. Ib. Апи чăтимасăр хӳхлесе (йĕрсе) ярчĕ. Ск. и пред. чув. 26. Ашшĕ-амăшĕ тав тусан, пĕркенчĕкпе хĕр хӳхлет. Сам. 80. Пĕтнĕ Кулюç чунĕ те каç пулсанах хускалнă, ишлĕк çурчĕ патĕнче хӳхленĕ вăл, юрланă. Б. Олг. Авал чох той кон хĕрсем хӳхлесе. Курм. Пĕр пӳркенчĕк айĕнче тăватă хĕр хӳхлĕ. (Сĕтел). Т. VI. Загадки. Пĕр пĕркенчĕк айĕнче тăватă хĕр хӳхлет. (Сĕтел урисем). Собр. Пĕр пĕркенчĕк айĕнче тăват хĕр хӳхлесе лараççĕ. (Сĕтел урисем).
(хы̆j, хŏj), он сам, себя. N. Вăл хăй, он сам. Самар. Шăлĕ тăкăниччен ларсассăн, калютя, хăй те урçа валли вăл, калютя. Собр. Ухмахăн сучĕ хăйпе пĕрле, теççĕ. (Послов.). Ib. Хăй çулĕпе хăй çӳретĕр. N. Ывăлне хăй юратнă хĕре илсе панă. А.-п. й. 14. Ир пулать те, каç пулать, ула йытă хăйне юлташ тупнăшăн савăннипе вĕрсе кăна пурăнать. Ib. 6. Кушак тус лартнă! Хăй паян сунара карĕ. Ib. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăйне валли тус шырама шут тытнă. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Сред. Юм. Хăй çиç — иккĕн (говорят про беременную женщину). Ib. Эпир иксĕмĕр кôлса ларатпăр та, ô иртсе каять мĕн ôнта. Эсир манран кôлатăр, тесе иртсе кайрĕ. Эпир онтан та колман, ô ахалех хăй çине илчĕ. N. Хăйне ырă туннне манман çын, благодарный. Рак. † Пирĕн ял хĕрне çитесси тавра ялта хăй те çук. Альш. Хăйне ан кайшăн. Чтобы ему самому не итти. Якейк. Ялтан-йăшран уйăрласси икçĕр тенкĕ хăй тăрать. Чураль-к. † Вĕрене ӳсет, хăй ӳсет, тăррине татсан тата ӳсет, ан мухтанăр, маттур хĕрсем, сирĕнтен маттур тата пур. || Его, свой. N. Вăл хăй укçине çухатнă. N. Хăйĕнчен вĕренес тиекенсем (желающие учиться за свой счет) экзамен тăрăх илĕнеççĕ. А.-п. й. 8. Кушак çав пылпа сурăх тушкине хăй пӳртне илсе каять те, халь те пулин пурăнать, тет. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. N. Уна матку хăй ячĕпе янă. Сред. Юм. Хăй сăмахĕнчен тохмас, сдерживает свое слово. N. † Утрускана кайăк çурă тунă-çке, хăй çурисем хăйне пулас пек. Янтик. Хăй май çавăрасшăн тăрăшат вит-ха вăл! Ib. Хăй майĕн тăвасшăн у ăна (склонить на свою сторону). Ст. Чек. Хăй пуçĕнчен ирттĕр. Пусть терпит свою долю (жалея и опасаясь быть таким). Синерь. Тарья çав пурнене хăй хӳмне чикрĕ, тет. N. Хăй алли çине çитес пулать. Альш. Çăкăр-тăвар хире-хирĕç: вăл пирĕн çавă пулать, ку пулать, лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет; пĕр хăй кассинелле килнĕ чух кĕрсе тухар, терĕм тет. || Иногда не переводится. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? Кĕпитун Иванĕнчен. Тепле пуçланнă, пĕлместĕп. Хăшĕ павартан (лаç) теççĕ хăй. N. Юратаççĕ пулĕ, выляççĕ хăй (о супругах). Ст. Чек. Темĕн тума именетĕп хăй. Не знаю, почему-то стесняюсь. (Почему-то стесняюсь = темĕскер эп именетĕп). Сред. Юм. Паçăр такам чанкатчĕ хăй çавăнта. Ib. Сан сас илтĕнетчĕ хăй çавăнта. Ib. Эсир иккĕн каяттăр хăй çавăнталла. Ib. Эсир иксĕр кайнă пик кôртăм хăй çавăнта. Ib. Çын иртсе кайнă пикех туйĕнчĕ хăй мана. Баран. 91. Тата çӳлерех кайсан, йываç тавраш нимĕн те çук, курăксем, чечексем те пит сахал, сивĕ йĕнчи çĕр хăех,— пĕр мăк анчах ӳсет. Ib. 90. Эсир улăхакан ту ăшă енче пулсан, аялта апельсин, лимон йывăçĕсем сарăлса лараççĕ. Кăшт çӳлерех кайсан, вăхăтлă сивĕ пулакан çĕрти хăех: тирексем, юмансем, çăкасем, вĕренесем, букпа каштан йывăççисем кĕрлесе ӳссе лараççĕ. О сохр. здор. 78. Ӳтрен хăпăнса тăракан кирĕк пирĕн ӳт çинче чи таса мар япала хăех ĕнтĕ.
то же, что хăйĕн. N. Вăл каллех хăйăнне тăвать. Он опять за свое взялся. Ермошк. Вăл хăйăннисам патне килнĕ.
его, свой; род. п. от мест. хăй. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей. Ib. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. N. „Хыпаршăн“ укçа яракансем мĕшĕн пире хаçет ямастăр, тесе редакцияна айăплаççĕ. Редакция хăйĕн вăхăтĕнче хаçет пурне те янăччĕ. Орау. Хăйĕннех тăвать мур! Все свое делает, негодяй! (не перестает). || Само собой. О сохр. здор. Çав шатрасем пĕр виç-тăват кунтан пĕтеççĕ те, вĕсем вырăнне лĕкĕ ларса юлать, кайран хуллен-хуллен вăл лĕкĕ хăйĕн такăнать.
хайне майлă, себе подобный, оригинальный, своеобразный. Бес. чув. Çапах та ун чĕринче те шухăш пулнă, анчах вăл шухăш хăй майлă шухăш пулнă. Баран. 157. Пур çĕрте те хăйне майлă ĕç. В каждом краю свой особый промысел.
сам себя (ов). Орау. Хăй йĕркесĕрлĕхĕпе вăл хăйне хăй шыраса çӳрет (сам себе ищет вреда). Ала 91°. Çавă катка ăшне кĕрсе ларнă, урисене сăкман аркипе часрах чĕркесе ăшăтнă та, хăйне хăй васкаса шывĕсене çĕклесе килне тавăрăннă. N. Хăйне хăй ӳссе пулнă сӳс пек япала. ТХКА 47. „Пирĕн кĕсре кашни çул хăмласа, хăйне хăй асапланать, начарланать, ĕç патĕнче ывăнать ку“,— тесе калатчĕ пирĕн атте. А.-п. й. 49. Вăл аран-аран юман юппинчен хăтăлса тухрĕ тет те,— урăх нихăçан та тилĕпе çыхланмастăп тесе, хăйне хăй сăмах пачĕ, тет. Он кое-как вырвался из западни и дал себе слово больше не связываться с лисой. Г. А. Отрыв. Урмайри ытла начарах пулман пулмалла, хăйне хăй пурăннă пулмалла. Кама 23. Эс пулмасăр, кам пултăр! Хăйне хăй шартлатса çурăлса кайман вĕт! Кĕççе пит. Çĕмĕрнĕ те каламасть те. || Сам про себя. Кан. Хăйне хăй мăкăртатса пӳртнелле кĕрсе карĕ. || Сам по себе, автоматически. Пир. ял. Хăйне хăй (е: хăй тĕллĕн) ĕçлекен фоттомашшин.
они сами, себя. Орау. Вăл сан пăяхаму ухмах пуль вăл, темтепĕр усал сăмах калаçать? — Çук, вĕсем хăйсем çапла. N. Пĕчик ачасем хăйсем пĕр ушкăн (отдельно) пухăнса вылянă. Баран. 182. Ăна (дань) вĕсем хăйсем килсе пуçтарса кайнă. Ib. 154. Пулăçăра çӳресе финнă çынни тинĕсе хăнăхса çитет. Балтий тинĕсĕ çинче вĕсем тивĕс ăстисем хăйсем. Бюрг. Ачи калат: хăйсем килте çук. Ib. Ку каят та тарçинчен: хăйсем ăçта? — тет. Кан. Çавăнпах вĕрентекенсене хăйсемшĕн анчах ĕçлеттерме пуçламалла. || Их, свои. N. Вĕсем хăйсен укçине çухатнă. Кама 3. Вассапа Маринен хăйсен сăмах, Кришшапа Евкенĕн (çамрăксен) хăйсен сăмах.
звукоподраж. СТИК. Ехтем пĕççи хăй-хай. (Вăл та пусан — пус тараси).
стать смелым, осмелиться, набраться духу. N. Пăртакçă хăюланарах çырса ятăм. СЧУШ. Эй, Кĕтерук, турхакшĕн пар-ха эсĕ çакна пĕрер черке эрех, пăртак калаçма хăюлантăр вăл.
осмелиться. N. Епле хăйăнса кӳрентернĕ вăл сана?
хăяккăн, на боку, боком. Сорм-Вар. Хăякăн тиякăн, пуп весерле. (Сак). Ib. Хăякăн тиякăн, насмешка над диаконами. Урмай. Хăякăн та тиякăн, пуппа майри месерле. (Сак ырати). N. Ашшĕпе амăш хире-хирĕç пăхса тăраççĕ, ачи-пăчи хăяккăн выртать. (Урай, мачча, сакă). Трахом. Пуçне мĕскен хăяккăн чалăштарайса çӳрет. Ст. Чек. Хăяккăн (искоса) пăхса иртет. Б. Олг. Хăяккăн выртатăн-ăç, выртсам чипер! Тюрл. Хăяккăн тротрăм (не плашмя). Хурамал. Хăяккăн кăна выртать вăл, ĕçлет-им! теççĕ (о ленивом). Ст. Чек. Хăяккăн выртса ирттермен (на боку, без дела). ГФФ. † Хора лаша кӳлсе тохсан, хăяккăн выртса çапса пырсан, ай, тор-тор, çавăн чух чон тархать-çке. А вот когда выедешь на дрянной лошаденке, лежишь на боку и все хлопаешь ее кнутом,— боже мой, какая тогда берет досада! ГФФ. † Усал арăм лартса тохсан, хăяккăн ларса пăхса пырсан, ай, тор-тор, çавăн чух чон тархать-çке. (Авалхи юрă). Если выедешь с некрасивой (плохой) женой, а она сидит, отвернувшись в сторону,— боже мой, какая тогда тебя берет досада! (Из старинной песни). ГФФ. † Çакă ялăн хĕрĕсем копста лартнă, çомламан, качакисене кӳртсе янă. Копста çулçи хăяккăн, тымаррисем çӳлелле,— ăçтан копста полийрас? Девушки в этой деревне капусту-то посадили, а не пололи да еще впустили коз. Листья у капусты повалились, корни кверху торчат — где тут уродиться капусте. А.-п. й. 21. Хăвăртрах хăяккăн каялла чакса, çапă купи хыçĕнчен тухать те, вăшт кăна вăрман ăшнелле вĕçтерет.
(хы̆jамат), конец света, преисподняя. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет килет текерлĕк. Мыслец. Хăямат тĕпне, провались в трисподню (бранное слово). Ст. Чек. Хăямат тĕпне кайса çӳрерĕнем! N. Çанталăкĕ хăямат пек сивĕ тăрать. Бур. Хура пĕлĕтсем тухаççĕ, çăва патĕнчен килеççĕ, хăямата каяççĕ. СПВВ. Х. Таçта хăяматра. Ст. Чек. Хăямата кайса çурерĕнем унта! Где ты у чорта шлялся. Ib. Хăямата кай маншăн, уру йĕрне ан курам. По мве хоть к чорту поди, лучше будет, если я не увижу твоих следов. Ib. Хăяматра çӳрерĕнем халччен! Ib. Атă тăхăнмаллаччĕ, хăямат (чорт возьми-то). Ib. Ку çын хăямăта кайса кĕчĕ (куда-то запропал). Орау. Так çыхланса хăяматпа. Так связался с дрянью. Ib. Мĕн хăямач тăван çав усалпа, вăрманта унтан пуçне йăвăç тупмастнам. Ib. Кам-ши вăл? — Такăш хăямачĕ ку! Чорт знает, кто это (идет). Ib. Темскер хăямат мăккăли ыраттарнă аякка кĕçĕр. Ib. Хăямат пĕлсе çитерет ăна. Ib. Лешĕ таçта хăямата тухса тарнă. Ib. Вутă хатĕрлеме Машавăша каяр, унта питĕ йӳнĕ, тет.— Хăямата вутту-качăку, вутăшăн унта çитех кайма. Ib. Мĕншĕн турттарса килтĕн ăна, хăямата, хăй пулсан, ӳксе вилсен, кай ывăнтăн, атя, лар тесе калас çук. Ib. Мĕн ху килĕнтех мăшкăлаттарса тăран ăна, хăямата (чорта, дурака, жулика и пр.), Ib. Хăямата тухса карĕ ĕнтĕ, кунĕпе ял тăрăх чупать, мур! N. Хăямата чупаттăрам! Куда к чорту побежали! Рак. Ачам-пăчам çимеллине çисе карĕ, таçтан килсе вăрăнчĕ хăямат. Якейк. Ку хотсам вĕçсе ан кайчăр, хăямат. Ib. Ах, хăямат, кормалла помар ăна! Ах, какая досада! N. Те кайса каларттарас ку шăла, хăямат. Хар. Паль. 38. Тĕттĕм хаяр пĕлĕт таçта хăяматах кайса кĕнĕ. Кан. Кам хăямачĕ ман Çĕççе мăкатрĕ? Капк. Пĕр кутамкка сăвăран, хăямата кайманскер пуçне, пĕри те пичете юрăхлă мар пулать вара!Кан. Хăямат, хай те ӳсĕр мĕн. N. Хăямат! Мĕн пур ĕçе пăсрăн! Изванк. Епле те пулсан ăсатса ярас пулĕ, хуть укçи-мĕнĕ хăямата, Микул карчăкне пуççапас пулать, вунпилĕк тенкĕ илсен те парасах. Хурамал. Кам кайса курнă унта! Хăямачĕ кайним! (Никто не ходил). Тюрл. Эй хăямат, эп она пĕлеймерĕм. Питушкин. Хăямата каймалласкер (каясскер)! (Брань). Ib. Ташта хăямат тĕпнех карĕ (исчез). Ib. Ташта хăяматра порăнать вăл, штан она топмалла! Изамб. Т. Хăямат (не знаю что) ĕçлесе тăрать, час тавăрăнмасть! Ib. Хăямат пĕлет эсир каланине? Ib. Тем хăямат пулчĕ çак ачана, йĕрет хăй. Ib. Çĕрле такам хăямачĕ килсе чӳречене шаккарĕ. Ib. Тепле хăяматла Василий салтакран юлчĕ. N. Хăяматăн-хăяматăн çӳресе. Орау. Пасарăн-хăяматăн (на базаре и в других местах) çӳресе ĕç юлса карĕ кăçал, мур! Ib. Ма килнĕ вăл? — Хăяматне килнĕ вăл! Чорт знает, зачем (не знаю)! КС. Пăшала çанта хунăччĕ те, тем хăяматне хăех тухса кайнă. Ib. Кăçал халăх тем хăяматне (почему-то) уличе карти тытмарĕ. Абаш. Ста хăяматне каян! Куда к чорту лезешь! Ib. Килмерĕ, хăяматне! (Чорт возьми!). Шурăм-п. Чăваш арăмĕ, хăямат, мишерле начар пĕлнĕ, тет.
хăярак курăкĕ, назв. растения. Рак., Кайсар. № 152. Ст. Чек. Вăл курăк кăвак чечек ярать. Кайран хăяр майлă çимĕçĕ пулать. Хăлха хыçне золотуха тухсан çавăнпа сăваççĕ.
бывш. церковный праздник. Альш. Ӳчӳк тунă. Вăл ӳчӳке хăят кĕлли çĕре тунă.
(хы̆jу), лучина. || Фитиль (лампы), светильня. Ирич-к. Орау. Тепĕр ламппин хăйăвĕ çук. Ib. Ламппин хăйăвĕ кĕске вĕт, çампа çунмасть. || Зеленая шерстяная тесьма, шириною в палец, идет на холчи. В. Олг. Ходар. Ленточки блестящие разных цветов. Сред. Юм. Хĕрарăмсĕм кĕпесĕм çôмне тытакан çинçе пурне сарлакăш çиç анăллă тĕртсе тăвакан тĕссĕр хĕрлĕ пир. N. Вăл хăю тĕртме пит ăста. СПВВ. КМ. Хăю, ăна хул çисене тытаççĕ. СПВВ. КЕ. Хăю, вăл — хĕрарăмсем кĕпене хăмаç вырăнне симĕс икĕ пӳрне сарлакăш тытни. СПВВ. НН. Хăю, вăл пӳштĕр çумне симĕс çиппе тĕрлени. N. † Хора порçăн хăюне çорăм хыçнелле ятăм. Хурамал. Икĕ хул çинчен тăваççĕ хăю. Ib. Арки вĕçĕнчен те икĕ хут хăю хурса тăваççĕ. Тюрл. Хĕрлĕ хăю, симĕс хăю. ГФФ. † Кĕпе аркине хăю тытрăм. Я обшила подол рубахи лентой. ГФФ. † Кĕрен порçăн хăю пек. Как розовая шелковая лента. См. хаю.
назв. одной из прежних частей Тукас,. одного из околотков д. Яншиховой (б. Буинск. у.). Вăл касăра хăйăр пит нумайччĕ, çавăнпа хăйăр касси тенĕ. См. Урмаккасси.
отбивать усы (у ячменя, у полбы). Тюрл. Урпа хăйăрлас, пăри хăйăрлас. Хăлчăкĕ ӳктĕр тесе çапса пĕтерсен икĕ йĕнчен харăс-харăс çапаççĕ. Н. Карм. Пăри тырра килĕпе тӳсе хывăхне ватаççĕ, çавна калаççĕ хăйăрлас. В. Олг. Орпа хăйăрла. КС. Пăрие килĕ ăшне ярса кисиппе хăйăрлаççĕ, вара армана авăртма каяççĕ. Торп-к. Тăваттăн хăйăрлаççĕ, пĕри авăсать. (Лаша). || Ск. и пред. чув. 30. Çӳлĕ таканлă аттипеле вăл кĕл пек хăйăрлать çурхи тăпрана.
невыясн. сл. N. Асамат кĕперри тата пĕлĕт çине авса хунă хăйка мар, трупа та мар, пусăсенчен, çырмасенчен шыв хăпартмасть вăл.
посаженный отец. Вомбу-к., Альш., Ст. Чек., К.-Кушки. Пĕр-пĕр ялти е ют ялти арлă-арăмлă ватăрах çынсене ашшĕ е амăш çук тăлăх арăм хăйматлăх атте тăват. Ăна вăл вара атте тесех чĕнет.
гнать, пригнать, гнаться, преследовать. КВИ. Çӳрет тукмак (волк) кăнтăрла, çӳрет тукмак çĕрĕпе, пырса кĕрет ялалла, çын хăвалать йыттипе. С. Айб. Шур кăвакал чĕппи кӳлĕ урлă, х(ă)валаса каçасчĕ кӳл урлă. А.-п. й. 3. Хăвалама тытăнтăмăр. Ib. 39. Пуян Сахар кайăка хăваларĕ-хăваларĕ те, нимĕнсĕрех килне тавăрăнса кайрĕ. Ib. 31. Тытăнчĕç хайхисене ĕсĕрлентерсе хăваламашкăн. Ib. 31. Эх хăвалаççĕ, эх хăвалаççĕ, хыçалтан тусан кăна мăкăрланать. Ib. 34. Пуçланă хăвалама. Хăваласан-хăваласан, аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. 36. Трашка ачисем, икĕ кайăка хăваласа, пĕр кайăк-сăрах килне таврăннă. Ib. 25. Темĕн-темĕн калать вăл, ăçтан хăваласа кăларăн ăна? — тесе калать тет вăл. Ib. 97. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хавалама çав çынна. Ib. 84. Иванĕ аран-аран сумккине хăваласа кĕртрĕ салтакĕсене. Никит. Çав хура пусăрах Сеппер кĕтӳç те, вăрăм чăпăркка тăсса, кĕтӳ хăваласа çӳрет. Иванова. Вара вĕсем мана хăвала пуçларĕç. N. Çил хăваласа çӳрет. Аттиково. Пĕр кĕркунне авăн çапнă вăхăтра, манăн пичче, уя лаша (лошадей) хăвалама кайсан, (т. е. ловить их, пригнать домой) пуç ыратать, тесе килчĕ. ЧС. Чирлĕ çын пулсан, чирне хăваласа кăларатпăр. Г. А. Отрыв. Кантур çурчĕ тума (Ассакассине) халăха пĕрене кӳме хăваланă (погнали). Орау. Эп килелле хăвалап (ухожу). N. Хăвала! Валяй! (т. е. иди). N. Вăл çын хыçĕнчен хытă чупса хăвала пуçланă (погнался). Утăм. Унта йыт çури тухса ман хыççăн хăваларĕ (преследовал меня).— Мана та унта йытă хăваларĕ. N. Ыттисем унăн сăмахне итлерĕç, тет те, тавай хайхи çынна хăвалама. Шинар-п. Унта ăна полицейскисем палланă та, хăвала пуçланă. N. Вăл çулпа пынă чухне ăна хирĕç икĕ кайăка çӳрекен çынсем кашкăр хăваласа пыраççĕ мĕн. || Охотиться. Хурамал. † Хура пусă такăр пулсан, кил хăвалар тилĕ юр çусан. || Шугать. Орау. Лашан хăй çине ларакан шăна-пăвансене хăвалама хӳре пур. ХЬ. Хăвала = хуйхат, шугать. Ib. Такăш хăваласа кайнă тийăн, ăрамра пĕр çын та çук. С.-Устье. Çак охотник çӳресен-çӳресен пĕр кайăк хăваласа ячĕ тет. || Собирать. Николаев. Вăйă хăвалама пĕр çын юлмичченех çак йĕркепе пырать. Чаду-к. Унта вăл упа курнă. Яла килнĕ те, халăх хăвала пуçланă. Çынсем вăрмана карĕç те, упана пирĕн яла хăваласа килчĕç. Сиктер. Каяс кун пĕр кун малтан теçетниксем пĕтĕм яла килĕрен пĕрер пашалу пĕçерме кĕлĕ тума каяссине пĕлтерсе хăвалаççĕ. || О землед. Чĕри юн хăвалать. || Юрк. Тытăнат урам тăрăх икĕ енĕпе те хăваласа пыма (пожар). || СТИК. Тьыха та çав ача пекех амăшнех хăвалат (= амăшне хурат). || Альш. Çулла ĕç çинчех вĕсене ашшĕ-амăшĕсем: пукрава илсе кайăпăр тесе, йăпата-йăпата ача пăхтараç, ăна-кăна ĕçлеттерĕç. Çавна халĕ хăвалаççĕ вĕсем: хăшне çĕнĕ çĕлĕк илмелле, хăшне çĕнĕ явлăк илмелле, хăшне атă, хăшне пушмак туянмалла. Учите детей. Кирек мĕнле çын та çамрăкранпа ашшĕ-амăшĕ килĕнче мĕне курса ӳсет, çавна юратать, çавна хăвалать.
понуд. ф. от гл. хăвала. Якейк. Эп сана хорсене хăвалаттарăп. (Дам говять! угроза). || Преследовать в сопровождении. N. Патша: кам пулчĕ ку? тесе, çарпа хăвалаттарнă (Ивана). || Травить. Чист. Йытăпа хăвалаттарчĕ (травил собакой). N. Ăна йытăпа хăвалаттарсан, вăл (арçури) çынна пит йăлăнса чарма хушать. || Охотиться. Баран. 162. Кашкăрсем хăвалаттараççĕ; час-часах кашкăра саламатпа хĕнесех вĕлереççĕ.
он сам. Панклеи. Регули 1066. Хăва хытăшăн (хытăран) памастăп. Ib. 1539. Вăл кисе хăва култĕр. Ib. 111. Вăл мана хăва та исе каясшăн. С.-Устье. Алăксем хăвасемех уçăла-уçăла кайнă. СПВВ. ЛИ. Хăва = хуа, ху. || Свой. С.-Устье. Кайран вара леш пĕчĕк вырăс хăва укçине те, пысăк вырăс укçине те илчĕ, тет.
кустарник. Ходары, М. Етмен. Хăвалăх вăрман, тальник. Альш. Вăл çырмаран каçсан, кунтарах каять вара хăвалăх вăрман пуçланса.
сияние; сила. Ковали, Уразлино. Вăл телейлĕ: унăн хăвал уçăлнă. Ст. Шимкусы. Пурăнăç ăнса пырсан вăл ĕнтĕ хăвал илчĕ, теççĕ. N. Хăвал уçăлчĕ = кăвак хуппи пулчĕ.
(хы̆вар), оставлять, оставить. А.-п. й. 4. Пĕрне тăварса, пĕрне кăна хăвартăмăр — туртать. Ib. 112. Тирне хăвараççĕ те, улăм тултарса каллех кӳлсе тăратаççĕ. N. Ялта çĕнĕрен прикăвăр туса каллех ял çине хăварчĕç. А.-п. й. 105. Сутьесем чухăн каланине чăн тенĕ, ĕнене чухăна хăвармалла сут тунă. Судьи признали ответы бедняка правильными и за ним оставили корову. Ib. 91. Улпут хăйĕн тарçине лаши патне хăварчĕ. N. Атте-аннене йăвăра хăвартăм (оставил в тяжелом подожении). КВИ. Мĕн хăварнă вăл хăй килĕнче? Что кинул он в краю родном? Хора-к. Çӳçăма-пуçăма салатрĕ, çийĕма-пуçăма хăвармарĕ. Ала 86°. Пуçларĕç лешсем чупма, чана карчăка таçта çитиччен хăварчĕ (обогнала). N. Ваçак ним тума та аптăранă, кайман юмăç хăварман, пĕри те тĕлне тупса параканни пулман. БАБ. Çавăнпа ăна пирĕн ялсем пĕр чӳк таврашĕнчен те хăвармаççĕ (т. е. зовут всегда). N. Саранча шăрчăк хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. N. Арăслана ку малтан хăварса хăварсах пынă. Сред. Юм. Тыр тĕл-тĕл ешлĕ пôлсан, хăварса пырса выраççĕ. Изамб. Т. Пӳрт чуречисене хăвармарĕ (пăр). Альш. Вĕр-çĕнĕрен кĕрĕк çĕлетрĕм: унăнах та хăнтăрне шыра-шыра кĕмен аслă лавккана хăвармарăм. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. N. Унăн пĕр сăмахне те итлемесĕр хăвармастăмăр. || Прекращать. Бес. чув. Салтакра пурăннă чух вăл вулассине пĕрте хăварман. || Бес. чув. Ун умĕнче унăн ытларах та хăйне хăй аяла хăварасси килмен. || N. Вĕрентес тĕлĕшрен хĕрачасене те арçынсенчен ан хăварăр. || Обойти. Изванк. Çăмăр урăх çĕре çуса пирĕн çие çумасăр ан хăвартăр. (Моленье). Капк. Икровсем шĕвĕртсе хăварма та пултарĕç. Пазух. 56 † Пĕр-ик çавра юрă ай юрласшăн хăвармарăм сирĕн кăмăлăра. || Отложить. Бес. чув. 15. Аслă шăматкуна хăварчĕ. N. Вăл ĕçе вăрăма хăвармĕç. N. Тепĕр куна хăвармăп та-ха. || Освобождать. N. Шкула илсе каясран ачине е укçа парса, е пыл-мĕн, е тата урăх япала парса хăварнă. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. 11. Ыран мана хăшăр та пулин вĕсем патне леçсе хăвараймăр-ши? тетĕп. „Не отведете ли завтра который-нибудь из вас меня к ним?“ — спрашиваю я. Ib. Тата мĕн те пулин ĕçлесе хăвармалли пур-и? Есть еще какая-нибудь работа, которую я могла бы сделать ао ухода? Ib. Авланса хăвар. Перед уходом женись. Ib. Ямшăк ачасене тӳрех пуштă хапхи патне антарса хăварчĕ. Ямщик ссадил детей у самых ворот почты. Ib. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пурт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвармарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом в том, что не построила зимою дома изо льда, а зимою - в том, что не выстроила летом дома из костей. А.-п. й. 113. Урапине çапах пăрахса хăвармасть. Ib. 35. Пăхăр-ха, тилĕ тăрнава вĕлерсе хăварнă,— тесе, тăрнана çавăра-çавăра пăхаççĕ. Ib. 77. Унтан арча çине тăприне тапта-тапта варса хучĕ те, паллă ан пултăр тесе, çулçăсем витсе хăварчĕ. Затем накидал земли и плотно утрамбовал. А чтобы не оставалось никаких следов, наложил сверху листьев. Собр. † Ямшăк çуни çунатлă, ларса тухам терĕм те, çунаттипе çапса хăварчĕ, мĕн тăвас. Иваново. Çав куннех ăна ашшĕ чăпăрккапа çаптарса хăварнă, тет. Н. Шинкусы. Чикан вара сирĕншĕн пĕрех хут пăхса тасатса хăварам (пăсташа) эппин тесе салтăнса ларчĕ. Сюгал-Яуш. Кукки каларĕ: айта хам каçарса хăварам, терĕ. N. Вара мана ӳкерсе хăварчĕ те, валалла чупса кайрĕ. Юрк. Ху виличчен ывăлна авлантарса хăвар, теççĕ. Орау. Кам шуйттанĕ пăсса хăварнă-ши хушша? N. Эпĕ вакун çинчен ӳкерсе хăвартăм картуса: çил вĕçтерсе хăварчĕ. N. Тырă мĕнле акса хăвартăр? Кан. Иккĕшне те туяпа хĕнесе хăварнă. N. Эпĕ шăтăксене аслатса хăвартăм. N. Пумилкке тунă чухне вара вăл чĕреспе чашка хире çемĕрсе хăвараççĕ. КВИ. Эп те вара хурланса, икĕ чуна асăнса, урхамаха вырттартăм, чӳклерĕм те хăвартăм.
квартал. Ск. и пред. чув. 41. Ахалех (даром) яртарать (позволит пустить) тет вăл çитерме (пасти) вăрманти пĕр çывăх хăварттала.
сила, мощь, крепость. N. Йепле кăштах хăват хурас-ши тесе, шухăша кайнă вăл. Юрк. Пĕр пулăштух савăтĕнчи эрех хăватне виçсе пăхсан, эрех ниçта юрăхсăррине, пит начаррине курсан, ку эрех сутаканĕнчен: епле эсир кун пек хăватсăр, начар эрехпе сут тăваттăр, тесе ыйтат. Шарбаш. Хăват, слава и сила. || Чудо.
дуплить. Орау. Лутка тесе пĕр йăвăçран хăвăлласа тунă пысăк чĕресе, катка пекскерне, калаççĕ. Вăл кĕвентепе йăтма хăлăплă пулать.
хăвăл сохан, лук-сенница, стрельчатый лук. Якейк. Хăвăл сохан вăл пусăк тĕмĕсемпе çитĕнет, хăш чох пĕр тĕмми ача калпак пушшĕ полать. Вăл вăрăран шăтать, çав вăрăран акнă хăвăл сохан виç çолтан арасланса каять те, она вара пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн орăх çĕре куçарса лартаççĕ. Сред. Юм. Хăвăл сухан, кĕркунне лартса хăваракан сухан.
саженный. N. Çак хăтанăн карташ варринче ултă хăлаçлă пӳрчĕ пур. N. Куна туртса кăларма вун хăлаçлă вĕрен кирлĕ. N. Вăл хапхаран кĕрсен вуник хăлаçлă пусси (колодец) пур. (Такмак). Пшкрт. Ĕлĕк унта пысăк вăрман полнă, хырăсам икшер-виçшер хăлаçлă полнă.
бесчувственный, как бы железный, на кого ничто не действует, бестолковый, бесшабашный, невоздержный. СПВВ. ИФ. Хăш çын пĕртте шеллемест, е япалана е çынна кăшăт çилленсенех çапать те ӳкерет, суран тăвать. Ытла хăлăхсăр-çке, кăшăтшăн та вăл тĕрлĕ çапса суран тăвать те, теççĕ. N. Вĕсем, хăлăхсăрскерсем, аскăн япаласен пулнă. Ск. и пред. чув. 75. Анчах шăпăр хăлăхсăр; татах ташлама чĕнет. || Неслух. Тюрл. СПВВ. НН. Хăлăхсăр, сăмах каласан итлемен çын. || СПВВ. Хăлăхсăр = хаяр.
(хŏлт), звукоподр. Б. Олг. Орапа токăнĕ вĕçĕ татăлсан, хăлт! хăлт! туса пырат вара. || Шорк. Мана чавсипе айăкран хăлт тĕкрĕ. || В. Олг. Йохăпа çӳрет полă тытакан çиппеле (с сеткой). Полă кĕрсен, хăлт, хăлт, хăлт тортат, вот вăл тортса кăларат вара. || Хорачка. Хăлт! = хăнк! || Кăмак-к. Хăть те тем кала вăл çынна — хăлт та чĕнмест (и ухом не ведет).
хворост. N. Атăл хĕрне хăлтă пуçтарма карĕç. || Тогаево. Эпир хамăр çырмара, кантăр хăлти айĕнчен пăртак ершчĕк çĕне оман тытрăмăр. См. кантăр хăлти. || Хлам. Тюрл. || Мусор. Мункачи. || Неплотный, рыхлый. Сред. Юм. Хăлтă япала çине алпа поссан ô япала пôсăрнать (хăмла, çăм, сĕлĕ хылăхĕ). || Б. Крышки. Тĕнче хăлти, непригодный, бесполезный. Ib. Вăл тĕнче хăлти анчах! Он бесполезный, непригодный ни на что человек. Ib. Эй, тĕнче хăлти. Бранное выражение. Çичĕ-пӳрт. † Эп улаха тухмасан, улах хăлти пулас çук. || Обуза; препятствие. N. Топăнчĕ хăлтă. N. Ак тата хăлтă килсе тохрĕ.
(хы̆лhа), ухо. А.-п. й. 16. Пĕрре кашкăр йытă вĕрнине илтет те, хăлхисене чанк тăратса ăна çапла калать... Ib. 42. Тилĕ хăлхисенчен ыйтать: эсĕр мĕнле килтĕр? — тет. Ib. 57. Ватăлса çитрĕм те, ман хăлха илтеймест. Ib. 70. Пӳрнеске хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Ib. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса шухăшлама тытăнать. N. Урлă хăлха, не лежащие, а оттопыренные уши. N. Каçрака хăлха, уши, торчащие вверх (кайăк хăлхи пек). N. Чее хăлхаллă япала, чуткий. N. Унăн хăлхи хытăрах, глуховат или плохо восприимчивый. N. Унăн хăлхи шăхăрсах каймасть, плохо слышит. N. Унтан ку виç кĕрепенкеллĕ чукмар илет, тет те, утланса ларать, тет те, хăлха урлă çапать, тет. N. Хăлхине çĕр çумне çыпăçтарса итленĕ. N. Хăлха анчах илтми пулнăччĕ те, халь уçăлчĕ. N. Хăлхăрсем йӳçмерĕç пулсан, итлĕр. N. Хăлхана йӳçĕхтерекенсем, çӳç-пуçа виреллĕ тăратаканскерсем. К.-Кушки. Хăлху енĕпе ман енелле çаврăнса тăр. Ск. и пред. чув. 22. Юманкка хăй хуйхине калать ăна хăлхинчен, мĕскерле тумаллине ыйтать пĕтĕм чĕринчен. Бгтр. Илтменнине хăлхунтан ыйт теççĕ тепĕр хут ыйтакан çынна. Янтик. Лаша шыв ĕçнĕ чух хăлхисене сиктеркелет, çавна хăлхисене вылятать теççĕ. Орау. Паян кунĕпе хăлхара шăнкăрав сасси илтĕннĕ пек янăраса çӳрет. Альш. Хăшĕ-хăшĕ тата ача çуралсанах, пурăнтăр тесе, сулахай хăлхине шăтараççĕ, тет. Хăлхана шăтарсан, тăхăнтараççĕ пурçăн: пурçăн шыçтармасть тет. Ib. Ун умĕнче пурне те ан калаç, унăн хăлхи шăхăрать ĕнтĕ (он слышит и понимает, о ребенке). Собр. Кушак хăлха урлă пит çусан, хăна килет тет. С. Тим. Аллăнти шаль тутăру шел пулсан, икĕ хăлхаран тытса чуптуса яр. N. Хăлхаран кала. Говорить на ухо. Хурамал. Хăлха ăшĕ кĕçĕтсен, йĕпе пулать теççĕ. ТХКА 69. Тата халь ман пуç ыратать, хăлха кашласа çӳрет. Ст. Чек. Кунĕн-çĕрĕн янăратат. Илтессĕм килмерĕ, хăлхана çĕртет. N. Урампа пырат сутакан, вăл пулайчĕ улма сутакан; сутаймасăр вунăтăват улми çĕрейчĕ. Кăçалхи çул манăн пурăнни — çын сăмахĕпе хăлха çĕрейчĕ. (Хĕр йĕри). Ала 13. Унăн куçĕ хупăннă пулсан та, унăн хăлхисем çăвăрман. || Перепонки ушные. Альш. Ачи хытă кăшкăрса хăлхана çуратчĕ. || Наушники. К.-Кушки. Малаххай хăлхисем, наушники малахая. || В. Олг. Хӳел хăлха ярчĕ, сивĕ полат. Вокруг солнца появились круги (столбы), к холоду. || Перо (верхний угол) лемеха. См. ака, там же хăлха (вып. 1).
имеющий уши, с ушами. N. Вăрман хăлхаллă, хир куçлă. Кан. Эс унта арлан хăлхаллине пус (овцу). N. Хăлхаллă çĕлĕк. Г. А. Отрыв. Хăлхаллă калпак, особая шапка (хăлха урлă яраççĕ). N. Пит хытă хăлхаллă япала вăл, плохо воспринимающий или по глухоте иди по рассеянности. || Имен. Тĕрен икĕ тĕрлĕ пулат: пĕр хăлхаллă, икĕ хăлхаллă; пĕр хăлхалли лашасене çăмăл, ăна иккĕпе, виççĕпе çăмăл çӳретеççĕ; иккĕллине ултă лаша е пиллĕк кирлĕ. Лемех бывает двух родов: одноперый и двуперый,— с однокрылым лемехом легче лошадям — с ним можно легко пахать и на двух и на трех, а для двуперого надо лошадей пять или шесть. См. ака, там же тĕрен (вып. 1).
доходить до ушей. Капк. Арăм вăрçни те хăш чухне хăлхана кĕмест. N. Тахăшсем калаçса тăни хăлхана кĕрех кайрĕ. Ашшĕ-амăшне. Вăл каланă сăмахсем Кĕркурийĕн хăлхине пĕрте кĕмен. N. Эпĕ ăна сан хăлхуна кӳртес терĕм.
нижний край сарая и вообще строения; застреха. Кармал. Лупас хăлхасĕ (края крыши сарая, навес ниже последней слеги) айне çерçисем йăва тунă. СПВВ. ИФ. Хăлхас, пӳртĕн мачча кашти таран хуракан пĕренесем. Çав тарана хăлхас теççĕ. Вăл пĕренесен пуçĕсем урамалла картлă тăсăлса тăраççĕ. N. Хăлхас пĕрени.
(хы̆ма, хŏма), доска. Бес. чув. 3. Микулай ăна хăма çурма тесе илнĕ пĕренешĕн укçа памалла пулнă. Пазух. † Урамра хăма çураççĕ. Курм. Ылтăм хăма çорĕлĕ; хорт-копшанкă тапранĕ. (Тол çутăлни). N. Вăл пӳртĕн ăшĕнче 99 хăми пур иккен, 88 сакки пур иккен, 99 хăминчен пĕр хăми пире авалхи йăлапа выляса кулма ирĕк пулмĕ-ши? К.-Кушки. Улта хăма тăршшĕне утса тухса пулмарĕ, çичĕ хăма тăршшĕне çитсе курса пулмарĕ. Яргуньк. Хăма вартама, обтесывать доску (промысел). Сред. Юм. Хăма кĕрншнĕ. (Типсе хутланса кайнă). Оп. ис. ч. II. Платниксем хăмасене саваласа хунă. Плотники выстругали доски. Ib. Пӳрт çумне хăма çапса хунă. К избе прибили доску (или прибита доска). Ib. Хусантан саккун килмесĕр хăма çурăлмасть. (Хĕвел тухни). Доска расколется не раньше, как придет указ из Казани. (Восход солнца). N. Тĕл-тĕл урай хăмисем çĕрсе кайнă, хăма пуçĕсенче шăтăксем пулнă. Хирле Сир. Хăмасене красный пăрăс тĕлĕнчен хорса çӳлелле çор пĕвее çитиччен хăпартаççĕ. Хăмасем умне тăпра толтараççĕ. || Тес. ГФФ. † Çортсем çине хăма витнĕ. Дома крыты тесом. Чураль-к. Мана атте юратать, шур пӳрт лартса парас тет, çине хăма витес тет. N. Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм, çапса çăмăр çăвасран. || Полка. Чертаг. || Вывеска. Яргуньк. Иван патша çурчĕ çумĕнче çырнă хăма курчĕ, тет те, вулама тытăнчĕ, тет, çав хăма çинчи çырăва. || N. Пурăна киле хăма çапса халăха пухасси пăрахăçа туха пуçланă. || Качели. Афанасьев. Хăма çинче ярăнас.
украшения тканей, узор. Н. Р. Романов. Хăма тĕррине алшăли, сурпан, пуç тутри çинче курма пулат. Вăл тĕрре пир тĕртнĕ чухне хĕç умне хăмасем чиксе тĕрлесе пыраççĕ. Ĕлĕк хăма тĕррине чăвашра пĕлместчĕç. Тутартан (мишертен) курса вĕренчĕç. Йĕп тĕрринчен нумай çăмăлтарах тĕрлеме. Тĕрĕ ĕлкине пирус курупки, супăнь хучĕсем çинчен илеççĕ.
становиться серым, хмуриться. Зап. ВНО. Çанталăк хăмăрланса тăрать. Стоит пасмурная погода. Чув. пр. о пог. Пĕлĕт хăмăрланать. Небо сереет, становится пасмурным, свинцовым. О сохр. здор. Вăл çын пĕртте çимест, ĕçессе шавах ĕçет; чĕлхи типсе шуралса, хăмăрланса каять.
(хы̆мла, хŏмла), хмель. Н. Карм. Ашшĕ тӳрĕ, амăшĕ кукăр, хĕрĕ начар, ывăлĕ усал. (Хăмла). Собр. Хăмла йывăç тăррине улăхтарса лартать. (Послов.). Шел. 19. Улăхсенче хăмлисем автан пуç пек пулатчĕç. Юрк. Ку хуçанăн сăри тутлă, пĕчĕкçеççĕ хăмла калайман. Ib. Аттенĕн хăмли аслăк хыçĕнче, яваланмасăр вăл ӳсеймес. Ib. Çакă пирĕн халăхсем пĕр хăмларан сăра тăваççĕ. N. Сăрана хăмла каланă-и? Якейк. Хăмла полса çитсен, ăна сăтăраççĕ (татаççĕ).
(хŏмма), доска. М. Етмен. Чуратч. Ц. Вăл канав урлă пĕр хăмма анчах хунă. N. Юрламасăр пурăнса ман çине хăмма анчĕ, тенĕ.
(хы̆мзар, хŏмзар), замахиваться. Зап. ВНО. Вăл çĕçĕпе хăмсарнă. Он замахнулся ножом. Ib. Хăмсариччен çапса ил. (Послов). Ib. Эсĕ питех ан хăмсар-ха. Ib. Тимĕрне хăмсарсан, тимĕр чăсăлать теççĕ. (Посдов). Ib. Çĕçĕпе ан хăмсар, вăл хăй тăршшĕ иккĕ чăсăлать. (Послов.) Альш. Йĕтĕрпе хăмсарсан çын тытăнкăллă калаçакан пулат тет (тот, на кого замахивается). Ib. Ăна пĕрре хăмсартăм та, тухса тарчĕ. Изамб. Т. Эс мана ма хăмсаран. Ib. Ул мана патакпа хăмсарчĕ. Хурамал. Карчăкĕ алшăлипе хăмсарнă, качака таки тапранмасть те. Шорк. Мана çĕçĕпе хăмсарчĕ. Он замахнулся на меня ножом. Ала 87°. Çĕлен пĕрех хĕр çинелле мăнă хĕçĕпе хăмсарчĕ те, хĕр йывăр çын пек шыçăнса карĕ, аран сывласа ларать. Собр. Хăмсариччен çапма каланă. (Послов.). Сред. Юм. Ан хăмсарса çӳре. Не грози. Городище Б. Çĕçĕпе хăмсарать. Замахивается ножом. Чист. Вăл çапах та чупса çитрĕ те, пире хулăпа хăмсара пуçларĕ. || N. Пирĕн лаша хăмсарать. Изамб. Т. Лаша тапас тесе хăмсарать.
гость. НАК. Туй çыннисем хăшĕ киле каяççĕ, хăшĕ пĕр-пĕр яла хăнисем патне ĕçме каяççĕ. А.-п. й. 84. Хăнасем пухăнса çитсен, Иван пиччĕшĕ ылттăн сумкка тытать те, сĕтел çине силлет. Ib. 84. Хăнисем тепĕр кунне Иван пиччĕшĕ çинчен сута параççĕ. Ст. Айб. Килен хăнанăн кайни илемлĕ теççĕ. (Послов). Регули 1306. Эп вăлсам хăнине хирĕç полтăм. N. Епле Кĕркури пичче пит час хăна пулса (из гостей) каятăн? Юрк. Сыв пулсан çулла ман патма хăнана килĕр? Ib. Пĕр-ик-виç кун ывăлĕ патĕнче хăна пулаççĕ. Ib. Эпĕ Тимĕрçен ялĕнче пĕр пуян чăваш патне çăварнире хăнана пырса кĕтĕм. ГТТ. Икĕ çăкăр татăкĕ пулсан, хăна килет, тет. Ст. Чек. Митьтя, эсĕ хăнана пыратна? Дмитрий, ты пойдешь в гости? А.-п. й. 7. Кашкăрĕ калать: „Тавай кушака хăнана илсе килер, атту пире пĕтĕмпех тытса пĕтерĕ“,– тет. Ib. Т. Кушак тус! Айта хăнана! ГФФ. Хăна юрри. Гостевая песня. ГФФ. † Чĕннĕ хăнисем килсессĕн... Когда придут званые гости. Пшкрт. Хăна пăк, угощай гостя. В. Тим. † Ăрамăрпа иртсе эп пынă чух, кĕрсе хăна пултăм эп сире. N. Хăна пула пуçлаççĕ. Начинают угощаться (в гостях). Çутт. 46. Халĕ хăнара çӳресе пулмасть. N. Хăнасене ĕçтерме атте З путылкаран ытла эрех илместчĕ. Альш. Хăнара çини шыв урлă каçиччен анчах. N. † Эпир килтĕмĕр хăнана, хăнан кĕрнекне кӳртĕмĕр. N. Хуçи тăмасан, хăни тăмаст. Шинар-п. Кăшт тăрсан пĕр чĕкеç вĕçсе пырса кайнă. Вăл унта хăна ларнине курсан каялла вĕçсе кайнă. || Орау. Хăнасем килчĕç. Наступили регулы.
хăна-вирлĕ, хăна-вĕрле, хăна-вĕрнĕ, гости вообще. НТЧ. Тепĕр кунĕнче вара хăна-вĕрлепе сăра ĕçме пуçлаççĕ. Менча Ч. Ватти-вĕттипе ашшĕ-амăшĕ инçе çула кайсан кĕтсе тăнă пек, хăни-вĕрлисене кĕтсе тăраççĕ. Ала 98. Вăл çын никампа та паллашман тит, хăна-вĕрле кĕртмен тит. Микушк. Хур-кăвакал ӳстертĕм хăна-вĕрле кăмăлĕшĕн. СПВВ. Х. † Хăни-вĕрни пĕрле шавласан, хуçин кăмăлĕ тулат-çке (вполне доволен). Çатра Марка. † Хоçи майри хорчка пек, хăни-вĕрли тăмана лек. Хозяюшка как ястреб (т. е. совсем трезвая, бодрая), а гости как совы.
постоялый двор, квартира, ночлежник. Начерт. 191. Хурамал. Тата хăна килшĕн пама укçа кирлĕ. Ib. Салтак пĕр çурта пырса кĕнĕ, вăл та хăна кил яман (не пустили ночевать). Сборн. по мед. Вăл-ку тасине, таса маррине хăна килĕсенче, хваттерсенче, çавăн пек пурте пĕр савăт-сапа тыткаламалла ытти çĕрсенче те пуринчен ытла астăварах парас пулать. ТХКА 61. Асаттепе иксĕмĕр Ахматулла ятлă тутар патне хăна киле кĕрсе выртнăччĕ эпир Хусанта. Разг. С. Мих. З. Хăна кил яратна эсĕ? Не пустишь ли (меня) на ночлег? N. Хăна килĕ пăлтăрĕнче выртса кансассăн, пӳрт умне апат тума тухнă та, сăмавар лартма хушнă.
гость. N. Хăналăха килтĕм (в гости). Янтик. † Шурă та шурă тенине тутлă çимĕç тиеççĕ; хĕр чӳнехи пурнăçа хăналăха (на время) тиеççĕ. N. † Ĕçер-çиер, выляр-кулар, кунта пире хăналăх. (Солд. п.). Трхбл. Çинçе пӳме ӳстертĕм атте-аннене хăналăх. Коракыш. Аттаманĕ: кам вăл? — тесе кăçкăрать, тет. Иван: хăналăха! тесе калать тет. (Иван ылттăн улма вăрлама кĕнĕ пулнă утаман пахчине).
(диал.), правильно хăйне (д.-в. п. от местоим. хăй). Регули 1504. Она хăне кирлĕ, сана вăл парати? Изамб. Т. Çынтан хăй пĕрре те хăрамаст, хăне те çынсем пит юратаççĕ (голубь). СТИК. Хăне кура хытланмаст. Не знай кого из себя корчит. Чăв.-к. Хура вăрманти хурчăка, хăне çӳреме çул тупман. Ст. Чек. Шурарăма (полынь) хăне ăш ыратсан вĕретсе ĕçеççĕ. Юрк. Хăне пулсан, вăл санпа тарăхса анчах пурăнат. || Особо. N. Ĕлĕк авал вилнĕ çынна халех вырттарман, масар çине тупăкне хăне, вилнĕ çын ӳтне хăне ăрасне илсе кайнă та, шăтăка антарнă чух анчах вилнĕ çынна тупăка вырттарнă. Ст. Чек. Вăсене хăне сĕтел хушшине лартаççĕ, хăна тăваççĕ.
(хŏнŏх, хы̆ны̆х), привыкать. Янтик. Çутă çĕртен тӳрех тĕттĕм çĕре кайсан, куç ним те курмас, каярахпа куракан пулать; ун чухне вара хăнăхсан курать, теççĕ. Ст. Чек. Хăнăхнă, привык, привычный. Якейк. Йăтă çынна хăнăхнă. Собака привыкла к человеку. Орау. Хăнăхрĕ = хăюланчĕ, вĕренчĕ. Баран. 79. Эпир хăнăхса çитнĕ ĕнтĕ. Мы уже привыкли. Сборн. по мед. Ерсенех малтан вăл шатра (трахома) нумаях пулмасть, хăнăхман çын паллаймасть те ăна.
(хы̆нк), то же, что кăнт. Б. Олг. Пĕр çын вилнĕ, хăнкса кайнă вăл тет (готов).
подр. стуку. В. Олг. Хăнт-хонт перĕнкелет, хăнт-хонт туса пырат, шолтартатса пырат (стучит). Б. Олг. Стӳелĕн ори пĕри мăтăк, вăл хăнт-хонт туса ларат.
(хы̆нџа), когда. Пшкрт. Н. Сунар. Ана йăранчи хыт курăкне хăнча выльăх çини пур, çакă ял хĕрĕсен хăнча яла кайни пур. Регули 195. Хăнча вăл сумар выртрĕ, çавăн чох эп он патне пырса. Ib. 147. Эп илтрĕм, хăнча вăл санпа попленине. Янгорас. Эс хăнча килтĕн-ке? N. Хăнча = хăçан.
(хы̆п, хŏп), отстать, отойти, отпасть, отделиться. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ут пыраймас, ут пыраймас, йĕс таканĕ хăпнă та пусаймас. N. Пысăк тĕме, вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса юлнă теççĕ. ЧП. Хуйри хăпса ӳксессĕн (у вяза). Цив. Çӳлĕ ту çинчи çӳрен ут, тахан хăпнă утаймасть. Янтик. Пушмак кĕлли хăпнине атă кĕлли мĕн тăвас? О сохр. здор. Тата хăш-хăш çынсем чечеклĕ ачана кĕсенсем хăпса пĕтмесĕр çумаççĕ. Ib. Пирĕн тир пит хĕрнĕ, тарланă пулсан, е вĕри шывпа йĕпетсен, вара унтан тин кирĕк хăпса тухать. Юрк. Унччен те пулмаст, хай чăваш арăмĕ, алăк янаххи çумĕнчен хăпса кайса, кĕсле калаканни умне пырса тăрат те, лайăхах кĕсле калама пултараймантан, унăн аллинчи кĕслине: кӳр-халĕ хам каласа кăтартам, тесе илет, тытăнат хăй кĕсле калама. Ашшĕ-амăшне. Эпĕ ĕмĕр санпала пĕрле пурăнтăм, халĕ санăн пуçна ниçта чикме вырăн çук чухне епле сантан хăпăп вара? Демид. Лешĕ хăваласа ярать кăна, хăпах эппин (ну ладно, отстань), тесе. Орау. Хăни-вĕрлисем аран-аран хăпрĕç (убрались). Ib. Ан хăвалăр-ха, апат çисанах хăпăпăр. КС. Аран-аран хăпрĕ. Насилу ушел (о навязчивом госте). Халапсем. Апла каласан, ку карчăк пӳрт чӳречи умĕнчен хăпса каять. N. Карчăк Еккĕмрен хăпас çук. || Оторваться. N. Манăн пĕвĕм çумĕнчен хулпуççийĕм хăпса ӳктĕр. Тюрл. Атă кĕли хăпса ӳкрĕ. Шурăм-п. Унтан хăпма та пĕлмеççĕ. Не могут от него оторваться (от приятедя своего). Ачач 49. Вĕренекен ача алăк çумĕнчен хăпса малалла пĕр утăм ярса пуссассăн тин... || Ускользнуть. N. Кунтан хăпасси кăна. Только бы ускользнуть отсюда. || Отвязаться. Сред. Юм. Такçан та хăпса каяс çок. Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм, кăçалхи çул памасан, ĕмĕр хăпмĕ, терĕр пуль. || Расставаться. Кильд. Çичĕ ют хушшине эпĕ пымăттăм, савнă ырă тусăмран хăпмăттăм. || Подняться массой, чтобы сделать что-нибудь. КС. Халăх хăпса тухнă. Народ вышел массой (напр. из деревни). Орау. Акă ĕнтĕ, мурсем, каллех хăпса килчĕç (пришли во множестве, привалили). Изамб. Т. Исампальсем ана туса валеçме çаран çине каçсан, пĕтĕм Исеккел хăпса (гурьбою) тухрĕ. Юрк. Ку шуйтансем ăçтан хăпса килеççĕ-ши? N. Пăр пек хăпаççĕ, Толпами уходят. КС. Паян пасара халăх хôппăрĕ, çул та палăрмасть пыраççĕ (много народу двинулось на базар). || Сунт. Çуртырри çĕр çумĕнчен хăпаймасăр кукша пуçлă çын çӳç пĕрчийĕсем пекех вĕлтĕртетсе ларнă. || Употр. в сочетании со словом сехре (сехĕр). См. сехре хăппи (вып. ХI).
подниматься, всходить, взьезжать. А.-п. й. 50. Вара таки ту çине хăпарса кайса мĕн пур вăйпа чупса анать те, кашкăра пĕрех мăйракипе пантлаттарать. Баран поднялся на гору, бегом спустился и изо всей силы ткнул волка. N. Ӳпке пулсан хăпарăп. ГТТ. Ӳпке пек хăпарса кайрĕ. К.-Кушки. Пĕлĕт хăпарат. N. Аялтан унăн тымарĕ типсе хăпарĕ. Абаш. Атăл таппи хăпарчĕ. По речке пришла вешняя волжская вода. N. Çав авнă йăвăçа ярсан, йăвăç çӳлелле хăпарса ачана çӳлелле çĕклесе карĕ. А.-п. й. 35. Ăсу пĕтрĕ пулсан, пĕр картлашка çӳлерех хăпарса вырт та, вилнĕ пек пул,— тет. N. Çумăр хĕвел анăç енчен пирĕн енелле хăпара пуçларĕ. Якейк. Ай-яй, Карантăкри çыр (овраг) ытла хыт хăпарать-çке (быстро размывается в низовье и идет все выше и выше). Юрк. Хăмла çырли, палан çырли шыв сулханпе хăпарат. N. Шыв пуçтарăнса килнипе сивĕ хĕл кунсенче шăнса ларнă пăрсем хăпарса килеççĕ. Бес. чув. Хăпарнă чух кăшт чарăнса тăчĕ те еррипе хăпарса çитрĕ. Ст. Чек. Хăпарса тăракан вырăнсене урапа таптаса тикĕслеттĕрĕмĕр. N. † Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Юрк. Чĕлĕм çинчи тапак хăпарса çунсан, йĕпе килет. Ст. Ганьк. † Çӳл ту çине хăпарнă чух ывăннă пек эпĕ пултăм. || Итти. НР. † Анатран хăпарать шорă пăрахот. Снизу идет белый пароход. || Влезать. Икково. † Çырми тарăн полсан та, çолĕ такăр полсассăн, анса хăпарма полатех. Абаш. Пĕр çăкăр, пилĕк пашалу, пĕр çĕклем утă хутăм, хам хăпарса лартăм. А.-п. й. 111. Сикрĕ тухрĕ те, урапа çине хăпарса ларчĕ. Ib. 13. Упа юман çине хăпарса кайрĕ. Медведь полез на дуб. Ib. 57. Йăва тилĕ сăмси çине хăпарса ларчĕ те, татах юрлама пуçларĕ. N. Виç хут çӳллĕш хăпартамăр. Мы были на высоте третьего этажа. Юрк. † Пусса хăпарас пусмине (у дома) пылчăк хăпарнă. КС. Эпĕ аслăк çине хăпартăм та юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. || В перен. смысле. N. Ертел çинчен ан хăпар. || Всходить (о тесте). || Расти. Якейк. Çарансам кăçал ку таранччен лайăх хăпараççĕ те-хе, валалла тепле полĕ. Чув. пр. о пог. 451. Тĕтреллĕ çăмăр çусан, хăмла хăпарат. Если моросит, хмель растет. Аттик. Шыв тулса чаксассăн, улăхсем çинче, çарансем çинче курăксем ешĕрсе хăпарса тухаççĕ. || Опухать, вздуваться. Тет. Унăн ури тупанĕ хăпарнă, вăл пур пĕрех вилет. Кан. Çурăмсем хăпарса тухичченех выляттăмăр. N. Урасем чысти хăпарса пĕтрĕç. N. Ура тупанĕсем хăпарса тухсан, вĕсене чĕрнепе туртса татма юрамасть. Изамб. Т. Пăр (град) пуçне килсе çапнă та, пуçĕ чăх çăмарти пек хăпарса тухнă. Ст. Шаймурз. Ман анненĕн куçне чăх çăмарти хĕрли пек ӳт тĕслĕ темĕскер хăпарса тухнă. Скотолеч. 19. Тарланă лаша сивĕ çĕрте тăнипе тепĕр кунне ӳчĕ хăпарса тухнă пулсан... N. Урасем хăпарса тухрĕç. Скотолеч. 33. Çав шатрасем хăмпă пек хăпарса тухаççĕ. Ib. 20. Çулла ăшă çанталăкра шăна-пăван çыртнипе лашанăн çан-çурăмĕ хăпара-хăпара тухать. Ал. цв. 8. Акăш мамăкĕнчен тунă тӳшек çинче ту пек хăпарса выртать (о пуховине). || Взорваться. Пшкрт. Вăлсам поткоп тусассăн, печке лартнă-ç онта, тар печки. Печке патня çорта çутса лартса. Каран хăпарса карă. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Кашкăр выртса йăванчĕ тет те, мăн (пысăк) хурчăка пулса хуракăшĕнчен те (акăшран та) çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет. Волк лег, перевернулся, оборотился ястребом и взлетел еще выше лебедя. Орау. Шăтăкин айккисене чултан туса хăпарнă. Стены ямы обложили камнем. Ib. Армантан тавăрăннă чухне лава аран-аран турттарса хăпартăм.
понуд. ф. от гл. хăпар; поднимать. N. Атисем анчĕç те, хăваласа хăпартрĕç. Шарбаш. Хăпартмалли-антармалли (для того, чтобы пустить меньше или больше). N. Хăпартса пыр. Сред. Юм. Калас тесе чĕлхене те хăпартап, тата çапах чарнса тăрап. Чтобы говорить иногда и язык поднимаю, но потом опять удерживаюсь. N. Кӳрĕшсен ĕнер кĕлет хăпартрĕç (поставили сруб на место), витмеллех турĕç. Пир. Ял. Пӳрте хăпартнă чухне аялти йĕркисене смалас пулать. || Поднимать дух. Ск. и пред. чув. З4. Пăхса тăракан яшсене пĕтĕм халран вăл ярать, чунĕсене хăпартса ташламашкăн хĕтĕртет. Алших. Хусан лавкки таварĕ çинçе çынна хăпартат. || Поднимать зябь. Баран. 109. Сухаласа хăпартса хăварнипе çум курăкин тымарĕсем, тырра тивекен хурт-кăпшанкăсем шăнса пĕтеççĕ. || Вздувать. Кама 16. Пит çăмартине сывлăшпа вĕрсе хăпартать те аллисемпе параппана çапнă пек çапать. Кн. для чт. 85. Вăл çара уран пынипе урине хăпартса кăларнă. Изамб. Т. Лашине çаптара-çаптара хăпартса кăларнă (до того, что остались следы). N. Урасене хăпартса кăлариччен çӳрерĕм (разбухли ноги). || О тесте. Ала 75. Хăпартнă хăпарту пек, ларма кайнă хĕр пек. (Çарăк). || О почках. N. Çуркунне кунсем ăшăтса килнипе, хĕлле хура сăнлă курăнакан йăвăçсем те хĕрлĕ сăнлă курăнса хăйсен кăчăксене хăпартма пуçлаççĕ. || Оторвать. N. Кунтан час-часах хăпартас çок мана. Тайба. Хĕрсен хыççăн çӳресе атă кĕлине хăпартрăм. Байгул. Ашшĕпеле амĕшĕнчен хăпартмаллах килтĕмĕр (невесту). || Срывать. N. Çак кĕнекене уçса унăн пичечĕсене хăпартма кам тивĕçлĕ? N. Вăл ку кĕнекене уçса, унăн пичетне хăпартма пултарать. || Отлеплять. Юрк. || Начислять, набавлять. Кан. 4О кратуслине илсе пырать те 22 пус хăпартса сутать. Шурăм-п. Илсе каяканĕ пĕр пус хăпартрĕ. || Повышать (расход). Н. Сунар. Соколов çапла хăпартса пĕр тăват-пилĕк кунта 150 тенке çитерчĕ, тет. || Преувеличивать. N. Вĕсем суйса сăмахсене хăпартса калаçса. || Баран. 84. Каснă салмана (лапшу) çăмартапа хăпартса сарă-çу ярса çиет. || Употребляется в сочетании со словом сехĕр. N. Сехĕре хăпартса пурăнаттăмăрччĕ. Жили в постоянном страхе.
быстро, живо, поспешно, скоро. А.-п. й. 44. Вăл шăмма хăпăл-хапăл ярса илет. N. Эпир пиччесемпе хăпăл-хапăл пăртак япаласене йăткаларăмăр та, анкартинелле тартăмăр. Хорачка. Хăпăл-хапăл, проворно. А.-п. й. 70. Пӳрнеçке хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Хорачка. Хăпăл-хапăл илчĕ те карă. N. Çак çын хăпăл-хапăл ашакне тăварса пăрахрĕ. Слакбаш. Вăл хăпăл-хапăл пуçтарăнчĕ те, килне карĕ. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 18. Ĕçе пит час, хăпăл-хапăл анчах туса хурать. Янтик. Хăпăл-хапăл (поспешно) сăкманне тăхăнчĕ те, таçта тухса кайрĕ. N. Хăй хăпăл-хапăл çавине илме киле карĕ.
(хŏбŏт), оторвать. N. Хăпăт = хăйпăт. КС. Çыру марккине хăпăтса илнĕ. Ib. Кĕсене хăпăтас, снять. Скотолеч. 18. Пĕр сехетрен вăл тăма хăпăтса пăрахас пулать. N. Чĕлхине пăр çумĕнчен хăпăтса тарнă. Хурамал. Икĕ япала пĕр çĕре çыпçăннă пулсан, ăна хăпăтас пулать теççĕ. Стена çумĕнчен хут хăпăтса илтĕм. ЧП. Хĕрсем хыççăн çӳресе аттăм тĕпне хăпăтрăм. Толст. Ниепле те Булькана хăнчен хăпăтаймасть (медведь). || Отломить. || Съесть. Микушк. Лешсем çывăрсан, Йăван хăпăтса ячĕ, тет, хур ашне, аран хашкаса выртать; тет. || Снимать. КС. Юман хуйăрисене хăпăтрăмăр. Снимали верхнюю часть коры старого дуба. || Употребляется в сочетаний с сехре. КС. Сехреме хăпăтрĕ, испугал. N. Çавă пирĕн сехрене хăпăтать. См. хăптар.
назв. обряда. Череп. Чăваш йăли тăрăх хăрăк хываççĕ шăрт-шарт сиксе вăраннăран. Вăл шăрт-шарт сиксе вăранакана калаççĕ, вăл питĕ хытă хăранă, ăна хăрăк хывас пулать, тесе. Вăл хăрăка хывас пулсан, амăшĕ хывас пулмасть. Хăрăк хывнă чух пӳртрен никама та кăлармаççĕ. Хăрăк хывнă тĕле çын кĕрсен, çав çынран хăранă теççĕ. Хăрăк хывма тытăнсан илеççĕ шывлă чашкă, пилĕк-улт хăйă. Пĕр хăййи çине хураççĕ шурă тăхлан, айĕнчен вут тивертсе хăйă тытаççĕ. Унтан сăмахне кала пуçлать. Çичĕ тинĕс урлă Ашапатман карчăк килет тет, вăл вĕрет тет, сурать тет, çак ачана (ятне калать) хăрăк хывать тет. Тух, хăрăк, тух, хăрăк! Путек макăрнинчен хăранă пулсан, йытă вĕрнинчен, автан авăтнинчен, аннӳ, аçу кăшкăрнинчен, ют çын кăшкăрнинчен хăранă пулсан та, тух, хăрăк, тух, хăрăк! Тьфу, тьфу, тьфу! Тăхлан ирĕлсе çитсен, шывлă чашкă çине пăрахать. Чашкă çинчен илет те, çавăркаласа пăхать те, калат: халĕ хăрăк хывни тухман, автан кĕлетки ӳкмен. Татах çав сăмахсене калать. Татах ирĕлсе çитсен шыва пăрахать. Ĕнтĕ автан кĕлетки ӳкрĕ, хăрăк хывни сипе килĕ. Шывне вара амăшнех саптарать çын ури тивмен çĕре. Хăрăк хывнăшăн ачи тăрăшшĕ пир ыйтать. Унтан хăй тăрăшшĕ пир параççĕ. (Сообщила Раиса Волкова).
высохнуть, истощаться. П. Яндоуши. Типсе хăрăн = высохнуть. || Замориться, быть в лишении. КС. Çав кĕтĕвĕн выльăхĕсем паян кунĕпех хăрăнчĕç (были без еды, заморились). Ib. Вăл ял выльăххисем апатсăр хăрăнаççĕ (страдают от отсутствия корма), Кан. Хăйсене çиме çук тата йытă усраççĕ, хăрăннăсем! (брань). N. Вĕрентӳ çуртне кĕрсе вырăнаçăр. Эсир унтан хăрăнса пурăнатăр. КС. Çити-çитми пурăнăçпа хăрăнса пурăннă эпĕр. Сред. Юм. Пôрлă-çôклă, выçлă-тотлă хăрăнса пôрăннă çав. N. Хăй ĕçми-çими тĕлĕшĕнчен те хăрăнса пурнать. Сред. Юм. Хăрăнса пурнать, живет достаточно, но скуп.
понуд. ф. от хăрăн. КС. Паян пире кунĕпех хăрăнтарчĕ (морил без еды и питья). || Доводить до обессиления, до изнеможения. Байгл. Апатне çитермест, ĕçлеттерсе хăрăнтарать. Кормит плохо, но работой доводит до изнеможения. || Уважить, потрафить (ирон.). N. Ну, ĕçлесе хăрăнтартăн. || То же, что тĕлĕнтер, удивить. Трхбл. Ĕçлесе хăрăнтарчĕ. Ну и удивил работой (обычно с иронией). || Обрадовать, доставить удовольствие. Трхбл. Ну вăл ĕçлесе хăрăнтарчĕ те! Ну и работал же он! (с иронией, т. е. работа вышла негодная, работал плохо). Ib. Çисе хăрăнтарчĕ = çисе савăнтарчĕ. Ел плохо, напр., старик, хотел есть, да за неимением зубов ничего не смог сделать.
высушить. Могонин. Ниш — пĕчĕкçĕ, сăпкара выртакан ачана типĕтсе хăртса яракан чир. || Корчевать. N. Вăл вăрмана Петĕр хăртнă, тет, çавăнпа „Петĕр хăртни“ тенĕ. НИП. Виç хут туса хăртаççĕ курăк тымарĕсене (сухаласа). || Поносить. оскорблять. Ст. Чек. Тĕнчери пурĕ-çуккипе хăртнă (всячески поносил). Ib. Хăртас, указать человеку его ничтожность во время ругани. Изамб. Т. Ул хăй тахçанхине пĕлет, тахçанхипе хăртать. N. Карта витĕр хăртрăм (оскорбил). Альш. Хăрт = мăшкăла. Сред. Юм. Чист хăртса хăвартăм (изругал всячески). Ib. Вăрçнă чôхне пĕрне тепри тем те пĕр каласа пĕтерсен, пĕри чĕнейми пôлсан: сăмахпа каласа хăртать вит, теççĕ. Т. Григорьева. Ырă çын çынна хăртмасть, усал çын çынна хăртать, теççĕ. СПВВ. Сăмахпа хăртать. Альш. Мĕн-мĕн кала-кала хăртмаççĕ, мĕн-мĕн кала-кала питлемеççĕ.
бояться, пугаться, страшиться. Якейк. А! хăрарăн-и? Ага! испугался? ГФФ. † Çак çырма орлă каçмăттăм та, çĕлентенех хăратăп. Эп çĕлентен хăрамастăп та, Петĕртенех хăратăп. Не перешел бы я через этот овраг, да боюсь змеи. Собственно, змеи-то я не боюсь, а боюсь Петра. ГФФ. † Хора калпакран хăраса ăсторовă тумасăр ан иртĕр. Не пугайтесь черной шапки, не проходите мимо, не поздоровавшись. А.-п. й. 7. Кушакран хăраса упи йăваç тăрне улăхса ларнă. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем. Ib. 24. Кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, пӳрте кĕме хăратăп, тесе калать, тет, кайăкĕ. Ib. 41. Юрĕ, тилĕ тус, хăрасах килет пулсан, атя хам хыççăн,— тет ула-такка. Ib. 42. Эсир мĕнле килтĕр: хăраса-и хăрамасăр-и? — тет. N. Вăт ухмахсем, кăшт шăхăрсанах хăраса ӳкеççĕ (сильно пугаются). А.-п. й. 59. Санран хам та хăратăп та, ачам пушшех хăраса кайĕ,— тет пукани. Ib. 90. Юрĕ. Ĕçрен хăрамăп. N. Мулкачи курсан хăраса кайса тарса кĕчĕ вăрмана. N. Çуннине çисен упаран хăрамасть, тет. Хора-к. Хăрама вĕреннĕ йытă виç кон малтан вĕрнĕ, тет. Регули 834. Вăл çавăнпа хăрарĕ, тĕттĕм полнăран. Ib. З. Эп хăратăп калама. Ib. 684. Хăрамалли вăрман çок конта. Ib. 685. Хăрамалли çын çок конта пирĕн. Ib. 705. Вăл çынтан хăрамăлла. Ib. 1404. Вăл питĕ хытă хăраса чĕтĕресе тăчĕ. N. Манăн халăхран хăрамалăх çук мĕн, тесе шухăшла пуçланă. N. Çапла вăл хăрамасăр-тумасăр пурăннă. Юрк. Килте хăраса-туса ан тăрăр. Ала 94°. Хайхи арăм тата ыйтнă вĕсенчен: „Апла хăрассăр пур, мĕншĕн тата ачăр çинчен кĕпине-йĕмне те хывса илтĕр“,— тенĕ. Сбор. по мед. Унтан хăрасах та хăрамалла çав. Шурăм-п. Мĕскĕн Иванĕ çĕрĕк шалт хăраса пĕтнĕ. СПВВ. Хăрас-тăвас пулсан. Кан. Малтан лашапа каçма та хăрамаллаччĕ. Прежде и ездить (по мосту) было опасно. Ib. Халĕ каçса çӳреме хăрамалли çук. Ib. Хам тытса усрама хăрарах патăм-çке. Ib. Пĕр çынсем çеç вĕсен пӳрчĕ ларнă вырăнтан хăра-хăра иртеççĕ. N. Чун пит хăратчĕ, тет, ТХКА 113. Йысна, эс ишме пĕлен, сан хăрас çук. Ib. 114. Атăл, Çавал, Кĕтне, Сĕве шывĕ пулсан, шыва кĕме хăрас çук. N. Хăраса тăманçи пулĕ ву. Курм. Хăра-хăрах эпĕ хут вĕренме карăм. Ачач 22. Пысăклансан мĕн пулĕ... Аçунтанах хăрамăпăр ун чух. Ib. 109. Ун майăн вара Санккапала тепĕр хĕрача та вилес пек хăраса янă. Шорк. Вал мана тем те пĕр каласа пĕтерчĕ те тухса карĕ, эпĕ хăра юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Насказал он всякой всячины и ушел, я же пришел в ужас и ничего не могу предпринять, ничего не успел спросить (недоумение, растерянность по поводу неожиданности). Оп. ис. ч. II. Вăл, çынсем килеççĕ тенине илтсессĕн, хăра юлнă. Когда он услыхал о том, что идут люди, на него нашел страх. N. † Çак поçнелле ухаплă, эпир ухапран хăрас çук. Собр. † Туратлă йăвăç касас, терĕм, иртессинчен хăрарăм. Капк. Мĕнле ача пулать вăл, хăрама пĕлмест.
(хы̆рах, хŏрах), один из двух. N. Шывне ĕçтернĕ чухне çĕнçын кăмака умне кайса тăрать те, çав шыва ĕçтерсе пĕтеричченех çĕнçынни кăмака умĕнче хăрах чăркуççи çинче ларать. КВИ. Этем укçа хутаçне хăрах алăпа йăтнă. А.-п. й. 54. Карчăкĕ кĕлетрен пĕр хăрах ывăç çăнăх илсе кĕчĕ те, сĕтпе-çупа çăрса, старикне валли пĕр пĕчĕк йăва пĕçерчĕ. Ib. 96. Ав, куратна, çулпала хăрах турта, пар лаша пырать тусан тустарса. Янтик. Якур хăрах уран (на одной ножке) сиксе тухрĕ ку çур пилĕк тăрăшне. Сред. Ют. Хăрах айккăн ôрам, односторонка. Говорят, если на одной стороне улицы нет домов. Якейк. Хăрах витрине çырмаялла йăвантарса ятăм та, вăл чăнкăр-чанкăр туса йăванса анчĕ. N. Хăрах хул хушшине çĕлĕк хĕстерсе. N. Хăрах алăкне кăларса кайнă. N. Çав вăхăтра пĕр майра картлă кĕвентепе, хăрах аллине пуртă тытса, çав вакка шыв ăсма пынă. Регули 926. Хăрах атă анчах топрăм. Букв. 1886. Атте мана çапла çыхса хунăшăн çиленнĕ. „Вĕтсе хăварам, унта пыриччен хăрах çăпата кантри явсан та, хăна усă пулĕ“,— терĕ. КС. Хăрах çăмарталлă ăйăр, нутрец, нутряк (одно яйцо спрятано в животе). СТИК. Хăрах чĕчĕллĕ ĕнене сумалла мар-и? Шурăм-п. Хăрах туналлă шăрăшлă хура (арăмути), Чăв.-к. Акка кăш тьыхаран хăрах хĕрнерех кайса тăнăччĕ. || Нечетный. N. Кучченеçсене те хăрах илсе пыраççĕ, пĕр йăвачă анчах нумай илсе пыраççĕ, ăна ача нумай пултăр тесе нумай илсе пыраççĕ. || Единица. Арзад. 1908, 36. Хăрах 9 пĕр 5 миçе пулать? Ib. 1908, 36. Икĕ тăххăртан икĕ мăшăр та хăрах кăларсан миçе пулать? || Одно ведро из пары. N. † Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. || Счет ниток (количество). Чутеево. Пĕр сум хăрах.
подобный нам. Толст. Пирĕн хăраххăмăр аттенĕн ĕлĕк пĕр мăнтар кĕсре пурччĕ. СТИК. Вăл та пирĕн хăраххăмăр кăмака çинчен анаймасть пуль çав (рассуждают две старушки о другой, подобной им).
(хы̆ры̆м, хŏрŏм), сажа, копоть. N. Эсĕ кăмака çинче йăваланнă çĕрте вăл парнене хăрăм кăна тăватăн. Юрк. Хăрăм пек хура хулăн пĕлĕт тухсан, çумăр пулат. Орау. Ăна астăвах тăрас пулатчĕ (о лампе), унсăрăн пĕтĕм пӳрте хăрăм тăватчĕ. Ib. Ламппăран тĕтĕм тухса япаласене пĕтĕмпе хăрăм пуснă (лампа разгорелась, на вещи нападала сажа). Сред. Юм. Хăрăм шăтăкне кайса кĕрĕ ô. По своей ловкости он куда угодно может итти. ЧС. Хĕвеланăç енчен хура хуран хăрăмĕ пек хуралса çăмăр килчĕ те, пире висталла та пулмарĕ. N. Харăм çунса тухса пушар пулнă. N. Хăрăм çунма тапратрĕ. Слакбаш. Хăрăм çăват. Во время топки черной избы (хлопья сажи). Орау. Пичĕ-куçĕ пĕтĕм хăрăм пулнă.
чесать (кудель). Янтик. Чӳпĕке хăрхаççĕ; хăрăхсан чӳпĕк аванланать, турашăль пекех аван сӳс пулать. || Прясть. СТИК. Çав турашăле хăрăхса пăрах (доканчивать прясть). Ib. Эпĕ паян икĕ турашăль кăна хăрăхрăм. || Чирикеево. Пирĕн пулмарĕ, вăл хăрăхса янă пулĕччĕ те. || Подрезать висюлки, напр., подола платья.
сиплый. КС. Паян вăл çын хăркăлти сассипе юрласа шалт йĕрĕнтерчĕ.
плетенка. Бугурусл. Пирĕн вăл вăхăтра хăрман хамăр хыçри пахчараччĕ. Ib. Çав çаппа турттармашкăн эпир хăрман хатĕрле пуçларăмăр.
(хŏрбан), назв. божества. Шибач. Хăрпана така параççĕ. Ӳте кĕнĕ чохне асăнаççĕ хăрпана. Н. Карм. Хăрпан, ан хăрт, çырлах (не суши: людей, скот, хлеба), теççĕ, така параççĕ, шыв ярса силлентереççĕ. КАХ. Хăрпан амăшĕ, назв. божества в молитве „карта пăтти“. Б. Олг. Карта хăрпанне чӳклес. Ib. Çырлах, ут хăрпанĕ, çырлах, ĕне хăрпанĕ. Зап. ВНО. Кĕпе хăрпан. Г. А. Отрыв. Хăрпан ятлă турра париман тит, ыттисене парса пĕтернĕ тит. Çил-тăвăл мĕнĕ пулать ĕнтĕ вăл хăрпан. Ib. Пурнан çын курĕç, пурнан çын асăнĕç, хăрпан ятлă турра паримарăмăр, пурăна-киле хăртĕ çав тесе каларĕç тит. Т. VI. 3. Хăрпан амăшĕ, хăрпан, ан хăрт, ан типĕт, ан тилмĕрт. (Молитва) Ib. Çĕр хăрпань. Ой-к. Хăрпан, хăрпан амăшĕ, ан хăрт, ан йĕрт. См. пӳлĕхçи. Ск. и пред. чув. 94. Пулĕх, хăрпан, çут тĕнче мана савса тăратчĕç. См. Магн. М. 91, 95, 224.
когда. ГФФ. † Тал-тал, тал-пиçен, хăçан ĕне çини пур. Поли-полми яшсене хăçан хĕрсем йоратни пур. Когда бывало, чтобы корова ела татарник? Когда бывало, чтоб девицы любили плохих парней? Кан. Укçа пур чух парас-ха, хăçан пулсан та парасах пулать. Юрк. Хăçан мĕн тумалла? N. † Çӳлĕ тусем çинче пĕр хурăн, хăçан пулайĕ-ши çĕр хурăн. Тăванăмсем тантăшсем, эпĕр кунтан уйрăлсан, хăçан пулăпăр-ши пĕр çĕре. СТИК. Ее, Петĕр мар-и вара ку? Хăçан курман ĕнтĕ сана. Мĕнле пурăнкалан? СРОВ 9. Иван ĕлĕкхи пекех пĕр чарăнмасăр ĕçнĕ. Вера — вăл хăçан та нумай ĕçме пăрахса тӳрленессе шанман.
красота. Ядр. Хăт = нĕр. Кильд. Пуçăм çинче сарă тутăр, пуçăм хăтне вăл кӳрет. Шурăм-п. Урам хăчĕ килчĕ. Халĕ ĕнтĕ выльăх та, çын та урамра пур. На улице нет прежней пустоты. Сред. Юм. Ху хăтна ху ярса çӳрен çав, темĕнскерле тôмтир тăхăнса. Могонин. Хăт мĕн-ши вăл? Ак мĕн вăл. Если арлă-арăмлă çын лайăх пурнать-тĕк, хăтлă пурнать теççĕ. Если арĕм вилет, упăшки юлать, вара вăл пӳртре хăт çук теççĕ. Мĕншĕн-ха вăл? Мĕншĕн тесен вăл пӳртре тискер пурăнма, лайăх мар, çакна калаççĕ хăт тесе. Якейк., Хора-к. † Пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. В. Олг. Эпĕр тоя каймасан, тойă хачĕ килес çок. Ой-к. Уя тухсан уй хăтне пар, анкартне кĕрсен анкарти хăтне пар, киле кĕрсен кил хăтне пар. Пшкрт. † Кирех те пӳрчĕ пысăк пултăр, ултантăш çук-тăк, хăчĕ çук.
некрасивый, неопрятный, неприличный, безобразный, жадный. В. Олг. Хăтсăр пӳрт. Неладная изба. Колыб п. 5. Вăйлă пулчĕç, пуçсăр пулчĕç хăтсăр халăхсем. Хуласем, ялсем пĕтерчĕç вăйлă тупписем. Якейк. Ача-пăча пусăк чĕлĕ çăккăр йăтсан, апат çинă чохне чашка хăйнь умне исе ларсан, ашшамĕш калать: и-и хăтсăр ача-пăча, чипер хăтланăр эсĕр. N. Çын ăлăкĕ анине тăрса итлени хăтсăр (йĕркесĕр) япала. || Несчастный. Ведущий себя нехорошо. || Не идущий впрок. Слакбаш. Хăтсăр пулчĕ. Не пошло впрок. || В качестве усилительного слова. Зап. ВНО. Хăтсăр, очень, весьма, чересчур. Ib. Вăл хăтсăр нумай çиет. Ib. Хăтсăр лайăх, очень хорошо. N. Анчах ун ĕç хăтсăр нумай: хăйĕн те вĕренмелле, тата хуçа ачисене те вĕрентмелле.
избавиться, спастись. Регули. 816. Вăл шу орлă каçнăпа (каçса) анчах хăтăлчĕ. N. Пĕр эпĕ анчах хăтăлса юлтăм. М. Сунчел. Муртан хăтăлса юлас тесе, пилеш йăвăççисене çурса ун витĕр тухатчĕçĕ. А.-п. й. 55. Чӳречерен сикрĕм те, вĕлтех тарса хăтăлтăм. Ib. 23. Çапла икĕ така кăвак кашкăрпа хăмăр упаран хăтăлнă. Бес. чув. З. Микулай эрех ĕçмен çын пулнă, халĕ те вăл кулса хăтăлчĕ: „Çук, çур путылкапах хăтăлаймăр, пĕрнех те лартăр-ха“,— терĕ. А.-п. й. 49. Вăл аран-аран юман юппинчен хăтăлса тухрĕ, тет. Он кое-как вырвался из западни. Капк. Эй, инкесем, аппасем, хĕрсем, хутла вĕренме тытăнар, унсăрăн эпир тĕттĕмлĕхрен хăтăлма пултараймастпăр. || Уйти целым. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан, хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Толст. Хирпе пынă чух вăл хăтăлса-хăтăлса пыратчĕ, тет (олень). || Выздороветь. N. Папай сымар, питĕ начар (плох), те хăтăлать?
пытаться, пробовать. N. Петĕр кĕме хăтланчĕ — кĕмерĕ. Петр собирался было войти, но не вошел (был готов войти, но не вошел). N. Çапла хăтлансан-хăтлансан иксĕмĕр те татăлса антăмăр. Изванк. Пĕлмесĕр çынна ан вĕрентме хăтлан, теççĕ. || Стараться. N. Часрах хот яма хăтланăр. N. Ху таврашăнти çынсене пĕлме хăтлан, ăслă-йĕрлĕ çынпа канашлама тăрăш. || Заниматься, делать. Абаш. Акăш-макăшсемпе халь те вăл хăтланать. Он все еще занимается (этими) нелепицами, этой дребеденью (т. е. не оставил старинных суеверных обрядов). N. Нумайĕшĕ çĕр ĕçĕпе анчах хăтланаççĕ. Чтен. по пчел. № 17. Чăн-ши ку вĕрентекенсенĕн хуртпа хăтланма вăхăт çук тени. Регули 570. Вăл пĕчченех хăтланать. Юрк. Сĕтелли патне çывăхарах пырса пăхсан, хай çырса ларакан тиекĕ çывăрса кайнине курах каять те, çиленсе: эсĕ кунта мĕн хăтланса ларатан, тесе кăшкăрса ярат. Ib. Эс мĕн хăтланатăн? N. Эсĕ апла хăтланатна-ха! Да ты вон как! Орау. Вĕсем хăтланĕç. Изванк. Эпĕ, кусем унта мĕн хăтланаç-ши тесе (что станут делать), курма кайма кӳме çине хăпарса лартăм. || Собираться. Орау. Эпĕ вĕсем патне пынă чухне вĕсем выртма хăтланатчĕç (собирались лечь спать). || N. Армансем шыва ларма хăтланчĕç (от дождей), тепĕр эрнерен шыв типсе те ларчĕ. Якейк. Чӳречесем тохса ӳкме хăтланаççĕ (от сотрясения). || Вести себя. Юрк. Пĕринчен пĕри урă, пĕринчен пĕри таса, пĕринчен пĕри йĕркеллĕ хăтланат (о парнях). Сĕт-к. Çиллине шăнаримасăр çапла хăтланать вăл. А.-п. й. 62. Чипер калаç! Мĕн хăтланасшăн эсĕ? Ман хамăн çулçăсене пăхса усрамалла, саншăн чăрманса пулмастех,— тет хурăн шуралса кайса. || См. хытлан.
хоть. Регули 1544. Хăть çĕнĕ, хăть кивĕ, çавах мар-и? Ib. 1545. Хăт кайччăр, хăть ан кайччăр, эп каймастăп. N. Эсĕ патрет ӳкерсе хăвартăн та, мана макăрма полчĕ хăть. Кан. Ĕç паракан пиршă хăть черете те çырмарĕ, тет вăл хăйĕн çырăвăнче. ГФФ. † Хăть хорлăр та, хăть мохтăр... Хоть хвалите, хоть хайте...
в какое время, когда. Регули 756. Эп пĕлетĕп, хăш вăхăтра вăл килĕ. Ib. 792. Вăл хăш вăхăтра çитет, эп те çав вахăтра çитĕп.
где, на каком месте, куда. N. Санăн хăш тĕлти шăнă хуçăлса? Кубня. Хăш тĕлелле пурăнаççĕ? N. Хăш тĕлелле чупатăн? Изамб. Т. Кунтан Курнавăша хăш тĕлтен каймалла? Ib. Ку хăш тĕле кайнăччĕ тесе кунтан кулса ыйтаççĕ. Регули 830. Эп вăл вăхăта пĕлетĕп, хăш тĕлте килессине.
корăк (-ы̆к), трава; растение. Разг. С.Мих. 5. Çорт(ă)ри та корăк полса, тăм тиврĕ. N. Унччен шăмă витĕр курăк шăтĕ. Сред. Юм. Корăк хыта пуçланă ĕнтĕ, утă çăлма каяс полать. Ib. Корăк ешли çыпăçнă. (Корăк çине ларсан кĕпе çомне корăк тĕсĕ çыпăçсан калаççĕ). Чураль-к. Тăп-тăп тапиçăм, тăпи ура (-и?) хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). Сĕт-к. Акнă корăк, посеянная трава. N. Курăкчен — до начала роста травы. || Комнатный цветок. ПВЧ. 110. Кантăк çинче сар курăк, сарлать-и те, сарлмасть-и? (распустится он или нет?). Сред. Юм. Чӳрече омне корăк (цветок) лартнă. || Незрелый. В. Олг. Орпа полса çитиман-хальă, ĕнер те корăкскерех вуртăмăр, (жали траву травой). КС. Халь тырă курăк-ха, вырма юрас çук. Ib. Пушăту ытла курăк, чатас çук çăпатара. || Неопытный, молодой. ЧС. Халĕ (эсĕ) курăк-ха (ты еще зелен), мĕн илтессе пĕлместĕн. Сред. Юм. Пĕчик ачасене: корăк-ха çав, мĕн чолах ĕç ĕçлеччĕр ăсĕм! теççĕ. КС. Курăк мар-и вăл халь, сухара ăçтан чăтать (гов. про лошадь). || См. корăк полă.
корка (-га), ковш. N. Шывне ĕçесси килнĕ унăн, шывĕн курки тĕпелте сак çинче ларнă. БАБ. Хуçа янă ятлă курка! çитни пур, çитменни пур — çак курка çитертĕр. Пĕлни пур, пĕлменни пур — çак курка пĕлтертĕр. (Из молитвы в „чӳклеме"). Сред. Юм. Кил хуçи ĕçкĕре еретпе ĕçтерсе пынă чохне, кăшне (=хăшне) те полин, корка памасăр, сиктерсе хăварсан, çав кил хуçин сиен (несчастье) полать, тет. Ib. Ĕçкĕре еретпе ĕçтерсе пынă чохне кăшне те полса астумасăр ĕçтермесĕр хăварсан, çав ĕçмесĕр йолнă çын пит çиленет. Ib. Коркипе пар та, аврипе тĕрт! (Ĕçкĕ-çикĕре ĕçтерессе ĕçтереп те, сăмахпа намăслантарап тени). ПВЧ. 99. Яр коркине йĕркерен! Подноси по порядку. || Чайная чашка (а блюдечко — чашкă). К.-Кушки. Пухтел. Курка — чайная чашка („стаккан" — стакан). Образцы 99. Курка лартса, сахăр тытни, шур явлăкли — пирĕн вăл. Хурамал. Пĕр курка чей, чашка чаю. ЧП. Шур чей куркипелен шыв ĕçрĕм. Янш-Норв. † Стаккан курка, ылттăн тĕп, ĕçмесĕрех курăнинччĕ. || Сыпка (на мельнице). Мочеи. Якейк. Коркая пĕрнерен тырă йохать; коркаран тырă чола анать. Ib. Корка хăпартмалли кантра. Пĕчĕкреххĕн авăртас полсан, хăпартаççĕ; пусăкраххăн авăртас полсан, антараççĕ. Качал. Курка — ковшик под „пĕрне". Ib. Курка кантри, патакки (на мельнице). Чутеево. Курка (висит под ящиком, на мельнице). См. ешчĕк. Ходар., Торх. Курка — ковш, из которого сыплется жито. Мочеи. Курка пăяв(ĕ) — веревка, управляющая сыпкой (на мельнице).
назв. моленья (совершается одновременно с чӳклеме). Ходар. Турă амăшĕ куркине ак çапла тăваççĕ. Пăтă тиркине тытни пĕр курка сăра илет те, кĕрекене тăрса, тĕпелте ларакансене калать: хурăн-шуркассисем! хуçа калать: ятлă курка ярас, тет, пуççапса, тав туса ĕçмелле, алă тытса, чуп туса уйăрăлмалла. Юрать-и? тет. Лешсем: юрать, юрать! теççĕ. Унтан алăк патĕнче ларакансене калать: алăк патĕнчи алпассем! хуçа калать: ятлă курка ярас, тет, пуççапса тав туса ĕçмелле, алă тытса, чуп туса уйăрăлмалла. Юрать-и? тет. Çыннĕсем: юрать, юрать, теççĕ. Тав сире эппин! тет те, сăрине ĕçсе ярать. Унтан çав куркана хуçине тултарса тыттарса лартать те, хăй ӳксе пуççапать. Хуçи: тав сана, тет те, сăрине ĕçет. Пуççапаканĕ тăрать те, курки çине сăра тултарса, хăй илсе ĕçет. Унтан каллех хуçине парать. Хуçи куркана арăмне парать те, арăмне пуççапать; арăмĕ упăшкине пуççапать. Çапла вара кил хуçипе арăмĕ хире-хирĕç пуççапса чуптусан, арăмĕ куркана пĕр çынна тав туса тыттарать, ăна ӳксе пуççапать. Çыннĕ хăй çумĕнче лараканне тав туса ĕçет. Хай хуçа арăмĕ пуççапса тăрать те, леш çыннĕпе алă тытса чуптăваççĕ. Çав курка çине каллех сăра тултарать те, хай çын, хăй тав тунă çынна куркана тыттарса лартса, ăна пуççапать. Леш тата хăй çумĕнче ларакана тав туса ĕçет. Пуççапаканнĕ (так!) тăрать те, хăй пуççапнă çынпа алă тытса чуптăваççĕ. Вăл çыннĕ хăй тав тунине пуççапать. Курка тытни çумăнчине тав туса ĕçет. Çапла вара йĕркипе, çын пĕтичченех, тав туса ĕçсе пуççапаççĕ. Пурте ĕçсе пуççапса тухсан, куркине пăтă тиркине тытса чӳкленнĕ çынна кайса параççĕ. Вăл вара татах пĕр курка сăра тултарса илет те, кĕрекене тăрса, тĕпелте ларакансене калать: хуран-шуркассисем! сире пурне те ятлă курка тиври? Кама тимен, хам пата килĕр, алăра курка пур! тет. Çыннĕсем: тиврĕ, тиврĕ! теççĕ. Унтан алăк патĕнчисене калать: алăк патĕнчи алпассем! сире пурне те ятлă курка тиври? Кама тивмен, хам пата килĕр, алăра курка пур! тет. Лешсем: тиврĕ, тиврĕ! теççĕ. Тав сире эппин, тет те, сăрине шалт хурать. Çапла пĕтерсен, пăртак сăра ĕçкелесе лараççĕ те, пурте саланаççĕ вара.
описка, см. карлăк? Ядр. † Корлак тулли сарă хĕр, пурте мана юраллă, пĕри анчах юрă(х)сăр ытла çукран пĕре пур, вăл та полин ларма хĕр. (Здесь М. И. Ильин приписал: „Так не поют").
имеющий колесо (-а). О Японии. Рикша вăл икĕ кускăçлă урапа.
костар (-тар), понуд. ф. от гл. кус, кос, катить, катать, скатить, скатывать; покатить; прикатить; пускать вскачь. N. Урай тăрăх пĕр ывçă пăрçа кустарса ятăм. Альш. † Сар ачанăн карттусне кукăр-макăр кустартăм. Богдашк. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана çитертĕм (докатила). || Орау. Таканапа пăрçа кустартăмăр та, пăрçа ăшалаççĕ-ха халь (жарят). Юрк. Çăкăр пĕçернĕ хыççăн пысăк кăмакана паранкăсем кустараççĕ (бросают). Пиçсен, ăна тăвар сапса çăкăрпа çиеççĕ. || Юрк. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса (катая, рассучивая) çӳп-çӳхе тăваççĕ. N. Йĕтĕрпе тăла кустараççĕ (катают). N. çăмха кустар. Беляева. Ут (у др. утă) кустар (скатывают сено в валы). N. Урапине кустарсан, вĕçет. N. Çол орлă костарса лартса (дорогу замело снегом). N. Хальхинче вырăс пупа тата чăнкăрах çĕртен (с еще более крутого места) кустарса антарса панă (скатил). Якейк. Сасартăк хватлă çил тоххĕр те, çынсене лаши-орапи-мĕнĕпех, кăстăрмач пак костарса, çавăрса исе карĕ. || О быстрой езде. Макка 189. Унтан вара, вилнĕ çыннине пытарсан, пит хытă кустарса таврăнаççĕ (во весь опор). Истор. 112. Ăна хирĕç юланутпа кустарса кайнă (покатили верхом). Ст. Чек. Çын килелле кайсанах, вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса, кустарса çӳренĕ, тет. N. Эпир пит хытă кустарса килтĕмĕр (выртмаран). Бел. Гора. † Вылятрăмăр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр (лошадей). N. Унччен те пулман (вдруг), Иван шăнкăравпа пачăшкă умне кустарса пынă. Толст. Ачасем çавăрăнса пăхнă та, кустарса пыракан кайăкçа (охотника) курнă. Ib. Тутарсем те ăна курнă та, ун патнелле кустара пуçланă. Б. Яныши. Пусăкраххисем учĕсене тытрĕç те, килелле кустара пуçларăмăр. БАБ. Ăçта каяссине хамăр та пĕлместпĕр терĕçĕ, тет те, пурте, павуска ăшне ларса, кустара пачĕçĕ, тет. || Быстро жать хлеб? Якейк. Ку пĕчĕк аная костарса анчах кайăпăр вăт. Ib. Тырри шуламлă та, костарса анчах карăмăр. || Выкладывать чем, vestire. М. Тув. † Пирĕн Тумккă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. Н. Лебеж. † Виççĕмĕш вĕретĕм сăрине, хĕрĕх хăлаç нӳхрепне, ăшне шăвăç кустарнă, пичĕкесĕр янă, тет. N. † Вырăсла та çӳçме эп кастартăм, йĕри-тавра ука кустартăм. N. † Йĕс турапа пусса турарăм, çинчен шăрчăк ук(а)сем кустартăм. Янтик. Чăпăрккана малтан ик кантраран яваççĕ, унтан вара ун çинчен тата тепĕр кантра явса пыраççĕ; çав виççĕмĕш кантрана явнине „кустарса явас" теççĕ. || Выпроводить. КАЯ. Унтан мана хуралăç, ват мучи, хултан тытса: мĕлле çак Макçăм ывăль-хĕр кирек ăçта çитнĕ, унта çапкаланса çӳреç-ши! Халь урнă йăтă Тюмине тулланă, тет-ха, тата туллаттарас килет-и-мĕн кĕсен? тесе, кустарса ячĕ (выпроводил). || Scortari. Альш. Кустарат вăл ( = чупат). Она распутничает. || Случать. Янтик. Иван кĕсрине кустарма (чуптарма) кайнă. Ст. Чек. Кустарнă. Случили (корову и пр.) || Соблазнить. Абыз. † Астартăм та кустартăм, кусар вĕçне хыптартăм. Байгул. † Илĕртрĕмĕр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр. || Поддакивать. Собр. Усал çынпа хăй урапи çине ларса кустарас пулат (надо гладить по шерсти. КС.), теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИФ. Кустарас — илĕртсе вăл калаçнă майпа калаçса пырас. N. Тĕрĕс, тĕрĕс, Кĕркури хăта, лайăх йĕркепе пăхса ӳстернĕ ачасем нихçан та ашшĕ-амăшĕ ирĕкĕнчен тухса çӳремĕçĕ, ашшĕ-амăшне вĕсем темĕн тĕрлĕ асла хурса пурăнĕçĕ, тесе, Кĕркури майĕ кустарса пынă хăнисем (поддакивали). || О мятели Сятра. Çол орлă костарса лартса. Дорогу замело. Ib. Çол орлă (или: çола) шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Дорогу замело, и дороги нет. || Пускать (лошадь) в галоп. Цив.
косав (кузав, козав), кузов. Шибач. Вăл кайнă çĕрте хорама хоппи сӳрĕ, кусав ĕçлерĕ (сшил). Шорк. Косав — кузов (из коры вяза или липы).
(кузар), косар (-зар), косарь (род ножа). Нюш-к. Хăй те вара вăл пысăк, вăрăм сухаллă, пысăк куçлă, кусар сăмсалăччĕ (с орлиным носом, похожим на косарь).
назв. урочища. ГТ Т. Кашапалан Елшелĕ хутлăхĕнче «Пусакра», «тĕме хурăн» çывăхĕнче «Кусар тĕми» («Кусар тăвĕ») пур. Каша. Кусар тĕми; унта та ĕлĕк чӳк тунă. Пысăк тĕме; вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса юлнă, теççĕ; тата хăшĕ: авалхи çынсем, вăрăсенчен хăраса, пичĕкесемпе укçа алтса пытарнă, теççĕ.
сажень. Средн. Алг. Вăл сăрана хумашкăн ултă аршăнтан нӳхреп алăттарнă: çӳлелле кусуй çитмес, аялала ура çитмес иккен.
(куслав), сначала насмешливое прозвище человека, а потом— назв. киремети. ЧС. Пирĕн ялта виçĕ çын пит аслă киремет тытса тăраççĕ, вĕсенчен чăн аслине Куслав кĕлли. Тав кĕлли теççĕ. Çав кĕлĕсене тытса тăракан çынне те, Куслав тесе виртлесе каланă, вара хушамачĕ тăрăх кĕллине те çаплах калана. Аслă кĕлĕсене çулталăкне тăтăшах парне кӳнĕ те, пит нумай тăкăннă. Çавăнпа пуян çынсем анчах тытса тăнă, начартарах çынсем тытса тăма вăй çитеймен. Куслав кĕлли ĕлĕктерех пит пуян та кӳмесемпе кăна çĕмĕрттерсе çӳренĕ, халĕ начарланса çитнĕ те, çара çунапа кăна тĕкĕртеттерсе çӳрет, теççĕ. Кайран кĕллине чӳклеме вăй çитеймен. Вара вăл: манăн турра çынсем те пуçапса тăччăр, тесе, пĕтĕм халăх çине сулса янă, теççĕ. Çавăнтан кайран пур çын та пуççапса пурăна пуçланă. Куславпа пĕр çын та вăрçмаççĕ. Унта пĕр-пĕр çын вăрçсан, вăл ăна хăй кĕллине сулать, теççĕ. Сана, Куслав, асăнатпăр, витĕнеппĕр ашпа, пăтăпа, пашалупа чӳклеппĕр...
(кус), коç (кос), глаз. N. † Хĕп-хĕрлĕ чĕремшĕн йĕре-йĕре, икĕ улма пек куçма пĕтертĕм. N. Вилнĕ çын, вилсен куçне уçса выртать пулсан: вăл çилленчĕ пулĕ, теççĕ. N. Куçпа килчĕ. Вернулся с военной службы по причине болезни глаз (срв.: куçпа яраççĕ, куçпа выртать). N. укçан куçĕ çук. (Послов.). Сред. Юм. Паян тола тохман та, тола тохсаннах, куç кашарса каять. Ib. Куçпа пăхсан (на глаз), пĕр виç-тăват çохрăмран та ытла пик мар; кайма тăрсан, вăн çохрăм та полĕ. Ib. Куçа пĕтерсе ятăм, глаза заболели, и я никак не могу их вылечить. Ib. Куçа çисе тăрать. Режет глаза (говорят о светлых, блестящих предметах). Ib. Куçа çисе тăрать вит! (Говорят о красивом предмете, на который любо глядеть) Ib. Куçа хĕретнĕ, тесе, йĕнĕ çынна калаççĕ. Ib. Куçран тĕртсен те, корăнмас. Очень темно, хоть глаз выколи. Никит. Çĕр (ночь) тĕттĕм пулнă, куçран тĕртсен те, курăнмаçть (не видно ни зги). Альш. Куçпа çӳлелле пăх та, унтан курăн мана, тенĕ. Якейк. Çолахай куç тортсан (если бьется живчик): çын çиять, теççĕ; Сылтăм куç тортсан: çын мохтать, теççĕ. СТИК. Ватăла-киле куç вăйĕ пĕтет те, куç тĕтĕрелĕ кăтартакан пулат. [Куç темĕскерле уççăн, рас (ясно) кăтартмас]. Кильд. † Куçна хуп та, ална сул. Янтик. † Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе(не) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. КС. Куç шăтса тухас пек ыратать (ужасно болят). Истор. Александр пыриччен, вăл хăй ушкăнĕпе Финский залив хĕрринче çĕрĕпе, пĕр куç хупмасăр, шведсем килессе сыхласа тăнă. Ск. и пред. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. Изамб. Т. Çĕр тĕттĕмленчĕ, куçăран (= куçран) тĕртсен те, курăнмасть (не видно ни зги). N. Куçне вĕçĕртмест. Не сводит глаз? Ядр. † Ах, эсрел карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе! N. Арăш-пирĕш куç ик майнелле пăхать, арăш-пирĕш пăхать. ЧП. Ăçта каян, тантăш, икĕ куç куççульсене юхтарса? N. Çапла хаш чухне куç, шăтса, хуплансах ларать, Юрк. Унта куç курĕ-халĕ (увидим) — разрешить туччĕр (только, бы разрешили издание газеты). Ib. Куç витĕр пăха пуçлат. Кан. Кĕрхи тĕттĕм каçсенче куçран тĕксен те курăнмасть (хоть глаз выколи). Орау. Кала эсĕ ăна, вăл манăн куçа ан курăнтăр (пусть он не показывается мне на глаза). Ст. Чек. Куçран кăшт айвантарах. Слабоват глазами. Орау. Куçĕсем куçлăх тăхăннăран ыратаççĕ унăн. Глаза у него болят от очков. Ib. Куç алчăрхарĕ (не разбирают). Ib. Çиса ярас ку çăмартана, куçа ан курăнтăр! (чтобы оно не мозолило глаза). Кив-Ял. Куçех вăрă. По глазам видно, что вор. Чебокс. Кори коçа корми тăвать (притворяется, что не видит). N. Куç курать те, ал çитмест. Видит око, да зуб неймет. Н. Седяк. Куç кĕçĕтсен: вăтанатăп пулĕ, теççĕ. (Примета). Ib. Куç курнине çимесен, куç суккăр пулать теççĕ. СТИК. Хăçан куçă хупăнĕ-ши? (= хăçан эс вилĕн-ши? — Ачипе тарăхса çитнĕ амăшĕ чун хавалĕпе калат). Ib. Куçĕсем чыст (чит. ц'ист) хуралса кайнă (говорят о больном, у которого около глаз образовались синие круги). Ib. Куç юнăхнă (= хĕрлĕленсе кайнă). Ib. Куç тула юлчĕ. (Говорят, когда в сумерки, входят со двора в избу; тогда глаза ничего не видят вследствие смены света тьмой). КС. Тăватă куçлă (человек в очках). В. Олг. Толта коçлă çын (лупоглазый; так и у КС.). Хорачка. Çиелте коçлă çын (то же). Ст. Чек. Хӳри куçĕ айне пулах карĕ, тет (тут же увидал). Ib. Сан ача пур-и? — Çук, хырăм ӳкрĕ (или: куçа валли пур та, алла валли çук. Говорят о выкидыше). Н. Лебеж. † Камăн кинĕ, тийĕçĕ, унăн кинĕ, тийĕçĕ, куçран вăйсăр (больна глазами), тийĕçĕ. N. Пирĕн умра, мĕн куç курнă таранчченех, çилпе хумханса выртакан аслă тинĕс пек, тырă-пулă пуссисем симĕсленсе, сарăлса выртаççĕ. Якейк. Пĕр стаккан сĕт куç пак толтарса патăм (= полнёхонек). N. Куçу пăч пултăр! Чтобы тебе ослепнуть! Ст. Шаймурз. Ача хăй куç курнă çĕре (= куда глаза глядят) кайнă. Ст. Чек. Куçĕсем сӳннĕ. Глаза не видят. (Так говорят: 1) о рассеянном человеке, когда он не видит искомого предмета: 2) о человеке, лежащем при смерти и ничего не видящем). Альш. Куçĕ сӳннĕ= куçĕ çути пĕтнĕ (вилсен). Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр! (ругань). Ал. цв. 6. Унăн тавра, куçран чиксен те, нимĕн те курăнмасть. Шибач. Апай, мана, тет, паян йоман торачĕ çапрĕ, коç кормаç, тет. N. Пĕр каска урлă икĕ алтан вăрçаççĕ. (Куçсам). Изамб. Т. † Пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шур куçăмăр атте-анне умĕнче. ЧП. Кĕрсеех те ăсăм çитмерĕ, çамрăк пуçăм юлчĕ çын куçне. Изванк. Пуп куç — нӳхреп куç, теççĕ. (Послов.). Собр. Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе, теççĕ. (Послов.). Якейк. † Вăрман орлă каçрăмăр, вĕрене çинчен куç каймар (все смотрели, интересовались листьями клена). Собр. † Куçкĕски пек аккана куçран кăларса ятăмăр (т. е. лишились её). || Сглаз. Т. VI. 33. Хăмăр куç, кăвак куç, чакăр куç, чалăрнă куç, йăв куç, çыр куç, чан (так!) куç, арăм куç, арçын куç, килти куç, тулти куç, ял-йыш куç, килен-каян куç, вырăс куç, тутар куç, чăваш куç те пулсан, тухса кайтăр Плаки çинчен (заклинание). ЧС. Усал куçа тавăрни (или: шăтарни — поверье, когда ставился лошадиный череп на кол в огородах от сглаза). || Ямочка для масла (в каше). Юрк. Пĕрер кашăк пăтă ăсса, куçне пуçса çийеççĕ. КС. Кашни хуран çине куç туса, виçшер кашăк çу хурать. || Глазок (у картофеля). N. Кашни çĕрулмин, пысăккин те, пĕчĕккин те, темиçе куç пулать. || Стежок (при вышивании). N. Коç хăварса тĕрленĕ (род узора). || Петля (при вязаньи, напр. чулка). Кăмак-к. Куç йолнă. Пропущена петля. || Узел (основы). Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне куç ярса тĕртеççĕ («распускают одно звено»). Шевле. Коç — комнă çиппĕн пĕр йăлăмĕ. || Каждый из кварталов, на которые разделено поле. Альш. Вăл пулуссасем (полосы поля) аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳрĕ каяççĕ, урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. || Квадратная сажень. N. Теçеттини кунта, хысна хисеплекен теçеттин пекех, 2400 куç хисепленет. || Стекло (звено) в окне. Шибач. Богдашк. Пупин чӳречисене чулпала веç персе çĕмĕрсе пĕтерчĕ (разбил); вуникĕ куç шăтăк ларат халь те. Тим. † Вуникĕ куçлă шура курнитса, ял илемне çав кӳрет. || Пузырь (водяной). КС. || Ячея, macula (сети). || Ячейка (сота). || Устье? N. Çавал куçĕ. || Водяная жила. N. † Кăвак юман, шур юман сивĕ çăлăн куçĕнче. || Глубокое место (сомн.); полынья? Слеп. Атăл куç — тарăн вырăн. Ib. Атăл куçсем питĕрĕнсе лариман-ха (шăтăк полать куç пак).
caruncula inangulo oculi. Бгтр. Пĕчик ачанăн коç ашĕ полсан, вăл вилмест, теççĕ; коç ашĕ полмасан (по-русски: если глаза пустые), вилет, теççĕ. СТИК. Сурăх-ĕнен пуçне пĕçерсен, куç ашне пĕр çынна тыттараççĕ те, вăл ăна пĕтĕм çемьене пĕчĕкçĕн уйăрса парат. (Обычай).
раскрытие тайны, разоблачение. Елмен. Вăл ашшĕ куçне уçать. Он раскрывает отцу глаза (открывает тайну). || N. Авалхи çынсам калатьчĕç: янта вилĕ те коç уçн (т. е. уçнă), тетчĕç (т. е. на готовое всяк падок).
сглаз. N. † Мертлĕсенĕн хĕрсене епле йăваш куç ӳкет (т. е. их легко соблазнить?)! Ходар. Шатрапа выртнă чухне, çын çине час сивĕ куç ӳкет, тет. Куç ӳксен, тухнă шатра ăша каять, тет те, çын вара сасартăках вилсе каять, теççĕ. ГТТ. Ăçта уçланкăрах çĕрте хурт лартнă, çавăнта пур вăл ĕне пуçĕ шăммисем, сурăх пуçĕ шăммисем. Апла этем куçне малтан хăрнă шăмă ленкет, унтан тин хуртне курат вăл, тет чăваш: куç ӳкесрен пит хăрат. С.Дув. Улпут сачĕсене куç ӳкнĕ: хĕрлĕ улми çилпе тăкăннă. Срв. Ст. Шаймурз. † Улпут сачĕ çине куçăм ӳкрĕ (я случайно взглянул): хĕрлĕ улми çилпе тăкăннă. См. Рекеев. IV, 15.
явно, открыто. Çапла куç кĕретех ялан мăшкăланăшăн вăл улпутсем çине пит çиленнĕ. Сред. Юм. Куç кĕретех= кĕретлетсех. Шорк. Коç кĕретĕнех (или: коç кĕретех), на яву. СПВВ. Куç кĕрет, кĕретлетсех, на глазах. Ib. Куç кĕретех тапăнать. N. Вĕт ву куç кĕретех çаратни пулать! (явный грабеж). Ск. и пред. 101. Унтан вара пăртакран куç кĕретех курăнатпăр. Ск. и пред. 60. Те куç кĕретех, те тĕлĕкре мана шуйттан пек çынсем хĕнерĕç çĕрле. N. Кам ăна куç кĕретех ярса тытас пур? См. куçа кĕрет (ех).
(кус' кэ̆ски, -кӧ̆ски), зеркало. Альш. † Нухратăн та çути —кун çути, эпир атте-анненĕн куç кĕски. Ib. † Вуникĕ вунçиччĕлĕх çуттинче эпир атте-анненĕн куç кĕски. Кан. Çав хушăрах куç кĕски айĕн кӳлĕри сурăх курăнса каят. Баран. 19. Вăл куç кĕски пек çап-çутă, яп-яка аякка сарăлса выртать. Ал. цв. 3. Вăл куç кĕские пысăк, çӳлĕ чул çурта пытарнă. || Сетки у пчеляков. Чертаг. Куç кĕски (надевают, чтобы смотреть пчел).
(-ла), смогреть, следить, высматривать. ЧП. Утă çулма тăрсассăн: çава касмасть, теминччĕ, хир куçласа тăминччĕ (она). Ст. Чек. Хăй, вăрман айне (под дерево) выртса, лашине куçласа тăнă, тет. N. Ст. Шаймурз. † Хĕрсем çинчен куçне илмест (вар. куç сиктермест): хĕр куçлаттăр вăл ача. N. † Мĕшĕн çын çине пăхатăн, элле ху савнине куçлатна (высматриваешь свою возлюбленную)?
с глазами; зрячий; с клетками (ткань), с ячеями. Собр. † Уй куçлă, тееççĕ; уй çиç куçлă мар, Марфа та куçлă. Б. Олг. Кошак куçĕ пек коак куçлă вăл çын. Юрк. Çав вăхăтра вăл ырринчен-усаллинчен, пурринчен-çуккинчен, айăплинчен-айăпсăрринчен, куçлинчен-суккăрринчен-пуринчен те тĕрлĕ майпа хăне валли взятка илнĕ, Хурамал. Куçлă-куçлă читсă (ситец решоткой). ЧП. Вĕт-вĕт куçлă улача Ал. цв. 28. Хаклă йышши чул куçлă ылттăн тенкел. Дик. леб. 39. Хулăран куçлă хутаç çыхнă. Пазух. Вуник куçлă çăлă, ай, варрине вуник улма-йывăç ларттартăм. К.-Кушки. † Пасар чĕнтер — шурă чĕнтер, эп илесси вĕт куçлă. Альш. Тетелĕ виçĕ хутлă пулать, çилĕм евĕрлех, анчах пĕчĕкçĕ: варринчи вĕтĕ куçлă, икĕ енчи шултăрарах.
живчик (бьющийся в глазу). СТИК. Куç тымарĕ сикет, Ib. Хăш чухне куç çинче темĕскерле кĕлтлетсе тăрат, вăл нуммая пымаст, пĕр-ик минута кăна; çавна: куç тымарĕ туртат, теççĕ.
смотреть проницательно; высмотреть, заприметить. МПП. † Ырă çынна ыр çын тиеççĕ, хăйсем çине куçсем хываççĕ (= хытă тилмĕрсе пăхаççĕ). Ib. Ан кăлар тьыхуна витерен, хӳме виттĕр пăхса куç хывĕç. Б. Крышки. Вăл ман класа куç хывнă. Он заприметил мой класс (предназначил для чего-нибудь). Юрк. Аслă йăмăкăма куç хыврĕç. Хурамал. † Вăрман виттĕр тухнă чух, тухнă чух, пĕр йывăçа куç хыврăм, куç хыврăм: касса каймĕçин, лайăхчĕ, лайахчĕ. N. Вăрман варĕнче сар чечек, ӳснĕ-ӳсмен куç хыврĕç; пирĕн пичче хĕрĕне (= хĕрне) ӳснĕ-ӳсмен куç хыврĕç. С. Айб. † Пуян хĕрне куç хыврăм, тухса каймин, лайăхчĕ. АПП. † Çак ялти сарă хĕре куç хывни сакăр çул: каят, тесен, чунăм çук, парса илме мулăм çук. || Внушить, заставить видеть на яву, чего не может быть (говорят о фокусниках, о спектакле). Н. Р. Романов. || Делать ямку (в каше). Ст. Чек. Унтан вара хăпарту, пăтă пĕçерсе, куç хывса, «ĕне çуратан пăтти» тăватчĕç.
коç хопаххи ресница. В. Олг. Якейк. Куç хопаххи. Н. Якушк. † Йысна куç хупаххи пит вăрăм, çавăнпа куçне уçаймасть. N. Кун çутинĕн куç хупаххи уçăлнине ан курайтăр вăл. И да не увидит она (ночь) ресниц денницы. || Бровь(-и)? СПВВ. ТА. Куç хупаххи= куç харши. || Веко. Шибач.
закрывать чем-либо глаза? Орау. Пытанмалла вылянă чухне пĕр ушкăнĕ куç хупласа выртаççĕ (или: тăраççĕ), вăл вăхăтра тепĕр ушкăнĕ пытанма каяççĕ.
край глаза. N. Вара куçĕ хĕрринче шурă илни кайнă та, ывăлне курнă вăл. Никит. † Хура хĕртен иртнĕ чух куç хĕррипе пăхса ирт.
(кус'), передвинуться, переселиться, переходить с места на место, переместиться. Юрк. Чĕмпĕртен кайнăранпа виççĕмĕш вырăна (должность) куçрăм. Ib. † Укçи мĕн тарăн пулсассăн, курки куçса пырат-çке. Ib. † Эпир чĕнсен, хăр (= хăвăр) пытăр, шурă çăмарта пек куçайса (надо: кусайса?). Ск. и пред. 37. Мăн шыв хумĕсем кулса куçаççĕ, симĕс курăкпа пăшăлтатаççĕ. Çутт. 53. Кĕркунне пулсан, стантсă пасарне тырă, пахча çимĕç, утă-улăм куçать (привозятся во множестве). Пролей Каша. Чĕри куçнă. Сердце сдвинулось с места (от испуга; дело окончилось смертью). N. † Çӳлте çăлтăр миçе-ши? пăхмассерен куçмасть-ши? Орау. Пăр ку енне куçса килнĕ. Лед прибило к этому берегу. Ib. Кимĕ çинче иккĕн пĕр-пĕрин вырăнне куçса ларма (пересаживаться) тытăннă та, кимми темĕскерле ӳпеленсе кайса, кăсем шыва кайнă. Ib. Тепĕр вакун çине куçса лармалла илтĕм. Я взял билет с пересадкой на другой вагон. Ib. Халăх куçса çӳрет (снуют). Сред. Юм. Ачипчи-мĕнĕпех куçса килнĕ. Приехал (или пришел) со всеми детьми. Календ. 1907. Çĕнĕ çĕре куçнин чи хĕрӳ вăхăтĕнче те, халăх Çĕпĕре чи вăйлă куçнă вăхăтра (1895 çулта) çулсерен 200 пин çынтан ытла куçман. Ал. цв., 5. Ăна хăй умĕнчи йывăçсем куçса ларнă пек, çăра йывăç тĕмĕсем уçăлса тăнă пек туйăнса пырать. Альш. Элшел куçат вара Пукрава («ярмăнккана каяс» тессине «Пукрава каяс» теççĕ, çаплах). N. Çар шутсăр куçат, нимĕн майĕ çук. || Развалиться, сползать. Тюрл. Вăт шаршăнĕ куçса кайрĕ (развалилась). N. Çĕр чĕтĕренипе нумай çуртсем куçса пĕтнĕ. КС. Çĕр куçса анать (сползает). Альш. Вăл карта (ограда) çĕрсе, куçса пĕтнĕ. Кан. Çыран куçса хăпарнă вырăнта пылчăка ларасран кĕпер тума тытăннăччĕ. || Наполняться водой? Юрк. Варсем куçа пуçларĕç.
то же, что кунчала. Б. Олг. Крапляпала çип комат; комсассăн, вăл коçалат, коçа туат (коккăр-маккăр чиксе пырат), каран пир йопи шăтăкне патак чиксе лартат, коçине онта çеклетет. Вара илет кĕр виттĕр пĕрчĕкĕн и т. д.
кот (кут, кот), nates; зад, круп (лошади); cunnus. N. Кĕркуннеччен кунтах пурăнатăп-халĕ, хăнк та тумастăп (и усом не веду): кутра шăлавар пур. Якейк. Паян кот хыçма ерçмесĕр ĕçлерĕм (работал без единой минуты отдыха), вăл тата: ним те туман, тит, (а он говорит, что я ничего не делал). СТИК. Кутне куршанкă çыпçăннă, тесе выляса чупса çӳрекен ачана ĕç кутне (к делу) тăратсан калаççĕ: кутне куршанкă çыпăçрĕ ĕнтĕ, ĕнтĕ тек янкаса çӳреймĕ. Вăл, ĕмĕрлĕхе ача вăййине (детские забавы) хăварса, ĕçе тытăнни пулат. Сред. Юм. Халь хĕлле пôлнă та, пĕчик ачасĕн кочĕсем хĕсĕннĕ (им прижало хвосты-то!), пĕри те орама тохаймаççĕ. Шибач. Онта пычĕ пĕр пăлатньăк, кот хыçне портине чикнĕ (с топором за спиной). Якейк. Шойттанăн сехри хопса тохрĕ. Кота хорт кĕнĕ пек коскалат анчах. Ib. Вăл чĕлĕм тортать-и? — Тортма мар, котран кăларать! (очень много курит). || Основание. Ала 29. Пат-пат-парапан, парапан кучĕ çурăлчĕ. N. Хуран кучĕ. Дно котла. || Пень. Ой-к. † Йăвăç кассан, кут юлать. М. Васильев. О хорама кончен (= котĕнчен) те ыраттара пуçланă çынсене (киреметь). Абыз. † Тăхăр юман пĕр кутра, тураттисем пĕр майлă, çулçисем çил майлă, эпир хамăр çул майлă. Якейк. † Ик шмат-кĕпçи пĕр котран, татрăм çирĕм — тути çок. || Комель. Тайба. † Шыв хĕрринчи кĕпçене кутне кас та, шыва яр. Изамб. Т. Кантăр ĕлкĕрсен, ăна татаççĕ те, кутне касаççĕ. Яргуньк. Çынĕ каланă: кăçăл та тулă акăпăр, эсĕ кутне ил, эпĕ тăррине илетĕп, тенĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуник ана тул акрăмăр; кучĕ (хăмăлĕ) пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Ала 14°. Çавă йăвăç кутне виçĕ чалăш чавсассăн, унта выртать пĕр тимĕр. || Корень (числительное слово). КС. Çĕр кут палумми йывăççи лартрăмăр. || Употребляется в качестве послелога. Альш. Этемсем вут кутĕнчен (с пожара) тарнă. N. † Çĕнĕ çăпата, шур чăлха, çырма кутне (на речку) ансассăн, йĕпенессĕн туйăнать. N. Çырма кутĕнче (у речки) пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. N. Çав кӳлĕ кутне (у озера) Сахрун ятлă чăваш йывăç пахчи тунă. Образцы. Кăвак-кăвак кăна кăвакарчăн, йăви кутне (к гнезду) пырсан, савăнать: Ib. Эпир кĕр кайас çук, çур килес çук, атте çумне кил-çурт хушас çук, кĕреки кутне (за его стол) ларса юрлас çук. Т. VI. 46. Шыв кутĕнче ытла сăмах-юмах пулмарĕ-и? Çырлах! Ст. Дув. † Сарă хĕр сана ăçтан курам, кил чӳрече кутнерех. ЩС. Çăл кутне ма пытăн? N. Пĕтĕм ăш çӳле çĕкленсе ухаççĕ те, вара апат кутĕнчен те апат çимесĕрех тухса каятăп. Кан. Пĕр сĕтел кутĕнчен тепĕр сĕтел кутне çӳрерĕм (в присутственном месте). Альш. Эпир хамăр пусă кутнерех пурăнатпăр. СТИК. Вут кутне (к огню) пыма хăрушă. Сред. Юм. Пос котне йолаччин çапах ĕçлеççĕ (кончают полевую работу после других). Ст. Чек. Витре пус кутĕнче ларат. Ib. Алăк питĕркĕччи кĕçналăк кутĕнче выртат. Г. А. Отрыв. † Савни каланă сăмаххи халь те чĕре кутĕнче.
котăн (-ды̆н), задом, задом наперед, шиворот на выворот. Орау. Пĕренесене кутăн турттараççĕ: тăррине çуна çине хураççĕ, кучĕ çĕтĕрнсе пырать. Шарбаш. Иопа таврашне котăн ан лартăр: лайăх мар. (Поверье). N. Ачи кутăн тухнă. N. Çĕклесе тухаççĕ кутăн (покойника): урисене малтан, пуçне кайран. Шурăм-п. Пăрахса (жертвенные кушанья) тавăрăннă чухне кутăн утса килтĕмĕр. Изамб. Т. Камăн çăпати кутăн ӳкет, ул вилессине пĕлтерет. (Гаданье). Альш. Кусем çав хĕре йăтнă маййăнах ктăн тытса, кĕрӳшĕ, пĕтĕм туй халăхĕ, çав каччи ашшĕ-амăшĕ умне пырса тăраççĕ — пуççапаççĕ. Изамб. Т. Пурăнăç пĕр кутăн кая пуçласан, ялан сиен куратăн. К.-Кушки. Кутăн çуралнă (вперед ногами; говорят и упрямому). КС. Урапине кутăн çавăрса лартнă (повернул задом). Ib. Кутăн утса çӳрет. Ходит на руках. Вил-йăли. Пуçĕ панчи вĕçне каялла тавăрса, ун ăшне пĕр кĕпепе пĕр йем минтер пек çĕлеççĕ, çĕлеме те кутăн çĕлеççĕ. Образцы. Астăвăр-ха, Чакă, ай, ачисем, çăпатине кутăн сырман-и? N. Чăвашсем, юмăç хушнă тăрăх, тăшманĕсене усал тăвасшăн вĕсен ячĕпе турă умне кутăн (вверх ногами) çурта лартаççĕ. ЧС. Юмăç карчăк пĕр кĕпене кутăн çаннисенчен урисене тăхăнса ячĕ. К.-Кушки. Эп пӳртрен кутăн тухрăм. Я вышел из избы задом. N. Мур шăрши!... Ăсĕ пур!... Хытнă çăкăр татăкне кутăн сĕтĕрет шăтăк патнелле! (к норе). N. Котăн отать. Идет задом. N. Котăн тăрать. Стоит нижним концом вверх. Чхĕйп. Кутăн ĕçе карăм (по обьяснению КС ходил по необыкновенному делу, т. е. хоронить покойника, так как на похоронах, все делается шиворот-навыворот; напр., умершего одевают наопако и даже самые песни поются тогда иначе). См. тинсĕр-ханкăр. || Назад, обратно. N. Кутăн шыра. Разыщи (пропавшее на почте письмо). Тăв. 38. Вĕсенчен те вĕренӳ пулсан, тĕнче тепĕр май çаврăнĕ, хĕвел те кутăн тухĕ. Вĕлле хурчĕ 20. Çаплах та ирĕксĕр уйăрăлсан, амăшне тытса юлса, хурчĕсене кутăн вĕллене ярас пулать. Ib. Уя ĕçлеме кайнă хуртсем кутăн таврăнаççĕ те, çĕнĕ вĕлленĕ кĕрсе кăяççĕ. Бигильд. Çапа пĕлмен ал-ура хăйнех кутăн лекнĕ, тет. (Послов.). М. Васильев. Наччальник тавраш пырсан та, котăн тараç. Шурăм-п. № 23. Вăрă леш тĕнчере вăрланине кутăн хуçине памалла. ЧС. Пирĕн ялта пасар пулат; пасара выльăх-мĕн сутма илсе килсен, е аш-мĕн, е çу-мĕн илсе килсен, пасара кӳртмесĕр, кутăн хăваласа янă (прогоняли), тет. N. Çак сăмаха вола котăн (читай назад, в обратном порядке; напр., çара — араç и т. п.). ЧП. Урама кутăн (задом на улицу) пӳрт лартрăм, вуникĕ кусуй кастартăм. Альш. † Елшел урам — аслă урам, урама кутăн пӳрчĕсем (окнами во двор). К.-Кушки. Кутăн пырап. Иду задом (т. е. противно обычному ходу). Чув. пр. о пог. 17. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çăмăр пулать. Если солнце, заслоненное облаками, освещает отраженным светом к востоку, то быть дождю. Календ. 1904. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çумăр е çил пулать. Сред. Юм. 'Котăн хĕвел'. Пĕлĕтлĕ кон хĕвел, пĕлĕт айĕнчен корнмасăр, пĕлĕт çине ӳксе çав пĕлĕт çинчен çутă корăннине калаççĕ (отражение света солнца с облаков в облачный день. (Срв. Бгтр. Хĕвел, пĕлт айĕнчен тохса, анса ларнă чох пăхсан, çомăр полать). || Вверх ногами. Орау. Мачча çумăнче шăнасам пак кутăн утса çӳреççĕ. (Сказка). N. Вĕрен тăрăх икĕ чалăш хăпарса, кутăн анатпăр. Тораево. Улпутсам çитрĕç, тет те, Сохрон кутăн çакăнса тăрат, тет. Орау. Шăтăкпа вĕрен тăрăх ансан-ансан, тепĕр патшалăх пур, тет. Унта çынсем, эпир мачча çумăнче çакăнса тăнă пек, кутăн çакăнса утса çӳреççĕ, тет. Шăтăкран çĕре ансан, пĕтĕмпех тĕлĕнсе кайнă, тет, ку: ку аялта тăрать, тет, лешсем мачча çуммĕнче (так!) çыпçăнса, утса çӳреççĕ, тет; çӳçĕсем аялалла усăнса çӳреççĕ, тет. (Сказка). Çĕнтерчĕ 30. Эпир япаласене пытарнине эсĕ кама та пулин пĕлтерсен, сана кутăн çакатăп (повешу)! Кан. Хамăр япăх ĕçленине курса, кутăн выртса услама çапаççĕ. Якейк. Эп шăва (= шыва) кĕнĕ чох яланах пĕве пуçĕнчен (с плотины) котăн сикетĕп (головою вниз). N. Кутăн тăрăнчĕ. Ткнулась вниз головой? См. кача. Г. А. Отрыв. Шĕвĕр тĕплĕ тимĕр витрене кутăн лартнă евĕрлĕ пуç çинче ларса пынă (çĕлĕк). || Неудачно. Paas. Ĕç кутăн пычĕ (шло). || Упрямый; упрямец. Якейк. Кутăн, человек злого, придирчивого характера. Ib. Эп онашкал котăн çын нихçан та корман. Ib. Котăн çын, тесе, ялпӳçсене калаççĕ (деревенских кулаков). Юрк. Арăмĕ хăй пеккиех наян япала пулат, кутăнскер; хуняамăшĕ ĕçе хушсан, питех итлемес. Кан. Эрехшĕн, кутăн, виçĕ кун хушши çакăнса тăма хатĕр. Кильд. Арçынĕ (муж) кутăнтарах, ял çинче çӳрекен çын пулнă вăл («кутăн» противоположно «лăпкă», «кунĕ»). П. И. Орл. Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янахи айĕ маччана тивет. (Кăмака). Изамб. Т. Йытă та: тух, тесен, тухат, эсĕ йытăран та кутăн. Сет-к. Котăн — драчун, забияка. Череп. Кутăн, упрямый, кляузник. Собр. Кутăна кутăн пуçлăхĕ, наяна наян пуçлăхĕ кутран вуникĕ вĕçлĕ нухайккипе çаптарат, теççĕ. (Послов.). N. Котăн çын, любящий тягаться, сутяга, дерзкий, придирчивый; кому нельзя давать в долг. || Упрямство. Ала 30°. † Манăн упăшка пуласси кăтьăр кăтра çеç пулчĕ, кăтрисерен кутăн пур. || Притворство. См. кутăна пер.
притворяться, прикидываться, притворствовать, упрямиться. Сред. Юм. Котăна перет (илнĕ япалана илмен, тесе калакан çынна калаççĕ). Ib. Котăна перет (кивçен илсен, кайран хăй памасăрах: панă, тесе калакан çынна калаççĕ). СТИК. Кутăна перет — притворяется. Ib. Эй, ун мĕскер чирĕ пулмалла, кутăна перет! Ib. Мĕн чирĕ пултăр (какая болезнь) çав вăкăрăн (т. е. у такого здоровяка)! Кутăна пĕрсе выртат пуль çав, ĕç чикет çав вăл! (т. е. работать-то не больно охота).
(коды̆нла), кругом, кружным путем. В. Олг. Хорачка. Пер (= эпир) йăнăш кайсарса, котăнла полччă (п̚ол'чы̆). Мы сбились с пути и дали крюку. || Вспять. Кан. Анчах ĕçĕ кутăнла пулса пыни куç умĕнчех. Магн. М. 160. Ĕçĕ-поçĕ котăнла полтăр (т. е. пусть не придется хоронить других покойников). || Задом наперед. К. Кушки. Ха, ачу аттине кутăнла (носками назад) тăхăнса янă! || Наоборот. Кан. Суйи ытла та паллă: пичетне тепĕр хут çинчен ӳкернĕ те (перевел с другого документа), вăл кутăнла тухнă. N. Эсĕ кутăнла çыру яратăн, никам та вулама пĕлмеççĕ. || Лицом к хвосту. N. Лаша çине кутăнла утланса ларнă (утланса пырат).
назв. одежды: шуба или кафтан без боров. СТИК. Кутран хăвалаканни тесе, пĕрмечĕсĕр çĕлетнĕ кĕрĕк-сăхмана калаççĕ. Ачасем валли тумтир çĕлетеççĕ пулсан, вара ашшĕ-амăшĕсен çĕвĕçсене: кутран хăваламалла çĕлесе парăр, вăл луччĕ аван, çăмăл, теççĕ. Капла калани ĕнтĕ вăл кăшт вăрттăнрах (по секрету): ачисем ан сисчĕр, тесе каланă пек пулат.
без переда и зада. Юрк. † Кутсăр-пуçсăр çунам пур; ларма майне пĕлмесен, вăл ӳкерсе хăварат. || Род телеги. Н.Р. Романов. Кутсăр-пуçсар — пасара каймалли урапа. || Хаотический. Альш. Çил-тăман кутсăр-пуçсăр вĕçтернĕ. Хаотически дула метель? Баран. 161. Кутсăр-пуçсăр тăман. Калашн. 6. Анчах акă кутсăр-пуçсăр çил-тăвăл килсе тухать. Ст. Айб. Тухман çын тухсан, кутсăр-пуçсăр тăман тухать, теççĕ. (Послов.).
назв. игры (игра с двумя палками: одна палка — короткая, другая длинная). Зап. ВНО. Орау. Кучикле вăйă. Кучикле вылянă чухне мăшăрлăнне пăхса вылямаççĕ. Кучикле иккĕн те, виççĕн те, тăваттăн-пиллĕкĕн те, улттăн-çиччĕн те выляççĕ. Алтуйилле вылянă чухнехи пекех, кашнин пĕр алтуйи, мĕн пурне пĕр кучик пулать. Выляма тытăниччен камăн малтан çапмаллине, черечĕпе кам хыççăн кам çапмаллине пĕр-пĕр вăрăмрах патакпа е хăйсен алтуйипе (патакки тăрăх аялтан çӳлелле ал тытса хапарса) шăпа яраççĕ. Патак çӳл вĕçне ал тытса тухсан, камăн шăпи чăн вĕçне тухать, çавăн малтан çапмалла пулать; ыттисем черечĕпе, шăпине кура, пĕрин хыççăн тепри çапаççĕ. Анчах чăн вĕçĕнчин алли çумĕнчи, хăй уммĕнчипе тавлашма та пултарать. Хăй умĕнчи (çияла тухни) аллине патак вĕçĕ кăшт анчах кĕнĕ пулсан, вăл аллинчен çаннине кăларать те, кĕпи çаннипе çав патака виçĕ хут çапать. Çапса ӳкерсен, ку малтан çапать, малтан шăпи çиала тухни кун хыççăн çапать. Вăййи ак çапла пуçланать. Малтан пĕр-пĕр такăртарах çĕре ăрам варрине, урлăшне те, тăршшине те аршăн çурă туса, алтуйипе çырса, тăваткал чикĕ тăваççĕ, чикки варри(не) пĕр çу лупашки пек шăтăк тăваççĕ. Çав чикĕрен çапма тытăнаççĕ. Çапасса, кирлипе, темиçе тĕрлĕ те çапаççĕ: кустарса çапаççĕ, чиксе çапаççĕ, кустарса утаççĕ, тата чиксе те утаççĕ. Кустарса çапни виççĕ пулать, чиксе çапни иккĕ шутланать, кустарса утни те иккĕ шутланать, чиксе утсан пĕреççех пулать. Чиксе çапнипе тата кустарса утнипе чиксе утнисем кашни выляса тухнă чухне (при последнем ударе) анчах пулаççĕ. Чăн малтан çапаканни чиккинчен (из квадрата) кустарса çапса ярать; ун хыççăн çапасси кучик хыççăн чупать. Кучикки ăçта ӳкнĕ, çав вырăнтан кучиккине утса, чикке кӳртме тăрăшать; кӳртсен хăй çапать те, ун хыççăнхи сыхлама каять; кӳртимасан, хай çапаканни каллех чикĕ тулашĕнченех кустарса çапса ярать. Çапла хăçан та хăçан кучиккине чикке кӳртет, çавăнчченех кучик хыççăн чупать. Вăййи хисепĕ вăтăра çитиччен шутланать (хисепленет). Çапаканни лайăх çапать пулсан, вара сыхлаканнин кучик хыççăн чупса пĕтĕмпех тĕнки тухать. Хăш-хăш çĕрте миçе çапнине шутламасăрах выляççĕ. Пирĕн шутланисĕр пуçне тата «шăтнисем», «çуннисем» пур. Çапаканнин шучĕ тăххăртан иртнĕ пулсан, сыхлаканни кучиккине уткăнса пынă çĕртен çапса ӳкерсен, çапаканнин вара юлашки хут çапни «шăтать» (шутланмаçть). Чикĕ тулашĕнчен çапса янă чухне, ăнсăртран калле чикке кĕрсе ӳксен, «çунать», пĕртте юлмаçть; шучĕ тăххăртан иртнĕ пулсан, тăххăра анчах юлать, тăххăртан иртмен пулсан, пĕтĕмпех çунать. Вылянă чухне яланах кустарса çапаççĕ, анчах выляса тухас чухне пĕре çитмеçт-и, унта вăтăра иккĕ çитмеçт-и, çавна кура: е кустарса утаççĕ, е чиксе çапаççĕ, е чиксе утаççĕ. Кучик сыхлаканнине çапаканни питех юратмаçт пулсан, тата ун хыççăн çапассине юратарах парать пулсан, кустарса утас вырăнне чиксе çапать, мĕншĕн тесен хăй тухсан, кучикĕ инче уткăнса кайнипе сыхлаканни кучиккине чикке кӳртимаçть те, вара кучик сыхлакан хыççăн çапмалли тухнин вырăнне тăрса, çапса хăй шутне тултарать. Чăн малтан выляса тухаканни ыттисене выляса тухма (шута çитерме) виçĕ тапхăр (т. е. три очереди) çапма парать. Виçĕ тапхăрччен те выляса тухмасан вара, чăн малтан тухни вăсене хăрах уран сиктерет. Вăл кучиккине илет те, ăна е ал вĕççĕн (подбросив рукою, которою и бьет), е алран (держа в левой руке, бьет правою) çапса ярать, епле те пулсан кучиккине инчерех çапса яма тăрăшать. Вара чикĕпе кучик кайса ӳкнĕ хушша выляса тухайманнисене виçĕ хутчен каллĕ-маллĕ хăрах уран сиксе кайса килтерет. Кучикки ытла инче утăнса кайнă пулсан, пĕр хут анчах сиктерет. Выляса тухас уммĕн вăтăра çитесси пĕреççех пулсан, чиксе утас вырăнне е чиксе çапсан, е кустарса утсан, мĕн пурĕ пурте çунать; иккĕ çи тмен пулсан, кустарса утас вырăнне, е чиксе çапас вырăнне кустарса çапсан та, пĕтĕмпех çунать. Çапла выляттăмăр эпĕр ĕлĕк кучикле, халĕ вăл вăйя вылямаççĕ ĕнтĕ.
колчедан. Эпир çур. çĕршыв. 19. Вăл çырмара кӳкĕрт чулĕ — «кочăлтан» пур.
то, из чего можно приготовить гостинец и пр. Менча Ч. Кучченеçлĕх те пулин парăсăнччĕ, тет, ырă туррăм; çуртлăх та пулин парăсăнччĕ, тет, ырă туррăм! Сана асăнатпăр, витĕнетпĕр, чӳк, çырлаха пар, амин. (Ача ят хуни) || Взятка. Уравăш 3. Кучченеçлĕх илнĕ пек, каламасăр тăрать вăл.
кошăх (-жы̆х), просыхать, высыхать. Зап. ВНО. Сăрттăррисем кушăхса çите пуçларĕç. Ib. Тута-çăвар кушăхса кайрĕ (обветрили). Ib. Пит-куçăм кутăруçăн кушăхса кайрĕ (во время пашни, жатвы). Слеп. Çол кошăхать-ха (сохнет). Якейк. Çăккăр кошăхса карĕ. Ib. Пуçланă çăккăр, пĕр талăк тăрсан, кошăхат (черствеет). || Вянуть. Начерт. 106. || В перен. знач. Якейк. Вăл кĕçĕр кошăхса выртнă. Он в эту ночь умер. (Гов. в насмешку. Абаш.).
(чит. кожламары̆) йытти, назв. породы собак. Хорачка. Кошламарă йытти, вăл пĕтиççĕ (-д'ис'с'э̆); пустой осраччă; лотра, тăрăкла. От мар. кожамары̆. См. кошламар.
(-дат), шуршать. Б. Олг. Вăл çулчĕ тиесе (= тиесе) пĕр орапа, потяк çаппи коштăртатса килет. Пшкрт. Коштăртат, хрустеть. Тюрл. Тип хоп сĕтĕрсе пынă чоне коштăртата пырать. Шибач. Коштăртатса каять. Тащит веревкой.
(-шшул'), слезы. КС., Б. Хирлепы. М. Тув. † Çавă Тени хĕрĕсен кушшуль юхать, курмастри? Якейк. Он парши (из-за него) патях (= пайтах) кушшуль тăкрăмăр эпĕр. Ib. Патях кушшуль тăкрĕ вăл, патях çынна макăрттăр (= макăртрĕ). Ib. † Мăн шу çинчи шу армань шусăр-мĕнсĕр авăрать, пирн кушшульпе авăрать.
(к'ӳл'), впрягать, запрягать. ТММ. Ватă лашана шанса кӳлеççĕ. Якейк. Вăл хора лашине орапая кӳлчĕ, сар лашине çатан еçчĕке кӳлчĕ. Изамб. Т. Унăн ывăлĕ, лашине урапаран тăварса, сухапуç кӳлчĕ. Янорс. Эп ура сырса пĕтереччен, атте лаша кӳлсе пĕтернĕ. N. Плука пирĕн пар лаша кӳлеççĕ. Изванк. Унтан вара тăватă урапана виçшер лаша кӳлчĕç. М. Васильев. Онтан лашине кӳлсе тăратать те.... Коракыш. † Пăхăр турта кăмăльне хура пĕкĕ кӳлтĕмĕр. || Обмануть, «обуть». || В перен. см. — заставлять работать. Орау. Сам. 79. Çакскер вăйне кӳлет те (собравшись силой, употребив усилие), тухать утать вăрмана.
(к'ӳл'), то же, что кĕвĕл. Хорачка. Она (онта?) вăл вара тора (= тăвара) полат, кӳлет. В. Олг. Сĕт кӳлсĕ ларса (сквасилось). Тот же гл. в Кăмак-к.
скопляться (о воде). Хĕн-хур. Вăл вара çул çинчи кӳленсе тăнă пылчăклă шыва ывăçласа илсе ĕçнĕ те, канмасăрах, тата малалла утнă. Орау. Ăрăмра шыв кӳлене-кӳлене тăра пуçларĕ, малашне ăрампа çӳреме кансĕр пулать. N. Вăл каланипе шыв кӳленсе тăракан вырăнсем пулнă. Ст. Чек. Кӳленсе тăрать (шыв). См. кӳллен.
(кӳл'эш), ревновать. N. Ют арăмпа кӳлешекен арăм, хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан усал арăм чĕре суранĕ вăл, хуйхă вăл. Янтик. Упăшки хăй маткине: кампа та пуса çӳрет, тесе шухăшласан, çапла çынсене каласан вара ăна: у маткине çавăнтан (Микуларан) кӳлешет, теççĕ. Ск. и пред. 86. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тюрл. Лайăх маткана корсассăн, каччăсем она олталама шотлаççĕ; опăшки çавăншăн кӳлешет и хĕнет. Юрк. Упăшки пит кӳлешет. Альш. Арăмĕ упăшкинчен кӳлешет (= упăшкине: арăмсемпе çӳреттĕр, тет). Изамб. Т. Пĕр-пĕр арăмăн упăшки çамрăк пулсан, хăй ватă пулсан, ул упăшкинчен кӳлешет. Полтава 53. Эсĕ мана кӳлешĕн? N. Вăл арăмне пит кӳлеше пуçлать. ЧП. Кӳлешекен çынсем тек кӳлешчĕр, кил иксĕмĕр тăрар юнашар! Пазух. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка, урам варринче тупрăмăр, кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. N. Унăн арăмĕ упăшки çынсен арăмĕсемпе вылянăшăн кӳлешет (кĕвĕçĕт). Ст. Чек. Вăл арăмне çынпа кӳлешет (ревнует). Янтик. Çавсем пек ухмах тек тĕнчере те çук пуль! тек кӳлешсе çӳреççĕ пĕр-пĕринчен: упăшки маткинчен Иванпа кӳлешет. Сред. Юм. Арăмĕ ôпăшкине: çын хĕрарăмпе (так!) çӳрен! тесе, вăрçса çӳресен, ôпăшки арăмне: çын арçыннипе çӳрет, тесе, вăрçсан: кӳлешет, теççĕ. СПВВ. КЕ. Арăмĕпе упăшки кӳлешет, теççĕ (пĕр-пĕрин айăпне тупса вăрçни). Каша. † И, авланман ачасем! инке-арăмшăн кӳлешет! N. Çак арăма, унăн ачине те сывлăхсăртан, вăйсăрлăхран, кӳлешекентен, курайман çынтан, усал куç ӳкесрен сыхла. N. Усал çынсенчен ан кӳлеш, вĕсемпе хутшăнма та ан тăрăш.
(кӳл'э̆, к'ӳл'э̆), озеро. См. кӳл. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, тӳрем çула кӳлĕ тăвать. Тăв. Ял кӳлли аслă, теççĕ. Ун пек ĕçе ялта тăвас пулать. Сред. Юм. Кӳлĕ, 1) озеро; 2) небольшое углубление, наполненное водою, которое не высыхает. Ядр. (б. Убеев. в.). Вăл кӳлĕ киремет пулнă, ун патне ĕлĕк ухмах чăвашсем, юмăçсем каласа кăтартни тăрăх, пырса, укçасем чӳклесе пăрахнă. Калаçаççĕ тата, такасем пырса янă. Ĕлĕк таçти çын та унтан хăранă, ăна пуççапнă, унтан хăраса, уна итлесе пурăннă, унăн ятне пăрусем пусса, киремет тунă. Вăл кӳлĕ тĕпсĕр, теççĕ. N. † Укальча варĕнче çавра кӳлĕ, пилĕк пус кĕмĕл хам ятăм. Торп-к. Кӳлĕсен тĕпĕсем çок, тет. Вăсем пĕр çĕртен тепĕр çĕре куçаççĕ, тет. Куçнă чохне тĕтре çанталăк тăрать, тет. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. Альш. Кӳлле мунчала хутас, кантăр хутас. КАЯ. Пиртен çур çухрăмра пĕр кӳлĕ пур, çав кӳлле пирĕн ял çыннисем темшĕн кăш çул, çимĕк иртсен, пĕр вăкăр пусса, чӳк параççĕ. См. Магн. М. 55.
кибитка. Н. Седяк. Туй. Ун чух хĕрĕ хăйĕн ратнисене парнесем парать те, вăл та хăйĕн кӳми çине ларса хире тухат. || Кибиточка для детей. ЧС. Ача кӳми. || Крытый верх (экипажа). Ст. Дув. † Ураписем сăран кӳмелĕ (с кожаным верхом).
(кӳн, к'ӳн), соглашаться. Орау. Сăмаха кӳнмест, темскерле çын вăл. Атя, терĕм ун чухне, ак халь ĕнт... (вот теперь отделывайся). Хурамал. Çавна кӳнет-и? Согласится ли он на это?
понуд. ф. от кӳн. Хурамал. Пĕр çынна пĕр ĕç тума хушаççĕ; вăл çын малтан итлемесĕр тăрать, унтан вара кайран ĕçне тăвас тет вара, килĕшет, ăна вара: кӳнтертĕмĕр, теççĕ.
(кӳн'дэм), послушный. Хурамал. Вăл кӳнтем çын пурне те итлет, теççĕ.
назв. болезни (большой живот у детей). Чăвашсем 7. Тата ача пысăк хырăмлă пулсан, ачана кӳп таптараççĕ. Вăл кӳпе таптарма ачана юмăç карчăк патне илсе каяççĕ те, ялта пĕр-пĕр арăм тунă пулсан (?), унăн çăпатине илсе пырса, ачана урайне вырттарса, çав çăпатана тăхăнса тапать те, тата ачана такана çине вырттарса, таканапа авăсать, ача ятне калать: кӳп тухтăр, тимĕр таканапа авăсса яратăп. Çак такана епле варкăштарса ярат, çавăн пек ача ăшĕнчен кӳп тухса кайтăр, тет. Тата, ачана урайне вырттарса, çинчен шăпăрпа шăлать: тимĕр шăпăрпа шăлса яратăп; шăпăр епле сирпĕтсе ярать, ача ăшĕнчен кӳп çапла тухса кайтăр, тет.
разбухать. К.-Кушки. Пичĕ кӳпсе кайнă. Изамб. Т. Хăшин-хăшин ăшă çăкăр çисен хырăмĕ кӳпсе каят (раздувается). Бур. Хырăмĕ параппан пек кӳпсе кайрĕ, тет, кунăн. Пшкрт. Кӧпсе кайат (о водянке). Ib. Хырăм кӧпсе ларса (раздуло). ЧС. Хăйсем те килĕсене, кӳпнĕ (в Шибач. кӳтнĕ) шăрши пек, йĕп-йĕпе пулса (мокрёхоньки) тавăрнаççĕ. Орау. Мур ачипчи! кӳпсе пĕтесшĕсем! (вилсе пĕтесшĕсем, тени пулать), кун-каçа çăварсене хупмаççĕ! || Жрать, глохтить. Изамб. Т. Кӳп! Жри. К.-Кушки. Кӳпсе анчах çӳретĕр! Вы только обжираетесь! Шел. П. 69. Эсĕ сăмакун кӳпме анчах пĕлетĕн, арăм усрама пĕлместĕн! Йӳç. такăнт. 65. Ну, кӳпсе тăрантăр-и паян ямăт çăкăра? Орау. Ме, кӳп! Анчах çирăн (поел), татах кӳпесшĕн! Рак. Хытă ĕçекен çынна: лакки тăранмас, тесе вăрçаççĕ; арăмсем упăшкисене: такки кӳпсе çӳрет! теççĕ. Кан. Нăрваш леçникне (= вăрман хуралçине) те, кӳпсе пăнтăхнăскере, ӳсĕрне выртса çӳренине час-часах тĕл пулатăн. Ib. Ураран ӳкичченех кӳпет (глохтит водку). Çутт. 96. Çиессе виç хырăмшăн (за троих) кӳпет. N. Вăл кӳпме аван пĕлет вĕт! СТИК. Ман çăккăрă кӳпсе янă. Кто-то сожрал мой хлеб. || Карамыш. Уйăх кӳпнĕ.
бранное слово. Орау. Ах, кӳпĕнешшĕ! Ăçта кĕрсе кайнă вăл чĕмере! (напр., если корова забралась на гумно).
(кӳбэл'эк), особая, неширокая, кумачная обшивка, образующая четырехугольник и идущая (ambiens) сзади и спереди вокруг ворота женской рубахи. Ст. Чек. СПВВ. N. Кӳпелек — хĕрарăмсем кĕпе умне хăмачăпа тĕрĕ çĕлесе хураççĕ. Альш. Унтан тата кăкăр умĕнче кӳпелек тенĕ: тĕрлесе тунă çумне хăмаç тытса çавăрнине каланă вара: «кӳпелеклĕ кĕпе» тенĕ, тата «хăмаç çĕвĕлĕ кĕпе» тенĕ (у женщин). Кӳпелексене улача кĕпене, кăвак кĕпене тунă; хĕрлĕ кĕпене туман. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳпелексене тума та пăрахаççĕ.
(-тэ̆рмэ), род лепешек из кислого теста. Юрк. Кӳптĕрмене йӳçĕ чустаран пĕçереççĕ. Ăна икерчĕсене (надо: икерчĕ) пĕçернĕ пекех çатма çинче пĕçереççĕ. Вăл пăртак икерчĕрен хулăнтарах пулат. Ăна, пиçсен, сарă çупа çуласа çиеççĕ. Н. Седяк. Кӳптĕрме — лепешки из квашеного теста. Альш. Кӳптĕрме туталлă çын (с толстыми губами). Ib. Кӳптĕрме — кушанье из кислого теста, ситного или ржаного, на сковороде, на масле в роде блина; толщиною в палец. СТИК. Кӳптĕрме — блин из полбеной муки; при печении вздувается. См. пашалу.
(кӳпц'э, к'ӳпч'э), разбухать, надуваться, толстеть. N. Унăн пичĕ-куçĕ мăнтăрланса кӳпчесе кайнă, пĕтĕм çан-çурăмне çу хывнă вăл. Изамб. Т. Пӳрне, шăнсан, кӳпчет («Надувается»). Ib. Çын, шыва кайса вилсен, кӳпчесе каят. Ib. Шыв чирĕпе (водянкою) чирлесен, çыннăн ӳчĕ кӳпчет. Шибач. Кӳпчесе кайнă= шыçма пуçланă. Ст. Чек. Кӳпчени = шӳни; çырла кӳпчесе каят (= становится мягкой), пиçсен. КС. Пичĕ хурт сăхнипе кӳпчесе (кӳпченсе) кайнă. Çутт. Анчах тачка пĕлĕт кӳпчет. См. кӳче. || Много спать, дрыхнуть. КС. Паян кунĕпех кӳпчерĕ. Орау. Кунĕпе кӳпчет, мур! çăпата та пулсан ту-ха, тур курашшĕ! Ст. Чек. Тек аy кӳпче!
полный (о лице). Альш. Чăвашра тулли, кӳпшем питлĕ-куçлă çын питĕ сахал-тăр вăл.
(кӳр, к'ӳр Пшкрт: кӧр), приносить, привозить, приводить; носить, возить, таскать; выписать (человека, откуда-н.). N. Атăла шыв кӳме карĕ. Поехал на Волгу за водой. N. Кĕлте кӳме кайăпăр (у др. кĕлтене кайăпăр). Мы поедем за снопами. N. Эп шыв (утă, вăрман) кӳтĕм (так гов. и в с. Чемуршах). Янтик. Пирĕн ун чухне лашасем килте пулас çук, эс хăвăр лашупах кӳрсе хăвар ăна! Ib. Йăмăкĕ кӳрсе хăварчĕ ăна. Ib. Айта, Микула, кĕлте кӳрер! Ib. Ăсем вут (дрова) кӳреççĕ (возят) халь! Ib. Халь пушăт йӳнĕ чухне пушăт нумайтарах кӳрес тет-ха у (= вăл). Альш. Лашине Шемексем тытса кӳрсе пачĕç, тет. ТММ. Вĕре пĕлмен йытă кашкăр кӳнĕ, тет. (Послов.). Виçĕ пус. 10. Хăшĕ-пĕри тата сиен кӳрекенни те пур. Торп-к. Кайнă чухне юрла-юрла, килнĕ чухне хăса-хăса. (Шыв кӳме кайни). Ст. Чек. Паршă çинче тырă кӳчĕç. || Приносить жертву? N. Чӳк тăвас пулсан, чăвашсем нихăçанах (= яланах) самăр вăкăр илнĕ те, пĕтĕм ялпа пухăнса кӳнĕ. || Дать, возвратить, подавать. КАЯ. Анне: кӳр-ха еппин, пăхам! терĕ. N. Кӳр, эпĕ сан куçăнти турата кăларам. Хурамал. Кӳр, тутăна чуп-тăвап. Б. Олг. Лапка хоçине калатăп: кӳр-ха çана (= çавна), сартла (чит. сардла из сар+тăла) тĕркине (штуку желтого сукна)! Толст. Эпĕ кайран çийĕп, кӳр çак çĕмрен шăнăрне (тетиву лука! Ошибка!) малтан çием. СТИК. Атте, ку çăпатана эпĕ тăва пĕлместĕп! — Кӳр кунта, хам кăтартса парам; мĕн уншăн аттене, чăрмантарас. || Провести. Эпир çур. çĕршыв. 26. Шкулсем валли, тата куç пульнитси валли хӳхĕм çуртсем туса пачĕç, савăтран електриччĕствă кӳчĕç. || Наводить. N. Унăн çиллине хăвăр çине кӳрес мар тесен, тăлăх арăмсемпе тăлăх ачасене усал туса ан кӳрентерĕр. || Причинять. Айдар. † Анне ячĕ хĕр пăхма: малтан хĕрне пăх терĕ, хĕрне намăс кӳр (пристыди), терĕ. || Зарабатывать. Чет. пути. Ялĕ-ялĕнче çĕвĕçсем, атă пусакансем, тир тăвакансем пулнă, пирĕн халăх ниçтан пĕр пус кӳреймен. || N. Мĕнле сăмаха кӳреççĕ вĕсем ăна? В каком смысле употребляют они это выражение? || Придавать силы. ЧП. Пĕчĕккĕ кĕлте, сĕлĕ кĕлти, ыр утсен пуçне çав кӳрет. || Суметь. N. Вулама пит аван вырăсла кӳретĕп. Юрк. Пĕр-иккĕ вуласа пахсан, чиперех вулама кӳрĕн. Ib. Эпĕ ĕçне кӳретĕп. Я сделаю дело, устрою его как надо. N. Ку ĕçне кӳре пуçлат (начинает делать свое дело «как следует»). N. Кӳрсе лартрĕ. Сумел сделать? || Применять. N. Тĕп (коренные, настоящие) чăваш сăмахнех ĕçе кӳрсе çырас пулать.
досада, назола. N. Ĕçке ернĕ арăм чун кӳренчĕкĕ вăл.
соседи, шабры. СПВВ. Пĕр-пĕр праçник кунĕ кӳрĕш-арăшра ĕçкĕ пулас пулсан, вăл çын часрах унта чупнă. Янтик. Пĕтĕм кӳрĕш-арăшсене пуçтарса, ĕçкĕ турăм.
видный, пригожий, статный, осанистый. Стюх. Тюрл. Кӳрнеклĕ, видный (о человеке). Бугульм. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ, пире илме юрамасть. СПВВ. МА. Кӳрнеклĕ = платна. СПВВ. † Кӳршĕ хĕре кӳрнеклĕ, килĕнтеш тума юрамаст. СПВВ. ЕС. Кӳрнеклĕ — илемлĕ, килĕшӳлĕ шăмшаклă çын. Ст. Чек. Кӳрнеклĕ (çын, лаша, ытти выльăх)= илемлĕ ларса пĕтнĕ. || В см. наречия. Ст. Чек. Кӳрнеклĕ калаçат. Альш. Питĕ кӳрнеклĕ ташлаççĕ хăшĕ (иные женщины). N. Мĕн пур халĕнчен вăл ӳкерчĕкне тĕрĕс ӳкересшĕн тăрăшать, унăн шухăшĕ тума тытăннă ĕçне епле те пулин кӳрнеклĕ туса пĕтересси çинче.
вводить, всаживать, вносить, вставлять. N. Йăвана çĕлен пĕрех çапнă та, пилĕк таран кӳртсе лартнă (в землю). N. Чулĕсене, пичет пек касса, ылттăн вракисем çине кӳртсе лартнă. Альш. Вара вăл эрехе ана варрине кӳртсе лартрĕ. || Possessorem facere; tradere in possessionem, делать владельцем. Юрк. Эсир мана атте çуртне, чул çурта, кӳртсе лартăр, хуçа тăвăр! || Вносить в избу. СЧЧ. Сĕтел çинех тата сăра куркипе сарă çу кӳртсе лартаççĕ (во время моленья). Б. Аксу. Уйран кӳртсе лартрĕç (внесли, принесли в избу). Кан. Лашине тăватă çула çитменнисемпе пĕрле кӳртсе лартать.
(кӳт), коченеть (от холода). Рак. Çын хытă шăнсан: пĕтĕмпе кӳтсе кайнă, теççĕ. Ст. Чек. Кӳтес= шăнса кăяс. ТММ. Кӳт, замерзнуть до боли, до полуомертвения. КС. Ал, хыт шăнсан, кӳтет. СПВВ. Шăнса ал кӳтрĕ; çиленсе кӳтсе çӳрет (т. е. не говоря ни слова, со злобой). ЧС. Хальхи çур çанталăка хăвăр та пĕлетĕр: хăшĕ пилĕк таран путса ларнă, хăшин атти тĕпĕ тухса ӳкнĕ, хăшин ури шăннă, хăшин алли кӳтнĕ. (Вирĕм). Хурамал. Хĕлле алă сивĕ шыв ăшне чиксен, алă кӳтсе каять. Шибач. Кӳтсе кайрĕ (озябли руки). Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Альш. Эпĕ чыстиех кӳтрĕм ĕнтĕ (продрог). Ib. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, кӳтмеç(çĕ) иккен пăлан тьыхисем. СПВВ. МС. Манăн алă кӳтрĕ, теççĕ; тата: манăн ăш-чик кӳтсе çитрĕ. || Об исступлении. Йӳç. такăнт. 71. Чунĕ кӳтсе çитнипе, сĕтел çине ӳкет те, ĕсĕклесе улама тытăнать. Н. Тингешево. Чон кӳтсе çитрĕ (когда хочется плакать). Кан. Чунтанах кӳтсе çитрĕм. Кильд. Ку тăлăх ача нимĕн калама та пĕлейман, чунĕ кӳтсе килнипе вăл тата ытларах ĕсĕклесе йĕнĕ. N. Хăвăра кураймасăр пурăннине кура сирĕн чĕрӳсем кӳтсе çӳремеççĕ-и? Беседы. Хăшĕ (иные) çилĕ килсе, ăшĕ кӳтнипе çиллине шăнараймасăр йĕреççĕ. НЧ. Хуйхăпа ăш ӳтнĕ çынсене хăтарса ил. || «Быть в дурном настроении, в молчании». Б. Крышки. || Ожесточаться. N. Атăл таврашĕнче пурăнакан халăхсем пурте тарăхса кӳтсе çитнĕ. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем чарасах, терĕç. Çутт. Укахви кĕтесре пĕр чĕнмесĕр... кӳтсе ларать (молчит, не двигается). N. Çилĕпе кӳтсе (вне себя, от гнева, trausportes de rage). N. Чон хорланса килчĕ, шчик (= ăшчик) кӳтсе тăчĕ çыру çырнă чухне. N. Эпĕ санран письмо час илеймасан, ман чунăм питĕ кӳтсе пурнатm. Йерк. 130. Чун кӳтнипе ун туйне хатĕр паян вăл пăсма (расстроить). N. Утне çитмен туртине. (тенĕ пек), чун кӳтнипе чун хутрăм. N. Пурин те çил-хаяр та пур, кĕвĕçӳ-кӳренӳ те пур... кӳтесси- пăтранасси те пур, вăрçасси-хирĕçесси. П. И. Орл. Çаккăн (его) ачи (сынишка) унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çуренĕ, тет.
(к'ӳч'ч'ен'эс'), гостинец. Альш. Вăл кунĕ (в тот день) ирхине амăшĕсем вĕсене, «кӳчченеç» тесе, кӳптĕрмесем, икерчĕсем пĕçерсе леçеççĕ. См. кучченеç. || Подарок. Сред. Юм. Тин качча кайнă хĕрарăмсем хĕр туйран кайран пĕр-ик кôнтан амăшсем патне кӳчченеçпе каяççĕ. См. куçтанач.
(к'ӳшт'э), то же, что кӳте. Шурăм-п. № 1. Чăваш арăмин, чее ĕçнĕçем, ĕçнипе ăшĕ кӳштесе каять, тет. || Злобиться, быть в злобном настроении. Альш. Эпĕ ăна пĕр кун туя илсе каймарăм, вăл халĕ çавăншăн кӳштесе çӳрет. || Желать того, в чем после может раскаяться. КС. Арăмĕ ачисене ылханать: ма мур илмест-ши ку ачасене! тет. Упăшки калать: мĕн кӳштен, ачам! тет. || Завражн. Кӳштесе çӳрет. Ib. Эс кӳштетĕн-ха. Тебе нечего бога гневить! (ты недоволен своим счастьем). Чебокс. Ырра кӳштетĕн. Накликаешь беду. КС. Çавă та кӳштет-çке! (имеет все, а недоволен). || Ст. Чек. Кӳштесе çӳрет. (Человек) плачет, не может никак остановиться. Ib. Ан кӳште ĕнтĕ, çитĕ йĕме! || Притворяться, представляться. А. Турх. СПВВ. Мĕн кӳштетĕн? (из шалости представляешь, напр. хромого, нищего, пастуха и т. п.). . СПВВ. МС. Ку ача мĕн вырăнсăр макăрать, кӳштет-и-мĕн? теççĕ. СПВВ. ФИ. Ыратман çинчен ыраттарасси килнĕ пек: ыратать, тиекене: кӳштет [теççĕ]. Ильк. Кӳштет. Притворяется больным. (В оригинале: куштет). || Сятра. Мĕн кӳштесе (кӳштэзэ) ларатăн! Что несешь чепуху! Ib. Ан кӳштесе лар, çĕнĕ ойăк полсаç! Кăмак-к. Килĕнче кинĕпе улĕ, ашшĕне картмасăр, ашшĕ килтен тухса кайса, çапкаланса е ыйткаласа çӳрет-и, вара килĕнчисем ăна: кӳштетĕн! теççĕ (çын шутĕнчен тухса кайни).
(кăjгы̆р), назв. ловчей птицы. Н. Карм. Кайкăр путене илет: алăра тытса усраççĕ, путене тыттараççĕ (чăпар). || Слакбаш. Кайкăр — сокол. Ib. Вăл кăйкăр пек. Он проворный и отчаянный, как сокол.
(кы̆в), то же, что ку, этот. О земл. Анчах, ăна-кăна акас-тăвас тесен, пĕлни те, вăй та нумай кирлĕ. Пирĕн çыннăн вăл та, кăв та çук. Б. Бисяр. Кăв вайă нумайах тăсăлмасть, мĕшĕн тесен варринче лараканнине йăпăрикпе (жгутом?) хытă çапаççĕ.
(кы̆вак, квак, коак), синий; сизый; серый; голубой. Ск. и пред. Пасар кăвак йĕмĕ. Ачач. 82. Чӳречисене кăвакпа сăрланă (у дома), карнисĕсене пит капăр эрешлесе пĕтернĕ. Синьял. Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Ib. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак тĕтри, карĕ вăрман тăршшĕпе. С.-Устье. Кайăр кунтан, кăвак кĕреçесем! Ядр. † Кăвак-кăвак кăвакарчăн, йăви тавра çавăрнат, икĕ çунатне шарт çапать: пĕр çăмарти çук, тиет. Образцы. Кăвак кăвакарчăнăн кăвакĕ çук, шурă кăвакалăн тĕпекĕ çук. Ала 60°. Кăваках канторне те кĕрсе тăрсан, авкалантăм хура та çĕлен пек. Ст. Ганьк. † Çӳл ту çинчи кăвак юман. Собр. Кавак хирте кĕмĕл выртать (пĕлĕтсем). Чăв.-к. † Вăрман хĕррисенче кăвак пылчăк, кĕпер хывса каçса пулмарĕ. М. Чолл. Иван çавăрăнса пăхать — кăвак кашкăр (серый волк). ЧП. Аслă çул хĕррисем кăвак чечек, çулаймарăм кăвакки (синие лепестки) тăкăниччен. Микушк. † Кăвакарчăн кăвак, чĕкеç хура. Эсир (= ты) лайăх, эпир (= я) начар — эпĕ тăраймăп сирĕн умăнта (так!). N. Кăвак сурăх кĕрте ларĕ. (Сĕрĕм тини, т. е. тивни). || Сивый. Образцы 40. Кăвак-кăвак лаша та, кăтра çилхе, тураса йĕс тура витмерĕ. Ала 65. † Кăвакран кушма пустартăм, витеймерĕм кăвак утма. Альш. Вăл чӳке ялан кăвак лаша пусаççĕ. || Седой. N. Пĕр кăвак сухаллă ватă ăстарик. Ск. и пред. Кăвак ватă карчăк. М. Тув. † Кăвак пуçлă атийăм кăвакарнă укçипа кăвак лаша илсе пач (= пачĕ) пире туя парса яч, туй илемне кӳресшĕн. Кĕвĕсем. Шурти, шурта шур лаша та, шурă та пулсан, кăвак юртат. (Смысл м. б такой: «хоть и белая, а рысит по-сиврму», т. е. как сивая). С. Тим. † Хапха умĕнче кăвак пăр, ирĕлмессĕн сунатрам? || Зеленый (в перен. см.). Иштерек. Эсĕ кăвак-ха, ним те корман. Ты еще зелен (т. е. молод), ничего не видал. (Так обыкновенно говорят взрослые молодым, желая подчеркнуть их молодость и неопытность. В остальных случаях употребление «кăвак» в зн. «зеленый» неизв.).
кăвак пĕлт, синева (неба); синее небо; небо. Якейк. Кăвак пĕлт çинче (в небе) кайăксам вĕçеççĕ. Ib. Çăмăр пĕлч кăвак пĕлте йăри-тавра çавăрса. Ст. Шаймурз. † Ылттăн кăвакалин сунатти кăвак пĕлĕт хушшинчен курăнать. N. Вĕсене пĕлĕт çинчи çутăсене (светила) кăвак пĕлĕт çине (на тверди) лартнă пек туйăннă. Т. VI. 16. Çăхан хăçан кăвак пĕлĕте çитсе çуначĕпе çапат, çавăн чухне тин ӳктĕр (т. е. с глаз) Çуппия. Т. П. Загадки. Кавак пĕлĕт çинче çап-çутă кĕмĕлсем йăлтăртатса тăраççĕ. (Çăлтăрсем). Орау. Санăн кĕпе (рубаха) кăвак пĕлĕт пек (небесного цвета). Шорк. Кăвак пĕлт пек çӳлли нимскер (= нимĕскер) те çок, тет; онта нихçан та çитмелле мар, тет; хора пĕлт хăш чохне йăвăçа пернес пекех иртсе каять вăл. Юрк. † Кăвак пĕлĕтсем çинчи çутă çăлтăр, çĕр каçиччен (за ночь) çта çитеш-ши? (чит. çитет-ши?) || Синяя туча. N. Вĕç-вĕç писме, вĕç писме, вĕтĕ юман тăрринчен, кăвак пĕлĕт (синие тучи) хушшинчен. (Из письма). N. † Çӳлелле пăхрăм-тĕлĕнтĕм кăвак пĕлт шунинчен; çĕрелле пăхрăм-хурлантăм çамрăк ĕмĕр иртнинчен. ТХКА 24. Хĕвел çуттине кăвак пĕлĕт хупларĕ. N. † Уйăх çутти мĕшĕн çутă мар-ши? те кăвак пĕлĕт карса илнĕрен?! N. † Уйăх çути мĕшĕн çутă мар-ши? те кăвак пĕлт килнĕрен? ПВЧ. КМ. Вăрман хĕрнчи кăвак пĕлт карĕ пуль вăрман тăршшĕпе.
рассвет (чуть свет). ЧП. Кăвак çутăпа çӳренĕ вăл. Питушк. Кăвак çутă (шуçăм) киле пуçласанах, каятпăр. Тораево. Кăвак çутă пулчĕ, тет, упа çаплах ларать, тет (у проруби). ЧС. Ларсан-ларсан, кăвак çутă пулчĕ (рассветало; у КС — кăвак çутă килчĕ). Хĕн. 125. Кăвак çут килет.
какое-то внезапное, яркое световое явление, изредка наблюдаемое по ночам. Изамб. Т. Пĕлĕт уçăлса хупăнать, теççĕ, ул çĕрле пулат. Кăвак хуппи куртăм (особый свет). Ск. и пред. 16. Сасартăках кăвак хуппи уçăлать те хупăнать, çутă çанталăк çутăлать. Нюш-к. Кăвак хуппи ялтăр уçăлса каять, теççĕ, çав кăвак хуппи уçăлнă вахăтра çие юлнă арăмсем (беременные), çуралас ачисем хуть те мĕлле çын пултăр, тесен те, каланă пек пулать, теççĕ. КС. Кăвак хуппи йăл-ял уçăлса каять. (Летом голубого цвета, зимою — светлого). Ун чухне çӳлтен чул ӳкет, тесе калаççĕ. Бел. Гора. † Кăвак хуппи хупăнчĕ, çутă çанталăк çутăлчĕ. Собр. † Çийăм тулли кăвак хыс, сире халал тăвас çук, кăвак хуппи пултăрри! (пусть обратится в...). НИП. Кăвак хуппи уçăлсассăн кирек мĕн ытсассăн та, сана пулат, теççĕ, каласа ĕлкĕрсен, хупăначчен. Кăвак хуппи уçăлсассăн, кăнтăрлахинчен те çутă (светлее, чем днем) пулат, теççĕ; çĕрти çӳппи-йĕппи пĕтĕмпе курăнат, теççĕ. N. Вăл кăвак хуппи ирхĕне çурăмпуç килес уммĕн курăнат, тет. Вăл сасартăк симĕсĕн-кăвакăн ялтăртатса, çиçĕм çиçнĕ евĕрлĕ, курăнат, тет; анчах пит час пĕтет, тет; ăна куракан çын, пĕтиччен, мĕн те пул ин кĕлесе ĕлкĕрсен, вăл кĕлени пурте пулат, тет. Ст. Чек. Кăвак хуппи (кăвакпа шурă). N. Кăвак хуппи пулчĕ. И. С. Степ. Кăвак хуппи уçăлат. Появляется северное сияние (толкование неверно!). См. шуç хуппи. См. Магн. М. 63, 246. || Назв. божества. Рус. Альш. Кăвак хуппине кăвак хурпа чӳклес, теççĕ. Жертв. т. Кăвак хуппине хур. Панклеи. Тилĕ ларчĕ йомăç пăхма. Солкаланать-солкаланать те: опа мочи! сан ĕçĕ нумай мар-ĕç, тет, кăвак хоппине кăвак така кирлă (= кирлĕ), тет (чтобы вылечить медвежат). Т. VI 7. Кăвак хуппи амăшĕ, кăвак хуппи. См. Paas 71.
с рассветом. Якейк. Вăл килтен кăвак шуçăмлах тохса кар. Сĕт-к. Кăвак шуçăмлах тохса кайаççĕ.
порода уток. Альш. Тата тепĕр тĕслине кукша кăвăкал теççĕ. Вăл хура сĕмлĕ пулать. Анчах унăн сăмси тăрринче темĕн шурри пур: кукша (çутă) пуçлă çын пек курăнать. Çавăнпа çапла каланă ăна.
порода уток, кряковая утка. Альш. Кăвакал хăй= кайăк кăвакал. Ib. Пĕр йышшине кăвакал хăй теççĕ. Вăл килти кăвакал евĕрлех, анчах пĕчĕкçĕрех пулат.
(кы̆ваба), пуп, пупок. Макка 212. Вăл (бабка) йăра, ачине çуратсан, тирпейлет; тутăрпа чăрканă чухне ачин кăвапине шăлĕпе çыртса, шатăртаттарса татса илет; унтан вара ачи енелле пăхать те, ун çине сурса, калать: çапла ятлă пултăр, тет. Шел. 22. Улăхсенче утисем кăвапаран (по пуп) ӳсетчĕç. N. Ачи кăвапипе явăннă, пăвăннă, чăрканнă (при родах). Ст. Чек. Çыннăн чунĕ кăвапара. Анне пирĕн ача тăвакан арăм патне кайнă. Арăмăн ачи виле çуралнă. Анне калат: ан йĕрĕр-ха, тет; турă çырнă пулсан, сывлăш кĕрĕ-ха ăна, тет. Вара, — ачанăн кĕпи пулат вĕт-ха ак, ача кăвапи унтан тытăнат, çавăнта кĕпипе ача хушшинче кăвапара темĕскер пăрçа пек калла-малла çӳрет. Анне çав пăрçа пеккине ача ăш енне аллипе пусса сăтăрса ярат та, ача кăшкăрса та ярат; ачи халĕ те пусан пурăнат. Ib. Ача çумне пĕр шит ытларах хăвараççĕ (кăвапине), вĕçне çиппе çыхаççĕ. Кĕске кассан ача çумне, ача час-час тăракан пулат, тет. Хĕрарăм çумĕнчен кăвапи ӳкет, ăна кункăра айне тăваççĕ: лайăх пултăр; ĕмĕрлĕ пултăр, тесе, лартаççĕ, йăт-качка çийесрен. Ib Тум хайар= ăш чирĕ, кăвапана пăрса ыраттарат. Ир. сывл. 25. Кунта халь çĕршывăн тереклĕ ăс-пуçĕ, тĕнче кăвапи. || Ямочка иа печеве. Менча Ч. Варрине (т. е. хăпарту варрине) пĕр чĕрĕ çăмарта кӳртсе лартаççĕ те, ăна кавапа теççĕ. Апат çисе тăрансассăн, çăмарта хупписене, хăпарту сăмсине, кăвапине çав куннех ака кăларнă ана çине кайса çĕре алтса хураççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу (жертв.) варрĕне (так!) йĕтĕр пуçĕпе пусса тутаратчĕç, ăна «кăвапи» тетчĕç. См. кăлапа.
с пупом, имеющий пуп. || Менча Ч. Пĕр кăвапалă, сăмсалă хăпарту... Вăл хăпартăва ака пăтти чӳклеме наруш кăвапалă, сăмсалă тăваççĕ.
понуд. ф. от кăварлан. N. Вăл, вĕрсе, кăмрăка кăварлантарать.
лепешка(-и) из квашеного теста. Яраба-к., Н. Седяк. Орау. Вăл çыннăн тутисем кăвас икерчи хĕрри пек (т. е. толстые). Салагаево. Кăвас икерчи — блин, который печется из опоры (ржаной или яровой — безразлично), прежде чем месить ее и приготовить из нее хлеб. Обыкн. блин в Салагаеве назыв. «пĕлĕм». Трхбл. Кăвас икерчи (в др. мест. «вĕтӳ»), лепешка из кислого ржаного теста.
ржаная(-ые) лепешка(-и) из кислого теста, «бедняцкая еда». Ст. Савр. Пуянтарах çынсем кăвасăва пĕçерсех каймаççĕ; кăвасу вăл ялти пит çук çынсен апачĕ.
корчевать, выдирать с корнем. Коракыш. Вăл юмана кăкласа пăрахса, унăн тĕпне чакаламалла. Кора-к. Старик вырса пырат (жнёт), тет, упа кăкласа пырат («корешки вырывает»), тет. СПВВ. КМ. Кăклас= тăпăлтарас.
от рода в род, от поколения к поколению, по наследству. Г. А. Отрыв. Тата унăн хурт-хăмăр йышлă пулнă, çавăнпа вăл ачисене те кăкран-кăка хурт ĕçне, тата сат ĕçне лайăх вĕрентсе хăварнă.
(кŏган, кы̆ган, кы̆ђан, в Тюрл.: кы̆гон), ушко ведра или котла. КС. Кăкан, ушки, за которые задето перевесло котла, Ib. Чĕрес кăканĕ, боковые ушки у черяса. Череп. Кăкшăм кăканĕ, боковые ушки кувшина (хăлăплă); хуран кăканĕ, ушки котла. Трхбл. Хуранăн кăканĕ катăлса кайнă. Персирл. Чĕрес кăканĕ (ушки); витре кăканĕ. А. Турх. Кăкан — у черяса два ушка по верхнему краю, служащие для продевания веревки (веревочного перевесла). Сред. Юм. Витре айăккине икĕ енчен икĕ кăкан çыпăçтарçа яраççĕ, вăл кăкансĕнчен хăлăп (перевесло) тăхăнтарса яраççĕ. Хорачка. Кăкан (кы̆ђан), ручка (пудовки, пăт-чĕрес çомĕнче). || Дырочка(-и) на задках лаптей. Торх. Пухтел. Кăкан, дырочка на лапте, куда продеваются оборы.
(кŏгар, кы̆гар), привязывать. Синерь. Ман витере ăйăр пур, çав ăйăр хӳринчен сăнчăр кăкарса яр, пĕр вĕçне ман пата çăла яр, тесе каларĕ, тет. ЧС. Çынсем: ан тартăр, тесе, луçа (= пăшие) мăйĕнчен вĕренпе кăкарнă та, вĕренĕнчен иккĕн-виççĕн тытса тăратчĕç. N. Кайри урапа патĕнче кăкарнă ула ĕне пырать. Юрк. Ураписем хыçне те, çумне те çапла лашсем, йытăсем кăкара-кăкара янă. N. † Чĕнтĕрлĕ те кĕпер умĕнче турă ут кăкарнисем пирĕн вăл. Образцы 99. Чĕнтерлĕ кĕпер, кашти юман, ут кăкарни (= кăкарнă ут) пирĕн вăл.
(кŏгŏр, кы̆гы̆р), грудь. О сохр. здор. 102. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать: ӳпке-пĕвер пăсăлать, пыр шыçать, çын ӳслĕке ерет, кăкăра ларать, куçа та пăсать. || Грудь женщины. N. † Пĕчĕкçĕрен пысак пулнă эпир атте-анне кăкри сĕчĕпе. N. Кăкăртан уйăр (ачана). N. Унăн кăкăртан уйăрăлман ачи пулнă. Альш. Кăкăр юхать, из грудей течет молоко. Сунчел. † Ай, аттеçĕм, аннеçĕм, икĕ кăкăрăн сĕтне пехил ту! ПМП. Кăкăр ĕмекен. Ст. Чек. Кăкăр пуçĕ = чĕчĕ вĕçĕ, сосок. || Грудь земли. ЧП. Вăл сар куккук авăтнă чух пĕтĕм çĕр кăкăри чĕтрет. || Корпус скрипки. Альш. † Купăс кăкăри пит уçă — вĕренерен тунăран; ман кăкăрăм пит уçă мар — кĕçĕнтен хуйхă курнăран. || Часть телеги: лисица. Изамб. Т. Урапа ешчĕкин кăкăрĕ пулат. Ул кăкăр кайри тĕнĕл витĕр тухат. Кăкăра малта папкан (передней подушки) аял енчен касса лартнă.
назв. игры в шар. Череп? Кăлайла = пăккалла выляни. Пĕр пысăк шăтăк алтаççĕ. Ун йĕри-таврашне тата кĕçĕн шăтăксем алтаççĕ, пысăк шăтăксем алтаççĕ. Пысăк шăтăкне кĕçĕн чул патакне (?) яраççĕ. унтан пурте, атсем, илеççĕ патак, атту чукмар; унтан тытăнаççĕ, ăна ура пуç çине хурса ытаççĕ; хăшин патакĕ хыçала юлат, çав вăл вара кĕтӳçи пулать. Кĕтӳçи пысăк шăтăкри чула сыхлат, ыттисем кĕçĕн шăтăксене патак чиксе сыхлаççĕ. Унтан пысăк шăтăкри чула çапса кăлараççĕ. Кĕтӳçи, вĕсем çапнă чухне, вĕсен шăтăкне чикме тăрăшать; хăшин шăтăкне чиксе ĕлкĕрет, çав вара кĕтӳçĕ пулать. Вара çапла хăçан хăйсен кăмăлĕ таврăначчен (пока не наскучит) выляççĕ. Кĕтӳçĕ хăй шăтăкĕнчен çапса кăларнă кăлая каялла кӳртсен, улшуй, тет. Ыттисем вара хăйсем йышăннă шăтăксене улăштараççĕ; кĕтӳçĕ те çавăн чухне йышăнса юлат, ĕлкĕрейсен. Кам шăтăк йышăнайманни кĕтӳçĕ пулать. Альш. Кĕркунне ачасеи урамра пăх муклашкисен(е) туяпа çапа-çапа ямалла выляççĕ. çавна: кăлайла выляс, теççĕ. Пăх муклашкине кăлай теççĕ, туйине кăлай туйи теççĕ; унăн вĕçĕ турчăканнĕ пек кукăр пулать. Зап. ВНО. Кăлайла выляни — такая игра, когда двое стараются вкатить деревянный шарик в особые ямочки в земле.
(кы̆лар, клар), вынимать, вытаскивать, вырывать, выносить, вывозить, добывать. Альш. Хăшĕ (иные) хапхисене кăлара-кăлара ывăтнă (во время пожара). N. Хаçатне урама кăларса çаксанах (вывесили), Чавка Ваççи хăй çинчен çырнине чĕрсе тăкрĕ (изорвал). Икково. † Шор тоттăрăн çӳçи çок; кăларсан (если выпустить?) çӳçи полмĕ-ши? Изамб. Т. Ул вара пур хĕрсене укçа парат та, йапалисене урапа çине кăларат (выносит). || Моштауш. Тата хăшĕ пӳртлĕх кăлараççĕ (вывозят на определенное место, но не домой) те, пураттараççĕ те, сутаççĕ илекенсене. Бес. чув. Унăн аслă ывăлĕ, хай лашине хĕнекен Хайрулла, çав лашипех вăрмантан пĕрене кăларма (вывозить на определенное место, но пока не домой) кайнă. N. Вăрман парас пулсассăн (если дадут), çывăхарах кăларма тăрăшăр. См. тух. Ск. и пред. 102. Хĕлле пулсан, йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. N. Пĕчик пичче пӳрт пĕрени кăларать. Собр. † Аллăм тулли кĕмĕл çĕрĕ, кама кăларса (снявши) парам-ши? Якейк. Ĕнер аран сӳс кăларса пĕтертĕмĕр. Ib. Ата, Мари, сӳс кăларма? — Çок, ман сӳс халях полимаçть-ха; эп сантан каран хотса (помочила). N. Вĕсен хăйсен кашнийĕн пахча çимĕç пур; çиес килсен, кăларать-татать-çиет. N. Çамрăк йывăçа кăларасси йывăр мар. Орау. Çул çинчи (на мостовой) юра тасатса, чулнех мар, тесе, кăна хăй хăранине кăларса каламасть пулмалла. || Оправдывать, наверстывать (расход). ||Обьявлять, заявлять; кăларнă та (доскребли до камня), çуна тупань шынисем чула перĕнсенех, лашасам тапах (сразу) тăраççĕ. Латыш. Пĕр вăхăтра турă шаланкăпа (канюку) ула-курака шыв кăларма (добыть из земли) хушнă. (Из сказки). Орау. Хĕрарăм пĕр пĕрчĕ кăларсач [тайком продает из дому имущество], пин пĕрчĕ тухать, тет. (Нечто в роде послов.). Сред. Юм. Килтен япала кăларать. [Так говорят, если у кого-либо один из членов семьи имеет любовника (resp. любовницу) и тайком передает (таскает) ему (resp. ей) вещи из дома]. Орау. Микула арăме тыр кăларса сутать (тайком от мужа), теççĕ. ТММ. Вăрлăх кăлар, çурла кăлар, начать сеять, жать. || Вычитать (в арифметике). || Насчитать. N. Хӳмине этем виçипе виçсе тухса, çĕр хĕрĕх тăватă чике (локтей) кăларчĕ. || Лишить (напр. голоса, земли). Кан. Кăларас ăна сасăран, кăларас! тесе, кăшкăра пуçларĕç. || Пропустить, продеть. Бгтр. Çак йĕп виттĕр канат кăлар, вара, кăларсан, икĕ пин тенкĕ парăп. || Снять. Юрк. Кĕрӳшийĕн (у жениха) аттине уринчен хĕрĕ (невеста) туртса кăларса хыват. || Согнать. N. Ман йăвана (в мое гнездо) темĕскерле кайăк кĕрсе выртнă. Атя-ха, кăлараймăпăр-и ăна? || Низложить. N. Патшана кăларчĕç. || Выводить. N. Вăсам (голуби) çав çура (в это лето) икĕ хутчен чĕпĕ кăларса карĕç. N. Вăл çăмартасене чăха айне хурса кăларсан, вара пĕр çăмартинчен йытă, тепĕринчен çĕлен, тепĕринчен куйкăрăш пулат, тет. || В. Ив. Аван вăрлăха килте кăларнине нимĕн те çитмест (т. е. всего лучше засевать своими семенами). || Выпускать. N. Хама хулана кăлармаççĕ. Учите детей. (Ачана) çын патне пит каларас пулмасть. || Взыскать, вытянуть, extorquere. Кан. Ку пилĕк тенке паянах кăларăп сантан (т. е. отомщу тебе за пятирублевый штраф, наложенный на меня из-за тебя). || N. Хăва (ты сам) курăс кăларатни. || Увезти невесту увозом. Ск. и пред. 63. Петĕр ĕнер сана хĕнерĕ те, кĕçĕр йăмăкна каларса каяс тет. || Выхлопотать. N. Пенççи кăлар, выхлопотать пенсию. Альш. Кăçал манăн Шăмăршă вăрманĕнчен пӳртлĕх вăрман кăларасчĕ (выхлопотать бы). N. Халĕ халăхсем хушшинче халап нумай çӳрет: çĕр кăларса валеçес, теççĕ. || Обнаруживать, выказывать. N. Ял-йышĕсем укçине кăларасса кĕтеççĕ, анчах çук укçа, тухмастех, укçа илсе килни ниçтан паллă мар (совсем не видно, чтобы он приехал с деньгами, нажитыми на стороне). || ТХКА 108. Мана хăратас. Разглашать. N. Çын çине сăмах ан кăлар. Чăв-к. Тăвансем, тантăшсем! Эпĕ усал каланă пулсан, кăларăр çакăнта. || Издавать. N. Çапла туни малашне те халăхсăр пуçне çĕнĕрен закон-мĕн кăлармасса сăмах пани пулать. N. Бюрократия, халĕ хăй майлă çынсене Думăна кӳртме суйлас умĕн, тĕрлĕ çĕнĕ йĕркесем кăларан пек турĕ. || Исполнять (напр. музыкальную пьесу, декламацию и т. п.). || Взорвать. В. Олг. Каран çортая вот тивертсе кăлармашкăн ярнă салтака (в подкоп). || Лить, источать. Ст. Яха-к. Тата унта хăшĕ, тепле çуна айне пулнисем, халăхран катанарах кайса, сăмсисенчен юн кăларса тăраççĕ. || Выдумать, ввести в употребление и т. п. БАБ. Унччен пирĕн ялсенĕн нимĕскерле киремет таврашĕ те çукчĕ, тет; вара çак чăваш, пирĕн ялта пурăна пуçласассăн, пирĕн ялти киреметсене пурне те кăларнă, тет. || N. Çав сăмахран вăлсем, ухмахсем, халап кăларнă. || Сделать, создать. Задонский. Шуйттана та çылăх шуйттана кăларнă (сделал диаволом). N. Асла кăлар. || Создать. ПВЧ. 104. Пирн пуç çĕнчи (= çинчи) йăвăр хуйха курайман тăшман кăларчĕ. || Добывать. N. Ăçтан кăна кăларат! || Устроить (дело). N. Ĕç кăлараймарĕ. Дело сделать, дело устроить не смог (напр., ходатайство не удалось). || Выделать. С. Тим. † Пирĕн хĕр пит маттур: виçĕ çурăм йĕтĕнтен кĕрӳ кĕпи кăларчĕ. Качал. Пĕр юмана касăп та, икĕ такана кăларăп икĕ пулене тăвăп. (Йĕкел). Якейк. Ку крешрен çичĕ хăма кăларас, теп (хочу). N. Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах (на одну ногу) çăпата кăларчĕ. || Делать выступом. Альш. Елшелин урамалла крилтса кăлараççĕ (так, что оно выступает на улицу) пурин те. Ib. Пӳрт умĕнчен урама кĕрилтса кăлараççĕ. || Амалăх-Кипеней. Хытă кăларакан чул, хорошо мелющий жернов. || Выкашивать (о косе). Альш. † Ман çаваçăм вырăсла: вăр çавăрса сулăнса, çĕклем утă кăларать. || Уговорить девушку выйти замуж за себя. Юрк. Ачăрсем те маттур, йĕкĕт, теççĕ, мĕшĕн кăлараймастăр савнине. || Разобрать. N. Анчах вĕсем вăл çырăва (надпись) пĕри те кăларайман (не сумели разобрать). || Орау. Вырăсла пĕр сăмах та кăлармасть (говорит по-чувашски чисто). || Произносить. Альш. Калаçма та тутарсем манерлĕрех кăларса калаçатчĕç калаçнă сăмахĕсене (они). ТХКА 62. Ман арăм пăртак çармăсларах кăларать сăмаха, мĕншĕн тесен эпĕ арăма Атăл хĕринчи Шамал патĕнчен илнĕ. || В качестве вспомог. гл. N. Пĕр-икĕ станция (= стантсă) та иртмерĕ пулĕ, эпĕ хай хаçетĕме часах вуласа кăлартăм (прочитал). Альш. Авă пирĕн паян хыçалти пӳртрĕ çăкăр пĕçерсе кăларнă (испекли) — ăшă; çавăнта тухса выртар. Цив. Лаши кутне çавăрчĕ те, тапса, пуçне шăтарса (пробив), мимминех сиктерсе кăларчĕ (вышибла мозг). Юрк. Тепĕр ырă памĕтник умне чарăнсан, ун çинчи çыруне вуласа кăларчĕ (прочел).
вылить, высыпать. N. Вăл эрехе, е çăва, е пыла кăларсах тăкас пулать. Ст. Шаймурз. Хуранти яшкине кăларса тăкат (выливает).
вынуть и положить. N. Вăл хутаççинчен тĕрлĕ-тĕрлĕ япаласем сĕтел çине кăларса хучĕ.
(кы̆λиын-к̚аλиын, с тверд. н), подр. косым взглядам. Якейк. Вăл ман çия кăлин-калин пăхкалать (косится на меня, что-то имеет против меня).
(кŏлŏх, кы̆лы̆х, Хорачка: кы̆лы̆к), напрасно, попусту ни с того, ни с сего. Регули. Кăлăх (кăлăх хисепе) ан попле ытлашши! Чертаг. Кăлăх сăмах (= ытлашки) ан калаç. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух çул урлă сан умăнтан кам та пулсан пушă витрепе каçсассăн, çул кăлăх (неудачлива) пулат, тет. N. Кăлăхах йĕркесĕр ĕç тăвакансем пулччăр. Юрк. Çыру ярассу пулмасан (если не хочешь посылать письмо), мĕн тума кăлахах çынна апла каласа кĕттерсе тарас?! Ib. Ху çумна илес пулатчĕ, эсĕ кăлăхах унта хутăн. Ib. Вал çапла кăлăхах кулса янине ывăлĕ курсан: анне, мĕшĕн эсĕ кулатăн? тесе ыйтат, тет. Ib. Мĕшĕн çыру ямасăр тăратăн? Калăхах çынна ан тарăхтарса тăр. Ib. Упăшки, чăнахах шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç (всучили) пулĕ, тесе, хăраса: çĕнĕ сăмавар кăлăхах юхса тăмĕ ĕнтĕ, ан калаçса тăр! тесе, шанмасăр, сăмавар ăçтан юхнине курасшăн пырса пăхат. Альш. Кăлăхах укçа патăн эс ăна. Изамб. Т. Кăлăх чупса çӳретĕн! А. Турх. Ăна кăлăхах айăпларĕç (обвинили понапрасну). Хорачка: пустоj кы̆лы̆к соjалат. Ib. накы̆лы̆к соjалары̆, jэ̆ргэ̆ с'ок н'имэ̆скэ̆рдэ̆ || Чăв. й. пур. 37. Çимун, вăрман хĕррине илсе кайса, кăлăх çĕрех кăтартнă вара [указал на первое попавшееся (?) место]. N. Халĕ ĕнтĕ кăлăхах савнă ывăлĕ ăна, ватăскере, пăрахса, юта тухса каясшăн. ППТ. Хăш-хăш чухне е хамăр кас марри, е ăратне марри хам çумри ачана паратчĕ (çимĕç) те, темшĕн мана памасчĕ, манăн çавăнпа кăлăх кăмăл хуçăлатчĕ. || Напраслина, тщета. Бел. Гора. † Ан ятлăрсем, аттепе анне, ялти çамрăксем кăлăха калаçнăран. Хĕн-хур. Кăлăха (без дела) вăхăт ирттерес мар, тесе, вăл яшка-çăкăр çиессе те ура çинчен анчах çинĕ. || Довольно, очень частенько. Янтик. Малтан кăлăх пит аван калаçкаласа тăратчĕç, унтан, темшĕн, вăрçрĕç-карĕç. Ib. Кăлăх хытă утса пыраттăмăр: ман тутăр ӳксе юлнă! тесе, кăшкăрчĕ-ячĕ Пăлаки. N. Вăл холана кăлăхăх кайать (часто). Изамб. Т. Кăлăх кирлĕ япала (довольно нужная вещь), эсир ăна çĕмĕрнĕ! А. Турх. Кăлăх аванччĕ. Был довольно хороший. Ib. Кăлăх аван пынă çĕртен темĕскер пулчĕ! Так все хорошо шло, и (вдруг) что-то стряслось... || Ашнĕ-амăшне. Куми (= его кума) çапла калани Кĕркури кăмăлне кăлăх кайнă. Тюрл. Кăлăх лайăх çын, хороший. Чертаг. Кăлăх нумаях мар, не очень много, не зря много. || Хороший (лайăх)? N. Кунта кăлăх хыпар пур.
изрядно, порядком. ППТ. Кил йышне те: чир-чăр вĕçтĕр! чир-чăр вĕçтĕр! тесе, кăлăх-чипер аван (или: кăлăх-чипер) хĕртеççĕ. (Сĕрен). Ib. Çапах нумайĕшĕ кăлăх-чипер ӳсĕрлеççĕ. Ib. Вăл (мертвец) çапла тухса тăрсанах (из могилы), вара кăлăх-чипер килес çумăр та, турă çав çын çине çиленнипе, сирĕлсе каят, теççĕ. [Питĕркке шăтăкĕ].
«спокойно». Буин. Пит кăлăххăн çывăрчĕ паян. Утăм № 1, 26. Паян ир юман та пуçне уснă, паян ир кашламасть кăлăххăн... ларать вăл авăнса тăлăххăн.
(кы̆лт), подр. быстрому расколу хрупкой вещи. Ст. Чек. Шорк. Тăм чашкă пĕтĕмпе хавшаса çитнĕ, тытсанах кăлт катăлса килет (обламывается). СТИК. Кленчене алмаспа кассан, кайран катса пыраççĕ те (обламывают), вăл: кăлт, кăлт! туса (с особым звуком) катăлса пырат. Ib. Çемçе сахăр кăлт катăлать. Ib. Чӳлмек кăлт çуралса карĕ (напр. от жары, — «от легкой причины»). || Подр. толчку, биению сердца и пр., моментальному движению. Ст. Чек. Чĕре кăлт-кăлт сикет (обыкновенное биение сердца, которое слышно, если приложить руку). Шорк. Тырă толтарнă каткана çĕрте аран кăлт-кăлт! сиктерет (подвигает толчками, не поднимая). Образцы 64. Пирĕн çамрăк чĕре кăлт та тумасть (= хуйхăрмасть, шутламасть), пуçа йывар шухăш ӳкмесен. Срв. Кăмак-к. Хăт те тем кала вăл çынна, хăлт (хы̆лт) та чĕнмест (и ухом не ведет; ему хоть бы что). Erigitur, subrigitur (mentula). Тип-Сир. Вырăсĕ (муж ее) ăна: тăлăп, тесе, качака тирне мăйракисене çӳлелле (subrectis cornubus): кăлт! тăратса, тăхăнтартса янă. Ск. и пред. Ib. Ăна курсан, чĕрисем хытă кăлт-кăлт сикеççĕ. ППТ. Пĕшкĕнеççĕ (нагибаются) те, пурте тутисене кăлт-кăлт сиктереççĕ (шепчут, шăппăн кăна калаçаççĕ). Ib. Карм. Шыв çинчен пĕр япала юхса пынă чух: кăлт! кăлт! сиксе пырать (слегка колышется). Буин. Кăлт-кăлт! сиксе пырать. (Прыгание саней по дороге). Изванк. Çăл кутне пырсан, виç чĕрессипе те шыв ăсса лартаççĕ те, вара çĕн çын пĕр чĕрессине кăлт (слегка) урипе тапса, шывне тăкса ярат. ТХКА 36. Вăл пурнакан пӳлĕмре электрицă çунать. Кăлт пăрать — ламппи йăлт! çутăлать. Альш. Шыв турттаракан тĕртсе пăхат та, чул кăлт та тумас (и не трогается). тет. || Подр. клохтанью курицы. Кăмак-к. Чăх: кăлт, кăлт, кăлт! туса çӳрет (посма ларасшăн, клохчет). || Немножко. ТХКА 88. Куçсем курмалăх анчах халата кăлт уçса пăхса лараççĕ (татарки). Алик. р. Кăлт пăртак пар-ха! Нюш-к. Мана эс кăçал тырă кăлт пар-ха! В. Олг. Пура пуранă чох пĕр плотникĕ каларĕ: пренине кăлт контарах тĕкĕр-ха (суньте)! терĕ. Шибач. Кăлт тортрăм та, татăлса кайрĕ. Сред. Юм. Пирĕн сорăхăн пĕр тĕлте кăлт шорă пор (есть небольшое белое пятно). Ib. Кăлт шорă сăн кĕнĕ. Немного (чуточку) побелело. Ib. Он пик кăлт-кăлт япала тыткалама пуçлаччинех пĕтсе тăрать те о.
(кы̆-), производить толчки. КС. Вăл урапа çинче ларса пыма кансĕр: кăлтлаттарса сиктерсе пырать.
различные недостатки. Орау. Вăл хĕрĕн кăлтăк-калтăк çук, амăшĕ йăкăл-якăл мар (не вертушка, зря не говорит).
(кы̆лды̆р), то же, что кăлтăр, но о неодинаковых звуках. Альш. Пирĕн малти урапа пушаннă та, кăлтăр-калтăр кусат (т. е. кукăр-макăр, при чем выраж. и звук). СТИК. Урапана кăлтăр-калтăр кустарса ятăм (темĕскерле чăлăшăн-чалăшăн; вăл кăлтăр-калтăр турĕ те, çаврăнса ӳкрĕ). Ib. Кăлтăр-калтăр — звук, производимый колесом, если его покатить не особенно сильно, так что оно покатится косо, криво и упадет, сделав несколько кругов. || Сред. Юм. Кăлтăр-калтăр çиç саркаласа тухнă (понемногу разостлали). || Подр. быстрому разговору. СТИК. Калтăр-калтăр мишер арăм(ĕ) кĕтӳ кĕтет (повторить [эту скороговорку] семь раз. Кăлтăр-калтăр — эпитет татарок, указывающий на их скороговорку, т. е. быструю речь).
(кы̆лды̆рт), подр. звуку неправильно поставленного жернова. СТИК. Арман чулне аван лартаймасан, вăл авăртнă чухне кăлтăрт, кăлтăрт! туса çавăрнат. Арман чулĕ пĕр хĕррипе хытă хырăнат, тепĕринпе кăшт кăна тивет, вара: кăлтăрт-кăлтăрт! тунă пек илтĕнет. (Выражает звук; производимый жерновом при неправильном верчении). Шорк. Çăнăх каткине урайĕнче кăлтăрт-кăлтăрт сиктерет. || Нюш-к. Кăлтăрт (кŏлдŏрт)-кăлтăрт! кăрăн-кăрăн! крик птицы кăрăпчак. См. кăрăк. || Тихо и без шума. Ст. Чек. Кăлтăрт туса пăрахнă (сделал что-н.) ерипе, ĕçе сас-чĕвĕсĕр туни. || Быстро, живо. Ст. Чек. Кăлтăрт кайса кил! Ib. Ав Ваççук — кăлтăрт кайса килчĕ. Ib. Кăлтăрт савăрса илчĕ.
(кы̆лды̆рдат), гл., показывающий подр. стуку некоторых вращающихся предметов. СТИК. Урапа кăлтăртатса пырат. (Печĕкçĕ урапа тикĕс çĕрте кусса пырат пусан, унăн сасси питех шултăра пулмаст, пĕр еррипен кăна кусса, кăлтăртатса пырат. Пысăк урапа тикĕс çĕртен хытă кусса пырат пусан, тата вăл урапи питех тĕреклех мар пусан, е çулĕ пит хытă пусан, кăлтăртатса пырат пулат) КС. Укçа кăлтартатса кусса карĕ (покатилась); то же и в Сред. Юм. Епир çур. çĕршыв. 18. Ункă (назв. реки) çинче арман пĕвисем пур; пĕвисем патĕнче армансем кăлтăртатса авăраççĕ. || Греметь. Ал. цв. Вăрманта аслати кăлтăртатнă пек, ахăлтатса кулнă сасă илтĕнсе каять. Изамб Т. Аслати кăлтăртатат. Хăр. Паль. 32. Кăлтăртатнă сасă илтĕнет. Альш. Акă çичĕ-сакăр лав умлă-хыçлă кăлтăртатса килеççĕ. || Ворковать (голубь). Изамб. Т. Кăвакарчăн кăлтăртатат. АПП. † Кăвакарчăн кăлтăртатат, симĕсĕн-кăвакăн курăнат. || Кулдыкать (об индюке). Якейк. Пыркка аçи кил хошшинче кăлтăртатса (кы̆лды̆рдатса) анчах çӳрет.
(кы̆лhан), назв. какого-то лечебного корня (тымар). Слеп. Кăлхан — сиплĕ (вар ыратсассăн) полать, çăтăрр! (с'ŏдŏрр) çăвар ăшне пĕçертет вăл (имеет жгучий вкус).
(кы̆л'акка), хр. имя женщ., Фекла. Ст. Чек. Хĕвекла тесе, амăшĕ чĕнеччĕ; эпĕр, ачасем, Кăльакка, тесе, чĕнеттĕмĕр. Ib. Вăл Кăльаккапа лавккана шăрпăк илме карĕ-ха.
пространство, место на печи, Бур. N. Ку кукша калат, тет: пичче, эпĕ те пырам-и? тенĕ. Пиччĕшĕсем каланă: лар-ха кăмака çинче, кĕл пуçтарса, терĕç, тет. Кан. Вăл кăмака çине хăпарат те, икĕ урине явкаласа, чĕлĕмне пак-пак! туса çеç мăкăрлантарса выртать. Сред. Юм. Эс кăмака çинчен анайман! тесе: эс çын çине тохса, çынсĕм мĕнле порăннине корайман, тессине каласçĕ. Ib. Кăмака çинчен анман çынсем халь те пор-мĕн о! Оказывается, и теперь есть люди, которые никуда не выезжают!
(кŏмŏл, кы̆мы̆л), сердце (в переносном смысле), средоточие человеческих чувствований. N. Уçă кăмăлпа савăнса пурăннă. БАБ. Аттен кăмăлĕ вара çав сăмахсемпе çаврăнчĕ те, кĕпене тăхăнса ячĕ (т. е. он поддался убеждениям). N. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер — юман кашта, унăн айĕсенче кăвакал; кăвакал та лартăр, хур та лартăр, ан юлтăр-и кĕперĕн кăмăлĕ! ЧП. Сарă кăтра çӳçĕме ӳстертĕм лавккари йăс (= йĕс) тура кăмăльшăн. Ал. цв. 1. Кăмăлăр мĕнле кученеçе савать, эпĕ сирĕн валли çав кучченеçе илсе килĕп. ЧП. Çамрăках та кăмăлпа кулса яр, манăнах та кăмăлма уçса яр. N. Вĕсем ачи-пăчине: эсир чӳкленĕ вăхăтра пĕр-пĕринпе ан вăрçăр, епле те пулса çемçе кăмăлпа çӳресе ирттерĕр, тесе, вĕренте хураççĕ. N. Ăшĕсенче усăл кăмăл тытакан тĕрĕс мар çынсем. N. † Сан кăмăлă епле-тĕр, ман кăмăлăм сана туртатĕ-çке. N. Кăмăла çын çумне çыпăçтар (влюбиться). Образцы 102. Савап, тесе, мĕшĕн улталан, кăмăлăнта пулмасан? N. Çакă çамăрк хуçа арăмне пурте пит кăмăлтан (искренно) савса юратнă. N. † Çак ыр хоçа кăмăлне йори килтĕм йорама. Сĕт-к. † Эпĕр çиччĕн пĕр тăван, çич çил армань лартрăмăр; çич çил армань хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр); йĕс кĕперĕн варрине кĕмĕл йопа лартрăмăр, кĕмĕл йопа кăмăльне çичĕ пăчăр пырса лар(ч); çичĕ пăчăр пыршинчен чĕн тилкепе хотăмăр. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаши хортлатать. Кайăр контан, хора, хĕрсем, килĕр конта, сар хĕрсем! ай, мочай, хватьяр яр, хватьяр яр та, хĕрне пар. Якейк. Кăмăлна йăвăр илнĕ полсан та, паянхи кон çавăр! Хотя ты и сердита, но забудь это на сегодняшний день! N. Вăл чашка ак епле кăмăлĕсемпе тăваççĕ. ТХКА 58. Çапах кăмăл выçă вара ман. Пурне те ярса илесшĕн эпĕ. || Желание, сердечное предрасположение. РЖСК 2. Ватă (старик) вĕсенĕн кăмăлне тунă (исполнил). Кĕвĕсем. Хăта ярса хăтапа килмесен, вăрласа илес кăмăлăм пур. Собр. Çула çӳрес кăмăлă пулсан, хăнтан вунă хут лайăхрах юлташ тупса кай, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Кăмăл килен пĕр турам, кăмăл юлан çĕр турам, теççĕ. (Послов.). Собр. Кăмăл турам — пĕр турам, теççĕ. (Послов.), ГТТ. Ман кăмăлпа вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Ск. и пред. 95. Мĕншĕн манăн камăла, çав юлашки кăмăла, тумарăн-ши, аттеçĕм? СРОВ 5. Ашшĕ унăн (ее) кăмăлне хирĕç пыман (не препятствозал). Юрк. [Пихампар] чун-мĕн çуралсанах, ăна ăс панă, кăмăл, хастар паyă. И. Е. Ефим. Ку çыру хыççăн тата ярас (послать) кăмăл пур, N. Мĕн чухлĕ пама кăмăлĕ пур? За сколько хочет он отдать? N. Хăй кăмăлĕ хыççăн кай. ЧС. Ĕнтĕ хăй кăмăлĕ: вилет-и, юлат-и — кайса пăрахас перех хутчен (т. е. если он сам хочет, так все равно, пожалуй, отвезти что-ли его в больницу — умрет ли он там, или выздоровеет). Пир. Йал. Вăл ял халăхĕ кăмăлпа памасан, районри çĕр комиççи урлă ыйт. N. Кăмăлпа тунă ĕçре хăвалани вырăна килмест. N. Пурте ку ĕç кăмăлпах (добром) иртсе каять пулĕ, тесе, шухăшланă. N. Парсан, ырă тăвас кăмăл пур; памасан, усал тăвас кăмăл пур. (Сĕрен). Альш. Кăмăлĕсем пурин те уччилнире. Конст. чăв. Эпĕ вăсене пĕтĕм ялтан-йышран салам калăп; вăсем те, кăмăлĕсенче пулсан, салам каласа ярĕç хурăнташĕ-ăрăвĕсене. Якейк. Кăмăлне кирлĕ таран вăл паломми толтарчĕ (сколько ему угодно было, столько нарвал). Трхбл. Ĕнтĕ кăмăлăр пысăк, кăмăлăр пысăк (ваши сердечные запросы, требования велики); кăмăлăр юлсан епле тупам-ши? Юрк. † Сарă хĕр, сирĕн кăмăлăр пит пысăк, кама каяссине пĕлетре? Хурамал. † Çынсен кăмăль (запросы) пит пысăк; эпир уна кӳрес çук, кӳрсен, кӳрĕ ырă çын. ЧП. Кăмăлăрсем пысăк (вы горды) — юраймăп. Тим. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм! кăмăлăрсем пысăк пулсассăн, пирĕн, тус тусассăн, урăх та пур (найдем другого друга). || Свойство характера. N. † Манăн кăмăлăма эсĕ ху та чухларăн пулĕ, апла çынсене эпĕ питех мухтамастăп. N. Кăмăлĕ аслă унăн. ЧП. Йăвăр сăмахăра ан калăр: кăмăлăм çемçелчĕ, чăтаймăп. Собр. † Акка, санăн кăмăлу пит аван, мĕн курассисене пĕлетре? Юрк. Вĕсем те ăна, усал кăмăлне пĕлсе, кахала, нимĕн те памаççĕ. Хора-к. Кăмăла кора тор парать; (Поверье). Н. Пинер. Кăмăла пысăк тытсассăн, кăмăла çилпе хуса çитес çук. (Послов.). Юрк. † Кăмăлăр лайăх — юрлаймăп. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ кăмăлăм; тохса, ӳксе çохаласран ыр хĕр илсе тăхăнинч. (Солд. п). Н. Карм. † Манăн кăмăлăмсем пит хытă мар, часах юлĕ, сиввĕн пăхсассăн. || Настроение. Иревли. Халĕ ĕнтĕ куратăпах (непременно увижусь), тесе, хуларан тухса кайрăм, кăмăла çĕклентерсе. Е. Орлова. Манăн паян кăмăл лайăх. У меня сегодня хорошее настроение. N. Ачасен кăмăлне (кăмăлĕсене) ан пăс. Не расстраивай (не обижай) детей. || Удовольствие. ТХКА 23. Этем ӳтпе тăрăнса ларап та эпĕ, юн сăхатăп; ман мĕн пур кăмăл çавăнта, тет сăвăсĕ (клещ). || В зн. послелога. ЧП. Юрлассăм килсе юрламастăп, пĕр сирĕн кăмăлшăн (ради вас) юрлатăп. Якейк. Эп çакăнта ма килтĕм? — Пичипа инки кăмăлне.
питать добрые чувства, сочувствовать, сострадать. Ст. Чек. Çыннăн кăмăлне курса пар та (напр. взаймы), унтан вара хыçĕнчен тек çӳре! Ал. цв. 1. Аслă хĕрĕсене те вăл пит юратнă, анчах чи кĕçĕннине тата ытларах кăмăл курнă. || Привечать, принять радушно. Ск. и пред. 37. Пурне те Мăншыв кăмăл курать, пурне те ярать, хăй хăни туса. || Найти сочувствие. N. Этем хушшинче кăмăл кураймасăр (не найдя Сочувствия) вăл пĕр пушă хуралтă шыраса тупнă. Çапла шăнса вилес патне çитсе, этемрен мар, йытăран та кăмăл тупаймасан, этеме хурлăхлă пулмалла. || Пользоваться сочувствием. N. Çаксенчен сыхланса пурăнсассăн, чăн тӳррипе намăслă çын пулăн, пур çын умĕнче те кăмăл курăн. || Угодить, снискивать расположение. ЧП. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм, сирĕн кăмăлăра курасшăн. Альш. Ку ирĕксĕр, тăванĕсен кăмăлне курса (в угоду родным), ĕçет.
одобрять, принять, симпатизировать, probare. Сам. 27. Сана хапсăнса кăмăллас та çук! Беседы на м.г. Çак выртакан выранăм (постель) çинче эпĕ йĕре-йĕре куççӳлĕ юхтарнине кăмăлласа ил! Тет. Кама кăмăллать, çавна илтĕр! Пусть берет ту (невесту), которая ему нравится. Изамб. Т. Ул ача çав хĕре камăллат (любит). Ib. Çав евчĕ тупакан ачана кăмăллатна (нравится ли он тебе)? тесе ыйтаççĕ (у девушки). || Оказать внимание, сочувствие. Шурăм-п. Çынна: лар, тесе, кăмăллам (= уншăн лайăх пулам), темерĕ ĕнтĕ вăл. Он не подумал о том, что этот человек шел и устал и что надо предложить ему сесть и тем оказать ему внимание. N. Ати темпе пит хавшаса çитрĕ (совсем близок к смерти), эс те пулин пырса кăмăлла хăт. || Желать. N. Кунта мана вăл хам чĕре кăмăлланă вырăна тупсах пачĕ.
пленять, привлекать на свою сторону. N. Çав пуçлăх кăмăлне çавăрса, вăл ку çынсене калла тавăрăнмалла тăвинччĕ. Истор. Çапла пыракан çынсене вăл нихçан та ăс памасăр, кăмăлĕсене çавăрмасăр яман.
обидеть. Шишкин † Ăçта каян, тăван, çĕр хута, ман кăмăла татиса (= татайса)? Ск. и пред. 74. Пырăпăрах, пырăпăр, пымасăрах юлмăпăр! Турă пӳрсен, сывă пулсан, кăмăлăра татмăпăр. N. Хура юлнă çынна тилмĕрнĕ. Çĕртен кăмăлне ан тат. Халăх кăмăлне юрама тăрăш. N. Вара княç (кĕнеç): хăйĕн ывăлин кăмăлне татас мар, тесе, ăна патша хĕрне илме ирĕк панă. N. Вăл йывăр каласа хучĕ те пĕтĕм кăмăлăма татса пăрахрĕ.
(кŏмŏлџал), то же, что кăмăлча. Б. Олг. Онтан киле кайрĕ вăл Иван. Кăмăлчал итме карĕ хонь-старик патне. Пулштоф эреке чиксе кайрĕ кăс(й)ине. Эреке кларчĕç — стел çине лартрĕ. Ах кĕрӳ, килсе ĕç! тет хонь-старик. Мĕн ворăпăр-ха? тет. — Мĕн ворасси мĕн, тет, той хăнча тупăр (= тăвăпăр)? тет. Хорачка: кы̆мы̆лџал= п ăлчав. Ib. Венчать тусăн кăмăлчалпа каймалла.
(кŏмба, кы̆мба), гриб. Шибач. Кокша амăшĕнчен итать: вăрмана кăмпа татма каям, тет. СТИК. Части гриба назыв.: кăмпа аври «ножка гриба», кăмпа тăрри или кăмпа шлепки, «шляпка гриба». Якейк. Кăмпа пуçĕ — шляпка гриба; кăмпа тони — ножка гриба. || Головня. Яргуньк. Кăмпа — урпа çинче пулать (хурарах, кăвакрах, хуппи анчах çитĕнсе каять, тĕшши пулмаçть). N. Тулă кăмпаллă пулсан, хăпарту хура пулать. || Гриб на дереве. Шарбаш. || Половой орган коровы. Шарбаш. || Бородавка (Р). Золотн. || Гуньба (налёт во рту у детей). Никит. Ача çăварне кăмпа тохсассăн... || Болезнь телят, от которой они худеют. Пшкрт. Пруа кăмпа полсан, коттăр илнешкел каштăркаланса ларат. Скотолеч. 19. Шыçнине имлемесен, вăл ăшă çанталăкра хăех шăтса юхать; сивĕ çанталăкра хытса ларать те, маклашка пулса юлать (ăна кăмпа теççĕ). || Нарост (шишка) на голове человека. Сятра: чŏмламазы̆р параҥгы̆ с'ŏтсэрзэ т̚э, пос'н'а кŏмба токса ларза. Он проглогил, не разжевавши, картофелину, и у него на голове вырос нарост.
(кы̆мран), жадничать, видя, как ест другой. СТИК. ЧС. Çиме ларсан (жертвенную пищу), пĕрте ан шавлăр, шăп кăна çийĕр! Тата пĕри: мана сахал пачĕ, тесе, ан кăмранăр. Шăммисене çĕре ан прахăр, чипер килĕштĕр; кăмрансан, мĕн тусан, килĕшмĕ (жертва не будет принята), терĕ. СПВВ. ИФ. Кăмăранас (так!) — çын çинине кӳренес. Ib. Вăл çининчен мĕн кăмранасси пур ĕнтĕ, вăл çитĕр, сана çиме чармас, теççĕ. || С. Тим.= Кăмран ӳкĕн?
(кŏн, кы̆н), вытянуться, выпрямиться, разогнуться. Н. Седяк. Кăннă= авни чăсăлнă. Тюрл. Пĕкĕ кăнса (кŏнза) каять, чарăлса. Ib. Çона пуç кăнса кайнă. Изамб. Т. Пĕкĕ кăннă (разогнулась). Тускел. Кăннă. Раскрутилась развилась (веревка). Ib. Пăяв вĕçĕ кăннă (конец веревки развился). || Протянуть согнутую руку (а чăс — протянуть опущенную руку). Синерь || Умереть. Н. Седяк. Кăннă= вилнĕ. СПВВ. МА. Ку çын кăнса выртнă. Вилсе выртнă. N. Кăннă — умер или, вернее, окочурился. КС. Вăл кăнчĕ (умер. — Это слово употребляется для выражения иронии, злорадства и безучастнсго отношения говорящего к предмету суждения). ЩС. Иртнĕ пасарта икĕ çын кăннă, тет (отправились на тот свет). СПВВ. Кăнса выртнă (умер). N. Кăнчĕ вĕт (= пĕтрĕ)! || Отвердеть (от усталости, о ногах). Сред. Юм. Пит нăмай ôтсан, кансан, пĕтĕм ôрасĕм кăнса каяççĕ. || Тет. Вар кăннă (кŏннŏ). Овраг прошел? (весною). || Выдыхаться. Сред. Юм. Сăрана, нухрепрен илсе тôхса, çич сакăр сехет лартсан (дать постоять), кăнса (у др. хытса) каять СПВВ. ФВ. Кăннă тесе, сăра е эрех сӳрĕлнине калаççĕ, тата авнă япала тăсăлсан та: кăннă, теççĕ; çуна тупанĕ кăннă, теççĕ. Изамб. Т. Сăра кăннă (= сĕвĕрĕлнĕ). N. Сăра кăннă (говорят про пиво, когда оно долго простоит в теплом месте и потеряет свой приятный вкус).
(-дар), понуд. ф от гл. кăн; вытянуть, протянуть, натянуть; торчать. Сред. Юм. Мĕн пуçна кăнтарса тăран ôнта (вытягиваешь?), корман-и-мĕн эсĕ япала? Пазух. Манăн хура çӳçĕм кăтраччĕ, тура пĕлмесĕр те кăнтартăм. Хочаш., Качал. Ыйткалакан (нищий), панине илес тесе, аллине кăнтарать. И. Р. Роман. Аллуна ан кăнтар! теççĕ, пĕри çапма хăтлансан (= рукам воли не давай). Ib. Паракан аллине кăнтарать. Ib. Пуçтаракана, аллине кăнтарса пĕр татăк çăккăр парнĕ (= пачĕ). N. Ленин аллине кăнтарса тăрать (аллине тăсса кăнтарса тăрать, на памятнике). N. Пит вĕриччĕ, патнелле алла кăнтарсан (если вытянешь, протянешь руку), катаранах алла пĕçеретчĕ. Ефремова (Алик. р.) Парас çук-тăк, аллуна мĕн кăнтаран? Сред. Юм. Сăрана ăшă пӳртре лартнă та, кăнтарса янă (у него потерялся хороший вкус; у др. хытарса янă). Альш. Пуса тарасисем кăнтарса тăни курăнать вара (в таком случае) рамран. Шибач. Пир кăнтарса хотăм. ЧП. Варринчи çăл патне (вар. кутне) шур пир кăнтартăм. Чăв. йум. 1924, 55. Амаçури хĕрне пиррине кăнтарнă кумнă чухне йăнăш туса парать. СПВВ. Кăнтарса= кăмтарса. Тайба. † Татăк, татăк улача пĕр кăнтарса тĕртнĕ пек; çакă ялсен хĕрĕсем пĕр хурана кĕнĕ пек. N. Çӳлĕ çĕрте кăнтарса тăракан шĕчĕ (= шăчă) çил вĕрнине чăтаймасть. Альш. Пит çăмарти шăммисем тăраççĕ ик енче кăнтарса (у чуваш). Йуç. такăнт. 34. Аллине кăнтарсах тăрать. Хĕн-хур. 104. Итрен (имя мужч.) кăнтарнă пырать тукшана. Чакка (имя мужч.) чавкăнать çумри хушшалла. || Переносно — положить начало. Тюрл. Паян сохана кăнтарса хорас (надо начать пашню). N. Пӳрт никĕсне хускатнă (= кăнтарнă, т. е. стали делать; ака кăнтарнă (= акана тухнă). Г. А. Отрыв. † Шурă киçипрен (из бумажной пряжи) шурă пир эпĕ кăнтартăм, кăнтартăм та, куçран кăлартăм. Хочаш. Пирĕн çипе (пряжу) сӳре çине карнине кăнтарас теççĕ. || Убить, укокошить (заставить протянуть лытки). || Уговорить. Изамб. Т. Ача йĕне чухне ăна, кăнтарас тесе, япала (что-нибудь) параççĕ; вăл вара кăнат, йĕме чарăнат. Ск.и пред. 72. Атте-анне ухмах çав, мĕн каласа кăнтарас?
(кы̆ндары̆н, кŏндары̆н), торчать, вытягиваться. Орау. Чулсем (скалы) тем пысăкĕшшĕн, чавса пек, чавса пек тухса, кăнтарăнса тăраççĕ. Вишра шывĕ те куккăри-куккăрине, тата ту айнех пыра-пыра çавăрăнса каять. Çав шывпа кимĕпе пынă чухне хай кăнтарăнса тăракан чулсем кĕç-вĕç йăтăнса анассăн туйăнса, чун шĕвех тăвать (берет ужас), пĕтĕм çӳç-пуç тăрса каять (волосы встают дыбом). Вăл тăва «Полюдова тăвĕ» тетчĕç. Ib. Вăн патак кăнтарăнса (у др. тирĕнсе) тăрать! Ан пырăр унта, сĕрекĕре (невоз) çурса пăрахăр (разорвёте). || Расчесаться, т. е. вытягиваться. Хорачка. Çӳç кăнтарăнмаст, тăкăскă (пăракланса ларса).
приблизительно до полудня. Орау. Пĕр кăнтăрлаччентерех кĕтер-ха: килет-и, килмест-и? Унтан вара урăх кĕтмĕпĕр, кайăпăр. Ib. (Вăрмантан) ытла ир ан тухăр (вăрласа), кăнтăрлаччентерехех (почти до полудня) тăрăр; кăнтăрла таврашĕнче вăл (лесник) килте пулать, эсир вара пĕр хăрамасăрах тухатăр. (Из обывательских разгов.).
в полдень. Ала 21. Вăл хăйĕн çинчен елекленине пĕлнĕ те, вăсене ни кăнтăрлахине канма паман...
время около (раньше или позднее) полудня. N. Кăнтăр тĕлĕнче (в 12 часов) вăл (солнце) пĕтĕм çĕре ĕнтсе ярать, унăн ăшшине-хĕрĕвне кам чăтса тăрасси пур?
назв. озера около с. Н.-Качеева, б. Спасского у. Макка 66°. Кăнтăслă кӳлĕ тесе, ăна ак мĕншĕн каланă: вăл кул пит тарăн, хура тискер выртать, çавăнпа ăна Кăнтăслă кӳлĕ теççĕ. Срв. тат. кŏндŏз (бобёр).
(кы̆нттам, кŏнттам), неловкий, неуклюжий, грузный и неуклюжий, неповоротливый; с некрасивым станом (напр. медведь). Чебокс. р. Орау. Ку лашанăн урисем кăнттам (неподвижны в суставах). Ib. Лӳппер — кăнттам тыткалать (неловкий, неуклюжий). Сред. Юм. Кăнттам çын, неповоротливый. N. Кăнттам, грузный н неуклюжий. Старак. Кăнттам (çын; и без «çын», absolute), неловкий, угловатый (примется за дело — испортит; с человеком станет играть — ушибет). Н. Р. Роман. Вăл ытла кăнттам: курпунланса çӳрет, откаласса танкки-танкки откалать. См. кĕнттем.
кăнчала арла, прясть. N. Вăл чӳрече умĕнче кăнчала авăрласа ларать. КАХ. Кăмака умăнче шуп-шур кĕпепе кăнчала арласа ларат.
(кŏнџ̌алас'с'и, кы̆нџ̌алас'с'и), пряслица. Питушк., Вомбу-к., Ягудар. МПП. Кăнчалаççи= кĕнчеле йăвăççи. См. кăнчала. СТИК. Кăнчалаççи çинче çăм авăрлаççĕ. Вăл турахуп пек мар, ун шăлĕсем çук. В. Олг. Кăнчалаççи — донце пряслицы. || Швейка (приспособление для прикалывания работы при вышивании: донце со стоечкой, верхний конец которой обматывают тряпкой). У др. кальтенек.
(кы̆бы̆к, кŏбŏк, Пшкрт: кы̆βы̆к), пена. ПВЧ. Шăнкăр-шăнкăр шу йохнă чох кăпăк вăр-вăр, ай, çавăрнать (быстро кружится). Якейк. Утĕнчен кăпăк татăлать. С его лошади падают хлопья пены (от усиленной езды). Изамб. Т. Хăйсен лаши кăпăк кана (вся в пене). Кан. Çăвартан кăпăк кăларсах тупăшнă (спорили). Ск. и пред. 104. Тытрăм, тытрăм! Ăçта вăл? тытрăм — пушă параппан, чĕлхен кăпăк (пустое слово) сăмаххи. || Так обзывают пустого хвальбишку. Орау. Эй, кăпăк! калаçса тăран! Ib. Кăпăк! хăпарса çӳрет!
(кŏбŏл-к̚абы̆л), скоро, живо. Хорачка. Йотшăнса, кăпăл капăлах пымасчĕ (дети). Сунар. Вĕретсессĕн (масло), вăл, тула исе тухса, кашни пичкерен каланă: часрах тухăр, тенĕ. Вăрри тухма тапратсассăнах, çупа сапнă. Вăрри кăпăл-капăл вилсе выртнă.
(кŏбŏр к̚абы̆р, кы̆бы̆р-к̚абы̆р), подр. гременью. Альш. Тула тухаттăмччĕ; пăлтăрта темĕскер кăпăр-капăр! турĕ те (загремело), сехрем хăпрĕ. || Быстро, живо, на скорую руку. ЩС. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр анчах пуçтарăнса карĕ. Юрк. Пӳрте кĕрсен, кăпăр-капăр часах кĕлтуса илсен, пăраçникпе тав туса, кĕлтунăшăн укçа та илсен, епле килнĕ, çапла часах эрттиллипе кăпăртатса тухса та каяççĕ. Ib. Алăкĕ уçă выртнине курсан, пӳртрен сиксе тухса, тӳрех маччана кăпăр-капăр улăхса каят. Ib. Ун сассине илтсен, çывăракан салтаккисем те, вăранса кайса, кăпăр-капăр (проворно) сиксе тăрса, пăшалĕсене йăтса, лешин хыçĕнчен: ура! ура! ура! тесе, кăшкăрса чупа пуçлаççĕ. Сред. Юм. Эпĕ эс тухса кайнине сисмен те, как пырса каласанах, кăпăр-капăр ĕçе пăрахап та, тухса чупап хăвăртрах. Шел. 140. Кăпар-капăр тумланăр, çăвăр питĕр-куçăра! Ib. 73. Кăпăр-капăр çиелти тумтирĕсене хывса... акатуй тăваççĕ. Никит. Паçук хăвăрт сиксе тăчĕ те, кăпăр-капăр питсем çуса, выльăхсене урама хăваласа тухрĕ. Илебар. Çак хĕрсем ачана кăпăр-капăр кăларса пытарчĕç, тет. Халапсем 34. Пăрушĕ те, хăраса: мук! тесе кăшкăрса, кăпăр-капăр пӳртрен, салтака тĕртсе ӳкерсе, тула, урама, тухса каять. N. Кăпăр-капăр кайса килем-ха çавăнта! N. Вăл ĕçе кăпăр-капăр туса пăрахас пулат. || Кое-как (в частности, напр. с плохою упряжью), попросту. Изванк. Çавăнпа пичче пĕр кунне çав Кукша Майрана (старуху-йомзю) илме лаша кӳлсе, шăнкăрав çакса кайрĕ. Кăпăр-капăр кайсан, вăл çиленет; мана кусем этем вырăнне хумаççĕ, тесе, юсас вырăнне пăсса хăварасран хăраççĕ. Çавăнпа ăна пит йăпăлтатаççĕ. СПВВ. ИА. Япалана кăпăр-капăр тыткаласан, час ванать. (Так в Сред. Юм.). || Скарб; хлам. Сред. Юм. Кăпăр-капăр, домашние мелкие-предметы. Ib. Кирек мĕн кăпăр-капăр япаласĕм тем чôл япăхса выртаç кил карче (= кил картинче). N. Кăпăр-капăр япаласене сĕре (зря) лартса çĕртсе ан яр. (Письмо). СПВВ КС. Вăрмана кăпăр-капăр вĕт-шак пухма каятăп, теççĕ; вăл вĕт çапсене, унта çĕрĕк-çарăк вутсене пухма кайни пулать. ПВЧ. 115. Кăпăр-капăр катан пир, пăр (= пĕр) аршăн, та кирлĕ мар, çур аршăн та кирлĕ мар. N. † Кăпăр-капăр кач-таки. || Старые и малые. Орау. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр — стариксем, вĕт ачасем анчах.
(кŏптŏр-к̚апты̆р, кы̆пты̆р-к̚апты̆р), подр. неодинаковому тупому стуку (напр. деревянной вещи). Синьял. † Çак ял хапхи — хуп хапха; эпир килсе кĕнĕ чух кăптăр-каптăр! туса юлчĕ (о плохих деревянных воротах). Ib. † Кăптăр-каптăр каптăрка, пур каптăрка (хлам о людях) çак ялта. Мусир. † Виç кĕпер те (все три моста) — хуп кĕпер; эпир каçса килнĕ чух кăптăр-каптăр! тăва юлчĕ. Альш. Кĕлетре темĕскер кăптăр-каптăр! турĕ (глухой стук). Тюрл. Кăптăр-каптăр! персанчĕ (упало, напр., моклашка). Хорачка. Кăптăр-каптăр ӳкрĕ, вилчĕ. Свалился от ничтожной причины («легкость действия»). Хурамал. Пирĕн çурт кăптăр-каптăр ишĕлсе анчĕ (вдруг). Орау. Старике тĕкрĕм те, кăптăр-каптăр (сразу от лёгонького толчка) кайса ӳккĕрĕ. N. Вăл кăптăр-каптăр чикеленсе кайрĕ. Байгул. Ир тăрсан тарçи урама тухма калинккене уçсан, ун умне хай Иван вилли кăптăр-каптăр! ӳке пачĕ, тет. Кĕвĕсем. Кăптăр-каптăр атă кĕлли. || Быстро, живо Торп-к. Хум пуç патне çитсессĕн, йыт çӳри шăпăр айне кăптăр-каптăр кĕрсе выртрĕ, тет. || Плохонький? Ск. и пред. 15. Кĕтӳçĕ пӳрчĕ пĕчĕк пӳрт, хый (= хăйă) çуттипе çуталать, кăптăр-каптăр тĕпелте пĕчĕк сĕтел курăнать. || Мелкий скарб. Пшкрт. Кăптăр-каптăрсаня поçтаркалас (-ђалас).
(кы̆р, кы̆рр), подр. звуку катящегося тела, напр., деревянного диска (кружка). Б. Хирлепы. Хутне (бумагу) кăр кустарса ячĕ, тет; хучĕ каймарĕ, тет. Б. Яныши. Çул çинче кăшăрт-кăшăрт тунине илтсен, салтаксем кĕтӳ пек кăр! тутарса (толпою) тараççĕ. || Подр. ровности, прямизне, стройности нескольких предметов. Сĕт-к. Кăçалхи сĕлĕ кăр ларать (стоит ровно), вырма хӳхĕм. Йерк. 172. Емеленпе халăхсемпе кăр тăрса, пур тĕнчешĕн тупăп, терĕ вăл, телей. Сала 109. † Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, ик аяккипе хурăн кăр ларать. Самар. † Шăнкăр пĕрти шăнкăр шывсем юхать, икĕ айăккипе хурами кăр ларать. Альш. Лере, сăртра, вăрман урлă Пушчă курăнать, Пурчав чиркĕвĕ, улпут çурчĕ...: Шыв хĕррипе пырать кăр! (сплошь, по прямой линии) хăмăш. || Подр. повороту? Альш. Ял çывăхнех пымас, яла аякка хăвармас: кăр! выртать çаврăнса ялăн пуçне маййăн (речка). || Ровный (о холоде)? Уфим. Кăрлачă тесе, питĕ кун (погода) кăр сивĕ (очень холодно) килнĕрен калаççĕ. || Быстро, мигом. Орау. Пурте кăрах саланчĕç! (разбежались враз мигом). || Дружно, враз. Якейк. Хăярсам кăрах шăтса ларнă (= порте шăтса тохнă; всходы совершенно ровные). || В кружок. N. Кăр ларса тухăр, çĕр (кольцо) памалла выльăпăр.
(кы̆р-к̚ар), на скорую руку и поверхностно. Ст. Чек. Кăр-кар кĕреплепе тураса ил (сгреби наскоро). N. Вăл ĕçе кăр-кар туса пăрахрĕ.
оружие, орудие. СПВВ. Кăрал (Самар.), вăрçă кăрале= хатĕрĕ. Хурамал. Кăрал тесе, каскалан тимĕр тавраша калаççĕ. || Орудие, средство (в перен. зн.) МПП. Вăл этем культурне малалла яракан кăрал.
подр. скрипу. СТИК. Хăш-хăш пус тараси (оцеп) тата кăрăлтатат. Шыв ăснă чухне вăл тĕлĕ-тĕлĕпе кăри-кăри туса илет («производит двоякий звук, один за другим»).
понуд. ф. от гл. кăрăнлат. КС. Шăппăрăç мăн шăппăрне кăрăнлаттарчĕ (играл звучно, громко, мощно приятно). Ib. Вăл кĕслеç ука хĕлĕхне ытлă кăрăнлаттарса калать. Кан. Çак юрра виçĕ сăкман тăхăннăскерсем кăрăнлаттарса пӳрте кĕрсе карĕç. || Звонить. КС. Чӳркӳ хуралçи мăн чана кăрăнлаттарчĕ. Ib. Чанне кăрăнлаттарать (звонит).
каждой осенью. Бес. чув. Вăл унта кăркуннесерен çынсен ачисемпе пĕрлех вĕренме тытăнман.
(кы̆рр), подр. вращению. Е. Орлова. Кĕрпе арманне кăрр! çаврать (с шумом, но осторожно). См. корр. || Подр. звуку от выдергивания нитки или дерганья веревки. КС. Йĕппине чикрĕ те, çиппине кăрр (кы̆рр)! туртса кăларчĕ (или: кăрлаттарса т. к.). Б. Олг. Çĕрте (-дэ) выртакан вĕрене (-нэ) кăрр! тортс илтĕм. См. корт. || N. Кăрр, звук от проволоки звонка, проведенной по каменной стене. || СТИК. Шăлтăрма (блок) тăрăх хăпартакан лампă кăрр (кы̆рр)! туса хăпарат. («Выражение звука») || Б. Олг. Шăна карри (паутина) эрешмен ĕçĕ вăл, эрешмен ĕçлет она; алăпа тĕксен, кăрр (кŏрр)! хăпарса каят (поднимается). || Туго. Е. Орлова. Кĕпине кăрр (кы̆рр), мара сараппань пек, тортнă (туго, с борами, ровно). || Тюрл. Кăрр çаврака, правильно круглый (плоский диск).
(кы̆рзага), вспыльчивый. Янтик. Ку çĕнĕ учитлĕ пит кăрсака (горящий), часах çатăртатса каять. Ib. Кăрсака тесе, час çиленекен çынна калаççĕ. СПВВ. Кăрсака çын — придирчивый. СПВВ. ФВ. Кăрсака тесе, час вăрçакан çынна калаççĕ. СПВВ. МА. Кăрсака тесе, пит çилĕлĕ, час çиленсе каякан çынна калаççĕ. СПВВ. КЕ. Кăрсака — час çиленекен çын; хăйне пĕр сăмах хирĕç каласан, часах виртлешсе каят; ун пек çын хăй ывăлĕсене питĕ хĕнет. Ст. Ахпердино. Вăл пит кăрсака (пит час чĕрре кĕрсе каять). || СПВВ. ФВ. Унпа калаçма та кăрсака, туххăмра урлă-пирлĕ пулать, теççĕ.
(кы̆рт), подр. отрывистому, не очень сильному,. однократному дерганью или толчку. КС. Пулă вăлта çиппине кăрт, кăрт, кăрт! турттăрĕ. Эпĕ карт (карт)! туртса кăлартăм. (То же в Сред. Юм). Орау. † Мана пĕр хĕр кăрт тĕртрĕ, кăрт тĕртрĕ те, сахăр пачĕ, эпир уна илес çук. N. Кăрт та тумасть — тапранмасть. Б. Олг. Алăка кăрт тапратрĕ (несколько отворил). Ib. Стӳеле тортс илтĕм (отдёрнул) кăрт! айккалла. ЧП. Хĕрсем чĕри кăрт! турĕ (трепещет от волнения). N. Манăн чĕре савăнните кăрт-кăрт! тăва пуçларĕ. Якейк. Шуйттанан чĕри кăрт-кăрт сикет. Ăна çĕр çинче мĕн те полин тĕлĕнмеле ĕç полассăн туянать. Абыз. † Хура хĕрсем карт сикеç те, кăрт сиксен те, илес çук, эпĕр ялтан илмеле. СТИК. Çывăрма выртрăм та, кăшт тĕлĕрнĕ пек кăна пулса кайнăччĕ, çан çурăм кăрт! сикрĕ (вздрогнул). || ППТ. Пирĕн пĕр пысăкрах çын тупас та, вара кайăпăр; унта вара кăрт та тăвмăпăр («и не дрогнем, не побоимся»), вăл çын чӳклĕ те, пире эсрел пĕрне те тивтермĕ. (Сĕрен). || Еле, с натяжкой. Городище. Ман çĕнĕ тырра çитме çиме кăртрах. || N. Кăрт — «недохватка». Емельк. Кăрта килчĕ= кăшт кĕскерех пулчĕ (пришлось натянуть). Хорачка. Кăрт (кы̆рт), мало. Ib. абат кы̆рт тэ̆л п̚олат.
(кы̆рды̆ш), назв. рыбы, ёрш. Мыслец. Хир-б. Кăртăш — порне тăршшĕ, ик порне сарлакăш полă. Каша. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. || Фамильное прозвище. К.-Кушки. См. кăрттăш.
(кы̆рττиы), подр. неровному (то быстро, то медленно) мелеву на ветрянке. Орау. Çил армань вăл, çил вăйлă пулсан, кăртти, кăртти, картти! Çăнăхна çурине вĕçтерсе пĕтерет пуль.
(кы̃рџ̌чиккы̆мла), назв. игры в жмурки. Якейк. Пĕр-пĕр ачая куçне тоттăрпа çыхса яраççĕ. Вăл, ик аллине валалла чăсса, ачасене тытма хăтланса çӳрет. Кăрчиккăмла выллянă чох, ачасам ниста та пытанмаççĕ, оранчех (= орайĕнчех) çӳреççĕ. Тытсассăн, тытнă ачине куçне çыхса яраççĕ.
(кы̆с'кы̆р), кричать. Тиханьк. См. кăшкăр, кăчкăр. КАЯ. Эпĕ ăна кăçкăрса каларăм (закричал ей). Вăл кăçкăрни пĕтĕм пахчипех (пахчанах?) илтĕнчĕ (илтĕнсе карĕ). Сятра: кы̆с'кы̆рса п̚ы̆ракр'ы̆с' та (закричали), сиссэрдэ̆м (я проснулась). || Позвать громко. Регули 775. Вăл вăлсене кăçкăрчĕ онта пыма.
(кы̆т) подр. погружению в дремоту. Городище. СТИК. Кăт хытрăм. Вздремнул. Ib. Кăт хытса кăна кайнăччĕ, тăратрĕç те. Янтик. Кăт пулнăччĕ. Я чуть было уснул. || Подр. окоченению. КС. Кăмпана кайнă старик тунката çине (на пень) ларнă та, çантах кăт хытса кайнă (умер). || Подр. толканью. Кăмак-к. Кăт-кăт тĕксе тăтăм эп она, вăл ним те шарламарĕ. Кан. Куçсене (= куçĕсене) мăч-мăч хупкала илсе, кăт-кăт тĕкрĕç пĕр-пĕрне.
(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.
назв. дороги. Н. Уз. Кăтатти çулĕ Çĕн Ӳсел панче пулнă; вăл çулпа Кăтатти ятлă хĕре качча вăрласа кайнă.
обманывать, соблазнять. Зап. ВНО. Кăтăртса ярас (у чуваш Башкирии), то же, что и «астарас». Ib. Вăл мана кăтăртса илсе карĕ.
(кы̆ды̆ш), подр. засыпанию. СПВВ. Кн. для чт. 129. Аçи аялта сыхлать, йывăç çумне çурăмĕпе тайăнса тăрса, кăтăш пулать. Изамб. Т. Пăртак кăтăш пулнăччĕ (я немножко задремал, забылся сном), сасартăк вăратăрĕç. СПВВ. ИА. Çын кăшт кăтăш пулсан та, вăратма юрамасть: вăл кайран анкă-минкĕ пулать. Сред. Юм. Пăртак çиç кăтăш пôлнăчĕ, килсе те тăратрĕç. Тюрл. Пăртак кăтăш полтăм (вздремнул), самай пăртак çăмăл полчĕ (стало много лучше, легче). Шарбаш. «Кăтăш полтăм» — то же, что «тĕлĕрсе кайрăм», т. е. чуть вздремнул, но это легче, чем «сĕнк полтăм». Б. Крышки. Кăтăш пултăм — сĕнк пултăм, вздремнул.
без малейшего сна. СПВВ. Х. Вăл çĕре (у др. вăл каçхине) пĕр кăтăшсăрах ирттерсе ятăмăр.
(кы̆ткы̆слан), изменяться по цвету (о сережках индюка). Ст. Чек. Кăткăсланса каят= и лемленсе каят. Тĕкĕсем тăраççĕ, алкисем хĕрелеççĕ, хӳри тăрат. Ib. Кăркка (аçи кăна алкалă) алки, шăхăрсан (ахаль чухне вăл кăвакрах), кăткăсланса, хĕрелсе каят. Ib. Кăткасланса ярат — тĕкĕсене çӳлелле тăратса, хӳрине çӳлелле тăратса ярат. || Путаться, запутываться, заплетаться (шерсть). Марине. 8. Хăй (ача) лапсака пуçлă. Сарăрах, чылайранпа хачă курман — çӳçĕ кĕçеленсе кăткăсланнă. || Тойси (Батыр. р.). Лашасем йĕптăхне тăкнă чуне: ку лаша кăткăсланнă, теççĕ. || Путаться, валандаться (= муталан). Чув. Сорма (Алик. р.). Кăткăслан, кăткăслан, нихăçан та ĕçлесе пĕтерес çук. Возись, возись (путайся, путайся), а никогда дела не доведешь до конца.
быть полносочным, luxuriari (о растениях). Ст. Чек. Ыраш вăйлă пулсан: кăттăрăннă, теççĕ. Ib. Ыраш кăттăрăнса ӳсĕт(= хулăнланса, паркаланса, çӳлĕ). || Решиться, собраться. Ст. Чек. Вăл кăттăрăннă Хурнавара вĕренме каясшăн (собрался, решил).
манить рукою или пальцем. Городище. СПВВ. КЕ. Кăчăк туртни: Пĕр çын, тепĕрне пĕр-пĕр япала çинчен систермелле пулсан, ăна кăшкăрса калама юрамаст пулсан, вăл аллипе паллă кăтартат, йе тата пĕчик ачасене кил кунта, кил кунта! тесе, аллисемпеле хăйсем патне пыма чĕнеççĕ, ăна кăчăк туртни теççĕ. Сред. Юм. Кăчăк тôртнă чôхне ал пӳрнисĕмпе вылятаççĕ. Ст. Шаймурз. † Чӳрече витĕр кăчăк туртрăм. N. † Мамăк тӳшек сарса та чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ те сарă хĕр. ЧП. Аллипелен кăчăк туртать-çке. N. Шик шăхăрса сисмесен, кăчăк туртса килмесен (Поговорка). Альш. Пирĕн тантăш инçе кайнă, кăчăк туртса килмеçке (= килмест-çке).
(кы̆ζ'ы̆р), подр. хрустенью. Изамб. Т. Шăннă япалана çинĕ чухне ул кăчăр-кăчăр! тăват. Ib. Çăкăр ăшĕнче хăйăр, тăпра пулсан, çăкăр кăчăртатат (кăчăр-кăчăр! тăват). Ib. Кучен кăчăр-кăчăр тăват (хрустит). Тораева. Тиркĕ тĕпĕнче атан атĕ. (Ут ури сивĕре кăчăр-кăчăр! тени). Сред. Юм. Çемçе кăмрăка (уголь) посса ватсан, çапла кăчăрр! (с удвоевием «р») тунă сас илтĕнет. СТИК. Кăмрăка хытă пуссан, вăл кăчăрр!.. туса саланат. («Когда раздавишь уголь руками или ногами, все равно слышится такой звук»). Собр. Алтăр айĕнче кăчăр-кăчăр. (Лаши ури). || В перен. см. Тайба. † Кăчăр-кăчăр çын çиет (злословят), пур çинчен мар, çук çинчен. || Подр. скрежету. Б. Олг. Çын, çиленсе, ман çие шăлпала кăчăртатат, кăчăр-кăчăр! туат. См. шăтăрр. || Подр. замерзанию. Альш. Ку хваттир хуçисен çĕрле ĕни пăрулать, тет; сисеймеççĕ, тет те, пăрушĕ кăчăр пулать, тет. Букв. 1904. Вăл шăнса хыта пуçланă аллипе кăчăр пулнă çӳçне сăтăрса илсе, йĕри-тавра пăхнă. Якейк. Кăчăр полнă. Замерзло на смерть (только что родившееся животное). || Подр. поверхностному замерзанию. Кăмак-к. Сред. Юм. Кăчăр полнă тесе, шыв пăртак шăнма пуçласан калаççĕ. ГТТ. Шыв кăчăр пулнă. Вода подёрнулась сверху ледком. || Хвощ (им моют полы). Трхбл. См. кăчăр курăкĕ.
(кы̆џ̌ы̆рт, кы̆ζ'ы̆рт), подр. отрывистому хрусту, скрежету и т. п. СТИК. Сивĕре юр, утса пынă майпе, кăчăрт-кăчăрт! туса пырат. КС. Хачăпа кăчăрт (кы̆џ̌ы̆рт) касса илчĕ (напр., кĕпене). Ib. Çурлапа эпĕ пĕр ывăç ыраш кăчăрт касса илтĕм. Сред. Юм. Çôрлапа тыр вырнă чôхне кăчăрт! кăчăрт! тутарса выраççĕ (звук серпа). Шорк. Чола çĕçĕпе кăчăрт! кăчăрт! хырать. Ib. Кăчăрт-кăчăрт! тырă выраççĕ. Сёт-к. Кăчăрт, кăчăрт! тутарать вăл (зубами). Шел. П. 68. Пĕр маях кăчăрт-кăчăрт! çурла сасси илтĕнет. СТИК. Тырă вырнă чухне çурлапа кăчăрт-кăчăрт! тутараççĕ. («Звук, производимый серпом, когда жнут»). Б. Олг. Тырă вурнă чох чуаш арăм (чувашка) тыр вурат: кăчăрт! тесе. Ib. Кăрпăчча ĕçлекен çын, молотпа-ли, тăкçапа-ли, кăчăрт! кăчăрт! кăчăрт! хырчĕ. Тăкçип-ле касрĕ она вашăкăн: чонк! чонк (чоҥк)! турĕ. Ib. Ут çӳрет йор çинче: кăчăрт, кăчăрт, кăчăрт! туса çӳрет. Ib. Хачăпа сорăх çăм (-м) каснă чох: кăчăрт-кăчăрт! тет (звук ножниц). Ib. Яш ача (молодой парень) тăхăнса çĕнĕ атă: кăчăрт, кăчăрт! тесе каят. .N. Çĕнĕ атă тăхăнса янă та, кăчăрт-кăчăрт тутарса çӳрет.
(кы̆џ̌ы̆рми), то же, что кăчăрман. СПВВ. ЕС. Кăчăрми вăл тĕп сакайĕнче пурăнат, тет. Унăн куçĕ çамки çинче пĕрре анчах, тет те, çӳçĕ вăрăм, тет.
(кы̆х), подр. зарезыванию (детское сл.). Череп. Вăл сана кăх тăвĕ! (зарежет).
(кы̆хх), подр. звуку, издаваемому рассерженным гусем. Тăв. 58. Вăл кăшкăрса йĕрсе ярсан çеç, кукамĕшĕ ăна: кхх! кăхх! кăхлатса сăхакан пăчăкă шăллă, ула хурăн вăрăм, сарă сăмсинчен хăтарать.
(кы̆шлат), сильно шуметь. КС. Çил кăшлатса вĕрет. Ib. Паян вăл карчăк пахчинче кунĕпех кăшлаттăрĕ: те чăхсем кĕреççĕ, темскер. Кăмак-к. Çомăр кăшлатса (кŏш-) килет. Приближается с глухим (тупым) шумом дождь.
(кы̆жыл), обруч. N. Пичке кăшăлĕ çап, набивать обручи. Ст. Чек. Пичеке кăшăлĕ (тырă кăшăлĕ). Слеп. Кăшăл= шына. N. Çăка чĕресе кăшăл çапнă. (Çĕрĕ). || Венок. N. Унăн пуçĕ çинче хулăран тунă кăшăл пулнă. Орау. Хĕвел пĕтĕмпех тĕттĕмленчĕ, тавралла анчах кăшăл пек юлса çутатса тăчĕ, варрăнчи пĕтĕмпех тĕттĕмленсе тăчĕ. || Стальная пружина в тулье фуражки. ГТТ. Карттус ăшне кăшăл хунă. || Обечка. Качал. Кăшăл (на мельнице) || Ворох. Н. Седяк. Б. Олг. Кăшăл сурса (= сăвăрса), ан (= авăн) хорăпăр. Шинар-п. Вĕсенĕн вăл вĕремре ашшĕсем анкартинче кăшăл сăвăрнă. Н. Якушк. † Çӳлĕ тусем çинче тулă кăшăлĕ, ан уйăрăр унăн кăшăлне. Изамб. Т. Ыраша сăвăрса пĕтерсен, кăшăлне пĕр çĕререх купалаççĕ те, урапа çине тиесе, кĕлете илсе кайса пушатаççĕ. В. Олг. Кăшăл копи, ворох; кăшăл кĕреçи. Аттик. Тата кăшăл тусассăн, кăшăл перекетне пар. (Моленье). Актай. Чу кайăп, ылтăм та кĕмĕл пулса анăп. (Кăшăл сурни) || Околыш? Тăв. 3. Пуçĕнче çӳлĕ кăшăллă кăвак пустав карттус.
(кы̆жы̆рт), подр. оборванному шороху. МПП. Кĕлетре кăшăрт! тунă сасă илтĕнсе кайнă. КС. Пирускă (папироса) тултарнă чухне кăшăрт! кăшăрт! тăвать (кăшăртатать). Орау. Кăмака тăрĕнче кăшăрт та кăшăрт! тăвать. Эпĕ: ку мĕн? теп. Хĕр-сурт пулĕ, тесе. Вăл типĕтме кӳртсе пăрахнă сава турпасси (стружки), типсе пĕрĕнсе, пĕр-пĕринчен ĕçерĕннĕ сасă мĕн! || Неожиданно, сразу. Орау. Эпир калаçнине итлесе тăнă темскер; эпир ун çинчен калаçса пĕтерсенех алакран кăшăрт пырса кĕчĕ. Унтан мĕн эпĕ тухса киличченех нимле мар пек (как ни в чем не бывало) ларчĕ. Ib. Тăрансан, тутарĕ пуçĕнчи кеппеçне (тюбетейку) каялла кăшăртах тĕксе (легко толкнув) ӳкерчĕ, тет. Вăл (она) тумланса кĕче, тет те, Иван çумне: кăшăрт! пырса тăчĕ, тет (быстро, неожиданно; звук от одежды или от шагов, а также и от того, что она сразу остановилась). N. Вун тенкĕ кăшăрт кăларса тыттарать (вручает тотчас, быстро). П. Патт. 15. Хаяр çын кăшăрт пырса кĕчĕ. Ашшĕ амăшне. Çапла Лисахвие пĕр сасăсăрах, кăшăрт çеç (незаметно) качча, парса янă. См. МКП 95; кăштăрт.
(кы̆шкы̆р), кричать. См. кăçкăр, кăчкăр. КС. Эпĕ, хăраса, сасартăк кăшкăрса ятăм (закричал). Букв. 1904. Кăшкăр, кăшкăр — нимĕн сасси те илтĕнмест, пĕр вăрман янтăраса кайни çех илтĕнет. N. Пĕтĕм пахчана илтĕнмелле (на весь сад) кăшкăрчĕ. Орау. Вăл пурне те (на всех) çапла хаяррăн кăшкăрса пăрахать. Ib. Вăл пуринпе те çапла кăшкăрса калаçать. Он на всех так кричит. Собр. Вăрманта арçури кăшкăрнине илтсессĕн, хирĕç кăшкăрма юрамаçть. Чув. пр. о пог. 258. Кăмака айĕнчи шăрчăксем пит кăшкăрсан, ăшăтать хĕлле. Зимою под печкой сверчки очень кричат — к теплу. || Квакать (лягушка). N. † Шурта шапа кăшкăрат. || Абыз. Çĕлен улт çухрăмран кăшкăрса килнĕ. || Скрипеть (напр. о железном блоке двери).
назв. детской игры. Хорачка. Кăшманла (кы̃шманла), игра на олахе; каш(-ж-)ни çын омня ларса пыраччă ыталаса, пӧрт тăршшипа, каран тортса кăлараччă. Цив. Кăшман кăлармалла вылянă чух, кăшман пулнă ачасене аллисенчен туртаççĕ. Çĕнĕ Кипек. Кăшманла выляни. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, выйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ. Çав ачаран ыйттисем те хытă ытакланса, тытăнса каяççĕ. Çапла пĕр пĕринчен хытă ытакланса тытăçса пĕтсен, айăкран тепĕр ача пырать те, юпаран тытса тăраканĕн (чит. тăракан) ачинчен: хуçи пур-и? тесе ыйтать. Лешĕ: пур, сана мĕн кирлĕ? — Кăшман. — Кăшманпа мĕн тăван? — Майра пуç хуртланнă. — Апла пулсан, пĕр кăшманне ил. — Унтан вара леш ачи хыçалти ачисене: кăшман кăларап, тесе, туртмах тапратать. Вăл вара пĕр виç-тăват ачине те пулсан тытăнса тăнă çĕртрен туртса уйăрат те, калла юпа кутĕнчен ачаран ыйтма тапратать. Çапла вăйи пĕтичченех выляççĕ. Якейк. Пĕр хĕрача çĕре ларать (хуçа); он чĕрçине тепри ларать; çанашкал пĕр-пĕрин чĕрчине (так!) ларса, вонпилĕк ача та ытла ларса каяççĕ. Иккĕн поскилсем полаççĕ. Ларакансам, хыçалтисăр пуçне, порте кăшман. Поскилсем хуçине калаç: кинеми, сан анкартине сысна кĕнĕ, хуса каларар-и? — Кăларăр. — Пĕр кăшманне кăларар-и? — Кăлар(ăр) та, тăприне хытă силлĕр. — Йор! — Çав ик ача валта ларакан ачая ик холĕнчен тытса тăратса, çорăмран çапса яраççĕ. Пор кăшманне те кăларса пĕтерсен, хуçи тăрать те, тарать. Ăна хуса çитсе, ачасам холхаран кăçкăраççĕ.
(кы̆шт, кŏшт), немного. N. Хĕлип сасă паллисене (буквы) пĕлнĕ, вулама та кăшт пĕлнĕ. Сред. Юм. Тепăртак кăшт çиç (= кĕлччиç) пар-ха! Дай-ка еще немножечко! ЧС. Кăшт тăрсан (немного погодя), хайхи çумăр çитрĕ те (подоспел), аслати пушшех пит хытă авăта пуçларĕ (гром стал греметь еще сильнее). Ир. Сывл. 32. Йывăç çинчи шăрчăк çеç кăшт чăрманма ӳркенмест. N. Ати каланипе кăшт чĕре лăпланчĕ. N. Çын арăмĕпе пĕрле кăшт та ан лар, тет. Кан. Кăçал вăхăтра çăмăр пулманнипе тырăсем кăшт начар пулчĕç. Емельк. Кăшт сăлтăкĕ (изьян) пур (напр. о лошади, о человеке). Çĕнтерчĕ 21. Кăшт пурăнсан, Тĕрлемес стантсине те шуррисем çунтарса ячĕç. Орау. Кăшт шăнтнипех ура шăвакан пулчĕ: ӳксе, сăмсана çĕмĕрессĕнех туйăнать (весьма краткое «ă»). Только немножко подморозило, а уж стало скользко: того и гляди упадешь и расквасишь себе нос. || Тихонько, слегка, чуть-чуть. Юрк. Кăшт чуп туса илет. Целует (его) слегка. Ib. Пурте пухăнсан, хай хатĕрлесе хунă лашсем (= лашасем) çине ларса тухса, хĕрĕ ăçта тухса тăма пулнă çĕре кăшт (быстро, незаметно) вăрттăн кайса тăраççĕ. (Самокрутка). Микушк. Вăл пуçне кăшт кăларма (высунуть) тăрсан, ача ăна касать-пăрахать. || Как раз. Юрк. Вăл хăçан накăратсем илнине килтисем пĕлсе тăрса, çав вăхăтра кĕсем кăшт Чĕмпĕре пырса çитеççĕ. Ib. Эпир çитес уммĕн кăна, пĕр пăрахут кăшт пырса чарăнчĕ (подошел к пристани). Альш. Вăл тухнă çĕре, инçе те мар, тет, тăватă вăрă кăшт пĕр майра хĕрне кăшкăртса (ее тащили, а она кричала) киле параççĕ, тет. Ib. Ку вăрă ачи вăл вăхăтра кăшт итлесе тăрат, тет. См. Paas. 70.
немножко (в разное время или в разных местах). П. Патт. 25. Вăл кăшт-кăшт куркаланă. О сохр. здор. 56. Купăстана ăна: тĕрлĕрен апат, тесе, анчах (для. разнообразия), кăшт-кăшт сайра-хутран (изредка) çиес пулать. Толст. Пур улмисене те кăшт-кăшт (понемножку). çыртса тухрĕ, тет (надкусил). Сред. Юм. Кăшт-кашт тыткалама тесе, илтĕм халĕ кô чӳлмеке.
подр. неодинаковым оборванным звукам шороха. СТИК. Улăм ăшĕнче темĕскер кăштăрт-каштăрт! турĕ те, анчăк сикрĕ-тухрĕ. («При этом звуки раздельны, что показывает конечное т»). 93 çул. 18. Вăл кăштăрт-каштăрт тунисене пурне те итленĕ.
(к'э̆вэ), моль (насекомое). N. Вăл лартакан кил-çурт кĕве йăви чухлĕ, кĕвеннинчен (эрешмен картинчен) хуралçă туса лартнă хушă чухлĕ. N. Эсĕ кĕрĕке лайăх пăхса усра, кĕве ан çитер. Трхбл. Кĕве во мн. ч. не употребляется. Тумтире кĕве каснă (сьела).
(кэ̆вэр), положить закваску. Ст. Чек. Вăл турăх кĕвернĕ (заквасил). ТММ. Кĕвер — заквасить кислое молоко.
(кэ̆вэ̆), мотив, мелодия, напев. Цив. Кĕвĕ — плясовая мелодия (исполн. на инстр.). Янтик. Эс пĕлетни тутар кĕввине? Знаешь ли ты татарский мотив песни? N. † Ик юмрăна кас та, купăс ту, каласа пар тăван, ай, кĕвве! СПВВ. ЕЕ. Шăпăр, кĕсле, сăрнай, купăс кĕвви, теççĕ: пĕр юрра темиçе тĕрлĕ калани. Юрк. Юрлакан юррисем те чăвашлах, анчах кĕввисем пăртакçĕ вырăссенĕнĕ пек. Те ĕлĕк чăвашсем те çапла юрланă? Ib. Кĕвĕ сăввисем, хороводные песни. Выла. Ĕçсе çисен вара ĕсĕрлеççĕ те, кĕслесемпе тăмăрасемпе кĕвĕ каласа ташлаççĕ. ППТ. Унта вăсем вара, пăтă пиçеччен, çерем çинче вăй-кĕвви каласа выляççĕ. ЧП. Кĕвĕ пуçласа каласси начар хĕртен пулмасть вăл. К.-Кушки. Хĕрипраçсем кĕвĕ каланă, юрланă (во время «халăх вăкăр чӳкĕ»). Мошков. Купăс кĕвви («плясовая мелодия, исполн. на скрипке»). Кĕвĕсем. Уяв кĕвви. Янтик. Вăйă кĕввисем. || Согласованность. Сред. Юм. Кĕвве кĕре пĕлмес. («Говорят, напр., если кто-нибудь не может парно молотить»). || Лад, положение, состояние. N. Пирĕн патра пĕр кĕвĕ тăрат. у нас положение не изменилось. (Письмо).
(кэ̆вĕл'), свернуться (о молоке). Кăмак-к. К.-Кушки. Кăмакана лартнă чух сĕт йӳçĕхмен пекчĕ; кăмакаран кăлартăм та, вăл кĕвĕлнĕ кайнă. Изамб. Т. Турăх аван кĕвĕлнĕ (хорошо скисло, при помощи закваски). Хурамал. Турăх кĕвĕлнĕ. Сĕте вĕретсен, сĕт çине турăх яраççĕ; унтан сĕт кĕвĕлет вара, хытать. СТИК. Кĕвелĕке кĕвĕлме лартнă сĕт çине (в молоко) яраççĕ. Н. Якушк. † Пĕр кĕвĕлне турăх сĕт пулмĕ. || О кровопотеке. СТИК. Усал юн кĕвĕлнĕ (хытса ларнă). N. Тăнлавĕсем кăвакарса тухнă; питне юн кĕвĕлнĕ. N. Пӳрнене млатук (молоток) тиврĕ те, çавăнтах юн кĕвĕлсе ларчĕ. Толст. Жилинăн пуçне çĕмĕрнĕ, куçĕсем çине юн кĕвĕлсе (= хытса) ларнă. || Засориться (о воде). Череп. Кĕвĕлсе килнĕ. Вода притекла с сором, её запружающим. || В перен. зн. Ст. Чек. Кĕвĕлет= хăне хăй çиленсе тăрать. Сердится без особенной к тому причины. N. Ма ытла хытă кĕвĕлтĕр? ма ытла çилентĕр? Ачач 64. Вăл (он) сĕтел хушшинче тем пирки кĕвĕлсе ларать (сердитый). N. Ун çилли кĕвĕлсе çӳрет.
то же, что кĕвелĕк. СПВВ. КЕ. Пĕр чӳлмек сив сĕте кăмакана лартсан, вăл кăмакара турăх пек хытат, çавна кĕвĕлĕх теççĕ.
ревнивый, завистливый, завистник, зависть. Янтик. Упăшки хăй маткине: çынпа çӳрет, тесе, шухăшласан, ăна, ĕçкĕре-мĕнте урăх арçынпа пит кулкаласа смахласан, вăрçат пулсан, вара çав арçынна: ну, пит кĕвĕç у! теççĕ. Турх. Мĕншĕн кĕвĕç куçупа шуйттан хыççăн каятăн? N. Кĕвĕç куç çиес çăкăр çине те кĕвĕçсе пăхать, хăй ĕçми-çими тĕлĕшĕнчен те хăрăнса (= скупиться) пурăнать. ТХКА 112. Тăхти, вăрă-хурах — кĕвĕç-тикăр таçта пулĕ вăл. Чăв. йум. 1924. Кĕвĕç чунлă амаçури хăй пиравăрне пĕтернĕшĕн халĕ те куллянать. А. Турх. Кĕвĕç çын, человек, который завидует или ревнует. || Вред? ТХКА. 109. Труках çиес мар ку çырлана. Темле кĕвĕç çырли пулĕ, вĕлерекен çырла пулĕ, тет йысна.
понуд. ф. от гл. кĕвĕç. N. Çавă курайман тăшмана кĕвĕçтерет (вызывает у него зависть), тус-йыш умĕнче вăл ывăлĕпе савăнать.
кĕл кĕлле молиться. НАК. Пĕçернĕ апат — ырлăха кĕл кĕлесе, яшкипе кукăльсене, юсманĕсене валеçсе, ачисене киле парса яраççĕ. Н. Шинкусы. Вăл хăй пит турра кĕл кĕлесе пурнакан çын. См. кĕле.
хранитель киремети. ДФФ. Мăн киремете пăхакан ăрасна кĕл кĕтӳçĕ пурччĕ, вăл Чӳрачăксемччĕ. Çемьере пĕри-пĕри чирлесен, е урăх усал пулсан, юмăç хушнипе мăн киремете асăнса, кив кĕлет умпе шур тутăрпа укçа çыхса хуратчĕç, виçĕ çулта пĕрре çав асăнса хунă укçасене мăн киремет кĕл кĕтӳçне кайса паратчĕç. Вăл пухăннă укçапа виçĕ çулта пĕрре вăкăр (мăкăр) илсе мăн киремете чук тăватчĕç. Ĕлĕк ытти киреметсен те кĕл кĕтӳçĕсем пулнă, тесе калаçатчĕç пирĕн атте-аннесем, хам эпĕ мăн киремет кĕл кĕтӳçне анчах астăвап. Истор. Пуринчен ытларах Стефана зырянсен кĕл кĕтӳçисем асамăçĕсем, юмăçсем курайман.
(-дэр), понуд ф. от гл. кĕллен. Юрк. † Çак уярăн тусанĕ кĕллентерчĕ (как бы обратила в золу) кĕçĕн урама. Сам 30. Хаяр революци, хĕрсе, тĕлкĕшсе, хĕн-хур тĕнчине кĕллентернĕ чухне, чăваш ĕççынни те часах вăй илсе: этем-çке-мен эп те! — терĕ вăл хăйне.
(кӧ̆л'-т̚ŏрриы, кэ̆л'-т̚ы̆рри), щёлок. Сборн. по мед. Çăвăнса тасалмассерен, таса кĕпе-йĕм тăхăнас пулать, хывнă таса мар кĕпе-йĕме сĕлтĕпе (кĕлтăррипе) çуса тасатас пулать. Орау. Кĕпесене кĕлтăррипе çумасан, шуралмаççĕ çав вăсем, кăвакарса анчах лараççĕ. Сред. Юм. Кĕлтăрри — шыв çине кĕл ярса вĕретнĕ шыв. [Вăл шыв тăрăлса çитсен, кĕлтăрри пулать].
(к'э̆л'э), запорка, запор, задвижка. Зап. ВНО. Алăк кĕли, хапха кĕли. Кĕле — запор. Ib. Алăкне кĕлепе кĕлеленĕ. Икково. Кĕле яр, кĕле хор. Запри запором. Тюрл. Кĕле — деревянная задвижка (алăк кĕли, çенĕх кĕли). Перев. Кĕлине çĕкле, хĕрĕм! Ск. и пред. 56. Алăка кĕле хунă вăл. На одном рис. кĕле — горизонтальная, задвижка, которая ходит в двух скобах, из коих одна вбита в косяк, а другая, с той же стороны, в стену.
клянчить. Изамб. Т. Мĕн кĕленетĕн? Что ты клянчишь? Альш. Вырăншăн кĕленсе çӳрет. Клянчит о месте. Ib. Чĕмпĕре мĕн кĕленме килнĕ-ши ĕнтĕ кунта? (чего добиваться, клянчить?). Ib. Çав вырăншăн кĕленсе çӳретпĕр (вероятно, клянчит). Юрк. Хăш чухне тата салтак çими начар, çиме çитмест, тесе, кĕленет. Орау. Тапак та илимастни ĕнтĕ, çынран кĕленсе çӳрен? N. Мĕн тума кайрĕ вăл Чĕмпĕре? — Вырăн кĕленме карĕ пулĕ. Сред. Юм. Кĕленсе çӳрет, тесе, çынтан тилмĕрсе, ыйтса çӳрекене калаççĕ. Ст. Чек. Кĕленсе çӳрет. 1) Просит милостыню; 2) Побирушничает («берет в долг и не возвращает»). Н. И. Орл. Кĕлмĕç пек... кĕленсе лар çанта! Сиди тут и клянчи! (Так отозвался он об уженьи рыбы). КС. Тек кĕленсе çӳрет. Все клянчит.
неизв. сл. Актай. Çĕртен пулнă çĕр пулĕ, кĕлен тăпри вăл пулĕ.
(кэ̆лэр), золить, бучить. Зап. ВНО. † Кĕпесене те кĕлермелле (у др. кĕллемеле), мунчана та хутмалла. Эй, тантăшсем, тата пĕр-икĕ çул выляр-и? Сред. Юм. Кĕпене çумалла чôхне кĕлпе кĕлерсе лартаççĕ. Янтик. Кĕпе кĕлернĕ-ха вăл: кĕпе çума каяс, тет. Юрк. «Кĕпе кĕлернĕ, белье бучат». Сенчук. † Анне кĕпе кĕлерет, кĕл шывĕпе сирпĕтет. Хорачка. Кĕпе кĕлерсе лартатпăр (кĕлпе, шупа). Ст. Чек. Кĕпесене кĕлерсе лартас. Ib. Çипсене кăмакана кĕлерме лартнă. || ППТ. Урам хушши пĕтĕмпе шавласа — кĕлерсе (описка?) анчах тăрат. См. кĕрле.
(к'ӧ̆л'эт'к'э, ӧ̆ совсем мало заметно; кэ̆л'эткэ), тело. КС. N. Е тата, лĕп (тепловатую) шыв туса, пуçĕсене те, кĕлеткисене те çăва-çăва янă вăл. || Туловище. Панклеи. Кĕлеткине (её) алăк солли çомне тăраттĕрç. (Сказка). ЧП. Кӳмме çинче кĕлетки, ларкăч çинче купарчи. Н. Карм. Юлхав çынна калаççĕ: кĕлеткипе кăна усăнса çӳрет! теççĕ. Чураль-к. Кĕлеткинчен хӳри вăрăм. (Чакак). || Внешний вид, внешность. Панклеи. † Чипер кĕлетке (туловище) томтир тиркет; пирн чипер мар, тиркемест— йорать пире хора постав. N. Калама та çук çакă хĕрсене, пит чипер сăнĕсем те, кĕлетки-çурăм(ĕ)сем те пит илемлĕ пулнă, тет. Шибач. † Вăрманта вăрăм йăвăçне шулчинченех палатпăр; хамăрпа варлă хĕрсене кĕлеткинчен палатпăр. Сĕт-к. Кĕлетки хӳхĕм (стройный высокий). Орау. Лашин кĕлетки пур та (корпусом ничего, но...), хăй питĕ хавшак (çемçе). N. † Çит хĕврилĕ хĕр куртăм; çит хĕврийĕ çитмĕл сум, алли-ури утмăл сум, хĕр кĕлетки хĕрĕх сум. СТИК. Кĕлеткине курас килмест. Мне и смотреть на него противно. Ib. Сĕтел кĕлетки тукаласа хунă. Сделал нечто похожее на стол. Сĕт-к. † Çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Кан. Çĕр çăтман кĕлеткӳне! (Бранит лошадь, которая испугалась пеньков). М. Тув. Кĕлетки-çурăм çурта пек. || Вид, фигура, изображение, статуя, отпечаток, идол. Изамб. Т. Эй, кĕлетке (идол), çавна та пĕлместĕн! Истор. Вăрманта кĕлеткесем патĕнче вĕсем пĕр сӳнтермесĕр вут çунтарса тăнă. N. Этем ăсталаса кĕлеткене кӳнĕ (обделанный в виде...) чул. ДФФ. Амăшĕ, чирлĕ ачине вилĕмрен хăтарасшĕн, юмăçсем вĕрентнĕ тăрăх, чирлĕ ачи вырăнне чустаран ача кĕлетки туса, ăна вилнĕ çынна тумлантарнă пек тумлантарса, шăтăка кайса пытаратьчĕ. Орау. Леш енче, шыв çине йăвăç кĕлетки (тени, фигуры) ӳкнĕ таран, кимĕпе çӳрени курăнмаçть. Альш. † Шурти шурă тунката — чисти этем кĕлетки. Т. VI. Кĕшерни каç салтака каяс ачасем шыв çине тăхлан шăратса яраççĕ те, пăшал (ружье) кĕлетки пек пулсассăн, салтака каяс пулат, теççĕ. Бгтр. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç. Юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке (отпечаток) туса хăваратьчĕç; тепĕр кунне, ирех кайса, пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă, е кĕрĕк (= кирек) мĕн таптанă, вараланă пулсан, çав вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. (Вечером, в день рождества). Якейк. Кам та полин пăсăлсан, ора йохма ерсе кайсан, çăпан тохсан, тата ытти чирсем çынна тапăнсан, чостаран çын клеткисам, е поканя туса, чостаранах лашасам туса, вăлсене кӳлсе, пиçнĕ хăмлапа салатпа, тăварпа, салакайăк çăмартипа çăл котсене, вар вĕçсене кайса: çак тĕлтрен иртсе кайнă чох çакăнти шу, çакăнти киремет тытрĕ полĕ, тесе, прахаççĕ. Зап. ВНО. Алсăр, урасăр, кĕлеткесем ӳкерет. (Сивĕ). N. Эп те кĕлеткене (портрет, фотографию) ӳкерттерсе ярăп. Ск. и пред. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа, N. Ун çинчен (об этом) кунта алă кĕлетки (рисунок руки) те укерсе кăтартнă. || Привидение. Изванк. Çул çинче вилнĕ çынсем кĕлеткен он курăнччăр, тесе, хăшĕ пуçĕсене тутăрсемпе чăркарĕç. (Поминки). Срв. мĕлкĕ. || Портрет, фотографический снимок. N. Манăн çӳл енчи (верховых) чăвашсенĕн кĕлеткине (фотографию) илес килет. Юрк. Унтан тата кĕлеткесем (портрет, картины) тума тытăнсан, вĕсене те темĕн тĕрлĕ (замечательно) çырат, пит аван художник.
наблюдающий за мольбищем. N. Кĕлĕ кĕтекен; вăл çынна кĕлĕ хăй суйласа илнĕ, теççĕ. Вăл çын ăçта кĕлĕ пур çĕрте, çулталăкра пĕре, тасатать. Унта кайнă чухне юсмансем, юсмансем çине пыл хурса каять. Çав кĕлĕ кĕтекен çын тиç (так!) тирмен (так!) çын патĕнче яшка-çăкăр çимест, кĕл тунă куркана ĕçмест. Вилсен, çын çине выльăх пуссан, ăна та çимест. Кĕлĕ кĕтекен çынна тарçă теме юрать, мĕшĕн тесен вăл тарçă пек кĕлĕ вырăн(ĕ)сене тасатать. Вăл кĕлĕ тасатма çурхи шыв кайнă вăхăтра каять.
место, где совершались моленья. Альш. Халĕ те, чăвашсем вăл Чапăрлă тăвĕнчен хăраса кăна улăхаççĕ-анаççĕ. Кĕлĕлĕ çĕр кунта, теççĕ; такăнсан та, хăрушă, теççĕ (раньше здесь совершалось «тăхăр ял чӳкĕ»).
(кэ̆л'э̆мз'э̆), то же, что кĕлĕмĕç. Н. Седяк, Ст. Чек. Чист. Кĕлĕмçĕ, бедный человек («походит на клянчу»). Чăв. й. пур. 23. Вăл Ваçилее çулăхакан çынсем пурте кĕлĕмçе ернĕ вара (обнищали). Ib. 16. Çапла туса вара вăл кăлава пĕтĕмпе кĕлĕмçе юлнă (стал нищим). Хорачка. Кĕлĕмçĕ çăкăр чĕнсе çӳрет (просит). || Брань. СТИК. Эй, кĕлĕмçĕ! N. Çав пуян кĕлĕмçинчен мĕскер шыратăн! (у богатого, скупого и ханжи).
кĕлмĕçлен, кĕлмĕчлен, попрошайничать, нищенствовать. Йӳç. такăнт. 60. Санăн кĕлмĕçленесси часах пĕтес çук çав. N. Вăл вăйсăрланса, начарлансан, эпир хамăр та пурсăмăр та вăйсăрланатпăр, кĕлмĕçĕленетпĕр.
(к'э̆л'т'), чуть, немножко; тихонько. Орау. Кĕлт выртса канас-ха, пăртак, кăшт! (набор однозначущих слов!). Ib. Пĕри кулачпа çăккăр çиять, тит. Çăккăрне пысăккăн (помногу) çыртать, тит, кулачне сахăр çыртнă пек, кĕлт пĕчĕккĕн çыртса илет, тит. N. Лашана урапа кĕлт хырăмĕнчен тапрăм. Ск. и пред. 16. Тул çутăлать, кĕлт тăрсан (немного спустя). Нюш-к. Вăл вырăсла кĕлт анчах пĕлнĕ. ХЛБ. Унтан сухаланă чух пит тарăн сухалас пулмасть, тирĕслĕке кĕлт тăпрапа витĕнтерейсе анчах пырас пулать. Никит. Тухатмăш карчăксем е калăм каç, е кĕлт маларах (немного пораньше), кам çыннине тухатмаллине паллă туса хураççĕ. Шел. П. 29. Алла-аллăн тытăнса, кĕлт-кĕлт (легко) пусса утаççĕ. || Чуть не, едва не. Paas. Кĕлт анчах ӳкмерĕм.
(-жэ̆), назв. болезни. Латыш. Тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр.
хуже. Ялюха. М. Элле (разве) эп унтан начар-и, кĕм-и? Вăл пĕлнине элле эпĕ пĕлместĕп-и?
(кэ̆мэ̆л, к'ӧ̆мӧл, к'э̃мэ̃л'), серебро. N. † Лапăсем тăрăх шыв юхать, аякран кĕмĕл пек курăнать. Орау. Кĕмĕл пек тасатма пулин, пар, турă (т. е. хлеб, при веянии). N. Вăл япала кĕмĕл пулас пек калаçаççĕ. Говорят, будто эта вещь серебряная. N. Çак çĕрĕсем (кольца) кĕмĕл-и? Сала 363°. Çав ылттăн чашки çинче сым (так!) пыл пур; кĕмĕлли çинче тутлă пыл пур; тирки çинче шерпечĕ пур. Таса кĕмĕл укçи, деньги из чистого серебра (но: таса кĕмĕл укçа — не загрязненные, не грязные серебр. деньги). С. Айб. † Кĕçĕн кĕмĕл кĕпер чĕнтĕрлĕ, чĕнтĕр тăрăх пыраççĕ хăла утсем, кĕмĕл-ылттăн йĕнер çийĕнче патшапа пӳлĕх (написано неясно похоже на. «пумĕх») алли пур. N. † Кĕмĕлех те сулă, йĕс каптăрма, пулсан пулĕ Хусан лавккинче. Коракыш. Эй, качака тусăм, пире кĕмĕлсем сысса парăр-ха (vys'er'it'e nam s'er'ebra. Из сказки) Сĕт-к. † Врене шулчи çаврашки кĕмĕk шушне (= шыв ăшне) ӳкес çок; çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Юрк. †' Кĕмĕл черкке куçăм пур. N. Çуркунне каç-каç шăнтать те, çуртсем çинчен юхакан тăмласам кĕмĕл туя пек шăнса çакăнса тăраççĕ (о сосульках). || Мелкая серебряная монета; серебряные деньги. Кубня. Така турăм (принес в жертву), икĕ мăйракине кĕмĕл çакрăм, каçар. Скотолеч, 33. Вунă пус кĕмĕл пысăкĕш (величиною с серебр. гривенник). N. Ыттисем те хăйсенĕн хутаççисене салта-салта пăхнă; вĕсенĕн те хутаççисенче кĕмĕлĕсем пулнă. N. Ĕлĕкхи кĕмĕлĕрсене калла парăр: вĕсем ăна (их) астумасăр чикнĕ пулĕ сирĕн хутаççăрсене; || Серебряные украшения у чувашских женщин. Янтик. † Кĕçĕр хĕрсем пит çутă, çын кĕмĕлне çакнăран. Кан. Кăпăр-капăр шур япаласен лупашкинчен туртса кăларса, пĕр кĕмĕлне тăсрĕ. Чураль-к. † Манăн умри (на груди) кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çи(т)ти, ай, пултăр-и! См. чаршав. Альш. «Кĕмĕлсене тултарас» теççĕ. N. Вăхăчĕ вăхăчĕпе арăмăн кĕмĕлне, тумтирне саклата хуратăн. Букв. 1904. Çап-çутă кĕмĕлне-тенкине çакса тултарнă. ТХКА 91. Хĕрарăмсен кăкăр тулли кĕмĕлсем хĕвел çуттипе йăлтăртатаççĕ. ХЛБ. Чĕр кĕмĕл, ртуть.
(кэ̆мэ̆рккэ), куча, ком. Ст. Шаймурз. † Чӳречĕрсем çинче кĕмĕл çĕрĕ: юр кĕмĕрк(к)и, тесе, ан илĕр. Ст. Чек. Тăм кĕмĕркки, çĕр кĕмĕркки. ССО. Шăтăкран тухсассăн, вăл чул кĕмĕрккисем выртнине курнă та, шалт тĕлĕнсе кайнă. СТИК. Укçана кĕмĕрккен илеймесĕрех салатса пĕтертĕм. Я истратила деньги, не получив их сразу значительной суммой.
(кэ̆мэ̆рдэн), значительным количеством. СТИК. Укçана кĕмĕртен (большой суммой) илмесен, вăл таçта тăккаланса пĕтет. Орау. Кĕмĕртен (к'ӧ̆мӧ̆рд'эн) çĕр тенкĕ патăм, вăт сана? Ib. Сут лашăна, вăтăр тенкĕ парап, кĕмĕртен (в этой записи так!) укçа парап. Ib. Кĕмертен (в этой записи так!) илмен укçа вăл таçта кайса кĕрет (деваются); вĕттĕн-ваккăн саланса пĕтет те (истрачиваются), ниçта кайнине те пĕлместĕн. П. И. Орлов передает это наречие словом сполна. См. кĕмĕр, кĕмертен.
(кэ̆н'эгэ, к'э̆н'эг'э), книга. N. Çак кĕнеке çинче мĕн пуррине эп пĕтĕмпех пĕлеп. Якейк. Кĕнеке çинчен тăма та пĕлмеçт. Не может оторваться от книг. Н. Карм. Кĕнекӳ çухалнă санăн! (Говорят, в сердцах, старому человеку: долго не умираешь!). Хорачка. Перĕн чуашăн кĕнекине вольăк çисерсе (съела). Ib. Чуаш кĕнеки= çĕр-хут. (Çĕр хут — одна из четырех отделений пищеварительного аппарата жвачных животных, напр. коровы; оно представляет как бы ряд складок в виде листов книги. Отсюда чувашская поговорка: чăваш кĕнекине ĕне çинĕ. ТММ). N. Çĕр-хут сутăн клсе килсессĕн «ĕне кĕнекине» илсе килтĕм, теççĕ. Питушк. Чăваш кĕкекине ĕне çисе янă. Орау. Урока пĕтĕмпех кĕнеке çинчен пăхса каларăм, ăна уччитлă сисимарĕ (или: сиснĕ). Шурăм-п. Шкулра вĕреннĕ чухне çур питех те аван мар. Кнеке çинчех вăл иртет. Юрк. Кĕнеке çинче мĕн çырнине пĕлсе тăрăр. Ib. Çĕнĕ кĕнеке тухнă тенине илтсен, е курсан, часах çав кĕнекене сутăн илсе, епле çырнине, кам çырнине вуласа пĕлнĕ. Сред. Юм. Кĕнекене уçса хăварсан, шуйттан вôлать, теççĕ. (Поверье). Ib. Ах тор, кôн пик толăксăр ача та полат-мĕн-çке ôлă! кĕнекине ине (=ĕне) чăмланă пôль ôнне! Ib. Кĕнекуна ине çинĕ пôль! («Так называют бестолкового, неразговорчивого человека»). Якейк. Шуйттан воласан, ача (ученик) пĕлми полать. Изамб. Т. Кĕнеки çухалнă япала! Так бранят стариков). СТИК. Шăши кĕнекине вулама карĕ ĕнтĕ ку (т. е. «понес, завел волынку». Говорят о стариках и ворчливых людях). N. Ку кĕнеке тухни (в свет) нумай пулмасть. Слеп. Ватă çынна: санăн кĕнекуна (=кĕнекĕне) шыраççĕ полĕ те, топимаççĕ! Ib. Онăн кĕнеки çĕтнĕ полĕ, вилмеçт полĕ! Орау. Кĕнеке хытти çине хунă кăвак хут (если красная, то «хĕрлĕ хут») хăш-хăш çĕртре уйăрлнă. Известная (синяя, красная) бумага на переплете книги местами поотклеилась. КС. Кунĕн-çĕрĕн кĕнеке çинче (за книгами) ларать. Альш. Мертлĕре тăхăр ял чӳкĕ кĕнеки пур, теççĕ. Дик. леб. Елиса кĕнеке хутве çавăрсанах, çыннисем каялла кĕнеке ăшне, хăйсен вырăнне кĕре-кĕрĕ лараççĕ пек, тет. Ск. и пред. 52. Кĕнеке çинче шуралса тем тĕрлĕ ăса вĕренет. || Поминание. N. Эпĕ вилсен, кĕнеке çине ӳкер.
описка, вм. кĕвенте? Ст. Шаймурз. Чӳречерен йĕс кĕнтепе чышаççĕ, — туп! — Вăл (та) пулĕн (чит. пулин) чӳречерен уйăх çути ӳкни. (Загадка).
(к'ӧ̆н'т'т'эм), то же, что кăнттам. Шарбаш. Ăçтан вăл плотник (=каскалакан) полтăр, аллисем он пит кĕнттем. Ib. Кĕнттем — неуклюжий. Ядр. Кĕнттем, неповоротливый. СПВВ. МС. Вăл лаша темле кĕнттем.
(к'э̆бэ, кэ̆бэ, кэ̆βэ,) рубаха; женская рубаха. КС. Кĕпене ухаççĕ, кивеççĕ, чӳхеççĕ, тукмакпа (или: валекпе) çапаççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ шыва кĕпе хывса кĕтĕм те, ман пусма (снасть) пĕр мăн туратран çакланса ларнă (зацепилась). Сĕт-к. † Осал та полин, хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. Альш. † Хăрансуски кĕпе, ука çуха, килĕшет-çке пирĕн йысна çийĕнче. Ib. Эпир виçĕм çул çунса кайрăмăр (погорели), çири кĕпепе кăна тухрăмăр. N. † Кĕпесе (=кĕпесене) те кĕлермелле, мунчана та хутмалла; эй тантăшсем, тата пĕр-икĕ çул выляр-и? Сред. Юм. Кĕпен çĕвви кайнă. Рубашка распоролась по шву. Ib. Кĕпене пăрсан (если выжать), шыв тохать поль! (Говорят, если человек очень вспотел). О сохр. здор. Пĕр кĕпе вĕççĕнех. В одной рубашке (без другого одеяния). Зап. ВНО. Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта (свеча). ТММ. Алăсăр-урасăр кĕпе тăхăнать. (Тӳшек). Ib. Çĕнĕ кĕпе тăхăнтарнă чухне: кĕпе пĕттĕр, пуçĕ юлтăр! теççĕ. Зверев. Кĕпи çĕтĕлтĕр, хăй ӳстĕр. (Ӳсес çын çĕнĕ кĕпе тăхăнсан, çапла калаççĕ). ГТТ. Эпĕ унăн кĕпине çухаран тытрăм та, шăна (муху) ятăм (за ворот). Ib. Эпĕ, унăн кĕпи çухине тытса, кĕпи ăшне шăна ятăм. Ст. Шаймурз. Пĕр кĕпене иккĕ тăвар, кукка патне каяр. Чăв. й. пур. 14. Пĕтĕмпе кĕпесем çуркаланса пĕтрĕç. К.-Кушки. Кĕпи çĕтĕлтĕр, хăй ӳстĕр! теççĕ Кушкăра, кам та пулин çĕнĕ тумтир тăхăнса тухсан. ăна тумтирĕнчен чĕпĕтсе (в данном случае — за рубашку). Эпир çур. çĕршыв 18. Хĕрсем те хăшĕ-хăшĕ Хусанта кĕпесем çунă çĕрте (в прачечных) ĕçлесе пурăнаççĕ. Алик. † Кĕпе вăрăм туртакан салтак арăм пулатĕ. Кĕпе кĕске туртакан юмăç карчăк пулатĕ. Обиково. Çырмара ик сар хĕр ташлĕ. (Кĕпе кивни). Чебокс. Анне вăл вăхăтра кĕлет умĕнче кĕпе çакса тăраччĕ (развешивала). Ст. Шаймурз. † Йĕтĕн кĕпи çил илет. N. Ачине тумасăр, кĕпине ан çĕле, теççĕ. (Послов.). || Белье. Ядр. Çавăн чухне ман пĕтĕм кĕпесем, сăхмансем çунса кайрĕç. || Сорочка. В. Олг. Тьыха кĕпи. ГТТ. Хăш-хăш ача кĕпипех çуралать, кĕпине вара пуçтарса хураççĕ (вешают в маленьком лукошке). Альш. † Эпĕ кĕпепе çуралман (не родился в сорочке), эпĕ телейлĕ те мар. Орау. Ача кĕпипе çуралнă. || СТИК. Начартарах чĕпĕ çăмартаран хăй тухса ӳкеймест пулсан (не может вылупиться), ăна алăпа çĕмĕрсе кăлараççĕ те: чĕпĕ кĕпине та татайман, теççĕ. || Exuviae, линовище. Городище. Таракан кĕпине пăрахнă. Таракан сбросил старую шкурку. || Конверт. N. Çыру кĕпипе (конвертпа) ярас пулсан, 7 пуслăх марккă чиксе ярас пулать. || Губчатая мякоть в гнилом дубе. Якейк. Кĕпе — çĕрĕк йоман варĕнче çамçа кăмпа пак япала янкарта, янкар сарă япала. || Шарбаш. Кĕпешне (= кĕпе ăшне) шăнăçмаç. Выходит из себя. (Ку сăмаха хуйхă, çилĕ чухне калаççĕ).
(к'э̆бэр, Пшкрт: кэ̆βӓр), мост. (В Сред. Юм. это слово произносится двояко: кпэр, или кэ̃бэр; в первом случае гласная э̃ совсем не слышится). Зап. ВНО. Алсăр-урасăр шывсем урлă кĕперсем хывать. (Сивĕ). N. Вĕсем кĕпер кутне шыва кĕме анаç. Шемшер. † Пуян çынăн пурăнăçĕ кĕпер урлă каçнă пек; начар çынăн пурнăçĕ тăвайккирен хăпарнă пек. Янорс. Кайсан-кайсан, икĕ çырма урлă каçрăмăр; икĕ çырминче те кĕпер пур. Моштауш. Çав çырмара кĕпер тунă. Çав кĕпер урлă çынсам çоран та, лашапа та каçса çӳреççĕ. Бес. чув. Вăл халĕ, ыттисем пекех, кĕпер урлă чипер каçса кайрĕ; ту çине, çуррине çитиччен, хăпарчĕ те, чарăнчĕ. N. † Вăрман патне кĕпер хурăм (= хыврăм) çырла çеçки нăмайран. Яргуньк. Ир тăчĕç, тит те, ылтăн карлăклă, йĕс кĕперлĕ кĕпер курчĕç, тит. Юрк. Çав вăхăтра Мертлĕ айĕнчи вăрман витĕр çич-сакăр ăлав чикансем тухса, Сĕве кĕпер урлă каçа пуçларĕç. Ib. Кĕпер урлă каçас чухне çав кĕпер умне кăшт пĕр çын пырса тăрат. Якейк. Паянхи çиллĕ çăмăр тырăсене кĕпер пек выртарнă (= çĕр çомнех). Эльборус. Унччен те пулмин, çак кĕпер патне икĕ çын анчĕç. Кан. Кив кĕперĕнне те айккисене (землю с боков) шыв çура (рязмывать) пуçланă. Сюгал-Яуш. Айта леш енне, кĕперпе кайса çавăрăнар, терĕ. || Мостки. Кан. Çыран куçасран кĕпер (мостки) тума тытăннăччĕ. || Помост. В. Олг., Чебокс. † Шыв ăсакан кĕперĕн (у мостков) хăми пуçнех тăтăмăр. Ст. Чек. Урапа çумĕнче кĕпер (у колеса обдирки). || К.-Кушки. Кĕпер панчи ырăсем.
(кӧ̆птӧ̆ргӓ), дряхлеть. Хорачка. Ватă карчăксаня калаччă: кĕптĕркенĕ вăл, теччĕ (пĕтнĕ, вилес патнĕх çитнĕ). СПВВ. МС. Ку старик кĕптĕркенĕ-çке.
(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.
(к'ӧ̆р, кэ̆р), подр. более или менее резкому шуму. Иногда удваивает конечную согл. Сред. Юм. Пичке пăккине ал лекнĕ те, шыв кĕрр! турĕ (или: кĕрлерĕ) тбхрĕ. Ib. Пôш поталкка (пудовка) çине тырă ярсан, кĕрр! туса анать. Шел. 47. Урам тăрăх кĕр-кĕр-кĕр! тăпăртатса çӳреççĕ. || Подр. звуку, получающемуся от поддаваемого в бане пара. Сред. Юм. Мунчана вăйлă хôтсан, чôл çине ăшши парсан, кĕрр! çиç тăвать. Ib. Муньчари чôл ăшши пит нăмай чôхне кĕрр! тăвать. Пăртак пĕте пуçласан, чаш! тăвать; ôнтан вара — чашшш! кайран вара чăшш! çиç тăвать. || Подр. дружному хохоту. Шурăм-п. Ачасем пурте кĕр! ахăлтатса ячĕç. Толст. Çынсем, вăл йăтса тухнă япалана лайăхрах пăхса илсен, пурте кĕр! кулса ячĕç. || Подр. шуму при разговоре. Альш. † Мĕшĕн шавламастăр та, кĕр тумастăр, элле хуçи ятсене пĕлмесре (= пĕлместĕр-е)? Юрк. † Çакă пирĕн халăхсем пĕр сăмахпа кĕр тăват, (т. е. ограничиваются одними разговорами? Хĕр сăри юрри сăввисем). || Подр. дружному взлету стаи. Шорк. Салакайăксем кĕтӳпе кĕрр! вĕçсе карĕç. Тюрл. Кăвакарчăнсĕм кĕрр (к'ӧрр)! вĕçсе карĕç ошкăнĕпе. || Подр. звуку (гулу) большого колокола. Тюрл. Кĕрр (кӧ̆рр, звук ӧ̆ несколько приближается к ŏ). Сред. Юм. Хосан соборĕ чанĕ кĕрр! çапать. || Подр. шуму быстрой речки. Сред. Алг. † Тарăн çырма кĕр кĕрлет. || Сразу, дружно. Тюрл. Чăх-чĕпписем кĕр (к'ӧр) тохрĕç (вылупились все без остатка, сразу). N. Тата акнă вăрлăх харăс, кĕр шăтма кирлĕ. Шурăм-п. Вара пурте, кĕр тăрса, хăйсем пичĕсемпеле кăнтăрла енчи Эл кӳлли енелле çавăрăнса, келтума тытăнаççĕ. СПВВ. Кĕр тытăннă. Якейк. Порте кĕрр (к'э̆рр) тохса карĕç (вышли). Ib. Вăлсам пирĕн пата кĕрр килсе кĕчĕç (вошли все сразу).
(к'ӧ̆рл'э, кэ̆рл'э), шуметь. Сред. Юм. Пăрахут иртсе кайнă чôхне, хăй кôрăнмасан та, кĕрлени илтĕнет. N. Вут шыв айĕнчен каллах кĕрлесе çунса карĕ, тет. КС. Çурт (строение) çуннă чухне кĕрлесе, шатăртатса çунать. Альш. Хыпать (огонь) хайхи урамăн леш енне те. Каять кĕрлесе вăл енĕ те. КС. Шыв кĕрлесе юхать («водопад, сильный эвук»). Хĕн-хур. 203. Шур Чĕмпĕр хули кĕрлет хăй майпе... кунта тĕрлĕ шав... кĕрлет чан сасси. ДФФ. Унта сăрт айккинчен пĕр вăйлă çăл кĕрлесе юхса тухать; шывĕ сивĕ. Капк. Тулта çанталăк кĕрлет, ай тур-тур! N. Çил кĕрлесе вĕрет (самый сильный, с ревом). N. Кĕлте кӳртнĕ чух ялта урапа кĕрленĕ сас анчах илтĕнет. Чув. пр. о пог. 90. Сăмавар кĕрлесен, çăмăр пулат. Если самовар шумит, будет дождь. Шорк. Вăйлă çил тохнă та, вăрман кĕрлесе анчах ларать. N. Тупă сасси пĕр чарăнмасар кĕрлесе тăрать. Орау. Паян ир çăмăр хыт чашлаттарчĕ-çке! çурт тăррисем (железные крыши) аслати пек кĕрлерĕç. 93 çул, 11. Хаяррăн кĕрлекен тинĕс тĕлĕнче çамăр пĕлĕчĕсем хуп-хура ушкăнăн çакăнса тăнă. N. † Кĕтӳ килет кĕрлесе, хура ĕне килет мĕкĕрсе. (Хĕр йĕрри). Истор. Хай хрантсуссем, кĕрлесе, Мускава кĕрсе тулнă. КАХ. Пире килĕшпе чипер кĕрлесе (хорошо, весело) пурăнма пар, çырлах! (Хĕрт-сурт пăтти). Карамыш. Айроплан (или: яроплан) кĕрлет. Аэроплан шумит. N. Туй ачисем кĕрлесе те çитрĕç (подошли с шумом).
(кэ̆р), толстый, тучный, жирный. И. С. Степ. Кĕр, тучный. N. Вăл турă тăвĕ, вăл кĕр ту (массивная гора), сĕтлĕ ту, вăл кĕр ту. ЧП. Пирĕн ялта хĕр вылять, те ял кĕртен, те мĕнтен. Мусир. † Сикрĕм-каçрăм пахчана, пĕтнĕк çулçи татмашкăн; пĕтнĕк çулçи кĕр пулчĕ, пирĕн тантăш ют пулчĕ. Ой-к. † Ялăм-йышăм ял пултăр, кӳршĕм-кӳпĕм кĕр пултăр. Сборн. по мед. Ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхса кĕр ӳстерсен, ватăлсан та вăл час шăранмасть (не спадет с тела), тетпĕр. Сред. Юм. Кăçал сôрăхсем, пит кĕр каçрĕç (провели зиму очень здоровыми, жирными). Ст. Чек. Ыраш кĕр пулнă. Шурăм-п. № 23. Сакайне кĕр (м. б. сразу?) çерçисем вĕçсе кĕчĕç. (Сакайне çĕрулми тăкни).
крепость. || Назв. какого то населенного пункта. Самар. † Кĕрепçĕсен çулĕ те тумхахлă çул, ыр ут чĕрнисене те вăл çиять.
явно, открыто, без стеснения. Вĕлле хурчĕ. 10. Пĕр ют хурт кĕрсе, чипер вăрласа тухсанах, тепринче (в другой раз) хăйпе пĕрле пĕр ушкăн ертсе пырать, кăсем тата темиçе ушкăн ертсе пыраççĕ, вара кĕретлетсе вăрлама пуçлаççĕ те, хуçисене пĕтерсе, мĕн пур пылне çаратса тасатсах каяççĕ. N. Нимĕçсем вăл çĕре çапла илсенех, вăл çĕрте пурăнакан француз çыннисем нимĕçсене пĕртте юратман, ялан кĕретлетсех хирĕç пынă. Оста-к. (Чеб. р.) «Кĕретлетсе, явно, дерзновенно». Сред. Юм. Кĕретлетсех çаратса тôхса кайрĕç (ограбили на яву).
«младший дружка» (на свадьбе). Микушк. Туй пуçлăхĕ: мăн кĕрӳ, кĕçĕн кĕрӳ пулат. Кеçĕн кĕрӳ каччипе юнашар утланса çӳрет. Мăн кĕрӳ хĕрринче утланса çӳрет, вăл пурне те ертсе çӳрет. См. Paas. 66.
«старший дружка» (на свадьбе). N. Киле таврăнсан, урапа таврашсене, ут таврашсене хатĕрлесе çитерсен, кĕрсе пуççапаççĕ. Пуççапнă чухне мăн кĕрӳ, тайăлса тăрса, ашшĕпе-амăшне çапла калать: ах аттеçĕм-аннеçем! пиллĕр (благословите) мана, айвана, сирĕн тивлетпе çак туя чипер туса çаврăнса килмешкĕн, тет. Вара ашшĕпе-амăшĕ çак сăмахсене каласа ӳкĕтлеççĕ: акă ĕнтĕ эпĕр туй халăх пуçтартăмăр, сирĕн çие (над вами) çак çынна пуç (главою) турăмăр; ун сăмахне итлĕр, вăл сирĕн мăн кĕрӳ пулать. Тата çакăнтах кĕçĕн кĕрӳ тăваççĕ тепĕр шанчăклă (надёжного) çынна. Изамб. Т. Унта мăн кĕрĕвĕ такмак калат.
кĕрӳ каччă, жених. Н. Седяк. Туй пуçĕ, мăн кĕрӳ, кĕрӳ каччă, кĕçĕн кĕрӳ. Ib. Кĕрӳ каччă, хĕре, хăй арăмне, ытакласа, пӳрте кĕрсе каяççĕ. Пис. Туй пуçланă чух, малтан турра кĕлтăваççĕ, унтан кĕрӳ каччине кĕлете илсе кайса, тумлантараççĕ, Микушк. Туй тунă чух, арçын туйне юналутпа тăваççĕ. Пĕр аллă-утмăл юналут пуçтарăнаççĕ. Варрине кĕрӳ каччи утланса çӳрет. Ăна миçих(х)исем çактараççĕ, пурнеллĕ перчетке параççĕ. Вăл çĕлĕк тăхăнать те, пӳртре те, çинĕ чух та перчеткепе, çĕлĕкпе тăрать. Paas. Кĕрӳ каччи, жених.
бытие зятем. Чăв. й. пур. 31°. Ĕçлекен çук, тесе, вара вăл аслă хĕрĕ патне пĕр çынна кĕрӳлĕхе кӳртнĕ (принял в зятья).
особый способ тканья. Кĕвĕсем. Анкартинче кӳлĕм (озерцо) пур, сарса прахна тутрăм пур. Вăл тутарăн тăршшĕнче кĕрĕ çĕклени пĕрехçех. ЧП. Тутăр тăрăх (= тăрăхĕ) хушшинче кĕр çĕклени пĕртте çук. Ст. Чек. Кĕрӳ ларакансем шăрчăк татнă, кăчухне кĕр çĕкленĕ, теççĕ. N. Сурпанăн пулать кĕр çĕклени.
искаж. слово. Ала 95°. Пĕрре çакă тăлăх çав кĕрĕх çӳренĕ çĕрте унăн хырĕмĕ выçнă та, çиесси килнĕ; анчах вăл çимелли ниăстан та топайман.
(кэ̆рл'эвгэ̆), водопад. Изамб. Т. Кĕрлевкĕ пит хыт шавлат. N. Вăл кĕпер умне пĕлтĕр пĕве пĕверĕç те, кĕрлевкĕ пек пулса, вăйлă çумăр шывĕпе кĕпер катьне ишрĕ те, кĕпер каçса çӳреме юрăхсăр пулчĕ.
(к'э̆рмэ), покрышка из холста, которою особым образом закрывали (окутывали) отверстие лычного кулька (кулёк) для муки. П. Яндоуши. Мăни-çырми (Козл. р.) Кĕрме — кӳлек витекен пир. Çыхнă чухне кĕрĕштерсе пыраççĕ вăл пире, çавăнпа çапла каланă пуль ăна. || Покрывало для квашни (кăвас чĕрес пирри). Ольдеево (Чеб. р.) Кăвас чĕресне кĕрмепе витеççĕ.
заносчивый, кичливый, высокомерный. N. Вăл çын пит кĕрмеклĕ.
(к'ӧ̆рмэш, кэ̆рмэш), возиться. Никит. Атте çпатапа кĕрмешет (возится с лаптями). Сред. Юм. Пĕрмай çавăнта кĕрмешет ô. Всё время возится он там. Янтик. Ытла снаях кĕрмешен эс ку чĕрессемпе! Ырма та пĕлместĕн пуль эс! Ан кĕрмеш ĕнтĕ, çитĕ. ЧС. Вăл касак çавăн пеккине ăçта çывăрса юлнине, кĕрмешнине астуса анчах çӳрет. (Сĕрен). Хĕвел № 1. Вĕсем хăйсен вĕрентекенсем патне кайса килти пекех кĕрмешсе çӳреççĕ. Календ. 1911. Темиçе çын пĕр пысăк михĕпе кĕрмешнĕ. КС. Паян вăл каскапалан шалт кĕрмешсе пĕтрĕм (замаялся). || Биться, бороться. N. Айвана, ухмаха ăс пама ан вăтан, çамрăкпа кĕрмешекен ватă çынна ятлама ан вăтан. N. Пирĕн пĕччен иккĕн упа тытма каяççĕ, унпа кĕрмешеççĕ. Чуратч. Б. Упăти пăлана тытнă та, кĕрмешсе тăрать. N. Тарçăсен хуçасемпе кĕрмешмелли тĕрлĕ эмел пур. N. Мĕншĕн тата, уйăх çине нумайччен пăхса тăрсан, ун çинче чăнах та пĕр çын тепĕр çынпа кĕрмешнĕ пек курăнать? тетĕп. Хурамал. Кĕрмешет тесе, тĕрткелешсе вылянине калаççĕ. || Усиленно бороться. Орау.
понуд. ф. от гл. кĕрмеш. Никит. Вăл пĕрмаях пĕчиккисем валли тем тĕрлĕ вăйă тупса кĕрмештернĕ. Орау. Ку каска (кряж) кĕрмештерет (требует усилий, возни), ача. Нимпе те çĕнме çук; тияймаспăр та тияймаспăр çуна çине!
(-ττиы), кашица. См. кĕрпетти. Юрк. Кĕрпе пăттине кирек хăçан та, шĕвĕрен, çăкăрпа çиеççĕ. Ib. Кĕрпе пăтти теççĕ чăвашсем шĕвĕ кăна, кашăкпа сыпса çимелли яшкана. Ăна тĕрлĕ кĕрпесенчен акă епле пĕçереççĕ: хурана малтан, çемьене кура, миçе курка кирлĕ, ун чухлĕ шыв яраççĕ, унтан пĕр-ик ывçă кĕрпе яраççĕ; хăшĕ тата унтах паранкă та, аш татăкĕсене те, вĕтчеççĕ (меленько) тураса, яраççĕ. Çителĕклĕ тăвар калаттараççĕ. Унтан вара хуран айне кăвайтăсем хурса, вут чĕртсе, вĕсене вĕретеççĕ. Кĕрпипе паранкисем пиçсен, тиркĕ çине ăсса, юрма ярса, кашăксемпе çие пуçлаççĕ. Трхбл. Кĕрпе пăтти (кашица) вăл шĕвĕ пăтă, ăна пĕçернĕ чухне хăшĕ кĕрперен пуçне нимĕн те ямаççĕ, хăшĕ улма (çĕрулми) тураса яраççĕ.
(кэ̆сjэ), синица. Тюрл. См. кĕсйĕ. Нюш-к. Кĕсье — пысăкĕш çерçи пек. Ун пĕсехи сарăлла. Хĕлле ялта картишсенче çӳрет. Уна читлĕх (клетку) лартса, читлĕх ăшне, е какай, е шăн-çăв (сало) хурса тытаççĕ. Вăл, тытса, пӳрте ярсан, пӳртри тараканпа хăнкăлана çисе ярать.
(кэ̆сл'э), гусли. Чертаг. Кĕсле (чăрăшран: хĕлĕх, пăтасам). Янтик. Эп ăна (ему) кĕслепе тутар кĕвви (мотив) каласа кăтартрăм (сыграл на гуслях). Н. Ильм. Масар çине çитсен (вечером), пĕри кĕсле калать, ыттисем ташласа хываççĕ... Ирхине хапха умне (уже дома) килĕ лартаççĕ; çав килĕ çине пашалусем, ашсем хурса, пĕр паярка улăм чĕртсе яраççĕ. Кил хуçи вара вут çинче ташласа тăрать, ыттисем килĕ йăри-тавра кĕсле каласа, йĕрсе çавăрăнаççĕ. (В «пумелкке», через З недели после пасхи, вырăсерни каç). Регули 765. Вăл кĕсле каланă чох (каласан), итлеме (итлеме те) лайăх. N. Хăш-хăш çын кĕсллене пит лайăх калать. || Маленькие полати, приделываемые в углу; по форме походят на гусли. Сред. Юм. || Треугольный загон. Якейк. Паян кĕслея вырас поль (надо, поди, сжать), итла таптаçç уш (уж больно топчут). || Веревка на ногах овцы. Пшкрт.
ленивый, вялый, неуклюжий, неповоротливый, тяжелый; м. б. то же, что кĕсмен. Изамб. Т. Но, кĕсмен! (говорят лошади). Баран. 96. Кĕсмен вырăс сикмест те, ларкăç çинчех ларса пырать. Толст. Унăн (у него) урисем вирлĕ, санăн урусем кĕсмен (неповоротливы). СПВВ. ФИ. Кĕсмен, неповоротливый, тяжелый (человек). См. лӳппер. Ст. Чек. Кĕсмен, неподвижный: кĕсмен çын. Ib. Кай кунтан, кĕсмен! (говорят неповоротливому человеку); Ib. Кĕсмен, 1) тяжелый, неподвижный человек; 2) лодырь (жадный). Айбечи (Ибрес. р.). Вăл (чĕрĕп) илемлĕ мар, кĕсмен (неповоротлив). || В наречном см. Баран. 124. Упа çаврăнкалани, утни кĕсмен хăтланнă пек. См. кӳсмен.
назв. гриба (вус картинче вăл нумай). Хорачка.
(к'ӧ̆с, кэ̆с), скоро, тотчас, сейчас, вот-вот. Орау. Лешсем кĕç (скоро) персе çитрĕç. Ib. Кĕç ăшă пулать (будет тепло) ак. — Тем, кĕçех ăшăтать-и вара? (Вопрос без ответа: «едва-ли»...). Ib. Эп кĕç каяп. Я сейчас уйду. Ib. Кĕç çавăрнса килет чĕлхе çине (скоро). Абыз. † Вăрман хĕрри (так!) пас тытрĕ; нумай тăмĕ, кĕç тăкăнĕ. Выçăхакансем 18. Акă кĕç персе çитĕç. Яргутк. Йăван вĕлле хуртне аса илчĕ, тет те, çунаттине вутпа ĕнтрĕ, тет. Вĕлле хурчĕ кĕç вĕçсе пычĕ, тет. (Сказка). N. Кĕç çĕмĕрттерсе килет çăварни, каллех ĕçкĕ-çикĕ тăваççĕ. Чем люди живы. Ачи кĕç пĕр чăрканă япала йăтса кĕрет. Ст. Яха-к. ун хыççĕн кĕç тата тепĕр ватăрах çын пырса: атьăр, пирĕн патăрта малтан кайса чӳклер; манăн пурте хатĕр, пăтти те пиçнĕ, тет. N. Кĕç туй тума вăхăт çите пуçларĕ, тет. Истор. Вырăссем те: кĕç вăрçăпăр, вĕç вăрçăпăр, тесе анчах тăнă. Регули 1239. Кĕç килĕ, вĕç килĕ, — кĕтрĕм те, килимарĕ. Турх. Тăван атте çинче кĕç (чуть-чуть) ӳсрĕмĕр, тăван атте кун çутти памарĕ. N. † Ай-хай пуçăм, çамрăк пуç, кĕçех каяссăн (пропадет) туйăнать. Кан. Юлташлăх членĕсен пуххи пулманни кĕçех çулталăк çитет. Истор. Салтаксем: ак кĕç ӳкĕп, тесе анчах пынă. Янтик. Кĕç ишĕлсе анас пек ку твайккисем, ытла хăрушă кунтан иртсе кайма! N. Кĕç йăтăнса анас пек ларакан пăрахăç (покинутое) çурт. Шорк. Эсĕ пăртак тăхта-ха, эпĕ кĕçех (сейчас) килеп. Ib. Пӳрчĕ кĕç (кĕçех) ишĕлсе анас пекех ларать. Тюрл. Ку хĕрсем çитĕннĕ, кĕç вĕçсе каяс кайăк пек тăраççĕ. N. Эпĕ ăшăмра çапла шухăшласа анчах тăрап: кĕç ман пуçа касса татаççĕ (вот, вот мне отпилят голову)! тесе. || Вдруг, сразу. N. Эпир яшка çисе лараттăмăр, пирĕн патра кĕç килсе кĕчĕ (дверь была отперта; сразу, незаметно; беззвучно). Коракыш. Кĕç виç çын сиксе тухнă. Орау. Кĕç пуçа килсе кĕчĕ. Вдруг пришла в голову мысль Альш. Акă кĕç килсе кĕрет, тет, хăрах куçлă карчăк. N. Чăтаймасăр, кĕç пĕр çĕрте улпута вĕлереççĕ, кĕç тепĕр çĕрте кил-çуртне вут тĕртсе çунтарса яраççĕ. Сунар. Кĕç вăррисем (разбойники) тĕпĕртеттерсе çитнĕ. Яргуньк. Кĕç татах манан умра вут çути курăнать. || Ст. Яха-к. Тепĕр кунне вара, тунтикун, çынсем катарччи чупмаççĕ; хăлхара кĕç шăнкравпа килнĕ пекех туйăнать. || Чуть не..., чуть-чуть не..., едва не... Ала 25. Чипер Евгенийпе Иван икĕш те, çăрттан пулă пулса, тӳрех çавă кӳлле чăмăрĕç, тет. Хайхи улпут çех çитсе тытатчĕ (чуть чуть не поймал), тет. Изамб. Т. Кĕç ӳкес пек пырат. Идет и едва не падает. Ала 91. Вăл (она) хăй кăмака çинче ятлаçса ларать, ачи кĕçех урине шăнтса яман. Ib. Вăл хăй çăвăрнă, анчах унăн чунĕ кăшт анчах тухман, кĕçех вилсе каять-мĕн, хăйсен кӳрĕшĕнчи ачасемех вилес çĕртен тупса, туртса кăларнă ăна. Регули 458. Кĕç (кĕçех) ӳкеттĕмччĕ. Шишкин. † Чашăк çинчи çăмартине кĕç шоратмасăр çияттăм. Могонин. Çына кĕç вĕлермен, асаплантарса пурăннă.
(-вӧ̆с',вэ̆c), вот-вот, едва. Яргуньк. Унччен (те) пулман, хальхи шуйттан çавра çил пулса килчĕ, тет, кĕç-вĕç пӳрте йăтса антарман. ЧС. Хăйсем тата (а сами), кĕç-вĕç вĕçсе каяс пек анчах, хĕпĕртесе, качака путекки пек сиккелесе тăраççĕ. (Сĕрен). Т. VII. Унтан вăл сиксе тăчĕ (вскочил), тет те, ямăшкă хыçĕнчен темскер пек (страшно быстро) пырать, тет; кĕç-веç çунана çитсе тытас пекех пырать, тет. Б. Нигыши. Куçĕнчен ыйтнă (спросила): эсĕ мĕн турăн? тенĕ. Куçĕ каланă: эпĕ, йытă ан тыттăр тесе, пăхса пыратăп: кĕç-вĕç айăккала сиксе ӳкес тесе пыратăп. Сред. Юм. Кĕç-вĕç, скоро, с минуты на минуту. Орау. Кĕç-вĕç (вӧ̆с) персе анассăн туйăнмалла! (если залезть на дерево). СПВВ. ЕС. Кеç-вĕç= кĕтсе тăман çĕртен, е хăна-мĕн, е çыру-мĕн халь килесшĕн, çитесшĕн туйăнни. Сĕт-к. Кĕç-вĕç чопса килĕ ак. Вот, вот прибежит. Пазух. Пирĕн ялăн хĕрĕсем, кĕç-вĕç сиксе ларас пек, качакалла çӳреççĕ. N. Манăн ăшăмри сăмахсем кĕç-вĕç тухса каяс пек тăраççĕ. КАЯ. Кĕç хăсса ярас та, вĕç хăсса ярас лартăм. N. Эпĕ ăшăмра çапла шухăшласа анчах тăрап: кĕç ман пуçа касса татаççĕ, вĕç касса татаççĕ! (вот, вот мне отпилят голову!) тесе.
чуть-чуть, едва. Зап. ВНО. Вăл кĕç-кĕç сĕтĕрĕнсе пырать çулпа.
(к'э̆з'эл'эн'), сваляться войлоком. К.-Кушки. Çӳç уçма та çук, кĕçеленсе кайнă. Волосы свалялись. Ib. Çăм кĕçеленет те, кĕçе пулат вара. Шерсть сваляется и будет войлок. || Прорастать и сцепляться ростками, как бы обратитьçя в войлок (напр., при приготовлении солода). СТИК. Салата тăвас пулсан, малтан ыраша шыв çинче шĕвтереççĕ (= шӳтереççĕ), унтан ăна шăналăк çине сарса, сакайне, е тĕттĕм кĕлете хураççĕ. Унта вăл шăтат та, ыраш пĕрчисем, шăтса, пĕр-пĕринпе çыпçăнса лараççĕ. Çапла çыпçăнса, пĕр тытăнкăлă пулçа кайнине: кĕçеленсе кайнă, теççĕ. Ib. Тырă кĕçеленсе кайнă= тырă, йĕпенсе, шăтса, пĕр-пĕрин çумне çыпăçса кайнă || О волосах. В. Олг. Ай-ай, пуç кĕçеленсе ларса! Ах, как спутались волосы!
убавляться, уменьшаться; стать малым, незначительным. Альш. Унтан вăл ял начарланнăçемĕн начарланса юлат, кĕçĕнленет (в см. прошедш. вр.). Сред. Юм. Çĕр кашни ривисре кĕçĕнленет. Изамб. Т. Кĕçĕнленнĕçем кĕçĕнленчĕ (постепенно всё уменьшалось).
(кэ̆с'с'э), войлок. См. кĕçе. Шел. 22. Кĕру ларас вырăна хунĕ кĕççе сараччĕ. Ст. Чек. Хырăмĕ кĕççе пек перĕннĕ, тет. N. Сакă айĕнче хуртлă кĕççе выртать. (Салат шăтарни). Сред. Юм. Ôн пик намăссăр çын та пôлат-мĕн, кĕççе çĕленĕ пôль ôлă (= вăл) питне... Ст. Чек. Кĕççе çĕленĕ питне (бесстыжий человек). || Родинка во всю щёку. Орау. Пĕр кĕççе питлĕ ача, хăрах питне кĕççе çĕленĕ пек. || В чувашизмах. КС. Кĕççе çелемен питне (бессовестный).
(к'ӧ̆т', кэ̆т), пасти. Бес. чув. 5. Ĕнесем, сыснасем кĕтекене пулăшса çӳренĕ, унтан хăй тĕллĕнех (сам, самостоятельно) сурăхсем, пăрусем кĕтнĕ; пĕр çул лашасем те кĕтсе пăхрĕ. Торв. Пĕрре пире ял черечĕпе лаша кĕтӳ кĕтме черет (очередь) тиврĕ. ЧП. Ешĕл курăк çимешкĕн сурăх кĕтӳ кĕтсери. || Ждать. Кан. Кĕтнĕ кĕтнех, татах кĕтес эппин. N. Нумай кĕтнине (раз ждал долго) сахала кĕт ĕнтĕ. N. Нумая кĕтнине сахала кĕтĕр ĕнтĕ! Долго ждали, а уж недолго-то подождите (потерпите). Регули 1457. Эп томлантăм, ĕçлеме кайрăм, вăл пӳрте кĕчĕ, эп орамра кĕтсе тăтăм. Кан. Кĕтнĕ кĕтнех, татах кĕтес эппин, тесе, татах 2 сехет кĕтрĕмĕр. Ст. Ганьк. † Эпир савнă сар ача икĕ-виç çулсăр ан кĕттĕр (= э пĕ виçĕ çулсăр каяс çук, вăл мана виçĕ çулччен кĕттĕр). С. Тим. † Пире саван сар ачу кĕттĕр, кĕттĕр, ан кĕттĕр, пĕр-ик-виç çулсăр ан кĕттĕр («я пойду не ранее З лет; он напрасно будет ждать до этого времени»). || Надеяться. ЧС. Анне, чĕрĕлетни-ха? тесе, ытрăм. Анне: ай, ачам, темĕн вăй пĕртте çук, чĕрĕлессе кĕтместĕп, терĕ. || Прочить. N. Çын валли шăтăк ан кĕт, кĕтнĕ шăтăка ху кайăн.
(кэ̆дӳ, кӧ̆д'ӳ, Пшкрт. кэ̆дӧ), стадо ТХКА 89. Анне кĕтĕве юлнăччĕ. Мама осталась при стаде. Ачач 92. Тин сутăн илнĕ тынана кĕтӳччен уя яма шутламан пирки и пр. Козл. р. «Касу — табун (тюрк. = ак мал), кĕтӳ — стадо (коров, овец, коз, свиней, тюрк.= кара мал). Янш.-Норв. Ялти хĕрех вăрламалла пулсан, е кĕтӳ хуса тухнă чухне, е кĕтӳве хирĕç тухсан, вăрласа каяççĕ. Тим.-к. † Ай инкисам! Килетĕр те тăратăр, кĕтӳ тухса каять пуль, кĕтӳ яма маннă пуль. (Свад. п.). Якейк. Кăçалхи çолхи çĕн çынсам, кĕтӳ хăваласан, тин тăраç. Ib. † Кĕтӳ хирĕç тохрăм та, мăклă тына тĕл полтăм. N. Виçĕ пăрат илеççĕ, тет, кĕтӳ (= кĕрĕçеççĕ пăхма). Кĕтĕве тухсан, ирхĕне апат илме кăсем ухмахне яраççĕ, тет. Б. Олг. Ман ачасам çармăçра кĕтӳ косса (кĕтӳ çӳресе; пăхса). Пшкрт: кэ̆дӧӓ jӓр, отправить в стадо. N. Кĕтӳччен, до того времени, когда выгоняют стадо (весною). Орау. Кĕтӳ тухни уйăх çитет ĕнтĕ, выльăхсам çапах пĕртте сарлмарĕç. Ib. Кĕркунне, кĕтӳ пăрахсан (когда перестанет пасти пастух), мĕн пур выльăхпа çитарма каяççĕ. Сред. Юм. Кĕтӳ хирĕç кай. Иди навстречу, куда пригоняют стадо. Шел. 25. Кĕтӳ-кĕтӳ сурăхне кашкăрсемех кĕтнĕ (у него пасли), тет. || Гурт. Орау. Пĕр кĕтӳ сысна çӳри илнĕ (напр., 20 штук). || Табун. Изамб. Т. Эпĕ кĕлте кӳртсе пĕтерсен, лашасене кĕтĕве (в табун) яма пуçларăм. || Стая. Альш. Унта кĕтӳрен пĕр иккĕш-виççĕш те пулин юлаççĕ вара ӳксе (утки). N. Кураксем кĕтӳпе ял çинелле карăклатса килеççĕ, хăйсен чĕлхипе пуплесе, темĕн çинчен шут тăваççĕ. Панклеи. Вăл кашăн ирех тăмана кĕтӳ корать (стаю сов). || Околоток (часть деревни). СПВВ. Пĕр кĕтӳ çынни= пĕр касă çынни (в Ядр. р.).
подпасок; пастух. Бес. чув. 5. Вăл кĕтӳ ачи пулнă. Нюш-к. Пĕр кĕтӳ ачи тутар тăпа (ăвăс) тупнă. Кадыш. Уйра кĕтӳ ачисем курнă. Кн. для чт. 74. Пĕр ялта икĕ кĕтӳ ачи пурăннă. В. Олг. Кĕтӳ ачисем пастухи (мальчики).
неожиданно. N. Сасартăк, кĕтмен хутран, вăл ача вилсе кайнă.
дождаться. N. Анчах вăлă (= вăл) пĕтессе эпĕ кĕтсе çитерес çок.
с углами. ТММ. Тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăватă кĕтеслĕ. (Пӳрт). N. Çак хăтапа тăхлачăн пӳрчĕ тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăват кĕтеслĕ. (Такмак). Альш. Элшел урамĕсем сарлака. Ялĕ ларнă, тăватă кĕтеслĕн пулса. N. Ылттăн çавракисене (их золотую оправу) кĕтеслĕ-кĕтеслĕ (гранями) касса тунă. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ, икĕ кĕтеслĕ шыльăка ăна илсе кĕреççĕ. Юрк. Кача пӳрнинчи çĕрринчен пĕр пĕчĕкçеççĕ тăваткăл тутăра виç кĕтеслĕ туса пĕр кĕтессинчен çиппе тирсе çакаççĕ (жениху). Якейк., Ст. Чек. Кĕтеслĕ стаккан, граненый стакан. Тăв. 42. Ултă кĕтеслĕ (пятистенный) симĕс тăрăллă пысăк çурт, вăл пĕлĕтелле кармашса ларать (тянегся к небу). N. Виçĕ кĕтеслĕ, трехугольный. N. Хăмине (тёс) виçĕ кĕтеслĕ купаласа хур (сложи), ан вакла, вăрăмăшĕпех тăччăр (пусть лежат в цельном виде, целиком). Тĕррнне кĕтеслĕ-кĕтĕслĕ тĕрленĕ. Вышивка вышита углами.
(кэ̆трэ), кудрявый. См. кăтра. Юрк. Альш. † Шурă путек тир çĕлĕк е хура путек тир кĕтре çĕлĕк. МД. † Чăн тӳпери çăлтăр кĕтре-тăр (так!). Ib. Пĕчĕкçеççĕ ача килчĕ вăл кĕтре пуç (маленьким мальчиком прибыл, он сюда, кудряш), теççĕ.
употреблено в см. насекомого. Шăна чирсем сарать. Ерекен чирсене тĕрлĕ кĕшĕксем ертеççĕ, пуринчен ытла шăнасем, пăйтăсем, хăнтăласем, пăрçасем. См. Paas. 66, а также кайăк-кĕшĕк. || Присловье к сл. «кайăк». Ачач. Вăл мĕнле асапланнине, вăл мĕн тунине пĕр çутă хĕвел пайăркипе ним хуйхăсăр вĕçсе çӳрекен кайăк-кĕшĕксем анчах курчĕç.
(кэ̆штэк, кэ̆шт'эк'), ластовица. Ст. Чек., Тюрл. См. олтă. Хурамал. Хул айĕнче кĕштек пур (ластовица). ЧП. Улача кĕпе, хăмачă кĕштек. Нюш-к. Кĕштек — кĕпе çанни тăвăр ан пултăр, тесе, лартаççĕ, кĕштексĕр кĕпе çанни тăвăр пулать. С. Тим. † Хамачă кĕштек пулăтăм, атте хулайне юлăтăм. (Кĕштек вăл кĕпе çанни тĕпне, хул айне, саплăк пек кӳртсе лартакан татăк).
подр. «пению» пчелиной матки. Вĕлле хурчĕ 20. Вăл тем тĕрлĕ юрла-юрла (амĕш вĕллере юрлать, теççĕ: ква-ква-ква!) вĕлересшĕн чупкаласа çӳресен те, хуртсем яхăна ямаççĕ.
(крэжэ̆н), крещонин, крещеный татарин (кряшен) или чувашин. N. Вăл мана хирĕç (в ответ) каларĕ: чăвашла кĕнекесем пирĕн валли мар, крешĕнсем валли кăна вĕсем, терĕ. N. Ăна пуринчен ытла крешĕн тутарсен шкулĕ тĕлĕнтернĕ.
крымская шапка. N. † Чей курки тытни, сахăр хыпни, крымкка çĕлĕкли — пирĕн вăл.
то же, что тăтăрха. N. Вăл тăпра çуртра пурăнать... вăл çуртăн тĕрекĕ кĕве тăтрăкĕ чухлĕ те çук.
потомство, род, родственник. СПВВ. Х. Тăхăм, отпрыск, род. Ib. Çавăн тăхăмĕ вăл.
одевать, надевать (на кого-нибудь, что). || Обувать. N. Атте контине пĕлтереп: каярах орана тăхăнтараççĕ эпир килте туваканине, шокăшлаççĕ анраса çитет тесе. || Вдевать. Янтик. Чăпăркканăн аврин варрине шăтараççĕ те, çав шăтăка çинçе кантра тăхăнтараççĕ, çавна ал чикмен, теççĕ. || Унизывать. || Насадить. Альш. Юпасем лартса, икĕ юпаран хулăн патак шăтарса тăхăнтарса... (Çĕнĕ вут кăларни). Изамб. Т. Ул шăлсем çине тупан пуçне пĕрер йывăç тăхăнтараççĕ (о санях). Орау. Алăри çĕрре кăларса патак çине тăхăнтартăм. Ib. Урапа кустармине тĕнĕлтен кăлартăм та тимĕрçе патак çине тăхăнтарса туртса (кустарса) карăм. || Бить, ударить. Юрк. Унччен те пулмаст, хай пул арăмĕ балык вырăнне уринчен сăран пушмакне хывса йăтса кĕрет те: акă сана балык, тесе хай пупа, ӳсĕрскере, пуçран тăхăнтара пуçлат. Орау. Пуçран тăхăнтарать те тăхăнтарать. Ib. Ку тата ĕнсерен тăхăнтарма тытăнчĕ. Хурамал. Çавăнпа вăл салтака палланă та алăкран кĕнĕ майпа салтака çиленсе чăмăрпа тăхăнтарса ячĕ, тет.
понуд. ф. от гл. тăхăнтар. КС. Кĕпине тăхăнтарт. ЧС. Шурă кĕпе, шурă сăхман, кăçатă тăхăнтартса турă кукăрне вырттарчĕç. НАК. Килтен тухса кайиччен (перед отьездом невесты из родительского дома) хĕр ашшĕпе амăшне, пичĕшсене, шăллĕсене, йăмăкĕсене стел хушшине лартса пурне те кĕпе тăхăнтартса хăварать. Ib. Туйя тăхăнтартса каймалли хăмăтсене, кутлăхсене, йĕвенсене, килкепесене тикĕтлесе, пĕрешкисене çутатса хураççĕ. Орау. Эпĕ урапасене çу сĕрсе тăхăнтартса хатĕрлерĕм, кӳлес те каяс анчах. || Насадить. Шурăм-п. Вăл вăрманта патак (туя) тупрĕ те, ăна чĕрес хулăпне тăхăнтартса пĕр вĕçĕнчен хăй тытрĕ, тепĕр вĕçне Марье йăттарчĕ. || Бить, ударить. Шурăм-п. № 4. Эпĕ ăна пĕр-иккĕ тăхăнтартрăм та-ха (= хĕнерĕм), КС. Хăлха чиккинчен тăхăнтартнă.
назв. божества. СПВВ. Эй тӳсĕмлĕ тăхтаççи! çылăх шалчине ан лартах, вăл тулассине ан кĕтех. См. Магн. М. 62, ЗЗ.
толкать. Ала 74. Çакă Кăвал ачисе алăк хыçне тĕкрĕмĕр. N. Манăн çăварсем питĕрне ларчĕçĕ, çăкăр çиме памастчĕ, аран-аран пĕрер тĕпренчĕкĕн пурнепе тĕксе кӳртсе çатăмччĕ. Сюгал-Яуши. Вара ăйăра шыв хĕрне илсе кайнă та, шăтăка тĕксе янă. Имен. Эпĕ ăна тĕксе ятăм çуна çинчен, лашине пушăпа çапрăм та, тартăм. В. С. Разум. КЧП. Алăка сасартăк тĕкрĕм те, уçăлсах кайрĕ. Ib. Порис тĕксе ярать. Орау. Эп ун киммине çыран хĕрнелле сĕтĕреп, вăл шалчапа çырантан тĕксе шалалла туртăнать. Е. Орлова. Кĕсменпе чултан тĕксе кимме тапратса ятăм. Я оттолкнулся от камня и поплыл. Ib. Çтенаран алпа (урапа) тĕксе уйăрăлтăм. Я оттолкнулся от стены. N. Халăха вĕрентес ĕçе, епле те пулсан, майлаштарса, малалла тĕкесшĕн пулнă вăл. Çамр. Хр. Тенкел ури илсе Çтеппанăв куçне тĕксе шăтарнă. || Касаться. N. Патакпа тĕкрĕм, коснулся. || Кан. Пĕр пулккă сурăх пĕр пĕрин çине пуçсене тĕксе, кашăлтатса каяççĕ. || Бодать. Ишек. Тĕкрĕç, тĕкрĕç, тет те, хĕрне мыйрисемпе, вĕлерсе прахрĕç. Скотолеч. 26. Ĕнесем час часах пĕр-пĕрне мăйракисемпе тĕксе шăтараççĕ е тирне чĕрсе яраççĕ. А.-п. й. 108. Качакисем ăна ирччен пĕтĕмпех тĕксе вĕлереççĕ. Сятра. Такасам ирччен хора тĕксе пăракнăç, тет. || Трогать, задевать. Пшкрт. Тĕк= тив. || Поджечь. Курм. Кăраççын сапса вот тĕкнĕ. Кан. Çын тĕкнĕ теççĕ. Говорят, что от поджога. N. Вот тĕкнĕ. || Запирать. Яргуньк. Алăк тĕкрĕн-и? Запер ли ворота засовом? || Сомкнуть. Яргуньк. Пĕр пуç чĕнчĕ, тет: пушалстă мана кĕлеткепе пуçа тĕксе хăварччĕ, терĕ тет. Шибач. Çав кӳлĕри шупала аллисене хире хирĕç тĕксе çав шупала йăваласа сĕркелесе сыпăнчĕ. || Черкнуть. Орау. Вăхăт пулсан пĕр икĕ сăмах тĕксе ярсан аван пулĕччĕ. Ib. Мĕскер çыран? — Салтак патне хут ярас-ха, кăшт хамăр епле пурăннине пелтерес.— Маншăн та эппин пĕр-ик сăмах тĕксе хур. || Дать взятку. Орау. Леш сутийине тĕкнĕ те, ун майлă турĕç. Он сунул взятку судье, потому присудили в его пользу. || Намекать. N. Сăмах тĕксе ян яр. || Тыкать (в землю).
упираться. В. Олг. Хăма çомне тĕкĕнет. Малт. шк. вĕр. фиç. 34. Мĕншĕн чукун çул сарнă чух, релсăсене пĕр-пĕрне кăшт тĕкĕнмелле мар туса хушăсем хăварса хураççĕ? || Касаться, прикасаться, коснуться. Эпир çур. çĕршыв 20. Мал енчи чиккинче пирĕн çĕр ункă урлă каçса Сĕлескер ятлă ял патĕнче Çĕрпӳ уесĕн чиккине пырса тĕкĕнет. N. Санăн ултă пуçу, ман аллăри хĕç тĕкĕнсенех, пĕр пуç тĕшне те тăрас çук. Ст. Яха-к. Ярăнса аннă чухне хăшĕ çынсем айне пулнисем кăшкăраççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ аран-аран çуна хĕрринче тĕкĕнсе пыраççĕ. (Çăварни). || Задевать, дотрагиваться. N. Сана вăл сăмахсем тĕкĕнеççĕ полсан та... Кан. Вăл йĕрке кил вырăнĕсене танаштарнă çĕре тĕкĕнмест. Н. Сунар. Ан тĕкĕнех, ӳкетĕп. (Капля). || Лезть (куда, к кому). || Приставать. Синьял. Ан ти, Тимахви, ан ти, Тимахви, тимен çĕртен тĕкĕнĕп. (Коршанкă). || Соваться. || Зариться. N. Япаласене тĕкĕнет. N. Ăна тĕкĕнмен эп. || Прийти в упадок, в расстройство. Бижб. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çиет, тет, ăннă выльăх пăхне çиет, тет. КС. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çинă тет. Ib. Пурăнăçĕ ман ахаль тĕкĕнсе пырать: тырри пулмарĕ, выльăхсем вилсе пĕттĕрĕç, çитменнине тата ачи чирлерĕ. Çĕнтерчĕ 9. Çитмен пурнăç хăйне хăй тĕкĕнсе пырать. N. Тĕкĕннĕ пурăнăçа аталантарма йывăр. N. Тĕкĕнсе çитрĕç. У них неудача во всех делах. N. Анчах ун чухне хресченсен хĕн пурăнăçĕ çавах юлнă: çуклăх пурнăç тĕкĕнсе çитни ĕлĕкхинчен пĕрте улшăнман. Чертаг. Тĕкĕнсе çитнĕ порнăç. Н. Седяк. Тĕкĕннĕ — çука юлнă çын. Шихаз. Пурнăç пĕр тĕкĕнсен çапла тĕкĕнсех пырать. N. Пурăнăç тĕкĕннипе тарăхса çитнĕ çын. N. Унăн пурăнăçĕ тĕкĕнсе пыра пуçланă. || Приняться. N. Унтан чавма тĕкĕнчĕç.
отталкиваться. N. Патаккипе тĕккеленсе пырать (на лыжах). || Орау. Пулас çын çав вăл, халĕ çичĕ çулта анчах, ĕç панче тĕккеленсе те çӳрет (занимается работой, постепенно привыкает к работе). N. Ку таранччен пурнап тĕккеленсе, валалла тем курмалла. (Авалхи калаçуран).
напрасно, зря, даром, попусту. Ашшĕ-амăшне. Пăртак хĕрхен хĕрне, мĕшĕн ăна тĕк-тăмалах хур тăватăн. Юрк. Кирлĕ мар çĕре вĕсем пире тĕк-тăмалах укçасем парса тăмĕçĕ. Ib. Мана тĕк-тăмал унта илес çук (не примут), кама та пулсан тĕкме кирлĕ пулĕ. || Зряшний. Юрк. Çав çын тĕк-тăмал çын ачиччĕ, янарал ачи марччĕ. Ib. Хăми çине çырса хунине курсан лешсем кулса, кăна ялан, тĕк-тăмал çынна, кашни сăмах хыççăн: „ваше сиятельство“ тесе, темĕн тĕрлĕ кула-кула ахăлтатса калаçса ĕçсе-çисе пурăнаççĕ. Ib. Вăл сăмахсем тĕрĕс мар, тĕк-тăмал самах çукран сăмах тупса калаçнисем, анчах.
крыжовник. Тюрл., Сред. Юм. N. Вăл пахчара улмаççисем те, чей йывăççисем те, тĕклĕ çырла йывăççисем те ӳсеççĕ.
перья. Аттик. Вĕсем вăл чăхăн тĕкне-çӳçне вилĕсем (покойники) илсе кайса хăйсем валли тĕшек-çăтар тăваççĕ, теççĕ. КАХ. Виçлĕ выльăх-чĕрлĕхе виçĕ карта тултарма пар, тĕкĕнчен-çуçĕнчен, шăкăнчен-пăхăнчен савăнтар, сĕмĕлле, çырлах, пит тури, кил. (Из моленья).
подпорка. В. Олг. Тĕкĕ пер, сделать солидную подпорку, подпирать. Ib. Ампара тĕкĕ персе (подперли амбар). Чăв. Ялĕ. Каштасем (у крыши) авăнма пултараççĕ, çавăнпа мачча çинчен (с подволоки) тĕкĕсем перес пулать. N. Кĕлетĕнчен тĕкки вăрăм. СПВВ. Кĕлетне касман, тĕккине хатĕрленĕ. (Послов.). || Засов. К.-Кушки. Тĕкĕ вăл вăрăм тимĕр, унпа хапхана пӳртренех питĕреççĕ. Тĕкĕ — это длинная железная полоса, ею запирают ворота прямо из избы. СПВВ. НН. Тĕкĕ – алăка шалтан чараклатса питĕрекен йăвăç. ЩС. Тĕкĕ — запор (в чувашском амбаре, сквозь отверстие в потолке спускается из верхнего этажа клети бревно, которое другим концом входит в отверстие пола и таким образом запирается дверь). Коракыш. Уйра тĕкĕсĕр кĕлет ларĕ. (Тĕтре). Собр. Пĕчĕкçĕ кĕлетĕн тĕкки вăрăм. (Чакак). || Пĕве тĕкки, запруда. || Подпорка у гайки (на мельнице). См. во II выпуске арман (кайккă, также тĕкĕ).
унизительное названине маленькой лошади, шагающей мелкими шажками и быстро. СТИК. Çак тĕкĕрти лаша!.. Çтан вăл пысăк лашана çиттĕр.
темноватый, мутный, несветлый. В. Олг. Кан. Тĕксĕм тĕсли час ирĕлмест (воск). СПВВ. ПВ. Тĕксĕм пӳрт, несветлый. Бгтр. Уйăх шурă тĕксĕм пулсан, ашăтать, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тĕксĕм — уçă курăнман япала. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать; тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнать. || Матовый. || Просвечивающий. || Пасмурный, сумрачный. Орау. Кунĕ те тĕксĕм те паян, темĕскерле ăйăх килет. И день-то сегодня сумрачный, что-то спать хочется. Питушк. Паян тĕксĕм сивĕ (çул йăвăр). Хорачка. Тĕксĕм çанталăк — ни сивĕ, ни ăшă, хӳел корăнмаст (пасмурно). || Мрачно, темно. О Японии. Çапла вилнĕ çынсене асăнакан праçнике японсем савăнса ирттереççĕ, тĕксĕм хуйхăрса çӳремеççĕ. В. Олг. Хоçи, лампă çутăрах яр, ĕçлеме корăнмас, тĕксĕм. || Угрюмый. ГТТ. Тĕксĕм çын, угрюмый человек. Зап. ВНО. Тĕксĕм çын — гордый, недоступный, неразговорчивый человек. Ст. Чек. Тĕксĕм çын. Вăл çын çынна чĕнсе илсе калаçмас, унпа калаçма тытăнсан аххута калаçмас, пуçне хăй ялан çĕрелле пĕшкĕртсе çӳрет. Вута-б. Тĕксĕм, неразговорчивый, наружный вид угрюмый. Ib. Ваççил вăл тĕксĕм çын. СПВВ. ИФ. Тĕксĕм — куç айĕнчен пăхакан. СПВВ. ФИ. Тĕксĕм — чĕнсе чĕнмен çын. Полтава З2. Тĕксĕм (мрачный) ватă Кочубей ĕнентерсе тупăшать (клянется). Альш. Унта-кунта тухса çӳренĕ çын мар вăл, килте кăна ларнă, тĕксĕм çын вăл (необщительный). N. Тĕксĕм çын противополагается уçă çын, гордый, недоступный, неразговорчивый человек. N. † Чашки-чашки вĕт йăви, касмасăрах полмас во (= вăл); юр пуçласа юрлама тĕксĕм çынран пулмас во. СПВВ. Х. Тĕксĕм, шероховатый, человек грубоватый, необтесанный. Ашшĕ-амăшне. Тепĕр кунĕнче Кĕркури иртенпех тĕксĕм, пĕр калаçмасăр çӳренĕ. Сред. Юм. Темме пит тĕксĕм çӳрет çав, пĕрте уçă çӳремес. || Глупый. Тюрл. Тĕксĕм янтар, мутный.
темнеть; тускнеть. Чăв. Ялĕ. Кайран çăмарта тунă майĕпе тĕксĕмленсе пырать, типсе каять, хуçăлса пĕтет, нимрен ытла çурăмĕ çинчи тĕкĕ. Ск. и пред. чув. 31. Янтракăн çамки çав пĕлĕт пекех чуччу патĕнче тĕксĕмлене тăрать. Таутово. Пăрмай пӳртре ларнипе ачасен сăнĕ тĕксĕмленсе каять (теряется свежесть). N. Тĕксĕмленсе пăх, смотреть нахмурившись. Дик. леб 48. Патшан çамки çинчи тирĕ пĕркеленсе, куллен кун тĕксĕмленсе пынй. N. Вăл тĕксĕмленет, ашшĕпе тетĕшĕнчен пăрăнса çӳреме тытăнать.
определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.
приходиться. Изамб. Т. Кĕме теплерен тĕл килмен. Ст. Чек. Сана кунта чăвашла калаçма тĕл килет-и вара? – Тĕл килмест (не приходится). || Случиться. N. Çав çулпа пĕр улпутăн иртсе пынм тĕл килнĕ. || Баран. 164. Час-часах тата тусем тăрринчен аялалла кĕрт татăлса анать те, хăй аннă çĕрте мĕн тĕл килчĕ, ăна çĕмĕрсе пырать. || Удаваться. Ст. Чек. Çырма тĕл килмест. Дик. леб 38. Вăл пулмасан, пире хамăр çуралса юратса ӳснĕ çĕр-шывăмăра килсе курма нихăçан та тĕл килмĕччĕ. Если бы не было этого утеса, нам никогда не удалось бы побывать на нашей родной земле. || СЧЧ. Пĕр юпа шăтăкĕнчи улăма сирсе пăхрăм та тĕлех килчĕ: хай йĕрĕх пĕрни вырта парать (лежит тут как тут!) || Ладиться. N. Тĕл килмесен, если не подадится (дедо).
намечать направление. Альш. Каятăп хай хăй çутине тĕллесе. Собр. Эпир килтĕмĕр ушкĕнпе хăтаçĕм килне тĕллесе. || Указывать (рукой) направление. Шорк. Хĕвеле аллупа ан тĕлле, пĕлĕте аллупа, масара аллупа ан тĕлле, терĕ. Хăр. Паль. ЗЗ. Тĕллесе кăтартать. Ачач 82. Митюк çурчĕ умнелле тĕллесе кăтартнă пек тăвать. || Наметить. Изамб. Т. Усем те пăсмасан, ывăлĕ те кăмăлласан, вара çав тĕлленĕ хĕре хăтана каяс пулать. || Юрк. Санăн çемйӳ пурне-мĕнне пĕлсе тĕллесе туса тăмаççĕ, тухса кай, теççĕ. || Смотреть пристально. Пшкрт. Мĕн тĕллесе пăхан мана, кормасатни мĕн. Ачач 103. Пасар кунĕ халăх хушшине лайăхрах пăхманни, асăрхаманни, кашнинех куçран тĕлле-тĕлле лартса иртерсе яманни ниçта та хăварман. Хорачка. Мана тӳрех тĕллесе пыхрă (пристально). N. Мана ӳкересшĕн куçĕсене ман çине тĕллерĕç. || Целиться, взять на прицел. Шорк. Вăл пăшалпа мана алăран тĕллерĕ. Вăл пăшалпа ман алла тĕллерĕ. Вăл ман куçран тĕллерĕ. Вăл ман куçа тӳрех тĕллерĕ. N. Салтаксам пăшалсене харăс тĕллеççĕ. N. Эпĕ тилле (перес тесе) пăшалпа тĕллерĕм. Изамб. Т. Эп тĕллесе тăнă чухне кайăк-кăвакал вĕçсе карĕ. N. Эсĕ мĕне тĕллерĕн? Пшкрт. Эп пăшалпа çынна тĕллерĕм. N. Çавна ку тĕллесе сăнăпа чике пачĕ тет. N. Çак çын пыракан çул çинчех пĕр кайăкра çӳрекен çын кăвакала пăшалпа перес пек тĕллесе тăрать, тет. Б. Олг. Эп пăшалпа тĕллетĕп молкача, молкача пертĕм тытрăм. Вир-ял. Ултă пăшалпа тĕллесе ултă пăчăр тытрăмăр. Шел. 98. Пăшалĕсемпе кăкра тĕллеççĕ. СТИК. Салтаксем пăшалĕсемпе тĕллерĕç. Солдаты прицелились из ружей. Синерь. Эсĕ те мана виçĕ хут пăшалпа тĕллерĕн. || Целить. N. Пĕр маях мана тĕллерĕ. Раав. 122. Тĕллесе пыран инкеке-синкере сирсе яр. N. Тĕллесе кала, прямо сказать (на кого).
цель, определенное место. В. С. Разум. КЧП. Вăл пит нумай каларĕ те, шатах çырма пултараймастăп, кĕт тĕлли-паллине анчах кăтартса çыратăп. Ачач 7. Тахшин çине хытах тарăхма тăчĕ те, тахăшне тĕлли-паллипе шыраса тупма пуç вăйĕ çитеймен пирки, çавăнтах тата хăйне хăй пусарса хучĕ.
бесцельно (напр., смотреть). N. Хаос — йĕркесĕрлĕх, пăтранчăк, тĕлли-паллисĕр. N. Пурăнăç вăл янтăпа пулмасть! Акă сăмахран ăмсанмаллăх тĕсĕ те çук кăпшанкă, е тĕнчери тĕлли-паллисĕр чи пĕчĕк чĕрĕчун. Вĕсем те пурăнăçра кирлине вăрçса илеççĕ. N. Тĕлли-паллисĕр çулпа çӳрерĕмĕр.
местами. Б. Янгильд. Юр тĕллĕн анчах юлнă. || КС. Ку чир мĕншĕн ман тĕллĕнех килсе çакланчĕ-ши (именно со мной). Ib. Вăл çул ман ана çумĕнчи анасем çинче пулмарĕ, ман тĕллĕнех аван пулчĕ. Т. Григорьева. Пирĕн тĕллĕн тăшман пĕтмерĕ. || Против. КС. Пире тĕллĕн пурнать (против иас). || Сам собой, отдельно. ЧС. Пысăккисем хăйсен тĕллĕн ĕçсе çӳреççĕ. Ачач. 107. Мĕнле курасчĕ ăна! тесе çухăрса янă вăл хăй тĕллĕнех. Сл. Кузьм. ЗЗ. Çавăнтан кайран çĕр çынна мĕн кирлине хăй тĕллĕн ӳстерми пулнă. || Сам по себе. ЧК. 1500 гектар çинче хăйсем тĕллĕн шăтакан йывăçсене пăхса çитерме тытăннă.
встретить, встретиться, повстречаться, встречаться, ЧП. Хура лаша тĕл пултăм. А.-п. й. 87. Ак тĕл пулчĕ улпута. {{anchor|DdeLink218312619674728}} Ib. 96. Мăн çул çине тухсанах, тĕл пулать вăл пĕр çынна. Ib. 14. Çӳресен-çӳресен, пĕр мулкача тĕл пулчĕ. N. Кăшт тăрсанах, пĕр ăстах тунă ака пуçĕсем тĕл пулнă. N. Катови пӳрт тĕл пулсан, куçарса лартма темĕн чухлĕ каймĕ. Ст. Чек. Каят-каят та, пĕр çурта тĕл пулат, унта вунпилĕк хĕр авăрласа ларат. N. Килсен килсен, хайхи салтаксем çăва тĕл пулчĕç. ГТТ. Ĕмĕр тăршшĕнче пĕрне пĕри тĕл пулмăпăр, тесе каламалла мар. Этемпе этем тĕл пулать вăл, теççĕ. А.-п. й. 55. Кайсан-кайсан, йăвана пĕр мулкачă тĕл пулчĕ. Ib. 15. Пырать-пырать, нимĕнле кашкăр та тĕл пулмасть. Ib. 7. Пĕр вăхăтра мулкач, кашкăр, упа пĕрле тĕл пулаçççĕ те канашлаççĕ. Кн. для чт. I. 10. Вĕсем пĕрле тĕл пулса (встретившись) калаçа пуçланă. N. Малтан тĕл полакан çынах мана вĕлерет. Меня убьет первый встречный. Регули 222. Эп она поплекене тĕл полтăм. N. Кăçал çав Иван Иванчпа Никанор Никанорч иккĕшĕ вăрманта тĕл пулнă. Бгтр. Кайсан-кайсан, пĕр çоран çын тĕл полчĕ. || Наткнуться, натолкнуться, попасть во-время. НР. † Олăх тăрăх ут çолтăм, хуна юмана тĕл пултăм. На лугу я косил, на молодой дуб наткнулся. Завражн. Унтан хытă пĕр-пĕрĕн çинелле тĕкĕшесшĕн чопса пынă, анчах поçĕсем кĕсен тĕл полайман, пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă (козлы). Череп. Яшка антарнă çĕре тĕлех пултăм. N. Вĕсем пурте сисмен çĕртенех танатана тĕл пулĕçинччĕ. Дик. леб 34. Ури айне тĕл пулнă типĕ çулçăсем чаштăртатни те илтĕннĕ ăна. Слышала шуршанье каждого сухого листка, попадавшегося эй под ноги. || Увидать. НР. † Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чун савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидала его сидящим рядом с другой девушкой. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çолпа, хора йосç-и тĕл полтăм. Шла я, шла по дороге и увидела черного горностая. || Найти. НР. † Йори карăм вăрмана çăка йăвăç шырама; çăка йăвăç тĕл полтăм йоманпала йонашар. Нарочно пошла я в лес липу искать; нашла липу рядом с дубом. || Дойти. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çулпа, çич çул юппи тĕл пултăм. Шел, шел я по дороге и дошел до расяутья семи дорог. || Попасть в цель. N. Пăшалне илнĕ те, печĕ, тет, виççĕшне те тĕлех пулнă. || Застать, оказываться. Альш. Хĕрĕпе ывăлĕ таçта тухса кайнă тĕл пулат, тет. Ib. Кайăкĕ таçта кайнă тĕл пулат, тет. Бугурусл. Эпĕ, киле таврăнмассерен, манăн паппируска çынсем туртса янине тĕл пулатăп. Каждый раз, когда я возвращаюсь домой, мои папиросы оказываются выкуренными. || Вĕлле хурчĕ 5. Çамрăк амăш, хĕвеллĕ çанталăк пулсан, кăнтăрлапа вĕллерен сăрăпа тĕл пулма (çыхланма) тухса вĕçет.
относительно. Менча Ч. Вĕсенĕн ку тĕлешрен (по этому предмету) тата урăх йăласем те пур. Н. Шинкус. Пăсташ тасатас тĕлешĕнчен. Календ. 1907. Чир тӳрлетес тĕлешрен ĕç пит начар. N. Çиме тĕлешĕ питĕ хĕн. N. Вăл тĕлешрен Иван аптрамас. N. Пур тĕлешрен те, во всех отношениях. Баран. 38. Выльăх-чĕрлĕх тĕлешĕпе нумай калаçса ларнă (говорили). || Причина. N. Нумай пулмаç çак яла тырă расверски тĕлешĕпе рабочисем килсе кайрĕç. N. Пасар кунĕсенче суту-илӳ тĕлешĕпе çав хулана час-часах çӳренĕ. || Чем люди живы. Улпут майри атă тĕлешĕпе ячĕ те, тет.
сон. КВИ. Çамрăк кунсем, ыр кунсем иртсе кайрĕç тĕлĕк пек. N. Ашшĕ-амăш вилнине тĕлĕкри пек астунă. Ст. Чек. Тĕлĕкре камăнне те пулсан çĕнĕ пӳрт курсан, ун çемйинче çын вилет, терĕ. Сред. Юм. Тĕлĕк çинех полчĕ. Çывăрса тĕлĕк тĕлленсе выртнă çĕртен кам та полса пырса тăратсан калатчĕç; вара çав тĕлĕк пырса тăратакан çынна полать, тетчĕç. Артюшк. Ăстарик арăмне каланă, тет: тавай ачасене мунча кӳртсе тĕлĕк кăтартма выртарар, мĕн пуйтарĕç тет; кусем мунча кӳртсе ачисене тĕлĕк кăтартма выртараççĕ, тет. N. Сан тĕлĕкӳ акă мĕн пуласса курăннă. Орау. Тĕлĕкре мар пек, будто наяву, а не во сне. N. Ирхи тĕлĕк çынна пулать, терĕ. Утренний сон, говорит, относится к чужому человеку, пришедшему в этот дом. Сятра. Тĕлĕкре тора çисен, е çĕтсен, ĕнет е кайăк полмас, тетчĕç карчăксем. N. Сире тĕлĕкре питĕ курап. N. Эсĕ чирленине эпĕ пиçмо илечченех пĕлнĕ тĕлĕкпе. N. Мĕне пулĕ вăл тĕлĕк. Моркар. Тĕлĕкре хорăна касса ярсан, килте хĕрарăм вилессе, йоман кассан, арçынна полать, тетчĕç. N. Ман тĕлĕк те вилмеле катартмас-ха. Сятра. Çапла калатчĕ: çырмара аташсан, тохимесен — чиртен соалмас, тохирсен — соалирет; тĕлĕкре ут тарсан, арçына лайăк мар; тĕлĕкре вĕçсе çӧресен, çитĕнет; тĕлĕкре орапапа чопсан – соя, халăк сойи – лайăк мар. ДФФ. Чăвашсем тата юмăçсене тĕлĕк курма калатчĕç. Юмăçа тĕлĕк курма пиçиххи е урăх япала кайса паратчĕç те, çывăрнă чух ăна пуç айне хурса çывăрма калатчĕç. Ирхине вара юмăç тĕлĕк тăрăх чир мĕнтен пулнине, ăна епле тасатма кирлине „каласа кăтартатчĕ“. Ĕлĕк чăвашсем тĕлĕке пит ĕнететчĕç. Пирĕн анне калатчĕ: эпĕ тĕлĕкре тутар улпутне курсан, вăл кипĕт киремет пулать, вырăс улпутне курсан, вăл çĕн-ыр киремет пулать, Чăрăшри Микулай вăртахлăма курсан, вăл Ишекри Микул турă пулать, тетчĕ. СЧУШ. Тĕлĕкре арман авăрсан, вăрçă пулать. Рак. Вир тайăттăм, тăванăм, çырайăттăм, ман тĕлĕке мĕскер кĕрĕ-ши. ЧП. Ăйăхра курнă тĕлĕк. Расск. Çасран вăл юри çывăрмасăр тӳссе пурăннă. Сунчел. Эпĕ ăна (его) халĕ тĕлĕкри пек анчах аçтăватăп. Изамб. Т. Тĕлĕк каласа пар, рассказывать сон. || Ой-к. Вăл тĕлĕкре чухне акă мĕн курнă. || Орау. Тĕлĕк кайса патăм та-ха, ыран тата, кайса пăхсан, мĕн калĕ. Сред. Юм. Тĕлĕк патăм. Кирек мĕн пысăк ĕç тума тытăнас оммĕн йот çын пуç айне хăй япалине кайса хоратчĕ, вара çав пуçелĕк çинче çывăрнă çын корнă тĕлĕк пуçайне япала пырса хонă çыннăн полать, тетчĕ. || N. Ман ятпатĕлĕк асăнса пăхăр-ха. (Из письма). N. Çак тĕлĕке уйласа ярăр çыру. || Сред. Юм. Тем тĕлĕк хыптарнă, хам тин пасартан тавăрнтăм, чашăк илме астуман та (память отшибло). N. Тем тĕлĕк хыптарнă. (Говорят, когда забыл). || N. Эп кона тĕлĕке те илмен. И не думал, и не предполагал. Чума. Докторсем пирваях вăл чума икенне тĕлĕке те илмен. || Призрак навязчивый. N. Каç выртсан та, тĕлĕке кĕретĕн. N. Тĕлĕк комат тĕслĕ. || Несметливый, ротозей. КС. Сред. Юм. Эй тĕлĕк, эс те тĕлĕкпе çиç çӳрен çав. Так называют того, кто сделал что-нибудь не так, как следует. Орау. Е-е тĕлĕк, хăй аллинчи алсине шыраса çӳрет.
дивиться, удивляться, изумляться. А.-п. й. 77. Хунĕ Ваçлейрен тĕлĕнет. Тесть удивляется. Ib. 69. Ай-уй,— тет Ерхип арăмĕ тĕлĕннипе. Ib. 35. Трашка ачисем тăрна патне çитеççĕ те, шалт тĕлĕнеççĕ. Капк. Хальхи саманара ачасем пурте çавăн пек. Çулĕсене кура мар ăслă,— тет тĕлĕнсе. ЧС. Эпĕ пушар енелле пăхса тĕлĕнсе ларатăп. N. Эпĕ пĕлнинчен тĕлĕнмелли çук, эс пĕлменнинчен тĕлĕнмелле. Неудивительно, что я знаю, но удивительно, что ты не знаешь. N. Унăн калаçнинчен тĕлĕнмелле. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 13. Тепĕр тĕслĕх (пример) тата тĕлĕнмеллерех. N. Тĕлĕнсе хытсах каймалла. N. Ăна хирĕç калаçакан улпутсем вăл сывалнинчен тĕлĕне юлнă. СТИК. Кун акăшĕсем йăлт (сначала написал шалт. потом зачеркнул) тĕлĕнсе каяççĕ: мĕнле ку Иван пуракне час тултарат, эпир темĕн чул тăрмăшсан та тултараймаспăр? тесе тĕлĕнсе аптраса çитеççĕ. N. Вара унтан мĕн тĕлĕнмелли? || Задуматься. Кив-Ял. Пире саван ан кĕттĕр, кĕттĕр-кĕттĕр, тĕлĕнтĕр. (Вăй юрри). К.-Кушки. Тĕлĕнсе лар, в задумчивости. Альш. Шухăшласа тĕлĕнсе ларнă чухне ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. Юрк. Хура сăран алса тулĕ, ырă ут тăварнă чухне пулинччĕ? Ай-хай милай хамăр тăван тĕлĕнсе ларнă чухне пулинччĕ. Рак. Тĕлĕнсе хуйхăрса ларнă чухне çак юррăм пусарчĕ хуйхăма. Б. Олг. Тĕлĕнсе шохăшласа çӳрет çа çын (задумчив). Юрк. Тĕлĕнсе, тĕлĕрсе ларнă чухне юрă уçат пирĕн кăмăла.
дремать. СПВВ. МС. Анчах тĕлĕрсе кайсаттăм, тăратрĕç те (о сладком полусне. Обозначает оттенок сладости. СТИК.) Йӳç. такăнт. 6. Чуп час!.. Тĕлĕрсе çӳреттĕр. N. Тĕлĕрсе карĕ, сидя задремал. Хурамал. Ларнă çĕртех тĕлĕрсе кайнă (çывăрса кайнă). Орау. Эп пăртак тĕлĕрсе илтĕм эсĕ киличчен. Слеп. Ах тĕлĕрсе кайрăм янчах, эс мана тăратрăн. N. Тепĕр кунне Аксенов хăй сакки çине выртнă та, анчах тĕлĕрсе кайнă. Дик. леб 38. Çапла вĕсем пĕтĕм вăрăм çĕре калаçса ирттернĕ, ире хирĕç анчах кăшт тĕлĕрнĕ пек пулса илнĕ. Так они проговорили всю ночь и задремали только перед самым рассветом. Шурăм-п. Ывăнсан ыйхă та килет, пурте çывăраççĕ: пĕр хуçа анчах тĕлĕрсе те каясшăн мар. Полтава 60. Уçă сывлăш тĕлĕрет, ыйха çĕнсе тăраймасть. СПВВ. ИА. Çыврас умĕн тĕлĕрсе выртатăн. Шорк. Тĕлĕрес, немного поспать, подремать. СПВВ. Тĕлĕрет çывăрнă-çывăрман çын. || Думать. Кан. Ун чух ытти ялсем ун çинчен тĕлĕрме те пуçламан. Сред. Юм. Тем шохăша кайнă ĕнтĕ, пит тĕлĕрсе ларать (погрузился в думу), эпир сăмахланине те илтмес. Турх. Пит-куçĕпе салхуланса чавса çинче тĕлĕретчĕ. Тюрл. Тĕлĕрсе тăрать, задумался. || Грезить. || Хмуриться. Юрк. || N. Хуйхăпа чунăм тĕлĕрсех кайрĕ. Турх. Йышĕ (их хозяин) пӳртре тĕлĕрсе: а-ах! тесе хуйхăрать. || Смотреть пристально. Ст. Чек. Тĕлĕрсе пăхать; тилмĕрсе пăхать. || Сред. Юм. Пĕрмай пĕр тĕле пăхса пĕтĕм куç тĕлĕрсе кайрĕ. || О сохр. здор. Вăл чир лашана е ĕнене ерсен, вĕсем салхуланаççĕ, тĕлĕрсе пуçне усса тăракан пулаççĕ. СЧУШ. Тепĕр кунне амăшĕ апат çисен, лахханти çăра шывне ĕнине пама тухнă, курать, ĕни çимине çимест, тĕлĕрсе тăрать.
относительно. Альш. Вĕсене е Куславкканалла е Шупашкаралла леçе-леçе хăвараççĕ, тет, пирĕн ялсем. Анчах эпĕ вăл тĕлĕше пĕлсех каяймастăп вара. Бес. чув. 4. Ĕç тĕлĕшне вăл çамрăкранпах лайăх вĕренсе пынă. N. Акă мĕнтен ан намăслан, акă мĕн тĕлĕшрен суя намăс пирки ан хĕрел. ЧС. Анчах пурнăç тĕлĕшне тыта пĕлеймерĕмĕр (не сукели жить), çапла ĕнтĕ намăссăрланса сĕтĕрĕнсе çӳретпĕр (так говорили нищие старухи). N. Эй, ывăлăм, пур тĕлĕшрен те кунĕ пул. N. Вăл сирĕн патăрта пăртак пурăнас тĕлĕшрен эпĕ пĕре пăсăлмастăп. N. Çĕр çинче пур тĕлĕшрен те таса çын никам та çук. N. Пурлăх пухас тĕлĕшĕнчен калаçсан... N. Çынна хăртас тĕлĕшрен вăл пит куштан вара. N. Мĕн тĕлĕшпе эпĕ ку тĕрлĕ сан кăмăлна тупрăм та ĕнтĕ. Бес. чув. 6. Вăлах Микулая тĕн тĕлĕшпе нумай ăнлантара-ăнлантара панă. N. Эсĕ ман арăма анчах ан пăрах. Ун тĕлĕшĕнчен кăмăллă пул. Сет-к. Вăл тĕлĕшĕнчен (вăл тĕлĕшрен) эп аптрамастăп. Кан. Кирек хăш ялта хăйĕн уйрăм ăсталăх ĕçĕ паллă пулать: хăшĕ тир ĕçсемпе, хăшĕ чăпта тĕлĕшпе. N. Тытнă кайăксене сутас тĕлĕшпе. ЧК. Колхозсенчи тата шкулсемпе районри учрежденисенчи физкультурниксем граната ывăтас, сикес, чупас тĕлĕшпе спартакиадăна хатĕрленме тытăннă та ĕнтĕ. N. Январ уйăхĕнче тухмалли шурналсене вăхăтра кăларас тĕлĕшпе те типокрафире хăнт та тумаççĕ-ха. Истор. Анчах тăшмана тавăрас- тĕлĕшреи пит хытă чĕреллĕ пулнă. || Повод. О сохр. здор. Хура халăх хушшинче çак тĕлĕшпе (по этому поводу) темиçе тĕслĕ урăх сăмах та илтме пулать. Бес. чув. 15. Микулай: мĕн пухăвĕ тата? тесе ыйтрĕ, анчах ача пуху мĕн тĕлĕшпе пулнине пĕлмен. || Для. Патшалăх тĕлĕшĕнчен ĕç пит нумай. Сред. Юм. Он тĕлĕшĕнчен тем те килсе тохĕ, пит телейлĕ мар-и ô. N. Анчах мĕнле ырă çын тĕлĕшĕнчен те усаллăх тупăнать. Сл. Кузьм. 159. Сирĕн тĕлĕшрен тумаллине вăй çитнĕ таран турăмăр. Ib. 43. Ĕнтĕ эпĕ санăн тĕлĕшĕнчен тăвас ĕçе турăм. || Из-за. Кан. Çав тĕлĕшпе чирленĕ шултăра выльăха йĕтĕн е кантăр çăвĕ памалла. N. Вара Иван вăл тĕлĕшпе çулталăк та çичĕ уйăх хурлăх курса, тертленсе пурăнмалла пулнă. || С. ЧС. Ыйхă тĕлĕшпе нимĕн тăва та пĕлместпĕр. || О, об. N. Вутă тĕлĕшне тата çырса ярăр. N. Сан тĕлĕшĕнтен савăнса хĕпĕртем. || По. N. Эпĕ пĕре хамăн тĕлĕшпе шухăшлап, пĕре сирĕн тĕлĕшпе. || Через. N. Аçу миçе тенкĕ усă кӳчĕ утă тĕлĕшпе. || Шашкар. Чĕрне хори тĕлĕшне те тăрмастăп.
(сам) один. N. Ăна вăл хăй пуç тĕлĕшĕн шухăшласа кăларнă (выдумал сам).
то же, что тĕлĕшĕн. N. Хам пуç тĕлĕшшĕн шухăшлатăп: мĕн тĕрлĕ хуйхă курса пĕтрĕм ĕнтĕ, ăшăм-чиккĕммĕм тĕрлĕ çунчĕ... тетĕп. N. Унăн куçĕнчен нимĕн те ӳкес çук. Вăл ĕмĕр витĕр курса тăрать, ун тĕлĕшшĕн нимĕн те тĕлĕнмелли çук. Полтава 15. Пĕччен хăй пуç тĕлĕшшĕн шухăшласа çӳретчĕ. Шибач. Поç тĕлĕшшĕн попляса çӳрет (бормочет).
пылать, гореть большим пламенем. СПВВ. Сред. Юм. Типĕ олăма пĕр вăт тивертсе ятăм та, ахаль тĕлкĕшрĕ анчах. Ib. Хоран ай эп кĕнĕ чохне йăс-йăс çиç туса выртать, халь хорса толтартăм вĕт çонкăс та, ахаль тĕлкĕшет анчах. Ib. Вăтта пĕр чăртса ятăм та тĕлкĕшет анчах. Ib. Кăмакари вăт тĕлкĕшет анчах (горит пламенно). Ib. Хоран айне чăртса ятăм та тĕлкĕшет анчах. Тюрл. Пӳртсене вут хыпнă та, тĕлкĕшрĕç (быстро, ярко сгорели). Сам. 30. Хаяр револютси хĕрсе тĕлкĕшсе хĕн-хур тĕнчине кĕллентернĕ чухне чăваш ĕç çынни те часах вăй илсе: этем-çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. || Зудить, чесаться. СПВВ. ПВ. Тĕлкĕшет — после крапивы жжется. СПВВ. Хыçсассăн тĕлкĕшсе тăрать (зудит). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) ерсессĕн, малтанах пурне хушшисем кĕçĕтеççĕ; унтан вара пĕтĕм çан-çурăм тĕлкĕшсе кĕçĕте пуçлать. Ib. Унăн (у отравившегося спорыньею) пĕтĕм çан-çурăм тĕлкĕшсе суракан пулать. Букв. 1886. Вĕтсе чарăнчĕ те, манăн çан-çурăмсем тĕлкĕшеççĕ-çке. N. Питрен çуппăрĕ те, пит халь те тĕлкĕшет (горит). А.-п. й. 46. Кашкăрăн ахаль те вут-кăвар ĕнтнипе çурăмĕ тĕлкĕшсе ыратать.
видеть сон, грезить. Лашм. Ай-хай, ай та миллай, хамăр савни тĕллĕнет-ши ăшă ăйхăнче. N. Патша ăнтан каят, тет, ку епле тупса килчĕ-ха эпĕ тĕлленнĕ лашана. Тайба Т. Ĕнтĕ ĕмĕр иртет, ĕмĕр иртет, каç выртса ир тĕлленнĕ ай тĕлĕк пек. || Бредить. Ст. Ганьк. Выртсан тĕлленсе аташса выртать (больной). || Предполагать; догадаться. КС. Ăна-ха вăл тĕлленеймаст те. Не имеет ни малейшей догадки о чем-либо. Кама 14. Ирт, лар кунталла. Мĕн тĕлленсе тăратăн унта урай варринче?
очень черный глухарь. Хурамал. Ку сăмахсене кала пĕлмен çын, хăй те вăл тĕм карăк.
(тэ̆мэ), бугор. Н. Карм. Янорс. Вара эпир пĕр тĕме çине улăхма пуçларамăр. N. Тури пай (луга) вă тĕмĕрех çĕрте те, тата пит пысăках та мар. Альш. Вăл тĕмере ăвăссем ӳсеççĕ. Ib. Аранçĕ тĕме пур унта (холм). Изамб. Т. Тĕме тĕллипе пирĕн ял курăнмас, ул ял тĕмере ларат. Сет-к. Атан çырми çил армансенчен леререх çам пак ик тĕме пур: пĕри пысăк, тепри пĕчĕк. Пысăккине мăн тĕме теççĕ (возвышение на ровной местности). || Курган. СТИК. || Возвышение. Орау. Пуçĕсем пĕр-пĕр тĕмерех вырăн çине ларса хура патаккине çантан утса яраççĕ (в игре). Эпир çур. çĕршыв 25. Етĕрне хули Сăрă шывĕ хĕринче, сулахай енче, тĕмерех вырăнта ларать. || Кочка. Стюх. Урамăрсем тĕме-тĕме, шуса килет пĕр çуна. || Бгтр. Алтатин конĕ тăмла йохса шăнса тĕме полсан, хăяр лайăх полать. || Яргуньк. Кайсан-кайсан вут тĕми варине çитсессĕн, çак вут çĕвĕç Хĕветĕре: эсĕ çак аршăн виçине пăрах, тесе каларĕ, тет. || Корень, пень. Собр. Пĕр тĕмере пилĕк шĕшкĕ. || Шишка. || Пяток (снопов). || Сред. Юм. Тĕме-кĕлле пĕчик ачасĕм кайăк тытма йортан копаласа тăваççĕ.
превратиться в кучу. N. Вăл тĕлте улăп урине салтса шаккасан тĕмелсе юлнă, тет. Никит. Çуркунне йытă йĕри тĕмелсе юлсассăн, пăрçа пулат. || Альш. Уйăх тĕмелет.
стать кочковатым, бугристым, расположиться буграми. Батыр. Çуркунне çул çинчи юр час каймасăр тĕмеленсе юлсан, урпа пулат, теççĕ. Альш. Елекка пахчи (лес) вăл тепле лап варринче тĕмеленсерех ларать. Ib. Сĕвепе Атăл хутлăхĕнче ялан та çӳлĕ сăрт пырать тĕмеленсе. N. Тепĕр çул пăхатăн, вăл вырăнта йăлт хăйăр тĕмеленсе кайнă.
назв. селений в Янтиковском и Яльчик. р.р. Кан. Çавăн хыççăн Тĕмер халăхĕ, вăл çĕре ĕçлеме пăрахнă — акман.
куститься. ХЛБ. Сĕлле ырашран икĕ хут ытла акас пулать, вăл ытти тырă пек тĕмлĕнсе каймасть.
дьшовое окно в стене. Зап. ВНО. Тĕнĕ, отверстие с задвижкой в стене выше печи (в курных избах); открывалось во время топки для дыма, а после топки, если в избе замечался угар. N. Тĕнĕрен тухан кăвак тĕтĕм, çӳле каять, пĕлĕт пулать. Питушк. Тĕкĕ уç-ха. Лашм. Чӳречĕрсем çинче салат турăм, тĕнĕ тулашĕнче типĕтрĕм; мăйăр хуппи çинче пылантартăм, икел хуппи çинче йӳçĕтрĕм. N. Тĕнĕ — алăк çинче çӳлте тĕтĕм кайма; кăмака умĕнче, тĕтĕм кайма, пĕрене касса шăтăк тунă. Ск. и пред. чув. 76. Çутă кӳртмест нимĕн те тĕнĕ пек çеç чӳрече. А.-п. й. 4. Тĕнĕрен тĕртрĕм те — кĕчĕ кайрĕ. Изванк. Унтан вара тĕнесене, вилнĕ çынсем ан пăхчăр тесе, ялта миçе ват çын вилнĕ, çавсене пурне те асăнса, унтан ан пăхăр, луччă алăкпа кĕрĕр тесе хупса питĕрсе лартрĕç. Хунă вăхăтра вилнĕ çын кĕлеткен курăнса тĕнĕрен пăхать те, ăна чĕрĕ çын курсан вилет тетчĕç, çавăнпа тĕнĕсене питĕрсе лартатчĕç. (Поминки). Чăвашсем 33. Çав пумилккене вилнĕ çынсем пит нумай пыраççĕ, терĕ. Ăна хăмăт виттĕр тĕнĕрен пăхсан, вăсем пурте курăнаççĕ, терĕ. Чураль-к. Ай пусăк пичи, пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет, çӳхеме те çисе ячĕ, такмакăма та çисе ячĕ, хама та çисе ярать. Баран. 8З. Пӳртĕн пĕр енчен çĕрпе тан туса тĕтĕм кайма тĕнĕ каснă. Ib. Тĕннин çӳлĕшĕ пĕр аршăн, вăл уçăлать те, хупăнать те. Сала 144. Ку пуртă илет те, тĕнĕ туса парать. СПВВ. МС. Тĕнĕ — кăмака çинчи сĕрĕм тухмалли шăтăк. СПВВ. ЕХ. Тĕнĕ — хура пӳртĕн стенине тĕтĕм тухмашкăн шăтарни. СПВВ. ФВ. Тĕнĕ — пӳрте стенана шăтарса пĕчик шăтăк тăваççĕ: вăт хутса çунтарсан сĕрĕм тухтăр тесе ăна уçса пăрахаççĕ. ЩС. Тĕнĕ — слуховое окно в черных избах. Изамб. Т. Ашшĕ-амăшĕ хăй килĕнчен кайнă чухне хăйĕн ачисене çапла каласа хăварат: астăвăр! килтен ниçта та ан кайăр; каç пулсан тула пĕччен и тухăр. Тĕнĕре калаçни илтĕнсен турчăкапа чышса çапла калăр: кунтан вăталăх тетесе кайрĕçĕ, çавăнта кайăр, кунта çук. Сред. Юм. Тĕнĕ или кошак чӳречи — алăк панчи пĕчик шăтăка калаççĕ. N. Тĕнĕ — вентилятор. СПВВ. ПВ. Тĕнĕ — форточка. || Дымовая труба. Баран. 17. Темиçе сукмак тăвать, темиçе тĕнĕ кăларать.
сила, мощь. Орау. Амăшне ĕçлеттерсе тĕнкине кăларнă, тет (мучил работою). N. Тетĕшсене пуçтара-пуçтара тĕнки тухрĕ, тет (замаялся). Ст. Чек. Хĕне-хĕне тĕнкине (или: ăннăран) кăларнă. Побоями довел его до того, что он стал непохожим на себя. Кама 62. Паян ăна çавăркаласа тĕнкине илчĕç. Урăх илсе килместĕп ĕнтĕ. Пĕтереççĕ, кăтарт тесе, ача курман пек. Юрк. Пăхăсăн, ху та килмерĕн, çыру та ямарăн, тĕнкеме анчах хăртса пурăнтăн. ПТТ. Анчах, те пур ялсенче те çапла: сĕрене пуçличчен пуçлаймасăр тĕнкисем тухаççĕ, мĕшĕн тесен пысăккисем, темтен, ăна пĕлместĕп, ваттисенчен хăяймасăр пĕри те, тепри те лаша утланса тухмасть. Хурамал. Çав ĕçе тăваймасăр тĕнкӳ тухать (не можешь скоро сделать). Ib. Выльăхсене киле исе килеймесĕр тĕнке хăрчĕ (= асапланса пĕтрĕм). Юрк. Çав ачам (ребенок) пит хастарлă пулмалла пек курăнат, халех култарса тĕнкене хăртат. Трхбл. Ман унта ĕçле-ĕçле тĕнке хăрчĕ (замаялся, измотался). Ib. Тĕнкине хăртнă, тĕнкисене хăртнă. N. Вăл та, тĕпленнĕ япала, ку кунччен çырса ямасăр манăн тĕнкеме хăртрĕ.
мир, свет, вселенная. Баран. 243. Мĕн пур типĕ çĕре пилĕк пая уйăраççĕ. Вĕсене тĕнче пайĕсем теççĕ. Качал. Сан пакки хитри тĕнчипа та çук. Ск. и пред. чув. 83. Ӳсĕр кĕрӳ пуçĕнче тĕнче вăр-вăр çаврăнать. N. Тĕнче-çанталăк, çут çанталăк. N. Тĕнче= çут тĕнче. КВИ. Алă çемçе, тĕнчере унтан çемçи ним те çук. Мягка рука своя для всех, пышней ее на свете нет. А.-п. й. 18. Вăл икĕ ураллă этем, çакă вăрманăн хуçи, унтан асли, унтан вăйли тĕнчере урăх никам та çук,-тет упи. Ib. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? — тет. Вара тĕнче тăрăх ухмах шырама тухса каять. Ib. 67. Унтан старик аптранипе: тĕнчере ухмах татах нумай пуль тесе, килне таврăнчĕ, тет. ГФФ. † Эй, пирн йор! Пирн йор пекки тĕнчере те полас çок. Ах, песня наша! Такой песни нет во всем мире! N. † Вăрманта йăвăç пит нумай, юман йăвăç паллăрах. Тĕнчере влаç пит нумай, совет влаçĕ вăйлăрах. N. Советсен Хĕрлĕ çарне тĕнчипеле мухтаççĕ. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, хаяр аслати капланса килет. Кĕмсĕртет, кисрет, тĕнчене чĕтрет, патша тĕрмине аркатса тĕпрет. Ib. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Ib. Чĕрене кĕрсе вырнаçнă хыççăнах уйăрчĕç-çке пире иксĕмĕре çак тĕнчери тискер этемсем... Ст. Чек. Тĕнчене евкелĕ пулчĕ: тĕнчене пĕлмелле пулчĕ= тĕнчене сарăлчĕ (мĕн çинчен те пусан). N. Тĕнче капла çаврăнать иккен. N. Тĕнчипах йăтăнсанчĕ, тийăн. БАБ. Пăсташ тасатакан хамăр патрах килсе кĕчĕ. Пĕркун тĕнче тăрăх (повсюду) икĕ эрне шыраса та тупаймарăмăр (такого человека). Никит. Тăта хăшĕ-хăшĕ тĕнче вĕçне çитрĕмĕр пуль тесе хăраса чĕтресе çеç лараççĕ (в засуху). Полтава 72. Тĕнче сасси мĕскĕне илтĕнмесĕр юлас çук. П. Пинер. Ухмаха тĕнче тикĕс. (Послов.). Коракыш. Пĕр тĕнче пĕтет, тепĕр тĕнче тухать. (Кунпа каç). СТИК. Эх, тĕнче такки мунча сакки! Альш. Тен çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнче (расселились). Ib. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать: тĕнчисене тикĕс тивет-ши? Тайба-Т. Çак килте камсем пур, тĕнчене тухса çӳренĕ çынсем пур (бывалые люди). N. Топ сассипе тĕнче çĕмĕрлет. N. Тĕнче çĕмĕрĕлсе çеç тăрать. ГТТ. Тĕнчене урлă турттараççĕ. || Орау. Юр та ирĕле пуçларĕ, кураксем те килчĕç, тĕнче киле пуçларĕ ачăсене валли, ак кĕç çула пулать. || НИП. Питĕ хĕвел хытă хĕртнĕ чухне тĕнче выляса тăрат, теççĕ (е: вăрмансем выляса тăнă пек курăнат, теççĕ. || N. Тĕнчене куртăмăр. Всего испытали. || Альш. Тĕнче вăл хăмăшлăхсенче! Раздолье... || Изамб. Т. Епле, туйра тĕнче тапрăра? || Чудак. СТИК. Тĕнче! Эс кăна мар вĕт çын, ыттисен те ачисем саннĕ пекех салтака каяççĕ. Удивительное дело, чай не у одного тебя берут детей в солдаты. || Сред. Юм. Эй тĕнче порнатпăр-ха порнăçа. М. Васильев. Ак мăскара, ак тĕнче! ак тин телей тор парать. N. Тĕнче вĕт! || Общество. КВИ. Анчах вăйлă этем те хăй тĕнчине пăхйнать.
этот свет. Орау. Вăл ку тĕнчери этем мар пуль. Он, наверно, человек не от мира сего.
печаль, горе. Ст. Айб. Эпĕ савнине çын савсан, вăл та тĕнче хурлăхĕ. N. Атте-аннерен уйăрăлсан, çавăнта пулĕ тĕнче хурлăхĕ.
частица образов. формы превосходной степени. N. Арпус çап-çаврака пулсан та, ун çинче ларакан шăнана вăл тĕп тӳрем пек курăнать пулĕ, тет. Чув. календ. 1911. Çурçĕр енчи, тĕп çурçĕр енчи чи сивĕ вырăна çурçĕрти полюс теççĕ. Кан. Çырмисенче пулă алăпах тытмалла, çĕрĕ тĕп тикĕс, хура тăпраллă. Стюх. Тĕп тĕмеске. Юрк. Пакку çинчен тĕп тĕрĕс пĕлтĕм (точно узнал). Толст. Пĕр кĕрепенке тĕп тĕрĕс касса ил. Орау. Тĕп тĕрĕс, как раз. Изамб. Т. Укçана шутласа пăхрăм та, тĕп тĕрĕс (все целы). Юрк. Çăварĕнчи шăлĕсем пурте тĕп тĕрĕс пулнă. Ал. цв. 28. Çак пурне те хăратса тăракан тискер сăнăмпа эпĕ ĕнтĕ тĕп тĕрĕс вăтăр çул пурăнтăм. Якейк. Текерлӳ çăмарти тĕп тĕрлĕ. Ib. Тоттăра тĕп тĕрлĕ шăтарнă. Ib. Уйăра тĕп тĕп-тĕрлĕ кĕтӳ çӳрет. В. Олг. Тĕп тĕрлĕ йĕм. Панклеи. Кайăк тытас килет-и сан, çав чăршă тăрнче вакша тем чохлех, тет. Кайса пăххăрм та, чăнах вакша тĕп тĕрлĕ йывăç тăрнче. КС. Пăшал паллине тĕп тĕрлех тунă (тивнĕ, много дробин попало). N. Пĕрик эрне хушшинче уя тĕп тĕрлĕ çĕмел лартаççĕ. Paas. Тĕп тĕттĕм, совсем темный. N. Çанталăк тĕп тĕттĕм пулчĕ тăчĕ. || Совершенно, окончательно. Собр. Тарçа-тĕрçе шанакан хăрах куçсăр пулнă; ывăла-хĕре шанакан тĕп куçсăр пулнă, терĕ. Б. Хирлепы. Тарçа шаннă, хăрах куçсăр пулнă тет, улне-хĕрне шаннă, тĕп куçсăр пулнă тет, терĕ. Трахома. Çапла чир ик-виç çулта çынна тĕп суккăрах туса лартать. N. Тĕп суккăрри пулмасан, куçĕсем пăсăлса çӳрекенсем те пулин пур, тет. N. Халăха кирлине тĕп татса çырайман.
дно. N. Катка тĕпĕ, дно кадки. Утăм. Тĕпĕ (реки) курăнса выртать, çав тĕрлĕ тăрă. Образцы 51. † Шурă Атăл çинче шур кăвакал, чăмсассăн та тĕпне çитеймест. Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. ÇМ. Сип-симĕс улăх урлă тĕпсĕр сив çăлкуç уйсем çине сапать шывне. Торп-к. Пĕве тĕп (шу тĕп) хăпарсан йĕпе пулать, теççĕ. Сред. Юм. Пос тĕпĕнче хор вылять. (Отражение в колодце движения облаков). N. Пус тĕпне кĕмĕл çĕрĕ ятăм. (çăлтăр). ЧС. Тĕпнелле пăхсан, тĕпĕ те курăнмасть (у оврага). А.-п. й. 37. Шăтăк тĕпĕнче тилĕ вĕткеленнине йăвăç тăрринче ларакан ула-такка курчĕ. Изванк. Курка тĕпĕ курăничченех ĕçмесен, лайăх мар теççĕ. Собр. † Ĕçсем, кукка, куркуна: курка тĕпне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Шишкин. Инке стаккань çут стаккан, çивче сахăр çок, çампа тĕп ĕçместĕп. Шемшер. Йыснан черки çут черки, çутă тейиса ытла тĕпех ĕçес мар. || Подонки. ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти. || Остатки. ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. А.-п. й. 54. Кĕлете кай та ырçа тĕпĕнчи çăнăха пуçтарса килсе пĕр пĕчĕк йăва пĕçерсе пар-ха,— тет. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлать, пурне те тĕп тăваканни илет. N. Олăм тĕп, остатки початого стога. Изван. Кайин-кайин кайи-ке, улах апач çитермер, çитересси çитерч те, çатма тĕпне çитерч. || Огарок. М. Сунчел. Çав çуртасем çуна çуна пĕтсен, вĕсен тĕпĕсене икерчĕпе чĕркесе, таткаласа хывнă çĕре пăрахаççĕ. || Окурок. Капк. Кулачăран (из белого хлеба) пирус тĕпĕ тухнă. || Центральный, основной. N. Тĕп Комитет, Центральный Комитет. Кан. Хĕрарăмсене çутта кăларасси пирĕн тĕп ĕç пулса тăрать. Эпир çур. çĕршыв 17. Пирĕн ялти халăхăн тĕп ĕçĕ тырă акса тăвас ĕç. Сборн. по мед. Пырне касса шăтарнă хыççăн вилсен, вăл каснипе вилмест, хăйĕн тĕп чирĕ пит йăвăррипе вилет. || Основание. Изамб. Т. Тĕпĕнчен выраканнисен ытларах та ларать. N. Усал суранпа пĕçĕм тĕпĕсем ыратса вут пек çунса тăраççĕ. || Причина, основание. N. Апла выçлăх тĕп мĕнтен пулнине шухăшласа илеймеççĕ. || Корни. Кĕвĕсем. Лартрăм тĕрлĕ йăвăçсем, тĕпĕсене сапрăм таса шыв. Баран. 55. Йывăç тĕпне (у корня) вут чĕрте пуçланă. К.-Кушки. Ялан улăх тăрăх çӳрес мар, ухлĕм ути тĕпне çĕртес мар. N. Кашни тĕпĕнче 2—3 хунав анчах пулать. || Коренной. СПВВ. Сред. Юм. Халь она Маççи теççĕ, тĕп ячĕ он Ваççа ятлă. Чăв.-к. Хапхаран тухрăм тайăлтăм, тĕп тантăшсенчен уйăрлтăм. || Коренник. Т. IV. Вара ăна тĕпне кӳлеççĕ. (Запрягают в корень). || Отцовский дом. Юрк. Тĕпе аслă ывăлĕпе чи кĕçĕн ачи Çумаркки анчах юлать. Собр. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, эп килетĕп çак киле атте-анне тĕпне шыраса. Рак. Тĕпе карĕ. Пошел в дом, откуда выделился. Альш. Тĕпе Çтаппан ятли юлнă. Вил йăли. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ. Бугур. Пирĕн аппана илекен тĕпрен мулĕ тапранĕ. || Место прежнего жительства. N. Тĕпрен килнĕ. || Родина. N. Пирĕн тĕрĕк çыннисенĕн чăн тĕпĕ, çуралнă çĕрĕ-шывĕсем чи малтан авалхи саманасенче Çипирте Алтай тăвĕ таврашĕнче пулнă. || Род. Ст. Чек. Чăвашсемпе тутарсем пĕр тĕпрен тухнă. || Внутри. N. Тĕпре ларса пыр, ехать, сидя внутри экипажа (не на козлах). Якейк. Пынă чохне вăл ямшăкра ларчĕ, эпĕ тĕпĕнче лартăм (внутри экипажа). N. Хăй ларчĕ тĕпне, а начар салтакне ларчăк çине. С. Айб. Тирпеленсе çитсессĕн, патша ывăлĕпе арăмĕ тĕпе кĕрсе ларчĕç, тет, таркăнĕ кучăр вырăнне ларчĕ, тет. || Полтава. 117. Шухăш тĕпне Мазепа путса ларнă пĕтĕмпе. || Куст. Альш. Акă хайхисем пĕр пысăк шĕшкĕ тĕпĕ патне çитрĕç тет те, шĕшкĕ тĕпне çĕклесе çавăн айне кĕрех кайрĕç, тет. Собр. Карта-карта килет хуркайăк, каять хăмăш тĕпне шыраса. N. Хура та çĕлен ача пуçлă, çӳрет-çке хăмăш тĕпĕнче. Сала 123. Кĕтĕм вăрман ăшшĕне, лартăм курăк тĕп çинче. || N. Вунă тĕп юман N. Йывăç: пĕр çĕр тĕп хăмла çырли, крыжовник тавăраш аллă тĕп. Толст. Икĕçĕр тĕпрен тăххăр анчах юлчĕ (яблони). N. Вăтăр тĕп кавăн. Альш. Хурлăхансем вĕсем пĕчĕкçĕ тĕпре ӳсеççĕ. Чув. календ. Çамрăк тĕпсене йăрансем туса лартаççĕ. || Ствол, комель дерева. Пазух. 22. † Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? Лашм. Улма йывăç тĕпĕ ай сап-сарă. Юрк. Чăршăсем хĕрри хурлăханлăх, тăрринчен хурлăхан татар-и, тĕпĕнчен чăпăк тăвар-и? Пазух. 22. † Ту питĕнче чиелĕх, çинчен чие суйлар-и те, тĕпне çатан авар-и? Собр. Чӳрече кутне хурăн лартрăм, тĕпшĕн мар, çулçишĕн. Микушк. Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, лартăм кукăр хурăн тĕпĕ çине. Юрк. Çӳлĕ ту çинче виçĕ хурăн, тăррисене кассан тĕпĕ ӳсет. || Стебель. N. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелле пултăр, тĕпĕ хăмăш пек пултăр, тăрри чакан пек пултăр. К.-Кушки. Тĕпне хăмăш пек, тăррине чакан пек ту. Н. Байгул. Хумăш тĕпĕ шывлансан пирĕн макрасси çавăнтан паллă. Пазух. 22. † Парлак çинче çырлалăх, çинчен çырла суйлар-и те, тĕпне утă тăвар-и? || Пень. Кĕвĕсем. Лартăм хурăн тĕп çине хурăн çырли пиçиччен. Альш. Хура-хура кăткăсем хурама тĕпне сырса илнĕ. || Подошва. К.-Кушки. Ха, ачу çăпатине тĕпĕнчен сырасшăн (хочет надеть лапти вверх подошвами). Тим. Шурă рамановски кăçатă тăхăнас çук, тăхăнсан та тĕпне тивертес çук. || Панклеи. Шу орлă каçнă чох пуç çине ĕçлĕк тĕпне хорса каç (платок с навороженным). Сятра. Усал укçа илсе тухрĕ, тет те, ĕçлĕк ăшне ярчĕ, тет те, тĕпĕ те çĕтмерĕ, тет (тĕпне сарăлмарĕ). || Якейк. Пире коккăль памасан, кăмаки тĕп çыпăçтăр. || С. Алг. Юпа тĕпне (на кладбище) укçа яратчĕç тăванĕсем, пĕр пус параканĕ çĕр тенкĕ паратăп, тетчĕ. N. Юпи тĕпне пĕр пус укçа алтса хăвараççĕ. || Кильд. Хапхăр тĕпне шăлмастăр, курăк шăтса тухас пек (готова вырасти). К.-Кушки. Ан пыр, каччă, хапха тĕпне, хăма ӳкĕ пуç çине.
остаться на коренном (старом) жительстве. Юрк. Вĕсем иккĕшĕ пурăнсан-пурăнсан уйăрăлнă. Илтерĕ тĕпе юлнă. Вăл çапла тĕпе юлнăран, çав çурт йышине халĕ те пирĕн ăратнесем тĕприсем тесе калаççĕ. Икково. Тĕпе йол, остаться наследником дома.
то же, что халлĕн. О сохр. здор. Акă эпир сăнаса пăхма пĕр кĕрепенке аш илер-ха, вăл хăй тĕпĕнех çынна çитет-и?
род. Расск. Ывăлĕсем ашшĕне каланă: вăл пуçлăх пирĕн тĕпе-йăха тĕпчесе ыйтрĕ. Ib. Вăл кунта пĕтĕм килĕ-çурчĕ тĕпĕ-йăхĕпех куçса килтĕр.
понуд. ф. от тĕплен. Ст. Чек. Тĕплентер = пĕтер. N. Гурко кирлĕ çĕрте хут туса ĕçе тĕплентермен. Ст. Чек. Ил-ха вăл япалана, ил, сутпа тĕплентермен-и-ха сана. Ib. Вăрăсем, кам çине те пулин çиленсен, ăна е вут тĕртсе, е пурлăхне вăрланипе тĕплентеретчĕç.
с дном. N. Сарлака тĕплĕ кимĕ. || Со стволом. N. Куккăр кăна тĕплĕ шур хурăн. Завражн. Тĕплĕ йĕм, штаны без разреза. || Обстоятельно. Бес. чув. 4. Вăл Коран вулама пултарнă, тутарла кĕлĕсем пĕлнĕ, анчах Микулая хирĕç тĕплех калайман. || Сохранный, надежный. Сред. Юм. Пит тĕплĕ çĕре пытарса хотăм, никам та шыраса топас çок. Янш.-Норв. Киле пырсан (отец жениха после çураçни), парнине пурне те кăтартать те, питĕ тĕплĕ çĕре пуçтарса хурать. Рукоп. календ. Çыру тĕплĕ пултăр тесен, заказной çыру ярас пулать. || Осмотрительный, предусмотрительный, заботливый. Paas. Б. Олг. Ах тĕплĕ ку (ăслă çын)! Изамб. Т. Тĕплĕ çын, аккуратный. Чăв. й. пур. 11. Тĕплĕ пул, чипер йĕркелĕ пул. Четыре пути. Манăн арăм ăнчĕ: харсăр тĕплĕ пулчĕ. Чăв. й. пур. 29. Çав арăм пит тĕплĕ ăслă çынах пулман. || Надежно, твердо, крепко, аккуратно. Ст. Чек. N. Тĕплĕ тăраççĕ (крепко). Календ. 1904. Пурне те тĕплĕ тăвать, пурлăхне те пит тĕплĕ тытать. Орау. Ытла васкаса тăвать вăл япалисене, çавăнпа тĕплех пулмаççĕ ун япалисем. || Основательно, подробно, точно. N. Ача çинчен тĕплĕрех пĕлĕр. N. Тĕплĕ пĕлмен пирки. N. Тĕплĕрех ыйтса пĕл. Чăв. й. пур. 6. Çавна вара епле пулнине килсе тĕплĕ ыйтса пĕлчĕç (дознание). N. Итлекен те, вулакан та тĕплех пĕлмест хыпарне. || В сохранности, в целости. N. Тĕплĕ усра. || Надежное место. Урож. год. Укçи выртать тĕплĕре, йăсран тунă арчара. || N. Эпĕ чăнтан тĕплĕ ывăл, пурте мана тивĕçлĕ.
основательно; подробно. Альш. Ăна вăл тĕплĕ-йĕрлĕ каласа çыртарать. || Порядочный. Чăв. й. пур. 10°. Çав Михеле шап тĕплĕ-йĕрлĕ çынах мар, тĕрлĕ енне шухăшлакан çын.
разориться. Собр. Тарçине шанакан тĕп пулнă, теççĕ. Кто надеется на наемника, тот пропадает (разорится). (Пословица). Изамб. Т. Кавал Сахарĕ тĕп пулнă темест-и? Не правда ли, что Захар Ковалинский разорился. || Замаяться. СТИК. Çав ĕçе тăваймасăр тĕп пултăм. Замаялся я с этим делом. N. Сана шыраса чисти тĕп пултăмăр. || Пропадать, сгинуть. Бугульм. Пире хĕрсем ан кĕтчĕр, кĕтчĕр-кĕтчĕр ан кĕтчĕр, кĕтнĕ çĕртех тĕп пулччăр. Абыз. Вăтăр тенкĕ парса арăм илтĕм, вăтăр тенкĕ тĕп пултăр, арăм çинчен куç каймар. ЧП. Ялтиех те тăшман тĕп пултăр. Стюх. Тăшман тени тĕп пултăр, савнă тусăм сыв пултăр. N. Вăл-ку тĕп пултăр. Истор. Игорь те çавăн пекех пире тĕп пулмасăр чунне кантарас çук. Сред. Юм. Камăн та полса йăх-тĕп пĕтсен, ачапча полмасан, тĕп полнă, теççĕ. Байгул. Эпир илес хĕрсене ырă çын илтĕр тĕп пултăр, мĕскĕн илтĕр усă куртăр. N. Тĕп пул эсĕ (проклятие). КС. Тĕп пулах кайтăр, унпа калаçмастăп. Ну его, я с ним не буду разговаривать. Ib. Тĕп пултăр-и, туртмастăп. Ну его, не буду курить.
до основания, окончательно. Сам. Н. Ун тĕнчине ак тĕппĕн аркатап. Кан. Пĕрлешер те тĕппĕн аркатар (межи и пр.). N. Ĕçĕ тĕппĕн уçăлсан, когда дело выяснится окончательно. || Все дно. Абаш. † Манăн çинчи шор чаршав та, манăн çинчи шор чаршав, Атăл тĕппĕн çавăрăнтăр, Атăл çине витьĕнтĕр. || Икково. Çанталăк тĕппĕн çавăрнать. || (Он сам) по себе. О сохр. здор. 47. Акă ĕнтĕ халĕ эпир сăнаса пăхма пĕр кĕрепенке аш илер-ха, вăл хăй тĕппĕнех çынна çитет-и?
бездонный. Н. Лебеж. улăхрăм çӳлĕ ту çине, пăхрăм тĕпсĕр тарăна. Хора-к. Вăл пулнă, ку пулнă, апла-капла никĕшĕ те пулман, тĕпсĕр питсĕр хуплă пулнă. Шурăм-п. Эпĕ сан амуна тĕпсĕр хутаç тыттарам-и, серте татма çул кăтартса хам ярам-и? Эп аçуна тĕпсĕр кĕлĕнче тыттарам-и, хупах çулне хам кăтартса хам ярам-и? Сред. Юм. Тĕпсĕр пăталккана ятăм (съел). Чураль-к. Тĕпсĕр катка аш тулли. (çĕрĕ). N. Тинĕс тĕпне сикиччен, тĕпсĕр çырмана сикем, тет. Эпир çур. çĕршыв 27. Хăш-хăш кӳлĕсене тĕпсĕр кӳлĕсем теççĕ. || Без основания. Собр. Тĕпсĕр капан айĕнчен утă туртăп. (Кăнчала арлани). || Неэкономный, нехозяйственный. N. Тĕпсĕр çынпа ĕрет çук. Сред. Юм. Тĕпсĕр япалана пуçтарса ôсрамас. Чăв. й. пур. 10°. Тĕпсĕр çынна тĕмен çитмен. || Неосновательно. СПВВ. Тĕплĕ тăвас, тĕпсĕр тăвас. || N. Йăхсăр, тĕпсĕр çын, безродныЙ. || Очень. Питушк. Кăçал тĕпсĕр нумай шыв толнă.
назв. озера. Янших. Б. Тĕпсĕр кӳлĕ. Вăл кӳлĕ питĕ тарăн, тет, çавăнпа тĕпсĕр кӳлĕ тенĕ.
разузнать. Конст. чăв. Унтан вăсем пĕтĕм хурăнташ-ăрусене, ял йышсене ыйтса тĕп турĕç. || Уничтожать, убивать. Б. Олг. Совсем тĕпех туас сана, пĕтерес (çиленсе). Кан. Пупсен праçнĕкĕсене тĕп туса пымалла. || Разорить. N. Вăл киле вара пĕтĕмпе тĕп тăвать, тет. Чăв. й. пур. ЗЗ°. Çапла айкашса, Прухха Ивана пĕтĕмпех тĕп тунă вара (разорил). Сред. Юм. Кама та полса пуян çынна ôлталаса çока ертсен тĕп тунă теççĕ. || Растратить. Кан. Вăл сан укçуна тĕпĕпех тăвать. || Замучить, СТИК. Укçашăн тĕп тăвать. Замучил меня со своими деньгами. (Гов. по отношению к кредитору).
передняя часть избы, угол перед печкой. Шорк. Тĕпел вăл хĕрарăм кукри. СТИК. Тĕпел называется передний правый угол избы. Там обыкновенно ставят разную посудину. Тĕпел обыкновенно загораживается голландкой. N. Унтан тăраççĕ те, кĕрӳ сĕтел хушшине минтер çине пырса ларать, хĕр тĕпеле сĕтел хушшинех, минтер çине кайса ларать. Шурăм-п. Сарлака сакран тур кĕтессинелле сак. Унтан тĕпелелле каллех сак. N. Ирт тĕпеле, лар алăк патне. (Шутка). Ау 384. Тĕпелерех кил, алăк патне лар. (Поговорка). Вомбу-к. Тĕпел тесе кăмак омĕнчи кокăра каланă. N. Тĕпел – кăмака умĕ. N. Арçынсене туйра кĕрекене, хĕрарăмсене тĕпеле лартаççĕ. N. Асанне тĕпелте йăва пĕçерет. Менча Ч. Эй, ырă чӳклемем, сана çунатлă хурăмпа, пиçнĕ хурçăмпа, ырă туррăм, сана асăнатпăр, витĕнетпĕр, тĕпеле кин парăсăнччĕ, тет; алăк патне кĕрӳ парăсăнччĕ, тет. Алăк панчен пăхсан тĕпеле вăтанмалла тумăсăнччĕ, тет; тĕпелтен пăхсан, алăк панче вăтанмалла тумăсăнччĕ, тет, ырă туррăм, çырлаха пар, амин. (Из древнего моленья чӳклеме). Б. Олг. Иртсем тĕпелерех, маларах (ближе вперед). Пшкрт. Тĕпелелле иртех. (чужому). Юрк. Тĕпелелле иртсе ларăр. Ib. Тĕпелелле те, алăк патнелле те чупкала пуçлать. Алших. Пĕр пысăк çын кĕнĕ, тет те, тĕпеле пырса ларнă тет. Пшкрт. Тĕпеле икĕ кĕтессине икĕ сĕтел лартаççĕ (в шилике). Ачач 49. Ирт тĕпеле. Ак, чей тултарса парам сана. || М. Сунчел. Ăрама тухсан нуммай та тăмарăмăр, тĕпел енчен хапха енелле шăнкравпа шăнкăртаттарса, юрласа иртсе кайнине куртăмăр. Вăл çынсем вăрмана юпа касма каяç иккен. (Петĕрпе Мĕкĕте юпи).
передняя часть избы. Чув. Сорм. Кунтан эпир кайсассăн, тĕпел сыпăк пушă юлмĕ-ши? См. сыпăк. Тĕпел çынни, так называют женщину, как стряпуху. Ст. Чек. N. Хĕрарăма тĕпел çынни теççĕ, вăл тĕпелте яшка-çăкăр пĕçернĕрен. N. Эпĕ, тĕпел çынни, ăçта кайăп, ахаль те хĕрарăмран та хам кăна килте. N. Пĕр пĕчĕкçĕ кăна тĕпел çынни илсе ятăмăр халь.
допытывать, выпытывать. Сред. Юм. Мĕнле çын эсĕ? тесе ыйтса тĕпчет. Ib. Тĕпчесе пĕл эс она (это ты как-нибудь выпытывай). Ск. и пред. чув. 6З. Йăлтах тĕпчесе пĕлчĕ вăл унтан. СПВВ. ИА. Сутра питĕ тĕпчесе ыйтаççĕ. Альш. Килĕ-йĕрĕсенче епле-епле пурăннисем çинчен ыйтса туса тĕпчесе тăман эпир вĕсенчен ача-пăча. N. Аçăр пурăнать-и сирĕн? Тата тăванăрсем пур-и? тесе тĕпченĕ вĕсенчен. || Допытываться. А.-п. й. 48. Мĕнле çĕнĕ хыпарсем? — тесе тĕпчет кашкăрĕ. || Расспросить, разузнать. БАБ. Вăл манран мĕшĕн килнине (зачем я пришла) пĕтĕмпе ыйтса тĕпчерĕ (расспросил). Хурамал. Эсĕ вăл сăмаха тĕпчесерех кил-ха (= лайăхрах пĕлсе кил). Чув. календ. 1910. Çĕрне тупсан, хакне лайăх тĕпчес пулать. Ib. Çĕр илсе ĕçе пĕтерме мĕнле-мĕнле хут çырмаллине лайăх ыйтса тĕпчес пулать. N. Тек хам ăшра шухăшласа хама хам тĕпчесе çӳретĕп. N. Петрункевич каланă сăмахсем пирки пăртак тавлашсан пухури çынсем пурте халăха мĕн калассине часрах тĕпчемелле тунă. Ст. Чек. Унтан тĕпчесе ыйтса пĕлнĕ (тĕпче, расспрашивать). N. Симун унтан йăлтах тĕпче пуçларĕ Пуриссем епле çӳрени çинчен. || Исследовать.
учащ. ф. от гл. тĕпче. Баран. 29. Çапла ыйтса тĕпчекелесе, вăл больница патне çитет.
должно быть, наверное, возможно, пожалуй. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каят: „Эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“,— тесе шухăшлать. Юрк. Паçăр мĕскерлескер-тĕр, пысăк кăна хĕрлĕ сухаллă çын чăматан йăтса тухнине курсаттăм. Менча Ч. Пуяннисем укçа хураççĕ, чухăннисем арçын ача пулсан, е пиçиххи хураççĕ, е шур тӳме-тĕр мĕн-тĕр хураççĕ (ребенку на зубок). СЧЧ. Епле йĕркепе чӳклеççĕ-тĕр, эпĕ ăна пĕлейместĕп. Юрк. Кĕлет те пачĕ-тĕр? — Пачĕ, тет.— Вите те пачĕ-тĕр? – Вите те пачĕ, тет. Расск. Эсир сăнакансем-тĕр, тенĕ.
сделать опору, прислонить. Изамб. Т. Çынна аллинчен сĕтĕрнĕ чухне ул урипе тĕрет те, ниепле те сĕтĕрмелле мар. N. Тĕресе хутăмăр (забор). || Ст. Чек. Калат ĕнтĕ вăл тĕресе (вм. тĕртсе, с укором, с тонким намеком).
опора, подставка. || Мощь, сила. Шел. II. 19. Вăй илнĕçем вăй илет Совет влаç тĕрекпе. Баран. 119. Шăмми-шаккине вăрманта тĕрек кӳртсе, вăл (человек) çĕнелсе каять. N. Нушана чăтайми, тӳсейми пултăмăр, йăлт халран тĕрекрен кайрăмăр ун чухне. Собр. Начар сăмахăн тĕрекĕ çук, лайăх сăмахăн тĕрекĕ пур, теççĕ.
прочный, крепкий, сильный. Изамб. Т. Тĕреклĕ çын, т. йывăç, т. пӳрт, т. хапха. N. Тĕреклĕ = çирĕп. N. Тĕреклĕ çын, здоровяк. N. Тĕреклĕ витре (такое, что не скоро изломается). Ст. Чек. Тĕреклĕ тунă сĕтел лăчăртатмас (не скрипит). Череп. Тымар тĕреклĕ ларат. N. Тĕреклĕ пурăнать (про богатого). Чăв. й. пур. 13°. Вăл хăй пит тĕреклĕ пуян пулнă. N. Кунталла халăх тĕреклĕ пурăнать. Чăв. й. пур. ЗЗ°. Çав Иван ĕлĕк пит тĕреклĕ пурнăçлă пулнă.
подпереть. Сала 291. Ивана çывракансем патне туртса пырать те сенĕксемпе тĕрелесе тăратса хăварать. НИП. Урисене тĕрелесе каялла туртăнат. N. Хăй кăкрине аллипе тĕрелесе... ЧС. Вăл çавăнтах хăйăр утине (отмель?) ларса чавсине чĕркуçи çине тĕрелесе темччен шывалла пăхса тăчĕ. Сред. Юм. Йăванса кайма тапнакан капанĕсене пысăк патаксĕмпе тĕрелеççĕ (е: чараклаççĕ). Баран. Иван тепĕр чарак илсе пыричченех алăка çурăмĕпе тĕрелесе тăрать. Толст. Вĕсем çула (летом) тăсăлĕччĕç те, пĕр тĕрелесе сиктерсе кăларĕччĕç.
опираться, укрепляться, окрепнуть. Баран. 128. Вăл (ула-катка) хытă тĕклĕ хӳрипе йывăç хуппи çумне тĕреленсе улăхать. Орау. Пӳрт пĕренисенчен, кĕлет пĕренисенчен, хӳмисенчен, çăмăр юхса анакан тăрпасенчен тытса тĕреленсе пырать, куç шуррисене çавăрса ун-кун ухмах пек пăхкаласа пырать. Он хватался за стены домов, за дождевые трубы и осматривался каким-то полубезумным взглядом.
неизв. сл. Ау 29. И тĕремет и тĕремет, сики тĕремет и тĕремет. (Вăл та пулин кайăк хăвалани).
рисковый. Хурамал. Тĕренме тăрри Ăçта ăлăхса тăнă-ха вăл, теççĕ. N. Ача выляса пĕрер çĕре ăлăхса тăнă пулсан, çав ачана тĕренме тăрри тесе калаççĕ.
тюрок, турок. Баран. 59. Тĕрĕксемпе иккĕмĕш хут Австриа патшипе пĕр пулса вăрçнă чух... N. Вăл çырнăччĕ: тĕрĕкĕн Эрзерум ятлă хулинчен 25 çухрăм анчах тăратăп, тесе. Ал. цв. 5. Унччен те пулмасть, вăрмантан вĕсене хирĕç тĕне кĕмен тĕрĕкĕн таркăн салтакĕсем сиксе тухаççĕ.
правый, правильный, истинный, верный. N. Сирĕн сăмахсем пире тĕрĕс пек туйăнаççĕ. Чăв. й. пур. 6. Унтан вара старăстанăн тĕрĕс пулнă (оказался правым). Полтава 38. Тĕрĕс алла хĕç тытса, пĕрре кассах ĕç тăвас. || Целый, сохранный. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурăнатпăр (все целы и здоровы). N. Халĕ чипер куç-пуç тĕрĕс чухне çырас, тет. || В целости, в сохранности. N. Çурт тĕрĕс тăрать-и? Тĕрĕс тăрать. В целости. N. Ял йышсем пурте тĕрĕс пурнаççĕ. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурнатпăр. БАБ. Çак выльăхсем инче çула кайсан, унтан тĕрĕс таврăнма пар. Пшкрт. Шатак тĕрĕс порнатăр-и? Живы ли. Ib. Сорăксам тĕрĕс-и? Целы ли? Б. Олг. Вольăх та килте, шăпах, тĕп-тĕрĕсех порăнатпăр. || Нормальный, здоровый. Шурăм-п. Çыннисем пĕри те тĕрĕс пулман: пĕри кукша, тепĕри кĕçĕллĕ, тата тепĕри сăмса юха пулнă. N. Манăн алă-орасем тĕрĕсех. О сохр. здор. Çакăнта мĕн каланине пурне те лайăхрах ăнласа илсе, кирĕк хăçан та тĕрĕс туса тăма тăрăшас пулать. || Правильно, верно. Сунт. Çапла çав, çапла! Эсĕ калани тĕрĕс питĕ. СТИК. Эй тĕрĕс! Верно, верно, я ошибся. Яжушк. Халь укçу тĕрĕсех (в должном количестве, верно по счету). Кан. Склатран тĕрĕс мар çĕре кăларса янă чăптасене тĕрĕс вырăна кайнă, тесе, çырса хӳнă. СПВВ. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр. Изванк. Çав кукша майра çĕр тавраш тума пит тĕрĕс пĕлет. Янш.-Норв. Вăл старике пирĕн ялсем пур чӳк кĕллисене те питĕ тĕрĕс пĕлсе тăрат, тетчĕç. N. Эсĕ кăларнă йăлана пурне те тĕрĕс туса тытса тăратпăр. Изамб. Т. Укçа тавăрса парсассăн, тĕрĕс патăм, теççĕ. || В четном количестве. Ст. Чек. Тĕрĕс çимеççĕ (хур вăрри): тĕрĕс çисессĕн пурăнмасть. || Налицо. Яргуньк. Карчăк лашасам килнĕ çĕре алăка тухса сăвать, тет, пурте тĕрĕс, тет. || Ровно, точно. Собр. Тĕрĕс çĕррĕн килтĕмĕр, çĕр те пĕррĕн каятпăр. ПТТ. Вăл тĕрĕс хĕрĕх витре яни мĕне те пулин пĕлтерет пулĕ. ЧП. Эпĕ хам савнине курманнн тĕрĕс уйăх тулать ирхине. || Правда. || Здоровье. N. Сире турă тĕрĕсне патăр, тесе çырнă.
по правде. Чăв. й. пур. 15. Вăл ыйтсан эсир кăлава çинчен тĕрĕсĕпех калăр.
проверять. N. Павăла та тĕрĕслесе карĕç. N. Сана та тĕрĕсленĕ, тет. Кильд. Вăл вара пурне те сăнаса тĕрĕслесе тухнă (разглядел). N. Мĕн çырнине тĕрĕслесе тухас. || Обходить. Альш. Пукравăн тепĕр кунне хуçа килĕнче çав ирхине апат туса тухаççĕ те, каяççĕ ял тăрăх пурне те тĕрĕслеме. || Перебрать всех (о болезни). Шарбаш. Чума. Чума пит усал, хăрушă, çынна пĕтерекен чир, вăл яла, е хулана пĕрре пырса кĕрсен пĕтĕм халăха тĕрĕслесе тухат. || Считать, т. е. умерщвлять (о болезни, которая всех считает, ни одного не оставляет). Ходар. || Бить. КС. Ачисене аслинчен пуçларĕ хе, кĕçĕнинне çитиччен тĕрĕслесе туххăрĕ: хăшне çупать, хăшне хулхинчен пĕтĕрет... || Понять, вникать. Тет. Клас вăхăтĕнче ачасем пит аван лараççĕ, мĕн каланине тĕрĕслеме тăрăшаççĕ.
связка, сверток, тюк, узел. Изамб. Т. Пушăт тĕрки. N. Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пулин сулахай. Хурамал. Пушăта тĕрке туса хутăм (связал). Актай. Пĕр тĕркейĕн çич сăмса. (Хуран çекли). || Моток. Юрк. Пурçăн тĕрки, шелковая мотушка. Образцы 22. † Пурçăн тĕрки ывăтрăм, хĕр аркине ӳкертĕм. || Пять рученек. Мыслец. Якейк. Тĕрке тесе сӳс тылланă чох пилĕкшер çорăмăн çыха-çыха хонă сӳсе калаççĕ. Ib. Паян эпĕр алă тĕрке тӳрĕмĕр.
завертывать, свертывать. СПВВ. Сред. Юм. Тĕркелесе чик чипертерех. Хорошенько сверни и положи (напр., материю). Орау. Çăварне тĕркелесе хыпрĕ. Набил в рот (пищу). Абыз. Йăван часрах кăмакана тĕркелесе чикрĕ, тит те, питлĕхне хупрĕ, тит. Орау. Хиртисем улăма кĕлте пек, кĕлте пек туса кăмакана тĕркелесе чикеççĕ. Яргуньк. Карчăк кĕлете кайсан, старик пӳрте кĕчĕ, тет те, çăварне икерчĕ тĕркелесе чиккĕр, тет. Букв. 1908. Вăл асаттене хирĕç тăчĕ те, сĕксе йăвантарса ячĕ, хăй айне тĕркелесе чикрĕ. || Измять (платье).
разный, различный, разнообразный, всевозможный; всякий. А.-п. й. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Чăв. юм. 1919. Шыв хĕрринче чăнахах та тĕрлĕ çĕртен тухатмăшсем пуçтарăннă. N. Чăвашсем хĕлле тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ пурнаççĕ. Кив-Йал. Чăвашла сăмах тĕрлĕ вĕт вăл чыстă. N. Тĕрлĕ кун кунта. N. Манран тĕрлĕ майпа чăвашсен пурăнăçĕ çинчен ыйта-ыйта пĕлчĕ. Кама 30. Тĕрĕксен те çынсем тĕрли пулаççĕ, сирĕн пеккисем те пур вĕсен, пирĕн пеккисем те нумай. N. Тĕрлĕ тĕслĕ чечек. N. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Вишн. 64. Çав сĕтне урпа шывне мĕн чулĕшер илсе хутăштарас пулать-ши? Вĕсене тĕрлĕ вăхăтра тĕрлĕшер илсе хутăштарас пулать. N. Ака (плуг) тĕрли пур. Сред. Юм. Тĕрлĕ кил ăшчикки. (Гов., если в доме не одна семья). N. Пирĕн патăмăрта Кăмаша ятлă пит пысăк вăрман пур. Çав вăрмана тĕрлĕ тĕлтине тĕрлĕ ят хунă. О Японии. N. Хуртсем вĕсем тĕрли пур. Сред. Юм. Пĕр тĕрли кайрĕç онта. Некоторые пошли туда. N. Ку тĕрлĕ, мĕн тĕрлĕ, виç тĕрлĕ, урăх тĕрлĕ. || Неодинаковой продолжительности. Баран. 121. Тĕрлĕ йывăçăн ĕмĕрĕ тĕрлĕ. || Хурамал. Кĕлле тăрсан, кашни тăмассерен харкам хăйне пĕр тĕрлĕ асăнса чӳкленĕ. N. Çĕр салтак çĕр тĕрлĕ калаççĕ. || Юрк. Пĕр тĕрлĕрех пурăнакан çынсем. Ст. Чек. Пĕр тĕрлĕ, ку тĕрлĕ. Ib. Пĕр тĕрлĕ тăратпăр-ха. || Ходар. Чӳклемене вырăсла пурăнакан чăвашсем те тăватчĕç, анчах вăлсем урăх тĕрлĕрех тăватчĕç. || N. Вăл тĕрлех çиленсе ан пĕтер-ха. N. Анчах çав тĕрлĕ савăнăçлă пурăнăç манăн часах улшăнчĕ. Тим. Шурă хурăн ӳсет мĕн тĕрлĕ? Çулçисем çаврака çав тĕрлĕ. Янтик. Аслă вăрманĕсем мĕн тĕрлĕ, çулçисем тăкăнаççĕ çав тĕрлĕ; пирĕн аппа-йысна мĕн тĕрлĕ, пирĕн те пуласчĕ çав тĕрлĕ. || С. Тим. Эх пархатарсăр, пĕрте çын тĕрлĕ хăтланмастăн-ĕçке (çын тĕрлĕ, прилично, пристойно). || Вид. Баран. Ыраш икĕ тĕрлĕ пулать.
толкать. Четырлы. Лаши тĕртсен кайса ӳкмелле. А.-п. й. 77. Пĕр йăвăç тĕмĕ айне пысăк шăтăк алтрĕ те арчана тĕртсе йăвантарса ячĕ. И. Тукт. Ну, ну, ут малалла! — чăртмаххăн аяккинчен чышкипеле тĕртрĕ конвоир Ульянана. N. Пăшала тăсса ятăм та, пуçне тĕртсе пенĕ пек кĕрслеттерсе персе ятăм, пуля тивнине куратăп, анчах вĕлермерĕ. N. Çăвара тĕртсе кăтартатпăр, вара тин пĕлеççĕ. N. Тĕртнĕ тĕртменех уçлаççĕ. || Ткнуть. N. Сăмах хыççăн сăмах çине пурнисемпе тĕртсе пырса вула-вула кăтартать. N. Макçăма хам пулсан тутине тĕртсе кататтăм. || Трогать. К.-Кушки. Эпĕ ăна пӳрнепе тĕртрĕм. Я тронул его пальцем. N. Пĕр-пĕр çын пурнипе тĕртсе кăтартнипех суйлама юрамасть. Тогаево. Асатте, асатте, эпир атă пăрипе тĕртнине хăмкла çыртни вырне анчах хорать, тет. Сред. Юм. Куçран тĕртсен те кормас. До того темно, хоть глаза выколи. || Черкнуть. Изамб. Т. Юрĕ. Эсир çапах кĕнекере тĕртсе хурăр (черкните, чтобы не забыть). || Направлять. Юрк. Вĕсем сылтăм енчен сулахай енне тĕртсе çырса пыраççĕ. || Говорить намеками. СТИК. Сăмахпа тĕртме пит ăста. (Намекать на недостаток, указывать на вину). || Иронизировать над кем-либо. Ст. Чек. Епле ку пире тĕртсе калаçать. Ачач 50. Вăл паян, сирĕн ята асăнса, темскер тĕртсе каларĕ. Ib. 45. Юри такама тĕртсе, тăрăхларĕ. || Внушить. СТИК. Кам тĕртрĕ-ши мана çав ĕçе тума. Ib. Кам тĕртрĕ-ши мана çавăнпа çыхланма. Черт меня дернул. || Подводить. Сл. Кузьм. 99. Ялти çынсем вăрттăн тĕртме тăрăшĕç, числама та пăрахĕç.
свалить. Альш. Ларакан юпана çил тĕртсе ӳкернĕ. N. Çил-тăвăл вăл кăрккана çĕре тĕртсе ӳкернĕ.
намекнуть. Ст. Чек. Çавна тĕртсе хутăм халь. Намекнул только (и с укором). Юрк. Вăл та вĕсене хирĕç чĕлхе-çăварĕ сатур пулсан, часах вĕсене тĕртсе хурат: вара, вăрă çынна кам юрати (юратĕ?), тет.
узкая лента, тканье. Абаш. Тĕртни (аркă вĕçне тытаççĕ). Якейк. Йăван карти йăвăçлăх, йăвăç шăнче çӳреме сентел масмак чăтас çок, тĕртни (самодельный) çине тăвас полать, вăл та полин чăтас çок, торат çаклатса йолмалла. ГФФ. † Крахян тĕртни тĕртет, тет, пăхать, тет те, макрать тет. Ăмма макран тесессĕн, тĕртни олшу полать, тет. Тĕртни олшу полмасть, тет, Микка ойăрса ярать, тет. А Аграфена, говорят, ткет, а сама все плачет. Когда скажут: „О чем ты плачешь?“ — Аграфена отвечает, что в тканье вышла ошибка. Но оказывается, не в тканье вышла ошибка, а Мика, говорят, с ней расходится.
цвет. || Масть. Вишн. 72. Тĕсĕ те унăн е хăмăр, е хĕрлĕ, е симĕс, е кăвак пулать. N. Лаши тĕсĕ торă. Сред. Юм. Ине хĕрли илме юрамас пире, тĕс килĕшмес; мĕн чол хĕрлĕ ине ôсран ĕнтĕ, порте вилсе пĕтеç. || Внешний облик, образ, вид. Альш. Ай-хай, тăванăмсем-чунăмсем, тĕсĕрсене курса тăранмарăм. N. Вăл çамрăк тĕсĕпе ваттăн курăнать пулсан та, 21 çулта çеç. N. Тĕсĕ хĕрлĕ, тути сахăр тути калать. Янтик. Çав вăрра эп тĕспе тытрăм (поймал по облику). Суждение. Ĕçкĕ этем е этем тĕсĕнчен кăларса пăрахса выльăх тĕслĕ тăвать. N. Пĕрте канăç çук ку ачасемпе, этем тĕсĕ юлмарĕ. N. Тĕс ӳкерни, сняться в фотографии. || N. Тĕс кайнă. Облинял, полинял. || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 26. Вырăнти тĕс çапнă. || Юрк. Пурийĕн те ăна тĕсне курассисем килмест, юратмаççĕ. Ib. Эй пархатарсăр япала! Ху ачу (т. е. мой) пулсан та, çавна тĕсне курассăм килмест. Хĕн-хур. Тĕсне унăнне ан курам! Орау. Манăн ун тĕсне те курас килмест. Регули 1257. Тĕсне те кисе кăтартмасть. || Красота. N. Тĕсĕ те пур, ăсĕ те пур пурăнмаллăх (у жены). Ст. Чек. Вăсен тĕсĕ пур та, ăсĕ çук. Вăсен тĕсĕсем пур та, ăсăсем çук. Ск. и пред. чув. 69. Сивĕ шывпа çăвăнсан, питне-куçна тĕс кĕтĕр. Бугульм. Кăвак çупăнь пире тĕс памасть, авалхи тус пире халь пăхмасть. Н. Лебеж. Ял çинелле тухсан ячĕ каят, çил çинелле тухсан тĕсĕ каят. || Знак, улика. СПВВ. Тĕс шыра, искать знаков, улик. N. Тĕс топмасăр (не найдя улик) тĕллесе каламалла мар-ĕçке. Тюрл. Тĕс кормасăр епле палаç çынна. || Подобие, род. Изамб. Т. Кунĕпе çумăр пĕлĕчĕ тĕсĕ те курăнмаст. Тулта сивĕ тĕсĕ çук пек те. Кан. 1928. Хаçат-шурнал тĕсне курас çук. N. Нимĕн хыпар тĕсĕ çук (и в помине нет). N. Икĕ талăк çăкăр тĕсĕ курман. N. Юрăн тĕсĕ çук, çула сурăх кĕтӳ (= кĕтĕвĕ) çӳрет. Кан. 1929. Сарайĕнче (в пожарном сарае) пĕр витре тĕсĕ те çук, пичкесем шывсăр типсе лараççĕ. Турх. Лаша тавраш санăн тĕсӳ мар вăл. Куда уж тебе лошадей держать. ТХКА 41. Амăшĕ вилнĕ, ку та вилет пуль лаша тĕсĕ пĕтет пуль, тесе килйышпех кулянатпăр хамăр. || Т. VI. Малтан тĕспе кĕл тăврăмăр, унтан пиçнипе кĕл тăврăмăр, халĕ алă валлипе кĕл тăватăп, çырлах. (Из моленья). || N. Янкорассен виç-тăват ĕни вĕсен пĕр ĕни тĕсне тăмасть. || N. Мана юрăхлă атă, тĕс. || Начерт. 177. Тĕс, вид, род, разбор. Поличное.
внешность. ЧП. Турă паман тĕс-пите укçа парса илме çук. (Старая песня). N. Тата тĕс-пит тĕлĕшĕнчен те вăл майсăр илемлĕ пулнă.
бесцветный; бледный, некрасивый. N. Уйăх çутти йăлтăртатмасть, вылянса тăмасть, тĕссĕр, шупка. N. Тĕссĕр шурнă купăста пек кăн-кăвак пулаççĕ. Ал. цв. 22. Анчах мана, курас килми тĕссĕрскере курсан, эсĕ мана, телейсĕрскере, курайми пулса, куçу умĕнчен хăваласах ярăн. Якейк. Вăл тĕссĕр япалая ма илтĕн. Зачем купил ты эту некрасивую вещь (напр., о материн). N. Тĕссĕр пусма сарă пусма, лавкка илемне çав ярать. Тĕслĕ пусма сарă пусма лавкка илемне çав кӳрет. О сохр. здор. Витрере шыв тăрăлсан, витре тĕпне ним те юлмасань тĕссĕр пулсан... Юрк. Халĕ ĕнтĕ хамăртан та çапла, ватăлса тĕссĕр пулнине курсан, айван ача-пăчасем, пирĕн пек пулса калаçса тĕлĕнеççĕ-тĕр. Изамб. Т. Тĕссĕр кĕпе, полинявшая рубашка.
узнавать, различать, разбирать, определять. Изамб. Т. Ку япалана тĕсмĕртетне? Узнаешь ли ты эту вещь? Тюрл. Пăртак тĕсмĕртет-и санăн куç. N. Тĕттĕмленсе кайнă кĕленче витĕр курнă пек анчах тĕсмĕртетпĕр. Пир. Ял. Хурапа шурра тĕсмĕртекен çын çак сăмахсене епле чĕлхе çавăрса каланă-ши? Кама. Пĕри кĕлте çыххи туса тăрать вĕт-ха? Куратни? – Куратăп. Тĕсмĕртетĕп. Ачач 101. Пĕчĕк пуçĕ пĕлнĕ таран тĕсмĕртсе илет. Тет. Салтак çыруне тĕсмĕртет (разбирает солдатские письма). Альш. Вăл çынна паллатна эсĕ? — Пĕрре курнăччĕ, тĕсмĕртетĕп (представляю себе). Ib. Хамăр чей ĕçетпĕр, вăл-ку çинчен калаçатпăр. Манăн шухăшăм малтах: Елшелнелле пыратăп, Кушкăсене тĕсмĕртетĕп. СПВВ. Тĕсмĕрте пуçларăм (различать, распознавать). СПВВ. ИФ. Тĕсмĕртес= кăшăт палтанă пек тăвас; ав пăртак тĕсмĕртес, теççĕ. СПВВ. Аран тĕсмĕртсе илтĕм (едва признал). Сред. Юм. Таста корнă эп кô çынна: пăртак тĕсмĕртеп те, тата (а все-таки) камнех тавçараймасп.
окуривать. N. „Ача куçăхсан тĕтĕрекен кĕлĕ“. Торх. Хурт тĕтĕрме каяп (гнилушкой, çĕрĕ подкуривать). Ходар. Унтан (карчăк) тата шăршлă кăмпа илчĕ те, ăна кăварпа чĕртсе пиччене тĕтĕрме тытăнчĕ (во время шашра). || О сохр. здор. Вăл выртнă пӳртри япаласене е кӳкĕртпе тĕтĕрес пулать. || Кадить.
темный. Образци З9. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр, уйăхĕ пулмин те çăлтăрсем пур. О сохр. здор. Чаршав айĕнче тĕттĕмине те тĕттĕм, сывлăш та аван мар. Орау. Тĕттĕм çĕртен тухрăм та, куçăм-пуçăм пĕтĕмпех алчăрхаса карĕ. Ала 56°. Хам йăри-тавра пăхрăм, никам та курăнмасть, мĕшĕн тесен çĕр тĕттĕмччĕ, кăнтăрла пусан çапах таçта каймаллине чухлăттăм. Сред. Юм. Тĕттĕм çанталăк, солнечное затмение. Ib. Çав числара тĕттĕм çанталăк полать, тет. || Тьма, темнота. N. Вăл ирхи тĕттĕмпе тăрса каçхи тĕттĕмпе анчах таврăнать. N. Тĕттĕммипе шурсене кĕрсе ӳкетпĕр. Юрк. Çав вăхăтра стутенчĕ хăй ăнсăртран ăйăхĕнчен вăранса кайсан, ку çапла хăй тумтирийĕн кĕсйине чике-чике шыранине сиссе: эсĕ унта тĕттĕм çĕрте мĕн шыратăн (тет), эпĕ кăнтăрла, çутă чухне шыраса та унта нимĕн те тупаймастăп, тет, вăрринчен кулса. Ск. и пред. чув. 61. Тĕттĕм пирки палламастăп. N. Каç тĕттĕм çапрĕ, сас-хора çок, Сала 94. Каç тĕттĕмсем пулса ай килет-çке, пире кайма вăхăтсем çитет-çке. Етрух. Çав мĕн тĕттĕм çĕрĕ-çĕрĕпех тасатать. КВИ. Тĕттĕм çĕрте çухалчĕç. || В переносном значении, темный. N. Кил хуçи пуян çын та пит тĕттĕм çын иккен.
мять. Альш. Хорачка. Олăм тĕшĕр (мять, напр. для корма скоту). СПВВ. АС. Тĕшĕрсе тăкнă= ахаль тап-таса тăкнă. Сред. Юм. Ыраша тĕшĕрсе тăкнă (потравили, смяли). Хурамал. Выльăхсем тырра тĕшĕрсе пĕтернĕ (= тап-таса пĕтернĕ). || Положить в лоск. Чист. Сунт. Анасем урлă тусан кăларса вăл çынна пĕр самантрах хуса çитсе тĕшĕрсе ӳкерчĕ. || Свалить. Сред. Юм. Ута тĕшĕрейсе антарчĕ, çавăн чол нăмай антараççĕ-и ôна? Б. Крышки, Яндоуши. Тĕшĕрсе ан, свалиться. || Бить. Ст. Чек. Тĕшĕрет, хĕнесе ӳкерет. || Есть (о скотине). Ст. Чек. Тĕшĕрет — нумай çиет. А.-п. й. 69. Ерхипĕн хура ĕни пырать те, чустана кавлесе тĕшĕрмех тытăнать. Ib. 112. Кĕркури кайсанах, лешсем кĕсрене туртса антараççĕ те, тĕшĕрсе те яраççĕ.
разобрать зрением. Кăвак мăй. Вăл тилĕ хыçĕнчи кăвакала та тĕшмĕртеймен. N. Тутăхнă кĕленче витĕр пăхса тĕшмĕртнĕ пек анчах куратпăр. Хурамал. Тĕшмĕртеймерĕм эп вăл çынна, кам икенне паллаймарăм. N. Сăнне сăпатне тĕшмĕртеймерĕм (не разобрал). N. Сĕм-тĕттĕм çĕрте ăçтан тĕшмĕртсе илет.
суеверие, предрассудок. Орау. Тĕшмĕшĕ пур. У него есть (суеверие) предрассудки. || Суеверный. Абаш. Вăл пит тĕшмĕш çын. Слеп. Çав çын тĕшмĕш, çав кон памаст, ку кон тĕшмĕшленет (телей каять тесе). N. Ĕлĕк чăваш хресченĕ питĕ тĕшмĕш пулнă. СТИК. Çавсем пит тĕшмĕш-çке (придерживаются старых взглядов, суеверий). N. Анчах йĕрнипе, те тĕшмĕш йĕркипе хăрах куçа шур илчĕ тĕппипе.
проказник. Орау. Тренме тăрри пăх-ха, çта хăпарса кайнă вăл (о детях).
знач. не дано. Орау. Сăмса питĕрĕнсен вара вăл кунĕпе сăмсинчен сывлăш пертерсе тьăхлатса çӳрет.
рыть, копать. Шел. II. 63. Вăл чулсен патĕнчи çĕре сысна чавнă пек чавса пĕтернĕ. Сред. Юм. Тараса чавса пĕтерсен он ăшне пыра яраççĕ. Янтик. Тукассенĕн пуссисем тарăн-ши çав, ăшăк-ши? Тарăн пулсан ăсчăрах, ăшăк пулсан чавчăрах. П. У. Çĕр чавакан, землекоп. N. Çапла вĕсем ял тавра алтса çавăрнаççĕ. Алтса çаврăнсан, вĕсем çĕре чавса шăтараççĕ, икĕ пуçне те этем тухса кĕрсе çӳремешкĕн шăтăк тăваççĕ. Якейк. Вăй патăр! Мĕн эсĕр картара конĕн-çĕрĕн чаватăр? Ib. Сысна анкарне кĕнĕ те, пĕтĕмпех чавса тохнă. || Ковырять. Орау. Чава ларать. Только и занят ковыряньем. || Ковырнуть. Трхбл. Питне чавса илнĕ. Лицо сковырнул. || Царапать. Якейк. Йăвана Кĕркори пĕтĕмпех чавса пĕтернĕ, пичĕ-куçĕ чĕп-чĕр йон. || Оцарапать. Орау. Эп ăйăх тĕшшипе алла чавнă кĕçĕр (е: чавса янă). N. Автан тухать те (вылез и), улпутăн хăрах куçне чавса кăларать илет. Альш. Кушак шăши тесе, кашкăрăн куçне чават илет (вцепилась). Букв. 1908. Кушак Хураçкана куçĕнчен чавса илчĕ. Курм. Кошак чавтăр чĕччине. || Теребить, чесать (шерсть и пр.). Сред. Юм. Таптарман çăма алпа чавса кĕнчеле туса çыхса арлаççĕ. (Пĕчиккĕн-пĕчиккĕн алпа тортса майлассине чавас теççĕ). Якейк. Сӳс шăртласа пĕтерсен çăн чаваççĕ. Ib. Тăпкаран чавса кăнчала турăм. Ib. Арлама лайăх пултăр тесе тăпкапа чаваççĕ. Кан. Тылласа тӳ, шăртла, чавса арла. КС. Сӳс чаваççĕ (руками выбирают тĕввисене). || Якейк. Каранхи сарăма çапса тухсан ик хĕрарăм олăма чăркама лайăх полтăр тесе креплепе чаваççĕ (приводят в порядок). || Шевырять. КС. Чăхсам кăшăла (ворох) йăлт чавса салатнă. Сала 117. Пĕчĕккĕ лаша тур лаша, супне тулли сĕлĕ ытат, супне тулли памасан, чавса тăкăп тиет. || Долбить. Изамб. Т. Çăнăх хумашкăн эпĕ такана чаврăм. Собр. Алăсăр урасăр курка чавать. (Тумла юхни). || Ир. Сывл. 2З. Чавса кăна пыратпăр (по реке). || Орау. Ой-яй кĕслене лайăх калать, чавать кăна (ловко играет). || СТИК. Кăш чаврăм-ха кунтан. От него я немного поживился.
чавка пуçĕ, назв. растения, клевер (Trifolium). Рак. Кайсар. Чавка пуçĕ, хĕрли, çаран çинче ӳсет, дятлина красная (Trifolium pratensе). Чавка пуçĕ, шурри, белая кашка (Trifolium repens). Кĕвĕсем. Çерем çинче выляни — чавка пуçне таптани; эпир вăл хĕре ятлани — икĕ ачана мухтани.
убавляться, уменьшаться. Торх. Иур та куленех чакса пĕтсе пырать. || Убывать (о воде). Аттик. Шыв тулса чаксассăн улăхсем çинче, çарансем çинче курăксем ешерсе хăпарса тухаççĕ. N. Атăлта шыв чака пырат (все убывает). Календ. 1906. Шыв чака пуçласанах рис ака пулаççĕ. Шел. 75. Сĕнче чакса çитиччен кĕтсе тăма вăхăт çук. N. Каçпа шыв чакса çитрĕ. СТИК. Çырмари шыв чаксах пырат (вода все убывает). Ib. Пирĕн пусăра шыв чака пырат (убывает медленно, незаметно, но безвозвратно). Ib. Пусăри шыв кашни кун чакса пырат (каждый день убывает). Чув. прим. о пог. 296. Хĕлле тан шывĕ тухсассăн, çула йĕпе пулат, шыв чаксассăн, çула уяр пулат. Если зимою образуется наледь, наслуда, летом будет ненастье, если же вода убудет, летом будет ясно. || Убывать (о силе). N. Эсир уйăрăлсан, сирĕн вăйăр чакĕ. N. Хамăр ваттине кура вăй чакрĕ. || Сет-к. Пирĕн ĕнейĕй çилли чакнă. || Укорачиваться. N. Кашни кун ĕмĕр кунĕ чакса пырать. || Ухудшаться. N. Хуйхăпа сывлăхăм та чакрĕ. || Опадать (опухоль). В. Олг. ЧС. Шыççи (у лошади) çапах пĕрте чакмаст, тет. Скотолеч. 12. Ăна шыçни чакиччен кунне тăватшар хут улăштарса çыхас пулать. N. Сылтăм пит шыçĕнчĕ; çав чаксан кăларттарас тен, шыçăнни чакмасăр кăлармаççĕ. Череп. Чак, опадать (о толстом животе). || Уступать. Халапсем. Апла каласан ку та пăртакçĕ лăпланам пек пулать, калле те чакать. || Падать (о цене). Сĕт-к. Похра номай полсассăн, ыр сĕлĕнех хак чакать. || Отступать, пятиться назад. Юрк. Тăрсан-тăрсан, йӳнерехе те парăп, тет калле чакса. Сĕт-к. Нимле мар полч: ни каялла чакмалла мар, ни валалла каймалла мар. СТИК. Чăмăçă лашана хĕнен-хĕнен, вăл мĕн çапнăçемĕн чаках пырат (сколько не бьешь, а она все назад и назад). Ib. Ман лаша вăл пит ăслă, хăш-хăш чухне хам иртсе пынă чух: стой! теп те, вăл чака тăрат (выражается изумление). || Ск. и пред. чув. 42. Ман вăхăт çук халĕ, ерĕшместĕп, тесе чакма пуçларĕ.
убавить, сбавить, понизить. Кан. Анчах унашкал вăрмана пачах укçа тӳлемесĕр памаççĕ, чакарнă хакпа параççĕ. ЙФН. Апи пачĕ хура йĕне, савса паман япалийĕ сунă суман чакарчĕ (убавила молока). Скотолеч. ЗЗ. Унăн шатра çилли çине тухать, сĕтне чакарать. N. Чакарса кăтарт, показать меньше действительного. || Уменьшать, сокращать. N. Урпа вăл çăпан пек тухат, ăна вара урпапа сăваççĕ. Пирвай тăххăртан пĕррене çитиччен суса чакараççĕ, унтан вара çиччĕрен, пиллĕкрен, виççĕрен; унтан пĕре пĕресĕр теççĕ те, урпине пăрахаççĕ. || Пятить назад. Сĕт-к. Эй ослап! Çапла чакараççи ута!
сорока. А. Турх. Чакак вăл – вăрăм хӳреллĕ вĕçен кайăк, ула, хĕлле те ăшă енне каймас, чакакак тесе çӳрет. Сăмси вăрăмрах. Хӳри хура, вĕçĕнче улаллă çавăрăнать. Юрк. Чакак-чакак, чакак амăш Чакăлтăмра, ачи-пăчи арчара, у-у-ух! Ст. Чек. Чакак кăшкăрсан (кушак питне çусан), хăна килет. (Поверье). Букв. 1900. Чакакăн мĕн пур сăвви те пĕрре анчах. N. Чакак çамартине чĕлхесĕр çын çисен, чĕлхесĕрри калаçакан пулать, тет. (Поверье). || Яз. имя мужч. Орау. Рекеев. || Яз. имя женщ. Рысайк., Рекеев, Н. Карм.., Н. Седяк., Т.-И.-Шем. || Хр. имя женщ., Наталья. Ст. Чек. Чакак — Хĕлип арăмĕ. || Прозвище мужч. N. Чакак Иван, если прозвище получил сам, в смысле „Иван Сорока“; Чакак Иванĕ, если прозвище получил по наследству и если получил прозвище по какому-то отношению к сороке или сорокам: „Иван Сорокин“. Альш. Чакак Ванькки. Б. Олг. Чакак Ентри.
(чагы̆р), назв. цвета, белесоватый, светлоголубой, голубой. Уганд. Чĕлкаш 58. Хĕрлĕ питлĕ, чакăр куçлă хĕрарăм. СПВВ. ФИ. Кăвак куçлă çынна чакăр куçлă, теççĕ. СПВВ. КЕ. Чакăр — кăвак, витĕр куракан куç. Хорачка. Чакăр коçлă çын. Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. Чертаг. Чакăр куç= кăн кăвак. Ст. Чек. Чакăр куç, черные глаза: зрачек и радужная оболочка совершенно черные. Ib. Чакăр куç = пысăк саланса тăракан куç. Янтик. Кăвак кăвакарчăн чакăр куç, кам куракан тулă сапсамăр. Изамб. Т. Чакăр куç, беловато-голубые глаза. Тюрл. Чакăр куç (= симĕс куç). Сред. Юм. Чакăр куç, голубые глаза. СПВВ. Чакăр шăрçа куç. || Серый. Сред. Юм. Пичче шăлнĕ пулаччин чакăр халат пулас та пичче çинче çӳрейрес. Турх. Чакăр шинел. N. Вĕсен яка тирĕ чакăр хĕрлĕпе кăвак тĕссене пĕр çĕре пуçтарса илемленнĕ. N. Чакăр симĕс çăра çулçăсем хушшинче ăраснах илемлĕ капăр тĕклĕ кайăксем пурăнаççĕ. || Седой. Календ. 1904. Ватă енне кайсан лашан хăлхи усăнса тăрать, хура лашан чакăр çăмсем, кăвак лашан хĕрлĕ çăмсем тухаççĕ. || Косой, косоглазый; имеющий серые глаза, как у лошади. Зап. ВНО. Чакăр куç, раскосой. Начерт. 193. Чакăр, косой. СПВВ. ТМ. Чакăр= шур илнĕ куç. Б. Олг. Чакăр коçлă ут, пĕр коç чипер, тепĕр коçĕ шорăллă мĕнлĕ. Пшкрт. Эй чакăр коç. СПВВ. МС. Ку лаша чакăр куçлă. Хурамал. Чакăр куç= куçне çавăрса пăхакан. Кан. Чакăр куçăма шур чатăр карнă. Юрк. Чакăр куç, разноглазый.
резвый. Тюрл. Чалак, бойкий (лаша), удержу нет. ПТТ. Сĕренте утланас лашине лайăх, çынтан кая юлас мар, чалак пултăр тесе, хăш ача ашшĕсенчен вырттăн та пулин кашни кун сĕлĕ параççĕ. СПВВ. Чалак лаша, бойкая. || Проворный. N. Вăл чалак хĕр. || Сред. Юм. Чалак тесе пит хитре, чейе сăмахлакан çынна калаççĕ. || Тяжеловатый. N. Пысăк чалак ăйăр... тапранса кайрĕ. || Байгул. Чалак чалак чалаккин, пусма яшки вечул, шăкăлти-макăлти Верук саппун, Танюк шаравар.
от изумления широко раскрыть глаза. Трхбл. Вăл куçĕсене чалăртса пăрахнă. Он расскрыл глаза широко. N. Тилмĕрсе пăхнă пулсан та, чалăртса пахнă пулсан та, ăмсанса пăхнă пулсан та тухса кайтăр. (Из наговора от сглаза).
обессилить, одряхдеть. Полтава 98. Çĕпĕр енче пурăнса, вăл ватăдлса чалăхнă. Одрях в изгнанье сиротея. N. Вăйра чалăхнă. Пропала сила. N. Вăйран чалăхсан кирек ăçта кай.
кривой, косой. Орау. Чалăш тута Хветĕр. N. † Алăкăрсем чалăш, кĕме çук. Подг. Шигали. Алăкăрсем чалăш та, кĕреймĕп. Пазух. 135. † Алăкăрсем чалăш ай кĕмешкĕн, урайĕсем яка ай утмашкăн, саккăрсем сарлака ай лармашкăн, ят ăрсем те чаплă ай илтмешкĕн, чысăрсем те чыслă ай курмашкăн. Юрк. Ту аякки çул чалăш, ут утланма çав лайăх. || Наискось. N. Вăл пире хирĕç, кăшт чалăшрах пурăнать (живет наискось). N. Вĕсем ăна хирĕç пайтах чалăшра (чалăш) пурăнаççĕ. Пазух. 39. † Ытах тĕлне пĕлмесен, пăралукран чалăшрах, пирĕн çумра сат та пур, сат çумĕнче алăк пур, çавалăкран пырса кĕр. || Вкось. Изамб. Т. Пĕри сылтăмалла çакăн пекех тӳрех каять, тепĕри сулахаялла чалăш каять (дорога). || Набекрень. Бугульм. Кăримски çĕлĕкне чалăш лартса кама ăсатрăн çурçĕр тĕлĕнче. Якейк. Хаклă юшши карттусне посса лартсан ват çын теç, чалăш лартсан янкăс теç. || Косо. Ст. Чек. Чалăш лартан. Косо ставишь. || Шорк. Ман чалăша куртăр-и паян? Ib. Ун чалăшĕ пасарта сӳретчĕ. (Употр. в шутку в смысле тӳрри, возлюбленный). || Косуля. Paas. 178. Икково. Чалăш= особая соха, пĕр майнелле кăна прахать. N. Чалăш= кусиле. N. Эсир чалăша луччĕ ют çынна тутрнă пулсан, манăн ку тери кăмăл хуçĕлмĕччĕ. || Тяж (у телеги). В. Олг.
(ч’аллан), стать разноцветным (о лесе осенью). Юмансар. Вăрман чалланчĕ. Листва леса частью пожелтела, и он стал пестрым, пегим. || О человеке, когда он начинает седеть. Ванеркке. Çуçĕсем, сухалĕсем шуралма пуçланă çынна: вăл çын чалланса кайнă (стал седеть) теççĕ.
понуд. ф. от гл. чалтăртат. Янш.-Норв. Вăл вăхăтра пĕри хăрах ывăç çăнăх илсе пӳрте кĕрет те, çăнăха пӳртре чалтăртаттарса ярат. (Вăрланă хĕршĕн туй туни).
пищать (о галках). Сред. Юм. Чанка чанкăлтатать. || Галдеть, шумно разговаривать. Сред. Юм. Вăл чанка пекех чанкăлтатать.
прославиться. N. Вăл чапа тухнă.
прославиться. N. Унăн ырă ячĕ тата ытларах чаплăланĕ. Альш. Кушкă чаплăланса кайрĕ ĕнтĕ вăл, теççĕ.
назв. растения (богородская трава). Paas. Изамб. Т. Рак. Чапăр, чабрец, богородская трава (Thymus serpullum). N. Чапăр курăк ячĕ. Вăл курăка чей çине ярса ĕçеççĕ. Хăяр йӳçĕтнĕ çĕре яраççĕ. Рак., Кайсар. Чапăр. Ăна хăяр йӳçĕтнĕ çĕре те яраççĕ, чей ĕçнĕ чухне те чейнике яраççĕ. Зап. ВНО. Чапăр, богородская трава, темьян. Н. Якушк. Чапăр — душистая трава.
назв. местности. Альш. Сăртне темĕншĕн каланă ăна Чапăрлă тесе. Ахăр чапăр курăкĕ ӳснĕрен каланă-тăр. || Назв. киремети. N. Чапăрлă — киремет вырăнĕ Чапăрла айĕнче. Вăл Чапăрлă айĕ пиртен 8 çухрăм. Ĕлĕкрех эпĕ астăвасса, унта Тăхăр ял пухăнса учук тăватчĕç. N. Пурччав вырăс Чапăрла вир акнă. К.-Кушки. Чапăрлăра выртса каян ырăсем.
назв. киремети. Аттик. Вăл сурăхсене: турра, тур амăшне, хĕвел амăшне, çил çуначне, пихампара, пӳлĕхçие, хĕрлĕ çыра, кивĕ масара тата Чарту киреметне панă. (Из описания киремети).
остановить, задержать. А.-п. й. 85. „Чар, Иван, салтаксене, нимĕскер те тумастпăр сана“. Анчах Иван салтаксене юриех чармарĕ, тет. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем, çавăнпа та йыттине нихăçан та вĕрме чармасть. Собр. Тухнă чухне кинин (у молодушки) урине виçĕ хутчен тытса чараççĕ. Регули 85. Эп паян каясса вăл кисе чарчĕ. N. Ку упа тусăн ĕçне пĕрене кăна чарса тăрать. Юрк. Чăвашĕ те хăне çапла чыкан арăмĕ аркинчен тытса чарнине курсан: сана мĕн кирлĕ, тесе чăвашла ыйтса пĕлет. Кĕвĕсем. Çĕр сумлăх хĕр илсессĕн, тытса чарма вăйăр çук. И. Тукт. Лаша аяккалла сиксе ӳкрĕ, анчах старик ăна çавăнтах тилхепинчен туртса чарчĕ. || Ставить (лошадей). Альш. Унта ытти тырă тиесе пынă çынсемпе пĕр тĕлелле чараççĕ лашисене. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. || Мешать. Букв. Чĕмпĕре çитсен анса çуртсене пăхса пыма чарĕ тесе, эпĕ çыхтармарăм. Юрк. Чĕмпĕре куçнăранпа нимĕн япала çырман халĕ, те масар тытăнаймастăп, паллă килте ача-пăчасем те чараççĕ. N. Сире укçа чарать-им? N. Мана çыру çырас тĕлĕшĕнчен чарас япала та пулман. Кн. для чт. 31. Карташĕнчи курăк çинче япала кустарсан та чараканĕ çук. Кама 8. Пирĕн чĕлхе çук-им? Ма чаран калаçма. || Унимать. Юрк. Кĕсем çапла çапăçнине тепĕр çын курсан, вĕсем патне чупса пырса тытăнать вĕсене чарма: пĕрне те, тепĕрне те çапма ирĕк памаст. ГФФ. † Качаки тохрĕ чармашкĕн. А коза ее (собаку) унимает. || Запрещать, воспрещать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. Кун пирки Андроновпа сăмах хускатсан вăл тӳрех: „Эпĕ чараймастăп!..“ — тесе ответлет. N. Çын чĕлхине чарас çок. Ст. Шаймурз. Çав вăрмана каснăшăн никама та чармастчĕç. N. Курăк-çаран чарса (когда запретили пускать скот на луга) икĕ эрнерен килсе пăхнă чухне питĕ лайăх, тикĕс, çăра ӳсетчĕ. Эльбарус. Ун чохне çарансене чарман, анчах чарасси патне çитсе пынăччĕ. N. Эрехрен, сăраран чарса та чарăнмастпăр. || Прекратить. Ой-к. Ман пата пĕр вилнĕ çын килет те, çавна темле чарас килессе, тенĕ. || Отказать. Букв. 1904. Вăл хăйĕнчен япала ыйтакана пĕртте чарман, çук çынсене пит пулăшнă. || Защищать. О сохр. здор. Тата вĕсем (деревья) вут-кăвартан та пăртак чараççĕ. Ib. Сивĕпе пăсăлас мар тесен, çуркунне çăпата та тăхăнас пулмасть, вăл нихçан та шыва чараймасть.
запрет. Юрк. Пирĕн енчен чару вăл-ку çук. N. Ун çăварин ним чару (чарăвĕ) та çук (удержу нет). Орау. Кайăрсам-и, кайăр, манран чару çук, хут те мĕнле хăтланса çӳрĕр.
упереться. N. Вăл хăй çурчĕ çумне чаракланать те тăраймасть, ярса илет те, унтан кайса ӳкет.
знач. не выясн. НАК. Вăл чарканă майĕпеле.
скоро, живо, быстро. Шорк. Ай-уй! Эсĕ çитрĕн те-и конта? Йепле пит час килтĕн? Как, ты уже здесь? Как это ты пришел так скоро? Ал. цв. 9. Юмаха ăна час калатăн та, анчах ĕçĕ ун пек час пулмасть. N. Халлап час тăвать, ĕçĕ час пулмасть. N. Вăрçа час чарăнас çук, теççĕ. Юрк. Хăйсенĕн пуссине халĕ алтман, ăна алтас тесен те час пулмаст: укçа кирлĕ алтнăшăн тӳлеме. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен кайран çаптарса та илеççĕ. Юç. такăнт. 29. Карчăк, час-и çак эсĕ? А.-п. й. 77. Епле ку пит час пуйса кайрĕ? Каким образом он быстро поправился? Сĕт-к. Ыраш тĕшши толса çитнĕ те, хыта пуçланă, час вырма тохмалла. ЧС. Час ан унтан. Слезь оттуда скорее. Йӳç. такăнт. 12. Ну, час пул. N. Урăна çурăн-и? Ытла час тата! Больно скоро. СЧЧ. Эсир епле час кайса килтĕр. Как это вы так скоро вернулись. Букв. 1900. Улача час хуралмасть. Такмак. Мĕншĕн час килмерĕр? Что долго не приезжали? Регули 266. Вăл час килмесен эсĕр çăвăрма выртăр. Ib. 90. Час поласси çок. Ib. 1235. Вăл час килимарĕ, эпĕр çĕрччен кĕтрĕмĕр. Орбаш. Ма час килмерĕн. Курм. Час корман. Давно не видались, редко видались. || Часто. Изамб. Т. Çуркунне автансем те час авăтаççĕ. N. Тата хут час яр. || Легко. Регули 704. Час (çăмăл) çĕмĕрĕлмелле япала. || Час. В. Олг. Сакăр час çитсе, саккăр пĕтерсе тăххăра кĕрчĕ, вон часа кĕрни пилĕк минут полчĕ, 9 ч. 5 м., вонă часа (сахата) пилĕк минутсăр. Богдашк. Ку çĕрле вунă часра пырат пупĕ патне укçа ыйтма тесе.
тотчас, сейчас, в сию минуту, очень скоро. Ал. цв. 13. Часах аслă хĕрĕсем те чупса пыраççĕ. Юрк. Эсĕ янă укçана илсен, эпир епле тырăсене часах выртарса илтĕмĕр. Ib. Вăл çапла кула пуçланине курсан, кăсем те савăнаççĕ: акă чăваш арăмĕ часах ташлама тытăнат пулĕ тесе. N. Килте ача-пăча чирлесен часах юмăçа каятчĕç. N. Мĕн тумаллине шуйтан часах кăтартса панă. ЧС. Пăвара нумаях пурăнайман çав луç, часах вилнĕ, тет. N. Халь анчах килтеччĕ-ĕç, лепле часах тохса кайнă. N. Улпутсем каллах хĕç-пăшала тытăннă. Анчах Иван Безземельный часах вилмен. Ой-к. Пĕр аслă кинĕ калат, тет, эпĕ вăсене часах вĕлерме пултарап, тет. Яжутк. Вара (хуçи) Ивана пĕр паршине пачĕ, тет. Вара часах сутса пачĕ, тет. Бес. чув. 10. Эпĕ часах параймăп çав. Сет-к. Часах йор çăвассăн тойăнмасть. N. Оппой, ку пасартан тавăрăннă та ĕç! Лепле часах тавăрăнтăн. N. Эпĕ кунта киле часах каяймастăп, эсĕ пушă вăхăтра каймасăр ан юл. А.-п. й. З4. Часах тиллине те курнă. || Почаще. N. Çыру часах ярăр.
скоротечная чахотка. Сборн. по мед. Тата вăл чирпе çын пит час та вилет; ун чухне вăл чире час пĕтерекен чахутка теççĕ.
все чаще и чаще. П. Патт. 24. Çапла шапана кăвакалсен час та час йăтмалла (нести) пулман. N. Сиенсем, шарсем час та час пулма тытăннă. Сунт. Вăл час та час хыттăн ӳсĕрсе сурса пăрахать.
очень часто, нередко. Сет-к. Эпир сирн пата час-часах кĕрсе тохатпăр. О сохр. здор. Çак кĕнекене эсир час-часах вулăр. N. Вăл çынпа час-часах калаçмасть. Вăл çынпа хутран ситрен анчах калаçать. Редко с кем говорит. Çутт. 31. Ачисен иккĕшĕн те куççуль юхса çӳрет, куçĕсем час-часах пăсăлаççĕ.
часы. Якейк. Чассине кантăк (стекло) ларттартăм. Ирч-к. Часси сăвотит тăвас полать. Ib. Пĕчик часси (сахат), карманные часы. Сеçмер. Часси торт, заводить часы. Г. А. Отрыв. † Шур чăланти шур часси, шаккас вăхăт çитрĕ пуль. N. Шур чăланта шур часси, çапма вăхăт çитет пуль. N. Ик тăнлав çинче икшер часси. СТИК. Часси: часси муклашки — гири, шаккакань — маятник, хаччи — стрелка. СТИК. Куккуклă часси — часы с кукушкой, чанлă часси – часы с боем. Шурăм-п. Халĕ тата санăн чассуна илтĕм. N. Часси — сехет кăтартаканни; часси ăшĕ, часси кирĕ, сăнчăр, сулланаканни, куккуллă часси. Сл. Кузьм. 7З. Кăкăр çинче часси пăчăри йăлтăртатса тăрать. || Время. Эсĕ часси пĕлетне? Время умеешь узнавать? Пухтел. Кама кирлĕ вăл часси (знать время)? Вуннăмĕш çурри,– терĕ Натташшă.
часто. СТИК. Çыруна чассурах яр. Пиши почаще. Ib. Вăл чассăвах сыпат няк. Он, кажется, частенько выпивает.
понуд. ф. от гл. чатăлтат. Якейк. Вăл шыв тăрăх çара уран чатăлтаттарса чупса çӳрет.
шатер, палатка, шалаш, беседка. Образцы 26. † Чатăр айĕнче ӳснĕ эпир. Ск. и пред. чув. 28. Çуркуннехи пĕлĕт кăн-кăвак пĕлĕт чатăр пек ăна (хĕвеле) витсе çеç тăрать. Ib. 98. Кăвак пĕлĕт чатăр пек. N. Кунта виçĕ чатăр карар. Устроим здесь три шатра. О сохр. здор. Тата хăш чухне чатăр тăваççĕ. Чатăра та хушă (шалаш) пекех тăвас пулать. Юрк. Чи аслă улпучĕ, хăй салтакĕсенчен пĕр энерех кайса, чатăр ăшне кĕрсе выртат. Трхбл. Çурăм пуçсем килет ай шуралса, шурă чатăр карса чарнас çук. Кильд. Чатăр картăм улăха, типтĕр терĕм хĕвелпе. Калашн. 26. Тĕве каçан хушшинче пырать чӳхенсе çӳремелли чатăрсен йăрăм аркисем. Мотаясь, висели меж твердых горбов узорные полы походных шатров. || Полог. Якейк. Чатăр вăл мăн шăналăк, онпа çулла тола вырăн (постель) тăваççĕ. || Н. Седяк. Чатăр, вĕçен кайăка тытмалли. || ЙФН. Пичи, лаша кӳлсе пар, инке, чатăр кӳртсе пар, атьăр каяр улкаша. || Белая Гора. Чатăр сурпан кӳтĕмĕр, пуçĕ тавра яврăмăр, укçалă хушпу кӳтĕмĕр, пуççи тăррине лартрăмăр.
скорее. Собр. Çурмисем ӳкиччен чачас мĕлле ӳкнине пăхма çаврăнса тăраççĕ (старухи). Янорс. Эп вăрантăм та: атте, мана та илсе кай-ха, тесе макăрма тытăнтăм. Атте мана: уруна сыр эппин чачас, терĕ. Ib. Ну, айтăр эппан чачас, эп лаша кӳлеп. Ib. Пирĕн Йăван пур-и кунта, чачас тухăр-ха, такĕш ял çунать. Яргуньк. Вăл та киле чачас васкаса кайнă. Б. Илгыши. Чачас упапа йĕке-хӳре çатрака айне пытанчĕç, тет.
чахотка. СЧЧ. Çавăлтен вара вăл чахотка ерчĕ те, нимĕнпе те чĕрĕлеймерĕ.
(ч’аш, цаш), подр. шипению. ЧС. Насвуспа сирпĕтеççĕ те, пĕренесем чаш! тăваççĕ. N. Çичĕ ютăн картишне хура юманпа çавăрнă, хура çĕлен илешнĕ, кĕрсессĕн те чаш тăвĕ, тухсассăн та чаш тăвĕ, епле тухса çӳрĕп-ши. (Хĕр-йĕрри). К.-Кушки. Хурăнлăхра çĕленлĕх, кĕрӳçĕн те чаш тăвĕ, тухуçăн та чаш тавĕ. N. Ютсен пахчи хăмăшлăх, хăмăшлăхра çĕленлĕх; кĕрсессĕн те чаш тăвĕ, тухсассăн та чаш тăвĕ. N. Ютăн картишĕ юманлăх, тухсассăн та чаш тăват, кĕрсессĕн те чаш тăват. (Хĕр-йĕрри). || СТИК. Витрене чаш! тутарчĕ (выплеснул воду из ведра). Сред. Юм. Пĕр витре шыв ăсрăм та, хыçалтан пырса чаш тутартăм. Букв. 1908. Вăл чарăнчĕ те кушакпа йытта шывпа чаш! тутарчĕ. Ст. Чек. Чаш тăкат, выливает сразу, с звуком. || N. Чăпăрккăпа чаш тутарат (ударяет). ПТТ. Хулăпа чаш тутарат (ударяет, на Сĕрен). Сред. Юм. Холăпа чаш тутарайчĕ пĕррĕ лашине, туххăм таçта каяйса кĕчĕ. Г. А. Отрыв. Чаш-чаш, чаша кĕлтия кĕлти, тӳп-тӳп, тӳпе кĕлтия кĕлти. (Тырă тӳни). || Ямаш. Чаш! чаш! Чашлаттараççĕ (час çораççĕ). {{anchor|DdeLink11929948977395}} || N. Вăл сăмсан чаш ӳсĕрсен çутă курăнать, ун куçĕсем çурăм-пуç çути пек. || Густо, как щетка. Орау. Ку çăмăр хыççĕн калчасам чашах персе тухрĕç. После этого дождя всходы взошли густые, как щетка. Ib. Çурăмăнче шăрчĕсем чашах (торчат, как щетина, у блохи).
чашка, блюдо. ГФФ. † Шур чашкăра шурă пул. В белой чашке — белая рыба. Якейк. Витрен тăрри йăви пĕчĕк чашкă пак вăр çаврака. Ау 178. Сăмавар лартса чашкă туни шурă шарăхли пирĕн вăл. Никит. Чашки-чашки шур шăрçа, сапса ярса пулмарĕ. N. Чей чашки, чайная чашка. II N. Çуртра тиркĕ-чашкă шăлтăртатмасăр çук. В доме не обходится без стука посуды.
звукоподр. Сред. Юм. Пăрахут чашкăртса иртсе кайрĕ. (Звук от пароходных колес). Ib. Пăрахут аякран мар иртсе кайсан чашкăртниех илтĕнет. ТХКА. Алтăр-алтăр ăш шывпа мунча чулне чашкăртаç. N. Чашкăрт-ха сăмаварна хăвăртрах. Ну-ка, поставь-ка самоварчик. || Шел. З8. Çĕлен çине юнашар умлă-хыçлă утланса таврăнаççĕ чашкăртса. || Щипать. Б. Олг. Ай, тет, алла чашкăртат (щиплет), йӳççĕ, тет. || Кан. Ку районра çуллахи вăхăтра Иванов чашкăртса çӳренĕ. Ib. Юртакасси çыннисем вăл вăхăтра хăйсен ялне чашкăртса кĕрсе каяççĕ (вьезжают на лошадях верхом).
подр. шипению воды на углях или вообше на горячем предмете. СТИК. Вутлă, хĕрнĕ турчăкана шыв çине чиксен, вăл чашш! туса каять. Если раскаленную кочергу сунешь в воду, то она шипит (с продолжительным и при том к концу ослабевающим звуком). || Подр. звуку (шуму) косьбы. Изамб. Т. Пур тĕлте чашш! чашш! тутарса çулни илтĕнет. Всюду слышен шум косьбы.
на чай-сахар. N. Вăл сире чей-сахăрлăх парĕ, тенĕ хайхи.
хитрый, изворотливый, лукавый, льстивый. N. Тилĕ пек чее, хитрый, как лиса. Образцы. 21. † Пирĕн кас каччи пит чее. КВИ. Чее маттур каччисем вĕсен хыççăн юлмаççĕ. Калашн. 10. Малтан кай, чеерех евĕче пуççап. Прежде свахе смышленой покланяйся. Ал. ца. 26. Вĕсем чее шухăш, чее те пит усал шухăш тупса хунă. N. Чее çыннăн куç саккăр сăвать. У хитрого глаза (сразу) восемь раз обмеряют (сосчитает). КАЯ. Шухăшлама пуçласанах мана пĕр чее шухăш килсе кĕчĕ. Хорачка. Чее çын – йăпăштах ларат, ним те чĕнмест, ялсам халапня вăрласа ларат (потом перескажет другим). Юрк. Калаçаççĕ кăсем кушак çинчен: вăл епле чее те, шăши хыççăн пит хăвăрт чупкалани çинчен. Букв. 1900. Чее кушак кайăк тытать, мăнтăр кушак пӳртре выртать. А.-п. й. 30. Анчах такасем чеескерсем пулнă. || Хлын, лентяй. || Хитрость. N. Чеепелен нумаях пурнаймăн, теççĕ. Хитростью долго не проживешь. || Чуткий. Ст. Шаймурз. Сирĕн савнă туссем чее мар иккен, ури çине пусрăм, сисмерĕ.
делянка. НИП. Вăл челянккăсам йăвăçлăх.
назв. кушанья. Н. Седяк. Хурамал. Унта пасар çăнăхĕнчен (крупчатка) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ.
поочередно. М. Чолл. Вăл вĕсене чĕнсе илнĕ те, хурал черетлĕн тăма хушнă.
нежный, хрупкий. Кан. Çакăн пек черчен япаласем час-часах пăсăлма, çĕмĕрĕлме пултараççĕ. N. Вăл черченскер, саланса каять. N. Кулинен черчен сасси кĕслен çинçе хĕлĕхĕнни пек ачашшăн юхать.
цветок. Пазух. 9. † Ан яр утна пахчана, чечек тăрне ан таттăр. Ал. цв. 10. Чечекрен ырă шăршă пĕтĕм пахчана, шыв юхса сарăлнă пек, сарăлса тăнă. N. Ăçта чечек, унта пил пулать, теççĕ. Где цветок, там и медок. И. Тукт. † Пахчари чечек, сарăях çеçке, кĕрхи сивĕпе шанса кайрĕ-çке. Образцы 1. † Кăвак чечек тăррисем — вĕт улача тĕррисем. Ib. 13. † Тарăн варти квак чечек, хĕвел курмасть, çил вĕрмест. Ib. 13. † Аслă çулăн хĕррипе кăвак чечек, çулаймарăм чечекĕ тăканиччен. Ib. 4. † Елшел урам аслă урам, ик аякки сар чечек, сар чечекре сар кайăк. Пазух. 14. † Утма ятăм пахчана сарă чечек суйлама. Хĕр. йĕрри. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек, вĕлле çинче сар чечек, чечек вĕçсе кайсассăн вĕлле илемĕ каять-çке. Ал. цв. 9. Сасартăк вăл пĕчĕкçĕ ем-ешĕл тĕме çинче ĕмĕр курман, ĕмĕр илтмен, юмахра калама çук, хут çине çырса ӳкерме çук, илемлĕ хĕрлĕ чечек ларнине курах каять. Образцы 11. † Çӳлĕ тăвăн хыçĕнче арпус чечек юр пекех. Ib. 15. † Сикрĕм антăм пахчана мăкăнь чечек татмашкăн. Хĕр йĕрри. Сикрĕм каçрăм пахчана, мăкăнь чечек пулĕ тесе, мăкăнь чечек пулмарĕ. N. Улма йывăççи чечекне тăкнă. Баран. 101. Мăкăнь чечекре чух, ăна çĕртен туртса кăлар-ха. N. Манăн савăнăç чечек вăхăчĕ иртрĕ. Г. А. Отрыв. Улма чечекрен тăкăнсан, каять пахча илемĕ. N. Корăксам чечеке ларма пуçларĕç. Рак. Çеçен хирĕн варрине шур юр çунă, çырла çеçки чечекĕ епле-ши? Ib. Хура вăрмансене те халь пас тытнă, çĕмĕрт çеçки чечекĕ епле-ши? С. Тим. Арман чулĕ çĕкличчен лапри чечек пулас мĕн, лапран лапа çӳрес мĕн, лап илемне кӳрес мĕн. N. Улма чечек лартсассăн, килет пахча илемĕ, улма чечек лартмасан каять пахча илемĕ. Букв. 1900. Мăкăнĕн чечекĕ те пит илемлĕ, вăрри те тутлă. Шинар-п. Вăрманта çулла пур курăксем те чечек кăлараççĕ. Михайлов. Каччă ĕмĕр мĕн теттĕр вара? Пӳрт умăнчи шĕшкĕ мăйри чечек пек. || СТИК. Хĕвелçамăшăн чечекĕ, лепестки у подсолнечника. || Комнатное растение. Красноарм. Колхозниксем культурлă пурăнаççĕ. Чӳречесем çинче чечексем, килĕрен сехет, тĕкĕрсем. Рак. Чӳречисем çине чечексем лартса пĕтернĕ. || Бахрома, кисть. Золотн. N. Йĕке çине тăхăнтарнă чечек. Ст. Шаймурз. Тимĕр-кăвак лашан çилки чечек, камăн иккен савнă учĕсем. || Дама (в картах). Тайба Т.
имеющий цветы, украшенный цветами. ЧП. Атăл леш аяккĕсем чечеклĕ. Чув. прим. о пог. 329. Раштав кунĕ çĕрле çăлтăрсем пит нумай пулсан, чечеклĕ тырă лайăх пулать, пăрçа пулать. Если в ночь на рождество звезд будет очень много, цветковые (горох, греча, лен, чечевица) хлебные растения уродятся хорошо (уродится горох). || Узорчатый; вышитый, расшитый цветами. Илебар. † Пушмакки пичĕсем чечеклĕ-çке. Байглын. Манăн кĕпем чечеклĕ, чечек хушши кирĕклĕ, вăл кирĕке мĕн çĕклĕ? Аслă Пăла çав çĕклĕ. Альш. Алăри ачасене чечеклĕ-чечеклĕ туса калпак тăхăнтартаççĕ пуçĕсене. ГФФ. † Йысна кĕленчи чечеклĕ, ма ĕçес мар чечекшĕн.
прекрасный, превосходный, красивый, хороший, изящный; чистый; красиво, изящно. Paas. Чечен çӳрет (тумланать). СПВВ. ТМ. Чечен — хитре илемлĕ тумланса çӳрекен çын. СПВВ. ЕХ. Чечен – хитре, таса тумланса çӳрекен çын. N. Вĕсем кирек хăçан та чечен (хитре), типшĕм пулаççĕ. N. † Арçынсене сăхлантарасшăн ытла чечен тумланмастăн-и? N. Чечен çӳре, хорошо одеваться. Ир. Сыл. З0. Курăк çинчи сывлăмпа чечен чечек пит çăвать. Полтава 4. Ватă, чаплă Кочупей хăйĕн чечен хĕрĕшĕн чунтан-вартан савăнать. Прекрасной дочерью своей гордится старый Кочубей. Ал. цв. 21. Ан ыйт, ан йăлăн эсĕ мана, курса тăранайми илемлĕ чечен хĕрĕм. М. Сунчел. Çӳл ту çинче кăвак юман, чечен урапа тĕнĕллĕх. || СПВВ. ИФ. Чечен — питĕ çӳхе япала, хăй вăл çапах илемлĕ. Çынсене чечен теççĕ; çӳлĕ çинче çынна, выльăх-чĕрлĕхе те пит çӳхине чечен теççĕ. N. Мĕн? – терĕ Кулине чечен сассине кăларса. || Яргуньк. Ай-ай эс пит чечен-çке (хвальбишка и форсун). || Боры на одежде. Золотн. 102. Начерт. 196.
много, довольно много, порядочно; давно, долго, продолжительно. Ал. цв. 4. Чылай вăхăт иртсе кайсассăн, хуçа хай тинĕс урлă выртакан инçетри çĕрсене кайма пуçтарăна пуçлать. N. Чылай тăрсан тин килтĕм. Якейк. Вăл килнĕренпе чылай вăхăт иртрĕ (довольно много). Бгтр. Çапла вара ăна чылай окçа парса ĕçтерсе, çитерсе ячĕç. N. Ушкăнĕ пĕчĕкçĕ пулсан та, вĕсем икĕ çулта халăха усăллă ĕç чылай (харшай) турĕç. Регули 1396. Вăл чылай ман пекех вырăсла пĕлет. Ib. 1395. Чылай номай парса янă, чылай тытнă. Ib. 1393. Вăл мантан чылай ватă. Сред. Юм. Кăсем тохса кайни те чылай полчĕ, тет, киле пĕри те тавăрăнмаççех, тет. Кан. Ку районра чăвашсем чылай пурăнаççĕ. N. Вăрçăран ăсем чылай кайра тăраççĕ. Мижули. Каçалапа хĕвел чылай кайсан ачасем килелле сорăхисемпе тавăрнаççĕ. Орау. Чылай инче, порядочно далеко. Торп-к. Вăл шкул чылай пысăккă, унта нумайĕшĕ вĕренеççĕ. Якейк. Вăсенчен чылай иртерех пĕтертĕмĕр. Кан. Акнă вырăн вăрçăчченхинчен чылай пысăк. N. Чылай пулчĕ, порядочно уже. Никит. Çыннисем хĕвел тухса сарăлсан, чылай тăрсан, пуçтарăнаççĕ. ЧС. Чылай вылясан, эпир чарăнса пĕрне çине лартăмăр. А.-п. й. 19. Чылай çӳрерĕç этемпеле йытă вăрманта. Ивник. Чылай вăхăт ĕçленĕ хыççăн вăл каллех ак ялне таврăнать. || Нюш-к. Вăл (она) чылая çитнĕ çын (порядочно стара), сакăрвуннăсенче. || N. Вĕç, йĕç, аккăш, вĕç, аккăш, чылай хире ӳк, аккăш.
давнишний. Орау. Вăл чылайхи çын. Он давнишний человек, т. е. старый.
тыкать, толкать. А. Турх. Вăл мана йĕппе чышрĕ (ткнул). Пшкрт. Çĕçĕпе чышас, ткнуть ножом. Изамб. Т. Тĕнĕре калаçни илтĕнсен турчăкапа чышса çапла калăр... ПТТ. Çапла (патакпа) чыша чыша антарса хĕрĕх витре шыв пĕр те сарăлса каймас, мĕн яни пур те тупăках анса каят. Альш. Карчăк чĕнет чĕнет те, йĕппе чышма хăрат, уласа йĕрет, тет. N. Пӳрт алăкĕнчен тухнă чух пӳрт алăкне виç хут тупăкпа чышаççĕ. Еково. Пуçне чышать. Тычется головой (лошадь). Шел. 76. Юпасене... шыв тĕпнелле чышаççĕ (втыкают). || Тыкать кулаком, ударять, бить кулаками. N. Чыша чыша яраççĕ. КС. Чыш чышкăпа, бить кулаком (çап не говорят). Ашшĕ-амăшне. Кĕркури каланă: çитĕ ĕнтĕ, хăна пултăм (погостил), ĕнсерен чышса хăваласа кăларса яни кăна çук ĕнтĕ, тенĕ. Изамб. Т. Аяк пĕрчинчен чышсан ыратат, Çĕнтерчĕ 21. Сĕтеле чышса ан калаç. ТХКА 16. Пирĕн ял претçетаттĕлĕ пĕркун пухура Çмирнов Михалине сĕтеле чыша чыша вăрçать. Бур. Лешĕ ăна илтнĕ те, пырса чышсах антарнă. || Набивать (мешок). N. Акă тухать чӳшекки, улăм чышса тунăскер. Тюрл. Чыш, набивать (мешок). ГТТ. Мăкăсене те чышман. Баня не пробита. Вĕлле хурчĕ З2. Вĕллесене икĕ стеналлă, хушшине япала чышмалла, е тачка хăмаран пĕр стеналлă тăваççĕ. || СПВВ. Чăпта чышас. ЧП. Чышса пăрахнă чăпта.
частица для образования превосходной степени: самый, очень, весьма. N. Чи пысăк, самый большой. Чи малтан, с самого начала, прежде всего. Дик. леб 44. Чи кĕçĕн пиччĕшĕ йĕрсе янă. Ib. 46. Ташă ăстисене чи илемлисене чĕнсе пуçтарма хушать. Ib. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Ib. З8. Çавăнтан вĕçсе каçса килме халĕ те пирĕн çулталăкра икĕ чи вăрăм кун суйласа илмелле. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. Ib. 34. Хăй вăрманти чи чăтлăх çĕре кĕрсе кайнă. Скоро она зашла в самую чащу леса. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха. Ты опростай самый большой сундук. Ал. цв. 16. Юратнă кĕçĕн хĕрин сылтăм аллин чи кача пӳрнине тăхăнтарать. Юрк. Армана чи кайран пынă çын, çав сăмаха калама пĕлнĕ пирки, чи малтан ырашне авăртса кайнă. А.-п. й. 114. Тепĕр çултан Кĕркури чи лайăх тракторист пулса тăчĕ. Хумма Ç. Чи юлашкинчен вăл хăй сăмахне çапла пĕтерчĕ. Изамб. Т. Чи кайран хуратулпа кантăр акаççĕ. Вишн. 74. Чи çиеле каллех пĕр вершук кăмрăк, ун çине тепĕр вершук хăйăр сарас пулать. ПТТ. Арçын ачасем чи аван тумтирсене тăхăнаççĕ. Етрух. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасемпе уя тухса вут пит вăйлă хураççĕ. Регули 1419. Чи вăхăтрах килтĕм. Ск. и пред. чув. 108. Кĕтет ялти Тимккана чи çур-çĕрĕн тĕлĕнче. СПВВ. БМ. Чи = чăн, самый (для выражения превосходной степени): чи малтан, прежде всего, чи лайăххи, самый лучший. N. Тăвăн чи тӳпинче, чи шăрăх вăхăтра. Эпир çур. çĕршыв 25. Чи хули кăнтăр вĕçĕнче мăн çулпа пырса кĕнĕ çĕрте. N. Чи тӳпери çич çăлтăр, çиччĕ çавăрса каласан сăвап пулать, тет.
подр. пению синицы. Букв. 1897. Чи-чи кăсăя, ăçта каятăн, кăсăя? Чураль-к. Чи-чи кăсия, ĕнине сывма вăл тухмасть, янтă çыва вăл çиет. Чи-чи кăсия, кантăрне татма вăл тухмасть. КС. Çуркунне ăшăтсан кăся чи-чи тутарса юрлать. || Ау 79. Вăл (она) çапă çинче çерç и чи-чи тунине илтет. || Подр. писку мыши. Ау 68. Юрру епле? — тесе калать.— Чи-чи, пуçламан пыл чĕресне эп пуçлап. Сятра. Чи-чи мăн шăши, çу чĕресĕ поçлас-ши, пыл чĕреснех çиес-ши?
то же, что чее, хитрый. Никит. Вăл чие харсăр, вут пек хĕр пулнă (работящая).
граница, межа. Чăв.-к. † Чикрен тухрăм тайăлтăм, çĕр-шывсенчен уйăрăлтăм. (Хĕр йĕрри). Баран. 201. Чикне, его границу. Ст. Шаймурз. Шур урхамах пырать чикпеле, çилкисем çыхланать çилпеле. СТИК. Туя туйла тăваççĕ пусан, кĕрӳ кĕрӳ çумĕсемпе, туй хыçĕсемпе таврари ялсене кайса хурăнташсем панче туй туса çӳрет. Малтанах вăл хăй ялĕнчен хурăнташсем патне çӳрет, унтан, хăй ялĕнчи хурăнташсем патне çӳресе тухсан, ют яла тухса кайнă чух çĕр чикне чарăнса ташлаççĕ, такмак калаççĕ. Малтанах кĕрӳ ташлат, унтан вара ыттисем. Ташланă чухне сăран çинче ташлаççĕ. Ст. Чек. Ĕнтĕ вилсен те çылăх мар, чикрен иртнĕ (перешел границы, т. е. состарился) ĕнтĕ эп. Ib. Чикрен тухать, переступает границы приличия.
граничить. N. Кермани вăл пиртен хĕвел анăç енче, пирĕн патшалăхпа чиклешет.
совать, всовывать, сунуть; втыкать, вонзать всаживать. N. Хутаççа чик. N. Виç çĕр тенкĕ укçа чиксе кайрĕ. Салагаево. Пашалу çине тăвар, кăмрăк чикĕççĕ. N. Çынни пилĕк çĕр тенкĕ укçана илсе чикрĕ, тет те, юлташĕ патнелле уттара пачĕ, тет. Орау. Кĕпине чĕркуççи айне хĕстерет, çĕввине кĕпи çумне чиксе хурать те, унтан çĕлет. N. Ак эп сана тытса пуçна юр çине чикем. Орау. Кашни аллисене хурана чикеççĕ. Каждый сует в котел руки. N. Турчăка пур çинче алла вута чикмеççĕ. Коли есть кочерга, в огонь руки не сунешь. N. Алăк хушшине ална ан чик, теççĕ. Не суй руки между дверью и косяком. Пазух. 21. † Шур çăмартан çĕвви çук, йĕп чикме те вырăн çук. ТХКА 126. Сарă мăйăр, хĕвелçавнăш кĕсе кĕсе туллиех хĕрсемпеле каччăсем чике-чике тултарнă. Ядр. † Пирĕн ялăн хĕрĕ тесен пар лашуна кӳлсех тух, икçĕр тенкĕ чикех тух, ху тиек пек пулса тух. Çутт. 20. Тĕм кутне пуçа чиксе выртрăм. Кан. Е шетникрен тӳрех аллипе чиксе куçне çăваççĕ. N. Тата эпĕ кунта картăчкă ӳкернĕччĕ те, чиксе çуресе варланса пĕтрĕ. || Вложить. N. Пиçмо янă чух пиçмо çине пĕр кăранташ чиксе яр. || Укунуть. Истор. Вилнĕ çынсенĕн чĕрисене кăларса илсе шыв çине чикнĕ. || Уткнуть. ФН. Пуçне (лицо) çытар çине чикрĕ (уткнул). )| Подоткнуть. Орау. Утиал хĕрне ман аялла чик-ха (подоткии под меня одеяло). || Изамб. Т. Ăна аялти (кто внизу) улăм чиксе парат. ТХКА З6. Çăмахне шăрпăкпа чике чике çирĕмĕр, питĕ тутлă пулчĕ. || Сплести пальцы. N. Аллисене пурнисене хире хирĕç чикнĕ те пырать. || Кодоть. N. Йĕплĕ хулă чикет. Шиповник колется. N. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. Работа жестка, но все-таки не колется. Ск. и пред. чув. 112. Йĕп чиксе те куç курмасть. Хоть иголкой (глаз) выколи — ничего не видно. Ал. цв. 6. Унăн тавра куçран чиксен те нимĕн те курăнмасть. Тогаево. Çĕрле полсан шуйтан çурисем темиçен анчĕç, тет те, çак каскана Иван тесе атă пăрисемпе чикме пуçларĕç, тет, чиксен чиксен вара охса карĕç, тет. (Из сказки). Букв. 1908. Чĕрĕпĕн йĕпписем чикнĕ (кололи). Якейк. Çак аякра тем чике-чике каять (что-то колет). N. Пире пĕр эрне хушшинче каçантан икĕ рас чиксе эмел ячĕç. || Приколывать. Кан. Вилнĕ Уçтини кăкăрĕ çумне пулавккăпа икĕ паккет чиксе лартнă. || Зарезать. БАБ. Пĕрне пĕри çĕçĕпе чикес пек тăраççĕ. || Закопать. || Хоронить. Чăвашсем 30. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă. Шурăм-п. Пĕлтĕр унăн матки вилчĕ те, чирĕк картине чикрĕç. Чăв. й. пур. 26°. Якку каланă: кунта мана пĕтеретрем, чикетрем, тенĕ. || Наклонять, опускать (голову, глаза). А.-п. й. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. N. Пуçне чиксе ларакан пиçнĕ çырла мар-ши çав. ЧС. Пиччесем, инкесем аран пуçĕсене чиксе иртеççĕ. N. Хăлхана ман енелле чиксе, манăн юлашкинчен йăлăннине илтсем. N. Хăраса пĕр сăмах чĕнмесĕр пуçне çĕрелле чиксе тăнă. N. Çынтан ыйтсан, е вăл туса парсан (çырса парсан), вара санăн унта нумайччен чăтса пуçна чиксе пурăнас пулать. Ал. цв. 12. Хуçа пуçне çĕрелле лаш чикнĕ те, шухăшла пуçланă. Образцы 2. † Çук çын хĕрĕ тиейсе пуçра чиксе ан тăрăр. Калашн. 7. Тĕксĕм куçĕсене çĕре чикнĕ вăл. Опустил он в землю очи темные. || N. Анчах çав япаласем çинчен пурне те тĕрĕс, нимĕн хушмасăр, нимĕн чикмесĕр çырас пулать. || Приобретать, наживать. N. Манăн пурăнмалăх пур-ха, укçалла выляса чикрĕм. || Присваивать. Кан. Хăй копператтив пуçлăхĕ пулсан та, укçасем чиксе улталама пăрахмасть. || Повредить кому, поставив его в невыгодное положение. N. Вĕсем пирĕн çынсен айван ăсне-йăвашлăхне курса май килнĕ чух чикме те ӳркенмеççĕ. И Прогулять. N. Тумтирсене сутрăмăр ытлашкине, укçине майрасем патне чикрĕмĕр. || Взять во что. ЧС. Шывĕ çăвара чикме çук, тăварлă. || Девать, прятать, спрятать, упрятать. N. Ăçта чикрĕн эсĕ ăна? N. Чухăн çын хăвăртрах тупăк хуппине витет те, пăтапах çапса лартать, унтан масар çине йăтса кайса, çĕрех алтса чикет. Дик. леб 44. Вăл хăйĕн аллисене чĕрçитти айне чикнĕ. Руки свои Элиза спрятала под передник. N. Алă хуçăлсан алсашне чик, пуç çурăлсан çĕлĕкшне чик, теççĕ. Будет сломлена рука в варежку спрячь, будет раскроена голова в шапку спрячь. N. Унăн ниçта пуçне чикме те вырăн пулман. || Положить. А.-п. й. 76. Нушана пăлтăралла сĕтĕрсе тухрĕç те, пысăк арчана тĕркелесе чикрĕç, унтан пысăк çăрапа питĕрсе илчĕç. Вытащили нужду в севи, положили в сундук, закрыли и заперли. Ск. и пред. чув. 112. Хĕвне çăкăр чикрĕ те... || Удержать в памяти. КС. Ăша чик. || Вкладывать (в голову), принимать к сведению, постигать. N. Кил хуçийĕн халапне пуçа чиксех (очень внимательно) итлеççĕ.
охват, то, что можно забрать вилами в один прием. Изамб. Т. Улăм чикĕмĕ= наçилкке (то, что раз принесут на носилках). Н. Седяк. Сенĕкпе чиксе çĕкленнине чикĕм тесе калаççĕ. Тюрл. Капан тăрне панă чохне хатĕрлесе хорать кĕске сенĕкпе чикĕм туса. СТИК. Пĕр чикĕм пар-ха тата. Дай еще раз (солому). Ib. Улăм ури купаланă чухне виçĕ юплĕ сенĕкпе парса купалаççĕ. Пĕрре чиксе панă улăма пĕр чикĕм теççĕ. || Стежок (при шитье), один стежок иглой. КС. В. Олг. Пĕр чикĕм сикнĕ (пропуск при узоре). Копăрлуа-Янасал. Çирĕм чикĕм масмакне тоттăр хутне кĕрет поль терĕм (думала, что заменить может). Собр. Тăватă чикĕм тĕррине тăватă киле çитнĕ вăл, пилĕк чикĕм тĕррине пилĕк киле çитнĕ вăл, ăна та хăй тĕрлемен, амăш тĕрленĕ; ултă чикĕм тĕррине ултă киле çитнĕ вăл, ăна та хăй тĕрлемен, аппăшĕ тĕрлесе панă. Толст. Чикĕмĕмсем хамăн пĕртте тикĕс тухмаççĕ. || N. Тĕренче тунă, чикĕм тунă, курăспа хылăх тунă.
воткнуть, погрузить (в воду). N. Вара вăл çĕрĕк патаккипе шува чиксе ячĕ. Виçĕ пус. 11. Ачасем сисмен çĕртен çав кӳкĕртлĕ çпичкăсене çăварне чиксе ярсан, вилме те пултарнă.
(ч’иг’э), локоть, мера длины (от локтя до конца среднего пальца). Изамб. Т. Чике тесе чавса тăрăшшĕне калаççĕ. N. Ик чике= хур. N. Чике тăршшĕ кайман, чĕлхи чĕп-чĕрĕ. Не вырос и на локоть, а язык – как бритва. Ск. и пред. чув. 113. Чике тарăшшĕ ларттарать. N. Вăл (т. е. Кукша) пĕр чике тăршшĕ старикпа чике тăршшĕ карчăк патне хĕр патне кĕнĕ (сватать девушку). N. Пĕр чикĕ тăрăшшĕ, на один локоть. Яжутк. Мăн çул хĕрĕнчи кăпчанки пĕр чикерен вăрăм мар. Çакă ялăн хĕрĕсем пушă авринчен вăрăм мар. Ала 80. Çав старикĕн тăрăшшĕ пĕр чике, тет, сухалĕ пĕр хур, тет. Панклеи. Чике тăршшĕ стариксам, старики ростом с локоть, карлики. Абаш. Пĕчĕк çынна чике теççĕ, низкорослого человека называют чике. Ала 65. Лашман ялин арăмĕсем те пĕр чике пиршĕн кускалаççĕ. Чертаг., Чутеево. Н. Седяк. Чике — чавсапа виçни. В. Олг. Чике — половина хор’а. Изамб. Т. Çав икĕ чике тăрăшшĕ пĕр хур пулат. Тим. Ах евчĕçăм, евчĕçăм, ултă чике сураншăн утмăл улттă хутларăн.
по локоть. Ау З6. Аллине чикет, тет те, алли вĕç чике таранах кĕрсе каят, тет. || Арçури. Путь ухмаххи тапранать, йăмах ярать юптарать, яка çулпа чуптарать, чике таран ларттарать. Календ. 1908. Çитменнине тата лаша хуçин тусĕсем пыраççĕ те, лаша хакне ӳстерме пикенеççĕ. Ун пек чухне вара илекене чике таранах лартаççĕ (надувают). Альш. Чике таран лартса хăварчĕ (обманул, здорово надул). Кан. Чылайĕшне вăл чике таранах лартнă.
с локоть, в смысле: очень, здорово. Б. Аккоз. Чике тăрăш лартрăмăр (надули, обманули). Арçури. Чикĕ тăрăш ларттарать (надувает). КС. Чике тăршшĕ лартрĕ вăл мана (надул).
чикеленсе кай, кувыркаться, кубарем покатиться, перевертываться через голову, перекидываться через самого себя. N. Çавăн чухне вара юлташĕнчен кулакан ача пуç хĕрлех чикеленсе кайнă. Эльбарус. Эпĕ çырманалла хыттăн ĕнесене хăваласа чопса аннă чохна, чăнкă пиркипе чикеленсе, йăваланса çохăрса анчах çырма тĕпнелле анса карăм. Икково. Чикеленсе, не перекувыркнуться, а только ткнуться, спотыкнуться. N. Алăкĕ урлă каçнă чухне мана пĕри хыçран тĕртрĕ те, эпĕ чикеленсе кайрăм. N. У (= вăл) хăй шува чикеленсе карĕ (упал в воду). N. Пырсан пырсан (за ямщиком), вăл тем пек ывăнчĕ, тет те, пĕррех чикеленсе кайрĕ, тет. Юрк. Аптăранă енне нимĕн тума пĕлмесĕр кая-кая ӳксе чикелене-чикелене каять. N. Çак ачан лаши темрен такăнчĕ те, чикеленсех карĕ. Баран. М. Иккĕ-виççĕ çаврăнса чикеленсе антăм. N. Чикеленсе карĕ, спотыкнулся и упал. Халапсем. Хытă пынă чухне лаши ăнсăртран такăнса чикеленчĕ кайрĕ. Ib. Ун çинче утланса ларса пыракан улпучĕ те, лашинчен малалла чикеленсе пыра пуçларĕ, тет. || Ложиться спать. Орау. Вырăн çинелле чикеленес тетрим, юрать-çке, каç та пулнă ĕнт. || Опираться. || N. Чикеленсе, старательно.
чин, должность. Ст. Яха-к. Пăх-ха эсĕ ăна, чина кĕрсен епле мăн кăмăлланса кайнă вăл. Альш. Акă каччăсем пухăнаççĕ, тет те, вĕсене ретпе чинĕ чинĕпе (по чину) тăратаççĕ, тет.
положение по чину. Сл. Кузьм. 228. Вăл пирĕн чинлăха тиркесе тăмарĕ.
очень красивый, прекрасный, превосходный, самый красивый; очень красиво, замечательно. Альш. Унта вĕсем кĕпĕрленсе тăраççĕ вара, чип-чипер çын пулса, кам маттурне-еретсĕрне астуса. Собр. Йысни, йысни чип-чипер, анчах тути усăкрах. || Совершенно целый, невредимый. Толст. Çапах та вăл чип-чиперех ларса юлчĕ, тет (камыш). || Совершенно спокойно. Сред. Юм. Чип-чиперех лараттăм.
красивый, хороший. N. Чипер= хитре= илемлĕ. Дик. леб 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? Как ты попала сюда, прелестное дитя? Ск. и пред. чув. 14. Вĕсен чипер хĕрĕсем е çӳренĕ вăрмана. КВИ. Чипер ача Сетнерĕн пĕр урхамах лаши пур. Пазух. 25. † Чипер ача, сар ача, выляясчĕ, кунта çук. N. Ачи чипер те, сăмси пылчăклă. Мальчик-то хорош, только нос в грязи. Сăрнай 2. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи... Ib. 6. † Эс чипер те, эп чипер, санран чипер тата пур, сик тух, чиперри! Ib. † Эс те чипер, эп те чипер, тавай виççĕн чуп тăвар, тавай иккĕн чуп тăвар. Ib. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта çук, сик тух! Ib. 8. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Ib. 13. † Чуп! чуп! чуп тума чипер ача кирлĕ. Халь те чипер, тата чипер, тата чипер кирлĕ. Пазух. 25. † Эс те чипер, эп те чипер, тимĕр туя каяр-и? Ib. 14. † Эпир чипер теетĕр, сиртен чипер тата пур. Образцы 13. † Питре писев сĕретĕр, эпир чипер тиетĕр. Якейк. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Образцы З. † И, ту чипер, ту чипер, ту аякки çул чипер. Вылямашкăн-кулмашкăн тухя пуçлă хĕр чипер. Якейк. Ытла чипер уш, калама çук чипер, пит чипер, тĕлĕнмелле чипер. СТИК. Ку хĕр пит чиперскер (без недостатков в форме тела и красива, а илемлĕ — красива лицом). Ст. Чек. Чипер çын: 1) красивый, 2) хорошего нрава. Шурăм-п. Хĕрсем пуринчен те ытла. Пурте чиперпе пĕрех (почти все красивы). Ала 28. Эпĕ çавă урамра пĕр чипер хĕр куртăм та, унăн чиперне ытаримасăр çавă хĕр патне кайрăм. Юрк. Чипер, чипер тиеççĕ, чипер епле пулат-ши? Якейк. Вĕт вăрманта вĕт пошчи, сулля-сулля касрăмăр чипер çăпата тумашкăн. Трхбл. Эй мăнтарăн чиперри, вут-шыва ӳкерет. (Чиперри подразум. илемлĕ хĕр, вута-шыва ӳкерет= темĕскер те тутарат, пĕтĕм халпа хыпалантарат). Ст. Айб. Чипер çын килен-каян чуп тăвать. (Шыв курки). || Нормальный, здоровый. Альш. Чип-чипер çынах пулчĕç хай çынсем. Они оправились от похмелья. Ib. Халĕ те пулин чипер алă мар. И до сих пор рука не как следует, не поправилась. N. Чĕре те ыратать, ӳпке-пĕвер те чиперех мар. Сборн. по мед. Ку кĕнекене чипер тăн-пуçпа йĕркипе вуласа тухсан... || Полный. Етрух. Чипер выйлă ĕçкĕре хăнисем вунпилĕкшер, е çирĕмшер çуна пулать. || Целый. П. Патт. 6. Сан автан пек пĕремĕк чиперех-и-ха? (цел ли?). || Порядочный. Юрк. Хăш та хăшĕ (иной) чипер çын ачи-пăчинех хурлама тытăнăт. || Кан. Ха, чиперех çынна ӳкесрен çăлтăм (не дал упасть), ахалĕ ӳкетчĕ. || Спокойный. Сред. Юм. Чипер вилĕмпе вилмен çын (называют сгоревшего, утопившегося, удавленного, задавленного и т. д.). Арçури. Йӳсмер панчен иртрĕмĕр, чипер çула тухрăмăр. || Удачный. Арçури. Çулĕ чипер пулинччĕ, чун шикленми пулинччĕ. || Благополучно, удачно, счастливо. КВИ. Чипер кайăр. N. Чипер çитĕр! Желаю счастливо доехать (возвратиться). Я. Турх. Чипер кайăр! Счастливого пути, досвиданья (уходящему). N. Савса янă салама чипер илĕр. N. Кайнă чухне хуçине ак çапла каласа хăвараççĕ: çитĕ, чипер тăрăр, хуйхăр харама кайтăр, вилни чипер вырттăр, теççĕ те, килĕсене саланаççĕ. Янш.-Норв. Кăçал чипер качча парсан, ашшĕ (девушки) юратса пĕр тынапа икĕ сурăх парас, тет (в приданное). Ала 15. Пулăçăсем вара арăма тархасласа лартса чипер каçарса ăсатса янă, тет. Юрк. Сыв-и? Чипер пурăнатра? – Сывă-халĕ, чипер пурăнатпăр. Ib. Хăта-тăхлачă, сыв-и-халĕ? Чипер çӳретре? – Сыв çӳретпĕр-халĕ, турра шĕкĕр, хăр чипер çӳретре? N. Чипер пурăн, ан кулян. Ск. и пред. чув. 30. Чипер пурăнăпăр. ТХКА 41. Йĕрсе те ним тума та çук ĕнтĕ, ан йĕрĕр, йăхĕ юлнă-ха, тьыхи пур-халĕ, чипер пурăнсан, тьыхаран лаша пулĕ. Сятра. Чипер тат! Пили хорошенько. Юрк. Чипер кăна, хорошенько. N. Халĕ ошкăнĕпех (все) су, чипер, лайăх порнатпăр. Бес. чув. Сыв пул, чипер юл, терĕ те, килне тухса кайрĕ. Орау. Чипер авăртса килме пар. Чем люди живы. Сывă пулăр ĕнтĕ, чипер юлăр. В. Олг. Чипер йол! – Чипер кай! Шибач. Чипер кайса килĕр! (Пожелание уезжающим). Б. Олг. Чипер тăрăр, тет (хорошенько стойте). N. Ĕнтĕ чипер тăрăр (= аван тăрăр). Хывсан ют çынсем çапла каласа саланнă. Изванк. Ай шăлăмсем, шăлăмсем, ай йăмăксем, чипер пурнăр, ай чипер пурнăр. Сл. Кузьм. 60. Выльăхсене чипер кĕтме. Орау. Чипер кайса килмелле пултăр! Счастливого пути! N. Ыр каç полтăр.— Чипер кай. Сред. Юм. Чипер çаврăнса кил! Альш. Чипер юл, шкулăм, юратнă çĕрĕм. || Спокойно. Чăв. юм. 1919. 2З. Чипер çывракан хĕре вăратрĕ. Йӳç. такăнт. 24. Чипер выртас та çывăрас! Ала 67. Çĕнĕ çынна çул çинче çамрăксем чипер пыма памаççĕ, ялан çĕнĕ çыннăн шывне тăкма шухăшласа пыраççĕ. Скотолеч. 10. Чипер пурăннă çĕртех сасартăк чирлет. Орау. Чипер ларнă çĕртренех сиксе тăчĕ те лешне çупрĕ ячĕ. Ib. Чипер выртнă çĕртренех ачана исе тухса кайса шăмăшкă кăтартрĕç (беду причинили ему, всадили в серьезную вину). Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути ялтăртатнине курах каять. Ст. Айб. Чипер пурăннине мĕн çитĕ, теççĕ. (Послов.). ЧС. Эй ачамсем, чипер çӳрĕр, пит ĕçсе ан ӳсĕрĕлĕр. N. Унăн ури пушмакпа чипер утакан пулчĕ. N. Шкултан чипер вĕренсе тухнă пулсан вăл ача ун пек пулмастчĕ. || Осторожно. ЧС. Ачам, шыва кайса вилĕн, чипер хытланăр, шывăн турат çук. ТХКА 49. Чипер, хăвăра хăвăр астуса çӳрĕр вара,— терĕ анне. || Прилично, вежливо. N. Чипер калаç, чипер çӳре. Хорошо веди себя. Ашшĕ-амăшне. Чипер калаç. Не говори вздора. N. Чипер çӳрĕр; чипер калаçкаласа тăр; чипер çывăр; чипертерех хор. Сред. Юм. Чипер çӳре. (На прощаньи наставление). Изамб. Т. Сана миçе каланă: чипер пул, ан ашкăн, çын евĕрлĕ пул, тесе. Б. Олг. Ну, тет, хĕрĕм, чипер лар, ан ӳк, тет (с лошади). Кан. Чипер калаçăр. Мĕнле пуçпа калаçатăр эсĕр. || Довольно. Изамб. Т. Ул çĕр чипер тĕттĕм пулчĕ. N. Кăçал тырă чипер полнă. || Как следует. Изамб. Т. Тытнă пулсан (если бы поймали), чипер хĕртнĕ пулĕччĕ. Кан. Чипер шутласа пăхсассăн, кунти çынсен касма панă вăрмана питĕ тирпейлĕ тытмалла пек. Янш.-Норв. Вăл çывăрса кайсассăн, малтанах хăрлатма тытăнатчĕ те, унтан вара çывăрса кайсан, чиперех йынăшма тытăнатчĕ. Микушк. Чулĕ чиперех авăрса ларать, тет (молол как следует). Капк. Хырăмне те чиперех ӳстерчĕ ĕнтĕ. Чăв. й. пур. 20. Кĕрккине вара тытса юлса хĕнесе вĕлернĕ; вĕлернĕ чухне Кĕркка кăшкăрни Иванĕ патне чиперех илтĕннĕ. Трхбл. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханат. Перев. Çав асăрхаман пирки (из-за неосторожносги) пĕрре кăна пит чиперех хуйхăрмаллиех инкек килнĕ кăна. Трхбл. Вăйçи маттур каласан, тантăш чипер хумханат. Юрк. Ун чухлĕ çăвĕ пур чухне хăнине чипертерех çуласа çитереймерĕ. Ib. Юрĕ, тет ку та, юлашки çуртине кама памаллине чипертерех ăнласа илеймесĕрех. ЧС. Пĕрре праçникре эпир ачасем выляса тăнă çĕрте хамăртан инçех те мар, урамра ӳсĕр çынсем çапăçнине чипертерех курас тесе, патнерех кайса тăтăмăр. N. Чиперех кăнтăрла. || Крепко, зажиточно. N. Чипертерех тăракан çынсем. N. Апат-çимĕç чипер пурăнакан хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман. Ст. Чек. Чипер пурăнаççĕ= пуян пурăнаççĕ. || Действительно, вправду. СТИК. Чиперех хайхи мăн шухăш тытрĕ те, кая пачĕ (и вправду, взял да ушел). Коракыш. Эй-эй-эй, çирĕм пилĕк тенкĕлĕх япалана чиперех сая ячĕç (ячĕ+ĕç), эпĕ ăслăскер пулĕ терĕм те, ухмах пулчĕ. || Ст. Айб. Чипере курсан тăхăнас килет. (Çĕрĕ). || Красота. Тайба Т. Сан чиперпе ман чипер кăвак чечек тăрринче. Якейк. Пирĕн кинĕн чиперри вăрмая орлă корăнчĕ.
чиперкке, красивый. Альш. Чип-чиперке, чиперке, икĕ пичĕ сĕверке. (Нухрат). Т. II. Загадки. Чип-чиперке, чиперке, чипер çĕртен кукăри, (Сăрка). КС. Вăл ял ачисем пит чиперкке, (красивые такие, красовртенькие).
болезнь, хворь, недуг, нездоровье. Изамб. Т. Санăн упăшку мĕнле чирпе вилчĕ? Вишн. 74. Çав чирсемпе пирĕн хушăмăрта пĕри-пĕри чирлесен, пирĕн шыва вĕретсе ĕçес пулать. N. Темле чир килсе кĕчĕ те, тухса кая пĕлмерĕ. Курм. Чир тивсен, когда постигнет болезнь. Туперккульос 17. Чăнах та, чирĕшĕн пулсан (в отношении болезни) пит çăмăл. N. Шупашкар пульнитсинче кашни чирпе уйрăм тухтăрсем ĕçлеççĕ. Слакбаш. Чир тумтиртен те ерме пултарать. N. Унта усал чир нумай, усал чир ан ерт. N. Ах эсĕ мĕнле оçлăн-ши вăл чиртен вара? Капк. Вăл вара, кăмăлĕ хуçăлнипе, чире ернĕ. Изамб. Т. Виçĕм кун чирĕпе (вследствии хвори) хирте çĕр каçнă, тет. || Якейк. Ха сан тоту çине кĕçĕр чир сыснă-çке (= тотая пĕчĕк хăмпуллăскерсем сап-сарă чир тохса ларать). || Беда, несчастье. КАЯ. Мĕн пулнă тата? – Чир пулнă-ха, кунта ав аккуна урнă йăтă тулланă. || Заблуждение (?). Юрк. Вăл шухăш вĕсенĕн пĕлмен чирĕ анчах. || Язва. || Эпидемия. || Употребляется в чувашизмах. Хурамал. Пĕрер кăчкăрнă сасă илтсессĕн, калаççĕ: хăшĕ чирĕ кăчкăрать унта, теççĕ. Б. Олг. Кам чирĕ онта кăчкăрат, тохса пăхмасăр, тет. Ib. Ман кам чирĕ каяс-ха! Поскилте çын çок-и мансăр пуçне? Халь çынсам килте, топма полат урăх çына. Васильев. Тем чир, манăн ĕç ăнмас. Якейк. Чир ту хăть, каламасть. Хоть его зарежь, ни за что не скажет. N. Кам конне чир тивет (смирного). Кан. Ах тур, мĕн чир шăмми ку? Что это за кость. || Юрк. Ырă ялĕ хамăр ял, йăлăм вырăнне йăмри пур, Атăл вырăнне кӳлĕ пур, чул çурт вырăнне чирĕ пур.
хворать, болеть. N. Эпĕ шăнтакан чирпе чирлерĕм. Я хворал лихорадкой. Букв. 1900. Чирлекен пурте вилмест. Не все больные умирают. N. Чирлесе пурăннă вăхăтра. N. Вăл чирленĕ, захворал. N. Эпĕ кăçал нумай чирлерĕм. К.-Кушки. Чирлесе вилмерĕ, трук вилчĕ, çавăнпа хуралса кайрĕ. N. Çак хута чирленипех çыртăм: сивĕ чире ерсе карăм. Сборн. по мед. Чирлĕ ачана чечче кастарсан, хăшне нимĕн сиенех те пулмасть, хăшĕ тата чирлерех парать.
бактерии. Сборн. по мед. Çын пырши ăшне ăçтан та пулин: çимĕçпе-и, е шывпа-и, çав чир пуçламăшĕ кĕрсен, вăл çын вара юнлă варвиттие каять.
угощать; ухаживать. N. Вăл тăлăхсене, çук çынсене пит хытă юратса числаса пурăннă. || Праздновать. Тюрл. Вăл хай-çырмине пирĕн ялта числамаççĕ.
почетный. Альш. Числă хăна пулчĕç. Ст. Чек. Числă хăна, почетный гость. || Чистый, опрятный. Чăв. й. пур. З0°. Вăл числă вырăнта выртса хăй чунне кантарман. Сред. Юм. Числă çын, чистый и опрятный. || N. Пӳрт умĕсем карташ енче аранçĕ йĕпе-сапа пулсанах çăрăнаççĕ: тухса кĕме те числă мар.
совсем. СТИК. Вăл чист вырăс пек пурăнат.
совершенно, совсем, вчистую. Капк. Мана халĕ, чăнах та, сивĕ душ кирлĕ, чисти пăр пеккиех! N. Пĕр вăхăтра чисти авланаттăм, илес тенĕ хĕр кăçал çăв уйăхĕнче вилсе кайрĕ. Янш.-Норв. Кирлĕ япаласене чисти хатĕрлесе çитерсен... Юрк. Чисти хатĕр пулсан (все готово), Митукне çемйипе уйăрса кăларат. Сред. Юм. Пĕрмай ман хыçран çакăнса çӳресе чисти аптăрарăм эп онпа (про маленьких детей). || Настоящий. Сред. Юм. Чисти çорах полчĕ ĕнтĕ. Теперь настала настоящая весна. N. Чисти (как есть) аçуах ес! ЧП. Çул хĕрĕнчи тĕмеске чисти çăхан кĕлетки. N. Кам май пĕлмест, кам айван, çав çын чисти çак автан. Юрк. Вăл чăнласах та чисти вилнĕ çын пек пулнă. || Уж очень. N. Аппăшсем чисти савăнчĕç, тет. Альш. Патша хĕрĕ чисти ĕсĕкле-ĕсĕкле, йĕрет, тет.
бросить. Якейк. Ман пите вăл кĕлпе чишкăнтарчĕ (бросил золою). || Якейк. Чишкăнтарнă — шу питĕ хытă сапнине калаççĕ. || Ст. Чек. Ытлашши çитернĕ Петрух-ха çӳрен ăйăрне, чишкăнтарнă кăна.
(ц’у), межд. быстрого роста. КС. Собр. Чу кайăп, йăва çавăрăп. (Хăмла). Шарбаш. Чу кайăп, çӳле кайăп, çăмарта тăвăп. (Хăмла). Г. А. Отрыв. Чу карăм, йăва çавăртăм, çăмарта турăм. Вăл мĕн пулать? – Хăмла. Абыз. Чу-у-у кайăп, йăва çавăрăп.
то же, что чӳкле. ЧС. Çав ăстарике чĕнсе килсессĕн, сурăх пусма хушрĕç. Вăл вара темĕскер кала-кала ача ячĕпе асăнса турра чуклерĕ те пусрĕ, ашне пĕçерме хушрĕ. (Из „чук туни“).
чол (ц’ул, ч’ул, ч’ол), камень. N. Чул катăкĕ, обломок камня. Дик. леб. З6. Темĕн тĕрлĕ хытă чулсене те тĕп-тикĕс якатаççĕ. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. N. Лаша урисемпе чула çаптарнипе вут тухса пырать. N. Лаша чĕрнине (урипе) чула хыртарса илчĕ те, чултан вут тухса кайрĕ. Пазух. † Вуник ывăл вилсе те пĕтиччен чĕрене чул хурса та çӳрерĕм. Янгильд. Петĕрĕн ори лашапа çона таптаса кайнă тĕлте чол пак шыçса кайнă. Яргуньк. Чул пуçтарать вăл сана пемешкĕн. || Мельничный жернов. N. Чул тăх, ковать мельничный жернов. Якейк. Чолта виçĕ кăшăл. На жернове три обруча. Изамб. Т. Çав армансенче виç чултан ытла авăрмаст. Ib. Чул çĕкленнипе армана хытă кайсан пусараççĕ. || Каменка. N. Мунчийĕн лавкки ылттăн, чулĕ мерчен, мĕлĕки пурçăн. (Такмак). N. Мунчи уртăш йывăçĕнчен, çийĕ калай, лапки кĕленче, чулĕ мерчен, ăшши шерпет, милĕкĕ пурçăн, валашки пăхăр, курки кĕмĕл. (Такмак). Образцы 20. † Мунча чулĕ тикĕссĕр, ăшши яма кăмăлсăр. || Соль. N. Ишек енелле тăвара чол теççĕ. Вомбу-к. Сире чол кирлĕ поль-ха, тесе каларĕ, тет. || Каменный. Ск. и пред. чув. 104. Хăйĕн анлă кăкăрне чул чышкипе чăмăрлать. Ib. ЗЗ. Эпир иксĕмĕр сăмахпа чул çурт та лартатпăр. Образцы 78. † Пирĕн аттенĕн чул пусма, чул пусмана хăпарма вăйлă, тăнлă çын кирлĕ.
красный брус? М. Тупт. Чул кашти, ун çинче аялти чул выртать, ун çинче тĕксĕм. Якейк. Чол кашти, он çинче йĕке çавăрнать, вăл чол айĕнче.
чолла, назв. игры. Якейк. Чолла теминчейĕн те вылляма йорать. Сăмахран калас, воник чолпа иккĕн вылляс полсан, кашни олтшар чол, виççĕн вылляс тĕк — тăватшар чол полать. Чолсене уçа илеç те çӳлелле прахаç, чолсам ӳкиччен ал тӳртне çӳлелле тытаççĕ. Ал тӳрт çине ларнă чолсене калях çӳлелле прахаç те, уç топань çине ӳкереççĕ, уç топанне минче чол кĕрет, çан чол чол тытрăм теççĕ. Хайпăр хăй тӳпине тытмасан. Çан чол суххари кивçене кĕтĕн, теççĕ. Вылляса ăвăнсассăн прахаççĕ. Эп сана пасăр вăтăр пилĕк çуххари кивçене кĕтĕм, халь эс мана пилĕк суххари кивçене кĕтĕн. Ib. Чолла çирĕм чолпа та вылляма йорать. Ăна иккĕн, виççĕн, тăваттăн, воннăн та вылляççĕ (бросают камни вверх и ловят их). Ст. Чек. Чулла выляни. Пилĕк чулпа выляççĕ. Пĕр чулне çӳле ытса ярат, ăна тытат та, çав вăхăтрах чул илет: малтан пĕрер, унтан икшер, унтан пĕрре виççĕ, тепĕре пĕрне илеççĕ. Вара пурне те хурат çĕре те, хăшĕ тесе ыйтат тепĕринчен (унта иккĕн выляççи, виççĕн-и); лешĕ пĕр чулне кăтартат. Выляканĕ сулахай аллипе шитласа виçнĕ чухнехи пек тытат: пуç пӳрнине, вăталăх пӳрнине, вăталăх пӳрни çине шĕвĕр пӳрнине хурат. Кăтартнă чулне çӳле ярат, вăл аначчен пĕр чулне сулахай алли патне тĕртет, е виттĕр кăларат. Çапла пур чулне те кăларат. Тепĕре кăларма тытăнат, тепĕре кăларма тытăнсан пĕрре кăларсан, пĕр мая пулат, тепĕрне кăларсан икĕ мая. Çапла хисеплеççĕ: кам çĕнтерет, çавна çĕнейменни йăтат; вылянă чух, чула алла илнĕ чух çӳле ытнă чула тытаймасан, вăл çĕре ӳксен ку вăйă выляни хăрат, чулсем тепĕрин патне каяççĕ унăн пĕтсен е хăрсан, малтан выляканĕ çĕнĕрен вылят.
каменистое место. НИП. Вăл пит чуллăх, ăна вак пая ярас теççĕ. Ст. Шаймурз. Пĕчĕкçĕ çырма вĕт чуллăх. Мусир. Шăлтăр-шăлтăр урапи, чуллăх çинче пĕтейчĕ.
то же, что чухлĕ, сколько. СЧЧ. Вăл çырма пиртен пит çывăхах марччĕ, вăсем кайнă чулĕ вăхăтра кайса килме пулмастчĕ. Встречается в сочетании: ун чулĕ, столько. ЧС.
знач. не дано. Могонин. Вăл (вĕре-çĕлен) çапла çӳрет: хĕвел ансан тĕттĕм поличчен таçтан тухать те, хăва вут пек хĕп-хĕрлĕ, çап-çутă хĕм тăкса уй урлă, ял урлă, чулкăштарса каять вара. (Юмахран).
назв. местности. Исаково. Чолпалăк вăл çав тери тарăн сарлака лăпам. Ку вырăнта чиркӳ тума кирпĕч тунă теççĕ.
чоман, ленивый (о лошади). Н. Карм. Чуман лаша. Б. Олг. Чоман ут, ай-ай пушă пит çĕклет, чоман. СПВВ. ТМ. Кӳлсен пыман лашана чуман лаша теççĕ. Якейк. Чуман лаша, ленивая лошадь, без кнута на такой лошади нельзя никуда выехать. Ск. и пред. чув. 112. Турткалаймасть, тухатмăш, чуман лаша пек чупать. || Мешкотный, вялый. Пшкрт., Тюрл. N. Чуман = мĕшĕлти. N. Чуман = лӳппер. || Нечто вроде салазок для возки мякины (арпа). Ст. Чек. СПВВ. Чуман – вроде салазок из лубков. Ib. Шăвăç чуманпа илсе кайăп (обнадеживают детей). Шел. 41. Чуман сĕтĕрнĕ пекех çын вилли сĕтĕреççĕ. К. Розанова. Чуман – род саней. Ст. Араслан. Атьăр пирĕнпе туя касси камантипе, ут утланан, сăмсапа сывлан, кутпа тĕртен, хырăмпа шăван. Вати-хĕти туяпа, куçĕ куран, хăлхи илтен уксах-чăлах чуманпа. Paas. 188. Чуман = чуман. || Короб. Ильк. N. Чуман, сплетенный из ивовых прутьев кузов небольших саней, употреблялся для возки навоза, доставки с гумна во двор мякины для скота и пр. (Повидимому, слово чуман восходит к форме чулман, чалман, что у скотоводческих турецких народов, напр. у карачайцев, туркмен, означает овец с молодыми ягнятами). Чеменево Б. Чуман, хăваран авса тунă çуна. Çав çунапа навус, арпа, тата ытти япала та турттараççĕ. Çак çатан вырăнне тата шăвăçран (из белой жести) çапса тăваççĕ. Унпа та çавăн пекех турттараççĕ. Ăна шăвăç чуман теççĕ. Вăл çуна пысăках мар. Унăн хыçĕ çуни пуçĕнчен çӳлĕрех. || СПВВ. ФН. Чуман çине лашасене пăтратсан сапса паракан çăнăха хураççĕ.
чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.
чун патĕнчи, милый, близкий сердцу. N. Манăн сиртен пуçне урăх çук чун панчи тăван. Юрк. Ăшă кăмăлна пĕлсе сана чун пăтĕнчи çыннăм тесе хисеплеттĕм. Ib. Чун патĕнчи племянникĕ. || Сокровенный. N. Эпĕ сана хамăн чун патĕнчи сăмаха каласшăн. N. Вăл вĕсене чун патĕнчи шухăшсене кала кала кăтартнă.
остаток силы. СПВВ. МА. Çын чирлесе тăрсассăнах, ах ку чун хавалĕпе анчах çурет-ĕçке теççĕ (вый пĕтсен аран-аран çӳренине). СТИК. Мĕн чун хавалĕпе кăшкăран, мĕн пулнă? (= мĕн хаяррăн, темĕскер пулса чĕрӳ татăлнă пек кăшкăран?). N. Кашкăрĕ чун хавалĕпе вут ăшĕнчен тухать, тет. Альш. Паян çăмăлтарах туйĕнчĕ те, чун хавалĕпе тăрса уткаласа пăхрăм (хотелось походить). П. Патт. 24. Вăл (шапа) пĕтĕм чун хавалĕпе хуллине хытă çыртса тытнă. Череп. Чун хавалпе, напрягая все остающиеся силы. Капк. Чун хавалĕпе аран-аран çыран хĕррине çитсе улпута каçарса ячĕ.
чоп, бежать, скакать. КВИ. Лаши чупать пуç ухса. КС. Ай-яй, лаши хыт чупаçке (= чупать-çке). Ах, как быстро бежит лошадь. Образцы 44. † Пĕчĕкçеççĕ лаша турă лаша, чупма турти вăрăм пулинччĕ. N. Юртăпа чупать. Регули 102. Ку лаша чопасра (чопасса) çăмăл. Калашн. 15. Кайăк пек вĕçсе килелле чупрăм. И домой стремглав бежать бросилась. Хĕр йĕрри. Тăван тесе чупрăм та, çичĕ ют ачи пулайрĕ. Ib. Чупрăм антăм çырмана кĕмĕл çĕрĕ пулĕ тесе. Ib. Чупрăм антăм çырмана, юхрĕ тухрĕ шерепем. Ib. Чупрăм кĕтĕм пĕр пӳрте, хамăр çеме пулĕ тесе. Ib. Ах, аккаçăм, аккаçăм! Пĕрре ларма килтĕм те, чупрăр тухрăр ăрама, хамăр тăван пулĕ тесе. Ib. Чупрăм тухрăм ăрама, хамăр савни пулĕ тесе. Образцы 45. † Чупрăмах та тухрăм эп урама. N. Кĕт тарланă тарламан — шыва чупать чӳхенме. КВИ. Ав унта хитре хĕрсем ĕни хыççăн чупаççĕ. НР. † Чупрăм каçрăм çак ăрама... Прибежала я на эту улицу... N. Тӳсеймесĕр масар çине чупа парать. Хĕр йĕрри. Атте çурчĕ утмăл хăлаç, ут пек чупса çӳреттĕм. КВИ. Ачи-пăчи выляса чупса çӳрет урамра. Ск. и пред. чув. 15. Вара кĕтӳçĕ пӳртнелле чупса кайрĕ васкаса. Ib. 46. Чупса та кайрĕ вăл хăйĕн килне. Ал. цв. 13. Часах аслă хĕрĕсем те чупса пыраççĕ. N. Пуян пиччĕшĕ ку пуйни çинчен илтет те, ун патне чупса та пырать. N. Чупса пычĕ хăвăртрах вăл хăй ывăлĕ патне. Ст. Чек. Пăлак акка хăранипе чупа-чупа тарнă. N. Чупса пынă чухне хирĕç çил персе пырать. N. Чупса пырса сикмелĕх вырăн пулмарĕ те, тӳрех сикмелле пулчĕ. N. Чупса пырса сикмелĕх (для разбега) вырăн çукчĕ те, тӳрех сикмелле пулчĕ. Чураль-к. Пĕр пураклăх хурăн хуппишĕн чупрăм хăпартăм хурăн тăрне. Кармалы. Çав сăмахсем çинех тилĕ чуп кил. Перев. Çав сăмахсене кашкăр калаçса тăнă чух тилĕ чуп çит. Цив. Но, айта, çăртан полă ячĕпе чопа пар. Н. Карм. Çунатсăр вĕçет, урасăр чупат. (Çумăр пĕлĕчĕ). Ск. и пред. чув. 27. Вăхăчĕсем иртеççĕ, варти шыв пек чупаççĕ. || Жить. Якейк. Лайăх чопаттăр-и? – Чопкалатпăр та-ха. Как поживаете? – Живем пока. || Ходить (о судах). Б. Яныши. Унта çитсен праххотсам чопнине пăхкаласа ларнă чух мишавай çитрĕ. КС. Прахут чупать (идет). Эпир çур. çĕршыв 25. Сăрă çинче пăрахут та чупать. || Кататься (на дошади). Ст. Яха-к. Ун чухне вара ачасен ту çипе çунашкапа ярăнма каясси килмест, лашапах чупас килет. (Çăварни). N. Чуп, чуп, лаша, чуп, лаша: эпир çăварни чупас çук. || Ездить, разьезжать. N. Пасартан пасара чуп. N. Ямшăк чуп, ямщичить. ЧП. Кунĕн-çĕрĕн ямшăксем чупаççĕ. Кан. Лаша кӳлсе ĕçке те чупма пăрахатăп. || Катиться. N. Арпус чупса аннă чухне пĕр мулкач тухса карĕ, тет (когда арбуз скатывался). || Ползать (о мухе). Бгтр. Ман çинче шăна чопса çӳрĕ. || Плыть (об облаках). Ск. и пред. чув. 112. Хура пĕлĕтсем чупаççĕ. Чув. прим. о пог. 103. Сийлĕ пĕлĕтсем хытă чупсассăн, уяр пулать. (Если) слоевые облака быстро двигаются – к ведру. || Двигаться. Регули 1541. Çын ман çола çитсен чопма йоратмасть. || Якейк. Ку чопмалли ана-ха (вырма лайăх, сарарах тырă çинчен), часах вырса прахăпăр. Ани лайăх чопать те, тырри сахал. Ани чопмалла та, йышĕ çок та, ытла валаллах каймасть. || Случаться (о животных). Альш. Ĕне çуркунне чупса юлчĕ. Чертаг. Чопас тына (виç çулта, о телке). Кан. Камăн та пулин ĕни чупсан, ун çинчен хуçине систерес пулать.
чопкăн, бегун, бегающий попусту, непоседа. Вир-ял. Çак хĕр мана чупкăн тет, чупкăн ятне илтмесĕр çав хĕр качча ан кайтăр. Трхбл. Киле те ярса пусмастăн, чупкăн. Б. Олг. Еккей вăл арăм ял чопкăнĕ (ял тăрăх элеклесе çӳрет). Хорачка. Ай чопкăн, ста чопса çӳрерĕн? Орау. Ял тăрăх чупкăнта çӳресе ӳснĕ. Ib. Вĕсен те тата ачисем кĕрт йытти пек чупкăнсем. Юрк. Мĕнтен-мĕнтен çапла тунине пĕлсе çитсен, вăрçнă чухне нимĕн тума аптăраса тытăнат арăмне: эсĕ шуйтан, эсĕ есреллĕ, эсĕ упăте, эсĕ чупкăн йытă, эсĕ çĕлен, тесе тĕрлĕрен ятлат. || Беговой. Шел. 63. Чупкăн лашасем (ака туй чупакан лайăх лашасем) ташласа пуçĕсене ухаççĕ. || Ямщик. Тюрл. Чопкăн килчĕ (ямщик на станции). Альш. Ĕлĕк аслă çул çинче чупкăн чупатчĕç. Ib. Чупкăн чупакан, гонщик.
слуга, раб, раба, рабыня; невольник, невольница. Ал. цв. 12. Чурасени те çав хапхаранах тĕвесемпе ĕлĕкхинчен виçĕ хут ытла тиенĕ таварпа кĕреççĕ. Пшкрт. Мана вăл чорая илчĕ (заставил быть рабом). Ала 10°. Ку арăм вара хуçана чи аван пукан çине ларттăрĕ, тет, унтан вара чурисене самовар лартма хушĕрĕ, тет. Н. Карм. † Пирĕн пекех мĕскĕн айван чурисем куç-çӳлĕпе питне çăваççĕ. Орау. Вăсен чури пулсах тĕнке тухас пулать. Приходится работать только на них до изнеможения. Ib. Эп сан чуру-им? N. Килне-çуртне упрама çич хĕрарăм чурара. Çеçпĕл М. Ĕмĕр чура пулма çитĕ, чура пулма намăс! А.-п. й. 93. Сана салтма чуру мар! || N. Мишша ачам, анӳпе ан вăрçăр, эсир иксĕр те пĕр чура анчах вĕт.
назв. инструмента. N. Чусла, такана (курите) чавакан, тĕпне якатакан хатĕр. Вăл, урлă пуртă пек, çаврака пулать. Унпа пӳрт ăшчикĕ тунă чух, кĕтес якатнă çĕрте те кирлĕ. Ку хатĕре пулле те теççĕ.
чуть-чуть, едва. N. Чутах хĕнесе вĕлермен. Якейк. Ати посми çут посма, чутах шуса ӳкеттĕмч. ЧС. Ман чунăм хурлансах кайрĕ (огорчилась), чутах макăрса яраттăм. Çеçмер. Шу ĕçрĕм те чутах антăхса каяттăмччĕ (чуть не захлебнулся). N. Пĕре шыва кĕме кайсан эпĕ хам пуçа чутах пĕтереттĕмччĕ. Регули 463. Эп чутах тохса каяттăмччĕ вăл килин чох. ЧС. Ямшăкăн лашисем шĕл-кĕш ăшне кĕрсе ларнă, аран тухнă, чутах шăнса вилеççĕ мĕн. А.-п. й. 50. Ăçта çиме, чутах хырăма çурса пăрахмарĕ.
чотла, тесать. Шихр. Чутла, обтесать и сделать плоским; противопол. варта. О сохр. здор. 89. Эпир пĕренесене темĕн чухлĕ чутласан та çтенасене тикĕс тăваймастпăр. Сред. Юм. Йывăçа тăрăхла касса çӳхетес тессине чотлас, теççĕ. Н. Карм. Пĕрене чутлас (тесать). Б. Олг. Йӳçе чотла; хапкалăк, ӳречилĕх чотла. КС. Пĕр-пĕр япалана чутласа якатаççĕ (а вартаса çӳхетеççĕ). Баран. 8З. Каснă йывăçсене, чутласа хунă пĕренесене вăл хисеплесе пырать. Ст. Шаймурз. Сирĕн сĕтеллĕре кам чутланă, туртса уçмаллине сăрланă.
лежание. СТИК. Ун мĕн хуйхи пур, вăл ăста чучча, унта паппа (про пьяницу, которому все равно, где ни валяться). Ib. Чучча тума хăпартăн-а.
качель. N. Чуччу= ярăнчăк. Ск. и пред. чув. 29. Чуччу ярăнаççĕ маттур каччăсем. Ядр. Шурăм-п. Хушăран вăл: чуччу, чуччу, чуччу кашти хуçăлтăр, курак килсе юсатăр, мăн йĕппелле юсатăр тесе юрлать. Ib. Чуччу кашти пысăк, такама та йăтмала. N. Урама вĕренрен чуччу туса çакаççĕ, унпа ярăнаççĕ. || СТИК. Атя чуччу. Идем спать (ребенку; или: атя чуччу-паппа, или: паппа).
чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.
сделать так, чтобы было как раз. Ст. Чек. Чухласа яр (сыпь, напр., муку). || Определить. ТХКА 54. Утатпăр, шыратпăр, алра пуртăсем. Туратсем çăт-çат çапаççĕ. Ăçта çӳренине атте чухлайми пулчĕ. Ib. Кăнтăрла пулсан, аташас та çук эпĕ кунта. Халь çĕрле те, тĕттĕм те, чухламалла мар çав ăçталла каяссине. Шишкин. Ырăпала осала пĕре корса чохлатпăр. ЧП. Хушрĕç айвансене юрлама, ăслипеле ухмахне чухлама. Сред. Юм. Талăкра сирĕн валли мĕн чол çăкăр кирлине чохлаймастăп. Ib. Çак татăк мĕн чол тайнине чохлаймастăп. || Понимать, уразуметь, смекать, соображать, соразмерять. N. Ху чухласа ху пар. Хора-к. Чухлама пуç тăнĕ çук, утса тухма халăм çук. Н. Карм. Чухла = ăнла. Кан. Апла пулсан приккашчĕкĕпе те чухларах (обдуманно) калаçас пулать. Юрк. Ку кам çапнине чухласа илеймесĕр карташĕнче ют çынсем пур-тăр тесе хăраса, килти пӳртри çыннисене: арăм, Матрӳне, часрах тухăр халĕ! тесе питĕ хытă кăшкăрса ярат. Чув. календ. 1911. Кĕлти кучĕсем çапă çине пулмалла чухласа сарас пулать. N. Чухлакан çын чухлатах çав. Уж кто соображает, понимает, так понимает, || Оценивать. Юрк. † Манăн пуçăмра хура шаль тутăр, витсен витĕнĕ йывăç çулçине, çавăнтан пĕлĕр йывăç тăррине, çавăнтан чухлăр Алăм кĕрĕвĕре. || N. Атрисне çухатрăм, чухласа çырса яратăп. || Беречь. Чăв. й. пур. З2. Укçана та чухлама кирлĕ. || Догадываться. Регули 1073. Эп он попленинченех чохларăм. Ib. 54. Эп она вăл попленинчен (вăлсам поплени çинчен) чохларăм. Альш. Кам илтес тиекен вула-вула ку енчине мĕн çырнипе (с тем, что написано об этой стороне) хăй енче мĕн пулнине чухлатăр. || Знать. НР. † Кам осалне, кам чиперне пĕрре корсах чохлатпăр. || Подмечать, наблюдать ГТТ. || Замечать. Альш. Пуçран кăна аран чухлатăн вĕрениччен. || Иметь опыт; испытать. РЖС 2. Вĕсем епле хуйхăрнине хăй ача-пăча ӳстерсе чухланă çын анчах ăнлать. N. Хытă чĕреллĕ çын темĕн курса чухласан та тӳрленмест. || Уметь. N. Унтан ялта пĕр каскалама чухлакан Илье ятлă çын каларĕ... || Наказать.
сколько, столько, то же, что чул. Ск. и пред. чув. З7. Янтрак яла янтратса темĕн чухлĕ выртсан та, яшсем ăна пăхас çук, чарăнас çук ташлама. Н. Тойдеряк. Нимĕн чухлĕ те ăна ăнласа илеймен. Ст. Чек. Унăн пуянлăхĕ хăй чухлĕ кăна. Ау 60. Тилли калать: вăл, тет, çурт манни чухлĕ пур-и, тесе пăхкалать, тет. СТИК. Эс çĕклес чухлĕ эп хам та çĕклĕп-ĕçке! И я подниму, сколько ты поднимаешь. Орау. Санни чухлех. Юрк. Эсĕ кунта мĕн чухлĕ ĕçлесе пурăнсан та, ку çурт сана пулас çук. N. Пирĕн ялта тутар чăваш чухлĕ иккĕ. N. Вăл сан чохлех пуян мар. Он не так богат, как ты. || Около, приблизительно. НАК. Манăн киле тавăрăннă чух пĕр çухрăм чухлĕ вăрман витĕр тухмаллаччĕ. Орау. Çакăнтан пĕр çав пӳрт кĕтесси чухлĕ (приблизительно на расстояние, равное расстоянию отсюда до угла той избы).
то же, что чух. Такмак 1. Çав çулпа килнĕ чухне çак хăтасен ялĕ курăнчĕ хула пек. Ib. 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын, пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын. Образцы 28. † Хура вăрман витĕр тухнă чухне уртăш туя юлчĕ авăнса. Ib. † Атьăр уттарар-и те чуптарар-и, çулсем çинче шурă юр пур чухне. Ib. 40. † Çак картари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çыншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Н. Карм. † Ай выляр-и, тăван, ай кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне. Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные. Юрк. Пиччӳ те, мĕскĕн, савăнса пурăнас чухне вилсе кайнă иккен. Кан. Пĕр килнĕ чухне пĕтерсе каяс, вунтăватшар йĕрке тиетпĕр. N. Хăш кун каç пулнă чухне йĕрет, алла тытсан чарăнать. Юрк. Калаçса ларас чухне те выртса калаçма тăрăшать. СПВВ. БМ. Чухне= чуне, когда; кайнă чухне= кайнă чуне. Регули 175. Эп холара чохне ман кил çонса кайнă. Трень-к. Вăл вăрманта Чăкăртан тавăрăннă чухне çулăн сулахай енче пĕр тарăн çырма пур. Тогаево. Вара йомах янă чухнех тол çутăлса карĕ. А.-п. й. 12. Пĕçернĕ чухне мулкачăн пăчăр-пăчăр çу юхать, тет.
знач. не указано. Регули 1315. Чохран исе кайрĕ вăл, чохран ĕçленĕ.
чохăн, бедняк; бедный; бедно. СПВВ. ГЕ. Чухăн тесе начартарах пурăнакан çынна калаççĕ. N. Чухăн = юрлă, çук çын. N. Пĕр ялта икĕ пĕр тăван пурăннă: пĕри пуян, тепĕри пит чухăн пулнă. И. Тукт. † Пуян хĕрĕ теейсе те пуç ывăтса ан тăрăр, чухăн хĕрĕ теейсе те пуçа усса ан тăрăр. (Авалхи юрă). N. Эсĕ кам? — тет чухăн çын. N. Унăн сарă хапхине чухăн пуçпа кам кĕрĕ? N. Чухăн çыннăн чăххи пуян çыннăн куçне кăркканăн курăннă, тет. N. Пуян çынна вĕчĕрхентересшĕн чухăн çыннăн ани пуçĕнчи тырри лайăх пулать, тет. N. Çав хушăрах чухăнтан та чухăн çынсем вутăсăрах тăрса юлчĕç. || Бедность. Шел. З. Питĕ чухăна тăрса юлнă вăл (обеднел). Чт. по пчел. № 17. Чухăнран тухма пулăшнă çын (выйти из бедности). Юрк. Ылттăн сарă, кĕмĕл шурă, мĕн парам ши, тăванăм, эпĕ сире? Эсĕ лайăхри, тăван, эпĕ чухăнри (в бедности), мĕн каласа юрлам-ши эпĕ сире? Бес. чув. Çакăнтан кайран вăл ытла чухăна юлчĕ. Кан. Вара эсĕр чухăнтан чухăна юлаттăр. Тогда вы будете самыми последними бедняками. || Слабый, слабо. Çамр. хресч. Çыра-çыра ламппăра краççын пĕте пуçланипе вут тата та чухăнтарах çуна пуçларĕ. Ск. и. пред. чув. 4З. Сисетĕп эпĕ чухăн ăсăмпа. || Плохой, плохо; больной. Тюрл. Чохăн.
чоххăм, чохом. Ст. Чек. Вăл ку ĕçе чуххăм турĕ (необдуманно, ни с того, ни с сего). Ib. Чуххăм сысна сутса яма тытăнчĕ. СПВВ. ФИ. Чуххăм – япалана куçпа виçсе чухлани. Регули 1309. Чоххăм сот, чоххăмпа илтĕм. N. Чуххăм турĕ. Поступил наобум, не обдумав обстоятельств. N. Чуххăм лаша илчĕ. || Простоватый, глупый. Ст. Чек. Ку çын чуххăмрах (простоват, глуповат). Ib. Чуххăм çын= пĕр тĕрлĕ ухмахрах.
чӧк, жертва, жертвоприношение у язычников чуваш. Хорачка. Чӧк, жертва. Хурамал. Эпĕ малтан çав тĕрлĕ асапланнă чух, мĕн тĕрлĕ чук тутармарăм пулĕ, манран ялти чӳк мар, хамăр Белебей уесĕнчи пур чӳк те, вăрманти пĕр тунката тĕпĕ те юлмарĕ пулĕ. Эпĕ така пусса, хур пусса мар, кăрккапа, куянпа таранччен чӳк тутартăм, мана вĕсем пĕри те усă кӳмерĕç. N. Вăл ват юман тăррисенчен пĕтĕмпех ĕлĕк чӳк тунă чухнехи шăмăсене çакса тултарнă. Менча Ч. Тата чӳк тунă кун пĕр-пĕр çын япала илме пырсассăн, вăл япала илсе каят пулсассăн, унтан хăйĕнчен те пĕр-пĕр япалине: алсине, е пиçиххине, е тутрине, е чĕр çиттине, е саррине илсе юлатчĕç. Япала илсе каймасассăн, хăйĕнчен те илсе юлмасчĕç. Вĕсем япалапа пĕрле ăрăскал тивлет каят, тетчĕç. Ib. Чăвашсем çу каçиччен темиçе тĕслĕ чӳк тунă. Тырă-пулăпа, хур-кăвакалпа, пăт-юсманпа, выльăх-чĕрлĕхпе, лашапа, ĕнепе, вăкăрпа, такапа чӳк тунă. ДФФ. Чӳк. В нашем семействе обязанности жреца исполнял отец, а в отсутствие его отправляла эту обязанность мать, впрочем, в том лишь случае, когда совершалось моление бескровное, т. е. моление кашей, лепешкой, юсманом и т. под.; при этом она надевала на голову мужскую шапку. Моление происходило всегда в избе. N. Тата çав ирхинех чӳк ĕречĕпех вăкăр пусатчĕç. N. Чӳке çарамас чӳклеме юрамасть, тетчĕç. Ск. и пред. чув. З8. Чӳк чуклени те сиртен пытанман. Чăвашсем 13. Çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççăн (после моленья) киле кайма лайăх мар тесе, киреметсене кайса укçа пăрахса кĕлтусан тин тавăрнатчĕç. || Назв. духа. М. Сунчел. Вăкăр çине пусас уммĕн кăна чӳк илет-и, тесе шыв яратчĕç, шыв ярсан вăкăр чĕтресен, ăна учук илет теççĕ, ăна пусатчĕç вара. Т. VI. Пилĕк юсман ывăл-хĕр чукĕ. Азбаба. Айван кĕлĕме, чук, хапăл ил, усал-тĕселтен эсĕ сыхласа эсĕ сир, чӳк, çырлах. (Из моленья). N. Чӳке асăннă япала. С. Тим. Чӳк, çырлах, хăвăн ырă кĕллĕне хăвах хапăл ил. (Из моленья). Сиктер. Выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе шыв амăшĕ чӳк çырлах. N. Чӳк, çырлах, килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе асăнатăп, витĕнетĕп, чӳк, çырлах. (Из моленья). || Жертвенные яства у язычников чуваш. Янш.-Норв. Чук (жертвенные животные) пиçсе аначчен, ялти çынсем уй чӳкне кайма, кашни килте пашалусем пĕçернĕ. N. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юраман. Н. Шинкус. Унтан вара ялтан пĕр-пĕр ватăрах старике чукне пĕçермешкĕн чĕнсе анатчĕç. Юрк. Йинке, хĕрне эсĕ памарăн, юрайĕ-ха хĕрĕ чӳк тума. Собр. Чӳкĕçемĕн тĕсĕ, теççĕ. (Послов.). В зависимости от жертвоприношения (закалывалась) та или иная порода животных. N. Çав мăн чӳк тенине тăхăр çул хушшинче тăватчĕç. Вăл мăн чук тенине тырă-пулă акса тăнăшăн тав туса, парне кӳретпĕр тетчĕç.
тюлень. Дик. леб 40. Вăл чул тинĕс шывĕнчен пуçне кăларса тăракан чӳлен чухлĕ анчах пулнă. Он (утес) был очень маленький, не больше тюленя, высунувшего из воды голову.
окно, окошко. Образцы. 5. † Çĕнĕ пӳртĕн чӳречи, чĕнтĕрлĕ мĕн хашахи. А.-п. й. 6. Кушак, кутăн тăрса, хӳрине чӳрече витĕр кăларать те кăшкăрать. Дик. леб 49. Унăн чӳречисене тимĕр решетке лартнă. Ib. 50. Тимĕр решеткеллĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх — тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Ib. 49. Пĕр каçхине чӳречерен, тимĕр решетке витĕр акăш çуначĕ сасси илтĕнсе кайнă. Хĕр. йĕрри 4. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, чӳрече витĕр курăнать.
полоскаться, обливаться, мыться, искупаться. N. Чӳхен= чӳкен. N. Кĕт тарланă тарламан — шыва чупат чӳхенме. || Качаться, колебаться, плескаться. Ск. и пред. чув. 34. Вăл ташлать кăна чӳкенсе. КВИ. Чӳхенеççĕ хумсем, çил улать, шăтăр-шатăр юпа авăнать... Играют волны, ветер свищет, и мачта гнется и скрыпит. (М. Ю. Лерм.).
кулак; шар, ядро. КВИ. Усал куçпа çăварса, кăтартать вăл чăмăрне. N. Çĕр чăмăрĕ, земной шар. || Круглый, шаровидный. N. Чăмăр= çаврака. Истор. Пӳске тесе реçинккăран тунă вылямалли чăмăр япалана калаççĕ. Образцы 62. † Тарăн шыва ятăм чăмăр чул. || Чашка чайная. Базл.
сжимать, тискать, давить. Капк. Сывпулашса уйăрăлнă чухне рапотникĕ хăйĕн хуçин аллине чылайччен чăмăртаса тытса тăрать. Дик. леб 47. Тутисене вăл ĕлĕкхи пекех чăмăртаса тытса тăнă. Губы ее попрежнему были сжаты.
узел. N. „Ман мĕн пур тупрам ак çакă“,— терĕ те вăл, сăмса тутрипе çыхнă япалана тытса кăтартрĕ. Çак чăмăртака Ивана парса: „Салт, çийĕпĕр“,– терĕ.
самый, очень, весьма. N. Чăн лайăх, самый лучший. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Пазух. 27. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Образцы 43. † Çак тăвансем патне килсессĕн, чăн пирвайхи юррăма юрларăм. Ib. З8. † Сирĕн пек лайăх çын умĕнче юрлама чăн кĕçентен пуçтарнă ăс кирлĕ. Ib. 1. † Чăн тӳнери çич çăлтăр, çиччĕшĕ те çут çăлтăр. Дик. леб. 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! — тенĕ. || Настоящий, чистый. С. Тим. † Чĕлтĕр юхан çырмана чăн чĕнтĕрпе карар-а? Давайте преградим течение журчащей речки, протянув настоящее кружево. Собр. 172. Каласам-а, тантăш, чăн тӳррине, санăн чуну кама юратат? Скажи, прошу тебя, мой друг, по чистой правде, кого ты любишь? Образцы З0. † Калăрсамăр, тăвансем, чăн тӳррипе: сирĕн чунăр кама та халь пит савать. Ib. 58. † Сапрăмах салатрăм чăн мерчен, пухрăмах та пухрăм — пĕтмерĕ. Ib. 2З. † Чăн укаран чĕнтĕр çыхаççĕ. Ib. 55. † Чăн хурçăран хайчă тутартăм пархăтпа пустав касмашкăн. Пазух. 27. † Çуркуннехи çӳçенĕн кăчăкисем чăн хурт ами пулса вĕçинччĕ. Ib. 27. † Кĕркуннехи пиçен ай тăррисем чăн-чăн мамăк пулса вĕçинччĕ. Дик. леб. 40. Вĕсен хыçĕнче чăн-чăн ту пек пысăк пĕлĕт тăнă.
стать на колени. Ал. цв. 27. Вăл чăркуçланса ларать.
терпеть, переносить, выдерживать. N. Чăт = тӳс. N. Çынтан йывăр сăмах илтсен – чăтасси. Услыхав неприятное слово, тяжело терпеть. Образцы 5. † Вăйя тухман хĕрсенĕн чунĕ епле чăтать-ши? Хĕр йĕрри 5. И юр çурĕ, юр çурĕ, çĕрĕ епле чăтрĕ-ши? Бижб. † Ай-хай, аттеçĕм те аннеçĕм! ытла хытă сăмах ан калăр: кăмăлăм çемçе, чăтас çук. Ах, батюшка и матушка! не убивайте меня суровыми речами: у меня нежное сердце, я не перенесу. Образцы. 11. † Сар хĕр уссе çитнĕ чух тăшман чăтса тăраймасть. Ск. и пред. чув. 45. Çапах та вăл çак тупăша кура чăтса тăраймарĕ. N. Атă пĕр çула чăтрĕ. Сапогн выдержали (носились) год. || Держаться. НР. † Чăт, чăт, кĕпер, чăт, кĕпер. Держись, мосток, держись! || Оправдывать расходы. || Чăтмалла мар, чăтма çук, невыносимый, невыносимо.
ччĕ, недостаточный глагол, представляющий собою остаток от формы прошедшего времени тюркского глагола i-meq (быть) — idi (он был) и присоединяющийся к глаголам для образования форм преднастоящего и предпрошедшего времен и сослагательного наклонения, а также к другим частям речи для выражения прошедшего состояния: килетчĕ, килнĕччĕ, килсеччĕ, килсеттĕмччĕ, килĕччĕ; килесшĕнччĕ, килекенччĕ, килмеллеччĕ, ачаччĕ, лайăхчĕ, вуннăнччĕ, эпĕччĕ, çукчĕ, марччĕ. Оп. ис. ч. II. Вĕсем пĕр-кун пит вăрçăлă пурăнатчĕç. Намедни они были в большой ссоре. Ib. Эпĕ атте-аннене систерес мар тесе, куçа хупсаттăмччĕ; куçа хупнине анне курчĕ те, атте енне пăхрĕ. Когда я мигнул, давая эй понять, что не надо сообщать родителям о происшедшем, мать заметила, что я мигаю, и посмотрела на отца. Ib. Сана епле çамрăк çын та качча илнĕ пулĕччĕ. Тебя любой молодец взял бы замуж. Ib. Кăшт çумăр çăвин, лайăх пулччĕ! Хорошо, кабы выпал небольшой дождь! Ib. Ятламасăр юрĕччĕ! Хорошо, кабы вы (нас) не осудили! Ib. Вăл килин, пĕтерĕччĕ вара! Если бы он пришел – тогда беда! („он уничтожил бы“). Ib. Акап пичче арăмĕ пĕлекенччĕ. N. Ун чухнех пăрахса каймаллаччĕ. Оп. ис. ч. II. † Шăтăк-шăтăк шăналăк, шăна кĕмин лайăхчĕ! Дырявый, дырявый полог, хорошо, кабы в него не забрались мухи! Ib. † Ати-апи – чей хорань, ачи-пăчи – чей стаккань: ӳксе çĕмĕрлмĕçин лайăхчĕ Тятя с мамой — самовар, а их детки — чайные стаканы: хорошо, если они не упадут и не разобьются! N. Ӳлĕмрен ун патне япалашăн пырса кĕме çукчĕ вара. N. Унтан пуçне ĕçмелле марччĕ вара. Нельзя было пировать, не пригласив его на пир.
ччĕ, частица, присоединяемая к глаголам для образования формы желательности или для смягчения приказания: килинччĕ, килтĕрччĕ, килччĕ, ан çиленччĕ, ярсамăрччĕ, килесчĕ, килсенччĕ. Оп. ис. й. II. Пĕр сăмах та пулин калинччĕ! О если бы он сказал хоть одно слово! Ib. Ава кунта яр-ха: манăн арăм куçсăр аптăрарĕ – тӳрлĕтинччĕ, тенĕ. Пошли его сюда: моя жена больна глазами, пусть бы он ее вылечил. Ib. Манăн укçа çук; укçа пулинччĕ!.. У меня нет денег; кабы были деньги!.. Ib. Эх, атте килнĕ пулинччĕ! Ах, если бы отец уже пришел! Ib. Ах тур-тур! ах тур-тур! Мĕскер чиксе каям-ши? Пăхăр укçа чикем-ши те, шăнкăрт-шăнкăрт! теминччĕ те, унтан намăс пулминччĕ! Ах, боже мой, боже мой! Чего же мне с собою взять? Взять медных денег? – как бы онн не стали звякать, и как бы потом не пришлось краснеть от стыда! Ib. Матьтюк аппа аннене: “Укçишĕн тарам, сип пултăрччĕ-ха“,— терĕ. Тетка Метрена сказала моей матери: „О деньгах нечего беспокоиться, была бы вот польза (облегчение)“. Ib. Вăл ман кĕнекесене илсе ан кайтăрччĕ. Как бы он не увез моих книг! Ib. Пурăнсан-пурăнсан, тилĕ каланă тăрнана: „Эсĕ ман валли çиме тупса илсе килччĕ; манăн çиес килет“,— тенĕ. Через некоторое время лисица сказала журавлю: „Будь добр, найди и принеси мне пиши, мне хочется есть“ Ib. Аккам, ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕх парса ярччĕ мана. Сестрица! у меня корова собирается телиться,— дай мне, пожалуйста, закваски (для квашенья молока). Ib. Эсĕ уншăн ан çиленччĕ мана. Ты за это на меня, пожалуйста, не сердись! Ib. Айăп ан тăвăрсамччĕ эсир пире, тайăла пуçăмăр сирĕн умра. Пожалуйста, извините нас — наша поклонная голова перед вами.
имеющий язык. У. Я. Мана вăл турĕ куçлă, чĕлхеллĕ турĕ вăл. N. Вирлĕ чĕлхеллисенĕн чĕлхине çĕнтерет, ватă çынсене тăнран çухатать.
молчать. Дик. леб 44. Елиса, хăйне калаçма юраманран, ăна хирĕç пуçне анчах тайнă: вăл чĕнмесĕр тăнипе пиччĕшсене пурăнăç памалла, тухатмăш тухатса павинчен хăтармалла пулнă çав!
учащ. ф. от гл. чĕн. || Просить милостыню. N. Чĕнкелеме = ыйткалама. N. Вăл пурăнсан-пурăнсан, йытăпа кушак илчĕ тет те, чĕнкелеме кайрĕ тет.
передник, фартук. Образцы 4. † Чĕрçитти арки чĕнтĕрлĕ, шăтăклана çитес çук. Ib. 20. † Шур чĕрçитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Ib. 47. † Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан саркаланса тăрăттăм. Дик. леб 44. Вăл хăйĕн аллисене чĕрçитти айне чикнĕ. Руки свои Элиза спрятала под передник.
сердце. N. Чĕре сикет, сердце бьется. N. Чĕре тапать, сердце бьется. N. Чĕре тапни, сердцебиение. N. Чĕре хуçăлать, серде надрывается. N. Чĕре сиксе ӳкрĕ, екнуло сердце. N. Эпĕ сире курсан, ырă тусăмсем, манăн чĕре тулчĕ савăнăçпа. Когда я увидел вас, добрые друзья, то мое сердце наполнилось радостью. Калашн. 19. Хуçана малтан вăл çапса ячĕ пĕтĕм вăйĕпе чĕре тĕлĕнчен. Образцы 9. † Тантăш юта кайсассăн, çав çунтарать чĕрене. N. Чĕрем хытă хуйхăрат кил-йышсенчен уйрăлсан. Ал. цв. 13. Мана эсĕ хăвăн чĕрӳнти хуйхăна каласа кăтарт. N. Сывă çынăн чĕри те, ӳпкисем те лаях ĕçлеççĕ. У здорового человека сердце и легкие работают хорошо. Ал. цв. 26. Анчах йăмăкин чĕри тӳсеймен. Дик. леб. 48. Хăранипе, пиччĕшĕсене хĕрхеннипе унăн чĕри çунать кăна! Сердце ее ныло от страха и от жалости к братьям. КВИ. Пĕр чунăн çеç хуйхăпа çав каç чĕри çурăлать. Ib. Савăннипе Сетнерин чĕри кăлт-кăлт сикет-çке. Ал. цв. 20. Чĕри хăйĕн хăранипе тытнă кайăк чĕри пек сикет. Ск. и пред. чув. 25. Ăна курсан чĕрисем хытă кăлт-кăлт сикеççĕ. Ал. цв. 13. Юратнă кĕçĕн хĕрĕ анчах хĕрлĕ чечеке курсан, чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. Ск. и пред. чув. 16. Ырă юрри çăлтăрсен эпир пĕлмен вăйĕпе лăплантарчĕ хуйхинчен Уланкинĕн чĕрине. Ib. 21. Юманкканăн хăлхине çав сăмахсем кĕреççĕ, унăн вĕри чĕрине çите-çите тивеççĕ. Дик. леб. 46. Анчах патша ун сăмахĕсене чĕрине хуман. Но они (речи) не доходили до сердца короля. У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. Ск. и пред. чув. 16. Уланки тус çав юрра хăлхисемпе илтеймест, чĕрипеле кулянса лайăххăн вăл ăнланать.
чиряс, посуда из выдолбленного ствола (преимущественно липы, редко осины). Образцы. † Пиçнĕ пиçмен çырлашăн чĕрес çакса ан тухăр. Ib. 7. † Чĕрес-чĕрес çырлине татрăм çиес килнĕрен. КВИ. Хăй вăл хăрах аллипе йăтнă сăра чĕресси.
понуд. ф. отгл. хăшкăл; заставить устать; мучить; устать, изнемогать, утомиться. КС. Мана паян чуптарса хăшкăлтарчĕ вăл. Вĕлле хурчĕ 27. Тата вĕт кăткă та вĕллере йăва туса хăшкăлтарать. Ib. 13. Амăшсĕр нумай ларнă хуртсем ют амăшне йышăнмасăр питех хăшкăлтараççĕ. N. Вĕсене вăйсăрлатса хăшкăлтарать. N. Хăйне парăмлă çынсене ĕçлеттерсе хăшкăлтарать. Вĕсене пайтах хăшкăлтарса çӳретнĕ. || Надоедать. Тюрл. Хăшкăлтарас она (надоесть). Сред. Юм. Кô ачапчана килтен ан илсе тôхса хôр çав, киле каяс тесе чисти хăшкăлтарчĕ.
назв. свадебного обряда. Альш. Хĕве хупас — „на секрет запереть“. Ск. и пред. чув. 83. Тăхтаманпа Нарспие хĕве хупрĕç кĕлете. Ала 66°. Пӳртре туй тукалаççĕ те хĕрпе каччине исе кĕлете каяççĕ хĕве хупма. Юрк. Хĕве хупсан-кăна çĕнĕ çын теççĕ. Çак ятпа вăл ачи çураличчен çӳрет.
солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
хĕвел анăçе, хĕвел анĕç, запад. закат. Б. Шемяк. ГТТ. Хĕвел анăçĕ çутă-ха. Вечерняя заря еще не догорела. N. Хĕвел анăçĕнчи çутă та пĕтрĕ ĕнтĕ, лайăх тĕттĕмленчĕ. N. Çуласенче хĕвел анăç çутти нихçан та пĕтсе лармас: вăл хĕвел анаçĕнчен мĕн хĕвел тухăçне çитичченех йĕркипе çутă пулса ирттерет. НИП. Кĕçĕр хĕвел анĕç питĕ хĕрелчĕ. N. Хĕвел анĕç хĕрли халĕ те çухалман-ха. N. Хĕвел анăç хĕрелсе тăрать. N. Хĕвел анăç хĕрелсен пĕлĕте ларсасан, уяр пулать (çил пулать). Юрк. Хĕвел анăç енче пулакан хĕрлĕ чисти пĕтмерĕ.
здоровый. См. хăватлă. КАЯ. Çавах та вăл час чĕрĕлмерĕ (не скоро поправился); халĕ те вăл питех хĕветӳллĕ мар.
провести зиму, прозимовать. Регули 1209. Эп хĕл каçнă çĕрте анчах вăл. Ib. 1210. Хĕл каçнă çĕре аран килчĕ. Собр. Çӳрерĕмĕр эпир кĕçĕн чух, çичĕ хĕл те каçнă палам (= пăлан?) пек. N. Эпĕ хĕл каçаччен çав шкулта хута вĕрентĕм. Товси Ц. Хĕл каçмалăх вот хатĕрлерĕмĕр. N. Ан манччĕ ĕнтĕ: пире те тархасшăн хĕл каçмалăх тырă парччĕ. N. Хĕл каçиччен, до конца зимы, за зиму. Регули 1208. Хĕл каçиччен виççĕ кортăм. За зиму я видел трижды.
стать безволосым. || Переносно — стать невыносливым. Орау. Хĕлĕхсĕрленнĕ вăл, сивве пĕртте чăтмасть.
зима, зимнее время; зимой. N. Хĕлле = хĕл. Кан. Хурт-хăмăршăн чи йăвăр вăхăт вăл — хĕлле. N. Хĕллене кĕриччеи пур хваттер те хатĕр пулать. Орау. Ун чухне хĕллеччĕ (была зима), çанталăк пит сивĕччĕ. N. Кунта çанталăк питĕ ăшă, хĕлле пулман-халĕ. Çутт. 53. Хĕлле пуларахпа аш, чăх-чĕп, тир килет. Баран. 118. Вĕсен çулçи хĕллене пĕтĕмпе тăканса пĕтет. Якейк. Халь хĕлле пек пĕре те туйăнмасть. N. Вăрман çук çĕрте хĕлле пулин пур юр та çырмасене кайса тулать. N. Пилĕк теçеттине çарантан пухнă утă хĕллене çитмерĕ. N. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваç. Хăшĕ хĕлле тăваç, хăшĕ çăварнира туса иртереç. N. Тата хĕллен те, çулан та хăйсенĕн арасна тĕсли пит нумай. У зимы и лета много разнообразаого (различного, разницы). ХЛБ. Тирĕслĕке хĕллесĕр турттарма юрамасть пулсассăн (хуларан), ăна турттар та ана çине лавĕ-лавĕпе, вун утăмран-и, вуникĕ утăмран-и, тăк. Юрк. Хĕллешĕн (на зиму) хатĕрлесе хучĕç. Кан. 1929, 184. Такам тунă çав хĕллене, тесе вăрçаççĕ вара пирĕн пек тумтирсĕр чухăнсем. Ib. 1929, 175. Тивĕшри 8 çул вĕренмелли шкулта иртнĕ хĕллеренпе турăсăрсен ячейкки ĕçлет. N. Хĕллепе çула. N. Тырă вырма тухрĕç, хĕлле те пулчĕ. Изамб. Т. Хĕлле хăшĕ вăрмана каяççĕ, хăшĕ çăпата туса тутарсене сутаççĕ. Юрк. Хĕлле çӳрекен çул юртан çӳлĕ пулсан, тырă пулать. Н. Тим. Хĕлле сивĕ пулсан, çăвла ăшă пулат. N. Хĕлле тота, çула вуçă. (Аркăпли). Зап. ВНО. Хĕлле мăнтăрланать, çула начарланать. (Арпа лаççи). Янтик. Хĕлле — çулла, çулла — хĕлле. (Нӳхреп). А.-п. й. 65. Вĕсем çавăнпа кутаранчченех хĕлле те, çулла та, ĕмĕр-ĕмĕрех симĕс юлнă, тет. Оп. ис. и. II. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвармарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом, что не построила зимою дома изо льда, а зимою - что не выстроила летом дома из костей.
и зимой и летом. Якейк. Хĕлле-çулла вăл килтен тохмасть.
понуд. ф. от хĕмлет; поджечь. N. Сана хăватсем тăвакан вут пек хĕмлентерекен тивлете панă. || Бить. ЧС. Ак мана хĕмлентере пуçларĕ. Тюрл. Эп она хĕмлентерем-ха. || В переносном смысле. Хорачка. Сояя хĕмлентерет анчак вăл. N. Пĕр онпа лартăмăр та сояя хĕмлентертемĕр (йоратса сояласа нумай поплярăмар).
нужда, несчастье, страдание, мученье. КВИ. Асап килсен, хĕн килсен, шухăшласа ларатăп. N. Сан чĕрӳ анчах хĕн витĕр савăнаç пĕлместчĕ. Изамб. Т. Халĕ ĕнтĕ çуклăхĕ пĕр хĕн, ывăлĕсем суккăрри тата ытларах хĕн. N. Сасартăк хĕн килсен, икĕ çивĕчĕллĕ çĕççе час туртса кăларма пулать, тесе, эпĕ ăна кăларса пăхрăм. Турх. Ман савăнăç эс пулатăн. Хĕнре сана манмарăм. О сохр. здор. Çавăнпа вăл ĕçлекенсем яланах хĕне ереççĕ. || Трудность. N. Анчах ăна вырăна кĕресси хĕнсĕрех пулман (было не без трудностей). Т. IV. Çуркунне шыв хĕнпе кайсан, çăв йăвăр пулать, теççĕ. Янтик. Шăнкăр-шăнкăр туй килет, пирĕн аппана хĕн килет. (Свад. п.). || Трудные обстоятельства. Баран. 99. Хĕн килнĕ хутра хуçи хутне кĕрет (собака). В Трудный, тяжелый. N. Эпĕр питĕ хĕн çĕрте тăратпăр. N. Эсĕ ĕçлекен ĕçсенчен тата хĕнтерех тата аслăрах ĕçсем пур. Бгтр. Трудно, тяжело. N. Пире ку вăхăтра хĕнтерех килчĕ. N. Епле хĕн пулсан та, çыру ямасăр ан тăрăр. Пухтел. Кусартан пуçне хĕнччĕ-ха. Изамб. Т. Ун чухне тата хĕнтерех пулĕ (труднее). N. Питĕ хĕн килĕ. Пирĕн тăшман пит усал. N. Авалхи саманара çӳреме те пит хĕн пулнă.
мучительно. Ачач 5. Малтанхи ачине, Наçтукне, епле хĕн-асаплă çуратнине, тата ыттисене те аса илет вăл.
болеть, страдать, мучиться; терпеть притеснения. Абыз. Эпĕ йăтас çӳпçине ыр çын йăттăр, ыр куртăр, ыр куртăр та хĕн куртăр. Полтава. Улпут алли айĕнче пурăнса хĕн курнă. О сохр. здор. Çын пĕр-пĕр чирпе хĕн курса пурăнать пулсан, унăн ачи-пăчи те çав чирпе çуралать. Пшкрт. Вăл нумайран хĕн корат (давно хворает). Ой-к. Аран-аран çӳренĕ хĕн курса. Тюрл. Ах-ах-ах, çич çултанпа хĕн курап. (Когда человек вздыхает о чем-нибудь, то произносит эти слова как бы шутя). Кан. 1925, № 46. Лашапа та, çуран та çырми урлă хĕн курмасăр каçмалла мар. N. Йоман йӳç те хĕн корат (хворает).
мучить; заставить мучиться, страдать. Кан. 1929, № 186. Хăш чух Проххор арăмне çапса хĕнесе хĕн кăтартнă. Икково. Ăйха хĕн кăтартса лариччен часрах çурасчĕ. || Наказать. Якейк. А! вот сана ман пире вăрланăшăн торă хĕн кăтартать. N. Сана та çавăншăн вăл хĕн кăтартрĕ (наказал). Аттик. Хĕн ан кăтартăр, кунта асăнни те асăнманни те пулĕ, эсир ăна ан шырăр, мĕн панипе çырлахса пиллесе тăрăр. (Çураçма; обращение к мертвым). Янш.-Норв. Пире ан çилен, хĕн кăтартса ан усра. (Из молитвы киремети). || Напустить болезнь (о колдуне). КС.
быть битым. N. Киле таврăннă чух пĕр çĕлен хĕненнине курать, тет. Юрк. Кĕпене ансăртран тӳнтерле тăхăнсан, çав çын хĕненет. || В перен. знач.— возиться с делом. Ст. Чек. Ан хĕнен! Оставь ты это дело! СПВВ. МС. Мĕн эсĕ так хĕненсе çӳрен. СТИК. Мĕн хĕненен: кама кирлĕ ĕç вăл? Тăвасчĕ ав çавна. И. С. Степ. Хĕненес.
частица образования превосходной степени от прилаг. и наречий. N. Хĕп-хĕрлĕ, очень красный. N. Вăл вăтаннипе хĕп-хĕрлĕ пулса карĕ. Он застыдился и покраснел. N. Вунă пурне вĕçне вĕре-вĕре, хĕп-хĕрлĕ чĕреме эп шуратрăм. Кан. 1929, № 180. Çырма çывăхĕнчи анасем чылай çĕрте хĕп-хĕрлĕ выртнине такам та курнă пулĕ. Актай. Йытти хĕп-хĕрлĕ юн (вар. чĕп-чĕрĕ юн), тет. N. Хĕп-хĕрлĕ йон поличчен вăрçнă. N. Пуянсем ăна хĕп-хĕрлĕ юн пуличчен хĕненĕ. Шинер-п. Çырлисем хĕп хĕрлĕ лараççĕ иккен. Баран. 41. Пиçсе çитнĕ пĕрлĕхен хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе ларать. Якейк. Хĕп-хĕрлĕ йăтă пирн çол орлă каçса кар! Çăварĕ хĕп-хĕрлĕ, пăхса хăрамалла. N. Хĕвел хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе тохать. Букв. 1886. Пăха пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп хĕрлĕ. Ала 6°. Тимĕрçсем хĕп-хĕрлĕ хĕртрĕç, тет, çав Иван Суволовăн тимĕрне.
радоваться. Шурăм-п. Пуклак карчăк вăрă тупăннипе хĕпĕртесе те ячĕ. ÇМ. Çутçанталăкшăн, хĕвелшĕн вăл та хĕпĕртетчĕ. ЧК. Пирĕн пата кашни кунах ирĕке тухнă районсенчи хресченсемпе рабочисем пырса тав тăваççĕ, вĕсем пĕтĕм Совет халăхĕпе пĕрле Хĕрлĕ Çар вăйĕпе тата унăн хăюллăхĕпе хĕпĕртесе савăнаççĕ. Сĕт-к. Лăпăс-лăпăс йор çăвать, симĕс корăк хĕпĕртет. Якейк. Халь эс вилсен, вăл пит хĕпĕртемелле. В. С. Разум. КЧП. Киле килнĕшĕн хĕпĕртет. Радуется тому, что прибыл домой. Регули 304. Вăл килсен порте хĕпĕртетпĕр. || Веселиться. СЧУШ. Хĕпĕртемен çын хĕпĕртени ырра пĕлтермест, теççĕ.
хĕр кашти, краевой шест. Чертаг. Хĕр кашта, вăл кашта çинче олăм тытса тăрать. КАЯ. Каç пуларахпа анне мана: авра ампарне кайса, Тюми (ее укусила бешеная собака) сăхманне хĕр каштинчен çакса пăхар. Урмалла пулсан, çав сăхман сулкаланат, теççĕ, терĕ.
калиться, закалиться, накаливаться, N. Килне юлаканнисем тула тухса хĕрнĕ чул утса яраççĕ. (Похороны). Микушк. Мунчи хĕрсе çунна вăхăтра чулĕ çурăласса-çурăласса çитет-çке. N. Пӳрт пĕренисем тимĕр пек хĕрсе кайнă (накалились). N. Аслăк питĕ хĕрсе çитнĕ-мĕн, темле çунса каяйман. N. Çумăр пулманнипе çĕр хĕрсе çурăла пуçларĕ. Кĕвĕсем. Шурă мунча вутти хĕрсе çунат, турчăкине чиксе пулмарĕ. || В переносном значении. Бугульм. Шурта мунча вутти хĕрсе çунать, ик сар хĕрĕ хĕрсе шыв йăтать. Полтава 10. Ватă чĕре еррипе хĕрет вутлă шухăшпа. Тип-Сир. Пачăшки пуртре хĕрсе çăвăрать (спит во всю) тет. Алик. Хĕрсе çĕмĕрт çорлас чох мĕншĕн тăнех ӳкет-ши? Вĕсене курмах çамрăксем те тата питрех çĕкленсе кайса хĕрсе ташлаççĕ. N. Хĕрлĕ-хĕрлĕ автана хĕрсе турă çуратнă. С. Дув. Хĕрсе тырă выртăмăр, хĕр сăрине карăмăр. ЧП. Хĕрсе хĕвел пăхнă чух. N. Хĕрсе ĕçлеççĕ. Тюрл. Манăн матка хĕрсе вырать. Скотолеч. 14. Çапах та çапла имлесен, вăл хуллен ĕçлеме юрать, пĕр хĕрсен, чуптарма та юрать (лошадь). N. Çапах та хĕрсе кайнипе пĕрре те ыратни сисĕнмест. || Преть. О земл. Юр айне пулсассăн, вĕсем хĕреççĕ те çĕре пуçлаççĕ. N. Типĕ навус часрах хĕрет, çавăнпа ĕçе те часрах каять. КС. Хĕрне, затхлый. Ib. Тырă хĕрсе кайнă. Хлеб стал предым, затхлым. Ib. Сĕлĕ хĕре пуçланăччĕ... Скотолеч. 8. Типмесĕр хĕрсе выртнă курăк. || Перегорать (о муке, не высыпанной из мешков; перегорелая мука дает тесто, которое легко уходит из квашни). Пухтел. N. Хĕрсе кăвакарса кайнă çăнăхран пĕçерсен, çăкăр никçан та аван пулмасть. || Опьянеть. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Якейк. Хĕрсе çитсен (когда разойдется от алкоголя), хĕр йорлать, пирĕн мĕншĕн йорлас мар. Ib. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, эпĕр йорласан мĕн полĕ. Сĕт-к. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, пира (= пире) йорласан мĕн поль-ши? Изамб. Т. Ул та чипер хĕрчĕ (опьянел), манăн та пуçа кайрĕ. Собр. Пирĕн çамрăк ачасен пуç хĕрмесĕр кăкăри çаврăнмаст. N. Пирĕн пек çамрăк ывăл-хĕр пуç хĕрмесĕр кăкăр çавăрăнмасть. Тайба Т. Пирĕн пек те ватă, ай, çынсенĕн пуç хĕрмесĕр кăкăрсем, ай, хĕрмеççĕ. Васильев. Ĕçсен-ĕçсен, хăнасем хĕрсе каяç те вилнĕ çын çинчен манаççĕ, хĕр туйри пек хĕпĕртесе вăйăç чĕнтереç. N. Кăшт хĕрнескер, пупа пĕрте шикленмесĕр анпуççи çине хурса йăтса тухса кайнă çырманалла. ТХКА 95. Хĕрнĕ майĕпе пулмалла, Митюк арăмĕ çуталса кайнă, авкалана-авкалана юрлать. Шел. П. 30. Хăшĕ сăра лапкинче пăртак ĕçсе хĕреççĕ. С. Дув. Вăл пуç хĕрмесĕр юрламаç.
жар, жара. Чув. пр. о пог. 63. Сывлăм час типмесен, вĕри (хĕрӳ) пулать. Если роса скоро не высохнет, будет жара. N. Хĕвел хĕрĕвĕ, солнечный жар. Истор. Хĕрӳпе çуртсем çинчи тимĕр шăранса юхнă. N. Вăрлăх хĕвел хĕрӳпе типсе сарнă пек. || Жаркий, раскаленный. N. Вара халăх уя тыр вырма тухать, питĕ хĕрӳ ĕç тапранса каять. Сбор. по мед. Хĕрӳ ĕç вăхатĕнче хура халăха пулăшас тесе... О сохр. здор. Хĕрӳ кун, жаркий день. N. Шултăркарĕ хĕрӳ хĕвелпе (хăма). N. Вăл хапха çил-хĕвелпе шăлтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе йăлтăртатать. Изамб. Т. Каçхи кӳлĕм хĕрӳрех пулать. || Жарко. Сред. Юм. Çулла уяр кôн пит хĕрӳ пôлать. ТХКА 113. Çанталăк хĕрӳ (жарко). || Трудно. N. Веренме хĕрӳ-тĕр, кунта та пит хĕрӳ вĕрентеççĕ. || Раскаленность.
дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.
назв. обряда. Юрк. Хĕр-аки; хĕрсем, халер ан пултăр тесе, ял тавра акаласа çаврăннă. Етрух. Ĕлĕкхи чăвашсем хĕр-аки туни. Ĕлĕк выльăх мурĕ те, çын мурĕ те час-часах пулнă, çав муртан хăтăлас тесе, чăвашсем час-часах ял тавра тимĕр карта çавăрас, тенĕ. Вăл тимĕр карта акă епле пулнă. Çитĕннĕ хĕрсем е авланман ачасем пĕр çĕре пухăнса шут тăвнă, унта пĕр ватă çын пулнă; вăл ватă çын акă çакă сăмахсене каланă: „Ачасем, кӳршĕ яла выльăх мурĕ килнĕ, ĕнесем питĕ вилеççĕ пирĕн, хĕр-аки тăвас пулать“, тенĕ. Вара ачасен ушкăнĕнчен пĕр-иккĕн урпа çăнăхпе кĕрпе, çăв пуçтарма каяççĕ килĕрен. Каçчен пуçтарса хураççĕ, уна пĕр киле пашалу пĕçерме параççĕ. Ытти ушкăнĕсем ака пуç илсе пус тулне тухаççĕ, хĕрĕсем пурте йӳле-пилĕкĕн, хура-пуçăн (= çара-пуçăн), çивĕчĕсене сĕвĕтнĕ (= сӳтнĕ), вара пус тулĕпе ял вĕçĕнчен ака-пуçĕпе ана пуçлаççĕ: аки-пуçне вăтăрăн та пулĕ тытнă, пĕр хĕрĕ ака пуç тытмине тытать. Пуçласан кам тĕлне çитнĕ, çавăн патне кăшăлтатса кĕнĕ те, кил хуçисене саламатпа питĕ хĕртсе хăварнă, е, ютă çын пулас пулсан, уна тепле анчах вĕлермен; унтан тухса каллех аки-пуçĕ патне пурте кайса, аки-пуçне тăратса тепĕр çын тĕлне çитсен, каллех çавăн пек уна кĕрсе шыраççĕ; тупсан, хĕртеççĕ, вучаххинче кăвар пулсан, шыв сапса çӳнтерсе хăвараççĕ; тупмасан, каллех аки-пуçи патне анма каяççĕ: çапла вара пус тулĕпе анса çавăрнаççĕ, пур киле те кĕре-кĕре хĕртеççĕ; унтан тара-тара нумайĕшĕ пытаннă; вара анса çитерсен, таса уя кайса вут хураççĕ, вутне спичкĕпе е кăвартан тивретмен, уна хăйăпа хăйă сĕрсе вут тивретнĕ те; унта пăттине пĕçереççĕ, пашалуне илсе пыраççĕ те пăттине çăв хурса çиеççĕ. Выльăх мурĕ пирĕн яла ан килсе кĕтĕр ĕнтĕ, ял тавра тимĕр карта çавăртăмăр ĕнтĕ, теççĕ. Вара вут хĕрĕнчен тул çутлаччен таврăнса, харпăр-хăй килне саланса пĕтеççĕ. Çапла чăвашсем ял тавра муртан хăраса тимĕр карта çавăрнă. Çакна тройски иртсен икĕ эрнерен е виçĕ эрнерен тунă. Сред. Юм. Кӳрĕш ялсенче çынсем, выльăхсем пит виле пуçласан, хĕрсем çара-пуçăн, йӳле-пилĕкĕн, алла пушă тытса, ял тавра ака пуçне хăйсем тôртса, хăйсем сôхаласа çавăрнаççĕ; сôхаланă çĕртен кама иртсе кайнине кôрнă, сôхалама пăрахсах хĕнеме каяççĕ, çапла тунине хĕр-аки теççĕ. См. Магн. М. 135.
поклонник женщин. Якейк. Иван пак пирĕн ялта хĕр-арăм тарçи çок-ĕç, вăл хĕр-арăмсенчен уйăрлма пĕлмест.
девочка. №. Вара вăл пĕр хĕрачапа анчах тăрса юлнă.
хĕр-опраç, хĕр-упăраç, взрослая девица, невеста. См. хĕр-ипăраç. N. Хĕр-опраç = хĕр-ипраç. Шорк. Хĕр-опраçне илсе парса çитереймĕн! Им (девкам) не накупишься! (Говорят старшие). Султангул. Хĕрлĕ-хĕрлĕ тупăлха, ту пуçĕнче пулат вăл; хĕр-упраçсен тирпейĕ, аçа-амаран килет вăл. Нюш-к. Чӳк пĕтсенех ачасем, хĕр-упăраç-мĕннипех пĕвене кĕрсе карĕç.
золовка. Изванк. Вăл (т. е. çĕн-çын) хăй икĕ аллине икĕ чĕрес йăтать; тепĕр чĕресне хĕрсемне йăттарать, хĕрсемĕ çук пулсан, улия йăттарать те, пĕр-пĕр çăл кутне каяççĕ. Изамб Т. Тата хĕрсеммӳсем мĕнле? N. Хĕрсем, атя пасара. Торх. Хĕрсем, название младших золовок. N. Марье хĕрсем, золовка Марья (обращение). N. Хĕрсемми, ывăлсемми. КС. Хĕрсемĕш, ее золовка. Мыслец. Хĕрсем — младшая сестра мужа. Актай. Пирĕн хĕрсемĕн ыр ячĕ вулăсĕне сарăлчĕ, çапла мар-и, ай, хĕрсем? (Ĕçкĕ юрри). || Так женщины называют девицу. Б. Олг. Шу панче тĕл полчĕç Исетей арăм Ятман хĕрпе, хĕрĕ Праски ятлă. „Хĕрсем“, тет, Тотаркассинче той пор, тет тоя пăхма кайăпăр-и?“ тет. Чиганары. Тыт, хĕрсем, ӳкетĕп.
назв. обряда, девичий пир. Ст. Чек. Хĕр-сăри. Вăл Кĕрешченкере пулат. Сăрине хĕрсем хăйсем асапланса тунăран çапла калаççĕ. Хĕрсем, кам ларас тиекенĕ кашнийĕ, салат, çăнăх, хăмла, вутă илсе пыраççĕ пĕрин патне те, хăйсем сăра тăваççĕ. Вара Кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр, сăри лараççĕ. Хĕр-сăри ларма пĕринчен пӳрт илеççĕ, аллă пус е пĕр тенкĕ парса. Хĕрсем пурте тĕпеле пуçтарăнаççĕ. Унта хăшĕ-хăшĕ каччăсем те пулаççĕ. Вăйçа купăс калама тытаççĕ. Ватти-вĕтти хĕр-сăри курма пырат. Каччăсем хĕр-сăри ларакан хĕрсене ташлатаççĕ. Курма пыракансем хăшĕ сĕтел хушшине сăра ĕçме лараççĕ. Сăрана пĕр-ик хĕр ĕçтереççĕ. Ĕçсе ларакансем хĕр-сăри ларакан хĕрсене ташлама хушаççĕ. Пĕр тăват-пилĕк курка ĕçтерсен, хĕрсем сĕтел хушшинчисене: „Ут пĕшкĕнет ешĕл курăкшăн, эп пуççапап кĕмел укçашăн“; е сĕтел хушшинче йĕкĕтсем пулсассăн: „Тăрантас та ларса авăнмасан, тăрантас та тесе ан калăр; пуççапса та укçа памасан, маттур йĕкĕт тесе ан калăр“. Йĕкĕтсем е салтак ачисем, сăра ĕçме ларсан, юрлаççĕ, хĕрсем те ун чухне юрлаççĕ. Сĕтел хушшинче лараканĕсем пĕр-икĕ пус парса сĕтел хушшинчен тухаççĕ. Параканĕ кĕмĕл те парат: вунă пус, вунпилĕк пус. Йĕкĕтсем те, ачасем те ташлаççĕ. Çур-çĕрте саланса пĕтсен, хĕрсем çывăраççĕ. Хĕр-сăри тепĕр кун апатчен лараççĕ. Хĕрсем вара пӳрте тасатса, укçисене пысăккисене пĕр пек, кĕçĕнреххисене каярах уйăрса, килĕсене каяççĕ. Бывает „кăкшăм сăри“, резница — кăкшим сăри ларнă чух хĕрсем сăрасене килтен исе пыраççĕ. Альш. Унтан хай хĕр-сăри хĕрĕсем тепĕр кунне ирех мĕн пур илемлĕ тумне тумланса хваттирне пуçтарăнаççĕ. Ib. Хĕр хĕр-сăри турăмăр, хĕрĕх чăхă пусрăмăр. Ib. Тепĕрне (другую) тата хĕрсем хĕр-сăрн пуçлăхĕ тăваççĕ. Юрк. Хĕр-сăри ташлакан, тапăрах та сикĕрех. Ib. Халĕ тил çĕлĕкне туйра анчах тăхăнаççĕ, хĕрсем хĕр-сăрире. Алших. Тыр вырайман хĕрсене хĕр-сарине кам ярат. Ib. Атте салат пачĕ те, хĕр-сăрисем лартăмăр. С. Дув. Ай-хай хавас хĕр-сăри! Çулне иккĕ пулинччĕ. Ах, какое веселье этот девичий пир! Хорошо бы быть ему два раза в год. См. Магн. М. 235, Золотн. 227, Разгов. С. Мих. 15. || Назв. свадебного обычая. Янгорас. Качча кайнă хĕр пĕр-ик-виç кунран çĕнĕ хурăнташĕсемпе пĕрле ашшĕсем патне сăрапа килет. Çавна пирĕн: хĕр-сăри килчĕ, теççĕ.
краснеть. КС. Хĕремесленсе (покрасневши) ӳксе тавлашать. Букв. 1904. Кĕркунне йывăç çулçисем тăкăннă вăхăтра унăн час шанса каякан çулçисем сарăхайса хĕремесленсе каяççĕ те, вара вăл пĕтĕм вăрмана ырă сăнлă туса ярать.
сделать красным, румяным. Хăр. Палля. 40. Хĕвел, анçа ларнă чух, пĕлĕте хĕретсе хăварсан, çăмăр пуласса сăнама вĕрентнĕ. О сохр. здор. Çав вырăна çыртса хĕретнĕ пек хĕрлĕ пĕчĕкçĕ тĕвĕсем тухаççĕ. Кĕвĕсем. Пахча кĕтессинчи шалан хулли çырлипелен хĕретет, йĕппипелен чиккелет. Утăм № 1, 29. Хĕреттĕр мĕн хитре çĕре. N. Çак тантăшсемпе пĕрле пулсан, шап-шар чĕреме хĕретрĕм (весело стало). Ачач 41. Вăл тешурнăй çине пăхса тăрса, çиленсе карĕ. Пит-çăмартисене хĕретсе ячĕ. || Красить. ЧС. Хĕрет (çăмарта). || Дубить (кожу).
сорок. Оп. ис. ч. II. Пĕр юпа тăрринче хĕрĕх кĕлте ларать. (Куршанак). На столбе сорок снопов. (Репейник). Хурамал. Кăвак сăхмансенĕн хĕрĕх пĕрме, çирĕм пилĕк сумлăх йĕс тӳмме. У серого кафтана сорок сборок, на нем медных пуговиц на двадцать пять рублей. Такмак. Çак хăтапа тăхлачăн хĕрĕх (символ, число) кун тунă сăри пур, тет, хĕрĕх кăшăлла пичкине хывнă, тет. (Такмак). N. Хĕрĕх шăл витĕр тухсассăн, хĕрĕх яла сарăлать, теççĕ. (Послов.). Орау. Хĕрĕх шăл хушшинчен тухсан, хĕрĕх яла сарăлать. (Послов. о речах и слухах). N. Хĕрĕх хăвăçăн тăрри пĕр. Зап. ВНО. Хĕрĕх чăрăш пĕр турат. (Авăн йăвăççи). N. Пытаракансем хĕрĕх утăм кайсанах, вилнĕ çыв тухса кăшкăрать, тет: ан кайăр, эпĕ те пыратăп! тесе. В. Олг. Хĕрĕх иккĕ = хĕрĕх икĕ пус = 12 коп. Ib. Хĕрĕх пиллĕк = хĕрĕх пилĕк пус = 13 коп. Ib. Хĕрĕх тăххăр = хĕрĕх тăхăр пус = 14 коп. Шибач. Хĕрĕх пилĕк пус = 13 копеек. Я. Турх. Хĕрĕхелле пур вăл. Ему около сорока лет. ТХКА 82. Хĕрĕхелле çитсе пулин те, Санюкшăн кулянса çӳçсем кăвакара пуçларĕç. Нюш-к. Хĕрĕх çиччĕсенче пулĕ ĕнтĕ у; у хĕрĕх çиччĕре; у хĕрĕх çиччĕсенчен иртнĕ ĕнтĕ. Календ. 1904. Аслă типĕ, урăхла ăна хĕрĕх кун типпи теççĕ, мĕншĕн тесее вăл хĕрĕх кунччен пырать.
в возрасте 40 лет. Альш. Вăл картине те (ограду) акă хĕрĕхри-аллăри çынсем пайтахăшĕ астăваççĕ-ха.
яз. имя женщ. Иревли, СТИК, Рысайк. Эпир çур. çĕршыв. 50. Хĕркке ятлă пулнă вăл. || Ласкательное обращение, выражающее восхищенне. СТИК. Ах, хĕркке, ай-ай, тути çӳхе иккен!
красный. См. хĕр. Н. Лебеж. Хĕрлĕ çыран тăмĕсем эмел çĕлен пуçĕсем. N. Çуркунне кунсен ăшăтса килнипе, хĕлле хура сăнлă курăнакан йăвăçсем те хĕрлĕ сăнлă курăнса хăйсен кăчăксене хăпартма пуçлаççĕ. Орау. Кăраççина (или: хĕвеле) хĕрĕç (= хирĕç) тытса ал виттĕр пăхсан (если посмотреть скзозь руку на солнце, на огонь), ал хĕп-хĕрлĕ курăнать. Альш. Чирку патĕнчех улпут карташĕ те пур: хĕрлĕ-хĕрлĕ вите-вите тухнă. Юрк. Атьăр, пăратсем, улма сатне, хĕрлĕ улма суйлама, хĕрлинчен хĕрлине суйлăпăр. Шорк. Хĕрлĕ йор çусан, т. е. никогда. Ст. Чек. Ун çуртне хĕрлĕ вăкăр сĕкнĕ (он сгорел). СТИК. Тĕлĕкре хĕрлĕ вăкăр курсан, вут тухат, тет. Вăл вăкăр кам карташне кĕрет, çав çын çурчĕ çунса каят, тет. Ск. и пред. чув. И. Варман улми пĕçерме шухăшланă кĕл çинче, хĕрлĕ кăвар ашĕнче. МД. Пулăн кăвак пĕлĕт айĕнче, пулăн хĕрлĕ пĕлĕтĕн хыçĕнче. (Солд. п.). Янтик. Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ, хĕрлĕ сăсар тухнă — йĕр тунă. || Румяный. ГФФ. Хĕрлĕ сăнăм, кăвак коç хойăхпа пиçрĕ савнишĕн. Мое румяное личико и голубые глаза пропали от тоски по милому. Ib. Ятпа поçăм пĕтес çок, пĕтсен пĕтĕ хĕрлĕ сăн. Моя голова и мое доброе имя не пропадут, разве только побледнеет мое румяное лицо. Ib. Пĕчикрен кĕнĕ хĕрлĕ сăн... Мое лицо, румяное с малых лет... НР. Çын сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. Сред. Юм. Хĕрлĕ хĕр, румяная девица. ЧП. Хĕрлĕ питлĕ сарă хĕр. || Спелый. ГФФ. Карăм çырлана тарăн çырмана, татрăм çырлине самăй хĕрлине. Пошел я за ягодами в глубокий овраг, набрал там ягод самых спелых. || Цветущий. Туперкульос 31. Ямшăк чупакансем епле тĕреклĕ, хĕрлĕ. || Красивый. Собр. Йышра вилĕм те хĕрлĕ, тет. „На миру и смерть красна“. (Послов.). || Рыжий. Ачач 92. Халь те ара çав-çавах хытă шавса тăрать, хĕрлĕ пуçа пĕтĕм вăй çитнĕ таран пăхать, çитерет... Ib. Ц. Пĕр хĕрлĕ тилĕ таçтăн вилнĕ сурăхăн кайри урине тупнă та кышласа выртать. Рыжая лиса достала где-то ляжку дохлой овцы и гложет ее. Ib. 45. Хĕрлĕ тилле куртăн-и? Ты не видела рыжей лисы? Ib. 87. Уссе çитсен, ĕçлесе хĕрлĕ ĕне туяннă. Ау 169°. Хĕрлĕ чăваш хĕрне сыхлать, хĕрĕ тухса каясран. || Прозвище мужч. Кан. 1929, № 180. Ывăлăм! тет Хĕрлĕ Чураккох. Ала 100. Ай-ай, хĕрĕм, мĕн парам-ши? Виçĕ кĕлет тыррăм пор: пĕр кĕлечĕ сана халаллă. — Ай-ай, ати, кирлĕ мар: хĕрлĕ йăтти вĕрех тăтăр. || Яркий, солнечный (о погоде). Чув. пр. о пог. 345. Евдоким кунĕ хĕрлĕ, хĕвел кун пулсан, çуркунне те аван пулат. Если Евдокиин день (1 марта) будет красный, солнечный, и весна будет красная. || Зарево. Шорк. Пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкнĕ.
красный яр. Такое название давали обрывам, оврагам, речкам, где красная глина. СПВВ. ИА. „Хĕрлĕ çыр“ был овраг. Хурамал. Хĕрлĕ çыр тесе хĕрлĕ çырана калаççĕ. Альш. Хĕрлĕ çыр айĕнче выртан ырсем юсманпа... (вар. Хĕрлĕ çыр айĕнчи выртан ыра юсман, шерпет). К. Кушка. Хĕрлĕ çырти ырăсем. || Назв. речки около села Тораева (Советск. р.). N. Вăл çырмана Хĕрлĕ çыр тесе ак мĕншĕн калаççĕ: вăл çырма пит хĕрлĕ тăмлă, çавăнпа Хĕрлĕ çыр теççĕ. || Назв. леса. Шибая. || Назв. Звенигокого затона. Тюрл. || Назв. ряда селений: дер. Хирли-Сир (Чебоксарского р.); с. Хирле-Сиры (Советск. р,).; с. Козыльяры (урмарск. р.).; с. Полевые Козыльяры (Яльчик. р.). Вомбу-к. Хĕрлĕ çырта чăпта вăйлă çапаççĕ, ку ял татăкĕсем: 1) уй-кас, 2) Йăлăм-кас, 3) Вăрманкасси, 4) Лешкасси, 5) Хĕрлĕ çыр. || Назв. киремети. N. Хĕрлĕ çыр вĕсен чăн усал киремечĕ. N. Ун хыççăн Хĕрлĕ çыра пăтă, Хĕрлĕ çыр амăшне юсман параççĕ. Альш. Хĕрлĕ çыра хур, Хĕрлĕ çырти ырăсене юсманпа шерпет. СПВВ. Х. Хĕрлĕ çыр, бог воды (Чеб.). СПВВ. ИА. Эй, Хĕрлĕ çыр! Пире шывçи айне ан тăвах, ун майлă ан пулах, ялан çырма пуçĕ пулса тăр. Васильев. Хĕрлĕ çыр; пĕртак пурнарахпа Микулăн турра пĕлтернĕ, ĕлĕк вăл тем тăваканни пулнă, паллă мар. См. Магн. М. 29, 67, 87, 251.
яз. имя женщ. Иревли. Т.-И-Шем., Рысайк. Рекеев. Чăвашсем. Хĕрпик тĕсе хуни ăрăмласа хуни мар вăл; хĕр пулчĕ, Хĕрпик хурас тесе анчах хураççĕ.
край. См. хĕр, хĕрĕ. N. Сĕтел хĕрри, край стола. НР. Шор хĕррипа отмашкăн... Чтобы ходить по краю болотца... Хурамал. Аслă çулсем хĕрри çырлаллă, çиессӳ килсен татса çи. По краям большой дороги много ягод, если захочешь поесть их, то сорви и ешь. Ib. Аслă çул хĕрринче сар пушăтлăх, çул çыннисем пĕлĕç хисепне. На краю большой дороги — желтые молодые липы, идущие будут знать им счет. N. Çаран хĕрринче çĕр-çырли, пĕр çупкамĕ пĕр ывăç. Ачач. 59. Ашшĕ пĕр-хĕрринче хар-р-р! хар-р-р! харлаттарса çывăрать. Ib. 50. Тимуш чей чашкине, хĕррисенчен ик алăпа та пит асăрхаса тытса, тути патнелле илсе пычĕ. N. Çак Тип-касăн хĕрринерех пĕр пĕчĕк латакайрах, вăтам пӳрт пур. А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. N. Ку хĕрринчи, тот, который (сидит, стонт) с этого края. N. Уй-хирсем тăрăх сасăллă суха: „Хĕррине те ну, ну! “ — илтĕнет пĕрмай. Янгорч. Суха тунă чух лашана: хĕррипе! тесе кăçкăрса пыраççĕ. Янтик. Ушкăн кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррипе эпир касрамăр. Ст. Шаймурз. Аслă çул хĕррисем пылчăклă. Альш. Кайăк юпа тăррине пырса ларат, юпа хĕррине лараймас вăл. || Опушка (леса). Оп. ис. ч. Н. Вăрман хĕррине çитсен, çынни: вăсси! вăсси! — тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Когда они подошли к опушке леса, человек закричал: „Взы! взы“! || Берег. Бес. чув. З. Тутар ачисем çав çырман çӳлĕ хĕрринче, хăшĕ çара уран, хăшĕ çăпата сырса, хăшĕ кĕпепе кăна кăшкăрса, выляса, чупса çӳренĕ. ГФФ. Тем чол шыв хĕррипе отсан та, эпир шыва каяс çок. Сколько бы по бережку не ходили, в воду мы не упадем. Истор. Хĕвелтухăç йĕнчи çĕрсене Атăл хĕрри таранчченех туртса илнĕ. ЧП. Шурă Атăл хĕрри. Ст. Шаймурз. Тинĕс çинче пит вăйлă çил тухат, вара пичĕкене çыран хĕррине илсе юхтарса тухат. Орау. Шыв хĕррипе карĕ (если берег обрывистый, то: çыран хĕррипе карĕ), пошел вдоль берега. N. Хĕррисем (у реки Булы) кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт. || Употребляется в качестве послелога. А.-п. й. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. N. Картасем хĕрринче (под заборами) выртса çӳрекенскер. || N. Каç пулсан, вăрçă хĕррине ĕçлеме каяттăмч.
калить. N. Хăпарса тухнă вырăна, хĕртсе сивĕтнĕ еппе шăтарса, çупа сĕрмелле. Орбаш. Мулчине (баню) ĕлĕкхинчен виçĕ хут хытă хĕртĕр (натопите) Орау. Пăшатана хĕртсе тинĕс шывне вĕрилантараймăн. А. Рекеева. Килте ача-пăча чирлесен часах юмăçа каяççĕ; вилнĕ çын тытнă пулĕ, çав аптăратат, тесе, чӳк тăваççĕ, хĕртсе пăрахаççĕ. || Палить (о солнце). ЧП. Хĕртсе хĕвел пăхрĕ те, сăрлă юпа тăрăх сăрă юхрĕ. Ыраш 18. Хĕвелĕ вара, çăвах кăларасшăн пулмалла, хĕртет. Тет. Çула хĕвел хĕртерех парат. Изамб. Т. Сăртсене хĕвел хĕртет. N. Мĕншĕн тесен унти хĕвел вăрахчен хĕрӳ хĕртмест. И. Афанасьев. Эпир вăрмана кайнă чухне питĕ хĕртсе хĕвел пăхатчĕ. Б. Яныши. Çанталăк уярччĕ, хĕвел хĕртсе пăхатчĕ. N. Хĕвел çилсĕр пит хĕртсен, вăйлă (пăрлă) çăмăр (тепĕр куннех) пулать. || Бить, лупить, хлестать. А.-п. й. 83. Сиксе тухаççĕ те, тытăнаççĕ Иванăн ачисене саламатсемпе хĕртмешкĕн. N. Анне мана тытрĕ те, пĕр хурăн хулă хуçса илчĕ те, ну хĕрте пуçларĕ. Етрух. Кил хуçине саламатпа питĕ хĕртсе хăварнă. М. Сунч. Эпĕ уява тухасса тухаттăм та, анчах атте хĕртсе кĕретчĕ (с побоями уводил домой). N. Мĕн тăвĕ мана вăл? — Пĕре хĕртсе илĕ. Что он мне сделает? — Только отлупит, и больше ничего! N. Эс кунтан каймасан, эп сана çак туя пĕтичченех хĕртсе илем (я тебя палкой отлуплю)! Ск. и пред. чув. 75. Çынсем мунча кĕреççĕ, çимĕк курăкĕпеле çан-çурăма хĕртеççĕ. Ягудар. Хĕртсе ярас пулать çырмана. || Переносно — драть. Кан. 1928. Хулара кăраççын çуккипе ялтан пынă усламçăсем хакне хытă хĕртеççĕ. || Крыть, продергивать (кого) в газетах. Слакбаш. || Уписывать. Альш. Çитти сарăлат та, тĕрлĕрен çиме тухат, тет. Акă тетĕшсене май килчĕ, тет, ахаль хĕртеççĕ, тет. См. наччасра. || Об изжоге. Юрк. Пыр хĕртсен çумăр пулат. Календ. 1907. Ывăннă пек туйăнать, ыйхă килет, пыр хĕртсе тăрать, çăтна чух ыратать. || Заставить преть. Сред. Юм. Салат тумалла тырра шӳтерсен, ôрайне сарса шăтараççĕ (кĕççĕлентереççĕ), вара кôпа туса хĕртеççĕ. Якейк. Хветӳт армань çăнăх лайăх тумасть, хĕртсе кăларать.
калиться; скоблиться. Шибач. Хĕртенет (вот патне ларса сĕркеленет хăйăпала). || Греться. Ягутли. Выльăх-чĕрлĕхсем пурте хĕвел çинче хĕртĕнсе тăраççĕ (весной). А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл, кусене халех çисе яратăп тесе, шăлăсене шатăртаттарса пырать. || Чесаться. Хорачка. Вот хорсассăн ăшăнса тăрат, хĕртĕнсе (хыçкаланат). || Гореть желанием. N. Мĕн пит хĕртĕнсе тăран? Кан. 1927, № 236. Хĕртĕнсе тумалли ĕç. || В переносном смысле. Кан. 1929, № 184. Тимах Петти хĕртĕнмелле ĕнтĕ çак сутра паян.
хĕрт-сорт, назв. духа. Моркар. Праздник в честь „Хĕрт-сорт“. У язычников чуваш между другими божествами было божество, наблюдаюшее за домом, которое чуваши называлн „хĕрт-сорт“, что соответствовало русскому „домовой“. „Хĕрт-сорт“, по верованию чуваш, жил в избе на печи. В честь „хĕрт-сорт“ в году раз чуваши делали праздник, о котором я здесь и хочу рассказать. Этот празник делали в ноябре или позже, смотря по удобству. Сваривши полный котел полбенной каши, накладывали часть каши в деревянное блюдо и, сделав ложкой в середине блюда с кашей лунку, клали туда скоромного масла. Потом, обернув блюдо кругом белым чистым полотенцем, ставили на стул перед столом. После этого бралн лепешку, нарочно испеченную для этого случая, одна половина которой была разрисована ложкой, другая гладкая, и, отломив разрисованную половину, клали на стул около блюда с кашей, а другую половину ва стол для еды. Сделав это, накладывали из котла половину оставшейся каши в блюдо и ставили на стол. Потом все вставали на ноги и стояли лицом к растворенной двери. Старик, хозяин дома, брал шапку под мышку и с хлебом в руках, говорил: „Хĕрт-сорт, молимся тебе и приносим пищу, прими ты нашу молитву с благоволением. Храни нас в весь дом ваш от всякого зла, мы молимся тебе, помилуй нас“. После этой молигвы все садились за стол обедать. После обеда блюдо со стула с лепешкой ставили на печь и вокруг блюда ставили ложки, упирая на край блюда. Все это до следующего утра оставалось на печи, а утром кашу согревали и ели с лепешкой. Кроме этого „хĕрт-сорту“ всегда кидали на печь по три маленьких кусочка от каждой приносимой в дом гостинца, только после такого обряда ели гостинцы. При несоблюдении этих обрядов и почттаний „хĕрт-сорт“ сердился на жителей дома и пугал их по ночам. М. Сунч. Чăвашсем: хĕр-суртсăр кил пулмаст, теççĕ. Хĕрт-сурт пулмасан телей те пулмаст, тет. Хĕрт-сурт вăрçа тавраша юратмаст, тет. Хĕрт-сурта пилĕк çулта пĕрре чӳклеççĕ: вара вăл çынна çав каç анчах курăнат, тет. Хĕрт-сурта çур-çĕр тĕлĕнче пăтă пĕçерсе çапла каласа чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле хĕрт-сурт сана асăвса чӳклетпĕр; кил-йыша çăмăллăхне пар, çукне пур ту. Килтен çиленсе пăрахса ан кай, мĕн панине ил, чӳк, çырлах, амин“. Çапла чӳклесе пĕтерсен, кăмака çине хĕрт-сурт валли кашăкпа пăта ăсса ывăтаççĕ те, вара хăйсем çиеççĕ. Вара çав каç хĕрт-сурт кăмака çинче кĕнчеле арласа ларат, тет. Вăл хăй шур тумтирлĕ, вăрăм çӳçлĕ, тимĕр шăллă, тет. Ир енелле хĕрт-сурт арланине, кĕнчелине хăех илсе каят, тет те, ăçта та пулсан пытарса, вурса, каллех кăмака çине килсе ларат, тет. Ĕçке-çике кайса ӳсрĕлсе килсен, çапла калаççĕ вара: „Тавсе, хĕрт-сурт, ĕçсе ӳсрĕлсе килтĕм, ан çиленех“, теççĕ. Ют ялтан кучченеç парса ярсан, чăн малтан хĕрт-сурт валли кăмака çине хурса ывăтаççĕ. Хĕрт-сурта авал пит хисеплесе пурăннă. Собр. Кирек кам килĕшĕнче те хĕрт-сурт пур, теççĕ. Хĕрт-сурт кăмака хыçĕнче пулсан, килте пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа кучченеç илсе килсен, ăна малтан парахса параççĕ. Хĕрт-сурт уйра пулсан, уйра пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа тыр вырса тавăрăннă чух, пĕр çурлине тыр кутнех пăрахса хăвараççĕ, унпа хĕрт-сурт вырат, теççĕ. N. Хĕрт-сурт ĕмĕрех кăмака умĕнче пурăнат, тет. Кăçта хĕрт-сурт пур, вăл килте питĕ лайăх, тет. Пурнăç та малалла каят, тет. Килĕшчиккинче вăрçă таврашĕ тухмаст, тет. Пăртак макар-мăкăр тусанах, тарат, тет. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара пурнăç пĕре те малалла каймаст, тет. Хĕрт-сурт ан сивĕнтĕр тесен, кашни ютран кученеç килмессайран пӳртĕн тăват кĕтессине кученеç татса пăрахмалла, тет, тата пăтă пĕçерсе йĕри-тавра кашăк хурса кăмака çине лартмалла, тет, вара хĕрт-сурт иленет, тет. Хĕрт-сурт вăл хăш-пĕр килте кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет. Çавăн чухне анчах кураççĕ, тет, ăна. N. Ĕне картинче хĕрт-сорт пурăнать, теççĕ. Кăмака çинче хĕрт-сорт амăшĕ пурнать, теççĕ. N. Сурхури çите пуçласассăн, пăтă пĕçĕрсе чăкăтпа картара хĕрт-сорта чӳклеççĕ. Хĕрт-сорта чӳклесессĕн выльăх хунаса каять, теççĕ. N. Хĕрт-сурт арласан кайран алă ĕçĕ ӳсĕнет, теççĕ. N. Кăнчала арланă вăхăтра, как çăвăрма выртнă чух, кăнчалаççия пĕрене çумнелле сĕвентерсе тăратсассăа, хĕрт-сурт арлать, теççĕ. Бгтр. Пĕр хĕр каçпа тола тохнă, тет. Тохна чох, кăмака çинче темскер шорăскер порччĕ, тет, кĕнĕ чох тимĕр йĕкепе пăтьăр! пăтьăрI тутарса кăнчала арласа ларать, тет. Ку хĕр часрах вырăн çине хăпарчĕ, тет те, пĕркенсе выртасшăнччĕ, тет. Çавăн чохне. Хĕрт-сорт йĕкипе вăрăн! тутарчĕ, тет. Йĕки хĕре сорамĕнех (= çурăмнех) тиврĕ, тет те, хĕр макарсах ячĕ, тет. ДФФ. Пирĕн анне ĕçкерен тавăрăнсан, пӳрте кĕрсенех: „Хĕрт сурт, тавăссе, ачам-пăчам, тавăссе!“ тесе чĕнетчĕ. ЧС. Хĕрт-сурт писнĕ, тет, çавна кӳртетпĕр. См. сĕрен. Янтик. Килте-çуртра хĕрт-сурт çук. (Так говорят, когда нет порядка в доме). N. Хĕрт-сурт вăл почти кашни çуртра пулат, теççĕ. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юрамаст, теççĕ. Хĕрт-сурт вăл хĕр-арăм, теççĕ, вăл шап-шарă кĕпепе, сурпанпа кăнчала арлат, теççĕ. Хĕрт-сурт кăнчала арлани курăнсан, çурт малалла каят, теççĕ. Ала 66°. Унтан вара картишне тухаççĕ. Картишĕнче туй халăхĕсем çапла юрлаççĕ: „И тав яшкăра çăкăра, и тав ĕçкĕре-çикĕре, эпир те ĕçнĕ-çинĕ вырăнне сĕт кӳлĕ пулса юлтăр-и, эпир те пуснă вырăна хĕрт-сурт та пусса юлтăр-и. С. Алг. Çĕнĕ пӳрт тусан, çын вилсен, çемье чаксан е ӳссен каланă: „Ей турă, лайăх ыр хĕрт-суртăмпала пурăнмалла пултăр, çырлах, амин“. КАЯ. Эй, хĕрт-сурт ашшĕ амăшĕ, сире хĕрт-сурт урлă кĕл тăватпăр. Кăмака çинчи хĕрт-сурт çак ачана чĕртсе çӳремелле тусам. (Из моленья). Б. Олг. Авал той тунă, он чуне каланă: хĕрт-сорт, эс те çырлах, тенĕ. N. Урăх пăта кирлĕ мар ăна, вир пăтти анчах. Пăтă пĕçерсе антарсан, ăна кăмака умĕнче чӳклеççĕ, ак çапла чӳклеççĕ: е, пĕсмĕлле тăватăп, пуççапатăп, çырлах, ырă хĕртĕм суртăм, вырăнлă пул, киле чипер пăхса сыхласа усра, вырăнтан куçса ан çӳре, вырăнла пул, çырлах, сыхла, усра, тесе... Вăл хĕрт-сурт паттине никама та ютсене çитермеççĕ. Вăл хĕрт суртран та пит хăраççĕ. Бугульм. Эпир ларнă вырăна хĕрт-сурт ларса юлтăр-и; эпир пуснă вырăна тивлет пусса юлтăр и... (Благодарственная песня за угощенье). Изван. Çак кинĕн хĕрт-сурчĕ çак киле-çурта килсе вырăн йышăнтăр. (Моленье в „Çĕн çын яшки“). Н. Седяк. Хĕрт-сурт- — вăл çуртри суя турă, покровитель всего дома. Чӳк тунă чух ăна асăнса кăмака çамкине çурта çутаççĕ. Унтан ĕçеççĕ. Хăнаран таврăнсан: „Тавăсе, хĕрт-сурт“, теççĕ. Чуратч. Ц. Пӳртре хĕрт-сурт пурăнать. Пӳрт ашчиккине лайăх усратăр тесе, чăвашсем ăна пăтă чӳклеççĕ. Вĕсем хĕрт-сурта, кăнтарла çынсенчен хăраса пăтă çиме пымасть, теççĕ. Çавăнпа, каç пулсан, пĕр чашăк çине антарса сĕтел çине лартса, унта ярчченех хăвараççĕ. Вара хĕрт-сурт çĕрле пăтă çисе каять, тет. Разум. Хĕрт-сорт — камака хуçи. Кучченеçпе килсен первайхи турамне параççĕ уна. Тав тăваççĕ. Кашнă çын кучченеçпе килсен, ăна первайхи татăкне параççĕ; ун чухне çапла калаççĕ: „Кучченеç килех тăтăр, эпир çиех тăрар“. Çулă пăтă туса, уна кăмака çине параççĕ. Сред. Юм. Хĕрт-сорт тарнă. (Говорят, если в доме нет порядка: не убрано, не поправлено, не чисто и вообше во всем видна оплошность). Ib. Витере танă лаша çилхи моталанса пĕтсен: хĕрт-сорт çивĕтленĕ, теççĕ. Янтик. Ман килте хĕрт-сурт лайăх пурнать пулмалла, выльăхсем пурте тĕрĕс, аван пурнаççĕ. НТЧ. Юсманепе пашалуне вунă-вунпилĕк кашăк хураççĕ, вара хăйсем çывăрма выртаççĕ. Вĕсем хĕрт-сурт хăй йышĕпе çĕрле тăрса çиет, теççĕ. Вăл çĕр вĕсем нăмай лармаççĕ. N. Вара хĕр амăшĕ кучченеçе тата кашни кĕтесе пăрахать: „Хĕрт-сурта, илемне кӳртсе тăракан турра!“ тет. N. Татах салам парат (молодушка) хĕрт-сурта, хăрах урипе чĕркуççипе лара-лара виç хутчен. См. Магн. М. 95, 96, 167.
узкий, тесный: узко, тесно. Ск. и пред. чув. 56. Хăй вăл пăртакран хĕсĕк çырмара хуйхăлă пуçне пĕкнĕ те ларать. СПВВ. БМ. Хĕсĕк-йĕсĕк, узко, тесно, прищемлено. N. Ут юртаймасть, ут юртаймасть, тахансем хĕсĕк — пусаймасть. Образцы. 110. Пирĕн кĕрӳ хĕсĕк куç. Сред. Юм. Унăн куç пит хĕсĕк, пăхаймас та вит ôлă. || Трудно. N. Сана хĕсĕк килсессĕн. N. Пурăнма пĕлментен те пурăнăç хĕсĕк килет. Изамб. Т. Хăçал тырă пулманнипе пурăнма хĕсĕк пулчĕ. || В обрез. N. Сан укçа хĕсĕкне хам пĕлеп. || Экономно. N. Темĕн тĕрлĕ хĕсĕк пурăнсан та, вĕсен пурăнăçĕ çитмен. N. Сахăрне хĕсĕкрех тыткалăр. || Нужда. Истор. Вĕсене яричченех темĕн тĕрлĕ асаплантарнă, ярсан та ялан пит хĕсекре тытнă. || Фальшивый. Тюрл. Писмен хĕсĕк (неверный, фальшивый). || Назв. места. Старак.
жать, сжимать. О сохр. здор. Урана хĕстерсе сырсан, ура шăннине эсир хăвăр та сăнанă пулĕ. Изамб. Т. Пĕççисене хĕстерчĕ те ламппа трупине хĕстерчĕ хучĕ-пĕççисем пиçрĕç-кайрĕç. || Зажать. Менча Ч. Хăйсем ун умне çĕлĕксене сулахай хул хушшине хĕстерсе мал енелле пăхса тăраççĕ. А.-п. й. 88. Хăй пуçĕнчи çĕлĕкне хул хушшине хĕстерсе, пилĕк таран тайăлса, йăлăнать çак улпута. Сред. Юм. Кĕнекене хĕл айне хĕстерсе кайрĕ. || Прижать. Çĕнтерчĕ 48. Кеоркине çĕклесе тăратса лартать, çтена çумне минтер хĕстерсĕ Кеоркине тайăнтарать. Якейк. Вăл алăкран кĕме хăтланса пуçне хĕстерсе лартнă. || Придавить. Шорк. Ай-яй, хытă хĕстерчĕ-çке! Ну и эдорово же придавило! || Подоткнуть. N. Эпир Демьянпа пăшалсене пăхрăмăр, кĕрĕк аркисене хĕстертĕмĕр те йĕр тăрăх кайрăмăр. || Заткнуть. Хурамал. Пилĕкĕме çыхнă çут пиçикки, вĕçĕсене хĕстерме пĕлместĕп; çак тăвансене куриччен курас тетĕп, курсан сăмах калаçма пĕлместĕп. У светлого пояса, которым я опоясан, я никак не могу заткнуть концов; пока я не увижу этих родных, мне так хочется их увидать; а как увижу, не могу вымолвить слова. Ачач 110. Иккĕшĕ пуртăсем хĕстернĕ, пĕри хулпуççи çине пăчкă хунă. А.-п. й. 32. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хай платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Воткнуть. Чăв. й. пур. З2. Вăл укçисене алса ăшне чиксе, кĕлете çӳле хуп хушшине хĕстерсе хунă. || Подобрать. Кн. для чт. 1, 15. Сахман аркине хĕстерсе тытнă та шкулалла чупа пуçланă. || Положить (подо что). N. Вара çавăн пуçĕсене (змея) турамăн-турамăн вакласа пĕр пысăк чул айне кайса хĕстерчĕ. || Притеснять. N. Ку кĕçĕннине пит хĕстереççĕ (очень притесняют). N. Пĕр-пĕр ĕçпе ăна хăйне хĕстермелле те... N. Куланайшăн пит хĕстереççĕ-ха, ваçка, таçтан тупас! || Щурить (глаза), подмигивать. Саньял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктер; чун савнине курсассăн, сăмах ан хуш, куç хĕстер. || Ломить (голову). Ст. Чек. Пуçа хĕстерет, голову ломит. Ал. цв. 26. Чĕри темĕскере сиссе тăнă пек хĕстерсе ырата пуçланă. || Слямзить, украсть, сташить. См. ункайлă. N. Старăста ял укçине хăйне хĕстерсе хăварнă (утаил). ЧС. Тата виç-тăват ачана, çăмарта кӳшилли çĕклекенне, çӳреме хушаççĕ, вăл çăмарта ан хĕстертĕр тесе. Юрк. Пĕтсен те эсĕ ялан апла ан кăтарт, тет хуçи, çав атă илтĕм, тесе çырнă укçисене хăй çумне хĕстернине пĕлсе. Сред. Юм. Веç пĕри хĕçĕ хĕстерсе кайрĕ (украл). N. Пĕр çын еврей урапи çинчен михĕ хĕстернĕ те тара пуçланă. Янтик. Вăл хутран-хутраи хĕстерет пуль хуçа япалисене! N. Çак япаласене пĕтĕмпех хĕстерсе килнĕ, тет, у. Татмыш. Япалана хĕстерме шутлаççĕ.
шиповник. Шарбаш, Кубово. Хĕсĕр курăкĕ, назв. растения. Шурăм-п. Хĕсĕр курăкĕ шур хутаçлă. Çав лаптак шурă хутаçра вăррисем пур. Нюш-к. Хĕсĕр курăк. Вăл икел тăкăннă вăхăтра çăвăлчисене тăкса, шурă чечек майлă турачĕ вĕçсе усса ларать. Ib. Эпĕ Хусана кăçал августăн 17-мĕшĕнче вĕренме тесе килнĕ чух хĕсĕр курĕк турачĕ вĕçне шуратманччĕ. Пĕр курăкне çĕклесе çитерес тесе татнăччĕ те, ларса каннă çĕре манса юлнă.
теснить, притесвять. N. Бюрократия темиçе çĕр çултанпа халăха тимĕр кăшăлпа хĕстерсе тăнă пек хĕсĕрлесе пурăннă. БАБ. Сирĕн патăрта кунта пире пурăнма çук ĕнтĕ; ăçтан килчĕ унтан хĕсĕрлетĕр, ăçтан килчĕ унтан хăвалаççĕ. N. Вăл вĕсене хĕсĕрлеме мар. Хăй те вĕсем пек пурăна пуçланă. N. Ăна ашшĕсем те, вĕрентекенĕ те хĕсĕрленĕ. N. Пуян та укçине тӳлеме хĕсĕрленĕ. Тюрл. Хĕсĕрлес кирлĕ она (прижать его надо), тӳрĕ çын мар. Сред. Юм. Ôлпôтсем хреçченсĕне хĕсĕрлеççĕ. || Вынуждать, принуждать. N. Кĕлеткесене парне кӳме тĕрлĕ майпа хĕсĕрленĕ. Янш.-Норв. Ăна вăсем уй чӳкĕнчи пекех пит хĕсĕрлесе илмеççĕ, кам паракантан анчах илеççĕ (о припасах, собираемых по деревне для „çăмăр чӳкĕ“).
служба. Уралка. Вăл хĕсметре тăрать (салтакра тăрать). Хурамал. Эпĕ 25 çул хĕсмет турăм, патшана хăйне курмарăм. Ялюха М. Пĕри те икĕ пуяна хĕсмет таваймĕ. Никто не может двум господам служить. Н. Карм. Хĕсмет ту (= пулăш). Ёково. Хĕсмет — чун тăвăрланса çитнине калаççĕ.
побуждать, заставлять что-нибудь делать; науськивать, натравливать, подстрекать. Истор. Вара хрантсуссен патши турккăсене вырăссемпе вăрçă кăларма хĕтĕрте пуçланă. N. Вăл ăна сута кайма хĕтĕртнĕ. Он заставил его подать на суд. Сред. Юм. Лайăхрах хĕтĕртес пулать она, хĕтĕртмесĕн пит тума хытланмас ô ĕçе. Ib. Эсĕ мана пит ан хĕтĕрт те, эпĕ те каяйрап тем ôнта. СПВВ. ВХ. Хĕтĕртме — пĕр çын теприне пĕр-пĕр япала тума хушать. Ск. и пред. чув. З4. Чуиĕсене хăпартса, ташламашкăн хĕтĕртет. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет.
натравливать, подстрекать; наговаривать, насплетинчать. СПВВ. Хĕтĕхле, подбивать, подучать. N. Патшана çавсем хĕтĕхлесе тăраççĕ. Чăв. й. пур. 6. Çавна вара Ваçка: стараста унтан епле тырă сутать, тесе, халăха хĕтĕхленĕ. Питушк. Хĕтĕхлесе кăтартать, наговаривает (про кого кому). Якейк. Сана ман çиран кам хĕтĕхлесе (элеклесе) кăтартрĕ? Ib. Вăл арçынне хĕтĕхлет те, леш он хыççăн каять. Ib. Кин хĕтĕхленипе пирн вăрçă полса карĕ ĕнтĕ. СТИК. Хĕтĕхлет — подтакает; пĕр-пĕр çын тепĕр çынна усал тăвас тесе, ăна хирĕç ун юлташне: сан юлташă çапла, эсĕ ăна акă мĕн ту, тет пулсан, хĕтĕхлет теççĕ. N. Пĕр айăпсăр çынна пĕтерттересшĕн хĕтĕртрĕн (хĕтĕхлерĕн) эсĕ мана, тенĕ. || Уговоривать. СПВВ. МС. Хĕтĕхлет — çиленнĕ çынна хăй майлă çавăрать.
то же, что хăва (сам). Ишек. Вара вăл çынна патша хва патне чĕнтерсе килме хушнă. Ib. Амăшĕ калать: кона та еçсе хвар, тет, хвана вали ку та окçа топса килтĕр. Ib. Кусам киле çитсен, хвасам (сами) хăнанă кайнă чух кăна каласа хăвараççĕ. Регули 1102. Хвашăн (за себя) мана ячĕ, тоттăршăн ĕçлĕк пачĕ.
квартира. См. хваттер. Яндобы. Мана хватере яр. N. Вăл пырсан пĕр çынтан: хватер ярччĕ, тесе ыйтнă, лешсем ăна хватере янă. Имен. Эпир пĕр çын патне хватьере кĕтĕмĕр.
квартира. ГФФ. Ĕмпечей, мана хваттер яр... Дедушка, пусти нас на квартиру, на постой!.. А.-п. й. 63. Яр-ха мана хăвăн патна хваттере хĕл каçиччен пурăнма, тет. Ib. 106. Ку пĕр çын патне хваттере кĕчĕ. Капк. Мăн чĕрчун кĕмелĕх шăтăк пулсассăн, пирĕн хваттер сивĕ пулĕччĕ. Сивĕ мар-çке. Кан. Хăй хваттерне çынсене хваттере ярать тата вăл. Ib. Вĕсен хваттер çук. Ăрамрах пурăнаççĕ. Вĕсен хваттерĕсем — çутçанталăк. N. Хваттер Елекçей — хваттер яракан Елекçей тес вырăнне калаççĕ. Б. Олг. Поттом карăмăр, пĕр хваттера кĕртĕмĕр. Сред. Юм. Конта хваттер яракан çĕрт çок. Здесь постоялых дворов нет. ЧС. Хваттере кĕрсе вырт, заходить на ночлег. Чураль-к. Потпотĕлтикки потяни, çурă кăларас сасси пур; çакă ялăн хĕрĕсем хваттер ярас сасси пур.
хр. имя мужч., Федор. ГФФ. Хветĕр юрри. Песня, которая пелась Федором. N. Ку юрра Хветĕр арăмĕ юрланă. СТИК. Çак Хветĕр ăçта, ĕçлеме кайни? Эпĕ ăна тем курмастăп? — Вăл чӳрече лартса çӳреме кайнă (нищенствовать). Чураль-к. Хĕрсем ăçта, ăçта? — Хветĕр хули хыçĕнче.
то же, что хăлаçлан. ПТТ. Вăл масар çинче ашĕ çуннипе тупăкран пĕр тула тухат, тет. Унта вăл вара çăварне карса аллисемпе хлаçланса тăрат, теççĕ; пĕр каллах тупака кĕрсе ăш-чикки тулашнă енне уласа йĕрет, теççĕ. (Питĕркке шатăкĕ).
то же, что хăналăх. ПТТ. Вăл çын мĕн ахăр-самана çитеччен тĕккеленсе пурнат, теççĕ, мĕншĕн тесен вăл çынна ытти вилĕсем: вăл каллах кунта та хналăхра пурăннă пек пурна пуçлĕ. Вара, турă ун пирки пурсăмра хĕстерсе хурĕ тесе, ирĕк ямаççĕ, тет. (Питĕркке шăтăкĕ).
равенство, равнение. СТИК. Ак çак йĕр шайĕпе çулса пыр. Коси, соображаясь с этим следом. N. Пĕр шай — одинаковый. N. Кунти хак шайĕнчен, в сравненин со здешними ценами. N. Çав шайран шутласан ĕнтĕ хальхи вăрçă хатĕрисенчен шалт тĕлĕнмелле. || Ровный. Тюрл. Иккĕш те пĕр шай (ровны). N. Тупă етри шăтăка (в окоп) лексен, çынни-мĕннипе пĕр шай туса тухать (сравняет). Сред. Юм. Миçе аршăн кирлĕ-ши ман валли пĕр халата, ытлашки илес марччĕ, шайтарах çиç илесчĕ те чăркуççипе шайтарах çиç тавасчĕ халатне. Ib. Эпĕ паян вăрмантан пĕр пôрăк шай çырла татса тавăрăнтăм. N. Çуллахи шайран çурри те çук. || Глазомер. СПВВ. ФИ. Шай – япалана куçпа виççĕ чухлани. || Ровновесие. КС. Шайне ту, уравновесь. СПВВ. Шай килет. Ib. Шай килес çук. Ib. Шай килмес капла. || Расчет. СТИК. Вăл пит шайпа пурăнакан çын. Он человек расчетливый, умеет жить, применяться к обстоятельствам. || Расчетливо. Сред. Юм. Хăйне хăй шай пôрнать. (Хăй çăкрине хăй çиет, тыр ыйтма çын патне каймас тени полать). || Фин. Вăл еррипе (scr. яррипе), кăна шайпа çӳресе тăвать пур ĕçе те. || Лад. Ст. Чек. Ăна хăй шайĕпе кăна пымалла. Его надо лишь гладить по шерсти. Калашник. 6. Ĕлĕкхи шайпа юрă хутăмăр. N. Шай хытлан! Потише! || Шарик для гаданья.
равнять, сравнивать. N. Сĕлĕ, çулленхинчен шайласан, пит аван пулчĕ. || Взвешивать. СПВВ. Хушрĕç пире юрлама, пирĕн çамрăк ăссене шайлама. || Уравновесить. КС. || Прикинуть на глазомер. Алших. Шайласа тултар. || Соображать, рассчитывать (напр., при покупке — как будет дешевле; при постройке — где лучше построить и пр.). Изамб. Т. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса, чул пек пулать. Çавăнтан шайласа, çынсем тăмран кирпĕçсем, савăт-сапасем тума вĕреннĕ. О сохр. здор. Пирĕн пӳрт лартнă чухне унăн аслашне çемье тăрăх шайласа тăвас пулать. || Складывать (песни). У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. || Определить, расчитать. Рук. календ. Прокоп. Пирĕн арăмсем хăçан çăмăлланмаллине шайлаймаççĕ. О земл. Хăçан акассине ку ĕç патĕнче тăнă çын нумайĕшĕ хăй те шайлама пултарать. Календ. 1906. Тата çĕр çавракине шайласа та пĕлме пулать. || Разбирать. N. Халь хамăрăн та шайламаççĕ, топă номай переç. || Наблюдать. Çĕнĕ пурăнăç. Лайăх шайласа (сăнаса) пăхăр-ха хальхи çĕнĕ пурăнăçа! Вăл ĕлĕкхи пек-и? || Разрешать, обсуждать. Ск. и пред. чув. 39. Мăншу халăхĕ, хура ĕç çынни, хăйĕн ĕçĕсене пĕрле шайлама пĕтĕм Мăншу ялĕ вĕçĕ-хĕрринчи лутра пӳртсенчен пĕр çĕре, кайăк пуçтарăннă пек, пухăнса пырать. || Уважать. КС. Шайламасть, не уважает (— кураймасть, хĕрхенмест). || N. Ухçана шайламаççĕ.
подр. шуму. ЧП. Шав-шав (шум воды и пр.). Ib. Шав-шав çăмăр çăват. Ib. Шав-шав вăрман, шав вăрман, шав вăрманра шав икел, татрăм-илтĕм пĕр икел. КВИ. Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман, мĕншĕн хытă шав шавлан? Альш. Иртеех те шав-шав, каç та шав-шав, яланах та хамăр тăван патĕнче (шум пира?). Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ир те шав-шав, каç та шав-шав, ялан пуян ĕçки — çикинче. Ст. Ганьк. Шав-шав хăмăш, шав хăмăш, çиллĕ кун та шавлатăн, çилсĕр кун та шавлатăн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕншĕн шавлать çав халăх? Суя çинчен те шавларĕ. Чăнĕпеле шавламан, суя çинчен шавларĕç. (Хĕр йĕрри). Ск. и пред. чув. 8. Вăрçă шав-шав кĕрлет, таврашри çĕр кисренет. Хурамал. Шав туса тăраççĕ (шумят). || Подр. выплескиванию полного ведра. СТИК. Шыва шав! тăкрĕç. || Подр. громкому разговору, смеху. Турх. Хăйсем шав-шав калаçса пĕр-пĕринпе кулаççĕ. ЧС. Çавăнта пăхса тăракан çынсем пурте шав кулса ячĕç. N. Çӳрекелерĕç, çӳрекелерĕç, тутар вăрттăн ура хучĕ те, чăваша ӳкерчĕ. Хай тутарсем савăннипе шав тăва пуçларĕç. || Шум, гул. Сам. 74. Сĕм вăрманăн мăн шавне тăвланмасăр хăварчĕ. Калашник. Ib. Çил-тăвăл шавĕнче канлĕх пур пек, тăвăл вăл ыйтать. N. Пĕр самантра утаман шава чарса шăпланать. Кан. 1929, № 154. Ĕç шавĕ хăлхана çурать (на заводе). Пир. ял 1929, № 49. 26 пуш четвĕрт (из-под водки) урнă халăх шавĕпе янтраса выртаççĕ (во время выпивки). || Шумный. Т. VI, 22. Çеçен хирте çавра кӳл, çавра кӳлте шав хăмăш; шав хăмăш епле шавласа ларать, çавăн пек шавласа тухса кайтăр. (Куç чĕлхи). || Постоянно, всегда, все время, бесперерывно. О сохр. здор. Темĕн пек çăмăл ĕç тунă чухне те пирĕн ӳтрен шавах япаласем тухаççĕ. Ск. и пред. чув. 39. Ĕçсенче вăрçу-ятлаçу шавах хальхи пек ун чухне нумайччĕ-и? Календ. 1910. Пирĕн пурăнăçра пĕр çул та пушă иртмест, шавах епле те пулсан çĕнĕ япала тупаççĕ. О Японии. Çил сасартăк вĕрет те, чечексем çӳлтен йывăçсем çинчен аяла çынсем çине шав тăкăнса анаççĕ. Сред. Юм. Шав çапла — пĕрмай çапла, все время так. Ст. Чек. Шав = тек. Ib. Шав çавна калаçать, постоянно. N. Ырашсем аван пулĕ, шав çумăр çурĕ. Истор. Вăл малтан шав ача чухнехи пек, çарпа, карапсемпе аппаланнă. Сборн. по мед. Урайне, пӳрт пĕренисене, маччине, тĕп-сакайне шав шăлах, çăвах тăрас пулать. Н. Тим. Хĕлле шав пас тытсан, çăвла шав сылăм пулать. Кан. Çав йăлана вăл халĕ те пăрахмасть. Ăна шавах сахал, çитмест. N. Тĕлĕкĕнче те шав ун çинчен тĕлленнĕ вăл. Утăм. Ыранах яла эс каян — чăваш та шав пулмĕ тăлăхра. Собр. Пăр тивнĕ ыраша аксассăн, çичĕ çулччен шав ыраша мĕн те пулин пулать, тет. || Только, исключительно. Юрк. Савса турăм савнă туса шав çичĕ ют çинчен суйласа. Бугульм. Вуникĕ çула çитсен тус турăм шав çичĕ ют çинчен суйласа. Такмак. Тата виççĕмĕш чыса хатĕрленĕ виçĕ çулхи кăрăкки пулнă, виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Çул çинче шав чул кăна. || Совершенно, совсем. Турх. Шав тăлăха юлтăм-çке! Пуçа ăçта хурас-ши? Истор. Владимир шав аслăлана пуçланă. ППТ. Кăна та вара пуçлаччен каллех шав тенкĕсем тухаççĕ. (Сĕрен). || Сплошь. N. Вара шав шыран. Юрк. Вĕлли пулчĕ шав карас. СПВВ. Шав вĕрман, сплошь леса. Ib. Шав çапла. || Всё. Утăм № 4. Пире çиме кӳрекен шав (всё) курăнмасть. БАБ. Туртса кăларат (деревья), тет те, шав çырмана тултарат, тет. Базл. Шав = мĕн пурĕ. Ib. Ĕçе шав туса пĕтернĕ. Ib. Хăваран шав тухса кайрĕç (никам та юлмарĕ).
шум. || Назв. болезни. СПВВ. АС. Çан (= çавăн) сехметсĕр иртмес, тем шавкăн лекни. А. Турх. Ак шавкăн килсе çакланнă! Беда случилась, напр., лошадь пала или сам захворал (о болезнях). Ib. Шавкăн хирсе кайман! (Брань). || Тоскаево. Этем шавкăнĕ час тӳрленмес пулĕ вăл, теççĕ.
стучать. N. Кĕçĕр хуралçă çĕр-хута шаккарĕ. N. Тахăшĕ чӳречене (чӳречерен) патакпа шаккарĕ. Карсун. Çав кун пĕр çын чӳречерен шаккаса: пухăва тухăр, паянхи каç пурте мунча хутса кĕрĕр, терĕ. Васильев. Каллах шаккать кантăкран. Альш. Тăватă уччастка тăватă урăм хуралçи. Вĕсем çĕрле туясем шаккаса çӳреççĕ вара. N. Кĕçĕр хуралçă çĕрĕпе шаккарĕ. Хăр. Палля 7. Хулăн кĕнекене шаккаса: мĕн ыратать? тесе чĕнет. ТХКА 129. Йăс чĕлĕмне тытрĕ те, сакă çумне шаккаса, кукăр пуçа тасатса, çапла сăмах калаçать... А.-п. й. З9. Ула-такка Сахар лавĕ çинчи пичке тĕррине хăпарса ларчĕ те шĕвĕр сăмсипеле шаккама тытăнчĕ. Шаккасан-шакасан, пичке хăми витĕрех шăтса тухрĕ. Ib. 42. Тимуххан килĕнче виçĕ ахар йытă пулнă. Хапхана шакканă сасса илтсенех, кĕсем сикрĕç-тухрĕç те урама, тытĕнчĕç тилле хăваламашкĕн. Юрк. Пĕр çур çул ытла вĕренсе, темиçе урай хăми пек хулăн хăмасене шаккаса шăтарса пĕтерсен, тин пĕртак парапан çапма вĕренет. Кан. Çав чăркуççи çинче кукленсе чула шаккаса лараканскер çын вăл. || Плести (о лаптях). Кан. Хресченсем пӳртре пĕчĕк пуçлĕ çăпатисене шакка пуçларĕç. || Бить. Никит. Лешĕ кушак мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать. Альш. Тытăнать, тет, ку тукмакĕ кунăн тетĕшĕсене шаккама. N. Ку таранччен пере (= пире) пит хытă хуса килчĕç, ура кĕлинчен шаккасах. || Убивать. Орау. Шаккаса пăрахнă, убили, укокошили. СТИК. Шаккаса пăрахнă, укокошили, пристукнули. || Расколоть, разбить (напр. стекла в доме). Кан. Христохвора мĕн,— каять те шаккать. || Кушать, есть. Кильд. Тытса чарăнми кăвак лаша пур, тапăртатса вăл пырать, вăлă мĕншĕн кĕçенет, типĕтнĕ сĕлле вăл шаккать. Ала З0°. Чăнкăр та чăнкăр трантас пур, çавă трантас мĕскершĕн, сысна çуне вăл шаккать. Орау. Шаккăр, шаккăр çăмартисене! Кушайте. N. Шакка! (яйцо), т. е. ешь. || Пить. Ерех. Пит вăйлă вĕсем кунта ĕçрĕç, пĕр четвĕрт эрехе шаккарĕç (выпили). Унтан тата вунă путилкке сăра ĕçрĕç. || Высекать огонь. || Наказывать. N. Никам та ан пăрăнăр, пире ан пăрахăр, пирĕн хута кĕрĕр, тесе шаккаса каласа ямарĕç-и? || Щелкать. Баран. 25. Шăртне тăратнă, шăлне шаккать (волк). Ib. 124. Ик уранăн тăрать, хăрушă мĕкĕре пуçлать, шăлне шаккать (медведь). || Намекать и требовать. Орау. Ку Ларкка укçашăн шаккать те шаккать, çтан тупса парас куна. Ib. Куçлăхне çухатсан тепре илтересшĕн пайтах шаккарĕ те, эпĕ те питех хыпмарăм. || В переносном значенни (в форме деепричастия, чаще всего означает — ни с чем, безрезультатно). Орау. Ала илме карăм та, малтан парап терĕ, унтан арăмĕпе темскер тухса пăшалтатрĕç те, памарĕ те. Ахалех шаккаса килтĕм вара (ни с чем вернулся). Якейк. Ман Ивантан виç тенкĕ илмеле те-хе, тахçан илес.— Пайтах шаккаса (илимасăр) çӳрĕн-ха! Вăл çынна часах кăларса памасть.
назв. игры в камешки. Шорник., Тюрл. Сред. Юм. Шакла выляс (пилĕк çаврака чулпа утса выляççĕ). || Назв. игры в чиж. Якейк. Пĕр-пĕр çарарах çĕре тваткал карта (кон) çавăраççĕ. Ачасам çав карта хĕрне тăрса туйисене ора пуç çине лартса картаран толалла утаççĕ. Камăн туййи вала кайса ӳкет, çав валтан çапать. Вăл шака карта варне хорать те, туйине шак çине хорса, туйипе шака пĕтĕрсе çапса ярать. Çапла пĕре çапсан ача виççĕ тăвать: туяя шак çине хорать, туяя шак айне чикет, туяпа çапса ярать. Çак ача хыççăн çапмалли шак патне каять те: карти шта? тесе итет.— Ак конта! тесе çапаканĕ туяпа картая кăтартать. Леш шака персе кӳртсен, çапать; кӳртимасан, паçăр çапнă ачиях çапать. Çапла порте вылляса тохиччеи вылляççĕ. Воннăлла, çирĕмле, вăтăрла и т. д. вылляççĕ. Изамб. Т. Шакла выляни. Тайба. Шакла выляс: емиртен тухман, çӳçемире пĕтрĕм, хамшăн тухман. (Игра). Янтик. Шакла выляс, игра в чушки. Николаев. Шакла, игра в козлы.
вянтерь (рыболовная снасть). Карамыш. Т. Николаев. Шак, жак (рыболовн. снасть). СПВВ. ЕХ. Шак — пулă тытма, çипрен çыхса, çунатлă тăваççĕ. Ăна шыва ахаль çĕрех карса хураççĕ. Альш. Кӳлĕсенче, хăмăшсем хутлăхне шыва лартаççĕ шак текеннине. Шака ăна ак çапла тунă: тунă мунчаларан çыхса вăрăм мишук пек, çăварне икĕ еннелле уйăрăлмалла, йĕм-пĕççи пек, тунă. Çав икĕ пĕççин вĕçĕнче патак, вăл патаксенчен тытса пĕççисене карса хураççĕ те, унта пула кĕрет. Пĕççисем хушшинченех кĕрсе кайсассăн, малтанхи шалти хӳрийĕн вĕçĕнче шатăк пур — çав шатăкран пулăсем кĕрсе каяççĕ те шак ăшне, каялла тухаймаççĕ. Вăл мишук пекки сарăлса тăмашкăн пĕр ик-виç тĕлтен кăшăл тăва-тăва кӳртсе лартнă. Ст. Чек. Шак пек тирпейлĕ тыт. Ib. Шак пек таса тыт. Б, Олг. Карса туса Сĕнтĕр çине ик еккинчен варрине шăтăк туса полă похăнмашкăн. Онта лартат шак, вара онта шака кĕрет полă. Онта хаш чухне 4—5 кĕренке толат, она каçпа лартаччĕ, çутăла лартмасчĕ. Ирех пырат, куак çутăпах пăхмашкăн. Пырса кларса килет. Картине çапăран туат. N. Шак лартма кайрĕ.
подр. дробному стуку. См. МКП, 87. М. Яуши. Сыс, качака! тесе калать тет те, качаки шакăр, шакăр пăх сыссăрĕ, тет. Сред. Юм. Пĕр ывăç пăхăр окçа шакăрр кăларайса тăкрĕ. СТИК. Шута хăяккăн тăратсан, шăрçисем шакăрр тăваççĕ. || Подр грожоту валунов, передвигаемых морской волной по каменистому дну (близ берега). Трхбл. || Исключительно. N. Шатăксене пăхрăм та, шакăр çара шăмăсене курса каяйрăм. || Сплошь. Букв. 1886. Тăррисенче шакăр мăрьесем лараççĕ. НИП. Кунта (Шеме хирĕсенче) ĕлĕк хирсенче шакăр этем шăмми выртнă çиялтах, вăл шăмăсана пĕр вырăс патши пуçтарттарса чиктернĕ. || Сразу. БАБ. Шакăрах ура çине тăчĕç те тухса кайрĕç пирĕн патăмăртан. N. Пур çын та (все) шакăрах ура çине сиксе тăчĕç (шумно вдруг повставали с мест). Орау. Атьăр, атьăр, ачасем, ан тăрăр, çынсем курсан: ха, урлав Иванин ачисем шакăрах тăраççĕ,— тийĕç (когда жнут). КС. Палумми шакăрах ларать (много). СТИК. Кашăка шакăр салма кĕрет (кашăка темĕн чухлĕ салма кĕрет). Трхбл. Шакăр салма (салмаран пуçне урăх нимĕн те çук, пĕр шыв та салма кăна). Шорк. Пурте урама тухса ларнă, шакăр лараççĕ.
мелочь, мелкота, мелюзга. СТИК. Мĕн çак шакăр-макăрсене турттарса çӳретĕн? Что ты их, эту мелюзгу, возишь? Ib. Вăл-ха шакăр-макĕрсемпе выляса çӳрет: 1) он еще играет с маленькими; 2) он еще забавляется игрушками.
подр. проливному дождю, подр. шуму воды. КС. Шал-шал çумăр çăвать, проливной дождь. Якейк. Каткари шу шалл тăкăнса карĕ (когда ее опрокинули). КС. Хумсам çыра пырса çапăнаççĕ те шалл туса каялла каяççĕ. Ib. Шал-шал çумăр çăвать. Сред. Юм. Шалл! — напр., волны от парохода на некрутой берег. Ib. Çôркôнне пĕчик ачасĕм йôрпа пĕве пĕвелесе хôрса кайран татса ярсан, шыв пуç шалл! туса йôхса каять. СТИК. Купăста пуçне çĕçĕпе каснă чухне вăл шал каят (касăлат). || Подр. широкому открыванию двери. Чăрс. З. Пӳрт алăкĕ шал уçăлса карĕ. || Подр. удивлению. Никит. Иван пичче шал тĕлĕнсе карĕ.
по направлению вовнутрь. N. Урăх шалалла каять, çырмастăп. Микушк. Тата шалалла каят пулĕ-ха вăл: вăкăр-тына ыйтмаст-ши вăл, тет (т. е. божок требует, пожалуй, еще чего-то большего). Б. Яныши. Шыв ĕçнĕ майпа вăл шалтан шалаллах шывалла кĕрсе кайнă та ишме пĕлмесĕр пута пуçланă. А.-п. й. 68. Кĕлет алăк айĕнчи кушак шăтăкĕнчен шăвăнса кĕчĕ, тет те, шалалла, çăнăх ырçи ăшне кĕрсе ларчĕ, тет. Ст. Шаймурз. Кĕсем хĕре лартнă та, ачана лартмасăр шалалла тĕртнĕ янă.
назв. птицы, сарыч, канюк. Мыслец. Пшкрт. Шаланкă — куак, вăл тытат çĕлен, шăши. Шибач. Шаланкă, пусăктарах та хăмăртарах тĕслĕ, шойăн-шойăн макăрать. Б. Олг. Шаланкă — пысăк, хулатă пак, хĕрлĕрех тĕклĕ, çомăр полассине сиссен, кик! кик! тесе çӳрет. Хорачка. Шаланкă, куак, куакарчă пак, шик! шик! йорлать, тастан пĕлет çомăр полассине. Хурамал. Шаланкă кăвакарчинрен пысăкрах, чăпаррах, вăрăм сăмсаллă, вĕрманта, шывлă çĕрте пурăнат. Ib. Шăвик те шăвик шаланкă, куллен те шывшăн макăрат. Янтик. Ц. Шаланкă, птица похожая на тетеревятника. Н. Седяк. Шаланкă — çăмăр шыв ĕçекен кайăк, çăмăр пулмасан макăрать. Ib. Шаланкă шыв кăларнă, ула курак ыр ятлă пулнă, тет. Ib. Çумăр умĕн шаланкă кăшкăрать, ула курак та кăшкăрать, тет. Шаланки турăран çумăр ыйтать, тет, ула куракĕ: ан пар! тесе кăшкăрать, тет. Ала 108°. Шаланкă авăтсан, уяра каять, теççĕ. Шел. 80. Шаланки хытă савăннипеле сывлăш çийĕнче ташласа тăрать. || Коршун. Чув. прим. о пог. 225. Шаланкă кăшкăрса ялан вĕçсе ярăнсан, çăмăр пулать (шаланкă çăмăр шывĕпе анчах пурăнать, теççĕ. Если коршун постоянно плавно летает (распустив крылья), будет дождь (он только дождевою водою живет). || Ядр. Шаланкă — тăмана (сова). || Зап. ВНО. Шаланкă, иволга. (Это неверно!). N. Шаланкă шыв кăларать, ула курак пырса ĕçлет. Иволга (i) добывает воду, а ворона прилетает и пьет. (Послов.)
подр. стуку. Орау. Шалт тутар, стукнуть, напр., дверью. Изамб. Т. Алăка шалт хупрĕ (пристукнул). КС. Чӳречене шалт хуппăрĕ. Ск. и пред. чув. 5. Тимĕр тыла, шалт тылă сиксе кайрĕ çулпала. Железная мялка, стукотливая мялка запрыгала по дороге. Ib. 5. Йĕс тăпсаллă хапхана уçать чĕлхе каласа: шалт-шалт тыллăм, шалт тыллăм. Ib. 7. Шалт-шалт сикет, шалт тăвать. Ib. 7. Шалт-шалт турĕ, шалт турĕ, карчăк пуçĕ ялт турĕ (оторвалась). Богдашк. Шалт! турĕ, палт! турĕ, пуçламан шăрттан сикрĕ-тухрĕ. Никит. Аякках та çитменччĕ, аслати шалт! тутарчĕ. || Якейк. Ашшĕ, чол тăхаканскер: мĕлле охмах кукку килнĕ, тесе, чолне шалт янă та, чол айне полса вилнĕ. || Подр. звуку выстрела. N. Шалт та шалт тутараççĕ (убивают из ружей). || Очень, совсем, совершенно, окончательно, целиком. Сред. Юм. Шалт аптрарăм. Нюш-к. Шалт аптрарăмăр. Бука. 1900. Туйĕ час килмерĕ, шалт кĕтсе ывăнтăмăр. КС. Шалт макăрса пĕтрĕм. Букв. 1904. Арăсланĕ пысăк чышкисемпе хăйне хăй питĕнчен пере-пере, чĕрнисемпе чăрмала-чăрмала шалт халран кайнă вара. Бука. 1900. Вара асапланса пĕтсе шалт вăйран кайнă çын тин пĕр пӳрте пырса кĕнĕ. Ib. Тилĕ икĕ уранăн та тăрса кармашса пăхать, тет, сиксе те пăхать, тет, çырлине ниепле ярса илеймест, тет. Шалт супса пĕтрĕ, тет те, хайхи, кайрĕ, тет, вара мăйне-куçне пăркаласа. N. Çанталăк вĕри, çӳренĕçемĕн шалт ăшша пиçсе кайрĕ, тет, ку. N. Ку упа шалт çиленсе çитет те, пĕренине мĕн пур вăйĕпе тĕртсе ячĕ, тет. Полтава 14. Пур ыр ята шалт çĕртсе. Бгтр. Йысна черки çут черки, шалт ĕçмесен шут килмест. Ходар. Тав сире эппин, тет те, сăрине шалт хурать (выпивает до капли). N. Шалтах = пĕтĕмпех. Регули 1417. Утсам шалтах ăвăннă. Ib. 1417. Шалтах тасатрăм. Яргуньк. Коланая шалтах татрăм (сполна). Т. VI. 60. Пĕри-пĕри ĕçсе яраймасан, ăна ĕçтерекенни кĕл-кĕлекенни патне çавăтса пырса, виç курка шалт та шалт ĕçтерсе яраççĕ. Яргуньк. Шалт та шалт тутарать, стакан за стаканом выпивает (вино). КС. Шалтах ĕç, выпей до дна. || СТИК. „Шалт“ в сочетанни с глаголом тĕлĕн — неожиданное удивление, а йăлт — постепенно возросшее. Ист. Хăйне хирĕç Ольга каланă сăмахсенчен Игорь шалт тĕлĕннĕ. Собр. Улпут курнă та шалт тĕлĕнсе кайнă. Ib. Хĕвери Якурккаран шалтах тĕлĕннĕ. А.-п. й. З5. Трашка ачисем тăрна патне çитеççĕ те шалт тĕлĕнеççĕ. ЧС. Эпĕ ăна курсан шалт тĕлĕнсе кайрăм. Сред. Юм. Çав çамрăк çын вилнĕ тенине илтрĕм те-ха, шалт! тĕлĕнтĕм вит: халь вилмелле çын-и халь вăл? ПТТ. Хăш çулне ялкăшса çунакан вут урлах каçаççĕ те, шалт тĕлĕнмелле, тепле вут çулăм ярса илмес. Изамб. Т. Тепле пурăнас, тет, шалт тĕлĕнмелле (удивительно).
описка вм. шалпар, просторный? СЧУШ. Вăл пысăкки çине выртнă, ăна ытла шалтар пулнă.
(шан, Пшкрт: жан), верить, доверять. N. Тикĕс çула та шанах ан пĕтер. Сред. Алг. Шанмасан, тухса пăхăр. N. Вĕлериччен малтан: сана вĕлеретпĕр, тесе каланă, теççĕ, анчах вăл хăратнине шанман, теççĕ. N. Камсем ĕçне пĕлмесĕр шанман пирки вăрман хуралçине арестовать тунă. N. Çак тăшмансене эсир тантăш тетрим (= тетĕр-им), хирĕç тăрса сăмах манас тетрим. Альш. Ку юрăсене эп юрламăттăм, чунăм чухлĕ шанатăп кăмăлра. Ib. Юратать ăна вăл, сăмах шанать. Янтик. Ну, чее вет у! Чĕлхипе çăвать анчах, такам та пĕр 100 тенкĕ шанса памалла. Регули 706. Кона шанмалла, ĕненмелле кона. || Надеяться, рассчитывать, ожидать, полагаться. Букв. 1900. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. Регули 683. Шанмалли çын çок. Ib. 1371. Шанарах тăрать сан çине. Вишн. 60. Хăшĕ-хăшĕ çула-мĕне кайнă чух çул çине пĕр курăк çине шанса тухаççĕ. Орау. Ват лашана шанса кӳлеççĕ. П.-Сорм. Çак Юман паттăр хурал тăчĕ-тăчĕ, тет те, карĕ, тет, пăрахса çывăрма. Иван Суволов калать, тет: куна шанса пулмарĕ, тесе. Тăв. З6. Карук ун пек çын мар. Кирукне хуть шансах пăрахмастăп. N. Шаннă кайăк йăвара çук, теççĕ. N. Шаннă йăвара кайăк çук, теççĕ. В том гнезде, на которое рассчитываешь, не найдешь птицы. N. Ачи-пăчине шанакан хăрах куçлă пулнă, тарçине-тĕрçине шанакан сĕм-суккăр пулнă, тет. Кто полагается на своих детей, сделался кривым; кто полагается на работников, тот совсем ослеп. (Послов.).
большая деревянная кадка, употребляемая при пивоварении. N. Шан — сăра йохтараканни. Изванк. Салат-хăмласенчен пĕр пысăк шан сăра юхтарчĕç. Ст. Айб. Ăçта каятăн, хура кут; эпĕ те пырам, шăтăк кут. (Шанран ăсла юхни). Т. II. Загадки. Ăçта каятăн, хура кут? — Эпĕ те пыратăп, шурă кут. (Сăра хуранĕпе сăра шанĕ). Собр. Кăçта каян, шăтăк кут? — Эпĕ те пырам, хура кут! (Хуранпа шан). N. Шан, вроде глубокого корыта, делается из толстого дерева, нутро коего вынимается; оба конца забиваются досками, в одном конце оставляется дырочка для вытекания сусла. || Чан. Кр.-Чет. Старик тир туса пурăннă. Пӳртĕнче З пысăк тир шанĕ ларнă. Альш. Тикĕт шанĕ. || Фамильное прозвище. Хир-б. Шан Йăван. || Встреч. в загадке в неизв. знач. N. Шан касай? — Вăл та пулин мăрье.
умереть. СТИК. Вăл шанкнă теççĕ няк = вăл вилнĕ няк (несколько презрительно).
то же, что шанкăра. N. Шанкра, колокольчик у дуги. Шашкар. Шанкра — маленький или большой ямщицкий колокол (с языком). N. Шанкра = шăнкăрав. СЧУШ. Анкартине кайса итем çине выртса итлес пулать. Кама шанкра сасси илтĕнет, вăл салтака каять. || Сятра. Шанкра, шаровидный бубенчик со щелями.
(шандал), подсвечник. В. Олг. Шантал = çурта лартни. Хорачка. Шантал çине çутас çорта. Шинар-п. Çавăнтах вăл ак мĕн шухăшланă: çав шантала илсе тухса каяс-ха ĕнтĕ, мана вăл та самаях пулĕ-ха, тенĕ. || Наковальня. Шибач. || Т. II. Загадки. Сакăрвун салтак, икĕ шантал, пĕр улпут. (Чĕренчепе витнĕ пӳрт çийĕ).
частица образования превосходной степени прилагат. и наречий. Хош.-Çырми. Шап-шара та çеçке шăттăр-и. Пусть вырастут там белые разбелые цветы. || Ровно, точь в-точь, как раз. Пухтел. Шап вуниккĕ, ровно двенадцать. Чăв. й. пур. 25. Çапла ялтан яла çӳресе пĕр уйăх шап иртнĕ. Ib. 24°. Çула пулсан шап пĕчченçи, ăçта анкартĕнче, ăçта хирте пурăнкаласа. Сала 97. Шап çурта пек пĕвĕме ӳстертĕм, тем атте-анне тытас пек. || Совсем. Чăв. й. пур. 10°. Çав Михеле шап тĕплĕ-йĕрлĕ çынах мар. Ib. 16. Шап ӳссе авланичченех ют яла, çывăхри ялсене те тухман вăл. N. Шап ырра тухнă вăл. N. Ăна шап тасана кăларнă. || Ой-к. Шап-Шап Шапашкар, Шапашкар хуçи Йăван пур.
шап-шарă, очень белый, весьма белый, пребелый. Эльбарус. Халччен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, хал ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во (= вăл) порне те çĕнтерет. Букв. 1886. Пырсан-пырсан, пĕр ялта шап-шар, симĕс тăрăллă чиркӳ курăна пуçларĕ. Собр. Илĕр-пăрахар çĕлĕкне, шап-шар кукши курăнтăр. Кубня. Хур, кăвакал, мулкач, ака тихисем пусса çине ялта, шап-шар лаша илсе шăтăка чĕрĕллех янă. Хош.-Çырми. Шап-шарă та арăм эп илтĕм. Белую-разбелую взял я себе в жены. ЧП. Шап-шар вĕрене.
шап-шурă, шап-шор, шап-шорă, совершенно белый, очень белый, весьма белый, совсем белый. УЯ. Вăл пурăнсан, шап-шурă пĕлĕт пек сурăхсем хирте çăмланĕç. А.-п. й. 81. Тепре каять: пăрçа шап-шурă чечеке ларнă. ГФФ. Уйра ларан улмуççин олми полать шап-шорах. На яблоне, растущей в поле, родятся белые-разбелые яблоки. Альш. Пĕтĕм шур, пĕтĕм мал енĕ шап-шурă шыв пулать ун чухне. Сятра. Çынсем шап-шорă тыр вураччĕ, тет (т. е. все поле полно народа в белых платьях). Крат. разск. 24. Пичĕшĕсем хăранипе шап-шурă шурса кайнă. N. Шап-шурă, светло-белый.
стать совершенно белым. Дик. леб 34. Елиса шывра хăй сăнне курать те пĕтĕмпе хăрасах ӳкет: унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Вăл ывăçĕпе шыв ăсса илет те, питне-куçне, çамкине çăвать; çавăнтах унăн ӳчĕ-тирĕ шап-шурăланса, çемçелсе, ĕлĕкхи пекех çуталса каять. Элиза увидела в воде свое лицо и очень испугалась: такое оно было черное и безобразное. Но вот она зачерпнула рукой воды, потерла щеки и лоб, и лицо у нее опять стало белым, как прежде.
(шаба), лягушка, жаба. Изамб. Т. Ытла та пит çӳçентерет симĕс шапа. Ул хăй вăрăм пулат. Урисем те питĕ вăрăм. Каçанĕ çинче (на спине) тăрăх-тăрăх (полосы), симĕс куçĕсем шурăрах. Якейк. Симĕс шапа, тимĕр шапа (хăмăртарах симĕс шапа) шура (= шывра) порнаççĕ; çĕр шапи типĕ çĕрте сакансенче порнать. Б. Олг. Хора шатра шапа (котăркалă). Б. Бур. Шапа çиен чап пур. Зап. ВНО. Йăтă пуллинчен шапа пулнăскер (брань). N. Шурта шапа макăрать. ЧП. Шапа кăшкăрать. Н. Седяк. Шапа кăшкăрсан, йĕпе пулать. Ала 108°. Çорконне шапа авăтма пуçласан, тырă акма вăхăт çитнĕ, теççĕ. Абаш. Шапа йорлать (о жабе) N. Шапа сасси тĕрлет. Г. А. Отрыв. Шапана вĕлерсен, ĕне хĕсĕр пулать, теççĕ. Сред. Юм. Шапана вĕлерсессĕн, ĕне чĕччине питрет (= питĕрет). Собр. Тип шапана (вар. типĕре пурнакан шапана) вĕлерсен, ĕне сĕт памаст, теççĕ. Ядр. Ай, çырлахах, карчăксем шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Шурăм-п. Шапана ан çилентер. Вăл çара ура çине шăрать те, ура шыçса каять. Сред. Юм. Месерле выртсан, аллисĕне те, ôрисĕне те тăсса выртсан: шапа пик сарăлса выртнă, теççĕ. Ib. Сарлака тôталлă çынна: шапа çăвар пик, теççĕ. Ib. Шапа çăварĕ, так называли лампу без стекла. Изамб. Т. Шапа таханлама кайрăн-ам? (слонялся без дела).
то же, что шапа мимаки. Зап. ВНО. Якейк. Шапа нимаки; вăл пĕвесенче, кӳленсе тăракан шусенче уяр çанталăкра нумай полать; вăл симĕс япала (какая-то зеленая масса). Алик. Шапа нимаки, зелевые нити в воде. Ib. Шапа нимаки хăпарнă (поднялись на поверхность).
так называют человека, „любящего болтовню“. Буин. СПВВ. ИФ. Шапăлкка — калаçса сăмах пĕтермен çын. Ст. Чек. Шапăлкка — сĕре калаçакан çын, кирлĕ мара калаçакан çын. Ib. Вăл чăваш пит шапăлккаччĕ.
плескаться. N. Кăвакал пек шапăлтатан (что ты плещешься, как утка), çитĕ, тасалтăн пулĕ ĕнтĕ паян, кашниях сан пек урая йĕпетсен. КС. Çав ачасем паян кунĕпех шывра шапăлтатаççĕ (купаются). Шапăлтатаççĕ сильнее, чем шăмпăлтатаççĕ. N. Шапăлтатаççĕ (в воде и ходят и купаются и пр.). Ослабы. Вăл, эпĕ шапăлтатса тăнине курсанах, часрах чупса пычĕ. Сюгал-Яуиш. Шыв хĕрне çитсен, шывра пулăсен шапăлтатаççĕ. || Болтать. N. Шапăлтатса калаçса, кулса лараççĕ.
(шар), подр. воплю. См. шари. СТИК. Карчăк шар йĕрсе ярать. Старуха завопила. Якейк. Шар макăрса ячĕ. || Подр. крику. N. Вĕсенчен мĕн те пулсан ыйтсан, шар çухăрса анчах пăрахаççĕ. || Подр. ржанию. ЧП. Сар лаша шар-шар кĕçенчĕ. Саврасая лошадь заржала. Чăв.-к. Сарă лаша шар-шар кĕçенчĕ (у КС обыкновенное ржание). || Подр. пению петуха. Б. Илгыши. Автан шар-шар авăтса янă та, тиле витĕрех хăваласа кайнă. Бгтр. Алтан (ночью) шар! шар! авăтса ячĕ. || Подр. разрыву ткани. Сред. Юм. Кĕпене шарр! çôрайса кăларчĕ. Разодрал рубаху сверху до низу. КС. Шарр! — сильнее чем чарр! Ib. Ман кĕпене шарр çурса пăрахрĕ. Буин. Вăл тарăхнипе хăй кĕпине умĕнчен тытса шарах çурса ячĕ. Кратк. разск. 22. Хăранипе тумтирĕсене шар! шар! çура-çура парахнă. СПВВ. Шар çурăлса кайрĕ. || Подр. звуку, получающемуся при щепании косарем легко щеплющейся лучины. СТИК. Хăйă шарр! шарр! çурăлать. Лучина щеплется с особым звуком (когда ее щеплют косарем). Сред. Юм. Хăйă шар çиç чĕлĕнет (очень хорошо щеплется). || Подр. звуку шерстобитной струны. N. Шарр! çатлаттарать. || Подр. вытеканию сусла из жалейки или воды из втулки боченка, или воды из прорванной плотивы, устроенной весною детьми для забавы. Сред. Юм. Чӳлмек пăккине тôртса кăлартăм та, ăсла шарр йôхса тôхрĕ. Ib. Пичке пăккине уçсан пичке пăккинчен шыв шар йôхса тôхать. КС. Эпир ачасемпе çуркунне пĕве пĕверĕмĕр те, татса ярсан, шыв шарр юхса карĕ. || Ст. Чек. Ку шар-шар, шар шар юхат. || Подр. падению капель сильного дождя. Сред. Юм. Çăмăр шарр ячĕ. Ib. Çăмăр шарах ячĕ. || Переносно — о „разрывающемся“, т. е. о пораженном горем сердце. Н. Лебеж. Аттеçĕм чĕри шарах çурăлать. Батюшкино сердце так и разрывается. Ib. Ула-курак ларса юрă юрлать, Наçтанăн чĕрине шар çурать. СПВВ. Чĕре шарах çурăлса кайрĕ. Бел. Гор. Ман чĕрем шарах çурăлайрĕ. Шел. 107. Çавăнтах чĕре шарах! çурăлса, тĕшрĕлсе анса çĕре кӳплетсе кайса ӳкрĕм. || Очень, совсем. Образцы 19. Шăнкăр уяр, шар сивĕ, Хусан хули янăрать. Совсем ясная и очень морозная погода — звенит город Казань.
беда, несчастье. N. Шар полчĕ, беда. Йӳç. такăнт. 56. Тепри виçĕ пуслăх ĕçет те, виç тенкĕллĕх шар тăвать. N. Ял çинчи йăвăр чир, йăвăр шар кайтăр (да исчезнет). Бес. на м. г. Пĕр-пĕр шар килсен, нуша килсен... КС. Шар куртăм. Потерпел несчастне (материальное). Пшкрт. Шар корса пер (= эпир), шарланса. Актай. Эпĕр илес хĕрсене ыр çын илсе ыр куртăр, ыр куртăр та шар куртăр, упăшки вилсе шар куртăр. Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ исе ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăчи шар кортăр. N. Июльпе август уйăхĕнче улпутсем нумаях шар курман. Собр. Тĕрлĕрен шар курасран, хирĕçен тăшманăн хирĕçи вăрăнасран хăтар пире. (Из молитвы). N. Ĕç ĕçлеме шар курма вунă арçын тарçăра. Янтик. Хама хам шар курма карăм-çке çанта: халь укçа та çук ĕнтĕ, çитменнине пĕç халь те ыратать. Регули. 727. Вăл онта пре (= пĕрре) тытăнса шар номай корчĕ. Ib. 428. Шар корăпăр.
глагол, употр. только в деепр. форме: шарилетсе, очень сильно. N. Шарилетсе кăшкăрса ячĕ (сильно, даже дико). Çутт. II, 5. Вăл вĕри куççулне юхтарса, шарилетсе кăшкăрса макăрма тытăнчĕ.
подр. треску. Шел. 126. Харăк-харăксем шарт-шарт! ванаççĕ, кĕленче пекех пăр саланаççĕ. С треском ломается сушняк и, как стекло, рассыпается в прах. Çутт. 17. Шарт-шарт! туса вут çунĕ, арăм кулаç пĕçерĕ. Будет с сильным треском гореть огонь, и жена будет печь белый хлеб. || Подр. удару хвостом, кнутом, прутом. Сунт. Хӳрисемпе шарт-шарт тукаларĕ те, тапратрĕ курăк çиме. Лошадь похлестала хвостом и принялась есть траву. Сенг. Унтан мана: ан ӳк, терĕ те, лашана пушăпа шарт! тутарчĕ. А.-п. й. 111. Юрланă май хăй кĕсрине пушшипе шарт! çапать. Ib. 113. Шарт! тутарать Кĕркури кĕсрине тепĕр хут. Шорк. Пĕчик кĕске пушăпа шарт та шарт çапать. Çутт. 71. Тилкепе вĕçĕпе кĕсрене шарт! тутарчĕ. Эльбарус. Ак сире çавăншăн, терĕ те, шĕшкĕ холли хуçса илчĕ те. Хĕре шарт анчах тутарса çапрĕ. Альш. Шарт тутарат та ашшĕне тыттарат, тет. Теприне амăшне тыттарат, тет. || Подр. удару грома. Малт. шк. вĕр. фиç. 113. Пĕр вĕçĕмсĕр шарт та шарт çапса, йĕри-тавра саланса кайса, хăлтăртаттарса тăрса, пĕтĕм сывлăша хумхатса ярать те, унтан каллах вăхăтлăха лăпланать. || Подр. внезапному испугу. Якейк. Мăнаçи (гром) çаппăр те, шартах сикрĕм. Б. Хирлепы. Йытти: хăр-хам! тере, тет, çынни шартах сикрĕ, тет. Сред. Юм. Эсĕ пит тарук çохăрса ятăн та, эпĕ шартах сикрĕм. Орау. Темскер эпĕ хăраса шартах сикекен пултăм (напр., при стуке внезапном и пр). ТХКА. 20. Пыйтă сăмахне илтсен, шăрка шартах сикрĕ. Чем люди живы. Симун шартах сикнĕ. Юрк. Карчăк хăраса шартах сикет. Истор. Адашев Крыма çитсе вăрçа пуçласан, тутарсем, пĕтетпĕр тесе, шартах сикнĕ. Разск. Пурин хутаççинчен те кĕмĕлсем сике-сике тухнине курсан, Яккăв шартах сикнĕ. Орау. Лаша сывмарланчĕ те, шартах сикрĕмĕр лаша вилесрен. Сред. Юм. Шарт сиктер. Сунт. Шартах сикет ун чĕри, хăйне темĕн пулнă пек, у него так и ёкнуло сердце, как будто с ним случилось что-то необыкновенное. N. Шартах сиксе вăран. N. Çывăрна çĕртен шарт сиксе вăран. Ачач. 14. Сасартăк шарт-шарт сиксе вăрана-вăрана каять. || Подр. неожиданному удивлению. Юрк. Пăхасăн, аллине кĕлĕ кĕнеки вырăнне хай шӳтсем кĕнеки çакланнине курсан, хăй те шарт тĕлĕнет. Ib. Вĕсем те вара шарт! тĕлĕнчĕçĕ. Ку кĕнекене ăçтан илтĕн, шартах хамăр чĕлхепе çырнă, теççĕ. Ib. Хайхисем, ку çак сăмаха тĕрĕс каласа парасса кĕтменскерсем, кулас вырăнне шарт тĕлĕнеççĕ. БАБ. Пирĕн ялти çынсем, çав тĕрлĕ асап курнине курсан, шарт тĕлĕнсе кайрĕçĕ, тет. N. Унтан пурте шарт тĕлĕнетчĕçĕ. || Подр. резкому удару в ладоши, удару ладонью по бедру, крыльями. С. Устье. Кайран çав охотник кулянса икĕ аллине шарт çапса тăрса пăхса юлчĕ, тет. N. Тĕлĕнсе аллисене шарт! çапаççĕ. Пазух. 91. Ай-хай-ах та, кинçем, ай, Наçтук пур, парниех те сарни çитмесен, çӳпçи тавра виççĕ çаврăнать, икĕ пĕççисене шарт çапать. Букв. 1886. Аттесем пĕççисене шарт çапрĕç. Ст. Айб. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх кускалать, шулап хĕрне çитсессĕн, икĕ-çунатне шарт çапать. Пазух. 91. Кăвикех те кăвик кăвакарчăн шулапах та тăрăх кускалать. Шулапах та вĕçне, ай, çитсессĕн, икĕ çунаттине шарт çапать. N. Кулик-кулик кăвакарчăн, шуçлăх тăрăх кускалать, шуçлăх тĕлне çитсессĕн ик çонатне шарт çапать. N. Пĕççине шарт та шарт çапрĕ. Сред. Юм. Çавăн чол полатна, старав çынна лаша тапса вĕлернĕ тенине илтрĕм те тĕлĕнсе вĕççĕ шарт çапа тăран вит. Цив. Пĕчĕккисене хĕвеле сăхманпа чăркаса лартнă, хăйсен аллисене шарт-шарт çупаççĕ. Янш.-Норв. Шарт-шарт çупмашкĕн Чĕмпĕр алси пирте çук. Абыз. Çынсем манран юр ыйтаççĕ, манăн та юрă арчара, арча ушши арăмра! Арăм кайнă улаха, шарт çупать те сĕм ярать, йăлтăр-р-р курнан пир тăвать! Собр. Шарт! çупать те сĕм ярать (арăм), çиппи пулать ут хĕлĕх пек. || Подр. пощечине. Орау. Шарт тутарам (пощечина). Ib. Питĕнчен шарт! тутарчĕ (рукою или книгой). Шорк. Çав çын, ниме юрăхсăрскер, урама тухсассăн кама кирлĕ ăна шарт та шарт çопатчĕ. || А.-п. й. 30. Шарт! шарт! тутарса çапаççĕ (качакасем), кашни çапмассерен мăйракисенчен хĕлхем сирпĕнет. || Подр. щелканию зубами. Ачач. 69. Шăлсем шарт-шарт-шарт шартлатаççĕ (зуб на зуб не попадает). Баран. 41. Шăлне шарт-шарт шаккать (волк). || Подр. ломанию кости, дерева. Сред. Юм. Ори шартах турĕ, теççĕ, (Так говорят, когда преламывается кость голени). Ib. Пысăк патакпа та çапмарăм: ори шартах хуçăлнă. N. Шарт — перелом нетолстой вещи. Якейк. Торта шарт хуçăлса карĕ. Изамб. Т. Патак шарт! туса хуçăлат. || Ск. и пред. чув. 108. Ванать, шăтать чул тăпри, шарт та шартах çурăлса. N. Шартах (сломал так, что предмет раскололся вдоль — чĕрпекленсе). || Подр. удару волн. Шорк. Хом çыран çомне шарт пырса çапăнать. || Подр. закрыванию. Утăм. Алăка шарт! хупрĕ. Капк. Сасартăк капкăнăм шарт! туса хупăнчĕ. || Буин. Эпĕ тараккан çине пусрăм та, вăл шарт турĕ. N. Пĕр хĕрарăм кĕпесем çапать, шарт-шарт-шарт тутарать. Кан. Чăнах та урт мусăк каласа пырать: шарт! шарт! тăвать. Сала З65. Упăте тилле тытат та хӳринчен, юпа çумне шарт тутарса, çĕклесе çапать. || N. Шарт! — звук пистона. || Подр. чирканью спичкой о стену. || Абыз. Шарт-шарт çиппи, сентел çиппи шартлатать. Рак. Урлă шарт, пирлĕ шарт, каспичне (так!) тимĕр шарт. (Загадка. Чӳрече хушахи). || Очень, весьма, совсем, сильно. Альш. Хĕрсем сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Пазух. 10. Леш айккине юр çунă та, леш айккине юр çунă, и юр çунă, ку аяккине мĕн пулнă. Хĕрсем сире мĕн пулнă та, хĕрсем сире мĕн пулнă, и мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Янтик. Б. Кĕçĕр хĕрсене мĕн пулнă, шăлĕсене шарт çыртнă. Синьял. Тантăш, сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Альш. Патшасем, сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. N. Шарт вилмелли çĕрте мар. (Из письма с фронта). СТИК. Шарт тухаймасăр пĕтет вара. Ну уж не может скоро выйти. Алших. Шăнкăр уяр, шарт сивĕ, Хусан хули янăрат. N. Ялта ырă çын нуммай тесе, шарт тăванăра юта ан кăларăр. || Как раз. Демидов. Пăхаççĕ, тет, чăнахах уха вĕçĕ çерçие шарт куç шăрçинченех ленкнĕ, тет.
производить очень сильный треск (трещать, хлопать, щелкать, шаркать). КВИ. Пĕтĕм çĕре кисретсе аçа шартлатса ярать. || ГТТ. Вут шартлатса çунсан, хăна килет, тет. Ib. Вут шартлатса çунсан, хăш чухне кăварне ывăтать. Когда дрова горят с треском, иногда отлетают горящие угли (но это бывает редко). Сала 249°. Пӳрт шартлатсан та ырлăха мар, пĕр-пĕр сиен пулать, теççĕ. Якейк. Хĕлле пит сивĕ чохне пӳрт пĕренисем шартлатса çорăлаççĕ. Альш. Шартлатса çурăлать вăл (камень) апла хурсан. Баран. 200. Тупăсем, пăшалсем шартлатнипе çĕр чĕтĕренĕ. Юрк. Çумăрсем иртсен, сасартăках тата пĕр-ик-виç куна шартлатса шăнтса хурат. Ib. Тыра вырнă чухне хăмăл шартлатсан, çумăр пулать. Чув. прим. о пог. 93. Тырă вырнă чух хăмăл сиксе шартлатсассăн, çăмăр пулать. Когда жнут хлеб, если жниво, ломаясь, трещит, будет дождь. Пазух. 96. Чĕн тилхепе шартлатрĕ, хура лаша хартлатрĕ. Сĕт-к. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаша хортлатать. N. Пирĕн урха урисемне шартлатса пуç таять. || В перен. знач. Н. Лебеж. Çиччĕр, çиччĕр арăмсем, хырăмĕсем шартлатчăр.
понуд. ф. от шартлат; хлопать, щелкать, хлестать (бичом, кнутом). N. Мархва алăкне шартлаттарса хупнă та, нимĕн каламасăрах кĕрсе кайнă. Ст. Чен. Шартлаттарса хупнă = хыта сасă: шарт! тутарттарнă. Чĕлкаш. 12. Алă пӳрнисене вăл темĕншĕн шартлаттарнă. КС. Кашкăр шăлне шартлаттарса ларать. Ib. Вăл шăлне кашкăр пек (гневно) шартлаттарать. Б. Яныши. Пĕр ачи мана хырăмран вăрăм пушăпа шартлаттарса та ярчĕ. Сред. Юм. Чăпăркка шартлаттарсан, таçта çитиччин çорса каять. Ib. Кĕтӳ чăпăрккине шартлаттарсан, кайран та чăпăркка сасси çырмасенче илтĕнсен: çорса кайрĕ, теççĕ. || Шаркнуть. Чĕлкаш. 46. Пăшалпа та шартлаттарма ӳркенмĕç. Пожалуй, и из ружья шаркнут. || Пинать, лягать. ЧС. Шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Шартлаттарса тапса ячĕ. КС. Лаша урипе шартлаттарса ячĕ. Шорк. Ан пыр лаша котне, пĕрре шартлаттарса ярсан. А.-п. й. 52. Кашкăра пĕрех шартлаттарса тапса ярать (кĕсре). Ib. 70. Хура ĕне пуян арăмне пĕрех шартлаттарса тапса ярать. Чиганары. Качака чопса пырчĕ те, шăлĕнчен шартлаттарса ярчĕ те, кашкăр çавăнтах йăваланса карĕ, тет. || Баран. 49. Сасартăк çиçĕм çап-çутă çиçсе, шартлаттарса аçа çапнă. || А.-п. й. 30. Тытăнчĕç хайхисем хире-хирĕç мăйракисемпе шартлаттарса вут чĕртмешкĕн. || N. Малтан пĕр урине шартлаттарса хуçса илет, кайран тепĕр урине те. || В переносн. знач. Кан. Хут хыççăн хут, приккас хыççăн приккас шартлаттарать (издает приказ за приказом). Ib. Татах пуять те, Çĕпĕре тухса шартлаттарма хатĕрленет (готовится отправиться в Сибирь).
подр. удару, напр., грома. ЧС. Аслати хăрушă шат! туса çапрĕ. Торваш. Аслати шăтăр-çатăр шат! тутарчĕ. Сред. Юм. Пăшал пистонĕ, авăрламан чохне персе пăхсан, шат! тăвать. Альш. Аллинчи чăпăрккине шат! тутарать (глуше, чем шарт). Сенг. Лашана шат! çапрăм. Якейк. Йоман йĕкелли шат! туса ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ. 56. Алăка шат! хупса кĕрсе каять. Ачач. 43. Атă кĕллисене пĕтĕм вăйĕпе шат-шат! шатлаттарса утса çӳрет. Шурăм-п. № 14. Кăмакана шат, шат тутараççĕ (лучиной). Ib. № 16. Манăн нумай пурăнмалла-ха, тесе, аллисене шат-шат-шат çапса сиккелесе чупрĕ. Сред. Юм. Пӳрнесĕне пĕрерĕн тортсан, шат, шат тăваççĕ. Альш. Шат-шат-шат (париться в бане). || С усилительной частицей ах — все, всё. Сунт. Çын çине çын... Те вут тухнă тем?!... Шатах таçта васкаççĕ. Один за другим... Пожар, что ли это?!... Все куда-то спешат. Актай. Атти пусми шур пусма, шатах килеççĕ шупăрпа, эпĕ анчах кипкепе. Тиханьк. Шатах пĕтрĕ. Все исчезло, вышло. Регули. 139. Вăл попленине пире шатах каласа кăтартрĕç. Яргуньк. Шатах халтан карăм. Ib. Шатах ăйхăларăм. || Все. Панклеи. „Кам та полсан корман-и есреле? — теççĕ. Шат: „Корман“,— теççĕ. || Совершенно. Собр. Лашусем те пултăр, ай, шат турри, хӳрипелен çилхи тан пултăр. || Всякий. Сунт. Кĕрлет, шатах темĕн кĕвĕлет. Шатах пурăнăç çунатти çине хăйне май ларса вĕçме пикенет. Все ревет (шумит), все что-то напевает. Всякий норовит полететь, усевшись по своему на крыльях жизни. || Очень, совсем, совершенно. Чăв. й. пур. 14°. Унтан вара Клинкух шат тĕлĕннĕ. СТИК. Шат аптратрĕ ĕнтĕ ку ача. (Говорит мать, когда ребеиок плачет и просит что-нибудь, а матери некогда заниматься им). Альш. Пирĕн чăваш утнă-ларнă чухне ури-аллине шат пуçтарса ларат. А. Турх. Шат пулас.
разговорчивый и громкогласный. Сред. Юм. Пит шаталак çын ôлă, кôрсан ытарайми йăмахлать вара. Сред. Юм. Утăм 1931, № 4, З6. Шаталак — паттăр калаçакан арăм. Хурамал. Шаталак вăл çын, лайăх, теççĕ, калаçса тăранаймасть (разговорчивый). Тюрл. Шаталак, веселый, пит тарават.
подр. треску при ломке полусухого дерева. СТИК. Питех типсе хăрса кайман патака хуçан пулсан, вăл шатарт туса хуçăлат. Ib. Çатан авнă чухне тепĕрех çатăркасем шатарт хуçăлаççĕ. Ib. Патака тытрĕ те шатарт хуçса пăрахрĕ. || Подр. хрусту. СТИК. Йытă шăмма хыпрĕ те шатарт тутарайчĕ. См. шатăрт.
(-дат), трещать. N. Вутă шатăртатса çунать. Дрова в печке горят с треском. Орау. Кăмака шатăртатса çуннă майĕпе çывăрса карăм. Сл. Кузьм. 13З. Вут тухрĕ! тесе кăшкăраççĕ. Типсе тăнă улăм шатăртата пуçлать. Альш. Улăм ури шатăртатса çунать. А.-п. й. 45. Пĕтĕм улăм шатăртатса çунма тапратать. Ib. Улăм мĕн чухлĕ шатăртатнăçемĕн кашкăрĕ шаларах чыхăнса кĕрет. Чем больше солома трещит, тем глубже волк в солому лезет. N. Алли те çок, ори те çок, шатăртатса вотти çонать. Хăр. Палля 27. Аякра аслати сасси шатăртатни илтĕнет. N. Ероплан сасси шатăртатать. Хурамал. Çăра вăрмана выльăх кĕрсе кайсан, çапăпа шатăртатса çӳрет. КС. Йăвăç çилпе шатăртатса кайса ӳккĕр. Хора-к. Юман çурăлса шатăртатса карĕ. N. Нассус кĕпçинчен шыв шатăртатса сирпĕтет. N. Пăр шатăртатать. Лед трещит. Букв. 1904. Асту, нумайрах лар; шатăртата пуçласан, тата шаларах чик, унсăрăн пулă тытаймăн. КАХ. Хай сăхмана пуç çинчен сирсе яратăп та, хăлхана йĕке шатăртатнă сасă (звук при вертении веретена) кĕрех кайрĕ. N. Сунар. Çуртра тиркĕ-çăпала шатăртатмасăр пулмасть. КС. Вăл çыннăн шăн-шакки шатăртатать (трещит). Ib. Шывран час тухмасан, шăл шатăртатакан пулать. Чув. прим. о пог. 93. Тырă вырнă чух тырă пит шатăртатса типсе ĕнсе кайсассăн, çав каçах çăмăр пулать. Когда жнут хлеб, если жниво спалится и очень трещит, будет в этот же вечер дождь. Орау. Тырри ытла шатăртатса карĕ, тытма та çук (слишком высох. Говорят, когда жнут хлеб). Сред. Юм. Тыр пит шатăртатса кайнă та (типсе кайнă), тăкăнма хытланать. Ib. Ыраш шатăртата пуçланă (пит вĕрипе тăкăнма та пуçлать). || Хрустеть. Çутт. 17. Пăхать — ыраш пĕрчи хуралнă, çыртса пăхать — шатăртатать. Пухтел. Шатăртатать (хрустит, о подмерзнувшем снеге). Баран. 94. Ура айĕнче юр шатăртатса пырать. || Шуметь. Альш. Çынсем тин тапрана-тапрана тухаççĕ-ха: кăшкăраççĕ, шатăртатаççĕ, пĕр-пĕрне вăратаççĕ.
заставить трещать (ломать с треском), производить шум. Орау. Каç килеççĕ те, хăмасене шатăртаттара-шатăртаттара (звук отдираемой доски) хăйпăтса хуçса каяççĕ. ЧС. Каллах анкартне вĕрлĕксем урлă шатăртаттарса кĕрсе кайнă та (вломился), çӳлĕ тытнă вĕрлĕксем урлă сике панă çырманалла. КС. Эп пӳрнесемпе шатăртаттартăм (треск нескольких пальцев). Орау. Ăйăхран вăранса карăм та, кăмака çинче хĕрт-сурт кăнчалине шатăртаттарса арласа ларать. N. Вара кӳлнĕ хĕрсем тата ытларах шатăртаттарса исе каяççĕ (при опахивании). Етрух. Унтан вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа, шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. || В деепричастной форме на „са“-крепко да сильно. Бгтр. Вара такмакне хытă шатăртаттарса çыхса хочĕ, тет. Ск. и пред. чув. 58. Малтанах ăна шатăртаттарса, шăнăр татăлас пек, каялла çыхнă. Орау. Кĕпине аллипе шатăртаттарса тытнă та, нимпе те ĕçермеллĕ мар. N. Хăлхинчен шатăртаттарса тытса. || Скрежетать (зубами). А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл, кусене халех çисе яратĕп тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. || КС. Çав çын вопăла йăлт пуçĕ-мĕнĕпе шатăртаттарса (с хрустом) çиса ячĕ. N. Шатăртаттар, уминать, уплетать (пищу). Шурăм-п. Сурăхсем çĕнĕ курăка шатăртаттарма (в Ячейк. çатăртаттарма) пуçларĕç. || Орау. Юра-шыва йĕп вĕç пек шĕвĕртсе шăнтать (весенний сильный мороз), çăпатана шатăртаттарать анчах (дерет). || Истребить. N. Хĕлле çак йывĕçсем те юлмĕç-халĕ. Хĕлле шатăртаттараççĕ. || Орау. Çыруне пĕр туххамра шатăртаттарса хучĕ (быстро написал).
(шатра), оспа. Ходар. 1876 çулта пирĕн яла таçтан шатра пырса кĕчĕ. Ib. Вăл вара (т.е. оспа) пĕре яла пырса кĕрсен, кама шатра тухманнине пĕчĕкки-пысăккипех лайăх тĕрĕслет, унтан пĕрине те катăках хăвармасть. СВТ. Халĕх хушшинче шатрапа (чечекпе) чирлекен çын пит нумай. Лайăх касса кăларнă шатра вун çулччен сыхласа усрать. Кан. 1929, № 167. Ачасем пулсан, çийĕнчех шатра кастар. N. Сан шатра тухнĕччĕ-и? N. Эс шатрапа выртни? N. Анне пырса пăхрĕ те каларĕ: сана шатра тухать, курнать, терĕ. N. Мана шатра тухрĕ. N. Ачам, унăн шатра тапса тухнă, тит, пичĕ-куçĕ курăнмасть те, тит. Б. Олг. Хĕллехи (?) тохат этем е шатра, кĕçĕ пек. СВТ. Ачана аллипе шатрисене (оспенные болячки) чĕпĕтсе татасран сыхлах тăрас пулать. || Сыпь. О сохр. здор. Ун пек шатрасем хăш чухне тухмаççĕ. N. Ачасем пĕр май пурăнаççĕ-ха, шатрисем тасалчĕç. Сборн. по мед. 25. Хĕрарăмăн та аллисем çине ĕне çилли çинчи чечек пекех шывлă шатрасем тухаççĕ. Хăр. Палля 37. Шĕвĕн евĕрлĕ пысăк шатра хăпарса тухнине курать. Рак. Лаптак шатра, кăвак тĕплĕ шатра, капан шатра е шĕвĕр шатра — название разных сыпей: хаяр шатри, пасар шатри, вил шатри, кĕлĕ шатри, шăвала шатри, вутлă шатри (так!), хĕрлĕ йытă шатри.| Веснушки. || Особая болезнь у овец (пупырышки, могут и умирать), бывает и у коров. КС. Н. Лебеж. Кирлĕ мар, атте, кирлĕ мар, анне, шатра ертĕри ĕнӳне. || Брань. Н. Карм. Эй, шатра! Пшкрт. Шатра шăлса кайман! Тайба-Т. Шатра çаптăр каччине, эп ӳсиччен кĕтмерĕ. КС. Е, шатра! Так ругают овец. Ib. Чапа, шатра! Так гонят овец с бравью. Ib. Çта шатра патне каять-шин ку! (Говорят только об овцах). || Рябой. Сбор. по мед. Ун чухне шатра мар çын та сахал пулнă. ГФФ. Çампа шатра полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) рябым. N. Кикирик сар алтан, алтан пĕççи шатра, шатра инке сак çинче. Чураль-к. Автан, автан ури шатра, шатра инке сак çинче, туçлă инке ту çинче. Шорк. Кукку шатра. Абыз. Ишек çулĕ-шатра çул, çул шатрашан каймарăмăр, хĕр шатрашăн кайрăмăр. Ишаковская дорога — шиблястая (корявая); мы ездили туда не из-за шиблястой дороги, а ездили из-за корявой невесты. Тимирзь-к. Синер çулĕ — шатра çул, çул шатришĕн килмерĕмĕр, хĕр шатришĕн килтĕмĕр. Юрк. Атăл ир шăнмасан, пырĕ шатра пулсан, тырă аван пулат. || ЧП. Шатра (курка).
норка (зверек). Шумерля, Н. Седяк. КС. Шашкă. зверек, ведущий такой же образ жизни, как и „ăтăр“. Н. Карм. Шашкă шывра пулать, ăна тытаççĕ, çĕлĕк тăваççĕ. Б. Олг. Шашкă — хора, шура порăнать, тирне онне тенкĕ, тенкĕ те çорă параччĕ, хӳри кошак хӳри пек онăн. Хир-б. Шашкă — хăмăр, кушак пек кайăк. Вĕл типĕре порнать порнасса, шыва вăл полă тытма анчах кĕрет. СПВВ. ИА. Шашкă кăвакала питĕ çиет. Зап. ВНО. Шашкă, зверек, черный с белой полосой по брюху. А. Турх. Шашкă, зверек. Для того, чтобы поймать, нужно в нору налить полно воды. Ловят часто. Мех стоит 5—8 рубл. Якейк. Шашкă кошак пушшĕ (= пысăкăшĕ) хора кайăк. Тирĕ пит хаклă. Пазух. 48. Шывра шашкă, ай, ишет-çке, шыв сулхăнне сисет-çке. ГФФ. Çич çул выртнă юр çинче тилĕпе шашкă йĕрри пур. На снегу, лежавшем семь лет, есть следы лисицы и норки. Хурамал. Çичĕ уйăх выртнă юр çинче сăсарпа шашкă йĕр куртăм. Ib. Сăсарпа шашкă йĕрĕнче хура тиллĕн унта мĕн ĕç пур. Какое дело черной лисице до следов куницы и норки? N. Шăнкăрчĕ чĕппи шыв ĕçнĕ чух шыври хура шашкăн мĕн ĕç пур. См. Магн. М. 55.
зарница, отдаленная молния, когда виден ее свет и блеск, а грома не слышно. И. С. Степ. Шевле вылят, зарница. Тюрл. Шевле вылять (= типĕ çиçĕм). Хурамал. Шевле вылять — даже зимою бывает, также и летом, вроде молнии. Сред. Юм. Шевле вылять, тесе, çĕрле йăлтăр-йăлтăр курăнса кайнине калаççĕ. ЧП. Çӳлтеех шевлесем выляççĕ. Собр. Çӳлте шевле вылять, аннеçĕм, кĕрекисем тулли çын вылять. СПВВ. Х. Шевле çӳлте вылять-çке, шерпечĕ çĕре тумлать-çке. Самар. Инчетрен килет çăмăр çуса, хушшисенче шевле выляса. N. Йĕпе шевле çиçет. N. Çеçен хирте шевле вылять. Бур. Çӳлте кăвакарчăн вылят, аялта шевле вылят, пĕр маттур хĕр пăхса тăрат, икĕ куçĕ пĕр вылят. || Луч (солнца). Шел. 162. Хĕвел шевли. Ст. Чек. Хĕвеллĕ кун, куç-кĕски çинчен мачча çине ӳкнĕ хĕвел çутти вылянине курсан, шевле вылят, теççĕ. N. Хĕвел шевли çинче тусансем куранаççĕ (луч солнца, проникший, напр., в шалаш и пр.). N. Хĕвелĕн пĕчĕкçĕ шевли пакша хӳри пек вĕлтĕртетнине курчĕç. Тайба-Т. Шурă Атăл хĕрринче шевле вылят, ăмарт-кайăк ларнă хăвана. Шел. 75. Ватти-вĕтти-мĕнĕпех шевле пекех выляççĕ. Ib. 12З. Хăш енелле пăхсан та, пĕр май шевле выляççĕ, ăçта пăхнă, вăл тĕлте кĕнекесем вулаççĕ. Сам. 55. Тарăн улăх тĕпĕпе çутă шевле шăвăнать. || Призрак. Ст. Чек. Эп шевле куртăм. Я видел призрак (привидение).
яз. имя. Рысайк. || В. Олг. Шеремет — осалăн акăшĕ. || Нарицательно —жалкий, бедный, бедненький, достойный сожалення, бедняжка. Стюх. Шеремет, бедняга, горемыка. Сред. Юм. Шеремет, начар çынна хĕрхенсе калакан сăмах. СПВВ. ИА. Çынна хĕрхеннĕ чух шеремет теççĕ. СПВВ. ФВ. Шеремет = мĕскĕн. СПВВ. ФН. Шеремет — апăрша. Зап. ВНО. Эх, шеремет, шеремет! епле пурăнатăн-ха эсĕ? Ib. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса ятăн-çке! Пшкрт. Эй, шеремет, чут вилесрен порăнат. Тюрл. Э, шеремет, асапланать, шеремет! Аттик. Халĕ вăл, шеремет, тен леш тĕнчере çын çăмне çыпçаймасть пулĕ, ни кунта пĕччен çӳрет пулĕ. Пумелкке туса ăна ырă вилĕсем хушшине кӳртер, тет. Изванк. Çынсем çул хĕррипе иртсе кайнă чух кураççĕ те (т. е. видят колдовством испорченный хлеб); эй, ку çынна, шеремете, пĕтерсе хунăç, теççĕ. (Из сказки). || Кан. Чĕлхисем çĕтрĕç вĕт шеремет пуçлăхĕсен! Пир. ял. Çӳрерĕç шеремет лавçисем вăрман тăрăх пилĕк таран юр ăшшĕн ашса. Елкер. Шеремет пуçсем пĕтнĕ ахалех. И. Тукт. Ав çав сăлтавпала пăшал лушипе пуçне çапса ватнă шеремете. || Употребляется в качестве вводного слова. Пазух. 109. Уй варринчи ватă çăки, апи тесе чĕнтĕм те, килех, ывăлăм, ай, темерĕ; ай, шеремет, яш ĕмĕр! N. Эх, шеремет, яш ĕмĕрĕ! Кăна пĕлнĕ полсан, çут çанталăк та корас мар-мĕн. Якейк. Ан, шеремет, яш ĕмĕр, çитнĕ çитмен иртсе кар. Зап. ВНО. Ох, шеремет, яш ĕмĕр, иртсе кайрĕ-мĕн тăвас! Сĕт-к. Ай, шеремет, ĕмĕрĕ карĕ. В. Олг. Эх, шеремет, она та исе килмерĕн-ĕç! Ib. Эх, шеремет, она та исе каймарăн-ĕç! НР. Пĕлтĕр хуçнă çăпатине, тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Тата мана кахал тиç, тор-тор! Ма шотласа калаç-ши, шеремет. Лапоть, начатый в прошлом году, в этом году доплел я. А еще меня называют лентяем! За что же так называют? N. Эх, шеремет. Хĕр тантăшсен! Лепле порнатăр-ши, пĕре корасчĕ. || N. Шеремет ачи. Ала 93. Ку мĕскĕн ача, шеремет, ăна-кăна нимĕн те пĕлмен, ашшĕ мĕн каланă, çапла тунă. N. Ай, шеремет этем ĕ! Хорачка. Е, çыньă та лайăх, шеремет: ĕçтерчĕ, çитерчĕ. Орау. Эй, шеремет çынни, мĕн хурлăх курать çав ĕç вăхăтĕнче! (как мучается). Пшкрт. Эй, шеремет çынĕ (хвалят). Ib. Эй шеремет порнăçĕ! Вот хорошая жизнь! Ир. сывл. 35. Илемлĕрен илемлĕ шереметĕн сăввисем. Кан. Ашшĕ, шеремечĕ, темĕн чухлĕ вăйлă усламăç пулсан та, Сĕнтĕрвăрринчех тăрса юлчĕ.
семья (имеется в виду детвора). Сред. Юм. Хăйсĕн шеренкипе шакăлтатса лараççĕ, разговаривают со своими малыми детьми. СПВВ. ИФ. Вăл хăй шеренкипе пурнать, теççĕ. Пуринчен ытла ачи-пăчи çитĕнмениине çапла калаççĕ. Хăй çемйипе пурнать, тени пулать. Чухрах çынна çапла калаççĕ. Ib. Начартарах çынна: хăй шеренкипе шакăлтатса пурăнать, теççĕ. Сред. Юм. Харпăр хăй шеренкипе вăрçсан та пĕрлех порнаççĕ (с родственниками).
кисть, кисточка (бумажная, шелковая) на поясах, платьях и пр. Зап. ВНО. Шерепе, кисточка из ремня, ниток, бисера и пр. Ib. Ярапа вĕçне тăвакан япалана шерепе теççĕ. Сар шерепи пулать. Хĕрсем çула тĕр пăвнă (тăвнă?) чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? тет. Тепри калать: халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен, тет. Якейк. Шерепе ахаль шăрçаран, ылтăм шăрçаран тăваççĕ. Шерепен пыçăххи çине çакаç те пилĕке çыхаççĕ. Ib. Шерепея хĕрсем пилĕке çыхаççĕ. Пшкрт. Пилĕкçи вĕçне шерепе ереччĕ (иначе: моркко). Зап. ВНО. Шерепе = мурка, мăрка. N. Шерепе бывает и без „шăрçа“. Якейк. Шерепейĕн вĕçĕ ачи ялавсем. Ib. Шерепе тăрри ман пĕтнĕ-ха, çĕнĕрен тумалла. Алик. Шăши тухрĕ, тит те: аки, аки, шерепине мана пар, ху тăра сакайне кĕрсе вырт, терĕ, тет. Шумш. Пирĕн котлăх — котлăх пак, ыр çын арăм шерепи пек. Ст. Чек. Шерепе, мăй çыххи. Чутеево. Шерепе — носят девушки, кисть из бус, прикрепляется к косе. Ильмово. Чупрăм — автăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. В. Тим. Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепе; пухрăм-пухрăм — пĕтмерĕ, çипе тиртĕм — çитмерĕ. N. Чопрăм-антăм çырмана, йохрĕ-тохрĕ шерепи, ытти шăрçи порте пор, ылтăн шăрçи анчах çок. (Хĕр йĕри). Синьял. Чупрăм-антăм çырмана, шерепе шăрçа юхса тухрĕ (бусы на „шерепе“). Алших. Чупрăм-антăм шыв хĕрне, çич шерепем татăлчĕ. || Сред. Юм. Котлăх шерепи, кисти привешиваемые к шлее. Пазух. 47. Саккăрпала явнă, ай, чĕн кутлăх, унăн шереписем сар ука. Шурăм-п. Тата шаларах пӳлĕм алăкĕсем çине кăвакрах чаршавсем çакнă. Вăл чаршавсенчен кутлăх шерепи пек шерепесем çака-çака янă. || Кисточки у овса, стручок (гороха) и т. под. Собр. Сĕлĕ шерепи тухни. С. Дув. Сĕлĕ те пăри шерепи, тăкăнать-çке шерепи. ЧП. Сĕлĕпе пăри ярапи, тăкăнат-тăр шерепи. Шурăм-п. Шĕшкĕ шерепи вăрăм пулсан, сĕлĕ аван пулать. || УЯ. Тек тăкăнмĕ каç-ирĕн куççулĕн шерепи.
жестянка. СТИК. Шеçчанккăпа панук вырăнне ашăксене переççĕ. Вăл лаптак тимĕр татăкĕ, е тимĕрçĕре лаптак тимĕре татсан юлакан татăк, е чукун катăкĕ.
(шыв), вода. НР. Атăл шывне ăсмашкăн çутă витре кирлĕ мар. Чтобы зачерпнуть волжскую воду, светлого ведра не нужно. Хурамал. Шыва ярсан, кĕмĕл ирĕлмĕ. Если пустить в воду серебро, не растворится. Ib. Шанкарчă чĕппи шыв ĕçнĕ чух хура пуллăн мĕн ĕç пур. Когда молодой скворец пьет воду, какое до этого дело рыбе? Шурăм-п. Урапа çине шыв пички лартса чуптарать. О сохр. здор. 68. Шыв тĕрлĕ пулать вăл. Ib. 71. Шыва таса тăратас пулсассăн, унта тислĕк, çӳпĕ-çапă, вилĕсем такасран чарас пулать. Ib. 69. Шывран тислĕк шăрши, кӳкĕрт шăрши, çĕрнĕ шăршă кĕрет пулсан, вăл шыв аван мар пулать. Чутеево. Шыв чечеке ларнă. Орау. Шывне виçĕ хутчен те улаштарса чӳхерĕм-çке, çапах та тасалман. Альш. Шыв çинче пĕлĕт курăнат (отражение неба). ГФФ. Калтăр-кăлтăр кăвакарчăнне, кăвакарчăнне, вăл шыв çине лармасăр, лармасăр, эпĕр çона çинчен анас çок. Пока голубь-воркун не сядет на воду, мы с саней не слезем. Трхбл. Чей куркинчи шыв çине виçĕ кашăк эрек ятăм. N. Пилĕк таран шыв çине пултăмăр. N. Пура çине шыв каять. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водой. Капк. Юр ирĕлнипе кӳлленчĕк пулнă. Кĕрсе кайсан калушна шыв илĕ. А.-п. й. 74. Вершник çине улăхма тăрсанах, Ваçлей такăнчĕ-ӳкрĕ те, салатне веçех шыва тăкса ячĕ. Когда он ступил на плотину, споткнулся и упал. Пуловка с солодом покатилась в воду. Ib. 74. Ваçлей нимĕн тума аптранипе пĕр патак илчĕ те шыва пăтратма пуçларĕ. Василий не знал, что ему делать. Затем взял палку и стал помешивать воду с солодом. Ib. 74. Аха, шыв сăра пекех пулчĕ иккен-ха. Ого, вода густеет, как пиво. Сред. Юм. Шывва чăм, нырни в воду. Ib. Шыв ĕçе-тăркача ман паян саççим хырăм кӳпсе кайрĕ. Орау. Ĕçес килсех ĕçетни эс вăл шыва? Сред. Юм. Шывву полин ĕç ху çав таса марскере. Орау. Шыва выç-варла ĕçсен, чĕрене çиять. ТХКА 108. Шыв ĕçсен, йысна шыв хĕрне чăркуçланса ларчĕ те, курăк татса илсе: эпĕр ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ, тесе, шыва пĕр курăк пăрахрĕ. Альш. Шыв уланă — çын шыва кайса вилессе, çын чĕрене илессе. ГТТ. Шыв чакнă, шыв ӳснĕ, шыв тапраннă, теççĕ. КВИ. Пирĕн çырман шывĕ чакнă. Орау. Çул айяккисене шыв туха пуçланă. Ib. Çул аяккисенче шыв кӳленсе тăра пуçларĕ. N. Иртнĕ çул çуркунне Атăла шыв питĕ тулчĕ. Хурамал. Кăçал çурхи шыв пит шеп юхрĕ. ГФФ. Çорхи те шывпа йохса та кайнă полсассăн... Кабы я уплыл с вешней водой. Хурамал. Сиксе-сиксе шыв юхсан, çыранĕсем епле тусет-ши? Когда волнуясь течет вода, как это только выносят ее берега! Тайба-Т. Шыв çисе пынипе çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айне пулнă. Когда берег от размывания водой обрушился, то столб очутился под водой. Абыз. Сарай айăнь шыв юхать. Под сараем протекает вода. Ст. Чек. Шывĕ юха пырат, пăрĕ шăна пырат. (Пир тĕртни). N. Шыв пит вăйлă карĕ. N. Çуркунне шыв кайсан... Красн. Горка. Пĕчикçĕ ачасем тимĕр кĕреçемпеле шывсене (воду в разных местах) пĕвесе çӳреççĕ. N. Шыв иртсен... Альш. Этремел хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Шыв, иртсе кайсан, унта питĕ аван курăк персе тухать. N. Кайран, шывсем юхса пĕтсен, пĕтĕм уйсам, çарансем, вăрмансам симĕсленме пуçлаççĕ. Ау 389°. Шыв ӳкмесĕр çырне ан хыпала. N. Шыв йăрлатса юхать, тонкою струей. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. Юрк. Анатра арман авăрат, шыв сассипе чулĕ çаврăнат. Собр. Çын вилли вăл пит шывшăн çунать (жаждет), тет. Ала 14°. Тепĕр кайăкĕ калать: эпĕ те çавă патша çинчех шывсăр типĕтсе усратăп, тет. Кн. для чт. I, 15. Шывсем типнипе çынсем шывсăр виле пуçланă. Букв. 1886. Вара шыв шыран. Юрк. Ирĕксĕр çын пуссине шывшăн çӳрес пулат. Макка 30°. Арма (= арăма) шыва кăларнă. Жену за водой послал. Артюшк. Çав шыв хĕррине пĕр хĕр шыв илме аннă. N. Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Хурамал. Çинче пилĕк йилене тăхăнсассăн, кĕвентелесе шыва каяс çук. Если надевешь бешмет с тонкою талией, то не пойдешь с коромыслом за водой. Ромс. 29. Амăшĕ шыв патне тухса кайнă. Ib. Шыв панчен килсен, люшкисене йăпăр-япăр уçса пăрахнă. Кан. Икĕ хĕрарăм тĕл пулчĕç. Пĕри шыв кӳме каять, тепĕри шыв кӳрсе тавăрăнать. Н. Седяк. Кĕлетрен тухсан, çĕнĕ çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ (за водой). Ала 67. Тата çĕнĕ çыннăн упăшки хапха умне тухса тăрать шывран таврăннă çĕре. N. Шывран килтĕм. Ходил за водой. Изамб. Т. Лаша урине шыв ансан, лашана шывра тăратаççĕ. Сред. Юм. Лаша ôрине шыв аннă (опоили). Ib. Лашава шыв антарнă (опоили). Ib. Лашана шыв лектернĕ (опоили). Ау 8°. Лаша калать: çĕртен каяр-и, çӳлтен каяр-и, шывран каяс-и, тесе каларĕ, тет. Трхбл. Ку чечексене шыва лартас пулать. Ib. Чечексем шывра пĕр эрне ларса та шанман. Орау. Пирĕн сӳс-кантăр шыврах выртать-ха кăçал халчченех. Кан. Ытла та ӳсĕмсĕр ĕç вĕт вăл: кантăр пусине тат, типĕтсе çап, шыва хут. Янш.-Норв. Çын шывра ишнĕ чухне аллисемпе яра-яра ишет (перебирает). N. Вакран шыва янă. N. Утăсем, пĕтĕм тырă пулă — пурте шыв айне юлса çĕрсе пĕтнĕ. N. Кимĕ туса шыва янă (пустили в воду). Зап. ВНО. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан курăнмĕ. (çу). Ib. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан çĕрмĕ. (Кăмрăк). Т. Григорьева. Шывăн турат çук, вутăн алли çук, теççĕ. N. Шывран таса пулма çӳретĕн. Нюш-к. Шыва хирĕç çил вĕрсен, çăмăр пулать, теççĕ. С. Тим. Шур Атăлта пулă ишет-çке, çунаттине шыва хумасăр. N. Эпĕ çитнĕ çĕре теплушкана (помещение для сторожей при пожарной машине) шыв тунă: шăпăр-шапăр тăвать (течение струи) шалта çĕр урайĕнче. Орау. Тăнсам! пĕтĕм пӳрте шыва янă! Болваны! всю избу залили водой (дети). N. Нассус пырши шăтсан, шăтăкран шыв шаркаса чуптарат. Кĕпçене çĕре пăрахсассăн, шыв шарлатса чупат. Сред. Юм. Пĕчик çӳхе чôла шыв çинелле вирлĕ аялтан утса ярсан, çав чôл чалт! чалт! тутарса шыв ĕçсе каять. КС. Шывпа пĕрĕхтереççĕ (прыскание). Никитин. Хурсем каçпа ларакан вырăна тараса чакалас пулать; унта шыв час тухать. Хурсем шыв пур вырăна анчах çĕр каçма лараççĕ. || СТИК. Айлăм çĕрти купăстана шыв сапма юрамаст — шыва ларат. Купаста шыва ларсан, вăл начарланса юлат. Шыва ларнă çаранти курăк та сайраланса юлат. Магн. М. 59. Шыва лар. || Альш. Сăмаха шыв пек юхтарат. Ст. Яха-к. Çак кĕлле ăстарик шыв епле юхать (плавно), çавăн пек пĕр такăнмасăр хăвăрт каласа тухать. ТХКА 13. Пирĕн Ваçук кĕнекесене шыв пек юхтарса вулать, картинсем тума вĕренсе кайнă. N. Утни-юртни сисĕнмест, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Чăв. й. пур. 10°. Çапла тусан вара лашисем шыв пек кайнă. Сред. Юм. Посса кайса пăхса çӳрерĕм те эп, ôрпасĕм шыв пик йôхса лараççĕ вит (хороший урожай). Альш. Ачанăн варвиттне кайнă, шыв пек юхтарат. || N. Ăна пĕр кашăк шывпа ĕçсе ярăн (говорят про красивую девицу). || Кан. Пĕр 10 пин тенкĕ шывпа юхрĕ. Шурăм-п. Çулла хăйă хăшĕ пĕртте çутмаççĕ: укçана шыва пăрахмастпăр, теççĕ. Ib. Вĕсем ĕмĕрне те хăйсен юлташне шыва пăрахса хăварас çук (не оставляют без помощи). Орау. Çын хăйне хăй шыва пăрахмасть (не топит сам себя). Капк. Хамăр хурăнташа шыва ярас çук вĕт, терĕм (не выдам, не предам). || Букв. 1908. Маруçăн улма çиесси килнипе çăварĕнчен шыв килнĕ. Сред. Юм. Çинине корсан, çăвартан шыв килет. || Чăв. й. пур. 5. Хăйĕн сăмсинчен тапак туртнипе сап-сарă шыв юхса çӳрет. || Буин. Шывпа пĕрлех килчĕ. Ребенок вышел из утробы матери вместе с водами. N. Малтан шыв кайрĕ (перед родами), ача типпе юлчĕ. Ача умĕ килчĕ, ачи çуралчĕ. || Сок. Шурăм-п. Карта патĕнче хурăнсем те пур. Çуркунне вĕсен шывне ĕçме юрать. || Сыворотка. Изамб. Т. || Пот. Альш. Икĕех те шурă та халь ут юртат, тилкеписем тăрăх та шыв юхат. Ала 63°. И, хир-хир урлă килтĕмĕр, çĕлен пек ута шыв турăмăр. N. Лашисем пĕтĕмпе шыва ӳкеççĕ, ачисем çапах çӳреççĕ. Мусир. Хура шатра Иваншăн хура шыва ӳкрĕмĕр (сильно вспотели). N. Тарласа шыва ӳкнĕ. || Слезы. Альш. Çакăях та тăвансем асма (= асăма) килсен, икĕ хура куçăмран шыв юхат. Собр. Куçран куçа пăхсассăн, икĕ куçран шыв килет. || Дождь. N. Шăнкăр-шăнкăр шыв çăват, чӳрече витĕр курăнать. (Хĕр йĕри). || Река. ГФФ. Кăвакал ишет шыв тăрăх. Утка плывет по реке. Хурамал. Хурĕ каланă: „Ну эпĕ çурт лартап-и? Эпĕ аслă шывра та хĕл каçăп“,— тенĕ. Ib. Аслă шыва кĕтĕм ăшăк тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур тесе; ĕнчĕ куçлă çĕрĕ шыв çути, эпир атте-аннен куç çути. Вошел я в большую реку, думал, что мелко, думаль что есть там перстень с жемчужным камешком. Перстень с жемчужным камешком — свет реки, и мы у отца и матери — свет очей. ЧП. Пирĕн пӳрт аяккипе мăн шыв юхат. Тораево. Ĕçтерсе ӳсĕртсе пичĕкешне хупса икĕ пуçне питĕрсе мăн шыва кайса ячĕç, тет. Янорс. Вара эпир Атăл хĕрне çитрĕмĕр, кунта эп Атăл шывне куртăм. Хурамал. Ăлăхрăмах çӳлĕ тусем çине, антăм-ĕçке Самар шывĕ çине. Поднялся я на высокие горы и спустился на реку Самарку. Альш. Самар шывĕ юхат вирелле, сар хăмăшсем тайлаççĕ шывалла. Эпир çур. çĕршыв. 24. Шăматран иртсессĕн çул Вылă шывĕ урлă каçать те, уй тӳпинелле каять. Сюгал-Яуш. Пĕр çын шывра луткăпа пулă тытса çӳрет, тет. N. Вăл шыва пĕрте шăнма памаççĕ, мĕншĕн тесен вăл кермансене килме питĕ чарса тăрать, вăл шыва пĕрмаях тупăпа персе ватса тăраççĕ. Çулла çав шыв патне çитеччен пĕрмаях çĕмĕрсе килчĕ. Баран. 119. Çăва тухсан, пысăк шывсемех ăшăкланса юлаççĕ. С. Айб. Шыв урлă каçаракан сан патна пырса шыв урлă каçарнăшăн санăн аллуна ыйтĕ. Альш. Пилĕк пĕрчĕ хăмăшпа çул килтĕм, виçĕ пĕрчĕ хăмăшпа шыв каçрăм, каçсан та урам йĕпенет, каçмасан тăванăм ӳпкелет. N. Хура шывсем юхат вирелле. || Назв. божества. N. Вăл мĕн калать хăй патне пыракансене: эсĕ çава çырмари шывпа питне çунă та, çанти шыв тытнă, тет. Бгтр. Кĕрĕк ăçта çул çинче шыв ĕçсессĕн, çав шыв ан тыттăр, тесе: эпĕ ĕçмен, пĕр вырăспа пĕр майра ĕçнĕ, тесе, шыв çине кирек мĕн сапса хăварнă. N. Тата шыва çав хурантанах чӳклеççĕ. С. Алг. Шыва мимĕр (толокно).
сходить за водой. Хурамал. Шыва кайнă, пошел за водой. Ачач 12. Пĕр çĕклем шыва кайса килчĕ. N. Пĕре çак кĕçнине шыва кайма хушаççĕ, тет. Т. VI, 4. Шыва кайнă йĕркепе кĕл тумалли. || Упасть в воду. Хурамал. Шыва кайнă, упал в воду. СЧЧ. Вăл пулла çӳренĕ чухне (когда ловил рыбу) кĕркунне шыва кайса шăнса чирлерĕ. || Утонуть. N. Пĕри Атăл çинче шыва кайнă (утонул). N. Арман пĕвине шыва кайса (путса) вилнĕ. ЧС. Манăн юлташ шыва кайса вилни. Янш.-Норв. Шыва кайса вилнĕ çын, утопленник. || Заливаться водой, затопляться водой. КС. Вăл улăхсам çулсерен шыва каяççĕ, заливаются водой. Хурамал. Тырă шыва кайнă. Хлеб затопило водой. Альш. Кив-Çуртпа Лачака хутлăхĕ çуркунне пĕтĕмпе шыва каят. Ib. Çуркунне Сĕве тапипе Елшел çурри пĕтĕмпе шыва каят.
купаться. Ст. Чек. Эс шыва кĕме карăн-а? Ты ходил купаться? N. Енĕше шыва кĕме карăм. N. Шыва кĕме кӳлле айта! N. Атăл хĕрне шыва кĕме карăмăр. N. Шыва кĕнĕ чухне эпĕ малтан ăшăкрах çĕрте кĕтĕм. Орау. Шыва кĕреттĕм те кашни кунах, халь шыва кĕмелли кĕперне шыв юхтарса кайнă. Ib. Халь шыва кĕрекен те пулĕ. Вероятно, сейчас некоторые еще и купаются (осенью, напр.). НИП. Манăн Пăлакаппа (= Пăлаки аппа) ватăличченех мунча кĕнĕ чухне вакă хĕрне анса Сивĕ шывпа шыва керетчĕ; вакран шыв илет те, пуçĕ çинчен ярат. N. Хурсĕм юр çинче шыва кĕнĕ пек тусан, ăшăтать. Чув. пр. о пог. 234. Кăвакал шыва кĕрсен, сивĕтет. Если утка купается,— к холоду. Болезни. Арăмсем калаççĕ: шыва мĕншĕн тиркес; вăл хăй те талăкра çичĕ хут шыва кĕрет, теççĕ. || Окачиваться. Аттик. Мунча пулсан, милĕке çав вĕретнĕ шыв çине чике-чике çапăнаççĕ. Тата вăл шывпа шыва та кĕреççĕ. Изамб. Т. Пĕр икшер-виçшер çапăнсан сивĕ шывпа шывва кĕрсе тухаççĕ те, пăлтăрта сиввĕ çĕрте тумланаççĕ. СЧУШ. Тĕлĕкре таса шушпе шыва кĕрсен, тасамар çын сывалать, тет. Сред. Юм. Шывва кĕрсе тохни пик полтăм. Говорят, если очень вспотел. || Креститься.
действуюшее лицо в игре „шыв упилле“. Шыв упилле, назв. игры. Николаев. (Ставр.). Ку вăйя пĕр тарăнах мар шăтăк панче выляççĕ. Ушкăнтан пĕр çынна суйласа илеççĕ те, ăна шăтăка яраççĕ. Вăл шыв упи пулать. Ыттисем шăтăк тавра шăтăкне кĕрсе чупса тухса çӳреççĕ. Шăтăкри çын тытасшăн çӳрет. Вăл шăтăкран тухмасăр пĕрне тытсан хăй тухать, лешĕ ун вырăнне юлать.
шыв кăпăк, кварц. Городище Б. Сред. Юм. Шыв кăпĕкĕ вăл — шура чул, алла кассан хырса сапаççĕ. Янтик. Шыв кăпăк тесе качи-мăчи майлă чулах калаççĕ; анчах у качи-мăчирен шурăрах та çемçерех пулат. Ăна т кассан хырса сапаççĕ. Ст. Чек. Шыв кăпăкĕ — вещество вроде мела, лечат порезы. || Гипс (а не песчаник). Тряпино (Стерлит.).
находящийся в воде. То же, что шыв шуйтанĕ, водяной. Альш. Шыври шыва туртса илет, çын шыва кайсан. Шыврисем çакăнаççĕ ăна шыва кĕнĕ чухне, çавăнпа йывăррăн туйăнса, йывăрланса шыва каят çын, теççĕ. М. Сунчел. Чăвашсем чирлесен-тусан: шыв шуйтанĕ тытрĕ, тесе, час-часах шыврине чӳклеççĕ. Шыврине пăтăпа чӳклемеççĕ, вăл çемçе çимене юратат, тет, çавăнпа ăна мимĕрпе чӳклеççĕ. Мимĕр пĕçерсен кĕлетки туса хураççĕ те, хуранĕпех вак кутне илсе кайса, ак çапла чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле, çырлах, асăнатпăр, витĕнетпĕр. Çак картлă-картлă пашалува паратпăр. Эсĕ курайман кукăр-макăр хурăн вуттипе пĕçернĕ мимĕре паратпăр. Усалли шыв тĕпĕнче вырттăр, ырлăхĕ çак пирĕн чирлĕ çынна çиттĕр“, теççĕ те, мимĕре, пашалăва, чустаран тунă шуйтана шыва ярат та, тӳрех киле чупса таврăнат. Киле таврансан хĕрт-сурта та мимĕр параççĕ. Собр. Шыва кĕнĕ чух талашса кĕрсессĕн, шыври туртса кĕртсе вĕлерет, теççĕ. Ib. Шыва кайса вилнĕ çынсенчен шыври пулать, теççĕ. N. Шыври вăл пит усал теççĕ, вăл çынсене пит хăратать, теççĕ, вăл особенно çынсене каçма çинче курăнать, теççĕ. М. Яуши. Атăлтан шыврисем виççĕн туххăрçĕ, тет те, çак луткă тăрне хăпарса ларчĕçĕ, тет те, шыври асли калать, тет, кĕçĕннисене. N. Хай шыври çитрĕ, тет. Собр. Пӳртре — хĕрт-сурт, шывра-шыври, вăрманта — арçури пур, теççĕ. Сюгал-Яуш. Кайран шывран шыври тухрĕ, тет те, çынна калать, тет: ан хуйхăр, сана хаклă йышши чула илсе тухса ларăп, терĕ, тет. || Бранное слово. Альш. Шыврипе хутăш! теççĕ çынна. Усалтараххине: тип çĕрти пек, теççĕ. Ст. Чек. Ваççинкка арăмĕ унта шыври пек.
шыв туллăхĕ, шыв толлăхĕ, половодье. НИП. Шыв тулăхра. Пролей-Каша. Шыв толлахĕнче, в половодье. Альш. Шыв туллăхĕнче вăл кӳлĕсем тăрĕх Сĕве таппи ял варрине кĕрет те, уччилни çумĕнче тахçанччен шыв типмесĕр тăрат.
назв. птицы, кулик, черныш. Мыслец. Шыв чăххи (scr. чихи), кулик. Альш. Шыв чăххи, водяная курочка. Ib. Шыв чăххи — вăл тĕм-хура; сăмси те, урисем те, пĕтĕмпе хура. Анчах унăн чĕрнисем хушшинче кăвакалсеннĕ пекки карăнса тăраканни çук. Пур та, аранçĕ-кăна: пурнисем çумĕнче кăртлă-кăртлă усăнса тăрат. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес, вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. Вĕçсен те, час вĕçсе каяймас вăл: малтан шыв çумĕнчен темĕнччен лăппăл-лаппăл... Кайсар. Шыв чăххи ури сивĕ тытнине чарат. || Назв. насекомого (ходит быстро поверх воды, делает отрывистые скользящие движення, вроде жука, желтоват). Нюш-к.
назв. травы. П. И. Орл. и Д. С. Серг. № 40. Шыв хаяр ути. Вăл курăка выльăхсем сымарлансан выльăхсене çитарма юрат.
общее назв. воды. Атай, Ходар. Турх. Шăнтакан хĕлле иртрĕ-çке, ăшăпа шыв-шур чĕрĕлет. Баран. 116. Кăвакал та, шывра-шурта пурăнакан ытти кайăксем те çыншăн пит усăллă. || Вообще естественные Водовместилища. КС. N. Пурне те çаксене вăл пĕр çĕрĕпе, вăрманĕпе, шыв-шурĕпе ĕмĕрлĕхе панă. || Распутица, половодье. Изамб. Т. Мункун шыв-шурта килет (в распутицу). Нюш-к. Шыв-шур вăхăтĕнче çул çӳреме ан тух (в половодье). Сред. Юм. Çуркунне шыв-шорта ниçта та тохмастăн, лаша путса ларасран хăруш.
(шывак), водянистый (о картофеле). Городище Б. Шывак çăрăмми, водянистый картофель. Противоположное понятие — кĕрпеклĕ. Ст. Чек. Çĕрулми шывак. Орау. Кăçал хăяр шывак. Ib. Шывак тутлă, с водянистым привкусом (напр., молоко с водой). Сред. Юм. Çамрăк паранк шывак полать (без вкуса). Ib. Яшка сахал вĕренĕ полас, пит шывак. Собр. Серти-серти сап-сарă, анчах яшки шывакрах. Тайба-Т. Улăх серти сар серте, анчах яшки шывакрах. || К.-Кушки. Вăл ача шывакрах. Тот парень худощав, бледен (жидковат).
край крыши. Тайба-Т. Шывăшлăх тăрăх шыв юхат, алă çума юрамаст. Н. Изамб. Шывăшлăх тăрăх шыв анать, ешке пĕçерме юрамасть. СПВВ. ИА. Чĕренче çиллĕ пӳрт çине шывăшлăх хураççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине витнĕ чухне пӳрт хĕрне хăвăл пĕрене хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Ст. Чек. Хуралтă тăрринче хĕрринчи каштана шывăшлăх кашти теççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине урлă пысăк йывăç хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Толст. 121. Унтан вăл шапасене пăхăр çекĕлсемпе çурт витти çумне, тимĕр шывăшлăх айне çака-çака хунă (подвесил их медными крючками к крыше под железный желоб).
столбы, которые ставятся по краям шыльăк. НАК. Туй-шыльăк ыран тенĕ чух пур вак-тĕвек çимĕçсене пĕçерсе хатĕрлесе хураççĕ, кĕçĕн кĕрӳпе вый-килли шыльăк кӳртес вырăнпа туй ӳкерес вырăна шыльăк юписем лартса хураççĕ. Вăл шыльăк юписене кирек хăçан та çăканăн малалла пăхса ларакан турата касса лартаççĕ.
городьба вокруг „шыльăк“. НАК. Кĕрӳ (по приезде в дом невесты) шыльăк карти патне пырса тăрать те (подъезжает), хĕр ашшĕ вăл (т. е. жених) анас çĕре кĕççе сарса пĕр тенкĕ укçа пăрахать.
попуд. ф. от шынла. N. Куса-трана шынлаттарнă. Пазух. 8. Шынлаттарнă урапа сакуннеччен (до заговенья) анчах вăл.
(шыра), искать, разыскивать. КВИ. Мĕн инçе ют çĕрте вăл шырать? Что ищет он в стране далекой? Ib. Анчах парăс телей шырамасть, телейрен те тарса вăл каймасть! Увы, он счастия не ищет и не от счастия бежит! ТХКА 73. Пур çĕре те шыраса пĕтертем, ниçта та çук. ГФФ. Çак çи яла килтĕмĕр юратнă çынсене шыраса. Мы приехали в эту деревню, отыскивая любимых людей. НР. Сăр-Сăр тăрăх хам карăм та, сăртри çырла шыраса. По Суре реке я ходил, искал ягоды на пригорке. ГФФ. Карăм шырама сĕм вăрмана. Пошел в дремучий лес искать (песню). Ib. Кăвакал ишет шыв тăрăх, çут поллине шыраса. Утка плывет по реке, отыскивая светлую рыбку. Букв. 1900. Çăкăр хырăма шырамасть. N. Айта халĕ вăрмана мачча кашти шырама. А.-п. й. 14. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăй валли тус шырама шут тытнă. Ib. 16. Яла сурăх шырама, тет кашкăрĕ. Регули 1471. Эп шырарăм — топрăм. Ib. 1472. Эп шыраса топимарăм, шырарăм (шырарăм та), топимарăм. Ib. 818. Эп топимарăм мĕн шыранине. Сред. Юм. Çăварти чĕлĕме виç сехет шыранă, айĕнчи лашине виç талăк шыранă, тет. (Послов.). Бел. Гора. Вырăн пур та, мăшăр (супруга) çук; мăшăр шыра (так!) килтĕмĕр. Сятра. Ăста каян, тăлăк арăм? тет.— Опăшка шыраса каятăп, тет. N. Эс она шыраса топса ил (разыщи и возьми). Кама 56. Акă пăшалне ӳкерсе хăварнă. Хăйне тупаймарăм. Çырма тăрăх тарнă, теççĕ. Çĕр тĕттĕм, анкартисене, улăмсем айне шырас пулать. ЧС. Вара ăстарастапа сутниксем халăх пухса, ăна пур çĕрте те шыраса пĕтернĕ, анчах ниçтан та тупайман. N. Çак ĕçе епле пулнине Зайцев ятлă пысăк ĕçсене шыракан следователь тĕпчет. НР. Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чон савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидела его сидящим рядом с русой девушкой. || Искать в смысле „иска“. Юрк. Эсĕ кунта мĕн шыратăн? — Мĕн шырасси-мĕнĕ, эпĕ прикăвăрсăр уйăрăлнă. Прикăвăрсăр уйăрăлнисем халĕ, çĕнĕ саккунпа, уйăрăлманпа пĕрех, тет.— Эсĕ çавна шанса тата шыратна-ха? — Вара, тет. || Взыскивать (с кого). Кратк. расск. 20. Эсĕ, атте илсе килмесессĕн, хамран шыра ăна, эпĕ хам çине шантарса илсе каятăп ĕнтĕ. N. Укçине каялла шырăр. Кан. Кивçен панă вăрлăхсене шыраса илесси. Пирĕн ял. Выçлăх çулта Унтри Тимуххине кил вырăнĕсем улăштарнине халь каялла шырама çук. N. Если эсĕ илеймесен те, килтен шыраса илмелле яратăп.
(шырлан), крутой берег, обрыв. СПВВ. БМ. Шырлан = шăйăрлан, яр, кручь. Туперккулёс. 29. Çулла ачасем вылляса чăнкă шырлан урлă пĕр хăма тăрăх каçаççĕ. Нюш-к. Вăл мана пĕр шырлан хĕрне кăтартрĕ. ЧП. Шырлан хĕррипе кай. N. Тата çав мăн çырмари шырлан хĕррипе йăмра лартса тухнă. Ир. сывл. 27. Илсе каять юхтарса (снег) таçти çыран-шырлана. N. Тройккă качака кӳлейсе шырланалла турттарас. N. Шырлансенче сар чечексем тухаççĕ. || Промоина. Абыз. Шырлан = сакăлта. Пшкрт. Шу шырлан туса кайса. Сред. Юм. Çĕрхи шыв анасĕм çинчен веç пĕтĕмпе шырлансĕм туса çôрса пĕтериĕ. || Питушк. Шырлан, канава в один аршни глубины. || Кладбище. Яровой-к. См. Магн. М. 228.
то же, что шыçмак. Тораево. Шăкăлти, мĕкĕлти, шысмак. Вăл мĕн? (Лаша пăхĕ).
вопросительная частица, выражающая колебание говорящего, иногда соответствует русской частице „ли“. N. Хăçан ку вăрçăн вĕçĕ полĕ-ши? N. Апаша хăçан çитсе корăп-ши? А.-п. й. 31. Ĕнер пĕр кашкăр тытса çинĕччĕ, паян тепрер упа тытса çисе пулмĕ-ши? — тет кăна хирĕç сурăх таки. Абыз. Атăл çинче алă лаша, çилкисем виттĕр çил вĕрет! Пирĕн çӳçсем пулмĕç-ши? Дик. леб 35. Тĕлĕкре пулчĕ-ши ку, е чăнахах-ши? N. Утсем ырхан, çулсем хура, юртаймĕ-ши çулсене пĕр тикĕс? Ай-хай ĕмĕрсем çамрăк ĕмĕр, иртеймĕ-ши ĕмĕрсем пĕр тикĕс. ЧП. Хура вăрман çинчи хура пĕлĕт юхаймĕ-ши вăрманăн хыçнелле? Эпирех те ĕлĕк выляни-кулни каяймĕ-ши ĕмĕрĕн тăршшĕне. А.-п. й. 61. Çав вăрмана кайса пăхам-ха, йăвăçсем мана ăшăтмĕç-ши? — тет пĕчĕк кайăк, вăрăммăн сывласа илсе. Образцы 68. Пĕтĕ-ши ку нуша манăн, пĕтмĕ-ши? Каймĕ-ши вăл ман ĕмĕре? N. Паранкă-ши? Это картофель что ли? N. Çийĕ пархат, пуçĕ калпак — пирĕн аппа мар-ши çав. А.-п. й. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? тет. Образцы 111. Хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? N. Ялан çамрăк ăспа çӳресен, ыра çын ачи-пăчи темĕç-ши? Ала 59°. Пилĕкри пиçиххисем салтăнмасть-ши, пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртмест-ши? (Солд. п.). Сала 347. Эпĕ ӳкмĕп-ши тесе хăра пуçларăм, мĕншĕн тесен эпĕ унччен чăнкă çĕртен ярăнман. N. Эсир мана пĕр-икĕ листа хут памăр-ши? Якейк. Эс мана Кăрмăша еçмĕн-ши? (не отвезешь-ли?). Ib. Эс мана Кăрмăша еçимăн-ши? А.-п. й. 37. Мана та алтса памăн-ши? — тет улатакка. Ib. 81. Пăрçа çĕрне сухаласа акмашкăн лаша памăн-ши? — тет. Ib. 73. Хуньăм, пире пĕрер пăт салат памăр-ши? — тет Ваçлей. Он говорит: „Тестюшка, не отпустишь ли нам для праздника пудовку солода? Ib. 57. Сăмса çине хăпарса ларса юрласа кăтартмăн-ши? тет тилли, тата ытларах йăпăлтатса. Ир. сывл. 21. Ах! Ăшшăн-ши, сиввĕн-ши? Альш. Кайсан-кайсан, темиçе çĕр çухрăмах кайсан-ши ĕнтĕ, сахалтарах кайсан-ши, Атăла юхса кĕрет, теççĕ. Шурăм-п. Хĕрне качча панă, тет, виççĕр алă çухрăма. Пĕр-ши çул-ши пурнать, тет, ик-ши çул-ши пурнать, тет, виççĕмĕшĕ çулĕнче курма каяс терĕ, тет. Орау. Пуçĕ (у него) чăнах та ыратать-ши? Но: пуçу (у тебя) чăнах та ыратать-и? СТИК. Час килет-ши ĕнтĕ? Ib. Унтан кайран кирек ăçта та кайма юрать-ши вара? Ib. Çавăнта карĕ-ши ман ачам, те унта мар? || Изамб. Т. Эпир те çапла ӳстернĕ-ши? N. Ужель и мы так растили? Ib. Вăл мана улталарĕ-ши? Неужели он меня обманул? || А.-п. й. Кĕрӳ нуши ăçта-ши? Кĕрӳ нуши ăçта ши?! тесе кăшкăрать. Где же нужда зятя? Где же нужда зятя? — кричит он. Ib. 109. Ман çак качакана ăçта ярас-ши? — тесе ыйтать хуçисенчен. Изамб. Т. Елчĕк çуннă иккен.— Миçе кил çуннă-ши (сколько же дворов сгорело)? Образцы 60. Пĕртте ырапа усала, ай, курмасассăн, епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем. Орау. Ах, тур-тур-тур, камах турĕ-ши капла? Пĕтерчĕ пурнăçа пĕтĕмпех! (Так говорила женщнна, когда горел их дом от поджога). Тим. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн сăвăр тирĕ епле ши? Ачаранпа туслă пурăнаканăн, унăн чĕлхи-çăварĕ епле-ши? N. Мĕн-ши ку? Мĕн тумалли-ши ку? Букв. 1900. Çула çырмари шыв ăшă, пусăри (тарасари, çăлри) сивĕ,— мĕншĕн-ши вăл? || Часто соединяется с частицей мĕн. Альш. Тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ-ши-мĕн ку чăвашсем те? Сред. Юм. Анне парса ячĕ-ши-мĕн кона ман валли? || Часто соединяется с частицей ха. Зап. ВНО. Миçе сехет ши-ха халь? Б. Илгыши. Хулхи каланă (лисице): эпĕ халĕ, йăтăсем карĕç-ши-ха тесе, итлесе выртатăп, тенĕ. Бес. чув. 13. Ку Микулай мĕн тума кун çинчен калаçать-ши-ха? Мĕн кирлĕ ăна?
сомнение; боязнь, страх. КС. Шик те тумасть вăл. Не боится нисколько. N. Шик, жуть (образн. выраж.). Собр. Çӳл ту çинче çуртăм пур, вуник вĕлле хуртăм пур, çилтен-тăвăлтан шикшĕм пур; йĕс сунтăхра чунăм пур, курайман тăшмантан шикшĕм (= шик+çĕм?) пур.
страшиться, бояться; опасаться, сомневаться. N. Шиклен = хăра. Ст. Чек. Мĕн шикленетĕн, ним шикĕ те çук унта! (Нечего бояться). Юрк. Тутар арăмĕ, хăй каçма хăраса, малтан чăваш арăмне каçма хушат: вăл ăнсăртран: эпĕ ун хыççăн каçмăп, тесе шухăшласа. Чăваш арăмĕ те, паллă, малтан хăй каçма шикленет. Сред. Юм. Эпĕ çĕрле мунча çумĕнчен иртсе кайма пит шикленеттĕм. Арçури. Чĕре шикленет, ăш вăркать, Ib. Çулĕ чипер пулинччĕ, чун шикленми пулинччĕ. Бес. чув. 10. Лăпкă, тĕттĕм пулнă, кăнтăрла пулнă пулсан та, чун шикленнĕ. Истор. Олег, шикленсе, вăл лашине пăхса усрама тарçисене панă, тет. Ст. Чек. Вăл хăй пӳртĕнче упăшки вилнĕренпе çывăрма шикленет (бонтся). Капк. Каçару ыйтатăп,— терĕ вăл, суйине кăларасран Хĕлип еннелле шикленерех пăхса. N. Шикленме шухăш çук. || Заподозрить. N. Манран шиклентĕр пуль.
понуд. ф. от шикленкеле; заставить сомневаться (опасаться). Çутт. 70. Ку сасăсем выçă кашкăра шиклентереççĕ. N. Шиклентерекен шухăшсем Петĕр чĕрине пăлхатса тăнă вăхăтра вăл пута пуçланă.
бесстрашный, безбоязненный; без страха, безбоязненно. Ст. Чек. Шиксĕр çын, безбоязненный. Ib. Пĕр шиксĕрех çавăнта выртать (не боясь). N. Пĕр шиксĕр (без страха). Н. Карм. Шиксĕр çӳрет = хăрамасăр çӳрет. Баран. 69. Вăл шевĕ пылчăк илет те, пĕр шиксĕр бомба çине пĕшкĕнсе, çунса тăракан чăпăка пылчăкпа хупласа сӳнтерет. Тăв. 42. Хĕрĕх çуллăха улпутран тара илнĕ çĕрне хăпартса сутса услам курса шиксĕр пурăнаççĕ. N. Шиксĕр пурнăç.
то же, что шилĕк. || Альш. Шилкĕ вăл туя чĕнекен, вăл юналăк çине йĕнерпе утланат та нухайкка тытса килĕсерен харпăр хай хурăнташне чĕнсе çӳрет.
(ши+мĕн), вопросительная частица, выражающая недоумение (в большинстве случаев ответа не ожидается). Орау. Ухмахрах-шим вăл ача (должно быть, глуповат что ли он), темĕскерле тăнтан (идиотски) пăхкалать, калаçни те латти çук. Ib. Кайрĕç-шим ĕнтĕ? Они, должно быть, уехали что ли? (Говорит как бы сам себе, ответ не ожидается). СТИК. Ку япалана çав мантарса хăварчĕ-шим? (Говорят с сомненяем, рассматривая кем-нибудь оставленный предмет). || СТИК. Чăн та кашкăр пулчĕ-шим вара? Неужели это был волк? (В Сред. Юм. Чăнах та кашкăр полчĕ-ши-мĕн?). Ib. Вăл мана чăнах та улталарĕ-шим? Ib. Вăл мана улталарĕ-шим?
то же, что -шим, вопросительная частица. ЧС. Пайсăр ман пата пĕр чăваш килчĕ те: пирĕн патра пĕр Хутаçран çичĕ пăт (горох) тухать, терĕ. Чăнахах-шин вăл (правда ли это)? ЧП. Татăлмĕ-шин? Ib. Ӳсĕрĕлмĕпĕр-шин? Ивановка. Мĕн пулчĕ-шин, тесе, питĕ хăрарăм, тет. N. Мĕншĕн эпир макратпăр-шин? Почему, чай, мы плачем? Утар. Вăл çын патшалăха мĕнрен усă тăвать-шин?
шинованный, имеющий шину. Бугульм. Шинлă урапа йĕрĕсем таçтан паллă. В. Тим. Шинлă урапа кусасси кĕркуннеччен анчах вăл.
то же, что шеçтерне, шестерня (на мельнице). Ст. Чек. Шистĕрне вăл стаяк вĕçĕнче.
толстый, жирный. См. шыçмак. Чем люди живы. Вăл пурăнăçпа епле шиçмак пулас мар. Ун пек каскăна (scr. каскана) вилĕм те илеес çук.
вода. N. Шу = шыв. Шорк. Шу или шăвă („ă“ лабиал.), шуна, шунта; шуйĕ или шăвĕ; шуйĕн, шăвĕн; шуне, шуйĕнче, шăвĕнче, шунче; шуйĕпе, шĕвĕпе, шупе. Панклеи. Шу пор-и, кинеми, ман шу ĕçес килет. В. Олг. Шу патне кайса кил-ха, Михали, шу çок. Н. Роман. Канав тăрăх шу йохать. По канавке вода бежит. ГФФ. Вăльтăр та вăльтăр ус çулчи ылтăн шу çине, ай, ӳкес çок. Трепешущий листок осины не упадет на золотую воду. Регули. 1316. Шувăн торат çок. Ib. 100. Вăл хăрат вăлсам онта шушне (= шу ăшне) ӳкесрен. Ib. 800. Шу çĕклени лайăх мар конта. Ib. 607. Шува кĕмелли вырăна топимарăм. Ib. 608. Вырăн шува кĕмелли топимарăм. Ib. 656. Салтаксам порте шува кĕчĕç. Ib. 427. Шу толса çитрĕ, орăх толмасть. 1105. Эп шупа (типĕпе) килтĕм. Ib. 1487. Шупа та, типĕпе те килĕç. Ib. 1123. Шу айăн (айпе) тохрĕ. N. Он хыçĕнчен кайсан шăва та каяс полĕ. Якейк. Вăл варти çаран кăçал шăва кайнă (= йĕпе парши утă çитĕниман). Сятра: Тăр кăнтарла шоа кĕрнĕ чоня пĕр çăмартапа ик самла татăкки пăрахаччă, шу осалĕ çына шоа тортса кĕртесрен. Когда купаются в полдень, то бросают в воду яйцо и два кусочка салмы, чтобы злой дух воды не утащил в воду. Ib. Çĕнĕ çыня (говорит мышь): „аппин сан шăтăка шу кĕрме хошап“, тет. Вопр. Смолен. Çăмăр шăва хирĕç килсен, час чаранмасть. СЧУШ. Тĕлĕкре шу курсан, йĕпе пулать. Якейк. Кирек ăсти шу патне те хăраса чиркĕве кайнă пак каяççĕ. Çăлкуç панче хытă калаçмаççĕ, колмаççĕ: шу тытать. N. Шу пак калаçать. N. Пура çине шу каймасть-и (не протекает-ли)? || Сок ягоды. Торп-к. Çырла шупе пит çăваççĕ. || Река. Янорс. Унтан кайсан-кайсан, эпĕр пĕр вăрман витĕр тохрăмăр, унтан тата ик шу орлă каçрăмăр. ЙФН. Çитĕнессине çитĕнтĕмĕр, мăн шу çинчи хомăш пак. Регули. 838. Шу тăрăх тăвалла виçĕ кон каяççĕ. Ib. 1121. Шу айĕ чоллă. || Брань. Пшкрт: Шуран токса кисе тен, только мыраку çок!
назв. травы. Б. Олг. Шу мыри ача чеччи тохсан сиплĕхлĕ вăл.
шуçи хорах, разбойники на Волге, впоследствии всякий жулик, мошенник, вор, грабитель стал называться этим словом. Шарбаш. Якейк. Шуçи хорах разбойник. N. Вăл çын шуçи хорахпа пĕрех (он настоящий разбойник). N. Шуçи хорах, отъявленный разбойник. N. Пĕр хĕр патне шуçи хорах ик лашапа каçпа ăна вĕлерме пынă.
двигаться. См. шăв. Календ. 1906. Хамăр пĕр вырăнта тăнă пек, çул çинчи япаласем — маяксем, хăвасем шунă пек. С. Дув. Хĕвел шăвать малалла, уйăх шăвать каялла. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх шăвать кулянса кăвак пĕлĕт тăрăшшĕпе. Самар. Çӳлте çăлтăрсемех, ай, миçе-ши? Миçе, пĕрти, пăхсан та шумасть-ши? Ала. 61. Çӳлте кăна çăлтăр та, ай, миçе-ши? Миçе пăхмассерен те шумасть-ши? N. Шăвать-ĕçке шăвать шурă пĕлĕт шур юр çуса кайиччен. ЧП. Шăвать-çке, шăвать-çке кăвак пĕлĕт. N. Пĕр куна яхăн вăл хĕвел-анăç еннелле шуман (не двигалось). Т. VI. Загадки. Лаши туртать, çуни шумасть. (Шыв юхни). N. Çĕрĕн шăван кайăк кĕшĕк. || Подвинуться. Изамб. Т. Пăртак шу, немного подвинься (сидящему). Букв. 1886. Шалалла шу. || Скользить. N. Паян ура шăвать. Сегодня на дворе скользко. N. Кĕпе çунă чох вăл ори шуса шыва ӳккĕр те анса карĕ. Когда ова полоскала белье, поскользнулась, упала в воду и утонула. N. Йĕлтĕр туса пар, терĕм; йĕлтĕр туса пачĕ те, шурăм-карăм пахчана. Зап. ВНО. Йăкăш-йăкăш шумашкăн урай яка пулинччĕ. Чаду-к. Упа пĕр сăртран шуса аннă та, ун патне чупса пурса (= пырса) пуçне пуртăпа касса татрĕç. || Ползать. N. Левонть хырăмпа шăвакан полчĕ. Букв. 1900. Кăшт тăрсан, кĕпер кашти çине выртрăм та, хырăмпа шуса каçса кайрăм. Ала 17. Çак Иван вара çавсене курсассăн, хуллен шуса пынă та, пĕрин кĕпине илсе хăйĕн çумне чикнĕ, тет. Толст. 15. Мачча тăрăх пĕр хăнтăла шуса пыра парать (клоп лез по потолку). Такмак. Утаканĕ утса пырăр, утайманĕ кутпа шуса пырăр. || Исчезать, ускользать незаметно, шмыгнуть. А.-п. й. 96. Сахар часрах тумланса, улпут тумтирне йăтса, хуллен мунчаран тухса шурĕ хăйĕн килнелле. КС. Тухса шурăм. Я удрал. Моркар. Хăранипе пӳртĕнчен хайхи хуçа тох та шу. Сред. Юм. Хăвăртрах тôхса шу эс кôнтан (удирай), аттô патак лекет. N. Çынни укçана часрах илсе чикрĕ, тет те, тухса шурĕ, тет, юлташĕ пăтне (улизнул). Б. Яныши. Эпир часăрах толалла тохса шурăмăр. Букв. 1906. А а-х! апла пулсассăн сывă пулах, йытă туç; сирĕн пек самăр (мăнтăр) ан пулам та, хам ирĕкĕмре хам çӳрем! тесе каларĕ, тет те, шурĕ, тет, кашкăр вăрманалла. Ашшĕ-амăшне. Лешсем пăртак тăрсан-тăрсан, ĕнсисене хыçкаланă та, шунă вара килĕсене (убрались). N. Наччас кĕсьене шуса кĕмелли япала! Моркар. Корать чăваш,— ĕç пăсăлать, кăмакаран хор шăвать. К.-Кушки. Сирĕн япаласем Пухтелне шунă (спроважены). || Якейк. Пичипа инки ĕçкинчен чутах шуса (= каймасăр) йолаттăмч.
понуд. ф. от гл. шу. ЧП. Лашамах та начар, çулĕ хура (снегу нет), епле шутарам-ши çунана. N. Çунана лупас айне шутарса кӳртрĕç. Сунт. Вăл килнĕ чухне çил те, тăман та пулман, йĕлтĕрпе çăмăл пулнă шутарма. N. Урисене темскер шчутка пекскерне тăхăнса янă, каллĕ-маллĕ шутарса çӳрет. Надел на ноги нечто похожее на шетку и елозит по полу. || Идти. А.-п. й. 42. Калаçса татăлчĕç те хайхисем, шутарчĕç ял вĕçнелле. || Удрать. N. Хайхисем купăста вăрри илсе килесси пуçĕнче те çук, урăх çĕрелле шутара пачĕç, тет. Сред. Юм. Хăвăртрах тôхса шутар эс контан (удирай), аттô патак лекет. Турх. Çук, çапах та килелле шутарас пулать (удрать). СТИК. Çав çын вăрăсене шутарнă, теççĕ (проводил в другое место, избавил их от преследования). || СПВВ. Шутарса калать (ласково, чтобы обмануть).
кричать, галдеть. Н. Шинкус. Çав вăхăтра вара урам хушшисем пур тĕлте те кăшкăрашса шуйхашнă сасăпа тулать. Ачач 14. Пĕрмай ĕçсе килсе амăшне хĕненине пĕле пуçланăранпа, пĕчĕк Матĕрне ашшĕнчен пит хăракан пулчĕ. Ун пек шуйхашнă каç хыççăнхи кăнтăрласем вăл нихçан та канлĕ çывăрмасть. ЧС. Ачасем, кунта ан шуйхашăр, кунта шуйхашма юрамасть.
шойтан, чорт, дьявол, нечистый дух. См. шуйттан. N. Чĕрĕ шуйтан çав. Настоящий чорт. N. Чăн малтан шуйтан çурисем тухрĕç, тет те, çисе карĕç, тет. Яргуньк. Хăйсен ачисем шыва кĕреççĕ те, ишме пĕлмесĕр шывах путаççĕ. Кайран хĕрарăмсем пыраççĕ те: шуйтан туртса кĕртрĕ пуль, тесе калаççĕ вара. Альш. В общем шуйтансем шывра пуранаççĕ. Тип çĕрте сахалтарах, но за то вăл хаяртарах. (Авалхи çынсем çапла тĕшмĕшленнĕ). Коракыш. Сикĕн, сикĕн, шуйтан пак, симĕс курăк сухан пак. (Кантăр). Н. Лебеж. Чиркӳ тăрăллă, шуйтан чĕрнеллĕ. (Пяçен). || Брань. Орау. Шуйтан! — так обзывают человека. N. Шуйтан çуратнăскер! Чĕлкаш 13. Шуйтан патне кай! — терĕ. N. Шуйтан аслашшĕ, шуйтан хунешшĕ, шуйтан кинемĕш, шуйтан хунемĕш! (бранные выражения). N. Шуйтан питеки! Ваçăхакансем 27. Тата мĕн шуйтан пуçĕ çитмест сире! Н. Чукалы. Илсе пырсан, Якурка пит савăннипе кăшкăрать: Эй, арăм, шуйтан пуçĕ тутлă пулас, кас халĕ часрах. Ачач 77. Хĕрарăм-манах вăрă пулнă епнин. Ах, шуйтанĕ! тесе çухăрса ярать çĕвĕ сасă. Ib. Мĕн шуйтанне вăл териех пысăк çылăх тунă пулĕ эпĕр? Юрк. Ун чухне те пĕр шуйтанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и! Регули 1323. Шойтанран илес çок! Хорачка. Е, шойтан! Шу шойтанĕ!
шойттан, чорт. Сред. Юм. Шуйттан качака полса çӳрет, тет. (Народное поверье). N. Чипер вилĕмпе вилмен çыннăн чонĕ шуйттана каять, тет. N. Шуйтан çури ачана кĕмĕл çĕрĕ парса янă, тет. Орау. Шуйттана ăна пĕлеймĕн! Ib. Унта упа мар, шуйттанĕ те пуль. Там не только медведь, а наверное, и всякое зверье есть. ГТТ. Шуйттан та пĕр калаçаççĕ. Чорт знает, чего не говорят! Ст. Чек. Таçта шуйттана кайса кĕчĕ. Куда-то запропал. N. Вара матроссем шиклене пуçланă, хăра пуçланă. Таçта шуйттана илсе килчĕ, нимĕнпе те киле тавăрнса кураймăпăр ĕнтĕ, тесе шухăшла пуçланă. N. Шуйттан тума килет вăл. За чортом она пришла, т. е. так, зря. Шорк. Такам шойттанĕ (какой чорт) хошрĕ мана он çомне çыпăçма. || Употребляегся в бранных выражениях. Сред. Юм. Вăрăм çынна çиленнĕ чохне шуйттан кĕвенти тесе вăрçаççĕ. Йӳç такăнт. 24. Кай кунтан, шуйттан кĕвенти! Орау. Шуйттан кĕвенти вăл, пĕре çапсан лапчăтсах хурĕ. N. Ăх, шуйттан калти, çавă та путлĕ çын пулсан! (Говорят про третье лицо). N. Е, шуйтан чĕри! Те çакна çырнăран, те урăх япаларан — халĕ эпĕ лăплансах карăм пек. Якейк. Йăван шуйттанĕ хăйма çинă поль-хе! Çĕнтерчĕ 57. Шуйттан этемми, Якур! Орау. Тем шуйттан шăтăк алтса хунă кунта. Трхбл. Шуйттан чухне туса пĕтеретнем ăна! || Прозвище мужч. СТИК. Шуйттан Микити.
шокăль, щеголь, франт; нарядно, щегольски. Икково. Вăл ача пит шокаль çӳрет (одевается франтом) Пшкрт. Шокаль çын = капăрланса çӳрет (щеголь). Б. Олг. Шокăль капăр çӳрет (форсун). СПВВ. ФВ. Чечен тăхăнакан çынна шукăль теççĕ. N. Шукăль тумланнă юлташĕсене курнă. ЧК. Шукăль Ваççа пек пĕчĕклех капăр тумланасшăн тем таринччен сикĕччĕ, пулать-кам ача! Ядр. Шукăль кантра çырас çук (девушки. Из свадебн. п.). N. Шуртан шукăль юратать, эпир шукăль пулаймарăмăр. || Жулик. N. Ай-ай, сан Ванька пит шукăль: мĕн шăхăлчине улталаса илсе кайнă. В таком смысле это слово употребляет молодежь. Старики же понимают под „шукăль“ красиво одевающихся людей, которые одеваются так, несмотря на бедаость. || Назв. киремети в овраге „Мальăм-хоçа“. Чебокс. Ăна (шокăле) асăнаççĕ нумайĕшĕ чирлесен, йомăçсене кошнă тăрах пăрахаççĕ çортасем, апат татăксем, йĕрĕхсем. Каçартăр вăл тесе мĕн осал ĕçсем тунă он омĕнче чирленĕ çын. || Назв. озера около Красного Яра (близ железнодорожного моста через Суру).
шокшла, думать, намереваться. Регули. 568. Ыран шокшлать кайма. Ib. 804. Вăл шокшлать сире онта тĕл полма. Ib. 569. Çомăр çума шокшлать (хăтланать). N. Шокăшла, шокшла = шухăшла.
застреха. N. Шулап, желоб, коим прикрывается крыша драниц. ЩС. Шулап, желоб на коньке крыши. СПВВ. ЕС. Шулап — çурт çумне улăм тăма тунă йăвăç. СПВВ. ЕХ. Шулап — пӳрт тăрне шыв каймантан, хăвăл япалана чавса, хуплаштарса хураççĕ. Сред. Юм. Шôлап тесе чĕренче витнĕ хôралтăн чăн тĕрне хоракан такана пик чавса тунă пĕренене калаççĕ. Ст. Чек. Шулапа кĕрешрен варрине ырса кăларса тунă. Хăмалласкерсенĕн тӳпе кашта çинче выртакан пуçĕсене шулаппа витнĕ. Б. Олг. Тӳпе шолап вырăнне хăма çапас. Тӳпе шолап çине хораччĕ сысна çил çĕмĕресрен, иккĕ ик енне хĕрри шолап хораччĕ (ку еккине пĕрре, леш еккине тепре). Образцы 81. Тĕренче витнĕ пӳрт çине шулап витсе кĕтĕмĕр. ЧП. Лапка-лапка юр çавать, шулап пуçне шуратать. Сала 182. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх чупкалать. Ядр. Кăлтăрик-кăлтăрик кăвакарçин, шулап тăрăх кускалать; шулап вĕçне çитсессĕн, ик çунатне шарт çапать. Такмак. Вăл (кăркка) виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатне çапса вĕçсе çӳренĕ. Тораево. Карчăк çывăрса карĕ, тет, пӳрт шулаппи хытă чĕтĕренет, тет (от храпа). || СПВВ. КМ. Шулап, тес. || С горбинкой? Альш. Сăмса чăвашăн лапка, сайра кăна пулат шулап сăмсаллă çын. || В переносном смысле. СТИК. Çăмăлкка çынна, ăс кĕрсе çитмен çынна: кун шулапĕ витĕнеймен иккен-ха, теççĕ. Е çав çын умĕнчех ăна каламан пек пулса: аслăксене хуратул улăмĕпе витнĕ, теççĕ. Ухмахрах çын ку сăмаха хăйне каланине сисеймест, тек илĕртнĕ хыççăн каят. || N. Шулап, затылок косы, в других говорах — тăрши, çава тăрши. Якейк. Шулап, обух косы.
шолтăра, крупный. Истор. Славянсем шултăра çывсем пулнă. Альш. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, урçа укçи шултăра, сума лайăх терĕнем. Урмай. Шултăра çип хутăри. Изамб. Т. Пиртен инçех мар, 25 çухрăмра шултăра вăрман пур. Ib. Ураписем те шултăрарах та, вунпиллĕкрен кая лармасть. N. Çыруна шултăрарах çырса яр. || Резко, грубо. Ст. Чек. Емелкке-Т. Шултăра калаçать. Говорит грубо. Сред. Юм. Шултăра сăмахлать, громко и точно. Череп. Шултăра çын шултара калаçат (говорит, не соблюдая приличий). Альш. Вăл сăмаха шултăра калаçат, ун хыççăн çӳреме çук. Он высказывается резко и сам себя хвалит. Сунчел. Атте сăмахĕ шултăра сăмах — часах ăнланса илеттĕм. Беседа. Сăмахĕсем шултăра, вăрçăллă, намăс, йĕрĕнчĕклĕ ирсĕр сăмахсем. N. Çак улахри хĕрĕсен чĕлхи шултăра ан тийĕр. N. Шултăра çын, не в меру развязный в речах. N. Эй шултăра ала! (Шапăлтатса калаçакана калаççĕ). || Неаккуратный, неловкий. Орау. Эх, шултăра! Майĕпе тыткалама юрамасть-шим япалана? (к неумело обращающемуся с вещами). Хирле-Сир. Елексантр вăл кĕт шолтăрарах (= япала çĕмĕрет, хĕрхенсе тытмасть).
шоп-шор, шуп-шурă, шоп-шорă, белый-пребелый. См. шап-шурă. Чураль-к. Улмуççи лартрăк, сат турам, улми пулчă шуп-шурă. Якейк. Шоп-шор çорăлать çĕр çырли, вĕремсĕр ма татмалла тунă-ши? Ib. Хăраса шоп-шорă шоралса кар. Ib. Шоп-шор кĕпе тăхăнтăм. Ib. Йăван арăм пасара анч, ан пăх, шоп-шор тенкĕ çакнă. Козм. Ойра вăл вăхăтра шоп-шорă халăх ĕçлеççĕ. Якейк. Кошлавăш шоп-шорах ут çолать, пирн ялсем никам та тохман.
шопашка, долбленная кадка из цельного дерева. Шарбаш, Якейк., Б. Атмени, Моркаш. Б. Атмени. Шопашка, то же, что ырçа, а в других местах (Таутово) çӳпçе. Б. Кумарк. Шопашка, шупашка, то же, что в других местах çӳпçе, кадка для одежды вместо сундука. СПВВ. Т. Шупашка — çӳпçе тени пулать. СПВВ. МС. Шупашка, шур тумтир хумалли, çăкаран тăваççĕ, катка пекскер; вăл кашни качча каякан хĕрĕн пулать. НАК. Икĕ çӳпçе (шупашка) шурă тумтир, тет (у невесты). Моркаш. Çакă ялăн хĕрĕсем качча кайма тапратсан шопашка тавра коскалать, ик аллине шарт çапать. Никит. Ах, ака, Улюк аки, шупашки кутне пурсассăн ик аллине шарт çапать. Якейк. Ай, инке Мари пор, шопашки тавра çаварнать, ик аллине шарт çапать. ЙФН. Ай аки Кулина, шупашки тавра вăрт çавăрнать, ик аллине шарт çапать.
болотный; болотистое место. Вишн. 72. Шурăлăх тĕлсенче курăк çитĕнсе тĕрлĕ çӳпĕ-çапă хăварать, вара вăл çĕрет те шыва та пăсать.
шорă, белый. N. Пĕчĕкçеççĕ кушма — шурă кушма, пурте шур путекĕн кăчăкĕ. Толст. 5. Куçли калать: сĕт шурă, хут пек шап-шурă, тет. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-и-мĕн? тет. Зрячий сказал: „Цвет молока такой, как бумага белая“. Слепой спросил: „А что, этот цвет так же шуршит под руками, как бумага?“ Ядр. Ман тантăшсем ялт шурă, епле уйăрлса каям-ши. Ск. и пред. чув. 3. Тимĕр тылă ашĕнче шурă шуйттан ларать, тет. Пазух. 73. Чăлт шурăран тутăр эп кумтартăм. Чув. прим. о пог. З7. Хĕвел шурĕ тухсан, çав кун уяр пулать, малалла та уяр пулать. Если солнце восходит белое, то в этот день будет ясно и вперед будет ясно. N. Çамки çинче шурă пур (вăкăрăн). Н. Якушк. Улачанăн шурри пит çинçе, кам аллисем витĕр тухнă-ши? N. Шорринчен Хвекла саппун тутарнă, ытти япаласене тапратман-халь. Хош-Çырми. Тӳнес марччĕ шорă йор çине. Хорошо бы не свалиться мне на белый снег. НР. Анатран хăпарать шора пăрахот. Снизу идет белый пароход. Хош-Çырми. Икĕ шорă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывалассине пĕлмерĕм. Сварил я два яйца, но не знал, которое из них убудет. Ск. и пред. чув. 19. Шурут çырми варринче шурă шăмăсем выртаççĕ. Якейк. Çăмарта шорă тийиса шоратмасăр çияс мар. БАБ. Юрла-юрла ĕçер-е? Юртан шурă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Бугульм. Шурă çĕлĕк шур юр пек, хамăр тăван чунăм пек. N. Шурă юр пусарса тăракан чăрăшсем йăшăл та тумаççĕ. N. Ушкăн-ушкăн шурă пĕлĕт иртет... НР. Апай исе пачĕ шурă тутăр. Мать купила мне белый платочек. Хурамал. Манăн шурă кĕпе пĕрреççĕх, çуса çаксан, шурă юр пекех. У меня единственная белая рубашка; если выстирать ее и повесить, то она как белый снег. А.-п. й. 93. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Хурамал. Ăлăхăттăм çӳлĕ ту çине, çыру çырайăттăм шура чул çине. Взошел бы я на высокую гору и написал бы надпись на белом камне. Ib. Çӳлĕ тусем çинче шурă курнитса. На высокой горе — белая горница. Ib. Шурă иккен куянăн урисем, хĕрлĕ иккен тиллĕн урисем. Оказывается, у зайца ноги белы, у лисицы — красны. N. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтатчĕç. Çăмарта пăрахнă чухне те: чунна шурă чăхă ертсе çӳретĕр, тетчĕç. N. Кăвак кăвакарçăн чĕпписем — шурă кăвакарçăн сĕчĕсем, эпир аттепе анне ачисем. Бугульм. Кăвак кăвакарчăн пурте пĕр пек, çуначĕ шурри ăрасна. ЧП. Хĕрсем шуртан шурă кантăр тыллаççĕ. N. Эй, шура аппа, шурă аппа, чӳрече витĕр пăх аппа. ТХКА З0. Оксанă — хура куçлă, шурă ӳтлĕ, сар çӳçлĕ, яштак пĕвлĕ хитре хĕрччĕ те. || Альш. Çута-шурă, светло-белый. Ib. Витĕр шурă, цвет бумаги. Орау. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать. || По-белому (изба). О сохр. здор. Пӳртре хăрăм-тĕтĕм ан пултăр, çавăнпа пӳрте шурă тума кирлĕ (по-белому). Хурамал. Алăкăрсен умĕ улма йывăç, улмисем çукран илемĕ çук; пӳртĕрсемех шурă, саккăр сарă, савнă тăванăр çукран илемĕ çук. У вас на дворе растут яблони, но нет у них красы оттого, что на них нет яблок; изба у вас белая, лавки в ней желтые, но нет у нее красы оттого, что у вас нет милой родни. || В переносном значении. N. Эпĕр шурă тăвасшăн, çынсем хура тăвасшăн. Мы хотим сделать как-нибудь это приличным, а люди стараются сделать это нехорошим. || Честь? N. Сĕтел туртса си парат, питме шурă килĕ-и, тесе. || Снег. С. Айб. Уттарам-шин, чуптарам-шин аслă çулпа шурă пур чухне. || Хлебное вино (водка). Изамб. Т. Сахал пулсан: шуррине пар, тесе, тата ыйтаççĕ.
шорал, побелеть. Ск. и пред. чув. 10. Тĕтре çӳрет шуралса, çӳлĕ ту тавра явăнса. N. Чавка кăвакарчинсене лайăх çитернине курнă, вăл шуралса кăвакарчинсен йăвине вĕçсе пынă. || Побледнеть. Хош-Çырми. Нар пек хĕрлĕ сăнăм шоралчĕ. Побледнело мое румяное личико. Икково. Пĕре шоралать, тепре хĕрелет. То бледнеет, то краснеет. || Линять, выцветать. Пшкрт. Якейк. Çийăм толли кăвак постав, шоралтăр, кивелтĕр. || Поседеть, состариться. ГФФ. Тантăш ăмма шоралнă? Ним туса та шоралман, порвăç тытса шоралнă. Отчего это поседел мой ровесник? Ни отчего другого он поседел, а поседел от житейских забот. Баран. 136. Ватăлса шуралса кайнă. N. Шурă тутăр çуса çакрăм, çил вĕçтерсе ӳкерчĕ; пирĕн атте хĕрĕ çын сăмахпе шуралчĕ. N. Ватăлса шуралнă çын. СТИК. Ашшĕпе амĕшĕ чист ватăлса шуралса карĕç. || Хош-Çырми. Çорăм пуçĕ килет шоралса. Занимается белая заря. || Созреть (о хлебах). N. Тырă шуралнă. Шуралса иртнĕ.
белый день. Якейк. Эрне кона шор кон теççĕ. Эрнекун порте çӳç касаççĕ. Вăл кон кассан çӳç хоралмасть, теççĕ (не чернеют). Ытти консем касмаççĕ.
белки глаз. Шорк. Шор коçпа пăхать, таращит белки (сердитый). Ib. Вăл ман çине шор коçпа пăхать (сердито).
белое. Кан. Чирлесе кайнă çулçăн аял енче тем шурăскер тытăнса ларать. Çав шурăскерĕ вăл — паранка çĕртекен япала пулать.
тот, кто заставляет бледнеть. N. Усал арăм вăл чĕре шурăхтармăшĕ.
то же, что шурăм-пуç. Бел. Гора. Атте лаши тур лаша, шурăн-пуçпе кĕçенет; пирĕн ача сар ача, шурăн-пуçпе вăранать. ЧП. Шурăн-пуçпе çӳренĕ вăл.
шоркот, ласточка особая, стриж. Именево. Ст. Чек. Шуркут чĕкеç пекех йăвине пӳрт çамкине тăвать. Нюш-к. Шуркут йăвине пӳрт пуçне хăмасем çумне пылчăкран çыпăçтарса тăвать. Чĕкеç пек сарай тăрне каштасем çумне шуркут йăва тунă тенине илтмен. Хай шуркут чĕкеç пекех, хĕври ун та икĕ вĕçлĕ. Сызр. Шуркут пӳрт çине ларсассăн, вăл пӳрт пĕтет, тет, вара. Изамб. Т. Шуркут çыранта чавса йăва çавăрат. Собр. Шурта шуркут йăви пур. N. Шурта шуркут йăви пит нумай, чĕкеç йăвисене çитес çук. Пазух. 107. Шурта шуркут чĕпĕ кăларчĕ. || N. Шуркут, сорока. || Тряпино. Назв. Хищной птицы. || Имепево. Шуркут, назв. насекомого. || Батыр. Шурти шуркут тункати, чут таканса ӳкеттĕм.
производить обмен, меняться. Череп. Шуç турăмăр, поменялись вещами, не показывая их друг другу. Слеп. Тавай шоç тăвапăр — олштарар (что-нибудь). Орау. Чĕлĕме шуç турăмăр та, начарри ленкрĕ. Ib. Чĕлĕм шуç туни. Пĕрин-пĕрин чĕлĕмĕ начар пулсан, халăх çинче-и, сăра ĕçнĕ çĕрте-и, ай ахаль пухăнса ларнă çĕрте шӳт тăвасшăн: кам чĕлĕме шуç тăвать? — тесе ыйтать. Тепри, çавăн пек çăмăлтарах шӳт тăваканни: эп тăвам,— тет, унтан пĕри тĕпеле, тепри алăк патне каяççĕ те, пĕр вăхăтрах икĕшĕ та пĕр-пĕрин (харпăр-хăйĕн) чĕлĕмне хире-хирĕç урай тăрăх шутарса шакăртаттарса-и, ай ахал утса яраççĕ. Çапла чĕлĕмĕсене улăштарсан, пĕрне те пулсан начар чĕлĕм ленкет те, вара ыттисем хытă ахăлтатса кулаççĕ. Чĕлĕм шуçĕ питĕ кулăшла япала вăл, хăш чухне лайăх чĕлĕм вырăнне питĕ начар чĕлĕм ленкет.
отсвет, заря, первый отблеск рассвета. N. Хĕвел тухăçĕ енчен кăвак шуçам киле пуçларĕ. N. Атти лаши кăвак лаша, кăвак шуçăм килетчен çӳрес мар, атти ятне çĕртес мар. Ир. сывл. 30. Кăвак шуçăм килчĕ. N. Шуçăм килнĕ чух. Колыб. п. 7. Çутă шуçăм çывăхарчĕ, ир пулса килет. Урож. год. Шуçăм çутăлса килет. Хорачка. Шоçăм килет ир. Ib. Шоçăм çапат (çутăлат). Б. Олг. Шоçăм килет (чуть тапратат), кайăксам тапратаччă йорлама, вара куак çутă килет, каран вара çутăлат. Шоçăмран каран килет çорăм-поç. Çорăм-поç килет куак-çутăран малтан. Хурамал. Çурăм-пуç шуçăмĕ шуралса килет (свет). Ib. Çӳлте вут шуçăмĕ курăнать, япала çунать пулĕ (зарево). Тюрл. Тол шуçăмĕ килет (кăвак çутапалан, едва брезжит). N. Камăн чун çивĕчрех, вăл хĕвел тухаç енче пăртак шуçăм киле пуçласанах уя кайма вĕрем (время) çитнине сиссе хыпаланма тапранать. Чхĕйп. Унтан çурăм-пуç, тул çутăлас вăхăт çитиччен çаплах ташлаççĕ. Унтан вара кăшт шуçăм килнĕ чух тата анкарти хыçне çăкăр пăрахма каяççĕ. N. Каçхи шуçăм, вечерняя заря. || Янтик. Чысти суккăр пултăм-çке, шуçăм çиç пăртик кураççĕ куçсем (еле вижу). Ib. Хăй шуçăмĕпе пăртик çӳрекелет (еле разбирая предметы, о стариках). || Ала 61. Пĕччен пӳрте кĕтĕм те хăйă çутрăм, шуçăмĕсем ӳкрĕç те шыв çине. || Орау. Шуçăм курăна пуçларĕ, иртет пулĕ (стали показываться синева неба, вероятно, дождь пройдет). || Назв. реки Шешма, впадающей в Каму. НИП. Шуçăм çинче ĕлĕк чăваш нумай пулнă.
неизв. сл. Кив Атикасси. Шуçтăрки та куçтăрки, вăл мĕн сасси?— Йăт сасси...
шот, счет (число, количество). N. Укçа шучĕ, счет денег. ПТТ. Вăйçăпа çăмарта çĕклекен çăмарта шутне тултармасăр пымаççĕ. N. Хут пĕлекенсен шучĕ, число грамотных. N. Кулленхи шут, текущий счет. Шурăм-п. № 19. Хăшĕ, кĕлте шучĕ кая ан юлтăр тесе, кĕлтисене тултармасăрах çыхаççĕ. Регули 1283. Шочĕпе мĕн чол тохнă, он чол парăп. N. Редакци вара хăй шучĕпе кĕнекесем кăларĕччĕ, тесе çырнă. Якейк. Ати улĕ виççĕччĕ, шот шотлама ларсассăн, шотран ытлашши эп полтăм. Ib. Хĕрсе хĕвел тохнă чох хĕр шотĕнчен кăларатпăр, хĕрсе хĕвел аннă чох арăм шотне кĕртетпĕр. Çĕнтерчĕ. 49. Эпир шутран тухрăмăр. Шорк. Шота кĕнĕ. Вошел в число, считается вместе с другими. Ib. Хĕр шотне кĕнĕ. Сред. Юм. Качччă шотне кĕмесĕрех аллантарчĕç. Туперккулёс 15. Тепĕр тапхăр этем каччă шутне кĕме пуçласан чирлеме тытăнать. N. Хĕрарăмсем, эсĕр те халь этем шутне кĕтĕр. Сред. Юм. Çôратса янă çын та шôтне толтарма. (Пôлмас çын çинчен калаççĕ). Кан. Çакăнта ĕçлеме 16 çынна рапоччи шутне илиĕ. ППТ. Унăн çуртĕнчен нихçан та чир-чĕр тухмас, ĕмĕрне çын шутне кĕреймес, теççĕ. N. Çын шутне кӳртместчĕç. N. За человека не считали, ни во что не ставили. ТХКА 22 . Эх, мухтанчăк, вĕçкĕн таракан; халăх шутне кĕместĕн; чупассипе антратрăн; пуçа каçăртса, уссине тăратса çӳренипе пурнăç пулать-и вара! Кан. 1927. Çын — çын шутĕнче пултăр, выльăха — хăйне вырăн пултăр. Ib. Ялтан Крикорйĕв лашине ватă лаша шутнех кӳртсе çырса янă. Эпир çур. çĕршыв. 16. Çак урам пирĕн урам шутĕнчех: ăна та пирĕн урампа пĕрлех Чăрăш теççĕ. Шорк. Шотран тохнă, вышел из числа, не считается. Ib. Çын шотĕнчен тохнă. Сред. Юм. Шôтран тôхнă. (Говорят о стариках, которые по старости ни на что не способны). Пшкрт. Шотран тохнă çын = иртсе кайнă çын (избалованный). Шорк. Стакканĕ ĕнтĕ стаккан шотĕнчен тохнă. Стакан вышел уже из употребления, не годится для употребления. Ib. Шотран кăларнă. Его выключили из числа..., его не считают за... Ib. Она çын шутĕнчен кăларнă ĕнтĕ. Вишн. Çапла ĕнтĕ, уйрăм çирĕм сăра курки шыв ĕçместпĕр пулсан та, хамăр ăша тĕрлĕ апат çисе, çапах çав шутран кая илместпĕр. Б. Олг. Калля килетпĕр ĕне кĕтӳ пек, шот та çок çĕмĕрĕлнĕ халăх. || Разряд. Кан. 1929. Капла пуян шутĕнчен юлсассăн пĕтетпĕрех уш. || Время, срок. Панклеи. Тепĕр эрнерен ачана киле каяс шут çитет. С. Янгильд. Микихвăрăн салтак шочĕ пĕтрĕ. Микихвăр пĕр хĕç илчĕ те, киле килме тохрĕ. Собр. Вăрман хĕрне пас тытат, тăкăнас шутпа хăй тăкăнат, пирĕн те каяс шут çитет.|| Мысль, желание, цель. Сюгал-Яуши. Ман юлташа темскер шут килсе кĕчĕ те, мана калать... Кан. 1929. Пĕрлешӳллĕ хуçалăха пĕтерес шутпа тĕрлĕ киревсĕр суя хыпарсем сарчĕç. КС. Çими пĕтнĕ тиччĕç, тырă ыйтма пыман-ши вăл? — Çав шутпала пынă пулмалла та, хăяймарĕ пулмалла. А.-п. й. 32. Сурăх таки, йăвăç тураттинчен вĕçерĕнес шутпа, сулланма тытăнчĕ. N. Шурă кайăкăн çунат çук, çӳле улăхма шучĕ çук, ӳт чĕлхенĕн шăмми çук. N. Килти шутпа — начар, кунти шутпа юрат. По-домашнему — плохо, по-здешнему — хорошо. Кан. Ман шутпа çакна тусан аван. В. Олг. Карав пăрахăç полчĕ вара çав. Авалхи шотпах порăнма полчĕ (по-старому). Слеп. Онăн хăй шочех-ĕçке-ха, каласа та ӳкĕте кĕмест. || Дело. Б. Олг. Шот полчĕ ĕнтĕ перĕн, çораçнă шот полчĕ (дело сделали, сосватали). || Значенне. N. Пĕр шутах пырать. Имеет одинаковое значение. || Завражн. Ялти теçетник шочĕпе çӳретĕр çулталăк хошши. Пусть служит в качестве десятника, пусть служит десятником. Ib. Салтак шочĕпе салтак шаловне (шалуне) илсе порăнтăр. Турх. Ăмăрт-кайăк шучĕпе чавкана чыса хунă, тет. НР. Сатри кайăк сар кайăк, кайăк шутне кам шутлать. В саду птичка-иволга, кто сочтет ее за птичку. А.-п. й. 38. Пырасси пырăп та-ха, анчах эс мана мăкариччи шучĕпе кавас ĕçтер, тет тилли. Регули 1284. Япала шочĕпе саплать. || Бгтр. Юрламасăр шут килмест. Ib. Йысна черки çут черки, шалт ĕçмесен шут килмесг. Ib. Акка курки сар курки, шалт ĕçмесĕр май килмест те саркаланма шут килмест. Ст. Чек. Апла калаçмасан капла çук, юрламасан шучĕ çук. N. Якур пит кулмалла сăмах шучĕ те каламарĕ. || Хора-к. Вонă пăт тырă полсан, пилĕк пат сотса какай ил, çав шотах ларĕ. || Сред. Юм. Ĕçне туниех çôк та çапах кайса шôтне турăмăр. Ib. Ĕçне тăвасса нăмаях туман та, çапах тунă шôчĕ пôлчĕ ĕнтĕ ô. N. Малалла кайнă шочĕ полчĕ. Было что-то вроде наступления. || Шурăм-п. № 22. Шут пĕлмен çынсене хисеплемеççĕ те, çавăнпа халь пурте шут вĕренме тăрăшаççĕ.
след. Çĕнтерчĕ. 30. Шутне-йĕрне те тупас çук! Шутла, шотла, считать, исчислять, счесть. НР. Леш еккинче сакăр капан, ку еккинчен шутлатпăр. На той стороне восемь стогов, с этой стороны их считаем. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ. N. Апат укçи 1 тенкĕ те 60 пус шутлас теççĕ кунне. ГФФ. Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. N. Шутласа пĕтер. Кан. Сутнинчен шутласан, ĕçлесе чăрманнине хумасан, ĕнене чĕртсе пуснинчен 25 тенкĕ те 30 пус тупăш куртăм. N. Эпир пурăнакан çĕр те, пур тĕнчене шутласан, хăяр пĕрчи пек анчах вăл. Кан. 1927. Ытти парттисенчен шутласан, коммуниссем халь иккĕмĕш вырăн йышăннă (Керманире). Сред. Юм. Ôттине те шутласа çиç ôтать. (Пит йăраланса çӳрекене, ôтайман çынна калаççĕ). N. Хăш чухне шутласа кăларма çук нумай темле хăрушă япаласем курăннă. НР. Пирĕк пек тăлăх ачасене этем шутне кам шутлать. (Ĕлĕкхи юрăран). Подобных нам сароток кто сочтет за людей. (Из старинной песни). || Думать, решить, намереваться, расчитывать. Хум. Çем. Пĕр шутласан, тĕлĕнсех каймалла. ГФФ. Кĕпе аркине хăю тытрăм, сӳтессине ан шотлăр; савса килтĕр полсассăн та, каяссине ан шотлăр. Я обшила подол рубахи лентой, не думайте ее отпороть; если вы приехалм любя, то и не думайте уезжать. А.-п. й. Йытă шутларĕ-шутларĕ те, упана та пăрахса, этемпе тус пулма шут турĕ. Янорс. Эпĕ он чохне ни хойăха, ни шотлама пĕлместĕп, а тольккă орамра ачасемпе выляса, иртен каçа çитиччен çӳреттĕм. Пшкрт. Пиччĕшсем шотларĕç: тавай ку окмакран тарас, терĕç. Янбулат. Вĕсем шотланă опăшкине ыр вĕлерме. Хир-п. Ытти ялсем те тăвас шутлаççĕ. N. Çав инкеке çĕр ĕçлесе пурăнакансем шотлама пĕлмесĕр чăтса пурăннă. ГФФ. Малаллине те шотланă, ай-ай, полсассăн... Кабы думал и, что будет впереди... || Якейк. Вăл ыранччен тăхтама шотлать-и? Согласится ли он подождать до завтра? || Выдергивать. N. Пуçлать есрел вăрманти ват йомана шотлама. || Шурăм-п. № 22. Турра шутлама пултараймастăп, мĕншĕн тесен турă пĕрех вăл, шутламаллăх çук.
шотсăр, без счета, бесчисленный, неясчислимый, несчетный. Сĕт-к. Пĕр вакра шотсăр çерçи сикет. (Хоранта шыв вĕрени). || В качестве усилительного слова: очень, необычайно, необыкновенно. Ала 84. Вăрманпа пырсан-пырсан ларать, тет, пĕр çурт, ним шутсăр аван, тет. А.-п. й. 29. Карчăкпа старик хăйсен такисене питĕ юратнă, шутсăр ачаш пăхса усранă. N. Кашăк илес терĕм те, кашăкки ытла шутсăр хаклă. Капк. Шутсăр паха пар вĕсем. N. Шутсăр чее старик иккен эсĕ, Рахмав Иванович! N. Аннесем шутсăр хăратчĕçĕ. N. Манăн унăн чухне шыв шутсăр ĕçес килетчĕ. Кан. Питĕ шутсăр вăйлă çумăр çунă. N. Хам шотсăр колянап, çӳç йохса тохрĕ. Пшкрт. Шотсăр солят. || Безвестный. Стерлит. Пирĕн пек шутсăр хĕрсене çын йӳпсĕнмест, куç ӳкмест. || N. Ку ачи шутсăрах. Вăл супса иртсе кайман. Лашине тăратрăм, тет те, выртакан лаша патне пытăм, тет.
решить, задумать. А.-п. й. 14. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăйне валли тус шырама шут тытнă. КС. Çапла тума шут тытнă вăл.
шот ту, считать, сосчитать. N. Гордей ашшĕпе окçине шот тăвăр. Сюгал-Яуши. Ачасампа ачасам шут туса уйăрса тăратрĕç те выляма тапратрĕç. || Решить, задумать. СПВВ. Шут турĕç = канаш турĕç. ЧС. Унта кушил çĕклеме кама тытасси çинчен шут тăваççĕ. Орбаш. Пĕрре çаксем кайăкран таврăннă чух шут турĕç ют патшалăха кайма. Абыз. Вара вĕсем çапла шут тунă. Они так решили поступить. Ала З°. Çав салтак каймаллах шут турĕ, тет. Чуратч. Ц. Чăн-чăнах кăсем шут турĕç, тет, тарма. А-.п. й. 16. Вăл кашкăра пăрахса, çăмламас упапа тус пулма шут турĕ. Панклеи. Потрана таткаласан-таткаласан, кусам Чип-чипе (девушку) йăвăç тăрне çакса хăварма шот турĕç.
шохăш, мысль, дума, намеренне, мнение, убеждение. Капк. Ăш вăркать. Пĕр шухăш пуçран тухма пĕлмест. Юрк. Вăл шухăшна эсĕ пăрах, пуху таврашĕ ан пуçтар. В. С. Разум. КЧП. Манăн шухăш килелле те, вăрманалла та, унталла та, кунталла та. Ал. цв. 17. Хĕре ашшĕ патне çыру çырма, хăй çинчен хыпар яма шухăш кĕрет. НИП. Кĕçĕр темĕскер шухăшсемпе ăйхă вĕçрĕ, çĕрĕпех канăçлă çывăраймарăм. N. Унталла-кунталла пăхкаласассăн, нумай шухăш кĕрет. N. Шухăша вылятса тăрас пулмасть. N. Унта мĕн каласа çырнă, çавна чипер шухăша унталла-кунталла ямасăр итлесе тăрас пулать. ГФФ. Порнтăм-порнтăм порнăçне, кĕрсе карăм шохăша. Жил я, жил и нажил себе (тяжелую) думу. Хош-Çырми. Вуникĕ те чĕкеç — пĕр кашта, йорласа йоррисем пĕтмерĕç; тăванпала тăван тĕл полсан, калаçса сăмахсем пĕтмерĕç: шохăшĕсем чĕре çомĕнче, сăмахĕсем чĕлхе вĕçĕнче. Двенадцать ласточек, сидевших на одном шесте, пели нескончаемые песни; когда встретились двое родных, у них пошли нескончаемые разговоры: их думы в сердце, а их речи на языке. Пазух. 74. Ĕлĕк вылянисем, ай, кулнисем халĕ тăрса юлчĕç шухăша. ГФФ. Пирĕн ĕмĕр иртсе кать (= каять) шохăшпа хойăх хошшипе. Весь век ваш проходит в думах и заботах. (Иэ старивной песни). Ашшĕ-амăшне. Пăртак тăр-ха, Кĕркури пичче, хĕрӳсем урăх шухăш тытĕçĕ (передумают), вĕсенĕн те чĕрисем чулах мар-тăр-ĕçке. БАБ. Çавăн çинчен шухăша килсе кĕрсенех (когда я об этом вздумала), манăн та тепле юмăçа вĕренессĕм килчĕ, терĕ, тет. Сборн. по мед. 77. Ахаль пулсан, вăл шыв ăшĕнче çавăн пек япаласем пур тесе нихăçан та шухăша та кĕрес çук. N. Çӳресен-çӳресен, темĕскер шухăша килчĕ курăнать. Лашм. Çамрăк пуççу ватта, ай, юлсассăн, юрă сĕви кать (= каять) шухăша. Юрк. Паллă, малтан эпĕ ялан хам çырăва хирĕç санран хыпар кĕтсе тăрсаттăм; кĕтсе-кĕтсе те илмесен, темĕн пысăкĕш шухăша юлтăм. ЧП. Вăрăм шухăш, йăвăр хуйхă. N. Ман шухăшпа, по-моему мнению. || Желание. N. Вăсен шухăшне тăваймăн. Их желаний выполнить нельзя. N. Унăн шухăшĕсем çитмен. Янтик. Хуть çуна пар, хăта, хуть пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пил çине (хочется домой). Завражн. Манăн халь сăра (ерех) шохăш мар. || Решение. Собр. Ларсан-ларсан, пурте пĕр шухăш шухăшласа илетпĕр (принимаем общее решение). N. Вăл ун çинчен куççулĕпе йĕрсе ыйтнă пулин те, ашшĕ шухăшне çавăрайман. || Забота. Ст. Шаймурз. Хамăр пуçа шухăш ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. || В. Ив. Ăна таçтан шухăш кĕнĕ (образумился).
задумываться, погружаться в размышления. N. Инке кайрĕ шухăша. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каять.
шохăшла, думать, обдумывать, мыслить, помышлять, размышлять, намереваться. Букв. 1900. Сăмаха шухăшласа кала. А.-п. й. 105. Хĕрĕ — шухăшлать те, çапла калать... Дочь подумала и так ответила... ГФФ. Калла-малла шохăшласан, калла та малла шохăшласан, икĕ те коçран коççоль йохать. Как подумаешь хорошенько да подумаешь обо всем из глаз льются слезы. Хурамал. Шухăшламан чухне çав çӳретĕн, шухăшласан чĕлхи çыхланать. Когда я не думаю, то хожу себе спокойно, а как стану думать, немеет (путается) у меня язык. Сорм-Вар. Эсĕ ăна ху шухăшласа тупас çук. Тебе этого не выдумать. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каять: „эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“, — тесе шухăшлать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. КВИ. Этем çапла шухăшлать, хăй ăшĕнче савăнса. Ib. Асап килсен, хĕн килсен шухăшласа ларатăп. А.-п. й. 83. Ĕлĕкхи пек кăçал та пăрçа акса пăхмалла мар-ши манăн тесе шухăшлать вăл. Шухăшлать те, çуркунне каллех пăрçа акса хăварать. Ib. 93. Пĕр-ик эрне иртсессĕн, куланайне татсассăн, каллех Сахар шухăшлать. Ib. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. Ib. 31. Ну кусене çисе яратăп ĕнтĕ, тесе шухăшласа пырать. Юрк. Уткаласа çӳресен-çӳресен, тата çапла пилĕк-улт сăмах каласан, тата мĕн çырассине шухăшласа çӳрет. СТИК. Шыв кайнă вăхăтра çула тухса кайма ан шухăшла вара. N. Мĕн каламаллине малтанах шухăшласа хурас пулать. Ала 4. Çав вăл шухăшланă тĕлĕнчех вăрман пулнă, тет. N. Хайхийĕн шухăшланă ăсĕ сая кайрĕ, тет. В. Олг. Качака шохашлат: тӳрĕ çынсам çок, тесе. Н. Сунар. Ăсли шухăшличчен ухмаххи çапса ӳкерет. (Послов.). С. Айб. Шухăшлайман чухне шухăшăм çук, шухăшласан пуçăмсем çаврăнаççĕ. Альш. Шухăшламан чухне шухăшăм çук; шухăшласан çамрăк пуç çаврăнать. Ст. Чек. Шухăшлаççĕ пуль ăшĕсенче (про себя). С. Тим. Эпир шухăшлатпăр малалла, пирĕн шухăш юлат каялла. N. Шухăшлах пуçларĕ. Виçĕ пус. 19. Юсас теме шухăшламалли те пулман унăн. Ала 11. Выртсассăн-выртсассăн, хайхи ватă хуçа каллех çамрăк хуçа арăмĕ патнелле шухăшла пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Ун пек ача-пăчапа пурăнаç тума шухăшла. Вот и поживи с такими оболтусами. || Соображать. А.-п. й. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса, шухăшлама тытăнать. Юрк. Ăна-кăна пĕрте хам тĕллĕн шухăшласа пĕлейместĕп. К.-Кушки. Ăна-кăна шухăшлакан çын мар. Он бесшабашный человек. || Сравнивать. N. Халĕ те вăл, ĕлĕкхинчен шухăшласан, пит начар хула.
додуматься, вдумываться, сообразить. N. Çавăнтан шухăшласа ил. Ал. цв. 5. Шухăшлать, шухăшлать, шухăшласа илеймест. Чăвашсем 12. Çын сехметсĕр пулмасть, пĕр-пĕр япала ыратнă вăхăт та пулать, вăл юмăç тăвас ĕç мар, ăна шухăшласа илмеççĕ.
с мыслью, с думой; озабоченный, вдумчивый. N. Пуçлăх хăй те çав шухăшлă пулнă. Альш. Шухăшлă пурăнакан çын мар вăл (мало думает о жизни).
шутить, подшутить. Кан. Туретски,— тет вăл ним шӳтлемесĕрех.
царапать, содрать. Хĕн-хур. Вара вăл урисене шăйăрса юнлантарса пĕтернĕ çăпатисене салтнă та тĕтĕм енелле юлашки вăйĕпе утнă. Юрк. Мăкшă çĕнĕ аттипе урисене ниçта юрăхсăр шăйăрса пĕтернĕ. Орау. Пĕр турат çамкана шăйăрса ячĕ. Ib. Аяка шăйăрса тухрăм (содрал) алăк хыскалчипе. N. Мăйракипе шăйăрать те йĕр тăвать, чĕрнипе пусать те çул тăвать. Этем йăх. еп. пуç. кай. 9. Вавилонĕнсем тăм хăма çине савăл евĕрлĕ паллăсем шăйăрса çырнă. Кан. Çиелтен кăна шайăратпăр пулĕ. Орау. Вăййи хăямач, пĕтĕмпе урая шăйăрса пĕтерчĕç (обшаркали пол ногой). Йӳç. такăнт. 72. Кĕркури нимĕн чĕнмесĕр, шывпа сапнине те туймасăр, пуçĕпе сĕтеле шăйăрса улать. || Размягчать лыко кочедыком или деревяшкой. Слакбаш, Юмансар. Хурамал. Пушăт шăйăрарçĕ (çемçетеççĕ). || Переносно — драть, сдирать. Кан. Чухăн çынсене тырă çиме парса калама çук пысăк проччăн шăйăрнă. Ib. Çийĕнчен 50 пус укçа шăйăрса юлчĕ. Ib. Совет саккунь çĕнтерет, куштансене шайăрать.
с промоинами. Орау. Вăл ăна шăйăрланнă.
поить. Регули 761. Эп çавăншăн окçа патăм, вăл утсам шăварчĕ (утсам шăварнăшăн). Ib. 69. Шăвармаллăх (шăвармалли) шу çук. Панклеи. Чип-чип, утсам шăварма кай эс, теççĕ. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ, Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. || Поливать. Хош-Çырма. Ирлĕн-каçлăн шăварса ӳстертĕм. Выростил его (тальник), поливая утром и вечером. || Закаливать (металл). Н. Уз.
подр. мягкому стуку. Сред. Юм. Шăк! — стук при соприкосновении твердых маленьких предметов. ТХКА 53. Хăй çутнă кантăк умне пытăмăр та, атте кармашса майпе пӳрнипе шăк-шăк шаккарĕ. || Кан. Вăл, шур карттус, çул айккипе, сукмакпа: шăк! шăк! шăклаттарса пырать.
клетка. Баран. 97. Вăл та сан пекех кăшкăрса, çухăрса тимĕр шăкăльки çумне пыра-пыра çапăнать.
подр, журчанию воды. КС. Вăл çырмара шыв шăкăр-шăкăр-шăкăр юхса выртать. Качалово. Шăкăр-шăкăр шыв юхать, шыв юхать те çĕр юлать, эпĕр юлас иртрĕ пулĕ. Якейк. Шăкăр-шăкăр шу йохать, çĕр çинчен мар, чол çинчен. Ib. Шăкăр-шăкăр томла йохать. || Подр. звону монет. А.-п. й. 60. Шăкăр-шăкăр тенкисем, чăнкăр-чăнкăр тенкисем,— тесе юрлать тилли йăпăлтатса. || Подр. стуку. Толст. Пӳрт патне çитсен, вĕсем унăн алăкне шăкăр-шăкăр шаккарĕç, тет. || Подр. шумному разговору. ЧС. Ахаль чухне çинĕ çĕрте шăкăр-шăкăр шакăртаттарса çиекенччĕ, халĕ пурте чĕлхесĕрсем пек шăппăн, пĕри пĕр сăмах чĕнмесĕр çисе ларатпăр (после того, как пала лошадь). || Сплошь. Г. А. Отрыв. Тевет çинче шăкăр-шăкăрах хурт-пуççи хĕрлĕ сентел çине йĕри-тавра тытнă (пулнă).
мести, подмегать. Хурамал. Алăкăрсен умне шăлса тытăр панулмисем кустарса выляма. Почаще метите у себя на дворе, чтобы катать яблоки. Лашм. Шур пӳртĕр умне шăлса тытар панулми кустарса выляма. ЧП. Шурă пӳртсем умне шăлса хурăр. Б. Олг. Кил хошшия шăппăрпала шăлса тасатас. N. Кунĕпех урай шăлтăм (мел весь день). Урмай. Карчăкĕ пĕре урай шăлса пынă чух пĕр пăрçа пĕрчĕк тупрĕ, тет. Сем. соч. Вăл ачасен (так!) тула тухса кайсанах, тешурни шăпăр илсе урайне шăлса каять. N. Качака: урампа тапăп, мăйракампа сĕкĕп, хӳремпе шăлăп, тесе калать, тет. N. Шăлсан шăлса ямалла мар, çĕклесен çĕклесе пăрахмалла мар, вăхăт çитсен хăех каять. (Мĕлке). Хош-Сырми. И посрĕç те лартрĕç стул çине, и хырчĕç те пăрахрĕç ман çӳçме, и шăлчĕç те пăрахрĕç çӳп çине. Поставили стул и посадили меня, сбрили они мне волосы, вымели и выбросили их на сорную кучу. Б. Олг. Тавай çак арпая йĕтем çинчен шăлса пăрахăпăр. Сред. Юм. Кô ыраш тăпраллăрах пôлин те, пĕрлех шăлса яр, кайĕ-ха ертел çинче хотăшса. А.-п. й. 55. Анкартинчи сар кĕлетри ырçаран мана шăлса пуçтарчĕç. N. Шăлса кăлар (в печке выметать). НТЧ. Вутти пулсан кăмакине шăлса кăларать те, хай пашалусене, юсмансене пĕçерме кăмакана хывать. || Мыть, чистить. В. Олг. Эп ампар ом шăлас тетĕп вĕри шупа. N. Ялта халăха пуян куштансем хăйсен аллинче тытнă, тĕрлĕ çук законсем хăратса пурăнна; уясра вĕсене улпутсем шăлнă. || В переносном смысле. Орау. Аванах шалтăм! Хорошо поел (чего-нибудь лакомого). Сред. Юм. Ĕнер эпир пôшара карăмăр та, пĕр ôрама çиле май шăлайса тôхса кайрĕ вит. ЧС. Вирĕм тумарĕç те, выльăхсене мур шăлса кайрĕ. || Вытирать, стереть, обтирать, утираться. Пухтел. Тенкел çине шăл, сотри со стула. N. Шăлса ил, обтереть. N. Пылчăкĕсене шăлса илме тарай тутри пулмарĕ. Альш. Саккăрăн-саккăрăн килтĕмĕр те сакăр хаклă тухйипе сак çи пусса шăлтăмăр. ТХКА З0. Тăхти, эсĕ ирхине-каçхине пит çусан, апат çисен, апат умĕн аллуна çусан, эпĕ сана хăвна панă алшăллипе пите-куçа шăл вара. Ман алшăллипе ан шăл, тет ман карчăкăм. О сохр. здор. Пурте пĕр алшăллипех шăлаççĕ. Собр. Пĕр алшăллипе иккĕн шăлсан: вăрçать, теççĕ. СЧУШ. Иккĕн пĕр алшăллипе шăлсан, иккĕшĕ часах вăрçă кăлараççĕ. Юрк. Хăй çав вăхăтрах арăмĕнчен чăвашла калаçса чышкисене шăлма тасарах алă-шăлли илет. КС. Туттăрĕпе мана питрен шăлса илчĕ. Она провела мне по лицу платком. || Замазывать. О сохр. здор. Пӳрт чӳречисене, алăксене йăлт шăлса питерес пулать. Баран. 158. Çурт-йĕр таврашне вĕсем çинçе пĕренерен туса, тăм шăлаççĕ, тулашĕпе шалашне пурпа шуратаççĕ. N. Тампа шăл, мазать глиною. N. Кăмакана питĕрсе тăнпа шăлсах хучĕ (во время „çип хутни“). КС. Кăмака шăл, обмазывать глиною. Ib. Кăмака шăлмалла-ха пирĕн, ытла кăмака тĕпĕсем катăлса пĕтрĕç. Ст. Чек. Кăмака питне шăл. || Заметать (о снеге). N. Çула шăлса кайнă. Дорогу замело (занесло снегом). N. Çула юр шăлса кайнă. Баран. 41. Такăр çула юр шăлса кайнă; çуран çӳрекен сукмака лаках шăлса тултарнă. СТИК. Тăман çула чист шăлса лартрĕ (замело дорогу). Орау. Çула шăлса лартнă кĕçĕр (передуло). Сятра. Çол орлă шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Подл. Шигали. Аслă çулсем çине юрсем шăлнă (замело снегом). Сред. Юм. Хĕллехи çола тăман шăлать. Зимою дорогу буран заметает. N. Çула йăлт шăлса тухнă, лаша чĕркуççи таран путса пырать. Баран. 86. Кунта ăлавсене шăлса кайни те пайтах пулкалать. Кн. для чт. 10. Пĕчченех ларать çав ял, унти çынсен пӳрчĕсене тăман шăлса кайнă. РЖС. З. Çав çĕрхине хулари çуртсене тăманпа шăлса кайна, урамсене юр вĕçтерсе тултарнă. Ст. Чек. Йĕтеме юр шăлса кайнă (замело). N. Юр шăлса лартать. N. Кӳлле йор шăлса лартнă. N. Кун усал, юр çăвать те шăла-шăла лартать. Нюш-к. Малтанхи юр çĕр çумĕнчен шăлса çусассăн, выльăх хĕнерсĕр (начар) пулать. || Гладить (напр., по голове), приглаживать. ГФФ. Куç умĕнче атте çук, пулсан та пуçран шăлас çук. Нет у меня здесь родимого батюшки, а если бы он и был, то не погладил бы меня по головушке. И. Тукт. Ульяна хăйĕн савнийĕн юнланса пĕтнĕ çӳçĕсене ик аллипе те шăла-шăла якатрĕ те, ăна сивĕнсе кайнă тутинчен чуптуса илчĕ. Ал. цв. 4. Вăл хăйĕн юратнă хĕрне чуп-туса, ачашласа, пуçĕнчен шăлса калать. Юрк. Куçăмран пăхрĕ, пуçăмран шăлчĕ; пуçăмран шăлчĕ, пуçма çавăрчĕ. С. Айб. Салтак патша ывăлне пуçĕнчен шăла пуçларĕ. НТЧ. Хăй пĕр курка шыв ăсса илет те, хур пуçĕ тăрăх шăла-шăла (гладя) ярать. ТХКА 121. Яка пуçлă усламăç мăн сухалне аллипе шăлса илет якатса. Собр. Пăттине çисе пĕтерсен, хырăм тăрăх шăлтăмăр, çаплах куçĕ выçă пулчĕ пирĕн. || В переносном смысле. Сам. 70. Шăлнĕсене вăл шăлать, вырма йăпатса.
быть подметену. Ачач 12. Урайĕ шăлăнман. || Утираться, обтираться. N. Çав алшăллипех ун хыççăн урăххисем шăлăнсассăн... Альш. Вăл алшăллипе шăлăнмастăп. Хĕн-хур. Пурте çав пĕр алшăллипе кăна шăлăнса пурăннă. Сборн. по мед. Траххом пăсăк куçлă çывран таса куçлă çынна пĕр алшăллипе шăлăнса пурăнсан ерет. К.-Кушки. Иккĕн пĕр алшăлипе шăлăнма юрамас. Хура-мал. Сирĕн куç-харшийĕрсем йĕпкĕн-хура, халь шăлăнĕ эпир кайсассăн. Ст. Чек. Кăмака питне шăлсан, вилнĕ çыннăн куçĕ шăлăнат, тет. || Льстить. БАБ. Атте хайхи юмăçа шăлăнса каларĕ: „Çынна ырă сунатăн пулсан, пире те тархасшăн тасатса хăварсам (избавь от порчи)“. Шихаз. Пирĕн ăна илтсен, хайскерсене шăлăна пуçларĕç. N. Çыруне пит шăлăнса çырнă хăй (льстиво). Кан. Çĕрне пирĕн çие хăвар, — пырса шăлăнчĕ çыруçи. Çĕнтерчĕ 13. Йăвашшăн, шăлăнса. || Тереться. N. Кушак пуçĕпе ман ал çумне пырса шăлăнать. Кошка трется головою об мою руку. Орау. Пăх-халĕ ĕнтĕ, кушак пек шăлăнса çӳрет, тем пур ман çумра. N. Эсĕ ăна кирлĕ пултăн, вăл сан çумăнта шăлăнса çӳрет.
зуб. Изамб. Т. Ачанăн шăлĕ шăтсан, ăна малтан куракан çынна: эсĕ ку ачана кĕпе тăхăнтартмалла ĕнтĕ, теççĕ. N. Шăл шăтни, зубопрорезание. N. Шăл тухнă вăхăтра кастарма юрамасть (оспу). N. Вăй çитменнине шăлпа, теççĕ. Альш. Эпĕ хам шăннă, шăлсем хире-хирĕç шак-шак тăваççĕ. Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн хăранипе шăл çине шăлĕ тивмест. Артюшк. Ман пур шăлсам та ыратса ирттерчĕç. Янтик. Сан шăл ыратать-им? (Спрашивают тогда, когда спрашивающий сомневается в болезни, или думает, что у него вовсе не болит). Ib. Сан шăлу сурат-им? (Спрашивают тогда, когда более или менее определяют болезнь человека). Орау. Шăл ыратакан çынсем пыркаларĕç-и? В. Олг. Си шу ĕçсен шăла тиет (ломит зубы, скоро проходит, если после горячего выпить холодной воды). Шурăм-п. Сахăр ан хышла, шăлусем пĕтеççĕ. Букв. 1900. Эй, пăхма анчах илемлĕ-ĕçке! Çи-халь ăна, çăварна пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать, тет, хăй нимĕн тăвайман енне. Якейк. Шăл ларттар, вставлять зубы. Çĕнтерчĕ 6. Манăн шăлĕсем те çукрах та, эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Сан шăлсем пиçĕ-ха, эс çак хыт татăка та çимелле. N. Ман икĕ енче икĕ шăл катăлса ӳкрĕç çори таран. N. Катăк шăл. N. Эпĕ хама хам сыхланаймарăм, лаша шăла тутипе персе хуçрĕ. Якейк. Шăл коч тапранчĕ. Зуб расшатался. Н. Лебеж. Хура вăрманта шĕшкĕлĕх, шĕшкĕ тăрри сарă мăйрă, çав сар мăйăра катакан шăлĕ тĕпĕ пушанĕ. Яндобы. Пăт чĕреспе кĕлете кӳртрĕм, ерипе, чӳрече çинче шӳтертĕм, ерипе, увăç тупанпе типĕтрĕм, ерипе, шăл тупанпе хăйăрларăм, ерипе, йĕкĕрлчепе авăртрăм, ерипе. Альш. Ман шăла хурт çиет, шăл сурат. А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл: кусене халех çисе яратăп, тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. Ib. 52. Ну халь сана çисе яратăпах, тет шăлĕсене качăртаттарса (кашкăр). N. Микулай çине куштансем час-часах шăлĕсене хăйраса тăнă, час-часах кулнă. N. Хресченсемпе улпутсем пĕр-пĕрин çине шăл хăйраса тенĕ пек тăраççĕ. СТИК. Вăл такçантанпах шăлне хăйраса тăрат та-ха (ждет получить лакомый кусок в виде награды или милости), те пулĕ темĕн. Кан. Çынсем ĕçнĕ чух тата шăла йĕрсе ларас-и? А.-п. й. 88. Шăлне йĕрсе, ахăрса кулса сĕлтрĕ Сахара. N. Шăлна çырт та чăт. N. Ним тума та çок, тӳсес полать, шăла çыртас полать. Сред. Юм. Шăлна çырт, молчи, прикуси язык. Кама 10. Паян темшĕн шăлна çыртнă эсĕ? Сред. Юм. Шăлпа çыртса тортас патне çитрĕм (очень рассердился). СТИК. Шăлне çыртса ларат. Сердится, но удерживается вылить злобу. ГФФ. Шăл хошшинчех усраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. Ст. Чек. Шăл хушшине хума çăккăр çук. (Говорят о бедности). Вишн. 67. Шăл хушшисене тата шăрпăкпа е йĕппе чакаласан та пăсăлать. Сунчел. Пĕчĕкçĕ чӳне эпĕ пĕчĕкçĕччĕ, шăл хушшинчи мăйăр тĕшĕччĕ. Альш. Çакă тăвансемпе ĕçсе-çини халĕ шăл хушшинче пур пекех. Изамб. Т. Вăл сана час-часах шăл хушшине хĕстерет (шăл хушшине хурат). Микушк. Тăшман шăлĕ хушши сайраран (зубы врагов не коснулись нас). N. Çав шуйттанăн çивĕчĕ шăлĕ айне кĕрсе ӳкес марччĕ. N. Тĕп пултăр – шăлĕ-масарĕ. (Скажет, кто не жалеет зубов). Синьял. Эпĕ питĕ лайăх ӳсрĕм вонçичĕ çула çитиччен, вунçич çула çитсессĕн, çын шăл айне хĕсĕнтĕм. Ядр. Пире апи çуратнă, чул хушшинче çуратнă. Шăхан ту хĕрĕнче ӳстернĕ, çавăнпа эпир çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тухаймастпăр. Сĕт-к. Ял варĕнче çитĕнтĕм, çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тохимарăм. Шорк. Çинĕ чухне шăл айне темĕскер лекрĕ (на зуб что-то попало). Кан. Аран шăл витĕр калаçать. Юрк. Эрех ĕçекеннисем, пĕр чĕнмесĕр, йăл-йăл-йăл шăл витĕр кулса анчах тăраççĕ. Баран. 23. Куç курать те, шăл витмест. Хоть видит око, да зуб неймет. Чураль-к. Каçтăркан çырли çима тутлă, çима тутлă, шăл витмест. Ст. Чек. Аçтăркан мăйăрĕ çиме тутлă, катма тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. Ай-ай, савнă тусăм, хура тусăм, илме тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. П. Федотов. Ватă карчăкăн мĕне шăл витмест? Ст. Чек. Шăлне çиет. (Говорят о том, кто во сне скрежещет зубами). Полтава 96. Шăл çĕмĕрсе ылхану (скрежет), ăнран кайса калаçу, халăх сасси кăшкăрни, туп янтраса çĕмĕрлни, тупăртатса чуптарни, лаша хуйса кĕçенни – пур енчен те илтĕнет. || Зубец, зазубрина. || Зубья (у пилы, берды, бороны, гребня, чесалки). Ст. Чек. Виçĕ хĕç шăлĕ. || Пальцы шестерни (на мельнице). Сюндук. Изамб. Т. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. || Спицы (у телеги). || Копылья (у саней). Изамб. Т. Çуна тупанĕсем çине шăлсем лартаççĕ. Пазух. З6. Çунаçăм, çунаçăм, ай, сакăр шăл, сакăлтана каймин, ай, юрĕччĕ. || В переносном знач.— зерно. Трхбл. Пĕр шăл тырă та çук. Нет ни зерна хлеба. Ст. Чек. Куштансем мукаçей кĕлетне пĕр шăл тырă хывмарĕç (не дали ни зерна хлеба в общественный магазин). Т. VI. 30. Тăррине чакан пек пар, тĕпне хăмăш пек пар, пуç çумне пуç хуш, шăл çумне шăл хуш. (Из моленья). || Комочек (соли). Якейк. Пĕр шăл тăвар, кусочек каменной соли. Сорм.-Вар. Сыпрăм-пăхрăм шӳрпине, виç шăл тăвар кирлĕ мĕн. N. Вĕсем час-часах пĕр татăк çăкăрсăр, пĕр шăл тăварсăр ларнă. || Штука, единица. Т. VI. Пĕсмĕлле пĕр турă, така пĕр шăл пулсан та, кĕлте çыххи пушă пулсан та, çĕрĕк пăяв пĕр шăл пулсан та, сысна пĕр шăл пулсан та, эсĕ ан пăрах, хаярлă куран кайнă пулсан та, çын çиллисемпе пулнă пулсан та... (Из моленья). || См. тура-шăл.
беззубый, без зубов, без зубьев. В. С. Разум. КЧП. Картлă-картлă пашалу — шăлсăр карчăк апачĕ вăл. Ст. Чек. Шăлсăр карчăк шăм çиет. (Тылă). Чураль-к. Шăлсăр карчăк шăн кăшлать. (Сӳс тылани). N. Чĕтрентерсе юр пĕтерсе шăлсăр шăпчăк чарăнчĕ.
сл. неизв. зн. N. Шăлай вĕт вăл. || Прозвище. Ст. Чек. Шăлай Иванĕ. Енеш-к. Онтах тăта çав ту хĕрĕнче пĕр йомăç карчĕк порнать. Она Шăлай карчĕкĕ теççĕ.
подр. захлопыванию двери (слабее, чем шалт). N. Алăка хăй хыççăн шăлт! хупрĕ. Слегка хлопнул дверью. Орау. Алăкне шăлт! хуппăрĕ. Притворил дверь. || Подр. стуку. Б. Олг. Коропкă эпĕ прахсартăм алăран, шăлт! терĕ. || Шорк. Пăрçа хотаççи шăлт! çорăлать. || В. Олг. Сăмсаран шăлт! шаклатрăм. N. Урипеле шăлт! турĕ. || Совершенно, совсем, как раз, точь-в-точь, точно, ровно. Баран. 97. Икĕ сехетре шăлт кăна икĕ çухрăм турăмăр. Ст. Чек. Вăл ĕç шăлт (как раз) çав уйăхра пулчĕ. Ib. Шăлт кăнтăрла тĕлĕнче акмаççĕ. Ана çине кăнтăрла тĕлĕнче çитсен, кăнтăрла сулăнасса кĕтеççĕ. Кăнтăрла тĕлĕнче аксан, тырă пулмас, тенĕ. Баран. 231. Шăлт çав вырăна лартнă. Юрк. Шăлт карта варрине пĕр çĕре шăпăрпа шăлса тасатат. С. Тим. Тăван, уйрăлатпăр, уйрăлатпăр, шăлт çурмаран улма каснă пек. Ст. Чек. Шăлт çителĕклĕ парса ячĕ. Ib. Шăлт çитрĕ. Как раз хватило. Ib. Шăлт кĕчĕ. Как раз поместилось. Ib. Шăлт тулчĕ. Как раз наполнилось. Тувси. Шăлтах пĕтрĕ. Толст. Вăл шăлтах 12 кĕрепенке тайнă. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 12. Вăл тĕрлĕ чĕрĕ япаласем хушшинчи пурăнăçа шăлт хăй майлă çавăрать. О сохр. здор. Эпир мĕнрен чирленине, епле чирленине тата епле сывă пулса пурăннине шăлтах вĕренсе пĕлеççĕ. А.-п. й. 113. Кайрĕ-кайрĕ, шăлт халтан тухрĕ. Ib. 72. Хуçа тарăхнипе шăлт ăнран каять. Ib. 84. Шăлт хĕнесе пĕтерчĕç. Ала 27. Хайхи генерал Евгения курсассăн шăлт тĕлĕнсе карĕ, тет. Ст. Чек. Шăлт ватăлса çитсен. Ир. сывл. 14. Мăшкăл мухмăрĕ шăлтах хуплатчĕ. Чĕлкаш 10. Вара çакăн хыççăн уçă сывлăш тухас пек, çĕр çинче шăлт лăпкă пулас пек туйăннă. Богдашк. Ĕнтĕ шăлт: вăрăм тумтирĕнчен ярса тытам, тесе пыратчĕ те, лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни.
назв. поляны. Сунчел. Шăлтăрки хурчĕсем — улăх ячĕ, вăл улăхра Шăлтăрки тиекен çыннăн хурчĕсем пур.
блок (ткацкого станка). ЩС. Шăлтăрма, колеса, на которые вешаются ниченки. Мыслец. Шăлтăрма, вертушки (ткацкого станка). Мочеи. Шăлтăрма, ун çинче кĕрĕ çӳрет. Изамб. Т. Кĕрĕсене шăлтăрмаран çакаççĕ. Сред. Юм. Шăлтăрма, пир вырнĕ çумне çӳлтен çакса яракан, унтан хăйĕнчен кĕрĕ çакса яракан урапаллă япалана калаççĕ. Якейк. Кĕртен çӳлелли япаласене порне пĕрле шăлтăрма теççĕ. Т.-И.-Шем. Шăлтăр-шăлтăр шăлтăрма, шăл хушшисем хавшанă. Токташ. Шăлтăрма, блок для поворачивания мельницы, на конце „арман хӳри“. || Моркар. Шăлтăрма (на мельнице), блок, прибитый к ковшу; через него проведена тонкая веревочка от корытца (алтăркаç) к крутой дощечке (сып яраканни). См. арман. || С. Дув. Вăл карташ варринче сакăрвунă ылтăн юпа пур, кашни ылтăн юпинче сакăрвунĕ кĕмĕл шăлтăрма, чупса пыран ут-выльăха кăкарса кантарма пĕр шăлтăрмине памăр-ши пире? || Сучилка. N. Шăлтăрма – когда лошадь пускают, вĕренĕ ситрелмес, вертится. См. вĕрен шăлтăрми. || Назв. травы.
подр. оборванному стуку (стучанию). Б. Олг. Перĕн хапхаран тохса карĕ çын, эп коримерĕм такам, паллама полмарĕ, алăк сасси илтĕнчĕ, шăлтăрт тутарса хуарчĕ. ЧП. Шăлтăрт тесе уçăпăр (хапхана). КС. Алăкне шăлтăрт çаклатса лартрĕ. Ib. Пĕчĕк чӳречене (алăк патĕнче, хыçал енче) шăлтăрт хуппăрĕ. Рак. Шăлтăрт! турĕ, шăтăкне кĕчĕ. (Çăраççи). Ст. Шаймурз. Шăлтăрт турĕ, шăтăкне кĕчĕ кайрĕ, туп. (Вăл пулĕ çăраççи шăлтăртатни). N. Çăраççийĕм шăлтăрт ӳкрĕ, уйăх курчĕ – илмерĕ, хĕвел курчĕ – илчĕ. (Тăм ӳкни). СТИК. Шин пушаннă урапа уттарса пынă чух шăлтăрт! шăлтăрт! туса пырат. Якейк. Кĕлетре темĕскер шăлтăрт! турĕ. Что-то упало и звук получился какой-то неопределенный. Хурамал. Япала шăлтăрт тӳрĕ. || Подр. звуку медных денег. Стюх. Курки кусса пырат-çке, укçи шăлтăрт тăват-çке. || Шибач. Шăлтăрт патăм. Тюрл. Шăлтăрт эп она патăм (чистоганом), татрăм. || Рак. Пăрçи шăлтăрт тусассăн, тăрни чупса пырат-çке.
стучать, грохотать, греметь, бренчать. Янтик. Б. Вуник шăллă урапа шăлтăртатса пырат-çке. Кан. Укçа шăлтăрма шăлтăртатать. Чăв.-к. Кĕмĕлех те хушпу, ылтăн сăрка, шăлтăртатат аппан пуçĕнче. Ib. Аллăрсенче мерчен алă çыххи, чӳрече витĕр ан тăсăр, шăлтăртатĕ мерчен алă çыххи. Ст. Шаймурз. Хурама та пĕкĕ йĕс ункă, шăлтăртатат матур кӳлнĕрен. || Шелестить. Ст. Чек. Курăк çилпе шăлтăртатат (шелестит). N. Вăрманти вĕрене çулçисем темĕн чухлĕ шăлтăртатсан та хут пулмĕç. Толст. 5. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-н-мĕн? Слепой спросил: А что, белый цвет так же шуршит под руками, как бумага“? || ЧП. Шăлтăртат (хăйă). || N. Вăл хапха çил-хĕвелпе шăлтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе йăлтăртатать.
красиво. N. Шăма = хитре, яка. Мусир. Чупса пырса чуп-тума тути шăма пулинччĕ (у невесты). Тюрл. Шăма котлă сăкман, кĕрĕк (кафтан, шуба без сборов). Изамб. Т. Шăма тумланса çӳрет, одевается прилично. || N. Вăл савăта хатĕрлесе хунă тăвар шывне яратăн. Тăвар шывĕ шăн шăма пулма кирлĕ.
назв. травы из семейства зонтичных (дудник или дягиль). Ст. Чек., Н.-Якушк., Б.-Аккоз. ЩС. Шăма кĕпçи, растение, листья походят на листья моркови. Тюрл. Шăма кĕпçи – съедобная трава, аври хăвăл, çулчи упа кĕпçенни пек, анчах вĕтĕ, приятна запахом. Сред. Юм. Шăма кĕпçи вăл – вăрмансенче алă туни пик парка ӳсекен кĕпçеллĕ чĕрпĕлленсе тăракан çӳлĕçлĕ саркаланса ларакан курăк. Рак. Шăма кĕпçи вăрманта ӳсет; кĕпçине çиеççĕ. Образцы 17. Шăма кĕпçи шăтать-çке, курăк айне путать-çке. Кĕвĕсем. Шыв хĕрринчи шăма кĕпçи тăват сыпăка çитнĕ ĕнтĕ. Пазух. 57. Атăл леш айккинче шăма кĕпçи, ăна касса татакан çынсем çук. В. Буян. Атăл леш айккинче шăма кĕпçи, каçса татаканĕ пĕри çук. С. Тим. Атăлăн леш енче шăма кĕпçи, каçса татакан никам та çук. С. Дув. Атăлăн хĕрринче шăма кĕпçи, çулçи сарăлинччĕ шыв çине.
назв. местности. Хурамал. Шăмай тӳпи Хурамалтан вунă çухрăм пулĕ. Унта паттăр вилли пур, теççĕ. Вăл паттăра вăрçăран çапăçнă çĕртен хуса килсе вĕлернĕ, теççĕ. Хăйне вĕлереччен хăй мĕлле вилĕмпе вилнине çырса хăварнă, теççĕ.
сердиться, намереваться укусить, откидывая уши назад (о лошади). СПВВ. ФВ. Лаша хăмсарнине шăмарат теççĕ. Ятник. Ц. Лаша шăмарать. Лошадь готовится укусить. Городище Б. Лаша шăмарать. Лошадь пытается укусить (кого-либо). Ау 11. Вăл ăна тытма пырĕ, ку тыттармасăр шăмара-шăмара аякка илсе кайĕ. Хорачка. Ут шăмарат, хăлхине калла пăрахат (сердится). Орау. Çав путсĕр лаша пек шăмарса çӳрекен хĕрарăма ман курас килмест, терĕ. Кан. Кулаксем хăйсен лашипе пулăшас вырăнне шăмарса юрăхсăр сăмах калаçса та пулин ĕçе чарасшăн. || N. Кушак шăмарать, кошка фыркнула. Яндоби. Пирĕн саканче хулхасене шăмарса çӳрекен пур. (Кушак-кайăк). || То же, что шăмал. Городище Б. Çанталăк шăмарать. Погода клонится к ненастью.
назв. местности. Б. Яушево. Халĕ эпĕр Шăматху тетпĕр. Ваттисем каланă тăрах унта Шăмат пырса ларнă, вара ăна Явăш хăваласа янă, çавăнпа вăл вырăна Шăматху тенĕ. Вăл хальхи Шăмат вырăнне кайса ларнă.
кость. Оп. ис. ч. II. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвараймарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом в том, что не построила зимою дома изо льда, а зимою — в том, что не выстроила летом дома из костей. N. Хуп-хуп карта, хуп карта; хуп картара шăмă карта; шăмă картара çӳрен ут. (Чĕлхе). Бюрг. Чĕрĕ шăмă шăнăçат. (Послов.). Букв. 1900. Пырăра шăмă ан лартăр. Ib. Пĕр йытă шăмă хыпнă, тет те, каçма тăрăх каçать, тет (несла собака кость через мост). А.-п. й. 44. Хăй çавăнтах ăна кышласа пĕтернĕ шăмă татăкне ывăтса парать. N. Халь ман ӳт-тир çук, пĕр шăмă анчах. Шурăм-п. Пуклак карчăк вăл вăхăтра çип çине шăмă çыхса юмăç пăхма тытăннă. СТИК. Ахтар, паян сивĕ-çке, чис шăмма витерет (пробирает насквозь). Ск. пред. чув. 19. Вĕсен шăмăсăр чĕлхисем темĕн-те-пĕр пуплеççĕ. Альш. Тинкерсе-ăмсанса пăхакана курсан: куçна хăрăк шăмă, тесе тăрать вăл хăй ăшĕнче. Собр. Йăвăç турттарать, шăмă ватса ярать, йĕпе Мартин тирпейлесе ярать. (Яшка çини). N. Йыттăн çăварне шăмă кĕрсен, калла тухмасть, теççĕ. Кама 44. Сăптарса ярăп акă питĕ лайăх кăна, тĕнчене кам пăснине курăн вара çавăн чухне. Тух кунтан шăммуна ислетиччен! ГФФ. Ĕнсе шăмми ленчешки кăмака омĕнче тăрийман, хонямĕшне йорийман. Та, у которой слаба затылочная кость, не могла стоять у печки, не могла угодить свекрови. Кан. Янах шăмми те тыттарать. Букв. 1900. Ӳт чĕлхенĕн шăмми çук, чăн сăмахăн суйи çук. Н. Лебеж. Эпир пĕчĕккĕ чух айванччĕ, шыври шурă пуллăн шăммиччĕ. Регули 1273. Шăмми япалипе çиса янă. N. Шăмми çинче ӳчĕ пулман. На костях уже не было мяса. || Сред. Юм. Инен ыран-паян пăрулас чохне хыçалти шăмми уйăрлать, çавна: шăмми талнă, ине пăрулать теççĕ. || Ст. Шаймурз. Шурă хур шăмми хута хуратат. || Трхбл. Кăмака çинче асанне шăмми выртат. (Вут сыппи). || В знач. родства. СПВВ. Пĕр шăмăран пулнă. || Твердые стебли сена. Кив-Ял.
вред? N. Онтан шăмăрлăхран пуçне урăх ним те кориместĕн. Шашкар. Шăмăрлăх туса анчах порнать вăл. Только мешает во всем в жизни.
подр. тупому отрывистому звуку, вызванному грузным падением в более или менее глубокую воду, См. МКП, 80. || Подр. переливанию в животе. Сред. Юм. Нăмай шыв ĕçсен хырăм шăмпăлт-шăмпăлт шăмпăлтатать. || Подр. звуку всколыхнувшейся воды. П. Патт. 23. Вăл çавăнтах хăй ларакан йăвăç муклашки çинчен шывалла сикнĕ те, шăмпăлт туса, шыв юшкăнĕ ăшнех чăмнă. См. МКП, 81.
замерзать. N. Витрери шыв шăнса ларнă (совсем). N. Витрери шыв шăнса кайнă (не совсем, но значительно). Витрери шыв шăннă (только подернулась льдом). Орау. Шывпа шăнса ларнă вулашка. Альш. Акă ĕнтĕ мĕн тумалла, ку шуйттан пăр çине шăнса ларчĕ. Янтик. Кантăр кӳлли пĕтĕмпех шăнса ларнă. Шурăм-п. Хĕлле, Атăл шăнсан, ку ял витĕр пысăк çул иртсе кайнă. N. Ку пĕвесем шăнаççĕ-ши, шăнмаççĕ-ши кăçал?... N. Кӳл лайăхах шăннă, çуран çынсем урлă çӳреççĕ те ĕнтĕ. Орау. Кӳл шăнса ларчĕ. Ib. Пĕвесем шăнчĕç. Ib. Пĕвесем шăнса ларчĕç. Баран. 82. Шурлăхсем, тĕпсĕр кӳлĕсем шăнса хытса лараççĕ. Букв. 1900. Çăрттан чăмах пырать, пăрĕ шăнах тăрать. Б. Янгильд. Çапла пĕрре, пăр шăннă-шăнман, ачасем тимĕр тăрмалапа ярăнма тухнă. Т. IV. Çуркунне çуртсем хĕрине шăнса ларнă пăра çĕмĕрсен, тепĕр хут шăнтать, теççĕ. N. Сирĕн чӳречĕрсем халĕ те ĕлĕкхи пекех шăннă. На окнах вашей комнаты такой же мороз, как и прежде. Баран. 166. Çурçĕр енчи пайĕ (Сибири) ялан шăнса тăрать. N. Шăннă çĕртен ăшăтрĕ. СТИК. Шăннă выльăх тĕрĕнсе кĕрет (животное от холода съеживается). Сред. Юм. Шăннă йывăç пик мĕн пăхса тăратăн ôнта! Юрк. Ĕнер те эсĕ, ыйтсассăн, нимĕн пĕлмесĕр, шăннă юпа пек тăтăн. Ib. Вăл вилсен каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Скотолеч. 28. Шăннă улма, мерзлый картофель. || Мерзнуть, зябнуть. Çĕнтерчĕ 48. Асту, ан шăн. Толст. Эсĕ кĕрĕкне тăхăн, капла шăнса пăсăлăн. Альш. Ухат кăна, чӳхет — кĕпе çăват, унăн алли епле шăнмаст-ши? N. Манăн ун чухне ура шăнчĕ те, киле таварăнтăм. Букв. 1900. Ивана сăкманпа вит: вăл шăннă. Изамб. Т. Çуран юлни çитмĕ-ха ул, сивĕре арăмпа иксĕмĕр те шăнса кайăпăр. Баран. 79. Малтанах пит сивĕ кунсем пулчĕç. Мĕн те пулсан майлама алла кăларсан, пурнесем шăммине çитех шăнса каяççĕ. Кан. Шăнса хытса кайнă (замерз), ним калаçми пулнă. Т. VI. 29. Сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. СТИК. Слабого человека, который скоро зябнет, у нас называют „шăннă кучан“. А.-п. й. 29. Такасем сиве шăна пуçларĕç. Ib. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине манса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || Стынуть, застыть. БАБ. Тăхлан чашкă çинче пăшал майлă шăнса ларсан, каччă пулсан, хăй салтака каят, тет. (Çĕн-çул каç). Орау. Темскер, ман çурăм шăнса ыратакан пулнă-ха. У меня продуло спину. N. Шăнса пăсăлнă, простудился. Юрк. Шăннă çу час ирĕлĕ-и-халĕ? (хотя бы и летом). || Обледнеть. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледнели комли камышей. || В перен. знач. Юрк. Мускавран пĕр хут та илӳ çук, те масар яраймасăр шăнса тăраççĕ. Кан. Теприсен ку хушăра чĕлхисем шăннă (не смеют пикнуть). N. Начар çынна шăннă карăш теççĕ. Сред. Юм. Шăннă пуç, дурак, непонятливый. Альш. Çын патне пырсан, шăннĕ çăвар (неповоротливый, недогадливый, ротозей), нимĕскер те калаймас. Ст. Чек. Шăннă çăвар пек нимĕн те калаймарăм. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! N. Шăнса ларчĕ (дело не выгорело, не удалось). N. Манăн унта (за ним, у него) пилĕк тенкĕ шăнчĕ (пропало, нечезло и пр.). Кан. 2000 тенкĕ шăнатех-ши? Ст. Чек. Вăл япала унтах (у него) шăнчĕ пуль ĕнтĕ (остался предмет у кого-либо безвозвратно).
понуд. ф. от гл. шăн; холодить, заморозить, замораживать, студить. Ермошкино. Каç енне шăнтрĕ. К вечеру подморозило. Ib. Шăнтнă. Подморозило. (Так скажет человек, который, например, вышел на двор и видит, что земля замерзла). В. С. Разум. КЧП. Шăнтнă хыççăн юр çусассăн, лайăхчĕ. Орау. Çĕрĕк сивĕрехчĕ, шăнтма хăтланчĕ. Сятра. Паян каçпа шăнтса лартса. Нынче вечером заморозило. Изамб. Т. Паян пит хытă шăнтрĕ, подморозило. N. Каçпа çомăр çувать те, ирпе шăнтса лартать. Регули 565. Шăнтма поçлать, сивĕтме поçлать, вĕремĕ килет. КВИ. Шăнтать ĕнтĕ кунсерен, çитрĕ ĕнтĕ кĕркунне. N. Унччен шăнтса тăратчĕ. До того времени стояли морозы. Г. А. Отрыв. Кунĕпе йĕпе тăман çунă, каçпа шăнтса пăрахнă, ни лашасам шăвармалли çук, сивĕ пулнă. N. Вĕсем пире шăнтаççĕ. Они нас морозят (сейчас). N. Вĕсем пире шăнтса усраççĕ. Они нас держат в холоде, морозят (всегда). N. Ачасене ан шăнт, не студи. Ала 91. Ачи кĕçех урине шăнтса яман. N. Шăнтать вăл, в них в перчатках) зябнут руки. Баран. 77. Вăл çăмăл, мамăклă çеп-çемçе. Хĕрĕх крат сивĕ чух та шăнтмасть, çиле анчах чараймасть. О сохр. здор. Эппин тумтире йĕпенсен никçан та тăхăнса çӳреме юрамасть, ун ăшĕнчи шыв пире ăшăтма мар, шăнтса анчах çӳрет. Орау. Сивĕ сĕт çирăм та, пĕтĕмпе шăнтса ячĕ (озяб от холодного молока). КС. Сив чир çынна шăнтса чĕтретет. Ib. Пĕре шăнтса пăрахать, тепре ăшăрхатать (во время болезни). N. Леш шывра пулла шăнтса хурат, ниçтан та тухма пулман. N. Çапла мăнтарланса çитсен хура пусаççĕ, ăшчиксене кăлараççĕ, тĕкне-мамăкне татаççĕ те шăнтаççĕ. НИП. Яшка çуне шӳрпе çинчен пуçтарса илеççĕ те тула кăларса шăнтаççĕ. || В переносн. значении. КС. 50 тенкĕ шăнтрĕ. Ib. Çав çынтан вăл укçа илчĕ те, кайран шăнтрĕ (отрекся).
муха. N. Эпĕ унăн пысăклăх хутлăхне шăна тытса ятăм. Шăна чир. сарать З. Старик калать: шăна-шăнах ĕнтĕ вăл, мĕн калаçмалли пур ун çинчен? N. Пӳртре шăнасем нумайлана пуçларĕç-ха: шăна пĕтермелли илмелле пулĕ. N. Шăна пек çыпçăнать (о привязчивом). Орау. Шăна пек çантах тăрăнать (когда любит пить чужое). Ст. Чек. Шăна çиен. (Так называют скупого). Сред. Юм. Шăна патши, пĕчик ачасене: начар эсĕ, тессине, шăна патши пик, тесе, вăрçтараççĕ. || Комар. Шумерля. Шăна çыртать. || Пчела. Мереш-поç. Пирĕн ялта шăна тытакан (пчеляк) пĕр çын пур та, унăн пыл те пур, те çук – пĕлместĕп. || Назв. игрушки. См. шăналла выляни. Çĕнĕ Кипек. Шăнана ак çапла тăваççĕ: пӳрне тăршши яхăн патакăн пĕр пуçне шĕвĕртеççĕ те, çав шĕвĕр пуçĕнчен çуррине яхăн картаççĕ, вара шăна пулса тăрать.
назв. мухи. Б. Олг. Виле çине ларакан куак шăна, вăл хорт ертет.
назв. игры. Çĕнĕ Кипек. Шăналла вылянă чухне арçын ачасем анчах выляççĕ. Шăналла выляс пулсан, пĕр патака (шăна юпи тиекенскерне) тăршшине пĕр аршăн яхăн хăварса, çĕре çапса кӳртеççĕ те ун çине шăнине лартаççĕ. Вăл шăнана ак çапла тăваççĕ: пӳрне тăршши яхăн патакĕн пĕр пуçне шĕвĕртеççĕ те çав шĕвĕр пуçĕнчен çуррине яхăн картаççĕ, вара шăна пулса тăрать. Вăйине тапратас умĕн пурте, кам выляс тиекен, пĕр туя çинче шăпа яраççĕ. Камăн алли аяла юлать, çав вара хуралç пулать. Унтан вара хуралçи шăна юпи патĕнчен пурне те чикĕсем виçсе парать те аякалла кайса тăрать. Лешсем туйисемпе пемех тытăнаççĕ вара. Шăнине персе ӳкерсен, хуралçи уна каялла илсе хурать юпи çине. Перекенсен туйисем персе пĕтнĕ пулсан, шăни ӳксенех, часрах туйисене илме чупаççĕ; персе пĕтмен пулсан, переççĕ. Перекенсем туйисем патне чупнă чух, хуралçи часрах шăнине лартать те, пĕр чиккине йышăнса тăрать вара. Перекенсенчен хăшĕ кая юлать, çав хуралĕç пулать. Тата çав вăхăтрах хуралçи шăнине час лартаймасан, перекенсем часрах хăйсен чиккисене тăраççĕ те, хуралçи вара каяллах хурала юлать. Хăш чухне ак çапла пулать: перекенсем туйисене йăлт персе пĕтереççĕ те юпине тивретимасăрах юлаççĕ. Çавăн пек чухне хуралçине пит аван пулать: лешсем туйисем патне чупнă чухне, вăл йăпăрт анчах пĕр чиккине йышăнса тăрать. Лешсенчен хăшĕ кая юлать, çав хуралĕçе юлать. СТИК. Шăналла выляни — игра в мухи. Ставят кол, к колу приставляют чурку и издали палками кидают в этот кол.
полог. N. Шăналăк — широкий отрез полотна для свертывания сыпучих предметов. N. Шăтăк, шăтăк шăналăк, шăна кĕмин — лайăхчĕ. Шел. 81. Шур хĕррисенчи шур шăналăксем пĕтĕм улăха илем кӳреççĕ. Ходар. Шатрапа выртакана куç умне кăтартмаççĕ. Вара ун çине шăналăк карса хураççĕ. Сĕт-к. Шăналăкне карăнтарах кармалла. Юрк. Вăл çапла каласан, ку та килне тавăрăнса кăпăр-капăр лашине кӳлсе, урапи çине тырă шăналăкĕ хурса, хай суеçĕ хыççăн çул тăрăх сиккипе хăвала пуçлать. || Занавес. Пшкрт. Шăналăк – занавес. || СПВВ. МА. Шăналăк тăрăпша.
норовить. N. Хĕнеме шăнарса тăрать, норовит бить. N. Ашшĕ умĕнче çилпе (= çилĕпе) тулса шăнарса тăрать. N. Ывăлĕ çапла çиллине шăнарса тăрсан та, ашшĕ майпа, сапăррăн калама тытăнать. N. Вăл пĕр çиллине шăвара пуçласан, темĕнтен те тискер. || Подавлять. Стюх. Çиллине шăнараймасăр çӳрет. Ходит, будучи не в состоянии умерять, подавлять свой гнев. Ib. Çиллӳне шăнараймасăр çиленсе çӳретĕн. Якейк. Хун ĕссĕрне хăва шăнаримастăн; ĕссĕр полсан та, ĕссĕре шăнарса (палартмасăр) çӳрес полать. Ст. Чек. Çиллине шанараймас, çиллине ниçта хураймас. Не знает, на ком сорвать свой гнев. Сĕт-к. Çиллине шăнаримасăр çапла хăтланать вăл. || Отнять, присвоить. Начерт. 203. Толст. 31. Пуринчен ытла эпĕ червончик шăнарнинчен хăраса пыратăп. СПВВ. НН. Шăнар — пĕр-пĕр япалана вăрласан тунса хăтăлни.
понуд. пр. от шăнкар.; сморкаться, высморкаться. КС. Ачине шăнкартать, заставляет высморкаться. Толик. Манкуна шăнкарт, высморкайся. Б. Олг. Шăнкартас мари самсая, тортатăн шалалла сăмсая. Сĕт-к. Сăмсуна шăнкартимастăн, намăссăр. || Завернуть, засучить (рукава). Шибач. КС. Çанна шăнкартса яр-ха. Якейк. Алă шăнкартас – вăл çыннине шăнкартса (засучив) манпа чышкăллакарĕ. Б. Кумаркино. Вăл çаннине шăнкартнă, он засучил рукава. В других говорах вместо „шăнкартнă“ употребляется „тавăрнă“. В Б. Кумаркино „тавăрнă“ означает „выпоротить“, напр., рубашку. N. Мĕн аллуна шăнкартса çӳрен? Аллу кĕçĕтет-им? Что ходишь, засучив рукава? Что руки тешутся (драться хочется)? || Ударить. Сятра. Шăнкарт – серем (= шăнкартса ярам).
назв. дер., Шихирданы. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, Шăнкăртам хирĕнче çăл тухат. Ib. || Шăнкăр кăнă шывсем юхат, Шăнкăртам хирĕнчен çăл тухат. || Назв. речки. Изамб. Т. Шăнкăртам ятлă тутар ялне пырса кĕтĕмĕр. Вăл Шăнкăртам ятлă çырма тăрăх ларса тухнă.
скворец. В. Олг., Пшкрт. СПВВ. ТА. Шăнкăртăш = шăнкăрчă. В. Олг. Шăнкăртăш юи (= йăви), скворечница. || Фамильное прозвище. Б. Олг. Шăнкăртăш патне йоман тăрине хопарат, шăтăкне алă чикет, кайран вăл аллине кăларимест, ори ĕçерĕнсе каят, аллине чиксен вара çакăнса тăрат, вăл ячĕ полнă вара Шăнкăртăш Митри.
подр. тишине, подр. утиханию; тихо. N. Пирĕн тĕлте нимĕçсем шăп тăраççĕ. Ашшĕ-амăшне. Шăп çеç тăраççĕ. ЧС. Пĕр чĕнмесĕр шăп кăна тăрăр. N. Хуçи тухса кайсан пӳртре шăпах пулаççĕ (затихают). N. Йăлтартатса çутатса шăпах ларать мăнастир. N. Унтан вăл икĕ минут шăп пулнă. Дик. леб 34. Унта пит шăп пулнă, Елиса хăй утнине хăй те илтсе пынă. Йӳç. такăнт. 52. Шăп пул! Изамб. Т. Ул сасă, салтаксем тухса кайсан, шăп çеç пулат. Утăм. Шăп пул... мальччет! N. Порте шăп полчĕ. Все стало тихо. Туперккулёс 7. Анчах иртсе кайсан, шăпах пулаççĕ — кайран пĕр çын та чирлемест. Полтава. Шăп чарăнчĕç. Смолкло все. || Тихий. Ск. и пред. чув. 17. Сиктереççĕ сиккипе шăп сывлăша янăратса. N. Кил часрах, мĕн унта шăп карăк пек пăхса тăратăн. || Ровно. N. Шап çулталăк çитрĕ. Янтик. Шăп кăнтăрла çитрĕм. Пришел ровно в полдень. N. Çук çул пĕтни шăп çирĕм çул, ун сăмахи ланах çитсе ларчĕ. N. Пырсассăнах çырмаран ăса-ăса улăхса хĕрĕх витре шăп яраççĕ. (Питĕркке шăтăкĕ). Ск. и пред. чув. 20. Шăмăш автанĕ авăтать, шăп çур-çĕре пĕлтерет. N. Шăп çур-çĕрте килчĕ. Ачач. 99. Хĕвелтухăç еннелле пăхса, умне шăп пĕр хут хĕрес хурса илет те çиме тытăнать. || Как раз, в самый раз. Скотолеч. 5. Пур чунлĕ япалан та юнĕ шăп хăйне кирлĕ таран анчах пур. Букв. 1900. Шăп ыраш вырса пĕтнĕ вăхăтра пирĕн Марук сасартăк чирлерĕ те, йăлт тĕсĕнчен ӳкрĕ. N. Эпĕ ана чулпа шăп çамкинчен лектертĕм. Пазух. Улт уралă капан шăп варинче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. N. Уйăрлатпăр, тăван, уйăрлатпăр, шăп çурмаран çурнă улма пек. N. Воевотăн тусĕсем ун сăмахне илтсен, çĕрĕç урхан шăммисем пĕрре алла шăп лексен. Дик. леб 5. Шăп çав вăхăтра. N. Чăвашсем тырă шăп пулса çитиччен вырмаççĕ. N. Иосиф тĕрмере хĕн пурăнăçра шăп ӳссе çитĕнсе пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Толст. Сире йытăсем шăп хуса çитсе тытас чух, эсир хӳрĕре пĕр енелле пăратăр та, йытă та сирĕн хӳрĕр хыççăн пăрăнать. Хăр. Палля. 4. Кайран пĕрерĕн-икшерĕн кĕрсех халăх шăп тулчĕ. N. Шăп (яр) çутăлкчченех. Утăм. Куштан алли, хаяр кӳсек ăна лексен, шăп ăнсăрлатнă. КС. Шăп чунĕ тухичченех. N. Шăп чĕрĕлсе çитичченех. || Очень. М. Тув. Ыраш çулĕн майракай шăп шулака çитĕнет, пирĕн, ялăн хĕрĕсем шăп шулака çитĕнеç. N. Эпĕ мар, пур çынсем те шăп тĕлĕнетчĕç вăл çапла чупса çӳренинчен. Малт. шк. вĕр. фиç. 92. Пур фоккус та шăп юнашар выртнăран, шур хут çинчи кĕлетке татăкăн-татăкăн ӳкмест — илемлĕн тикĕс ӳкет. || Все, всё. Б. Олг. Ну, тет, сан ачасем шăпах пор-и (все ли на лицо)? — тет. Эп калатăп: шăпах пор. Регули 241. Тытманни çок, шăпах тытнă. Истор. 127. Шăп вилсе пĕтичченех. Кан. Анчах халĕ пĕр пус та çук, шăпах тавар çинче тăрать.
подр. короткому звуку при падении предмета в воду. П. Патт. 29. Пĕвери шапасем вăл ӳкнипеле шыв шăпăлт тунинчен хăраса йăлтах тарса пытаннă.
пузырь (музыкальный инструмент, род волынки). КВИ. Шăпăр сасси чарăнсан, туй юррийĕ пуçланать. Ib. Шăпăр сасси чăйлатать. N. Ярăнтарса явăнса шăпăр кĕвви ташлатать. N. Анчах шăпăр хăлăхсăр: татах ташлама сĕнет. ТХКА 87. Шăпăр, сăрнай, купăс, параппан — пурте пур. N. Мĕлĕшри Алтан Ваçли кӳме тăрне ларнă, шăпăрне ахăртса пырать. N. Шăпăр кĕвви, туй çемми чуна çĕклетсе ярать, аскăн шăпăр этемми пĕтĕм чунне кăларать. N. Сиксе анчĕ сак çинчен хăй çавăнтах çĕр çиве, тытса арăм халхинчен вĕрчĕ шăпăр какрине. N. Хура арăм хăрамасть, таш картине вăл кĕрет; шăпăр халĕ аптрамасть, çич шуйтан пек ĕрĕхет. НИП. Икĕ туй пĕр пӳрте килсе кĕрсен, туй пуçĕсем, тавлашма тытăнса, шăпăрĕсене çĕре пăрахса, шăпăрĕсем çапăçса пĕр шартлатса çурăлса, пĕтĕм урайне юн сарăлнă. Цив. Тупăкĕ çине ларса сăрнай е шăпăр каланă. Тим-к. Çав ача вара: шăпăр вĕренес, тесе каларĕ, тет. Сред. Юм. Орпа ôлăмĕнчен çôрса туса пĕчик ачасĕм çôхăртса çӳреççĕ, çавна та пирĕн шăпăр теççĕ.
назв. болезни. СПВВ. Т. Шăпăрлан тесе чире калаççĕ, вăл чир пит хăруша, çемьене кĕрсессĕн пĕтĕмпех вĕлерсе тухса каять. СПВВ. ЕС. Шăпăрлан — этем мурĕ. Вăл килсен этемсене шăлсах каять, тет. Çавăнпа çынна ылханнă чух: шăпăрлан шăлса кайтăр çав, теççĕ. N. Шăпăрлан шăлашшĕ, хирлен хирешшĕ, мур кĕрешшĕ! СТИК. Шăпăрлан тыттăр (безразличная брань). Ib. Вăт шăпăрлан! Вот прохвост! Ст. Чек. Шăпăрлан — бранное слово, обращенное к лошади. Шăпăрлан хирсе каяшшĕ! (Лошадь ругают). ЧС. Ăна ачашласа тăратăн тата, шăпăрлан шалса каяс япалана, чиперех ыраттарчĕ вĕт çурăма.
то же, что шăпăр, вевик. Сохрон-й. Шăппăр, метла. Якейк. Шăппăр: 1) метла с отдельным череном; 2) веник из ветвей березы, дуба или травы, нарочно сделанный, чтобы мести пол. Ст. Чек. Шăппăр, веник; вăрăм авăрлă шăппăр (в связи. речи и просто „шăппăр“) — метла. Пшкрт. Шăппăр холи, веник. N. Шăппăр çых. || N. Вăл, шăппăр, укçине салатма мар, хăй пĕр пуса таçтан, тислĕк çинчен, чавса илĕччĕ.
плавиться, топиться (о масле). N. Тăхлан шăранать. Свинец плавится. || Пылать; палить. Торп-к. Шăрăнса пăхакан хĕвелшĕн. (Клятва). М. Шемерд. Шăранса пăхакан çут çăлтăр... Шăранса пăхакан хĕвел. (Из наговора). Ib. Шăранса çунакан вут. || Тлеть. О сохр. здор. Кăвар шăраннă пек шăранса тăраççĕ. N. Кăвар шăрансан, когда горячие уголья потухнут, когда они едва тлеют. Ромс 29. Вучахра кăвар шăраннă: кăвакăн-симĕсĕн çунса выртнă. || В переносном смысле. N. Çав сăмахсене вуланă чух этем чунĕ мĕн чухлĕ шăранса тăнине кам пĕлмест? || Ослабляться. Сборн. по мед. Ватăлас енне кайсан, пур çын та шăрана пуçлать. N. Ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхса кĕр ӳстерсен, ватăлсан та вăл час шăранмасть, тетпĕр. Ир. сывл. 34. Ĕç вăй-халĕ шăранать. Ib. 25. Ĕç халăх вăй халĕ кунта вут пулса тирпей шăранать. || Убавиться в размере. СТИК. Хайхи мăнтăр сысна епле шăранса кайнă (поубавилось жиру, толщина спала), суха сухаласси чей ĕçсе тутлă çисе выртасси мар çав! Сред. Юм. Пит самăр çын пăртак начарлансан: шăраннă, теççĕ. Скотолеч. 7. Çапла имлесен те лашанăн хырăмĕ шăранмасан... СТИК. Ку шыçă кăшт та шăранмаст-çке, мĕн тăвас? Не опадает (опухоль). N. Пит халь те шăранса çитмест (= халь те шыçĕ чакмасть), ами. СТИК. Ĕне çилли епле шăранса кайнă, кĕтӳçĕ каллах сунă пулас (вымя спало). || Разжижаться. Рак., Кайсар. Арăмсем çăмăлланнă хыççăн ăшне юн хытса ларнипе аптăра пуçласан, çак курăка вĕретсе ĕçеççĕ. Унтан вара хытса ларнă юнĕ шăранса ерипен юхса пĕтет. || Исполнять прекрасно, великолепно, чудесно (песни, музыку, работу и т. д.). N. Симĕс вăрман тумланать, шăпчăк юрри шăранать. N. Вара шăранаççĕ хĕрсем юрăра. || Перевариваться. N. Апат-çимĕç шăранни, пищеварение.
понуд. ф. от гл. шăран. Якейк. Паян хĕвел шăрантарать анчах (палит). Ib. Паян хĕвел шăрантарсах ярать (прямо-таки палит). || N. Шăрантар, переварить пищу в желудке. КС. Хырăма пăртак шăрантарас-ха. Дать пище перевариться, способствовать пищеварению. О сохр. здор. Хырăм кӳпсе кайсан хырăма шăрантаракан „магнезия“ ĕçес пулать. || Исполнять с чувством (петь, играть и т. д.) КС. Шăппăрне йăмăхтарса (шăрантарса) пыраççĕ (очевь изящно, внушительно играют на пузыре, так что хватает за сердце). Ib. Шăппăр лайăх калакан çын çинчен: шăппăрне шăрантарать, тиççĕ. СПВВ. Х. Юрра шăрантарас. Альш. Вăл юрлама тытăнсан шăрантарат кăна. Шел. П. 16. Хăш чух шăнкăрч юрри пек шăрантартăм. Букв. 1904. Йывăç пахчисенче, пур çĕрте те кайăксем шăрантарса юрла пуçларĕç. Альш. Вăл калаçнă чухне сăмаха шăрантарат кăна. Ст. Чек. Сăмаха вăл шарантарса калаçат. Он говорит очень красноречиво. Сред. Юм. Йăмахха шăрантарайса сăмахлать вит. N. Тутисене пăркала-пăркала, саспаллисене мерчен шăрçа пек умлă-хыçлă шăрантарса пынă. Ст. Чек. Хута вăл шăрантарса çырат. Унăн çырни шăратнă пек тухат (пишет красиво). Кан. Никĕссене хывакан маçтăрсене технĕккăмсем те лайăхах шăрантарса кăлараймаççĕ.
топить, растопить (масло, сало). N. Çу шăрат, топить масло. Сред. Юм. Çу çôрхахĕ пôр-ха ман, кăмакана лартса шăратас пôль-ха. Бур. Мана курайман çынсем çамрăк чĕре çуне шăратат. N. Ăшăм-чиккĕме, чĕреме шăратсах пăх. С. Алг. Йыснаçăм, йыснаçăм тиек пек, ăстанпа шăратнă çурта пек. ЧП. Шăратса янă çурта. Тогаево. Пирĕн касăн хĕрĕсем шăратса лартнă çурта пек. ||Палить. Шурăм-п. № 6. Хĕвел хĕртсе пăхать, шăратса ярас пекех. Урож. год. Хĕвел пăхать шăратса. || Плавить (металл.) N. Пăхăр шăрат, медь плавить. || Залить. Слакбаш. Çĕлекелесе кăна хунă, шăратса хуман (не залили ей калошу). || В переносном смысле. N. Кăвак-çутран шăратнă акапуç, туртийĕ хушшинче хĕвел ташлать. || Исполнить с чувством А.-п. й. 99. Сахар пырать вăрманпа хăй юррине шăратса. Кан. Танюк аллисене мăн курăнми пулличченех ял енелле сулса илемлĕ юрăсем шăратса кайрĕ. Ск. и пред. чув. 13. Пĕр пуянăн сарă хĕрĕ, вĕçен чĕкеç евĕрлĕ, шăратнă, тет, юрăсене. Ib. 108. Пĕрне-пĕри юратнă. Ырăлăхлă каç çинчен вĕсем халап шăратнă çапла пĕрле каçсерен. Хастарлăх 4. Комсомол яччейккисем хăйсен чун-халне хутсем çине шăратма пуçларĕç. N. Хăш-хăш саспаллисем унăн савнă саспаллисем пулнă, вĕсем тĕлне çитсен вăл йăл кулса, куçĕсене мăч-мăч хупа-хупа, тутисене пăркаласа-шăратса пынă. N. Чĕкеçпеле Еркиней туй тăвĕçĕ шăратса. Ск. и пред. чув. 55. Шăратса ярса ĕçе ĕçлетчĕ, нимĕнле çынна та парăнмастчĕ. Урож. год. Юмах ярать юратса, ĕçне тăвать шăратса. N. Инçе кайса манмарăм шăратса янă куç хăрнăкĕсене. Ау 341. Инçе кайса манăпăр шăратса янă куçусене. || N. Мул-пуянлăха сыхласси ӳт-тире шăратать.
назв. травы. СТИК. Шăрăшлă кĕпçе — сарлака туратлă кĕпçе. Вăл вăрманта ӳсет, тата хирте, çур тырри çинче.
шăркалчă, назв. птицы, чирок (дикая утка). Шибач. Шăркалчă — меньше утки, хорарах. Вомбу-к. Шăркалчă — вĕт йышши кăвакал. Альш., Н. Карм. Шăркалчă — кăвакал. Зап. ВНО. Вăл шăркалчă пек хăтланса çӳрет паян кунĕпе.
соринка, заноза. N. Шăрпăк ларт (кӳрт), занозить. Букв. 1900. Тыткала пĕлмен ал-уранăн чĕрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ. тет. Юрк. Вăл (она) пит вичĕкĕн япала (бойкая), чĕрне айне кĕнĕ шăрпăк пек. || Косточка (рыбы). Тюрл. Полă шăрпакĕ кĕрсе ларчĕ алла. || Щепка. Кратк. расск. 28. Этем вăл хăй чунне усрасшăн килне пĕр шăрпăк юлми таранччен (до последней щепки) салатĕ. Кожар. Чей ĕçме янă; вăсем чейне пĕрер шăрпăкăн хорса аран-аран вĕретнĕ. Янтик. Ку пушар ытла йĕртсе хăварат çынна, пĕр шăрпăк та хăвармас. || Деревянная вилка. КС. Çăмах шăрпăкĕ. Якейк. Çăмах çинă чох шăрпăкпа çияççĕ (лучинкой). || Колючка. Сред. Юм. Курăксĕм çумĕнче йĕп пик япалана шăрпăк теççĕ. Зап. ВНО. Шăрпăк тăрринче тӳрпи ларать. (Сылăм). Сред. Юм. Кирек мĕн пĕчик япалана шăрпăк пик теççĕ. || Спичка. А.-п. й. З0. Анчах шăрпăк çук хăйсен. Изамб. Т. Шăрпăк тимес (= тивмес, не зажигается). Ib. Шăрпăк тивертрĕм (çутрăм). Зажег спичку. Сред. Юм. Шăрпăк арчи, спичечная коробка. Ib. Виç арча шăрпăк илтĕм (три коробки). ЧС. Шăрпăк кучĕ, остаток спички. Ib. Шăрпăк кутне улăм çине пăрахса хăварнă. Шарбаш. Шарпăк пуçĕ. || Задира, придира. КС. Ах, вăл шăрпăк-çке! || N. Кун чул пурăнтăм, çирĕм виççĕ тултартăм (мне исполнилось 2З года), çын япалине шăрпăк та вăрламан.
счеты (прибор). Арзад. 1908, 55. Шăрçа шучĕ çинче 10, 20, 40... хурса тух. Эпир çур çĕршив. 5. Тата вăл енчех пурпа çырмалли хура хăма тата шутлама вĕренмелли шăрçа шучĕ лараççĕ. КС. Эп шăрçа шучĕпе шутларăм. Ib. Эп шăрçа шучĕ çинче шутларăм.
то же, что шăрт-шарт. N. Шăрт-шорт тăвать (плети пастухов, ломка сучьев в лесу под ногами, вообще ломка тонких палок в роде частокола). В. Олг. Вăл ларнă çĕртех шăрт-шорт сикрĕ (хăраса). Ib. Кайăк кĕлетке ăшĕнче шăрт-шорт сиккелесе çӳрет, тохасшăн.
со щетиной, щетинистый. ЧС. Шыв хĕрринче ылттăн шăртлă, кĕмĕл чĕрнеллĕ капан-сысна выртат, тет. || Вспыльчивый, злой. Кăмак-к. Пит шăртлă çын вăл. Йӳс. такăнт. 67. Ехе-е, шăртлă иккен ку кайăк.
капризный, придирчивый, канительный. СПВВ. Шăрчах çын. N. Çук сăмахран вăрçакан хăй те шăрчах хĕрĕ вăл.
сердитый, злопамятный, щепетильный. Тюрл. Шăрчăклă çын. Сред. Юм. Пит шăрчăклă çынпа мĕн çыхланасси пур вара, пур-пĕр усă тăвас çук вăл сана.
особый род мотушки ниток, крестообразное наматывание ниток на веретенно при пряже. В. Олг. Толст. Çав пар карнă хашака шăрчăк теççĕ. Петрунка. Шăрчăк çиппи — хура çип, шăрчăклама час пулмас. Хурамал. Вăрăм çипе пӳрнесемпе шăрчăк турăм (чăркарăм). Н. Седяк. Шăрчăк — алă çине çип чăркани. СТИК. Вăл шăрчăк хывса авăрлат. Она прядет, наматывая отдельно на веретено в нескольких местах. Сред. Юм. Кĕнчеле арланă чохне йĕке çине пăртак арлаççĕ те, тепĕр хут ал çине шăрчăк хорса, ал çинчен еке çине хытарса çăмхалаççĕ. Питушк. Шăрчăк — йĕке çине çăмхалани. Ib. Шăрчăк сӳтмелле тавлашаççĕ. Хăшĕ кая юлаканне пуçран шаклатать; „каска айне пултăн!“ тесе. Городище. Шăрчăк акă мĕн вăл. Йĕкене авăрласа тултарсан, тата нумайрах çип кӳртес тесе, урăх йĕкепе пĕчĕкçен авăрласа тултараççĕ. Сăмахран, Альтя виç шăрчăк авăрланă, теççĕ. Чăв. к. Шарчăк — пĕр татăк кустарса хунă çип е ука. Ст. Чек. Шăрчăк ука шăрчăклă пулат. Чăв. к. Саккаслатса çӳçме кастартăм, çинчен шăрчăк ука кустартăм. СПВВ. Урам урлă каçнă чух ылттăн ука шăрчăкĕ эпĕ тупрăм. Тайба-Т. Тăри тăрса вĕçрĕ куртăр а, утăрсе утланса чупрăр-а; çакă ял хĕр-сăри килчĕ — куртăр-а, ĕçĕрсе пăрахса чупрăр-а, шăрчăкăрсе татса ырăр-а. Ст. Чек. Кĕрӳ ларакансем шăрчăк татнă, кăчухне кĕр çĕкленĕ, теççĕ.
то же, что шăрш, запах, вонь. N. Чечексен шăрши, запах цветов. КВИ. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. Ачач. 57. Тимуш тула тухрĕ. Уйăх курăнмасть. Çăлтăр куçĕсем анчах çап-çутă йăлтăртатаççĕ. Ăшă çур шăрши çаплах сăмсана перет. Баран. 89. Çил çав енчен çаврăнчĕ, сăмсана тĕтĕм шăрши килсе кĕчĕ. Череп. Ĕнек шăрши кĕре пуçларĕ. Запахло горелым. К.-Кушки. Ку супăнăн шăрши веç пĕтнĕ. Это мыло потеряло весь аромат. Янтик. Ма пит нумай ĕçнĕ-ха эс: пĕтĕм эрех шăрши çурать санран. СТИК. Ай-ай санран тапак шăрши çапат сывлама çук. Утар. Сăра шăршипе пуçĕ çавăрăна пуçланă (от опьянения). N. Çу шăрши тухрĕ. Выçăхакансем. 8. Çăкăр шăршипе çăвара шыв килчĕ, аптăранипе сĕлекене чăмласа ларатăп. Ст. Яха-к. Çăварни кун ирех пĕр-пĕр ял виттĕр тухса каяс пулсассăн, пĕтĕмпех кашни пӳртрен икерч шăрши кĕрет. N. Пĕр-пĕр çĕнĕ савăта малтан мĕн япала шăрши çапать, аван шăршăлли-и, усал шăршăлли-и, çав шăршă кайран та час тухса пĕтмест. Ст. Чек. Эп ним шăрши те туяймастăп. Я не чувствую никакого запаха. Ib. Шăршă туяймастăп (плохое обоняние). N. Тата савăт питĕ нумай, çав савăтсенчен питĕ шăршă сарăлса тăрать. ГТТ. Вилес çыннăн виçĕ кун малтан шăршă килет, тет. О сохр. здор. Тумтире тасатах тăмасан, вăл хураласса та хуралать, тата нумайччен тăрсан тумтиртен шăршă кĕрекен пулать. Изамб. Т. Унăн шурă чечекĕсенчен пит тутлă шăршă килет. Орау. Тата пур йăвăçсем те çăвăлçă кăларса аван шăршă сарса тăраççĕ. || В переносном значенни. Орау. Анчах çирĕм тенкĕллĕх тыр сутса килтĕм, пĕр эрне хушшинче укçан шăрши те юлмарĕ. Хурамал. Лешсен вара шăрши те пулман (слуху и духу не было). || Обоняние. Пшкрт.
запах вообще. См. шăрш-марш, шăрши-марши. Сл. Кузьм. 151. Пӳртĕнче, таса тытнипе, шăршă-маршă пĕртте çук. О сохр. здор. 42. Ачашăн вăл шăршă-маршă унтан та ытларах усал. Собрн. по мед. Хамăр пурăнакан пӳрте ялан таса тытма астăвас пулать; унта сывлăш уçă пулма, шăршă-маршă, тусан, çӳпĕ-çапă пуласран ăна час-часах уçа-уçа çил вĕртмелле.
подр. треску. Б. Олг. Коршак шăт тесе катăлат. Ib. Хӳелçармăç вăри, çинĕ чох шăлпа çыртсан, шăт! тет. Сред. Юм. Кантри пĕрчи çине таптасан, ô шăт! туса çĕмĕрлет. Шорк. Пĕр пыйтă шăт вĕлерчĕ. В. Олг. Шăт! звук перерванной веревки. КС. Шăт! — звук перерванной нитки. || N. Макçарăм поллин (у головастика) хӳри шăт. II Вплотную. Тюрл. Çĕнтерчĕ 56. Читтальнăран, шăт хупăнман алăк хушшинчен Интернатсионал юрлани илтĕнсе каять. || Совсем. О сохр. здор. 126. Апла тусан та юн чарăнмасан, тутăр пĕтĕрсе сăмсана шăтрах чикес пулать. || Точь-в-точь. Кан. Коммунистсен юмахне пулсан, вăл шăт та патах коммунист.
щель, отверстие, дыра; нора, берлога. Капк. Алăка питĕрнĕ. Ăçтан кĕме пултарĕ-ха? — Шăтакран.— Мăн чĕрчун кĕмелĕх шăтăк пулсассăн, пирĕн хваттер сивĕ пулĕччĕ. Сивĕ мар-çке! А.-п. й. 68. Кĕлет алăк айĕнчи кушак шăтăкĕнчен шăвăнса кĕчĕ, тет те, шалалла, çăвăх ырçи ăшне кĕрсе ларчĕ, тет. N. Ман кутăм çап-çутă. (Кĕмĕл шăтăкĕ). N. Кăмака шăтăкĕ, печурка. Орау. Манăн халь те пыр шăтăкĕ тулчĕ ĕнтĕ, урăх анмасть. Мне уж в глотку не лезет. N. Çанă шăтăкĕ, пройма. N. Вал шăтăкĕ, вĕрен шăтăкĕсем, вĕт кĕрпе шăтăкĕ, кĕрпе сăмсипе хывăх шăтăкĕ, кĕрпе çăнăхĕ шăтăкĕ, кĕрпе шăтăкĕсем, çил шăтăкĕ, çу ямалли шăтăк, вăта çĕрти чул шăтăкĕ, хывăх шăтăк, шултăра кĕрпе шăтăк — кашта шăтăкĕ, шăрт шăтăкĕ. Якейк. Çĕлен шăтăка çимен конче кĕрет. Оп. ис. ч. 1. Ку шăтăк çĕлен пурăнаканскерех-ха. Это, смотри, змеиная нора. А.-п. й. 61. Çĕлен-калтасем, ниçта кайса кĕреймесĕр, ăçта шăтăк пур, çавăнта кĕре-кĕре пытанаççĕ. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. Ib. 19. Ула йытă малтанах хăйĕн çĕвĕ тусне упа шăтăкĕ патне ертсе кайрĕ. Лап-к. Çитсен кашкăр шăтăк турĕ, тет, сат картине. А.-п. й. 34. Аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. Пăхаççĕ: сăвăр шăтăкĕ. Пуçлаççĕ хайхисем чавалама çак шăтăка. 93 çул 80. Ăна хăма çине хунă, пуçне мăй таран шăтăк ăшне чикнĕ. Могонин. Çырмасене, шывсене, шăтăксене, тăвайккисене усал илнĕ. N. Витĕр-витĕр темиçе шатăк пулса пĕтрĕ. Янтик. Шăтăк аяла аннăçеммĕн тăвăрланать, çӳлелле ухнăçеммĕн (= улăхнă çемĕн) аслăланать. П.-Пинерь. Шухăшламасăр: тарăн шăтăка тухăп, тесе, ан сик. Н. Лебеж. Шалçине лартрăм, шăтăкне туртса илтĕм. (Загадка). N. Çӳлте те шăтăк, тĕпĕнче те шăтăк, варринче вут. (Сăмавар). Орау. Ку шăтăка тултарса тӳрлетĕр. Заровняйте яму. Ib. 37. Пырать пĕр хăмăр тилĕ йăпăртатса вăрманпа. Ун çулĕ çине сунарçă шăтăк алтса хунă пулнă. А.-п. и. 77. Пĕр йăвăç тĕмĕ айне пысăк шăтăк алтрĕ те, арчана тĕртсе йăвантарса ячĕ. Выкопал яму под одним деревом и скатил в нее сундук с нуждой. Орау. Нушникĕн шăтăкĕ питĕрĕннĕ те, çӳлтен юхса анакан шыв аялти хутри хăваттирсене тухса пĕтĕмпе шыва янă. || Могила. ТХКА 73. Анне мана: ачам, эпĕ вилеп, ман шăтăк çинчи тăпрана пырса тӳрлет вара эсĕ, тет. КВИ. Вилнисене пуçтарчĕç. Шăтăк чавма тытăнчĕç. В. Олг. Шăтăк алтма каятăп. ЧС. Çутăлсан вара хăшне шăтăк алтма ячĕç, хăшĕ тупăк тума тытăнчĕç. || „Преисподняя“. Кан. Шăтăк тĕпне анса каях хăвăн кавалериюпа. В. Олг. Таста шăтăкра порăнат вăл. N. Укçасăр манăн çта шăтăка каяс-и? Ск. и пред. чув. 46. Ăçта шăтăка тарчĕ Микита. Юрк. Пĕчĕкçĕ кăна пуркăм пурччĕ, илсе кĕрсен акă çакăнта хурсаттăм, таçта шăтăка çухалчĕ. || N. Малти шăтăк. || Ямочки при игре в шар. СТИК. || СТИК. Ку укçа шăтăксене саплама та сахал, эсĕ пуйрăн тесе тăратăн. Шăтăка саплас тени парăма тӳлес тени пулать. || Дырявый. Каша. Шăтăк-шăтăк шăналăк, шăна кĕмин — лайăхчĕ. ЧП. Шăтăк кимĕ килет. Юрк. Çĕнĕ сăмавара шăтăк сăмавар тетĕн, ак кунтан тултар. Ск. и пред. чув. 77. Каларĕ вăл еррипе карчăк енне çаврăнса: çамки шăтăк — хупăнмĕ, чĕри татăк — сыпăнмĕ. || Переносно — с изъяном, глуповат. N. Он тăрри шăтăк. Капк. Шăтăк тӳпеллисем пирĕн ĕмĕре çитеççĕ-ха. N. Унăн хăлхи шăтăк (глуховат). Ала 30. Çакă ял çулĕ шăтăклă, çул шăтăкне пĕлмерĕмĕр, хĕрĕ шăтăкне пĕлтĕмĕр. || Кружева. Начерт. 203., Шибач., Икково. КС. Шăтăк илтĕм. См. шăтăкла.
с прорезью, напр., стул. || Назв. игры. N. Шăтăкла çапла выляççĕ. Тăват-пилĕк ача пĕр çĕре пуçтарăнса харпăр-хăй валли пĕрер шăтăк алтаççĕ пĕр ĕрете. Унтан вара илеççĕ пĕр тупă (мяч). Вуннăччен е вунпиллĕкчен выляççĕ. Пĕри туппа шăтăксем урлă кустарать. Вăл вăхăтра ачасем шăтăк патĕнче пуçтарăнса тăраççĕ. Тупă кам шăтăкĕнче чарăнать, çав туппа шăтăкран илет те, кама та пулсан перет. Ачасем тупă шăтăка чарăнсан тараççĕ, шăтăк хуçи анчах юлать. Кама та пулсан тивертсен, ăна пĕрре тивнĕ теççĕ, тивертеймесен, хăйне пĕрре сăваççĕ. Çапла выля-выля кама каланă хисепе çапса çитерсен (каланă хисепе суса çитерсен), ачасем пурте икшер е виçшер çапаççĕ. Çапла кама хисеп çитнине пĕр çапаççĕ. Йăлăхтаричченех выляççĕ. Афанасьев. Шăтăкла, игра в шар. Н. Седяк. Шăтăкла, игра в масленники. || Узор, вышивка вроде кружева. Çăкалăх. Шăтăкла = чăнтăр. Альш. Шăтăклана кунта ак çапла тунă. Пирĕнне темиçе çиппине турта-турта кăларнă та, унтан ăна çиппелен шăтăклаллă-шăтăклаллă çыха-çыха кайнă. Образцы 4. Чĕрçитти арки чĕнтĕрлĕ, шăтăклана çитес çук. N. Шур туттăрăн шăтăкли таткалана пуçланă. Тюрл. Кĕпе арки шăтăклаллă. Шурăм-п. № 26. Кантăкĕсем умне тĕрлĕ шăтăкласем карса пĕтернĕ.
касса тунă шăтăкла, назв. особого узора. N. Каснă шăтăклана туйра каччă ĕнсе хыçне çакать. Вăл тăваткăл. Кашни кĕтессинче пурçăн шерепе. Варринче тĕрĕсем. Альш. Касса тунă шăтăкла кашта илемне кӳретчĕ (в К. Кушки: кӳрет-çке).
в дырьях, с дырьями, дырявый. Сĕт-к. Ах, ах! Аххăм карти хыçĕнче лăпсăр-лапсăр хĕр ларать, арки вĕçĕ чăнтăрла, чĕччи тăрри шăтăклă. || С отверстием. Ала З0. Ай, ули Якку пур, шăтăк тесе ан кала, шăтăклă шăрçа çĕрте выртмасть, эпир ăна пĕлместпĕр, çавах илсе каятпăр. || N. Шăтăклă йывăç — см. арман. || Çатра-Марка. Йысна кăмаки — шăрçа кăмака, шăтăклă çăккăр пĕçерет. Печь у нашего зятя — бисерная, она печет пухлый хлеб. Изамб. Т. Ул (кăймак) капăртма пек хăпарса шăтăклă пиçмест. || Узорчатый, с узором „шăтăкла“. ЧП. Кĕпи умĕ шăтăклă. N. Ах, аппаçăм Настаççи, виçĕ пĕрчĕ йĕтĕнрен кĕрӳ кĕпи кăларчĕ, вăл та пулин шăтăклă (узорчатая, кĕрĕ çĕклесе тунă, в песне хвалят невесту). N. Шăтăкла кĕпе, узорчатая рубашка. N. Шăтăкла тотăр, платок с „шăтăкла“. Шишкин. Шăтăклă тотăр пăхма чипер, поçа çыхсан поç корнать, алла тытсан ал корнать. Икково. Шăтăклă тоттăр шăрçа пек: поçа çыхсан çӳç корнать, алла тытсан ал корнать. Батыр. Шăтăклă тĕрĕ, узор, вышитый по выдергу (русск. „вырезы“).
подр. треску, хрусту. Завражн. Мăйăр çине поссан (если раздавить ногой), шăтăр тăвать. Ау 63°. Выртнă чухне (когда они лежали) пуç айĕнчи купăста пуçĕ шăтăр-шăтăр тăвать, тет. N. Шăтăр-шăтăр арман сасси, арман туласа каймас-ши? СТИК. Кантăр вăррие шăтăр, шăтăр тутарса çиет (если ест понемногу). Ib. Çӳхе пăр çинчен утса пынă чух вăл шăтăр-шăтăр туса пырат. Б. Олг. Ват арăм кăнчаларлат (= кăнчала авăрлать), еки шăтăрр, шăтăрр, шăтăрр, тет: арăмĕ йорлат, çурасран (= çывăрса каясран), он их (= ыйхă) килет. || Подр. скрежетаиию зубами. В. Олг. Çын çиленсе ман çие шăлпала шăтăртатат, шăтăрр! шăтăрр! туат.
трещать, хрустеть, скрипеть. Савельев. Йӳç шăтăртатса хуçăлса карĕ. Самар. Ыраш пуçахĕсем типсе кайнипе шăтăртатса тăраççĕ. Чăв. юм. 1919, 14. Çĕнĕ çăпати пусмассерен шăтăртатать. Образцы 112. Ман урара Хусан атти, пусмассерен шăтăртатать. Полтава. Ыр савăтсем эрехпе тулли кăпăк тулхăрса шăтăртатса ларнă чух. N. Вăл, хăйă шăтăртатнине илтсе, шухăшланă: ав епле, Яхутенĕн шăммисем ванаççĕ, тенĕ. N. Йывăçсем шăтăртатни, треск деревьев. Чĕлкаш 18. Вăл ыран кăсйинче хут укçасем шăтăртатни çинчен шухăшланă.
подр. разнобразному и довольно грубому треску. Тюрл. Шăтăр-шатăр туса çунать. СТИК. Кăмакана кĕлте чикрĕм те, шăтар-шатăр туса карĕ (вспыхивавие соломы). А.-п. й. 44. Вĕсем пырсанах, улăм çиме тапратĕç,— çавăнпа шăтăр-шатăр тунине илтсессĕн, эсĕ шаларах пытан. Трень-к. Пăхатпăр, ним те курăнмасть, тĕттĕм, ачасем улмана шăтăр-шатăр тутарса татни анчах илтĕнет. Сред. Юм. Пырса кĕтĕм пĕр çĕре, ниçтан тухма та çук; хăвăртрах пĕр чартакне шăтăр-шатăр хуçатăп та тôхса утăнатăп часрах. 93 çул, 57. Хупăрлакансем çапнăран арча шăтăр-шатăр! тутарнă. N. Шыв тулса улăха тухса каять. Шăтăр-шатăр тутарать те арман пĕвине илсе каять. N. Шăтăр-шатăр тутарать (арçури). КВИ. Чӳхенеççĕ хумсем, çил улать, шăтăр-шатăр юпа авăнать... Играют волны, ветер свищет, и мачта гнется и скрипит. Альш. Акă çул çинче пĕри пырать чуптарса, шăтăр-шатăр, шăтăр-шатăр тутарса. Вот один из них скачет по дороге, стучит и гремит. || В переносн. значении. N. Вăл пит шăтăр-шатăр. Сред. Юм. Кил тенинче пĕр те шăтăр-шатăрсăр иртмест ô. В доме без всяких неприятностей не бывает.
окончательно, безоговорочно, решительно. Икково. Шăтти-паттипех тончĕ. N. Ăна тунăранпа шăтти-паттипе çавăн чухлĕ çул çитет, тесе, шарлаттансем анчах калаççĕ. N. Вăл сăмахсене пĕр çын та шăтти-паттипе каласа памĕ.
подр. неодинаковому треску. Орау. Такăш килнĕ тесе эп алăк патне: шăч-шяч тăвать, вăл кăмака çунать-мĕн.
ручка ножа? И. С. Степ. Чăвашсем 22. Вăл тухатмăшсене тытма та пушкараççĕ, тет. Анчах пит эмел кирлĕ, тет, çимĕк каç масар çине кутлăхсăр хăмăт, малти урапа тĕнĕли, шăхасăр çĕçĕ илсе улăхма кирлĕ, тет.
назв. местности. ЧС. Пирĕн ĕлĕк Шăхăран тулĕнчи керемет патĕнче ана пурччĕ. Вăл керемет вăрман хĕррĕнче уйра ларат. Ăна пит аслă керемет теççĕ. См. шăхран.
мошонка. КС. Шăхча — ăйăрăн, сыснан, такан, вăчарăн пулать. || Скотолеч. 11. Лаша шăхчи çумне çӳп е тусан хытса ларсассăн, вăл шăхчине кăлармасăр шăрать; çавăн пек чух ăна çĕре ӳкерсе шăхчине супăньпе çăвас пулать. Ib. 20. Лашанăн шăхчи шыçса вĕриленсе каять те шăла кĕреймесĕр çакăнса çӳрет. Ib. Шахча хутаççи, мошонка.
мышь. N. Шăши = кушак кайăкĕ. N. Шăши = шăрши. Бука. 1900. Кушак шăши тытать, кашкăр выльăх тытать. А.-п. й. 7. Кушак, шăши пулĕ тесе, çапă çине пĕрех чикрĕ, тет. Образцы 24. Вăл укçана памасан, шăши кастăр енчĕкне. N. Ай-уй, карчăк! çарăка шăшисем çисе яраççĕ. Ах, старуха! ведь репу-то поедают мыши! Ст. Чек. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. А.-п. й. 51. Кайсан-кайсан, ăна хирĕç пĕр шăши сиксе тухрĕ. Панклеи. Шăши мури илчĕ те карĕ. Ши-и! шихăртать. Ск. и пред. чув. 17. Çул пур çĕртен, çук çĕртен çичĕ юлан вĕçтерет; шăши тухман çĕрсенчен вăл тухать те сиктерет. Чув. прим. о пог. 411. Хĕрлĕ шăши, рыжая мышь. Янтик. Шăши пăх пик чей, фамильный чай. КС. Капан айĕнче шăши вилмест. N. Ку чухне шăши те туяпа çӳрет. (Пословица). Ст. Шаймурз. Шăши шăкĕ те тинĕсе пулăшать. (Послов.). Курм. Йĕс шăши, çип хӳре. (Йĕп). Зап. ВНО. Пĕр шăшин икĕ хӳре. (Çăпата) Кайсар. Шăши тирĕпе çăпана çыхаççĕ. N. Эпĕр коак шăши пак пурнатпăр, тольккĕ каç шăтăкран тухса çӳретпĕр. Н. М. Кедров. Пирĕн урай айĕнче шăшисем чупса çӳреççĕ. СТИК. Шăши шăриччеи те пĕр вырăнта лараймаст, тек мăрккат (ни минуты не может усидеть на месте). В Сятра дат.-вин. падеже — шăше. Ib. Çĕнĕ çынă: эппин эпĕ санăн шăнă-шаккуна шăше çиме хошап халь, тет. || Фамильное прозвище. N. Шăши Емели. Ст. Чек. Шăши Миттук (женск. прозвище). || Назв, болезни лошадей, мыт. Юрк. Шăши — ут-выльăх чирĕ.
ласка (зверек). Образцы 24. Вăл укçана парсассăн, шăши юсĕ сыхлатăр. N. Хурăн тăрринчи хура курака шăши юсĕ ăна сивĕтрĕ.
сделаться жидким, водянистым N. Пĕлĕт шĕвелет. Тюрл. Пĕлĕт шĕвелсе карĕ, тӳлек çăмар çăвать, час чарăнмасть (кругом обложило) N. Çумăр шĕвелсе карĕ. Шĕвелсе çавать. Дождь принимает самую сильную форму, сплошной дождь, когда все охвачено им, идет долго. Альш. Пĕлĕт шĕвелчĕ, по всему небу дождевые облака. N. Пĕлĕт шĕвелет = пĕлĕт хăймаланать. Чув. прим. о пог. 167. Пĕлĕт шĕвелет, облако разжижается. Ib. 82. Тетĕм шĕвелсессĕн, сивĕтет. Дым разрежается,— к холоду. Юрк. Тĕтĕм шĕвелсе çӳле кайсан, сивĕ пулат. Сам. 38. Тĕттĕм шĕвелет. Çутт. 80. Шалалла кĕнĕçемĕн ку вăрман шевелсе сайралсах пырать. || Переносно — беднеть. Янтик. Ĕлĕк пуянччĕ, халь шĕвеле пуçларĕ вăл (вемного подшибся, т. е. не так уже богат). Сред. Юм. Ĕлĕк аван пôрнăччĕ ô та, халь пĕр май тавлашса, сутран сута çӳресе, чылай шĕвелчĕ полас. Ст. Чек. Шĕвелни = юрлăланнă.
острый, остроконечный. А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать те – пĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те, теприне касса ярать. N. Шĕвĕр сăмса Ехвинсем пур (хушамат). || Вершина. Кан. 1927, № 212. Вăл сăрт шĕвĕрне пырса пăхсан, шăмă çунтарсах тунă темелле. || N. Шĕвĕр вĕçлĕ, остроконечный. Г. А. Отрыв. Шĕвĕртерех тăрлă, с несколько заостренным верлом. || Резкий (напр. о ветре). Чирич-к. Шĕвĕр çил. Ядр. Шĕвĕр чая сасси улăхра, сарă хĕр сасси улахра. Якейк. Чăнкăл-чăнкăл чан сасси, шĕвĕр чан сасси ял çинче, пирĕн ятсем хот çинче. || Так называют шутливо детей. Орау. Вăн ман çăкăр çима шĕвĕрсем ӳсеççĕ халĕ. Ib. Шĕвĕр — сорви-голова (о детях 8–10 лет). Зап. ВНО. Ах, шĕвĕр, ăçта каян? N. Ах ты, шĕвĕр, ăçта каян? Икково. Шĕвĕр — простак (о мальчишке).
острый. См. шӳреке. Орау. Шалчи ытла шĕвреке. Кол слишком заострен. В. Ив. Суха тимĕрсене ытла шĕвреке тăвас пулмасть. КС. Шĕвреке йывăç, дерево с острою верхушкою. Чув. прим. о пог. З5О. Евдоким кунĕ чӳрече çӳмĕнче шевреке пăр шăнсан (тумланнă пăр шăнсан), вăл çул хăяр пит пулать. Если в Евдокин день на окнах намерзает острый лед (а, также, если внизу на земле нарастают сосульки), в этот год будет очень много огурцов.
лущиться, раскрываться, щелкаться. ТХКА 79. Мăйăрĕ сап-сарă, хăй тĕллĕнех шĕкĕлченет. Альш. Вăл вара лайăх шĕкĕлченет (подсолнух). || Разбиться вдребезги, на мелкие куски (стекло).
напитаться водою (о снеге). КС. Пĕтĕм уй шĕлкĕшленнĕ, çуркунне пулчĕ (смесь воды со снегом). Хурамал. Сивĕре шыв шĕлкĕшленсе тăрать (пăрланса). || Стать невеселым, грустным. Тюрл. Темскер шĕлкĕшленчĕ-ха вăл (в жару, без аппетита, лихорадочное состояние человека). Сред. Юм. Çак пĕр-ик контанпа пуç ыратнипе ача чисти шĕлкĕшленсе кайрĕ. (Ему что-то не по себе; говорят только о маленьких). || Обуглиться. Тюрл. Мунча пулман ха, шĕлкĕшленсе юлчĕ (= шĕл-кăвар юлчĕ).
вода со снегом. Питушк. Çул шĕлкĕшлĕ, путать, кайма юрамасть. Слеп. Шĕлкĕшлĕ йор. || Зап. ВНО. Вăл шĕлкĕшлĕ çӳрет. Он ходит невеселый, хмурый. Çутт. Авă весем, мĕскĕнсем, пĕр сиккеленмесĕр, шĕлкĕшлĕ лараççĕ.
назв. керемети. В. Михайлов. Шĕнер киремечĕ çĕнĕ çĕре кайни çинчен çакăн пек халлап çӳрет. Шопашкар уесĕнче Апаш ятлă ял пур. Çав ялтан çур Çĕрелле тухсан, уй пур. Вăл уя Шĕнер уйĕ теççĕ. Çак уйăн хĕрринче юхса выртакан çырма пур. Вăл çырма Шĕнер ятлă. Шĕнер леш енче вăрман пур. Вăрманĕ „Шĕнерпоç-саккас“ ятлă. Вăрман хушшинче типĕ çырма пур. Типĕ çырман лаппинче хырсем лараççĕ. Хырсем патĕнче пысăк чулсем выртаççĕ. Çав чулсене киремет пӳрчĕн никĕсĕ пулнă теççĕ. Апашра пĕр Микка ятлă ватă старик пурччĕ. Вăл старик хăватлă вĕрӳçĕччĕ. Выльăх-чĕрлĕх е ача-пăча чирлесен, ун патне суртма каятчĕç. Вăл ирхине апат çияччен сурса панă шыва ĕçтерсен, выльăх-чĕрлĕх чăнах та сывалатчĕ. 1860 çулсенче ака уйăхинче çак Микка Шĕнер уйне тырă акма кайнă. Вăл чылай çĕрлерехех уя тухнă. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Тырă акма ытла тĕттĕмрен, çак Микка лашине тăварса утă панă та, хăй урапа патне ларнă. Вăл урапа аяккинче ларнă чух, темĕн çутти курăна пуçланă. Мĕн-ши ку? тесе, вăл сиксе тăнă та, Шĕнерпоç-саккас енелле çавăрăнса пăхнă. Çав Саккас çырминче ĕлĕкренех киремет пулнă. Вăл киремет таврари киреметсенчен чăн асли пулнă. Вăл киремете чăвашсем Шĕнер киремечĕ теççĕ. Ăна турă ывăлĕ тесе хисепленĕ. Микка çав киремет енелле тинкерсе пăхса тăнă. Малтан киремет пурăннă хыр кутĕнчен уйăх çавраки пек çутă çичĕ хут йăлтлатса тухрĕ, тет. Унтан пĕтĕм вăрман çуна пуçларĕ, тет. Вăрмантан хура тумтирлĕ çынсем тухрĕç, тет. Кӳммелĕ урапасем курăна пуçларĕç, тет. Ураписем, туртисем, пĕккисем ылттăнтан тунă, тет. Кашни кӳммине ултшар урхамах кӳлнĕ, тет. Урхамахĕсем йăпкăн-хура, тет. Çыннисем тем çинчен хытă сасăпа кăшкăрашса калаçаççĕ, тет. Киремечĕ пӳртĕнчен чаплă улпут пек тухрĕ, тет. Ун патне икĕ çын пĕр кӳммелĕ урапа çавăртса пычĕç, тет. Хай шавлакан çынсем, киремете курсан, шăп пулчĕç, тет те, хыпаланса урапасем çине ларма пуçларĕç, тет. Вара киремечĕ: „Каяпăр ку çĕртен!“ тесе хыта сасăпа каларĕ, тет. Çĕр чĕтресе кайрĕ, тет. Пĕтĕм вăрмана шотăртаттарса çĕмĕрсе, вут-хĕм каларса мал енелле тухса кайрĕç, тет. Киреметĕн пĕр тарçи урапа çине ларма ĕлкĕреймесĕр çавăнтах тăрса юлчĕ, тет. Паянхи кунчченех çав Шĕнер киремечĕ пурăннă вырăнта унăн тарçи хуралçă пек анчах пурăнать, теççĕ ваттисем.
частица образования превосходной степени прилаг. и наречий. Баран. 144. Эпир çинĕ апат малтан апат хутаççине кĕрет. Унта вăл шĕп-шĕвĕ пăтă пулса тăрать. Орау. Шĕп шĕвĕр, совершенно заостренный. || Сильный. Чув. прим. о пог. 127. Çула вăйлă (шĕп) çил тухсан, çăмăр пулать. Если летом появится сильный ветер, будет дождь.
назв. какой-то птицы. Нюш-к. Шĕпĕл çунатне пĕчик ачасене пыра пулсан (болезнь горла), çунтарса шыва ярса параççĕ. Вăл кавакарчăн майлă, тĕкĕ ула-ула.
бородавка. См. шĕвĕн. Мункачи, Шашкар, Питушк. Хурамал. Вăл çыннăн алли шĕпĕн кăна.
шканты, скрепляющие сабанные ножки. Вута-б. См. арман.|| N. Шкант — хăмана çинçе ыра тумалли хатĕр. Вăл йăвăç винтпа сарăлма, хĕсĕнме пултарать.
школ, школа. ХС. Атти те, асатти те шкул алăкне уçса хупман – çапах пурăннă, вилмен. Кан. Ку шкул ытти шкулсенчен шутласан питĕ начар. Шурăм-п. № 11. Пысăк шкулта вĕренекен вырăссем. СЧЧ. Вăл вилнĕ вăхăтра эпĕ çак Чĕмпĕр школĕнче вĕренеттĕм.
школьник. Нюш-к. Эпĕ çамрăк чух Хусана шкульнике исе кайма чăваш ачисене пухса çӳрерĕç. Ачасене ăсатма халăх уя тухрĕ. Ачасем пурте амăшĕсенĕн ури тупанĕсене, чĕччисене чуп-турĕç. Мĕн пурĕ пĕр çирĕм ача карĕç. (Куна маня Çĕн Пуянкассинчи Вестĕр каласа кăтартрĕ). Çав ачасемпе пĕрле Нӳшрен (Çĕн-Елпуçĕнчен) салтак арăмĕ ывăлĕ Ентри кайнă. Ентри ăмăшĕ Пурис ывăлин Иван матки пулнă. Вăл Иванпа Кăркана (Григорий) çуратнă. Упăшкине салтака тытса кайсан, пĕр ик-виç çултан Ентри çуралнă. Кăрка шăлнĕ патне Хусана темиçе хут киле-киле пăхнă. Кăрка киле тавăрăнсан: Ентри питĕ лайăх вĕренет, пĕр сăмах та илтмен вĕрентекенсенчен, тесе каласа кăтартатчĕ, тет. || Сред. Юм. Ĕлĕк салтака кайнă çыннăн кайиччен çоралса йолнă е хырăма йолнă ывăл ачи полсан, çав ачана та салтака каймалла тунă, тет, вара çав ачасене шкульник тенĕ, тет.
все. См. шăпах. Регули 636. Ойри çынсене шпах йĕпетрĕ çомăрпа. Ib. 673. Онта порнаканне шпах (= шăпах) исе кайрĕç. Ib. 166. Вăл макăрнăшăн эпĕр шпах колянтăмăр.
шпиль, клинышки, вставляемые в потолочные доски для их смыкания одной с другою. Орау. Собр. Иван вара хĕвел тухиччен карапĕ çинчи турпассене шăлкаласа е тата ăçта кирлĕ унта шпилсене шаккакаласа çӳренĕ, тет. || Юмансар. Шпил — палка с развилками для съема коры дерева. N. Шпил — курăс каснă чух тыткалакан хатĕр. Вăл ричак пекех, вĕçне чалăш каснă. Хытă йăвăçран тăваççĕ.
где. См. ăçта, çта, кăçта. Корак-к. Шта = çта. Сĕт-к. Ав лере çомăр çвать.— Шта? — Йăрăмлă çĕрелле пăх. Синерь. Хуçа хĕрĕ салтак патне пынă та каланă: эй, салтак, эсĕ эпир шта çитнине пĕлместĕн. Регули. 941. Шта полчĕ? Шталла кайрĕ? Ib. 853. Ман он чол тырра шта хорас. Ib. 755. Шта вăл порнать (вăл шта порнать). Ib. 820. Эп пĕлместĕп, халь вăл шта порăннине. Ib. 790. Шта мана çоратнă, вăл онта пырса. Ib. 1548. Шта олпут панче порнать, шта орăх ялта, килте сайра порнать.
со штыком. ТХКА 65. Пăшалне, штыклăскерне, тытнă та, тикăр сикме йăпшăнса лапчăннă чухне, труках вăл салтак тикăра иккĕ пенĕ те кăкăртан тивретнĕ тикăра.
назв. гриба. Торп-к. Ст. Чек. Навус кăмпи, нижняя сторона шляпки — черная (в пищу не употребляется). Янтик. Пирĕн йысна кукша пуç, çĕлĕкне илсе пăхсассăн — навус çинчи кăмпа пек. Якейк. Навос кăмпи навослă çĕрте çитĕнет; вăл кампайăн шал ен хăмăр, тул ен шорă, тони пысăк, ытла çӳллех мар, ăна çиеççĕ (повидимому, это шампиньон).
(намы̆с) стыд. Чăв. й. пур. Вăл намăсăн йĕркине маннă çав ĕнтĕ (он). N. Эсĕ килмесен, 5 тенкĕ укçана вара санран намăса пĕлмесĕрех ыйтатăп. (Из письма). Истор. Хăвăр намăсăра хăвăр яратăр. Ст. Чек. Намăс куçа йӳсĕтмес, тĕтĕм кăна йӳçĕтет. В. Олг. Хора çĕрлеччен çӳресен те, аттия намăс кӳрес çок (т. е. отцу не придется краснеть). N. Ӳлĕм хамăра намăс ан килтĕр. N. Сан çине шанатăп, нихăçан та намăса ан юлам. Якейк. Эс уш ытла та намăсран иртсе кайнă. N. Чыс ячĕшĕн ыттисенчен малтан тăран, сăхăланса намăсна ан яр. N. Эпĕ ĕмĕрте çынна çын намăсне хăварас çук нихçан та. || Постыдный, позорный. N. Намăс ĕçне хуйхăсем, пурте пулаç ĕç çукран. || Стыдно. Альш. Пăхса ытараймăн: куçран пăхма намăс хĕри-пăраçа. Юрк. Каллех çапла вырăнсăр тăрса юлсан, пĕлекен çыннисенчен те темĕн тĕрлĕ намăс.
«чистая душа, кроткое существо». (Срв. мар. нараста, нарашта — невинный. Васильев. Словарь мар. яз.). Ст. Чек. Ан тивĕр нарастана, вăл сире тимес вĕт. Нараста хутне кĕнĕшĕн сăвап пулĕ. Ib. Нарастана (маленького сироту) тумлантарнăшăн сăвап пулĕ. || СПВВ. Нарастасем — алăри ачасем (в каком отношении? Вопрос оригинала).
нарочно, с намерением. Шигали. Вăл нарошнах пирĕнтен юлнă та, пире хăратас тесе, вăртăн уя тухса тăнă.
(-σσиы), назв. одного из околодков (Тукас) д. Яншиховой. Янших. Б. Наçтук-касси. Вăл касра Наçтук ятлă юмăç карчăк пурăннă, çавăн ячĕпе кассине ят панă. См. Сапака-касси.
(наζар, наџ̌ар, Пшкрт: начар), плохой; плохо. С. Айб. † Пире вăйă вылляма начар хĕрсем кирлĕ мар. Янтик. † Мĕншĕн шăппăн тăратăр, туя начар тăватăр? Туя начар тумашкăн пирĕн аппа начар мар. N. Ача чухне вăл пит начар сывлăхлă пулнă. Юрк. Начар вылятăн, капла вылянипе кăна эсĕ чăваш арăмне ташлаттараймастăн, авантарах выля. Сред. Юм. Начар пай шăпа — начартарах çĕрти анасĕне шăпа ярса тôхнă ана. Ку ана пирĕн начар пай шăпа. N. Вакун начар каякан пулчĕ. ХЛБ. Начар сухаласан, лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать. Н. Якушк. † Эпир начара илместпĕр, ялан лайăха илетпĕр. (Свад. п.). N. Кашни çул утă начартан начар пулса пыра пуçларĕ. Бес. чув. 15. Кĕпер начартан тĕттĕм чух каçма кансĕртерех пулнă. N. Шăшисем ĕç начаррине курса калаççĕ: атьăр, шăшисем, урăх мачча çинчен анмăпăр, теççĕ. || Слабый, хилый. Лашм. † Матур пулаймарăм, начар пултăм, çичĕ ют кăмăльне килеймерĕм (не понравилась). СЧУШ. Начар çын пуринчен малтан тырă вырма пуçласан, çав çул пилĕк хытă ыратать (и наоборот: лайăх çын и пр.). N. † Эпир начара каяс çук, начар çумне выртас çук. || Бедный. Пшкрт. Регули. 946. Пĕр начар çынна патăм. Ib. 860. Вăлсам поянтарах халăх, эпĕр начартарах. Трхбл. Начар улпут та апат хыçĕнчен виçĕ сехет канат, тет. N. Начар, бедняк. || Больной. N. Анӳ пит начар (о старухе).
плохонький, слабенький. Альш. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тет. Календ. 1906. Çутă пулмасан курăк анчах мар, пур ӳсекен япала та çапла начаркка ӳсет. Бур. Вăл пăру начаркка анчах пулнă. N. Начарккаскерне исе-и?
подр. шмыганию. Орау. Манкине нашт! туртса ларать. N. Çарран пӳртре пĕр-икĕ каллĕ-маллĕ кайса килсенех, вара ман сăмса нашт тăвакан пулать (залегает от насморка). Сред. Юм. Сăмсине нашт! туртса илчĕ. Шорк. Сăмсине нашт! туртать (тогда получается продолжительный, но резкий и сравнительно тонкий звук). N. Çын умĕнче сăмсана нашт тутарса ларни лайăх мар вăл.
какой. N. Эс вăл неплине çтан пĕлен. Золотн. Непле полин те. См. епле, лепле.
жадность, страсть, желание. См. непĕс. Ст. Чек. Манăн кĕссе çине непсине ярса тăрать (зарится на мой карман). Ib. Непсĕ ярас, завидовать. Ib. Çӳрет вăл хурăнташĕсен пурлăхĕ çине непсĕ ярса. Челкаш 68. Непсĕ-çке эсĕ!..
безродный; бесплодный. N. Эпĕр ун арăмне халиччен ача туманнипе: вăл пĕр несĕлсĕр пулĕ, тесе, хăратпăр.
(н'эhэк), лень. (М. б. вм. нахас, нехес?). Шорк. Ăна çӳреме нехек, аран отать. || Беда. Орау. Нехек= инкек. Ib. Вăл Петĕркке Хветучĕ хăçан пĕре нехек курĕ, çĕршĕн ытла та хытă вăрçать-çке-ха. закладка || Напраслина, клевета. СПВВ. АЕ. Нехек, нахак, напраслина, зря. Ib. Нехек лекрĕ.
до бесчувствия. N. Килтен тухнă кун ним пĕлми ӳсĕр пулнă. Кан. Вĕсен кӳрши, ним пĕлми ĕссĕрскер, чарма пырайман. N. Вăл хăранипе ним пĕлми пулса кайнă (остолбенел).
назв. оврага. Торп-к. Нименекре ăясам нумай, теççĕ. Ăя вăл хулсене чăмласа ярать, тет, çынсенне, вара çын вăл алла çĕклимасть, тет.
(н'имэ̆н'), ничто, ничего. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесĕр каллех Алекçейне хăй патне чĕнсе илет. N. Вăл нимĕн те мар: хутаç хутаçах, сурпан сурпанах, тӳре мар [пишущий смешивает тӳрĕ (nom. dactonis), тӳре судья]. Юрк. Пӳрчĕ çуннине курсан, хăраса, ни сӳнтере, ни кăшкăра, нимĕн тума пĕлмеççĕ. Ib. Ку çапла ӳсĕрĕпе килте çук япалана, сутăн илменнине ыйта пуçласан, нимĕн калама та аптăрат. Баран. 87. Нимĕн тăвайман енне, ямшăк лаша таврашне тӳрлетсе çӳрет. N. Нимĕн мар айăпшăнах сана военный сута пама пултараççĕ. N. Халĕ вĕсем пĕри те нимĕн тума пĕлмеççĕ. Сборн. по мед. Вăл тĕле йĕппе чиксе пăхсан, нимĕн чухлĕ те ыратмасть. Альш. Тата çавăнтах, юнашарах, çиччĕ-саккăр тенкĕшерлĕх кĕмĕлсем çакăнса тăраççĕ, хыçалта нимĕнех те çук. Ib. Пĕри кĕрет, тепĕри тĕртет. Нименне пĕлмес, курма пынă (ребята). Букв. 1904. Ăна пытарнине эпĕ нимĕн те астумастăп. N. Ку вăрмана ĕнтĕ нимĕн пулсан та (ни в коем случае) касмăпăр, тесе тупа турĕç. N. Ун пек чух упи парăм илме пынă çын пек нимĕн час каймасăр, тек каллĕ-маллĕ пăхкаласа, çиме кăлăрса парасса кĕтсе тăнă. Синерь. Мăнаçи тирки ман тиркĕ, нимĕн туса та упĕнтереймĕн. (Йитем). N. Тарçи, нимĕне пĕлмесĕр, çав çырăва княç ашшĕ патне илсе çитерсе панă. КС. Нурса кайса выльăх лекĕрине илсе килтĕм, вăл та нимĕн пулнине те пĕлмерĕ (не мог определить болезни). Ст. Сережк. Алăсем-урасем шăнса кайса нимĕн туйми пулатчĕç. ТММ. Нимĕн çукран нимĕр. БАБ. Нимĕн тума та çук. Ничего нельзя поделать. N. Вĕсем ĕненменни туррăн тĕрĕслĕхне çухатать-и мĕн вăл? Нимĕн чухлĕ те (нисколько). О сохр. здор. Вара пилĕк тĕслĕ япаласем (вещества) пурте çителĕклĕ пулаççĕ, нимĕнĕ те сая каймасть. N. Нимĕнрен малтан чун çĕрне хушасшăн тăрăшас пулать. N. Çавна илсе кĕрсе пăрах та, вăл нимĕн те мар вилĕ. Изамб. Т. Укçа пур та мĕн, нимĕн те мар. ГТТ. Çын вĕлерни вĕсемшĕн нимĕн те мар. Ала. 11. Нимĕн туса та паман. || Никакой. Ст. Чек. Нимĕн тутарĕ те çук унта (вместо: пĕр тутар та çук унта; ниепле тутар та çук унта). N. Çапла вара пĕвесенче нимĕн шывĕ те юлмарĕ. N. Эпĕ мĕнлетлĕ шанса, ĕмĕтленсе тăнă çĕртен, нимĕн ĕçре те намăса юлман (не плошал).
ничто, nulla res, nihil. Шел. П. 63. Кĕлетĕнче вăл çӳпçесенчен урăх нимĕн япала та çук. Кроме этих укладок в амбаре нет ничего.
ни за что, ни про что. N. Вара вĕсен кунĕсене нимĕнсĕрех çухатнă. Букв. 1904. Пырсан каланă: эсир нимĕнсĕрех (ни за что, ни про что) асапланатăр, лашăрсене мĕншĕн ку тери хĕнетĕр? тенĕ. N. Вăл нимĕнсĕртенех пурне те пултарнă.
правила приличия? Альш. Нисĕпне-мĕнне пĕлекен çын мар вăл. Не знает правил приличия. (Относительно всего не знает предела, границ. Нисĕплĕ пул, будь приличен. М. б. это искажение непĕс, непсĕ?).
жадный. Шарбаш. Рак. Нисĕпсĕр тесе, япалана халиччен курман пек хытă çиекене, çынăнне ăмсанакана та калаççĕ. Выçлăх пуяна: унăн нисĕпĕ тăранмаст, теççĕ. Орау. Нисĕпсĕр — жадный, ест медленно, у самого и во рту, и перед собою есть, а он все в рот пичкает. Ib. Нисĕпсĕр çынçке вăл, теççĕ апата нихçан курман пек çиякан çынна. Чертаг. Нисĕпсĕр, нумай çиет, хырăм виçине пĕлмест.
совершать обряд и наговор для лечения «собачьей старости». Чеб. Ача чирлесен нумайĕшĕ нишлеççĕ; нишлеççĕ çапла: такана айне хораççĕ ачине, такана йĕри-тавра хораççĕ йĕтĕн-сӳс. Она чĕртеççĕ, вара нишлекен такана çине чикет косарпа, вăл калат: ниш, тох, тох! N. Ачана нишлени. Ачана такана çине хураççĕ те çăкăр кĕреçи çине хурса кăмакана виç хутчен чиксе кăлараççĕ. Унтан таканапа ачана йăтаççĕ те, картиш тăрăх йăтса çӳреççĕ. Пирвай пусмайне илсе кĕрет те, кала пуçлат: «Йытă-качака нишĕсем, чăх-чĕп нишĕсем, сысна нишĕсем, кушак нишĕсем — пурте тухтăр çак ачаран», тет. Унтан витене илсе каяççĕ, унта та калаççĕ: «Лашасем нишĕ пулĕ, вăлсем те тухчăр, тихасен нишĕсем — пурте тухчăр». Унтан картана илсе каяççĕ те, калаççĕ: «Ĕне нишĕсем, сурăх нишĕсем, путексен нишĕсем, пăрусен нишĕсем, пурте тухса вĕрен çине вĕçсе кайччăр», теççĕ карчăксем. Латыш. Амăшĕ, юмăç каланă тăрăх, нишлеме пĕлекен ватă карчăк патне илсе каять ачине. Ib. Час-часах начар апатпа ик-виç çулхи пĕчĕк ачасем пит начарланаççĕ. Пĕчĕк ачан мăйĕ çинçелет, хырăмĕ пысăкланать. Амăшĕ, юмăç каланă тăрăх, нишлеме пĕлекен ватă карчăк патне илсе каять ачине. Нишлеме иккĕн кирлĕ: пĕри карчăкки, тепĕри евчи. Нишленĕ чуне пӳртре çăкăр пĕçереççĕ. Карчăкки ачана пикелет (= пиелет) те, çăкăр кĕреççи (= кĕреçи) çине хурса вĕри кăмакана çăкăр çине виçĕ хут чиксе кăларать çапла мăкăртатса: «Çак ача кăмака нишне кайнă пусан, кăмака нишĕ тухтăр çак ачаран; кăмакана юлса çунса кайтăр вăл; хăçан та хăçан çак кăмака нише каять, çавăн чуне тин нише кайтăр çак ача. Амăшĕ пиçикине салтать те, хĕвĕнчен чиксе аялтан виç хут кăларать. «Таса ача çуралать», тет карчăкки. Тĕп сакайне виç хут чиксе кăларать карчăкки. «Тĕп сакай ниш тĕп сакайне юлтар», тет. Сӳсмен витĕр виç хут кăларать. Сӳсмен нишĕ тухтăр çак ачаран, тесе. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса, çапла каласа ларать: «Тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. — «Ача мĕнле нише кайнă ку?» тет евчи. — «Мучала нишне кайнă, мучала пек çемçелнĕ, мучала нишне кăларап-ха, тет карчăкки тирĕк мучалине сăтăрса. Евчи ыйтать: «Мĕн нишне кайнă?» — «Ача тăрна нишне кайнă та, ăна кăларап-ха, тет ачана тăрна тĕкпе сăтăрса. Ачан хырăмĕ пысăкран такмак ăшне виç хут чиксе кăларать. «Такмак ниш тухтăр». Унтан евчи авсăн таканипе чăх, лаша, хур навусне илсе кĕрет. Карчăк ачана çав навус çине хурса авăсать, çапла каласа: «Чăх навусĕ, ху нишна ху исе кай, хур навусĕ, ху нишна ху исе кай, лаша навусĕ, ху нишна ху исе кай». Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать, хăй прехмай хуллен мăкăртатать. Пăртак тăрсан ачине илет те, кĕрĕкпе чӳркесе сак çине хурать. «Виç куçлă ие тухтăр, пусма айĕ ийи тухтăр, карта ийи тухтăр, кăмака ийи тухтăр, уй ийи тухтăр, вăрман ийи тухтăр»... тесе пит нумайччен ачана пилеш хуллипе çаптарать. Ачи пит макăрать. Карчăк ачана илнĕ чуне евчи ыйтать: «Ачаран нишисене, ийисене пурне те кăлартăн-а?» — «Йăлтах кăлартăм, пĕр ниш те юлмарĕ», тет карчăк. Унтан вăл курка çине шыв, кĕл, кăмрăк, тăвар ярса, алăк янаххи çинче ача пуçĕ йĕри-тавра виç хут çавăрать те, çав шывпа ачана çăват. Вара ачана тула исе тухать те, чӳрече витĕр амăшне тыттарать. «Таса ача парап сана, нишсем, иесем кайнă унтан», тесе. Амăшĕ илет те, шур кĕпе тăхантарать. Ку чăваш йăлине авалхи тĕне кĕмен кăрчăксем анчах пĕлнĕ. Халь пирĕн ялта пĕр карчăк пĕлет. Ман анне евчи пулнă çак ачана нишленĕ чуне, анчах карчăк сăмахĕсене пит шăппăн калать, тет, çавăнпа пурне те лайăх илтмелле мар, тет.
слабый. Мункачи 42. СПВВ. ИА. Аллă çула çитрĕмĕр, пĕр ача пулмарĕ, утмăлăшне тусассăн, пĕр ача çуралчĕ, вăл та пулин нишлĕ пулчĕ. СПВВ. ГЕ. Çын кăшт чирлесен, темиçе уйăх чирленĕ çын пек ахлатса çӳресен: ун пек нишлĕ çын та çук, теççĕ. СПВВ. ЕС. Нишлĕ — час-час чирлекен, начар, çемçе çын. Сред. Юм. Темле пит нишлĕ ача ку, пĕрехмай мăйăлтатса çӳрет. || О животных. СПВВ. КЕ. Нишлĕ — питĕ начар выльăх, начарланнăçем начарланат, ăна темĕн чухлĕ апат паратăн, çăкăр çитеретĕн, çапах чĕрлеймест, пурăнсан-пурăнсан, вăл вара вилех каять. СПВВ. ФВ. Нишлĕ — начар чăх чĕпписене, хур чĕпписене, вĕçен-кайăк чĕпписене калаççĕ. Ку хурăн чĕпписем пурте пăлатна, пĕри анчах нишлĕ, начар, теççĕ. СПВВ. Нишлĕ хур-чĕппи. Сред. Юм. Пит йĕрсе çӳрекен ачана: нишлĕ хôр-чĕппи пик, теççĕ.
никто. КС. Тухса туса çӳреме никам патне кайма çук. N. Халĕ ĕнтĕ вĕсене никама кăтартма та хăратпăр. N. Никамран ытла. N. Никамран усал Ваçили. Всех злее (негоднее, некрасивее) Василий. Сборн. по мед. Ачасене никамсăр, хăйсене анчах, киле хăварма юрамасть. Якейк. Никама çапма та пĕлмест. Не знает кого и ударить. Ала 89. Ĕссĕр çынăн ăсĕ те пăсăлать, çын элекне (те) ĕненекен пулать, никама вĕлерессе те пĕлмест вăл (не знает кого убить). Регули 981. Никам килмен, ним ĕç çок. Юрк. Никам та вăсене хирĕç тухаканни çук. Ib. Никамран кивçен илме, не у кого... N. Никамах та курмарăм эп унта. Это выраж. соотв. русскому: «Надеялся многих видеть, но большую часть их встретить не пришлось». Особенно-то никого не видал. Ачач 71. Никам çине те çиленме пăрахрĕ. || Всякий, кто-бы то ни был. N. Никамăн та лайăхрах, йӳнрех тавара илес килет. Туруново. Халăхсам пуçтарăнса: кам ют çĕртен хулана никамран малтан пурать, ăна патша тăвасчĕ, тенĕ.
неизвестно (от русск. «незнай»). Ходар. Вирĕм тени ниснай тем тени пулать вăл. N. Ниснай чăн пулĕ, ниснай суя пулĕ.
нигде, никуда. Юрк. Пур прикасра та çынсем ниçта юрăхсăр пăсăлнине курат. Ib. Пĕр ик-виç çын кĕрсен, ниçта ларма, ниçта шăнăçма. Орау. Пырса кĕрсен, ниçта кайса кĕрессе пĕлмест (очень рад, что пришел). Cобр. Ниçта кайнине пĕлмерĕм. Не знал, куда они покатились (яблоки). Коренькоз. Фу-ти, латсăр, ниçта çук! Вот çынсене ĕнен эс (об очках). Чăв. й. пур. З7. Вара лашсене пит хытă хăваларĕç, ниçта илсе кайнине те пĕлмерĕм, тенĕ. Альш. Унтан ӳсет, авланат та, арăмĕ татах, ниçта вĕренменскер, ниçта тухса курманскер, асламăшĕ-кукамăшĕ вĕрентнипе пурăнат. Сред. Юм. Паян ниçтах та тохман эп пӳртрен те, никам килнине те кôрман йôт çынна. || Везде, где бы ни, куда бы ни. N. Пиччен хыпар Илемренпе (с Ильина дня) çук, ниçтине те пĕлместĕпĕр. N. Ниçта кайсан та, пĕр эсĕ анчах аса килен. Сред. Юм. Ку корăк ниçта та ӳсет (везде растет): Хосан кĕпĕрнинче те, Москавăннинче те, Питĕрĕннинче те. Никит. Вăл ниçта та прех, тет.
(н'иhак), кажется (рус). КС. Темĕн чун киленечченех калаçасшăн нихак вăл санпала (хочет поговорить досыта). Шурăм-п. Çын килет нихак. Çутт. Веç унта хӳтлĕх пур нихак. N. Эсĕ ăйхăпа аптрарăн нихак (никкак).
никогда; всегда. Чебокс. Шинар-п. Вара эпĕ çанта нихçан та каймарăм. Ачач. Унашкал амăш те нихçан ĕçтермен. N. Манăн ĕмĕр нихçанах савăнса иртес çук. Б. Крышки. Вăл нихçанах (= яланах) çапла, он всегда такой.
но, вот, ну и. Тораево. Ну ку тилле ста курам, унта çиям, тесе каларĕ, тет (медведь). ЧС. Ну тата çиçĕм йăлтăр-йалтăр, хĕреслĕ-хĕреслĕ явкаланса çиçет. Б. Олг. Ну ман пичи макăрат (принялся плакать). Орау. Выляççĕ, выляççĕ те, вара ну ятлаçма тытăнаççĕ. Якейк. Ну апат! пĕре сыпсах тутине пĕлтĕм! N. Ну пурăнăç! N. Тем чул çырасшăнччĕ тĕпĕ-йĕрĕпе, ну çырма юрамас. Сятра. Окçа тӳлесе, тет. Хоçи те: лапах но! тет (в др. местах — лапах, тет хоçи). || Междометие побуждения. Регули. Ну, тата мĕн пĕлетĕн? М. Васильев № 3, 45. Чăваш: но мĕн, кала! тет. Чем люди живы. Ну, мĕн тăвас? Орау. Ну, атя, эй! (кричат на лошадь). Ст. Чек. Но! понукают лошадь. || Вот еще. Регули 529. Ну тата поплетĕн эс. || Ст. Чек. Ну, юрĕ! (грозят). Якейк. Но, вăл килтĕр типĕр (положим, что он приедет), вăл килсен те ним те тăвас çок. Ib. Но, вăл конта типĕр. Ib. Но, вăл пĕлет типĕр. Ib. Но, вăл килнĕ типĕр. Ib. Но, халь су полăр!
, номай, нуммай, много, в большом количестве. О сохр. здор. Тата урăх тĕрлĕ те нумай сивĕрен пăсăлма пулăть. Т. Григорьева. Нумай пĕтет, сахал çитет, теççĕ. (Послов.). Ib. Нумая шыраса сахалсăр юлать, теççĕ. Якейк. Нумай пĕл те, сахал калаç. Б. IЗ. Нумай пĕтĕ, сахал çитĕ, пĕрле пурăннине мĕн çитĕ? N. Сахал пулсан та, нумай туса ил. Регули 867. Номай çын кайрĕ, вилчĕ; çынсам кайрĕç, вилчĕç. Ib. 868. Онта номай çын сана полăшмалли. Ib. 417. Кăçал кайăк номай поль. Ib. 229. Эп ĕçлекене номай корса, кон пак ĕçленине (ĕçлекене) корман. Ib. 216. Ман паян ĕçлекен номай. Альш. Вăл хĕрлĕ йĕмре те çавăн пекех пуринчен ытла хĕрлĕ нумай. Хĕрлĕ çине е кăвак, е шурă, е сарă кӳртнĕ. Вишн. 71. Нумай çĕрте çырмасене е арманшăн, е шыв кӳлентерсе тăратасшăн пĕве-пĕве хураççĕ. Ib. 61. Выльăхсене çуреме сирĕн çаран пулсан, анăрсене çаран тăвăр. Апла пулсан, сире наклат пулас çук, усси нумайрах пулĕ. N. Выльăх нумайтан мар ку япала, пирĕн çарансем питĕ начарланса кайрĕç. Альш. † Нумайран мар çак кунсенче хĕрсемпелен вылярăмăр. Нюш-к. Чăвашсем кулакан çынтан: нумаях пулас çук унтан, теççĕ. С.-Устье. Нумай та пулмарĕ, тет, пĕр ывăл фунарпа хĕç илсе çав салтаксене вĕлерме пычĕ, тет. N. Нуммай та хăвармарĕç. Совсем мало оставили. ЧП. † Арчи-арчи панулми, хĕрлинчен шурри пит нуммай. Орау. Тăрничакки (назв. какого-то предмета в игре) нуммай вĕçлĕ енĕпе (пуçĕпе) тăрăнсан, тăрăннă вĕçĕ миçе вĕçлĕ, çеккĕлне çавăн чухлĕ турата шутласа хапартса лартаççĕ. || Намного, много раз. Регули 1379. Вăл мантан номай ăста (мантан итларах ăста). N. Вăл Байкал кӳллинчен нумай хĕвел тухăçĕ енче. Висĕ пус. ЗО. Вĕсен тымарĕсем, çĕре ытти тырă-пулăсен тымарĕсенчен нумай тарăнтарах кĕрсе кайса, унтан хăйсене валли нӳр илсе тăраççĕ. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумай ытлах пулмасть. Баран. 12. Манăн умра нумай çӳлте, Днепр шывĕ тĕлĕнче, авалхи хула Киев тăрать. Альш. Ют ялтан хĕр-сăри каçпа, нумай çĕрле, тин тавăрăнат. || N. Аллă нумай-и, çирĕм нумай-и? Что больше: 50 нли 20? || Самое большее. Хорачка. Вăл отмăл конта полат, çарнат тырă ене, нумай ларат отмăл олттă сутка, вураччă, çапаччă. О сохр. здор. Ăна (шкуру) сутса эпир нумай укçаллă пулас çук, пит нумай пĕр виçе тенкĕ илĕпĕр. || Долго. N. Нумай ан çӳре. Долго не ходи. N. Эп пырсан (килсен), нумай та тăмарĕç, вăсем те персе çитрĕç. Ала 15°. Нумай та пурăнман çамăрк хуçа, киле хăш кун киле çитмелли çыру янă, тет. N. Ыранах кантура кайса çыртар (заяви жалобу). Нумая ан яр (не откладывай). Никит. Матки килеймерĕ-ха, темме нумая юлнă. Изамб. Т. Нумай выртап-и? сахал выртап-и, пирĕн йытă вĕре пуçларĕ. Альш. Акă кайрĕç, тет, салтаксем хăвалама. Акă нумай пыраççи, сахал пыраççи, хай салтаксем çитеççĕ, тет. Регули 1236. Вăл онта номай порнать. Вăл килни номай полать. Ib. 1238. Номай полмаçть вăл контачĕ. Ib. 848. Ман паян номая пырас çок. Ib. 807. Номай полать эп она çĕклесе çӳрени. Букв. 1904. Нумай пулчĕ-и, сахал пулчĕ-и, юлташсем мана кăшкăра пуçларĕç. N. Нумай тăмаст, бывает непродолжительно. Якейк. Çомăр нумая каþ. Ib. Ма нумай тăрать. Как долго (тянется). Кан. Вăхăт çитсен каласа парĕç, нумая кĕтнĕ, сахала кĕтĕпĕр. Ib. Эсĕ вăхăт нумая кайиччен Кĕркурирен укçуна илме тăрăш. ППТ. Тепĕр касса кайсан, вара нумаях çӳреймеççĕ. Нумай кĕрсен, пĕр-ик-виç килле кĕреççĕ. Юрк. Нуммай та çапла çывăрса выртмаççĕ, хай сӳннĕ, тесе, пĕлнĕ. Юман кăмпийĕ çĕнĕрен амаланса кайса çуна пуçлат.
большая часть, большинство. N. Вăл ерсен (дифтерит), чĕрлекен пит сахал, нумайĕшĕ унпа вилеççĕ. О сохр. здор. Чăвашсем тата пит нумайĕшĕ куçпа асапланнă. Тăв. 75. Ыттисем çине те, нумайĕшĕн çине, çапла хумалла пулман, анчах пирĕн ялта хунă.
имеющий много, в большом количестве. Якейк. Çĕр нумайлă ялсам. Тип-Сир. Юмăç çакна илтсен: çирĕм пиллĕк тенкĕ нумайлă вăл, парăр кашăни çирĕм пилĕкшер тенкĕ, вара каçарăп (прощу), тенĕ.
давно; долгое время. Ашшĕ-амăшне. Нумай пулатчĕ капла чĕре çемçелсе чун çăмăлланса тăманни (давно уже не...) N. Вилни нумай пулать-и? Давно ли умер? ТХКА. 80. Нумай пулать ĕнтĕ вăл, çапах хальхи пекех астăватăп.
, нуммайранпа, давно, с давних пор. Юрк. † Нумайранпа сана курманчче, тăван. Орау. Вăл ăна нуммайранпа курман та, çавăнпа унăн ăна пит курасси килнĕ (или: çавăнпа ăна вăл тахçанчченех курасшăн çӳренĕ). Регули 1237. Номайранпа эп она пĕлетĕп.
нохрат, ряд мелкой монеты круглой или овальной формы из серебра или олова. Употребляли чуваши в прежнее время для украшения, а также бросали киремети и йирих'у в жертву для умилостивления. СЧЧ. Тата нухратсем шăратса, пуртă çине ярса çап-çутă шăтăклă-шăтăклă япаласем пулса лараççĕ. Вăсене вара çиппе витĕрсе хăйă çине çакрĕçĕ. Йĕрĕхе чӳкленĕ чӳхне яланах çавăн пеккисене тăваççĕ (молились по случаю болезни ребенка)... Пашалуне, юсмансене, тата нухратсене те сĕтел çинех хучĕç (во время того же моленья). Альш. Çĕнĕ-çынни çĕкличчен, çав кĕвенти çине нухрат хурат. Вăл нухратне хĕрсемми илет хăйне. Сред. Юм. Нохрат пик çиç тесе, пит çӳхе япалана калаççĕ. Собр. † Инкем çинче пурăнтăм хутаç тĕпĕнчи нухрат пек. (Хĕр йĕрри). Вил-йăли. Сурпан çинчен (хĕр пулсан пуçĕ çине тӳрех) туттăр çыхаççĕ, туттăрĕ çине, çамки тĕлне, виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ, укçа çуккисем виç нухрат çĕлеççĕ. N. Вара ун хыçăн (после этого) кил хуçи ăçта ассăннă (в местах пребывания помянутых на молении богов по случаю болезни), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Альш. Арçынсен кĕпи умне тата нухрат çĕлесе янă (прежде). Ib. Çав хăмаçĕ (лоскут кумача) çумне пĕрер (один, или два, или три) нухрат пек нухрат çĕле-çĕле янăччĕ (было пришито у них). Ib. † Çӳçĕмсене вырăсла кастартăм, пĕрчисерен нухрат яртартăм. К.-Кушки. † Вуникĕ ярапа вĕçсене эп яртартăм вуникĕ чăн нухрат. Алших. † Нухратма хăлхана ярас мар, нухратма сая ярас мар. Магн. М. 71. Мелим хуçа, çырлах мана! Аша каçар! Киве кĕмĕллĕ нохрат парне парам. Ib. 217. Ай пиччеçĕм, йинкеçĕм, эсĕр мана курас çук, манăн пуçри нухратăм Атăл тĕпне сарăлтăр. Чутеево. Нухрат, общее назв. серебряной и жестяной монеты для украшения. Чăн нухрат, серебро. Ахаль нухрат — жестянка. Янш.-Норв. 1) Хĕç-тимĕр нухрат, повидимому, из сплющенного железа; 2) çапса тунă нухрат, настоящая серебряная монетка (старинная, продолговатая). Сред.Юм. Нôхрат, старинные серебрянные монеты ценою в 1 коп.; çĕн нôхрат — шуçран тунă нôхрата калаççĕ.
подр. шмыганию носом. N. Ирсĕрçке вăл, апат çинĕ чухне сăмсине ношт туртать (когда получается густой и продолжительный звук). Панклеи. Ношт! шăшларĕ (понюхал), йолт! Сиккĕр (= сикрĕ) çӳлеле.
(нушта), нужда. КС. Вăл нушта курманскер мĕн курасса пĕлет (не думает о будущем). Собр. † Эпир курас нуштана турă сиртĕр. Якейк. † Çич ял çинче варлич, çич хут шопăр корсан та, çак нуштаран хăтарас çок. Ib. † Пор те пир пек (= пирĕн пек) ан полăр, çак нуштая ан корăр. N. Курман нуштана куртăмăр. Могонин. Пурăннă çĕртех хĕрхенмесĕр çынна нушта кăтартса усрать тухатмĕш. Капк. Нушта — чăн-чăнах нушта, яма çук нушта. N. Ман пуç çине калах нушта килсе ларчĕ. N. Салтак нушти, Сеприван, питĕ хĕнĕ.
понуд. ф. от нӳрлен. Çутт. 25. Сывлăша уçăлтарине, урайне нӳрлентерсе тасатнине астуса тăрать. N. Аллипе вăл тăмран япала тăвать, урипе ашса хытă тăм нӳрлентерет.
сырой, влажный. Якейк. Пшкрт. Нӳрĕ (н'ӧрэ̆), влажный. О сохр. здор. Нӳрĕ вăхăтра, в сырую погоду. N. Кĕпине нӳрĕллех (или: нӳррипех) тăхăнат (сырую, не высохшую). || Влага, сырость. Ib. Вăл курăк нӳрре юратать. ПМП. Çĕре çимĕç ӳстерме нӳрĕ патăр! || Ленивый неподвижный. Пшкрт. Нурĕ çын, вялый.
погребница, в которой хранится мука, посыпка, солод. Альш. Вăл сухарие нӳхреп-лаççине кăларса хураççĕ.
(нŏмаj), много. НТЧ. См. нумай. Сред. Юм. Нăмай пĕлсен, час ватлăть, тет. (Нар. погов.). М. Васильев № 3, 2. Нăмай та тăмас, салтак пырса кĕрет. || Бгтр. Вăранчĕ, тет те, нăмай полнă (было уже поздно), тет. Ib. Эсĕ манран та нăмай пĕлетĕн. Чуратч. Ц. Усал нăмая та ямарĕ çаксене, хуса та çите пуçларĕ. Ib. Ма вăл нăмайранпа килмеçт.
набить туго. N. Ăна çав анчах кирлĕ, хырăмне нăхăтса тухса карĕ кăна вăл. См. нăкăт.
(ны̆ш), подр. звуку, издаваемому при обнюхивании. Савельев. Йытă нăш шăшласа пăхрĕ те, иртсе карĕ. Сёт-к. Йăтă чопса пычĕ те, сăмсапа нăш-нăш туса шăршлама пуçлаþ. Альш. Вăл (волк) пичĕкене нăш-нăш шăршласа çавăрăнчĕ. || Подр. звуку, получающемуся при сморкании. Эпир çур. çĕршыв 51. Нăш-нăш туса туртрĕ, тет. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне сăмса шăнкар тессине нăш ту, теççĕ. || Подр. всхлипыванию. Ст. Чек. Нăш-нăш туса ерипе йĕрет; сасăпа йĕмест ( всхлипывает). Сред. Юм. Нăш-нăш тăвать, плачет.
(н'ӧ̆р, н'э̆р), красота. Курм. † Шăнкăрч килет мăшăрĕпе, ларать йорлать йăви патне, йăви нĕрне вăл кӳрет; эпĕр çанашкал кӳрес çок. Ib. † Эпĕр туя каймасан, туйăн нĕрĕ килмест. Ib. † Эпĕр киле каймасан, пирĕн ял нĕрĕ килес çок. N. Вăрăм çуçпе Москав нĕрне ятăн полĕ. N. Нĕртен тухнă, ставший некрасивым. Никит. Кайăк нĕри шăнкăрчĕ, ял хушшине вăл килет; ларать, юрлать юррине, ялăн нĕрне вăл кӳрет. N. † Атти карти йăвăçлăх, пур-пур тĕслĕ йăвăç пур; юман çук та — нĕрĕ çук. Сёт-к. † Похра номай полсассăн, ыр сĕлĕнех хак чакать; маþа номай полсассăн, ыр ялăнах нĕр каять. Орау. Стариккин пĕтĕмпех нĕрĕ пĕтнĕ; или: стариккине çитнĕ пĕтĕмпех, вилесси анчах (весь износился). Сёт-к. Ку тоттăр сан нĕре ярать, ан çыхах ăна.
гнусеть; ныть. Сред. Юм. Сăмсапа сăмахлакан çынна: нĕрлет, теççĕ. КС. Нĕрлесе макăрать; мĕн нĕрлен. Ib. Вăл ачанăн ни лайăхрах макăрни çук, кунĕпех нĕрлесе çӳрет амăш хыççăн (ноет).
(н'ан'и), милый; так назыв. ребенка, который лишь лепечет, учится говорить. (Ласкательное слово). Н. Уз. Халĕ, епле няни, пĕчĕкĕскер, макăрса тăрат, теççĕ, пысăк çын макăрсан. Сред. Юм. Ачине-нянине, паппа тăвас килет поль. N. Кĕпер айĕнчи кăвак чечек: ан тат, няни, тет-и вăл; эпир каччăпа вылянине ан кала, няни, аттене. N. Няни маттур, миленький.
(паjгач'), яз. имя человека. Абаш. Вăл хăçан полнă? Хăçан Пайкачпа Иркеч норăннă, çавăн чох, полнă (давно).
(паjгуζ'эк), бешенка (род сельди). К.-Кушки. Пайкучек, назв. рыбы. Пухтел. Пайкучек, назв. рыбы, бешенка. Пăр кайсанах пулат вăл Атăлта; пăр кайсан пĕтет, хĕрнелле тухса вилет вара; курак-чакаксем çисе яраççĕ; шăмми анчах юлат.
(паjдах), довольно много. Сред. Юм. Мана та пар, тесе ыйтакансĕм пайтах та ăсĕм, кăçта порне парса çитерен. Альш. Хай хуллен-хуллен вунтăватталла-вунвиççелле çитрĕмĕр эпир. Ĕнтĕ пайтах ас пĕлекен ачасем пулнă. СПВВ. ФИ. Пайтах — нумай та мар, сахал та мар пулсан (калаççĕ). N. Пайтах пулчĕ унтанпа, чылай пулчĕ. Регули 1400. Çынсам пайтах килнĕччĕ онта. Ib. 1397. Вăл мантан пайтах инче кайса. ГТТ. Ку науккăсем чăваш пайтах уйрăмне, Европă çынни маррине кăтартрĕç. || Довольно долго, долгое время. Юрк. Пуп хăнана килсе кайнăранпа пайтах вăхăт иртсен, хай улпучĕ пупĕ патне, пит чĕннĕрен, хăнана каят. (Из сказки). Бижб. Хĕвел анасси пайтах-ха. Ib. Хĕвел анни пайтах пулат. Сред. Юм. Пайтах-ха онта çитесси. Еще долгое время нужно употребить, чтобы дойти до этого места. N. Пайтах çĕр çул иртсен... Через несколько столетий... КС. Килтен килни пайтах пулать. Регули 1399. Вăлсенчен пайтах малтан килсе. Ib. 1399. Эпĕр пĕтерни пайтах полать. К.-Кушки. Унта кĕркунне çитсен пайтах вăхăтчен пурăнтăмăр. Мы прожили там до поздней осени. || Довольно (долго, много, большой). Альш. Пайтах пысăк вăрман вăл. Довольно большой лес. || Как будто... Сред. Юм. Пайтах ыр япала пик паян оншĕн конĕпе сôлланса тăр. Ib. Пайтах япала пик хыпаланать çавна илеçшĕн. Как какую-нибудь хорошую вещь старается его присвоить.
то же, что пек, как, подобный. Сёт-к. Лотра, хаяр çын çинчен: арлан пак сикет, тиççĕ. Регули 1382. Эп апайран хăранă пак аттиран хăрамастăп. Эп аттиран ончол хăрамастăп, апайран хăратăп. Ib. 1252. Сумар (= сывă мар) çын пак ырханланнă. Ib. 824. Эп вăл каланă пак турăм. Ib. 290. Окçа çок пак ним те илмест. Б. Нигыши. Вĕçсе каяс пак çунам пурч (= пурччĕ), тытса чарăнми лашам пурч, тăрса юлчĕç — мĕн тăвас. Шибач. Коллен-кон пак килет. Почти каждый день бывает. Б. Олг. Кон пĕр ластăк çăнăх йолчĕ, пĕр пилĕк пăт пак. Ib. Кашкăрсам вон пилĕкĕн пертен солакай енче полĕ, пĕр çич-сакăр чалăш пак лараччĕ кашкăрсам. В. Олг. Çан патне (к нему) пĕре (один) пырчĕ осал, капан пакскер, коçĕ ĕçлĕк пек. N. Сан пакки эпĕ икке. Сёт-к. Пирн та учĕ — учĕ пек, эпĕр те хамăр ача пак, пирн та варли — варли (- λиы) пак.
(-д-), булькать. N. Эпĕ витрене çеклипе чышса шыв айне кӳртеп те, вăл унтан хăмпăпа пакăлтатса тухать, мана аванăн туйăнать. КС. Çăлкуçĕнчен пакăлтатса тухать (вода). || Болтать; говорить на непонятном языке. КС. МПП. Пакăлтатать, болтает беспрестанно. К.-Кушки. Пакăлтат, болтать тупо. N. Хурал пӳртĕнче çĕрĕпех пакăлтатса лартăмăр, сидели и болтали (с оттенком: долго и беспрерывно). СТИК. Тĕпелтех тата икĕ арăм пакăлтатса лараççĕ, тет. Ск. и пред. 85. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Сред. Юм. Ан пакăлтатса тăр. Не говори чего не следует говорить.
то же, что пайккал. Сареево. Пирĕн Сăр хĕрĕнче паккалсам пор, Паккал — вăл шу кӳленчĕкĕ.
половик. Изамб. Т. СПВВ. АВ. Палас, ковер. Кайсар. Палас, одеяло. Толст. Икĕ аяккинче çтена çумĕнче палассем çакăнса тăнă. Баран. 162. Пуян тăракан калмăксем кибитки урайне те палассем сараççĕ. Дик. леб. 31. Вăл пӳлеме мрамăртан тунă, ăна палассем сарса, çемçе минтерсем хурса тирпейленĕ.
(палы̆р), значиться, быть заметным; обозначать, выделять. Тюрл. Ун шуррипе мен тăвас, таçтан çĕвви палăрать. Ск. и пред. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать; тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнчĕ. Çутт. 42. Ирхине шурăм-пуç палăрнă-палăрман авăн çапма тухрăмăр. Байгул. † Пахчи, пахчи пан улми, палăрмасăр ӳснĕ вăл. N. Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç. N. Тинĕс çинче палăрми тĕтре тăнă. N. Иван хура пӳрт кăмаки çинче хап-хура пулнă кĕпи те паларман. Сред. Юм. Палăрми вырать = пит вырать.
бить. Хĕн-хур. Пӳртĕн аялти хучĕйĕн пур чӳречисенчен те вут çулăмĕ палкаса тухнă. Хурамал. Çăлтан шыв палкаса тухать (вĕресе тухать, сикет). Цив. Çĕртен шыв палкаса тухнă. Сред. Юм. Шыв куçĕ палкаса тôхать. Ib. Вăйлă çăл çĕр айĕнчен палкаса тохать (показывает на выбивающееся большое количество воды). Ib. Сиввĕре пӳрт шăтăкĕнчен ăшă палкать анчах (показывает, как валится тепло). Ib. Шыв çĕр айĕнчен тохнă чохне палкать, теççĕ. Ib. Тĕтĕм палкаса тохать. Дым выходит клубами. СПВВ. ИФ. Çăл тавраш çĕртен пит вăйлă тухсан: палкат кăна саççим, теççĕ. СТИК. Кĕленчери шыва тăкнă чухне вăл палкаса тухат (бульканье бутылки). || Болтать. Монаст. Ан палка çаплах. Шел. 95. Ан палкаса тăр. Кушакпа автан. 7. Ну, кирлĕ мара ан палка (калаç). Икково. Эс паян палкаса ăвăнмарăн-и-хе кинемей? Неужели ты, тетка, не устала ругаться? N. Вăл тек палкаса ларать.
близкий знакомый. Сёт-к. Палла-тăрансем качча кайса пĕтрĕç. Все знакомые девушки вышли замуж. Чертаг. † Пирĕн енне пăхакан палла-тăран мар-и вăл? Б. Олг. Арăмпа иккĕн карăмăр çитрĕмĕр Покров, кĕтĕмĕр хваттера палла-тăран патне, Хӳстер патне.
понуд. ф. от гл. палла. N. Эпĕ ачасене, шкула çĕнĕрен пырсан, чăн первей хăйсем курман япаласене, вĕсен килте çук япаласене паллаттарма тытăнатăп. Ст. Шаймурз. Ача вăл хĕре паллаттарман (не дал ей узнать себя). Ачач 104. Мĕн пирки хăйне паллаттарасшăн мар.
знак, метка, примета, отметка, изображение. Альш. Пирĕн ана çине пуртă палли (-λλиы) тунă (изображение топора). Ib. † Сар шăрçапа шур шăрçа тиркĕ çинче палли пур. ГТТ. Çынсем каланă хыççăнах çыркаласа панă та, эпĕ вĕсене (записи), сăмахсене, ик-виç паллăпа ик-виç паллăпа кăна чăпарла-чăпарла кайнă (кое-как записано). Полтава 57. † Патша пулас ыр паллă сан куçăнта курăнать. Никит. Тухатмăш карчăксем е калăм каç, е кĕлт маларах кам çыннине тухатмаллине паллă туса хураççĕ. N. Халĕ çуркунне палли пур çĕртрен те курăнать. N. Алă палли туса хăвартăм, такăшĕ ухтарнă арчана. (Вместо этого: сăнавшăн паллă туса хăвартăм). Эльбарус. Çак вăйă пуçлаччен кашни уйăрлса, пĕр-пĕринчен аякрах кайса паллă йоман котне: ко ман килçорт полать, тесе йышăнаттăмăр. ЧС. Манăн алă тӳрленсен те çав сикнĕ палли çухалмарĕ. Юрк. Ку масарăн палли-мĕнĕ те пулас çук. Разум. Кăçтан аслă çул каймаллине паллă тăвакансем (намечавшие путь для дороги). Н. Тим. † Çирĕм пĕре çитнĕ ачусене шур хут çине паллă çавăрнă. N. Паллă (у овец). См. тăлăм. || Известно, ясно, точно, определенно. Чхĕйп. Чăвашсам нумайше хăйсен ĕмĕрĕнче ырă кĕтӳç куриман, малалла паллă пулĕ вăлсĕн пуçлăхсĕм. Сред. Юм. Хакĕ паллă ôн. Известна уже цена. Ib. Хакĕ паллă мар. Цена еще не определена. N. Паллах вăл, çыру пĕлмен çын тĕнче çинчен ăçтан пĕлтĕр. N. Хăш чухне, паллă, ăна та шухăшласа пăхаттăм... Сборн. по мед. Ун чухне пĕр çĕрте вунă çын чирлесен, виççĕшĕ, паллах, вилнĕ. N. Эпир тĕнчене нимĕн те илсе килмен; паллах, нимен илсе тухма пултарас çук. Юрк. Çапла «бзав» тенине пĕлсе, лешсем, паллă, кула пуçлаççĕ. || Заметно. Регули 157. Ойăх толнăран паллă. N. Хăш чух çав çутă тĕнчене паллах сарăлать, хăш чух пĕр енчен кăшт начарланса тепĕр енелле куçать || Точность, определенность, ясность. Юрк. Ун выранне халĕ пĕр çын та илмен, кама кӳртес теннийĕн те палли-мĕнĕ çук халĕ. N. Никçан тухса каясси палли çук. Неизвестно, когда выйдем. N. Кăçан вăрçа кĕрес палли (scr. пали) çок. || Выдающийся, заметный. ЧС. Ялти паллăрах çын, более или менее выдающийся. N. Унăн ашшĕ-амăшĕ пит пуян, чапла, Колычĕв хушаматлă паллă улпутсем пулнă. N. Пирĕн ял нимренех те паллă мар. || Борозда, которая делается на загоне для удобства при сеянии. Вурман-к. Паллă-лăха (борозда, для удобства сеяния). || Мишень (цель для стрельбы). N. Салтаксем палла пеме кайрĕç. Солдаты пошли стрелять в цель. КС. Хăш пăшал палла лайăх тивет, кайăка тимест, тиççĕ чăвашсем. Орау. Палла переççĕ. Ib. Палла виçĕ пульккă тиврĕ. Ib. Палла тивертрĕм. Попал в цель. || Собр. Лара-тăра пĕлмен çынна паллă килнĕ, теççĕ. (Послов.).
(-ζ'-), подр. звуку при падении в воду. Альш. Çынна курсанах, вăл шыва палчăрт тăват та, тахçанччен те тухмас (чăмкăç).
(паҥгы̆рт), подр. звуку, получающемуся при быстром нагружении полого предмета в воду. Альш. Çав путаркăçа шыва чикеççĕ те, вăл, хăвăлскер, панкăрт! туса путат.
ваза, банка (напр. для цветов). К.-Кушки. || Банка (в медиц.). Сборн. по мед. Эмелçĕ карчăксем тата хăш чухне вăл чире çынна панккă лартнă чух, малтан усал чирлĕ çынна, унтан панккисене çумасăрах сывă çынна лартса ертеççĕ.
(паҥгрут), банкрот. Сред. Юм. N. Патшалăха тытса тăракансем малашне те аплах хăтлансан, халăх патшалăха тӳлеме пĕлĕ, вăл ăна панкрута кăларĕ. N. Панкрута тухнă (банк). || Брань. Н. Седяк.
то же, что панăски чăлха. Орау. Пански чăлха çухе те, вăл хамăр çыхни пек мар, урана шăнтать, унпа (умпа) вăрмана кайма çук. Альш. Çиелтен тăхăнаканнине, тăларан çĕлесе тунине пански чăлха тетпĕр.
ударить так, чтобы получился звук «пант». Сёт-к. Пантьăксене (пандиковских) пантлаттар, чотайсене (четаевских) чантлаттар, наснарсене (наснаровских) натлаттар. (Витлемелли сăмахсам). || Итти особой походкой. N. Карчăк килеле пантлаттарса лĕкĕштетет çех. N. Вăл çулпа пантлаттарса пырать.
(пан'џ̌а), рассадник. Шибач, Шарбаш. Копăста панчи. Хурамал. Купăста вăррине йăран çине лартаччен панча çине лартса шăтараççĕ; ăна тăватă юпа çине тăваççĕ, Б. Олг. Копста вăрри акни — панча копста картинче вăл. Туат тонкатапа (столб) лартаччĕ она, çӳлĕш çын тăшшĕ; копста панчи полат. Пахча çим. 5. Сивĕ çĕрте купăста вăррисене ăшă панча (парник) туса акаççĕ.
(панџ̌алт), подр. плеску, который получается при падении тяжелого предмета в воду. Орау. Каллĕ-маллĕ пĕр-иккĕ сулланă та, шыва: панчалт! тутарнă. СТИК. Пысăк чула шыва прахсан, вăл панчалт туса анса каят.
пустить росток, распуститься. СТИК. Верпă папкалана пуçларĕ ĕнтĕ. Верба начала покрываться белыми почками. Н. Карм. Хăяр папкаланнă (= шăта пуçланă, анчах мăкăрăлса тухать). || О росте детей. N. Ача папкаланчĕ. Ребенок заметно окреп телом. || О росте детей. Сред. Юм. Çуралсанах ачапча тытанкасăр пулать, пĕр-ик уйăхран вăл самайланать, ун ӳт хутшăнать, вара ачапчана: папкаланчĕ, теççĕ. Ib. Ача папкаланма пуçлана. (Пĕчик ачасĕне ӳт кĕре пуçласан калаççĕ).
вспотеть. Ст. Ганьк. Вăл вăхăтра пит парласа каять, ăна вара вырăн çине чĕркесе выртаратăн. Описка?
париться. Юрк. Хуранта вăл тĕлтен пит аван, яшка таврашĕ парланса анчах ĕлкĕрет. N. Çăмарта парланса пиçет. Н. Карм. Парланса выртат= нӳрелсе выртать. СТИК. Анти, парлантăр хытăрах. N. † Икĕех те кулкка (кóлок, лесок) та, ай, юнашар; пилеш-палан пиçет те, ай, парланса. Чăв.-к. Атăл леш аккине акрăм сĕлĕсем, сĕллисем те пулчеç парланса. ЧП. Лутра юман хыçĕнче çырла пиçет парланса. Ib. Шурă Атăлтан тытнă шурă пулă выртат лавккара парланса. Каша. † Шур Атăлтан тытнă шур пулă вырттăр пасар варринче парланса. N. † Палан аври хыçĕнче палан выртат парланса. Ст. Ганьк. † Самарпа Чĕмпĕр хушшинче пăлан пăруш выртать парланса. Ппс. Куянĕ чĕплĕ (= çуралă), выртать парланса.
железа (тур. бӓз). Шорк. Янтик. Ку кĕсен парĕ-и мен сан? Ытла пит пысăк курнать-çке вăл сан? Ib. Сан ку пар çăпанран юлнă пуль-çке! Пит аванах мар. Сборн. по мед. Шыçнă тĕлтен инçе мар парсем (хытă муклашкасем) палăра пуçлаççĕ.
дать, давать, подавать, отдавать. Турун. Хуçа вара: çĕр тĕнкĕ парап пĕр çăмартине, тенĕ. Регули 509. Эс окçа та паман-ç халь мана. Ib. 450. Ман хамăн номай полинччĕ, (номай полсан) парăттăмччĕ. Ib. 676. Эс пани çĕмĕрлнĕ. Ib. 662. Эс панă окçа конта. Ib. 663. Эс панă окçана эп çохатрăм. Ib. 664. Атти мана панă лаша лайăх манăн. Ib. 312. Вăл мана окçа панă полсан, эп каяттăмччĕ. Ib. 1082. Çак утшăн çĕр сом парать вăл. Ib. 671. Мана паракан çын çавă. Ib. 320. Вăл мана окçа он чох парсаччĕ, эп кайсаттăмччĕ. Ib. 293. Окçа пор хошăра кисен, парăп сана. Ib. 1458. Эп итрĕм онтран, вăл мана пачĕ; при (= пĕри) килте, тепри вăрманта. Ачач 99. Мĕн юрать? парам акă сана пĕрре. N. Ним те парса кăларманшăн... N. Халĕ эсĕ кама парса ыр кăтартатăн. КС. Памаллах пар, совсем отдать. ЧС. Вара пур ачасене те икшер çăмарта парса тухат (раздает). Хурамал. Çырлаха пулин пар, турă. Кан. Сахал пачĕç, терĕ çуннă çынсенчен пĕри. Юрк. Эй, чунăм, эсĕ мана çурри чуна çурса париччен, пĕтĕм мулна парасăнччĕ, тет. ТММ. Аллупа пар та, урупа ут. Орау. Парсам, ан тилмĕрт çынна! Отдай, не томи человека! (Говорит жена мужу о другом человеке). Ib. Каймасп — парам эп сана, кахала. Ib. Пуç ыратать — парам эп сана. Сред. Юм. † Кайса кôрас теейсе, малтан хыпар патăмăр (известили). N. † Хура çĕр айне кĕмĕттĕм, хура çăрха парса юлăттăм. СТИК. Сассăна ан пар (не подавай голоса), анти шыраса çӳретĕр-ха, эпĕ ӳсĕрсен тин сиксе тух. (Говорят, когда ради шутки или всерьез спрячут кого-нибудь при приходе постороннего лица). Никит. Салтакран ним парса та йолмасть (не отстает), тет. Синерь. Икĕ ывăлне икĕ çĕре кĕтю пăхма панă (отдал в пастухи). N. Хăйĕн аслă ывăлне вĕренме çын патне панă (отдал на ученье). Ала 8°. Эсĕ пирĕн çуккине ăçтан парса çитерĕн. ||Сдавать. Ирч-к. Атăл параççĕ. Сдают Волгу. || Орау. Паян географипе экзамĕн патăм. || Выдавать замуж. Якейк. Арăм илес тесен те, парас çĕртен парас çок (не выдадут). || Принести в жертву. ЙФН. † Корак-касси хĕрĕсем, пирĕн пата пырасшăн, турра така панă, тет. (Туй юрри; насмешка). НАК. Тата киремете пама ял пуçне пĕрер вăкăр е така хатĕрлесе хураççĕ. || Бить, ударять. Кан. Шалта рояль клавишсем çине чышкăсемпе параççĕ, тулта вăрçаççĕ. Янбулат. Опăшки тăчĕ те, ачана ричакпа парать те парать, хытă хĕртрĕ ачана. Йӳç. такăнт. 17. Атте тухса кайнă чухне, лашана пĕр-иккĕ пачĕ те, кайăк пек тухса вĕçрĕç. N. Лайăх тăракан çыннах пычĕ те, хăлха чиккинчен пĕрре пачĕ (ударил по уху). || Copiam sui facere, marem ad se admittere. || Доносить, ябедничать, клеветать. N. Вара ун çннчен элек парса, ăна тимĕрлесе тĕрмене хуптарнă. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Толст. Ыран кил-ха, уйăрса парĕç (отроятся), эпĕ вара сана амине кăтартăп (матку пчелиную). Юрк. Сăрисене ĕçсе параканнисем, куркисем тĕпне укçа ярса, тепĕр хут сăра тултарса кĕрӳшне ĕçтереççĕ. Ib. Никăш пĕлсе каласа параканни çок. Орау. Апат çисан кайса пама пулать ăна. Ib. Чăмласах памалла-им тата? 1) Неужели ты не понимаешь? 2) Ешь, раз тебе дали. Эльбарус. Пĕр çын чопса пыра парать. Имен. Виç çол иртсен Елена Петр ятлă ача çоратса панă, а Фекла Нйколай ятлă ача çоратнă. N. Теçеткийĕ 40 тенкĕ тăрать те, сире катса паратпăр ĕнтĕ (сбавим); илĕр, илĕр! тесе кăçкăраççĕ. Чăв. ист. 31. Чăваш чĕлхи укăрпа финсенчен пуçланса кайнине ниепле те кăтартса пама пулас çук, тет. О земл. Тарăн çемçе сире (в слое) тырă тымарĕсем сарăларах параççĕ. N. Кĕлтĕне капан çине ывăтарах пар. Менча Ч. Утемĕш вăл хăй çынсене пит нуммай асаплантарнăран, хăй те: асапланарах патăр-ха, тесе часах тӳрлетмен, тет. Орау. Çиярах парăр (ешьте больше), çиярах парăр, каçсăр урăх апат мĕн пулас çук. Юрк. Вĕсем çавна курарах парасчĕ. Абыз. † Тухать и та тухмаçть-и, часрах туха парсассăн та, хĕреслĕ тенкĕ парас, тит. (Свад. п.). БАБ. Хыçалалла çаврăнса пăхатăп та, хам патăмрах пĕр темĕскерле, пăхма çук хăрушă, уна пекскер тăра парат. N. Вăл çапла лашине хăварса чупса пынине пĕр çын пăхса тăра панă (как раз видел), тет. Т. VII. Малти (человек) пĕр усăнса тăракан çаппа тытрĕ, тет те, кайри (человека) çине яра пачĕ (как пустит, в лесу), тет. ЧС. Эпĕ ăна куртăм та, хама калла килсе хĕнесрен хăраса, киле тара патăм. N. † Ташлăр, тантăшсем, симĕс шăрçа ярăмĕ пек; силленеех парăр-ха, сарă шăрçа ярăмĕ пек; саркаланса парăр-ха (= развернитесь-ка во всю, чтобы показать свое искусство в пляске. Хĕр йĕрри). Кан. Лач-касси ялне кăçал çула Яншихăв леçниччĕстви 81 ĕне Тăрмăш таччине ямалла туса пачĕ. ТХКА 38. Хамăр ĕçлемесен, пире çын ĕçлесе парас çук. N. Лучше эсĕ авланса ямалла та и пурăна памалла. N. Пристăнь çинчен пакаш йăтса та параççĕ, шыв та йăтса параççĕ, вутă та татса çурса параççĕ. Баран. 98. Çав хушăран эпĕ ăйха кая панă. ВС. Разум. КЧП. Эсир сĕтел хушшинче ĕçлерех паратăр çав. ТХКА 27. Асту, ӳке паран. N. Вĕсем каялла çавăрăннă та, тара панă. СТИК. Чупа панă (чупса çитнине чарăннине кăтартмаст; чупрăм карăм, чупрăм килтĕм, чупрăм çитрĕм — обозначает законченность действия). Альш. Лешсем урайне шурă кĕçе сарса хураççĕ, тет. Качаки варалать парать, тет, кеçине.
то же, что паркаланă пек или паркалан пек (конечное «м» здесь вм. «н», повидимому, результат частичной ассимиляции перед «п»), притворяющийся, что дает. Юрк. Сыв чухне вăл пуçне çăлма хăш-хăш тĕле укçа мĕн те паркалам пек пулчĕ.
передать, послать. N. Норăс ачинчен парса янă çырăва алла илтĕмĕр. Регули 1062. Эс камран (кампа) хот парса ятăн. IЬ. 771. Вăл сана окçа парса яма каларĕ он вали. IЬ. 772. Вăл каларĕ мана; оншăн окçа парса яр, терĕ. Якейк. † Виттĕр корнан хĕрсеме витрех парса ятăмăр (далеко). N. † И кĕтес çок, кĕтес çок, лаша кӳлсе парса ячĕ. Ала 99. Апи, ант! (= ан тив)! апи, анти! хамах парса яр (оставь при мне).
поляна. Карсун. Елбулак. † Парлак çинче çырлалăх. Хурамал. Парлак (тăвайăкки пичĕ?). Ib. † Ăçта çырла пит пиçет, парлак çинче пит пиçет; ăçта сарă ача пит ӳсет, Хурамалта пит ӳсет. Образцы. 6. Çырла çеçке тăксассăн каят парлак илемĕ. Ib. Утăна ăçта çулатăн? — Парлак çинче çулатăп. Бугульм. † Хура вăрман ути ешĕл утă, ялан парлак ути тиеççĕ; ăçта килчĕ унта палашаççĕ, ялан ырă çын ачисем тиеççĕ. Ст. Шаймурз. † Шурă аккăш вĕçет малалла, халь те пулин выртать парлакра. ЧП. Кăвак чечек парлакра, утсем авăнаççĕ çиесшĕн. СПВВ. Х. † Йĕшел курăк тухать ешерсе, парланайса выртать парлакра. || Залежь. Орау. КС. Эпир вăл анана парлака хăвартăмăр. Чув. Сорма. Парлак, пустырь, незанятое, заброшенное место. Юрк. Çав çул нумайĕшийĕн анисем сухаламасăр парлака юлчĕçĕ. Шибач. Çĕр парлак выртсассăн йосанать (два-три года). Ib. Парлак çĕр. Ib. Парлак вырттар, не сеять.
подарить, делать подарки. N. Апат çисен çураçнă хĕр парне пама тытăнать. Менча. Вăл: тухатса парса хамăр ял витĕр вăтăр туя (свадеб) хама парне парса пуççапса йăлăнмасăр ирттермерĕм, тесе, мухтанатьчĕ, тет. N. Алла тытнă пĕчĕкçĕ ача çынни çине какка тусан: акă телей! ку мана парне парать! теççĕ. Е ача амăшĕсем: ку сана ӳссен парне парать, теççĕ. Городище. Парне парать. (Метафорическое выражение, означающее, что ребенок испражняется на человека, взявшего его на руки). СПВВ. Хĕр ашшĕсем хĕрĕ хыççăн парне параççĕ. Никит. Шыв тытнине пĕлсен, ăна парне парса çырлахтарнă. Сред. Юм. Çĕнçынсĕм ратнисĕм патне чăн малтан хăнана кайнă чôхне пир-и, сорпан-и илсе кайса параççĕ, çавна парне пани, теççĕ. Юрк. † Хапха умне хирĕç тухакана икĕ куçран парне парăтăм. || Приносить жертву. Кратк. расск. Унта пусса ăна мана парне пар.
жертвенный хлеб. Его оставляют несжатым по окончании жатвы на загоне. Шурăм-п. Тырă вырса пĕтернĕ чухне ана çине пĕр ывăç вырмасăр лартса хăвараççĕ; вăл парне тырри пулать.
(парhадар), благополучие, добро. КС. Ырă кур, пархатар кур. N. Вăл паянах сан енне кăмăлне çавăрса тӳрĕлĕхӳ тарах ырă сунĕ сана (в рукоп. пархатар кăтартĕ). Н. Карм. Пархатар — пожелания юратнă çынна: ырă куртăр, пархатар куртăр, ыр çынна куртăр. Шибач. Эпĕр конта ларса пархатар коримăпар. Сред. Юм. Аçу-амуна хисеплемесен, çынтан ватанмасан, пархатар кораймăн. Т. II. 62. Ырă курăр, пархатар курăр, ваталаччен, йӳтеччен пурăнăр. Чăв. й. пур. Кăна парахмасан, пархатар курас çук, тенĕ. Если не отмените решение, не будет вам добра. Перев. Вĕсем хăйсен эмерĕ таршинех пĕрне-пĕри пулашса, пархатар курса пурăннă. N. Ĕмĕр-ĕмер пархатар куртăр. || N. Вăрçă майĕ перте пархатарĕ çук. || Польза. Ск. и пред. 3. Санта пархатар сахал, эсе манан херĕм мар! N. Ну, сантан пархатар пулмас иккен. Якейк. Сантан пархатар корас çок. От тебя не жди пользы. Чураль.-к. † Темпĕр-темпер параппан, параппанне çапсан та, пархатарне курас çук. СПВВ. ФВ. Пархатарсар çын= усасар çын; санран пархатар пул и вара, аçу-аму ятне çĕртĕн, теççĕ. СПВВ. Пархатар курас; пархатарсăр пулчĕ. Ib. Пархатар пулат (польза, лад). || Употребляется в качестве усилительного слова в смысле: очень, без числа. КС. Пархатар çук нумай? (Очень много, напр., çырла, мăйăр). N. Пархатар вăрçрĕç.
(паржи), то же, что пирки, причина. Якейк. Мĕн парши эс паян пасара карăн? Зачем (ради чего) ты сегодня пошел на базар? (Укор). Урмай. Мĕн паршипе, по какому делу. Ib. Эсир унта мĕн паршипе кайса (т. е. мĕн пирки, мĕн тума, ма). Шарбаш. Парши, ввиду этого, за это. N. Çавăн парши, по причине этого. Кильд. Мĕскĕнсем хăйсен çук парши, е тата пӳртрен тухмасăр ларса пĕр-пĕрин халапне килĕштермесĕр ятлаçу-вăрçу кăлараççĕ. N. Колхоз пурнăçĕ çинчен тĕплĕн ăнласа çитмен парши, халăх хушшинче колхоза хирĕç калаçса çӳрекенсем те пулнă. N. Малтанхи вырăн килĕшмен парши, кăшт пурăнсан вăл Çарăкла ятлă вырăна куçнă.
изморозь, иней. МПП. Питушк. Пас çуса тăрать. Пшкрт: jӳз΄э пас тыды̆нза (иней). В. Олг. Йӳçе пас тытса. N. Пас тытса пĕр уйăх тăчĕ, çортăри полмаç поль, теççĕ. N. Конта нумай полать пас тытнă. Чув. пр. о пог. 316. Хĕлле пас тытсан, тырă лайăх пулать. Если зимою много инея, будет урожай хлеба. Скотолеч. 9. Пас тытнă вăхăтра курăк çине ярсан.. Если пустить скот на траву, когда на ней лежит иней... Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шапшур пас тытса лартать. Богдашк. † Хура вăрман ларать паспала. С. Дув. † Хура вăрмансене пас тытнă, епле кĕрĕпĕр-ши пас çине. Альш. † Улма йывăç пас кăна, турачĕсем вак кăна. Ib. Вăрман çине пас тытнă. Юрк. † Чӳречĕрсем çине пас тытнă, шăпчăкпа шăрчăкăн йĕрĕ пур. ЧП. Хăмăш тăррисене пас тытнă. N. Йывăçсем çине пас тытать. Ст. Чек. † Хура вăрман çине, ай пас ларнă. Чураль-к. † Хура вăрмана пас тытать, хĕвел пăхать, ирĕлтерет.
покрываться инеем. Ст. Чек. N. Пур-пур йывăç пасарат, пуш (= пушăт) йывăççи пасармас. (Вăл та пулин ĕне мăйраки). N. Унăн хӳри-çилхи пасарнă. Т. II. Загадки. Мĕн пасарин пасарĕ, пушăт йывăççи пасармĕ. (Ĕне мăйраки) Сред. Юм. Алăк кочĕ пасарнă. На дверях около щели зимой бывает иней, это и называют пасарнă. N. Пысăк çуртсем вырăнне, мана пасарнă йывăçсем курăнаççĕ. Изамб. Т. Манăн кĕрĕк çухи пасарчĕ.
фабрично-заводский, базарный. Сред. Юм. Рубашку или кальсоны, сшитые из фабричного материала, называют пасарăн. Альш. Кĕпе килте тĕртни те, пасарăнни те тăхăнаççĕ. N. † Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пулсан сулахай, сулахае тарамччĕ, вăл та пулсан пасарăн.
торговля. Тим-к. Юпа тăрăнче пасарлăх. (Пас). || Предназначенный для базара (товар). Н. Карм. † Ирхине пĕр тăтăм, эп хăй çутрăм, укалă пĕр тутăр пĕтертĕм; укалă пĕр тутăр вăл пасарлăх, тăвансем, эп сире хăналăх.
держать торг. || Галдеть, шуметь. Ск.и пред. 41. Янтрать, кĕрлет вăл Мăншу халăхĕ, хĕрарăмçăрах вăл пасар тăвать. Çутт. 114. Юнкă шывĕ хĕрринче пасар тăвать (закладка) хĕрупраç (= хĕри-праç): кĕлпе пиçнĕ сӳс çипне чӳхентерсе тасатаç. Орау. Икĕ хĕрарăм пĕр çĕрте пулсан, Кушлавăш пасар тăваççĕ; виççĕн пулсан, Хапăс пасар тăваççĕ, тиççĕ пирĕн вĕсенчен кулса.
слово, употребляемое в примыкающих к татарскому языку чувашских диалектах для придания выражению оттенка сожаления, досады, усиления. Оттенок этот по-русски отчасти передается частицами ведь же, даже, конечно. Обычно прибавляется после выражения, кончающегося частицей ĕçке, çке. ТММ. Рак. Пуçăм ĕслет-çке те, укçи çук. — апла-çке пасса, укçа çукки хуплат. Тойси. Хуть вăл та пулин килмĕр-ĕçке пасса. Даже ведь он не пришел. Трхбл. Тăрăшса выртăр та, çапах та йĕпене каяччен вырса пĕтереймерĕмĕр-ĕçке пасса.
(пас'н'ик), пазник; плотничный инструмент, которым выбирают пазы. Тюрл. Юпа ыраланă чохне паçниксĕр йорамас тасатмасăр. СПВВ. ИА. Паçникпе вĕлле тăваççĕ. СПВВ. ФВ. Паçник= урлă пуртă, унпала шывлăшсем, шăлапсем чаваççĕ. Сред. Юм. Паçникпе лаша таканисĕм чаваççĕ. N. Паçник юпа ыри чавнă çĕрте якатма кирлĕ. Вăл урлă пуртă пек, çинче пулать.
(пат), подр. глухому звуку, получающемуся при ударе, напр., в барабан. Орау. Вăсем туйра урнă пек хăтланаççĕ. Шăппăри темскер пек мĕкĕрет, сасси пĕр ана тăршшинчен ытла каймасть. Хăйсем юрлаççĕ, сикеççĕ, юрланă майпе, сикнĕ майпе параппанне пат! пат! тутараççĕ. Кильд. † Пат, пат параппан, параппан кантри татăлчĕ. Сред. Юм. Мана ахаль, ĕрескел çыннах (невинного, непричастного), пычĕ те, пат! та пат! пат! та пат! тутарса çапа пуçларĕ ôлă. Толст. Тилле пуçĕнчен пат! тутарчĕ (цепом). П. И. Орл. Чышкăпа пат! чышса илеççĕ. Сред. Юм. Пĕр нăрă нĕрр! туса манран иртсе кайрĕ те, пӳрт пĕрени çомне пат! пырса перĕнчĕ (ударился). || Подр. звуку, получающемуся от вылетания пробки при раскупоривании бутылки. Сред. Юм. Эрех кĕленчине лăкаççĕ те, ал çине лат! лартаç те, пăрапкă пат! сиксе тохать. || Подр. звуку при разрыве или лопании. Сред. Юм. Кĕпçе татнă чохне пат! туса таллать (= татăлать). Ib. Хот копăс кĕрĕкне (меха) патакпа тĕртрĕм те, пат! шăтайчĕ. Якейк. Çăпата кантăри пат татăлса карĕ. Кайсар. Хытă туртнă майпа пат татăлса анчĕ. || Подр. звуку падающего предмета. Ядр. Матяккине учаха ятăм, шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне (вероятно: пад'ы̆рjал'не) кĕрех карĕ. || Подр. звуку падающих крупных и тяжелых капель. АПП. † Пат! пат! тумла тумлат-ĕçке. Альш. Çурам çинчен пат-пат! тар юхать. || Подр. звуку при срывании. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайнă, унта пĕр улмине пат! татса илнĕ те, йăтса килсе çак кĕреке умĕнчи сăра ăшне янă. || Подр. отрывистости в речи. К.-Кушки. Пат татса калаçаççĕ. Говорят отрывисто, напр., употребляя выражения, подобные: çаран чарнă, вм. çаран çине выльăх яма чарнă. N. Пат татса, решительно. ТХКА 123. Калăр халĕ пат татса. N. Иванах çиеле тухма хăтланат, сăмахĕсене пат татса калать, унтан пăрăнса хăтăлма та йывăр. Тăв. 69. Итлесен, итлесен, кăмака хыçне хĕсĕннĕ чухăн Иван та чăтаймарĕ, калаçма юратманскер, пат сăмахпа печĕ. || Подр. неожиданному прекращению дейçтвия. N. Çав тупă пульк[к]и (снаряд) саланса каять те, 4 вершук йăв[ă]çа пат татса пăрахать (сразу перешибает). N. Пат пырса перĕ-некен япала. N. Пĕр мулкач ман умма патах тухса ларчĕ (как раз; выражается некоторая неожиданность). КС. Юр кайнă çул çине тухсан, лаша пат чарăнчĕ (вдруг). Якейк. Калаççĕрç, калаççĕрç те, пат чарăнса ларчĕç (вдруг перестали). (Ларчĕç — даже если говорили лежа или стоя, здесь пат не звук). Ib. Телефон тăрăх лайăхах калаçаттăмăрч, пат чарăнса ларч. Ib. Туйра сиккĕрç, сиккĕрç те, пат! чарăнчĕç (перестали). N. Пат чарнать, перестает работать (телефон). || Прямо. || Совершенно. Букв. 1904. Вăл хир варринче çара çĕрте пат пĕчченех ларнă чух, юмахсенчи паттăр пек, катаран курăнса тăрать. N. Эсĕ пĕчченех тĕттĕмре, куç уçăлман кушак çури пек, тĕпсĕр ханкăрта, пат пĕччен, пĕр сăмахсăр пурăнатăн. N. Пат пĕччен пурăнма аван мар. ЧП. Пат шурă (совершенно белое) мĕн хуррăн какайĕ.
послелог, указывающий близость. См. пет, çум. Якейк. Пӳрт çинчен йор моклашки (комок снега) татăлса анчĕ те, ман пата (возле меня) тӳрех ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ 13. Хам патăнта ĕçленĕ чух. Орау. Хăвăр патăрта ĕç çук-и? Нет ли у вас у самих работы? Ib. Чăваш арăмĕ, сăмах пĕтсен, тухса кайиччен-и, хăй панчен хăна тухса кайнă чухне-и: сыв пул тати, тет. Тем пулат вара вăл «тати»? Вăл сăмах «сывă пул тата», «тепре куриччен» тени патнелле пырат пулмалла. Ib. Утаралла карĕ, пошел по направлению д. Отары (ее видно, м. б. идущий пройдет и дальше). Утар енелле кайре, пошел в сторону д. Отары (деревни не видать и о ее направлении лишь заключают, напр., может быть за горой); Утар патнелле кайрĕ, пошел близко к Отарам. N. Каç пулсан, эпир унпа ларса (в экипаже) кӳрĕш яла, хĕр патне тесе, тухса кайрăмăр. Шугур. Мана вара усрама пĕр начар çын патнĕ пачĕç (к бедняку). ЧС. Пирĕн патра пĕр ватă çын пычĕ. К нам пришел один старый человек. Бес. чув. 3. Ял патĕнчен кăнтăр енче Ч. ятлă çырма пулнă. Собр. Чавса патĕнче те, часах çавăрса çыртас çук. (Послов.). О сохр. здор. Мăйĕ хăлха патĕнченех шыçса кăять. Эльбарус. Онччен те полин ман патналла çамка çинчи сăнакне (знак) çутатса питĕ хытă стрелок чопса пыма пуçларĕ. N. Перĕн патнали (= пирĕн паталли) çынсем çок. Нет людей из нашей местности. Земледелец. Иалсене ял теме çук, пирĕн Пăва, Çĕрпӳ хулисем патне те пыраймаççе (не нашему Буинску или Цивильску чета). Сред. Юм. Самми патне пӳнеттейпе пырса шыранă. Самсона обыскали с понятыми. Ib Патнерех пынапа хай сăрт хĕрлĕ пôлчĕ тăчĕ, тет. Регули 1206. Ĕлĕк вăл ман патра порăнса. Ib. 1532. Вăл кисеснех вăлсам патне кайрĕ. Ib. 1524. Вăл килчĕ он патне, ман атти патне, ман пата та килчĕ (ман пата анчах килмерĕ). Ib. 1142. Вăл сан патран ман пата килче. N. Çав çăмăрлă хура пĕлĕтсем пирĕн патралла киле пуçларĕç. Етрух. Кĕркури пиче патне кайса ларнăч, урăх никам патнех те кайса ларнине астăвмастăп, тет. N. Вăл çын патне питех çӳремест (редко к кому ходит). Синерь. Выçса вилеттĕмчĕ, çак çын хăй патне (к себе) илсе кайса тăрантарса усрарĕ, ачисене кĕтӳ патне (в пастухи, в подпаски) пачĕ тăранса пурăнма, тыра çитмерĕ, тесе калать, тет. Альш. Чапăрлă шывĕ патнерех çитерехпе пĕтет (ту аякки). N. Ху патунтан (= патăнтан) хуса ан яр мана. Кан. Ишчейккăсем патне хурса хăварнă япаласене илес тесе тухакансем пулчĕç те, ишчейккăсем патне те ямаççĕ. N. Ыраш патне тухатпăр. N. Ман патна, ко мне. N. Патне çитрĕмĕр (метаф.). N. Сан пата (у др. патна) килтен хут яраççи? || Около (во временном значении). Трень-к. Эрне патне, около недели, т. е. приблизительно в продолжение недели. Б. Янгильд. Çак ухутник мулкачă çурине пĕр эрне патнелле усрарĕ. N. Хоçи пер çер тенкĕ патнех петерчĕ. || Приблизительно, circiter. О сохр. здор. Крахмал 50 мыскал патнелле пырать. Крахмала около 50 золотников. Ib. Пĕр çынтан тепĕр çынна ерекен чирсем пит нумаях мар, пер çирĕм патне анчах. Кан. 84 проччăн патне пулать. Ib. Черече пин патнелле, тесе, ăсатса яраççĕ. Елаш. Вăл (ял) пĕр çĕр аллă çул патнеллех пулать пуçланса кайни. Эта деревня освована не меньше, как лет со 150 тому назад. || За. N. Пуçтарса хуна пахча çимĕçĕсем вĕсем пурте пĕрле пĕсерсе çиекен апат патне кайна. Синерь. Мĕн шырасси, апай патне (за мамой) килтĕм, тенĕ. Ишек. Унтан вара эпĕ çын пăрçи патне нихçан та кайман (воровать чужой горох). Чăв. й. пур. 11. Ашшĕне эрех патне ями пулчĕ. Ала 9°. Вăл çапла тавар патне тухса каяс умĕн, ун патне пĕр ватă хуçа (купец) пырса кĕнĕ. N. Мĕн патне карăн? — Шу патне карăм (за водой). Регули 1092. Эп окçа патне (окçашăн) килтĕм. Ib. Вотă патне каятăп. || В сравнении. N. Çулленхи патĕнчи ырашăн пĕрчи пит вĕт. || С причастием будущего времени в чувашизмах. Ау 14°. Упа, капантан ута ыталаса илет, тет те, перет, тет, илет, тет те, перет, тет, пере-пере капана пĕтерес патне çитре (разбросал почти весь стог), тет. Регули 126. Каяс патне çитнĕ. Ib. 125. Вилес патнех çитиччен хĕнерĕ. Янгильд. Çорконне, йор кайса петес патнелле (близко к тому времени, как сойти снегу) сорăхсене çитерме тохаççĕ. || Послелог в знач. русск. предлога — к. Регули 1528. Лепле вăл исе килĕ? онăн çынсам çок, утсам сахал тата, он патне тата (к тому же еще, кроме того еще) хăва ĕçне пелимаçть. || N. † И памăпăр, памапăр та, патне çитсен (когда подойдет время), чармăпар. || Яргуньк. Иван ĕçĕрĕ (выпил), тет те, патнех кайса ӳкĕрĕ, тет, Иван. N. Вăл хăй порăннă пӳрт пӳртекӳне керсен, ăна такам аякран çĕçĕпе чикнĕ те, çĕççи патнех çакăнса йолнă. Когда он входил к себе в сени, его кто-то ударил в бок ножом так, что нож остался в боку.
с ранами, с пятнами. Якейк. Паталлă йăвăç — пĕр тĕлтен сăянлă йăвăç. Урнар-Пăртас. Кăçал хăяр паталлă мар, уяр çул вăл паталлă пулать. Нынче огурцы не с пятнами, в засушливые годы они бывают с пятнами. См. кукмаллă.
(падак), палка. N. Ута тытма йĕвен кирлĕ, хĕрарăма тытма патак кирлĕ. (Çтаринная поговорка, характеризующая отношение к женщине). Нюш-к. Патакпа перекене çăкăрпа пер. (Стар. поговорка). Закладка П.-Сорм. Чăн юлашки вуниккĕмĕш кун патак урлă та каçими пулнă, тет те, çавăнтах выртрĕ, тет. Истор. Вара темĕн чухлĕ халăх пĕр патаксăр тăрса юлнă (в др. Источн. — шалçасăр тăрса юлнă). Орау. Урлă выртан патака та тăрăх çавăрса пăрахман вĕт эсĕ, ĕçлĕксĕр! Шашкар. Патак çинче çӳрет. Ходит на ходулях. || Побои. Байг. Вылянă çĕртен час килемесен, патака кĕтсех тăр. Пуринчен ытла кĕпе час хуратан, тесе, ятлаçатчĕ. Орау. Патака кĕтет пулмалла-ха вăл! Хочет получить побои! IЬ. Ах, мур ачи, патака кĕтсех тăрать. Илебар. † Ыр çын илтĕр, ыр куртăр, патак айĕнчен ан тухтăр. Йӳç. такăнт. 53. Хĕрарăм ĕмĕр патак айĕнче пурăннине пурте лайăх пĕлетĕр ĕнтĕ. Байгул. † Çинчен патак ан кайтăр. (Пусть ее бьют). Сала 25. † Çирен патак ан кайтăр. Изамб. Т. Çавăнпа калаççĕ çав: патакăн пĕр вĕçĕ çулă, тепĕр вĕçĕ вараланчăк, теççĕ (т. е. побои отплачиваются). IЬ. Акă епле патак тавăрăнат (отплачиваются бившему). Ала 92°. Ĕçрен пĕре те хăраман вăл, анчах патакран пит хăранă вăл. || Ярмушка-к. Патак, мера длины около сажени.
(падарт), подр. звуку от разрыва ткани. СТИК. Тĕреклĕ кĕпе йĕм патарт! туса чĕрĕлет (вăл ăçта та пусан çаклансан).
(пады̆н), возле, подле, мимо. Хурăнвар. Вăл патăн иртсе кайрĕ. Он прошел около.
(-дат), хрустеть. Толст. Ура айĕнче юр патăртатса пырать. || Трещать (напр. по швам). СТИК. Мĕне те пусан: кĕпенне-и, йĕмĕнне-и, çĕввине çĕçĕпе касса ярса пынă чухне, вăл патăртатса пырат. Сред. Юм. Кив вĕрене (веревку) пит те тортмарăмăр, патăртата та пуçларĕ. || Падать с шумом (о яблоках, о часто падающих каплях). Сред. Юм. Олмăççие силлесен, олми шолтрарах полсан, патăртатса тăкнать (звук от падающих яблок). Ib. Кăлт çăмăр çунипех тăмла патăртата пуçларĕ. Ib. Шолтра тăмла пит йохнă чохне патăртатса йохать. (Звук от часто падающих капель воды). N. Патăртатса юхать (о поте). N. Патăртатса тăкăнать (об инее). Орау. Çăмăр çусан-тусанах, пирĕн маччаран тумласем юхса патăртатма тытăнаççĕ, пӳртре пĕр япала та тытма çук.
назв. сел. Батырева. Янших. Б. Аслă Патĕрьел — вăл ялта кашни эрнекун питĕ аслă пасар пулать, урăхла вăл пасара Юхма пасарĕ, теççĕ.
окрепнуть. N. Çак 7 çул хушшинче вăл пат варланса çитнĕ, çак 7 çул хушшинче вăл ĕçлеме хăнăхса çитнĕ, хăй вăйне кăтартма пуçланă. См. патавар.
здоровый, коренастый. Яргуньк. См. патвар. Сборн. по мед. Вăсем тулли питлĕ-куçлă, патмар шăм-шакăлă. Ерк. 6. Ун пурнăçĕ халаплă. Вăл пăхма та пит патмар: кĕлеткийĕ кĕрнеклĕ, алли-ури тĕреклĕ.
(патты̆р), храбрый, смелый. Собр. Паттăр çынна ним каласа та çĕнтерес çук, теççĕ. N. Паттăррисем хĕлĕпех çула çӳресе, хăйсен валли укçа тупаççĕ. N. Мала пурне те вăйлисене, паттăррисене тăратнă вĕсем. О заступл. 9. Унта вăл пит чапа тухнă. Ун пек паттăрри никам та пулман. || Здоровый, сильный. Çутт. 152. Çапла ĕнтĕ, тăмана тус, мана, çавăн пек паттăр йăвăçа, лăска тымарсемпе (мочки) йĕппĕмсем тăрантарса пурăнаççĕ. Чураль-к. Хăва начар, пуçĕ паттăр. Юрк. Ĕçе паттăр çын. || Богатырь, храбрец, силач. Собр. Паттăрăн пуçĕ çухалнă, тараканнийĕн йĕрĕ çухалнă. ЧС. Валеçсен юлнă çăмартасене кĕрешсе паттăра тухакансене параççĕ. Якейк. Паттăр пак вăйлă. Б. 13. Çар иртсессĕн паттăр нумай. N. Хăшĕ тухĕ ĕнтĕ паттăра. || Богатырский. Яргуньк. Ах, паттăр сассипе шăхăрчĕ, тет те, вунникĕ ăйăр тиха пычĕ, тет. || Шел П. 64. Пуринчен ытла хурлăхлă юрă Паттăр юрăсем питĕ сахал. || В наречном смысле. Шел. 3. Чăваш халăхĕ авалтанпалах... паттăр кĕрешнĕ. N. Калама çук ăслă паттăр пулнă. N. Питĕ паттăр çапăçаççĕ.
храбрость. Чăв. й. пур. 19. Ку Кĕркка хăйĕн паттăрлăхне кăтартасшăн пулнă. Истор. Изьяслава та вăл çав ывăлĕ паттăрлăхĕпе анчах çĕнтернĕ.
(-λиы), столица. Панклеи. Кайсан-кайсан, вăл (повозка) сана патша холине илсе пырĕ (привезет).
оценить. Кан. Уйри çĕре те пахаласа (хак хурса) тавлаштармалла. N. Иван пичче хĕпĕртесе тутăрĕсене пахалама ялти вырăссем патне илсе кайрĕ. N. Пахала, назначить цену, ценить. || Придать цену в глазах покупателя. Орау. Пахала= пахан, лайăххăн кăтарт. Ib. Сутассине пахаласа хаклăрах сутма пар, турă! || Ценить, дорожить. N. Сана вăл çырусене çав тĕрлех пахаласа усрама кам хушать, вара? || Облюбовать. Синьял. † Чĕмпĕр пушмак тӳммеллĕ, Марье ăна пахаларĕ. || Определять. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 31. Кунта çитеччен эпир çĕр çинчи тĕрлĕ вырăнсенче пурăнакан чĕрĕ чунсен ăсне-хакне, çине-пуçне пахаларăмăр. || Определять по числу.
(паhамат), слово, указывающее на непристойное выражение. К.-Шемяк. Эс вăл пахаматăсене пăрах-ха.
благословлять. Ильк. N. † Ах, аттеçĕм, тетĕп, аннеçĕм, хăш урăртан тытсан пахиллĕр. Хурамал. Ашшĕ-амăш вилнĕ чух ачисене пахиллесе хăварать: пахил, ачам! тет. Тюрл. Пахиллесех патăм (отдал совсем, без возврата). Сред. Юм. Ват çынсĕм вилеччин: çак япала сана полтăр, тесе каласа хăварсан çамрăккисем: мана ăна çав пахиллесе панă, теççĕ. N. Пахиллемен, не благословил. Альш. Килĕр ачам-пăчамсем, сире пахиллем (благословлю). Ib. Атте мана пӳрт пахиллесе (или: пиллесе) хăварчĕ, тетене лашапа ĕнене пахиллерĕ, завещал с благословением. Слакбаш. Мана пахиллесе хăварчĕ вăл çурта (дом).
(-л'и), пожалуй. СТИК. Пашали унпа калаç, вăл хăйиннех перет. Говори не говори, все равно, он свое твердит. Ст. Чек. Пашали ыт унтан, вăл пурĕ-пĕр памаçть. Спрашивай не спрашивай у него, он, все равно, не даст.
тяжело дышать, задыхаться, пыхтеть. Бес. чув. 2. Туртас вырăнне шуса ӳкрĕ те, пашкаса вырта пуçларĕ. Ивановка. Вăл чупнипе пашкать, пашканнипе аран-аран сăмахлать. Ib. Пӳрте кĕрсен, эпĕ чупнипе питĕ пашкарăм, анне манран ыйтрĕ: мĕншĕн пашкатăн? терĕ. Хурамал. Лаша пашкаса тăрать (тяжело дышит). Толст. Вăл пашканипе аран-аран сывлать. Шурăм-п. Сакайне кĕрсе пашкаса выртаттăмăр (тяжело и скоро дыша). Ib. Пĕр упашкана (лупашкана?) чупса пашкаса пырса выртрăмăр. Никит. Выльăхсем ăшăра тармаççĕ, пашкаса çеç-кăна çӳреççĕ. Ib. Вăл киле пашкаса чупса пычĕ те: анне, пирĕн аттене хупнă, терĕ. Скотолеч. 5. Лаша пашкамасть пулсан (если не задыхается)? Изамб. Т. Лаша, чупсан, пашкат, час-час сывлама пуçлат. Календ. 1904. Вара чуптарса пăхас пулать; каллах урисене аван илет-и, пит пашкамасть-и, сăмсинчен анмасть-и? Сред. Юм. Пит чупсан, çын пашкакан полать (задыхается). Ib. Пашкать тесе, хăвăрт ôтсан, чôпсан, вĕттĕн сывланине калаççĕ; хашкать тесе, пысăкраххăн сывланине калаççĕ. Шел. 86. Пăраххут килет тем пек пашкаса.
(пэк), подобно, как. Янтик. Сан карчăку арăм пек те марччĕ у! тек темĕскер-те-пĕр калаçатчĕ санпа. N. † Шур чĕр çитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Вир-ял. † Кил-карти варинче çаврака кӳлĕ, пур пек ырă пулă пуçтарăннă. Изамб. Т. Китăн пулăнни пек сасси çук. Холера. Халер чирĕ унта пирти пек пĕр сарăлса, пĕр пĕтсе пымасть (постоянно). Лашм. † Кайăк пек çунатăм пулсан... Якейк. Онăн пек, салтакăн пек, маþайăн пек («н» твердое). Регули. Он пек ташлать. N. Вĕсем пек крапаллă (так!) коляскăна кӳлĕнеççе те, çынсем лартса турттарса çӳреççĕ. Регули 1254. Хăва ул пекех мана йоратать. Ib. 1255. Эреке пек шăрш кĕрет. N. Эп этеме шăна пек теп (сравниваю с мухой). Альш. Вĕсем ĕлĕк лерелли тури чăвашсем пекрехех тумланнă иккен. N. Вĕсен пек, санăн пек. ГТТ. Ялта ял пек пулас, тет, çын çинче çын пек пулас, тет (чувашин). || Как будто, точно, вроде, кажется. N. Тухăр кӳлĕр турă утра, çула тухсан хăвармас мĕн, килĕр пуççапар кил-йышине, килес çулччен манас пек. (Испорчена?). Орау. Вăл çав кĕнекесем айĕнче выртатчĕ пек-çке мана (кажется, как будто лежала). N. Парăнтарас пек калаçаç та-ха... Говорят, что победят, но... Капк. Ман хыçра эсĕр пек астурăм эпĕ. Ерк. 52. Сухатӳне килнĕ пек чух пĕре чуптарас, пухха йĕри-тавра ăмăртса кустарас. ТХКА. 47. Пирĕн ял аслă вăрман варринче пекех ларать. N. Çырăва çырма тытăниччен темĕн чухлĕ çырас пекчĕ. Регули 119. Тивес пекех пычĕ мана. N. Пурри пур та, анчах вĕсем пушă ларнă пек лараççĕ. Орау. Ăна леш кĕнекесем айĕнче выртнă пек астăвап-çке эп. Альш. † Шурă чăхă çăмарта тăват-çке, чĕпписен уссисене курас пек. Пире атте-анне çуратнă, пирĕн уссăмăрсене курас пек. N. Йĕке хӳре хăй вăйлă пек пулса: юрĕ, качча илĕп, тенĕ. Бгтр. Ку йомăç пăхам пек турĕ, тет. Регули 169. Вăл халь килнĕ пек. Ib. 249. Ĕçлемен пек корнать. Чăв. й. пур. 32°. Пĕр вăхăтра Ахтапанта, пасарта хăне кирлĕ пек пилĕк çын чĕннĕ. ЧС. Анне манран: Çеркей, вут пăртак чарăннă пек-и-ха? тесе ытрĕ. N. Атте-анне ӳстерчĕ юратса, ĕмĕр пĕр хуйхăсăр ирттерес пек N. Вăл каççине кăшт пĕлĕтлĕрех пекчĕ. Нюш-к. Эп паян суха тăвам пек турăм (если про З-е лицо, то: тăвнă пек). Изамб. Т. Эпĕ кĕтӳçĕрен ыйтăрăм та, ул мана: пурте (лошади) тавăрăнчăç пек, терĕ. Альш. Малтан тухса кайнă хĕрсене, тухса кайнăшăн пек пулса, мăшкăласа калаççĕ (поют). Кан. Ман шутпа капла туни тĕрĕс мар пек. Чăв. й. пур. 6°. Мана капла туни аван мар пек. Истор. Трупасем кăшкăртса мĕн юлнă пек халăха пурне те пĕр çĕре пухнă. Янш.-Норв. Тусĕ хурласан та, мухтасан та, лешсем ытах илес пек пулсан (захотят), хĕрĕ ашшĕсенчен: хĕрне кăçал паратна? тесе ыйтса пăхаççĕ. || «Можно». ППТ. Кун каçалла кайсан, тепĕр кунне тăваççĕ; ĕлкрес (= ĕлкĕрес) пек пулсан, çав кунах тăваççĕ. N Вăрлăха ăшă çĕрте тытсан, пĕр-икĕ эрне хушшинче шăтас пек вăрă пур те шатса тухать. || «Почти». Чхейп. Юмăçа кашни кун кайнă пек кайнă. К.-Кушки. Пĕчĕкçĕ лаша турă лаша, халĕ туртас пек тăра-çке (= тăрать-çке), аппаçăмах Насти пур, халĕ каяс пек тăра-çке. N. Куллен янă пек яр. Посылай почти ежедневно. N. Икĕшне те пĕр кунта илнĕ пекех илтĕм (получил почти в один день). N. Илене кашнă кон пекех коратпăр. N. Çиçĕм те унтан пĕр-ик утăмран пек çеç çиçе пуçларĕ. Бес. на м. г. Ак тата çамрăк ачасем хĕлле уллахра, çула урамра, уйра çĕр каçиччен пекех выляса ашкăнса çӳреççĕ. Вишн. 63. Ачасем пур те пекех вар-виттипе аптраса вилеççĕ. Янш.-Норв. Кăсем ун чухне виççĕшĕ çĕрте тăраççĕ, пĕри урапа çинче лашана хăвалас пек тăрать. Турх. Туртмастăп пекех пулсан та (хотя почти не курю)... Бес. чув. 9. Эпĕ анкарти тӳрлетес тетĕп, тата ав кăмака та ишĕлес пек тăрать. Дик. леб. 40. Хĕвелĕн пĕр хĕрри ĕнтĕ тинĕсе перĕнес пекех тăрать. || «Около, приблизительно». Тогаево. Вăлсем пĕр эрне пĕк ĕçлесен, эпир пиччепе вăлсем ĕçленине пăхма карăмăр. Ст. Яха-к. Ун чухне çиме çитмен çынсем те... пĕр-ик витре пек пулсан та, сăра тăваççĕ. (Çăварни). Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çичĕ-сакăр витре пек çăра-сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. Ib. Хуçа вара хĕрсене çав хисепе тунăшăн килĕнчен тухса кайнă чухне пĕр пилĕк пус пек, вунă пус пек укçа парать. N. Вăрçăран 5 çухрăм пек тăратпăр.
подобный, похожий. Ст. Чек. Вăл кĕнеке пек, унта кĕнеке листи пеккисем нумай. N. Пирĕн анне пекки паян пултăрана карĕ. [Анне пекки — 1) мать (пренебрежительно), 2) мачеха]. N. Халь порăнтăмăр покка ял пеккинче. Изамб. Т. Анчах ун пекки сайра пулать. N. † Ĕçкĕрен ĕçке çӳрерĕм, çак хуçа пекки курмарăм. || Как будто; вроде. БАБ. Тепĕр арăм (вторая женщина) йăвăç айне выртрĕ те: ах ăшăма, ах ăшăма! тесе кăшкăрса йĕрен пекки тăвать. Алекс. Нев. Вырăссене çăмăллатам пек туса, куланай кĕтем пекки тунă. Хурамал. Çывăрам пекки туса выртать. Орау. Эп ун пекки (таких вещей) курман пĕртте. || Можно (кому), следует (кому). N. Карапа юсаса пĕтерсен, ларас пеккисем карап çине ларнă та, каяс çĕре кайнă. Изамб. Т. Çапман тыррисем мĕн пур пекки юлнă. Юрк. Хăла лашана анчах пачĕ (мне), ватăскере, ыран-и паян-и вилес пеккине. || Похоже на то; что-то похоже на; имеющий подобие. Аттик. Мĕн пĕтнĕ вăйăм пеккине (силĕшки) каялла тавăрса пар (потраченую силу возврати. Моленье, в жатву). Ib. Уйра мĕн пулнă тырă-пулă пеккине (все, что относится к хлебам) чипер пуçтарса кӳртме пар. (Моленье). N. Панă пеккине ил. Бери, сколько дают. N. Иван тухнă пеккине каскалах пырать. (Из сказки). Сборн. по мед. Ун патне пĕтĕм кӳршĕ-арăмĕсем, хурăнташ пеккисем (все родственники) пуçтарăна-пуçтарăна пыраççĕ. Янш.-Норв. Ял хушшинче, мур тартăр тесе, курнă çын пеккине саламатпа хĕртеççĕ (девушка), тата килĕсене кĕрсе хĕнесе çӳреççĕ. (Хĕр аки).
, пекĕскер, подобный, похожий на; имеющий некоторое подобие. Орау. Ман упăшка пекскер вăл ăна-кăна пĕлмест, кунĕн-çĕрĕн хăяккăн выртса ирттерет, темле аякки шăтмасть. Календ. 1911. Анчах ку çавăрака хăмпă пулман, йĕке пекскер пулнă. N. Вĕсем хыçĕнчен, картишĕнче хуçисен кĕлет пекĕскер патне пычĕç пĕрене йăтса. Çутт. 79. Эпир те хамăр пӳрте икĕ хăмпă пекĕскерсем çактартăмăр: пĕрне чăлана, тепĕрне сĕтел тĕлне.
(пэр), кидать, бросать. N. Ан пер, не бросай. N. Чикан çав çăкăра ил те, пер ачине (возьми и брось в своего сына). Ау 4. Йиттисене, лашисе (= лашисене) веç шыва печĕ, тет. N. Пулăçăсем вара, ыйтса та парас çуккине пĕлсе, ăна (ее) тытнă та, каллех шыва тытса пенĕ. Турун. Кам унта кĕлте перет. Ib. Кам унта эсĕ, кĕлтесем перетĕн? N. Пурте ăна чулсем илсе чулпа пере пуçланă: мĕн чухлĕ персен те, пĕр чул та пырса сĕртĕнмен ăна. Шибач. Тытса пĕре çавăрса перем! Кив-Ял. Эп сана Сĕвене кайса перĕп. || Бросаться. Кн. для чт. 139. Вара вăл кантăр вырăнне перет, кĕлте кӳрекен çулсем çинче вĕçсе çӳрет. Абаш. Халăх çĕнелле (хола çĕнелле) пеме поçларĕç. N. Хай çӳлтен вăйпа юхса пыракан шыв тӳрех канава юхса перет, кукăрăлса каймасть. Ир. Сывл. 27. Савăнăçлă çуркунне çитсе печĕ пирĕн енне. || Откидывать, задевать. Ала 103. Çичĕ пăт сĕлĕ хатĕрлерĕм, пуçне пĕкке пемешкĕн. N. Онта пуçна ан пер. Курм. Пуçне пĕккине персе пычĕ (лаша). || Махнуть. К.-Кушки. Вăл карташ урла тӳрĕ печĕ, эпĕ çаврăнса кайрăм. Он махнул через двор прямо, а я наискось. || Ударить, бить. Шурăм-п. Хăйсем вĕсем шултра матур çынсем, пĕрре персен çынна вĕлермелле. Якейк. Пуçа алăка петĕм (ударился). N. Эпĕ пуçа юпана петĕм. Орау. Мĕн пăхса тăтăн тăта, ăна пер те, йăвантар (его ударь и свали). Ст. Шаймурз. Мала ан ирт, кая ан юл: мала иртсен, пуçран переççĕ, кая юлсан, кутран тапаççĕ. Сред. Юм. Хĕнеме хошайрăр ôна, ô сана перет соккăр-паттăр пик. || Стрелять. Панклеи. Пĕри (медведь) тайăлнă чăршă тăрăх хăпарма тапраттĕр, ăна хоралçă пăшалпа персе ӳкерчĕ; тепри хăпарма тăрчĕ, ăна та персе пăраххĕр. НАК. Пĕрре кайăк хыççĕн Хуракĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм та, пăшалпала виçĕ хут петĕм. Баран. 54. Юлашкинчен çимисем, пемеллисем пĕтсе çитнĕ, вăйран та кайнă. N. Пирĕн çие переççĕ. N. Перет-ха у! N. Пăшалçă кашкăра пăшалпа пенĕ те, тивертеймен. N. Ухатаçă кайăк-кăвакала печĕ. Янш.-Норв. Кайăк-кăвакал пеме тесе (чтобы...). N. Пĕр-пĕрне пăшал персе. Шибач. Улĕ корчĕ те амăш пынине, вăрмантан пăшалпа персе пăрахрĕ, так и вĕлерчĕ. Б. Олг. Астур, сере пăшалпа перетпĕр (будем стрелять) пармасан. Орау. Эп ача чух пĕре пăшал пеме çичĕ пус патăм (за право выстрелить). Истор. Тăшмансенĕн пемелли хатĕр пит нумай пулнă. ||Разить (о запахе). Шурăм-п. Пĕринчен эрех шăрши кĕрет, тепĕринчен тапак шăрши перет анчах (разит табаком). N. Сасартак шăрш пеме пуçлать. Кан. Шăршă чăтмалла мар перет. Чĕр. ч ун. яп. й.-к пур. 24. Çăвара чикмелле мар усал шăршă перет. || Пить много и жадно. Шурăм-п. Эсир сахăрне чейпе çисех ятăрĕ-çке, эпĕ хуçи курасран хĕве вăрттăн чикрĕм те, шывне ла-айăх петĕм (выпила). КС. Эс ма паян ку тĕрлех шыв перетĕн? Что ты сегодня так много пьешь? Эльбарус. Персе килнĕ. Пришел пьяным. Якейк. Эпĕр ĕнер эреке петĕмĕр анчах (много выпили). N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ. Бюрг. Ĕçессисем килнĕ япаласем — переççĕ: ĕçсен-ĕçсен, ӳсĕрĕлсе кайса ӳкеççĕ. КС. Пурăнăçа, чĕлĕме, çăккăра, эрекене, сăрана перет, здорово ест, пьет, живет. || Спать много и крепко. КС. Ай-ай ăйăха перетĕн эсĕ! Ну и спишь ты крепко и много. Ib. Талăкпех ăйăха петĕм. Проспал круглые сутки. || Ляпнуть; взболтнуть. N. Эпĕ хам та ухмах, пер яр. Ск. и пред. Сăмахсене ку çынсем пемеççĕ (не бросаются словами) сывлăша кăлăхах янтратмаççĕ. V.S. Кирлĕ-кирлĕ мара пер. || Твердить, настаивать, повторять. Ау 103. Эсĕ манран пĕр усă курăн, тесе калат, тет. Çак ача таки (= такки) хăйăннех перет: эсĕ ман автана тытасшăнччĕ, акă ĕнтĕ ху çаклантăн, тесе калат, тет. СТИК. Ăна хутте мĕн кала, вăл хăйиннех перет (он все свое твердит). Ашше-амăшне. Ваçук кӳрши хайĕннех пенĕ: тĕлĕнмелле хĕр эсĕ, Лисахви! тенĕ. N. Суйлас вăхăт çитсен, петĕмĕр суйларăмăр хамăр суйлас тенĕ çынсене. || Ссылаться. КС. Эсир паян кăнтăрлаччен çăмăра персе ахалех ирттертĕр, халь ĕнтĕ каçчен ун вырăнне хытăрăх (хытă) вырăр. Ib. Праçнике персе, ĕçлемерĕç. Ссылаясь на праздник, не работали. N. Чире пер. || Притворяться. Якейк. Пирĕн ати ĕссĕре персе выртать (притворяется). N. Ухмаха пер. Притворяйся дураком. Орау. Сутра пĕлмене петĕм (притворился). N. Чире печĕ, ӳсĕре печĕ. Байгул. Ку арăм епле те пулин ачисене вĕлерттересшĕн, тет, çавăнпа ку чире печĕ, тет. || Терпеть, выносить. КС. Халь лашана тăрантартăм ĕнтĕ, каçчен перет (не устанет, вытерпит).
коснуться, касаться, прикасаться, соприкасаться. Календ. 1910. Хăмпу çумне пĕчĕк йĕп перĕнсе тăрать. N. Вăрманта йывăçсем пĕр-пĕрин турачĕсемпе перĕнсе тăраççĕ. Вăрманти йывăçсен турачĕсем пĕр-пĕрне перĕнсе тăраççĕ. Деревья в лесу соприкасаются одно с другим ветвями. N. Çамкупа сивĕ кĕленче çумне перĕнсе ан тăр. Не прикладывайся лбом к холодному стеклу. МПП. Ӳлĕм кунта çӳренĕ чухне тумтир арки пернекен пулĕ. (Предсказание). Скотолеч. 6. Лашанăн çыхнă урийĕ (нога) çĕре кăшт кăна перĕнсе тăтăр. Якейк. Мана ан перĕн (или: ан тĕкĕн). Не прикасайся ко мне. Календ. 1906. Çĕр анчах мар, хĕвел, уйăх, мĕн пур çăлтăр — пурте нимĕне перĕнмесĕр тăраççĕ. || Задевать. N. Аллисене каялла тытса, хăрах аллинче патак тытса пырать. Отса пынă çеммĕн патакки атти кĕллисам çомне перĕне-перĕне пырать. N. † Паланлăх виттĕр тухнă чух, палан сапакки перĕнчĕ пулĕ, çавăнпа хĕрлĕ пулнă пулĕ. Аттик. Пĕр перĕнмесĕр çак шыв пек юхса тухса кайтăр çак ача çинчен (порча. Из наговора). || Ткнуть. N. Çав çĕрхине выляма тухрăм та, пĕр пысăк темĕскерле япала перĕнсе куккăр турĕ, тет. || Ударяться, биться. N. Чӳречерен чӳречерен пыра-пыра пернет (воробей). || Подойти. Сред. Юм. Çав пырса перĕнмен полсан, эпир йӳнтерехе илеттĕмĕр ô тавара. || Остановиться. Тоскаево. Туй хапха айне килсе перĕннĕ, тет, кĕрӳ хатри (= хатĕрĕ) çитмен, теççĕ. (Послов.). || Встретиться. Орау. Ак хайхискер килсе перĕнчĕ! Вот встретилось то слово, о котором говорили. || Напасть. ЧС. Пирĕн ялсем: ку мур пирĕн яла та килсе перĕнмин юрĕчĕ, тесе, питĕ хăра пуçларĕçĕ. || Попасть. Хĕн-хур. Эсĕ кам хĕрачи? Çĕрле Çăмьюн тетӳ пӳрчĕ патне ăçтан пырса перĕнтĕн эсĕ (как зашла?). || Обращаться. Юрк. Ку ĕçрен кайран, çими çитмен чух, йăмăкĕсем патне пырса перĕнет (обращался). ||Стреляться. Шурăм-п. Пăшал илнĕ те, перĕнсе вилнĕ. || Наталкиваться. N. Ниçта çитсе перĕнменни те юлмарĕ, тет, кун (всюду он бродил). Шурăм-п. Чылай çĕре перĕнсе çӳренĕ вăл.
(-дэр), понуд. ф. от гл. перĕн. К.-Кушки. Ури тĕпĕсене хире-хирĕç перĕнтерсе лараççĕ. Сидят, соткнувшись друг с другом подошвами ног. N. Вĕсем пĕр-пĕринпе пит-çăмартисене перĕнтерсе чӳречерен пăхса тăнă. Они смотрели в окно, прислонившись одна к другой щеками. Тип-Сир. Урисене çĕре перĕнтермесĕр, каяла çавăрнса пăхмасăр, тарчĕç, тет (убежали, не чуя под собою ног). Скотолеч. 8. Хырăмне перĕнтерсе ыраттарсан (если ушибет обо что-нибудь живот)... Якейк. Икĕ йопая хире-хирĕç перĕнтерсе тăратнă. Поставили два столба наискось, так что они упираются один в другой верхушками. N. Эпĕ ăна пуçĕпе (ун пуçне) пĕрене çумне перĕнтертĕм. || Забивать на словах, переспаривать. Якейк. Ай-ай вăл она плотнă перĕнтерет (забивает его словами во время ссоры).
(-з-), свалиться, падать. Якейк. Ной калаççĕр, калаççĕр те, персе анч, çăвăрса карĕ. N. Ĕни çĕре ӳкрĕ, тет, упăшки кăмакана персе анчĕ (упал), тет. Орау. Урайĕ ытла яка пулсан, ташланă чухне пере-пере анĕç. Ал. цв. 28. Хуçанăн хут çине çырса ӳкернĕ пек илемлĕ, çамрăк хĕре ăнсăр пулса çĕре персе анать. Ib. 9. Вĕсен тăррине пăхсан, çĕлĕк те пуç çинчен персе анмалла. Бес. чув. 2. Тепĕр енчи ту çинчен ĕричак çĕкленни, вăл лаша çурăмĕ çине персе анни курăнса тăрать. ППТ. Тата хăшĕ лаша çинчен персе ансан (свалятся), сĕрене çӳреймесĕр выртаççĕ. (Сĕрен). Хăр. Паль. 32. Мĕн те пулин пуçĕ çине персе анассăн туянать. Трхбл. Унăн ури шуса кайнă та, вăл çĕре персе аннă. Он поскользнулся и слетел на землю. Сёт-к. Кăмака çинчен кĕрĕслетсе персе антăм (здорово упал, полетел с печки). Ib. Парт! персе анчĕ (шлепнулся на землю). Тюрл. Персе ана тăрать, падает. Календ. 1906. Çăлтăр персе анчĕ (скатилась). N. Çук, çитĕ ĕнтĕ пире çӳлтен ырăлăх персе анассине кĕтсе выртни, вăхăт çитрĕ. N. Сасартăках ун хыçĕнчен 18-19 çулхи çамрăк çын таçтан сиксе тухнă та, ăна хыçăлтан револьвĕрпе пенĕ. Офицер çавăрăннă та, чĕркуççи çине персех аннă.
ляпнуть, проговориться, взболтнуть. Ст. Чек. Вăл çынпа калаçма пĕлмес; хăш чухне ытла аван калаçнă çĕртех персе ярат унталли-кунталли мар сăмаха. Кан. Эпĕ ăна асăрхамасăр персе ятăм, тесе, суят. Ib. Ача сăмаха тӳрех персе ямасть, малтан шухăшлать. КС. Астумасăр çав сăмаха пер яр. Букв. 1886. Ку ача-пăча çăварĕ — тем персе ярĕç кăсем! Беседы. Мĕн килчĕ ăна персе ярать (слова). ТХКА 58. Ах, ох, пихампар, çырлахсамах, пихампар, персе ятăм сăмаха, хамăн калама юраман сăмаха, вăрттăн шухăша персе ятăм-çке. Шурăм-п. Шăлнĕ: эп хăратрăм, арçури мар, тесе, персе ячĕ (вдруг сказал). Хурамал. Аптăранă енне çапла персе ячĕ, тет (сказал). Орау. Ним курасса пĕлмесĕр çӳрет, сăмаха пĕр шухăшламасăрах персе ярать. Ib. Юлашкинчен пĕр сăмах персе ячĕ (ляпнул не кстати или нарочно). Ib. Персе ан яр, кӳлеше пуçлĕ. Не проговорись, будет еще ревновать. || Неожиданно выстрелить. N. Хăй çаплах чӳрече çинче ларса тăнă. Сасартăк пăшал персе янă.
притти, приехать, нагрянуть и пр. Ст. Яха-к. Виçĕ кунтан, ытлари кун, пирĕн пата Маçилке карчăк хамăр тăрачченех персе çитрĕ (заявилась, пришла). Истор. Сасартăк тутарсем вырăс çĕрне персе çитнĕ. СТИК. Печĕ çитрĕ, пришел неожиданно. Алекс. Нев. Сисмен те вăл: тутарсем Рязане персе те çитнĕ. Изамб. Т. Эпир Хурăн-вар кĕпери урлă каçсан, кăсем пире персе те çитрĕç те, пиртен ирттерчĕç. N. Унччен те пулмаçть, кантуртан повесткă сута кайма персе те çитет. Кан. Пахчана тухсан, пĕр 10 минутран автомобил персе çитрĕ. Ib. Çырнă хут персе çитрĕ. Баран. 62. Çав вăхăтра пĕри юналутпа персе те çитет.
застрелить. Ст. Шаймурз. Эсир пĕр çăхан персе тытăр (застрелите). Баран. 126. Çула кăткă тĕми çинчен персе тытаççĕ. Вăл кăткă çиме те юратать.
появиться сразу, выскочить неожиданно, подойти вдруг. К.- Кушки. Авăра-кăшман анчах персе тухрĕ (выросло). N. Кирлĕ-кирлĕ мар курăк пере-пере тухнă. Ib. Тырă пулакан хирсене ăнман курăк пере-пере тухрĕ. N. Сăмса тăрринех темĕскер персе тухрĕ (нарыв и пр.). N. Çан-çурăма шатра персе тухрĕ. О сохр. здор. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра (сыпь) персе тухать. Сборн. по мед. Вара пĕтĕм ӳте кĕçтекен шатра персе тухать. Истор. Унтан июнĕн 21-мĕш кунĕнче тата вут персе тухнă. КС. Персе тухрĕ, выскочил быстро. Ал. цв. 6. Пырсан-пырсан, вăл пĕр сарлака уçланка персе тухать. КС. Ман пата пĕр хуйхатнă мулкач печĕ тухрĕ. Баран. 138. Пĕр шыв çулĕ (под землею) тепĕр çул çумне пырса хутăшать, кайран вăл çап-çутă, тап-таса шывлă çăл пулса, çĕр айĕнчен персе тухать. Стюх. † Шур Атăлпа прахут килет, персе тухрĕ хĕррине. Пароход быстро направился, подошел к берегу. О сохр. здор. Ун çинчи шăналăка сирсе пăхсан, пит усал шăршă персе тухать (из люльки) || Обокрасть. Кан. Авăн картинче ларакан ампарĕнчен çăраççипе крышшисене ватса тумтирсем, шур япала таврашсем т. ыт. персе тухса кайнă.
экономный, бережливый. Ст. Чек. || Спорый. Сред. Юм. Час пĕте пĕлмен япалана перекетлĕ, теççĕ. СТИК. Перекетлĕ; аван пулнă япалана, çимĕçе, вăл ăста килчĕ унта тăккаланса пĕтмесен: перекетлĕ пулчĕ ку япала, теççĕ. Çăнăха шултăра авăртсан, вăл час пĕтет, çавна вара: пĕр те перекетлĕ пулмарĕ, теççĕ. Хăяр мĕн, улма юçĕтни пăсăлса мĕн туса, татăкăн йăтса пĕтет те, ăна вара килти хĕрарăм: ку япала пĕр те перекетлĕ пулмарĕ, пăсăлса татăкăн çисех пĕтрĕ, тет. Янш.-Норв. Пурăнăç малалла кайтăр, пурте çителĕхлĕ, пур япала та пуçламан пек перекетлĕ тăтăр, тесе... ФТТ. Çын вилсен, çав çын çинчи çăкăр перекетлĕ пулсан, чĕрĕ юлнă çынсем пуяççĕ. || Изобильный. Орау. Питĕ перекетлĕ пулчĕ (= тухăçлă пулчĕ). N. Турă вĕсене тăн-пуçран та, пуринчен те перекетлĕ панă (обильно).
то же, что перекетлĕ. N. Пĕр перехетлĕ сăмах та попляман. Календ. 1911. Чăн вăл: сахал аксан, вырма та сахал; анчах тытма пĕлсен, сахал та перехетлĕ пулать.
(пэрэ̆к'), берег. Шашкар. Кимме перĕк çомне исе пытăмăр. Мы перевалили к берегу. Ib. Кимми перĕк панчех полнă та, вăл сикрĕ те, тĕксе ячĕ. Вир-ял. † Шур Атăл варĕнче шур авăтан, перĕкĕлле пăхса авăтать.
назв. столярного инструмента, перка. N. Перккă — шăтăк шăтармалли хатĕр. Ăна вырăсла «сверло» теççĕ. Вăл кукар авăрлă, вĕçĕ улăшăнмалла пулать.
(пэhил'), благословение. А. Турх. Ст. Дув. † Атте-анне пехил парсассăн, эпир те пулăпăр çурт пуçĕ. ЧП. Атте-анне пехилĕ çитсен, эпĕ те пулăп çурт çынни. N. Эй кинĕмĕр, пехил сана, çак кил хуçи пулăр, ача. N. † Эпĕ атте аннене юрарăм ĕмĕрлĕхе пехил илесшĕн. N. Вĕсенчен сана пехил тухтăр. N. Те атте çыртарнă, те хăй çырнă вăл сăмаха: турăран пехил ытатпăр вилмешкĕн, тесе. || Завещаемое при смерти. N. Вăталăх ывăлне каларĕ, тет: сана пĕр саступ пехил, тесе каларĕ, тет. (Сказка). Н. Шинкусы. Чунĕсем (предков) турă умĕнче ырлăхра пулччăр пире пехил парса хăварнăшĕн. (Поминовение предков в молитве ӳчӳк). Изамб. Т. Акă эпĕ вилетĕп: сире пехил. Ыр курмалла пулăр. Çынна юрамалла пулăр! Аннӳ сăмахне итлĕр. Эсĕ, Кеçтук, сывлăхлă парса çитĕнсен, аннӳне, йăмăкусене ан пăрах. N. Ун чухне ыттисем калаççĕ, кашни çын, пӳртрисем пурте: пĕри калат — сана лаша пехил, тепĕри — сана ĕне пехил, сана сурăх пехил, сана хур пехил, чăх пехил. (Свадьба). Альш. Манран сана пĕр кĕтӳ лаша пехил! Желаю тебе иметь табун лошадей (пожелание детям. Выражает и недоброжелание).
благословить. Беседы на м. г. Çавăн пек çынсене çапла кӳртсе пăхса янине вăл темĕн чухлĕ пехиллесе илет. Н. Яха-к. Пехилле, выртнă вырну мамăк пултăр, сĕт кӳлли пултăр, тутă пул, эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн (при возлияниях в çиччĕш). Н.Лебеж. † Аслă урамра ваттисем пехилерех парăрсам. ЧП. Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, пехиллесе ярăр ĕçкĕр-çикĕре. Изамб. Т. Хĕрĕн ашшĕ-амăшĕ хĕрне, кĕрӳне япаласем пехиллеççĕ. СПВВ. Пехил тăвас, пехиллес. Ib. Ах аннеçĕм, аннеçĕм, мĕн пиллетĕн, аннеçĕм? Кăкăру сĕтне пехилле. || Завещать. N. Вăл кĕнекене çавăнта амăшĕ пехиллесе панă. N. Хĕрне ӳстерсе качча пар, вара эсĕ пысăк ĕç тăвăн, ăна ырă çынна пехилле. ПМП. Пĕтĕм çĕр çине хăвăн ырăлăхна пехилле. N. Пехиллесе пар, пожертвуй.
вши и гниды, паразиты. Скотолеч. 17. Ака-суха тăвакан лашасем çинче хăш чухне пыйтă-шăрка пулать. Ала 92. Епле ӳркенмен вăл çавă тăлăх ачасен пыйти-шăркисене тасатма. Качал. Пирĕн те инке кăтăклă. (Пыйтипе шăрки).
разбавлять медом, подсластить. Пазух. Вĕрене те куркан аври ылтăн, пылла-пылла ĕçме те хăй хушать. Чураль-к. † Пылла-пылла ĕçер-е? Пылтан тутлă пулар-а? N. † Пирĕн пичче сăрине сар сахăрпа пылланă. Юрк. † Çаврака курка — сарă курка, пылла-пылла ĕçме вăл хушат (разбавляя, растворяя медом). || Делать мед (напиток). Ходар. Пĕрер чĕрес сăра пылласа лартаççĕ. См. суслан.
назв. божества. НТЧ. Унтан тепĕрне эсĕ пылак-парана пар (принеси ковш пива в жертву), вăл сăрана чипер пылакне патăр... тет. (Сăра чӳклени).
горло, глотка. БАБ. Пĕр чиртен чĕрĕлеттĕм, тет те, тепĕр тĕслĕ чирпе чирлеттĕм, тет. Хăш чух пыртан илсе туса чут вилместĕм, тет. Сред. Юм. Пыра ларса вилмеччĕ (подавился бы). Ib. Ачана пыра пôлнă тесе, пĕчик ачасĕм пыр ыратса чирлесен калаççĕ. Альш. Пыра пулчĕ. Горло заболело, распухло (жаба, дифтерит, скарлатина). Юрк. Çиме тытăнсан, пырăма çиме анмас. КС. Пирĕн ача пырсăр пулчĕ-ха. N. Иртĕнсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Бур. Пырна пула выçă вилĕн, теççĕ. Сред. Юм. Пырна пôла пуçна çийĕн. За желудок голову потеряешь. Ib. Пыр ярна пуçларĕ, таçта сăра тôпса ĕçеп ĕнтĕ эп. Бугур. Пыр ярăнсассăн, ĕçсе-çимелле, теççĕ. Якейк. Пыр ярăнчĕ (какие-то резкие звуки в глотке, которые получаются, может быть, от выхода газов из желудка, не отрыжка и не икота). N. Пыр хыççăн ан кайăр, пыра ирĕк ярсан, вăл атте- аннене те суттарать. Собр. Пыр ерĕнсен, сăра ĕçет, тет. С. Дув. Хăйĕн пырĕ кастарать, пур укçине хĕрхенет. Латыш. Епле пыра тăрантас-ши? тесе калать, тет (шаланкă). N. Хăйĕн пĕр пырне те тăрантарса усрайман. Ялан пыр çинчен, çи-пуç çинчен анчах шухăшланă. Т. VI. 13. Кӳршĕрен çавăн пек пыра хыт çиекен çынна (едуна) суйласа илеççĕ. Юрк. Этемĕн пырĕ тутă та, куçĕсем выçă. || Пища. N. † Çак тантăшсем аса пĕр килсессĕн, ларса çиес пырăма çимерĕм. || Назв. части сăрка. Ау 329. Виçĕ хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука. || Залив. Сред. Юм. Атăл пырĕ. N. Çĕр чĕтĕренипе тинĕс пырĕнчи пулăсем хула урамне туха-туха ӳкнĕ. Кĕвĕсем. Кăвакал ами пыр урлă, çавăрнасси кӳл урлă; пирĕн тантăш ял урлă, калаçасси çын урлă. Рак. † Кăвакалăн ами пыр урлă (за заливом). ЩС. Пыр, узенький залив, также узенький пролив. || Устье реки. Шел. П. 18. Чăваш хули Шупашкар... ларать Атăл хĕрринче... Кăкшăм çырми пырĕнче. Баран. 161. Атăл пырин хĕвел анăç енче калмăксем пурăнаççĕ. Изамб. Т. Пыр тесе, пĕр çырма тепĕр çырмана тухнă тĕле калаççĕ. Ib. Энтепе çырми пырĕ, назв оврага. || Омут. || Кратер. Орау. Вутлă ту пырĕнчен вĕри чулсем темскерсем тухнă чухне таврари яла пĕтĕмпе кĕл пусать (падает пепел, во время извержения).
(-дар), питаться, кормиться. Н. Шинкусы. Пырне те вăл çав улталакаласа, юмăç пăхкалакаласа анчах тăрантарма тухнă (цыган), т. е. он вышел кормиться только обманом и гаданием.
итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп= кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).
неожиданно зайти, заехать. Янорс. Эпир Шупашкара пырса кĕтĕмĕр. Чăвашсем 15. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса çуни çумне кăкарса выртнă вара. Орау. Исвушчăк лашипе пичке çине пырса кĕчĕ те, пичкене аркатсах пăрахрĕ. N. Киле пырса кĕме, ху пĕлетĕн, намăс. N. Кунтан вара ашшĕсем патне пырса та кĕмерĕç (с той поры к родителям своим они и не заглядывали), тет. Баран. 87. Нимĕн палли те çук; ăçта пырса кĕнине те пĕлместĕп. Çул çук, пур çĕрте те тĕт-тĕттĕм, тет. Ib. 41. Васкаса пынă чух эпĕ ун пек йывăç çине пайтах пыра-пыра кĕнĕ (натыкался, нахаживал). || Нападать. Баран. 202. Вăл хура тинĕс çинче тĕрĕксен флочĕ çине пырса кĕнĕ те, ăна пĕтĕмпех тустарса пĕтернĕ. Ib. 55. Вăрман хĕрринчи тăва йышăнăр (занимайте), хăвăртрах йышăнăр, вĕсем (поляки) унта пырса кĕрес çук. || Попасть, попадать. N. Кайран-кайран усал çине пырса кĕрет. N. Пурăнăç аван енне каяс вырăнне пур çĕр те (вся земля) улпут аллине пынă кĕнĕ (попала в руки помещиков).
заходить. Изамб. Т. Каçпала пырса ларчĕ (приходил). В. С. Разум. КЧП. Вăл пирĕн пата пĕрмаях пыра-пыра ларатчĕ. ТХКА 77. Выçлăх умĕн, хĕлле пĕр каçхине, пирĕн патра Каринкка Иванĕ пырса ларнă та, эпĕ çыракан хута сĕтел патне пырса пăхрĕ.
при посещении. Якейк. Пырсан-килсен вăл мана яланах пит лайăх пăхат (угощает).
сталкиваться, касаться, подойти, задеть. НИП. Ĕне, лаша патне пырса перĕнме çук! (приступа нет, т. е. дороги). Орау. Выльăх-чĕрлĕх çĕмелсем патне пырса ан перĕнтĕрччĕ. N. Юлашкинчен вăл, чирлĕскер, курорта каясси çине те пырса перĕнет (касается).
понуд. ф. от гл. пыр. Календ. 1910. Вăл сана пĕрре калĕ, тепĕре те калĕ, унтан вара çилене те пуçлĕ, хай кайран-кайран патне те пыртармĕ (не допустит до себя). Ск. и пред. 53. Сарă пысăк сăра курки хаяр хăмла йӳççипе пуçĕсем патне пыртарать.
жадный, прожорливый. КС. Питушк. Пит пыранăç мар вăл (= пит çийимасть).
(пызы̆к), большой, крупный. О сохр. здор. Вара çав сĕлеке (яд змеи) кĕнĕ вырăн часах пит пысăк шыçса кайса çын вилет. Ск. и пред. 24. Виçĕ маттур каçпала пырать пысăк уттипе. N. † Кĕрекĕрсем аслă, сăйăр (ваше угощение) пысăк, эпĕр ĕçсе-çисе пĕтерес çук. Орау. Ку пирĕн пысăкрахах (несомненно больше). Сред. Юм. Пысăк шăна чӳрече çôмĕнче перкеленсе вĕçсе çӳренĕ чохне: нăрр! нăрăн! нăрăнни! туса çӳрет. N. Пысăкран пысăк салам яратăп. N. Тата аçусене-амусене порне те питĕ пысăк салам. Чув. пр. о пог. 425. Тĕтре нумай пулсан, хăмла пысăк пулать, тĕтре пулмасан, хăмла пулмасть. Если летом стоит туман, то уродится хмель, в противном случае наоборот. || Просторный. Пшкрт. || Толстый. Сред. Юм. Пысăк ôра сыртăм (çăм тăлапа ôра сырсан калаççĕ). Ib. Пысăк пир тăли. Толĕ (грубый сорт кудели) çиппинчен туса тĕртнĕ тăлана калаççĕ. || Иногда употребл. в смысле аслă. Заметим употребление положительной степени этого слова в смысле «слишком»: пысăк — «слишком велик» и пр. Собр. † Тăван пысăк, тăван пысăк, ун кăмăльне епле тупам-ши. Юрк. А, ку пысăкрах вĕренесси!... чуна илĕ-çке. Ib. Пысăк вĕреннĕ çын, с высшим образованием. N. Ырă сунакан çак сăмахсене илтсен, каллех салхуланчĕ. Йывăр хуйхă пуснă çын пек вăл пысăк шухăша кайрĕ. Микушк. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт, теççĕ.
взрослый. Юрк. Ку çурта кам туса паннине пысăк çынсем мар, ялти ачасем те пурте пĕлеççĕ. Ib. Пĕр вăл хăй анчах аслă та пысăк çын пулнă. Вишн. 62. Пысăк çынпа пĕчĕкçĕ ача хушши пит пысăк, çавăнпа пĕчĕк ачасене пысăк çынсемпе пĕр апат çитерме юрамасть.
(-га-), учащ. ф. от гл. пытарăн в первом знач. N. Пӳрте кĕрсенех, сăх-сăхрĕ, кил хуçине тайăлчĕ мĕн турĕ, хăйĕн япалисене çурăм çинчен хывса урайне хучĕ. Хăйне ан паллаччăр, тесе, вăл пурне те пытарăнкаласа тунă (все это он проделал тайно, скрытно).
восца. Начерт. 137. Б. Олг. Этеме полат пычча, вăл кĕçтет, хыçсассăн полат вăл. СПВВ. ТА. Пычча= тимрен. КС. Пычча ерсен, ӳт вĕчĕлтетсе кĕçтет. Ib. Пычча ернĕ (восца). КС. Пыччана шĕшлĕпе хĕртсе пусаççе (надавливают).
неблагословенный. НИП. Пилсĕр — ашшĕ-амăш пехиллесе хăварман çын. Юрк. Пилсĕр япала, кахал, ĕçлеме ӳркенеттĕн, халĕ лаша ыйтса тăратăн. N. Пирĕншĕн, усал кăмăллăскерсемшĕн, пилсĕрскерсемшĕн (пархатарсăрскерсемшĕн) асапланса вилнĕ. Череп. Пилсĕр, неблагословенный (брань). || Недоброжелательный. N. Пилсĕр çын савăнĕ, унпа чĕрине пусарĕ. Расск. Вăл çынăн чунĕ пĕтĕмпех пăсăлнă, вăл пит кăмăлсăр, пилсĕр (без милости) пулса кайнă. Ашшĕ-амăшне. Пархатар ан курăр, пилсĕрскерсем! Турх. Хăвăн пилсĕр ăсупа хăна ху хурлăха хăвартăн. N. Пилсĕр кăмăла вăрахах хурлăх пусса антарĕ. N. Пилсĕр çынпа ырă тăвасси çинчен ан канашла. Альш. Манăн пиле çапла килет, чувство мне так подсказывает, предчувствую; пиле килнине тумасăр ан хăвар, делай так, как подсказывает тебе внутренний голос; унăн пилĕ тăрана пĕлмес, мĕн курнине пурне те хапсăнать; темĕскерле пилсĕр япала вăл: ĕç пуçличчен ăна курсан, ĕç ăнмас вара. || Жадный, скупой. Альш. Пилсĕр çынна «выла пӳлĕхçи» теççĕ. Кищаки. Пилсĕр= выçă куç, ĕмĕтсĕр. Сред. Юм. Пит пилсĕр çын олă, ôнтан япала илсе ôсах кôраймăн вара. Янтик. Ц. Сан пек пилсĕр çын тĕнчере пĕр çын та çук пуль. Ib. Ме, тăранман, пилсĕр, хăв ятна хăв çĕртен (çĕртетĕн). N. Вăл пит пилсĕр пулнă (был очень жаден), çынтан юлашки япалине туртса илме тăрăшнă (старался отнять у людей последнее).
(пил'эш), рябина. Ст. Чек. Собр. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ (лихорадка). Янш.-Норв. Уй чӳкĕнчен таврăннă чухне вара пур арçын ачасем те пĕрер пилеш хулă касса тавăрăнаççĕ, ăна вĕсем: авалхи çынсем, турра вĕлерес тесен, турă çавна пĕлсен, çав пилеш йăвăççи тăрне хăпарса хăтăлнă, тесе ĕненеççĕ. Çавăнпа халĕ ĕнтĕ çав пилешпе хуралтăсене çапсан, турă усалсене часах хăваласа кăларать, теççĕ. Çав пилеш йăвăççинчен вĕсем, çумри хĕрес çухалсан, хĕрес туса çакса яраççĕ, тата, выльăхсене усал-тĕселсем ан çакланччăр, тесе, хĕрес туса çакса яраççĕ. КС. Вăпăртан хăтарасшăн пилеш хĕрес çакаççĕ (животным). М. Яуши. Пилешрен хĕрес туса хĕрне çакас пать (= пулать). Сред. Юм. Пăру çомне пилеш хĕреç çакаççĕ, она çаксан ôсал пымас, тет. Абыз. † Пилеш патне çул турăм, пилеш патне çул турăм, йывăçшăн мар, пилешĕшĕн. ЧП. Пилеш хуçма пырсамăр. Нюш-к. Пилешрен арçури хăрать, çавăнпа чăвашсем нумайĕшĕ пилеш хĕрес çакса çӳреççĕ. Никит. Пилеш лайăх, вăйлă пулнă çул, ачасене йывăрлăх килет. ФТТ. Пилеш нумай пулсан, килес çул йăвăр пулать; Кайсар. Пилеше сĕрĕм тивсен çиеççĕ. Пазух. Улача та хапха пилеш хăма, шултăркарĕ кăçалхи уярпа. Эпир çур. çĕршыв 8. Пилешĕ тата кĕркунне хĕп-хĕрлĕ ларать. N. Унтан ват шуйтанĕ тухрĕ, тет те, çисе ларнă чух калать, тет: çак армана юсама пĕлмеççĕ çынсем; уна пĕр лав çатрака хурас пулать, тата хăмла путранки хурас пулать, унтан пилеш хĕрес туса лартас пулать; вăл вара пит усăлă арман пулать, тесе калать, тет.
(пил'эк'), поясница, талия. N. Вăсам мана пилĕк таран çĕре авăтса кӳртсе лартрĕç. N. Унтан тĕпĕр кунне виççĕмĕш ывăлĕ каять, тет, вăл вара пилĕк таран çитерет, тет (где трава по пояс). Юрк. † Аллисенче перчетке, пилĕк çумĕнче нухайкка. Ib. † Пилĕк тытса ташланă чух, икĕ каччă курĕç-ши? Икĕ каччă курсассăн, кăчăк туртса илĕç-ши? и пр. Ib. Пилĕк таран пĕшкĕнсе тăраççĕ. N. Пур çĕрте те пилĕкне тăсмасăр, кунĕн-çĕрĕн ĕçлет. Сред. Юм. Тыр вырнă чохне, апат çисен, пилĕк тăсас тесе, пăртак выртса çывраççĕ. Шорк. Пилĕк чăсас, отдохнуть и закусить (во время жатвы к вечеру). Б. Яныши. Эпĕ йăпăр-япăр чупса кайрăм та, пилĕк таран çĕртен чупса пуртăм. Сёт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çăварне карнă (молочник). Якейк. Ачасам, пилĕк кантарма лармала та поль! (Каçхи апат çима ларнă чох мăн çынсенчен пĕри калать). Ib. Ах, пилĕк касать-çке! (Боль до родов у женщин). IЬ. Арăмсен ача тăвас умĕн пилĕк каса пуçлать. Ib. Арçынсен пилĕк ыратсан, кулса: сан пилĕк касать-и мĕн, теççĕ. Ib. Пилĕкне чĕн-пыççи çыхса пыр (опояшься). N. Пилĕк тытни, схватки у беременных. N. Пилĕк тытать, пилĕк касать (кас касать, тăтăш касмас). Пазух. Кăçал илнĕ çĕнĕ-çын, тырă вырма тăрсассăн: çурла касмасть, теминччĕ, пилĕке тытса тăминчĕ. N. † Хамăр ялин ачисем хут çыракан тиек пек, пилĕке тытса çӳреççĕ (подбоченившись). Альш. Пилĕкĕсене тытса тăрать, стоит фертом. Ib. Пилĕк тытат (потуги у женщин). Тайба-Т. Пире çырнă çын хĕрĕ пилĕк çинçе, куç хура. ЧП. Пилĕкĕ çинçе пултăр, тет. Ib. Çинçе те пилĕкçĕм... Альш. Йинкĕшĕ калат: пилĕкĕм питĕ, питĕм шурă, шывран тăрă., çипрен çинçе; питме намăс кӳрес çук. Ачач 5. Пилĕкне унне хытăран та хытă касма тапратать. Н. Лебеж. † Пилĕк килĕ Çирĕклĕ, пилĕкĕсене тытса юлчĕç. С. Тим. † Пилĕк тытса ташлама çут пиçиххи кирлĕччĕ. N. Пилĕк таран тайăлса йăлăнни. Собр. Туман тиха пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Туман тиханăн пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Хăшĕ пилĕк çумне хĕстереççĕ, хăшĕ хулпуççи урлă çакаççĕ. БАБ. Пилĕкне хытă çых, ăсна хытă тыт. (Ку сăмаха хĕрсене калаççĕ). Альш. Пилĕке арçынсем пысăклăх (пиçиххи, кушак) çыхаççĕ. Урож. год. Пилĕкне хытă çыхать, ăсне тирпейлĕ тытать. Калашн. 8. Ак хаяр çилĕлĕ патшана çапла пилĕкрен пуççапса Кирипей калать. N. Пилĕкрен тарăн юр çинчен кайрăмăр. || Каша. † Купăсăр çийĕ сарă иккен, пилĕкĕ тĕлĕ хура иккен. || Перешеек. Орау. Атăл çинче ик утă (остров) пĕр-пĕринпе пĕр шурлă çинче пилĕкпе пĕрлешсе тăраççĕ (оба острова соединены узким болотистым перешейком). || Участок земли. Мункачи 42.
с поясницей. ЧС. Туртăшнă çĕрте хытă пилĕкли çемçе пилĕклине часах тăратат. || С талией (о костюме). Альш. Çипиркке — пилĕклĕ тумтир вăл. Ib. Халĕ ĕнтĕ пилĕклĕрех çĕлетеççĕ (шубу): аван мар, тутар пек капла, тесе. N. Хăй çăпата çырнă, пилĕклĕ сăкман тăхăнса янă — урам тăрăх утса пырать. Изамб. Т. Кĕрĕк-сăкман усем (девицы) пилĕклĕ çĕлетеççĕ. АП. Виç пилĕклĕ камсул. Орау. Пилĕклĕ кăкшăм, с горлом. Орау. Пилĕклĕ ана, загон с пережабиной.
пилĕк (пил'л'э̆к), (эта форма ставится только в качестве определения) пять. N. Пилĕк çулта пиллĕк кĕтĕве кĕмен. N. Пиллĕкрен виçсĕмĕр анчах тăрса юлтăмăр. (Так говорится во многих местах). N. Çак сăмахсене илтсессĕн, эпĕ пит тăрăшма пуçларăм, вĕреннĕ чухне пиллĕкрен кая пулман. Изамб. Т. Пиллĕкех пăт кирлĕ. Регули 404. Çак пилĕк кона вăл ялан вăрманта çӳресе (порăнса). Календ. 1904. Кирек хăш ĕне те икĕ пăруран пуçласа пилĕк пăру амăшĕ пуличчен аван парать, унтан вара чакарать. Сред. Юм. Пилĕк сехетелле, пилĕк сехет таврашнелле (тĕлнелле), около пяти часов. Букв. 1904. Çĕнĕ пӳрт алăкне уçса ярсанах, пилĕк çухрăмри ту çинчи ял курăнатчĕ. Анне пирĕн: епле пурăнăпăр-ши, пĕр шалçасăр тухрăмăр, тесе йĕретчĕ. N. Пилĕк пус, пять копеек, пятак. N. Авăн пилĕк çапатпĕр.
целыми тысячами. Чума. Халĕ те, çавăн пекех, вăл чирпе тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ халăх пинĕ-пинĕпе, хисепĕ те (шучĕ те) çук, виле-виле пĕтеççĕ. N. Вĕсем укçисене хĕрхенсе тыткаламаççĕ, пинĕ-пинĕпе салатаççĕ.
тысяча. Якейк. Сан пата кайса килме пин сом тăрать. Ib. Ăна каласа ăнлантарма пин сом тăрать. Ib. Вăл пин сом тăмасть поль, оншăн çаплах талашаттăр. Ib. Апат çийиччен ан çурнă полтăр, сире тăратма пин сом тăрать.
мы (склон. основа). Б. Аккоз. Вĕсем пиртен пĕрне амантрĕç. Якейк. Пир пек, подобно нам. Ib. Пире кура вăл та сот тума тапратрĕ. Видя, что мы торгуем, он тоже начал торговать. Н. Сунар. Ан кай, пуран пирпала. Ст. Чек. Вăл хăва пирте шултăра мар. Регули 334. Эпĕр онта кайсан, пире тытĕç (тытнă полăпăр). N. Пире питрен сурчĕ. Сред. Юм. Пиртен ирĕк! Мы позволяем, не запрещаем! П. Яндоуши. Пире пулăшакан, апата кил. Помогающий нам, приходи обедать (есть; говорили, садясь во время полевых работ и обращаясь к божеству. Здесь имя божества не называется).
(пирэ̆н'), наш. Икково. Паян пирĕнне (у нас) чутах мăн тоттăр вăрласа каятчĕç. Сред. Юм. Пирĕн хушăра шевле вылять (очень разгорячены). Ib. Пирĕн тĕлтен тем те килсе тôхĕ. Ib. Пирĕнпе хире-хирĕççипе пит вăрçрĕç. Ругались с живущим против нас. N. Пирĕнчен тайăлмасть. Не уступает нашим. Тогаево. Вăл пирĕнтен çорçĕр енелле полнă, тет. Календ. 1910. Пирĕн патра пахчасене, уйсене тислĕкпе анчах çемçетеççĕ. В. С. Разум. КЧП. Ĕçлеме ӳркенместĕн пулсан, пирĕн çын пулатăн вара. Юрк. Пирĕннисем пулмасан, вăсене илес мар; кăшкăр, эпир хамăрăнĕсене илĕпĕр, тет арăмĕ, тепĕр пӳлĕмрен кăшкăрса. Ib. Пирĕнĕсем. Шигали. Пирĕн çын чăнах та Ахваниç пулнă. Яргуньк. † Инке маншăн макăрас çук, пултăр карĕ, тиес çук, пирĕн пĕтрĕ темеле. Регули 333. Ут (вм. утне) пирĕн патра тытнă полчĕ. Ib. 397. Вăл кисе пирĕн пата, эп он чох вăрманта полса. Ib. 600. Пирĕн поскил тимĕрçĕ (пирĕн тимĕрçĕ поскил) хола кайрĕ. Ib. 630. Пирĕн вăрманти превнисем (превнисем пирĕн вăрманти) лайăхчĕ, холари (холаран исе килни) осалчĕ. Ib. 643. Пирĕн пек томтир çок конта. Ib. 918. Вăл пирĕн ачапа килчĕ, вăл пирĕнпе килчĕ. Ib. 1550. Эп: пирĕн çынсам килеççĕ, тесе, кайран пăх (пăх та) — пирĕн çынсам полмарĕç. Урож. год. Пирĕн килес, вăй патăр (говорят вошедшие). N. Вăл пирĕн лаша вăрларĕ, вăл пирĕн лашана вăрларĕ, вăл пирĕнпе лашана вăрларĕ. [В первом примере — у нас он (лошадь может быть и не наша) украл].
тканина. N. Пир-авăр тăвасси — хĕрарăм ĕçĕ. Якейк. Пир-авăр тĕртсе пĕтертĕмĕр те-хе. N. Вăл вăхăталла хĕрарăмсем те пир-авăр таврашне пăрахаççĕ. N. Пир-авăртан çĕлеççĕ. Хирле-Сир. Пирн пир-авăр нумай. N. Пир-авăр тума пулăшатăн (не процесс, а результат работы: шуратнă пир, улача, тĕрлĕ пир).
натягивать нитки на сновальню. Якейк. Пир комма вăл хора пӳрте каþ. N. Паян кăнтăрлаччен çав пире кумса пăрахас тетĕп-ха.
назв. духа (ангела). Хурамал. Пирĕште вара çӳле турă патне кайнă та, каланă: вăл çын ывăлĕ çукран питĕ хуйхăрать, тенĕ. Ib. Пирĕште лайăх калаçнине лайăх çырать, усал калаçнине усал çырать. Никĕш те куракан çук, только хулпуççи çинче ларать, тесе калаççĕ, лайăх çыраканни сылтăм хулпуççи çинче ларать. N. Пирĕште — ангел (çынна сыхлакан). N. Пирĕште вăл кашни çуртра пулать, теççĕ. Вăл пирĕште кăмака çинче пурăнать, теççĕ. Пирĕштене тата чӳклеççĕ, çулталăкра пĕре анчах. Пăттине каçран чӳклеççĕ, кăмака çине лартаç кашăксам хурса. Сунчел. † Икĕ хул çинче ик пирĕ(ш)те, пуç мĕн курасса çыраççĕ.
то же, что пирĕште. Юрк. Турăран ыйтсан, турă хăйĕн пирĕштине ман патма ярса, пирĕн мăссульман çыннисем, тутарсем, мĕншĕн вăл тери вилнине каласа пачĕ. N. Пирĕшти, о нем говорят, что он плачет на старом пепелише. Ск. и пред. 94. Манăн килĕм-çуртăма ырă пирĕшти пăхатчĕ. П. Шинкусы. Эпир çылăха кĕнине пирĕштисем пĕлеççĕ. (Моленье). Ib. Эй ырă пирĕштисем, чун сыхлаканнисем, пĕв сыхлаканнисем, эсир пиртен усала сирĕр! (Молитва эта навеяна христианством). Т. Турă çын чунне пултарсассăн, ăна ӳтлĕ тума, пирĕштийĕсене çĕр йышĕ патне çĕр ыйтма янă, тет. Микушк. Тата вăсем пирĕшти теççĕ, пире сыхлакан харпăр хăй ангĕлне калаççĕ, çав турă хăш чух кăшкăрать, тет. Пĕр-пĕр этем кайсан, вăл час таврăнмасан, ăна курăнманăскер кăшкăрать, тет. Ăна вăсем кирлĕ чухне пит кăшкăрать, теççĕ. Сунчел. Таса пирĕшти, эсĕ курăнми çунатупа пире хӳтлесе... Ядр. Пирĕшти — покровитель лошадей. Т. IV. Юратнă лашана пирĕшти çилхине çитлет, теççĕ. Н. Седяк. Лаша çилхине пирĕшти çыхлантарать, теççĕ. Выльăхăн та пирĕшти (ангел) пур, теççĕ. Вăл юратнă лашанне анчах çыхать, теççĕ, çыхлантармасан выльăх ĕрчемеç, теççĕ.
то же, что пирĕшти. СТИК. Чертаг. Пирĕшчи, пӳртрех порнать, киле-çôрта пăхса пôрăнать (особое существо). Питушк. Иккĕн вăрмана кайнă: пĕри выртнă, тепĕри пăхса ларать. Выртнă та çав, пирĕшчи (чон) çăвартан тухса кайнă, юман тăрне хупарнă та, шур юс пулса, шăтăка кĕрсе тухать. Кайран çав килнĕ те, çăвар патне шур пушчиччи (= пушăт йывăççи) патакки хунă. Тухса кайсан, вăл çăвара кĕримасăр тăрат, хĕрхеннĕ вăл ăна та, кĕртнĕ, патака илнĕ. Хайхискер, тăнă çын, тĕлĕк каласа кăтартат, çавăнта укçа хăчĕ (хŏџ̌э̆) закладка те çук, тет, юманта укçа, тет. Кайран леш çын пĕре çуран кайнă, унтан урапапа кайнă тияма. Вара пуйса кайнă, лешне паман.
(-г-), причина. Тим. Нимĕн пиркесĕрех нимĕн те пулмасть. Альш. Вăл Чапăрлă тăвĕнче Тăхăр-ял чукне акă мĕн пиркерен тунă. N. Çав пиркепе ахăр яраймасăр юлчĕ-ши? См. пирки.
(-ги), по причине, из-за (послелог). Кон. Вăхăтра çумăрсем пулман пирки, купăстасем начартарах. Беседы. Хамăр ухмах пирки савăнăç вырăнне пысăк хуйхă тупса ларатпăр. Ыраш 6. Те ир пирки — çанталăк сивĕрех. N. Вăл вĕсем килес пирки кунĕн-çĕрĕн унта-кунта чупкаланă. Кратк. расск. 28. Çав суран пирки хулара пурăнма юраман ăна. Перев. Çапла вăл (медведь) хăй ăссăрлăх пиркипе ăшă тирĕпе тӳленĕ. Регули 1100. Он пирки (сан пирки) мана ватрăç. Бес. чув. 2. Вăл çакăн пек çул нумайĕшне сиен кăтартнине, кун пек çулта çын алли пирки нумай лаша пĕтнине лайăх пĕлнĕ. N. Шăннă пирки шăммăм-шаккăмсем чарăнмасăр сураççĕ. СЧУШ. Çапла вара упа хăйĕн ăссăрлăхĕ пиркишĕн ăшă тирĕпе сапланă. Кильд. † Ах, аттеçĕм, аттеçĕм, ăшлăтуллă алсăна ĕçкӳ пирки (= ĕçкĕне пула) çухатрăн. Чăвашсем 8. Çавăнпа вара чăвашсем ачасене ӳссен ятлаççĕ: сирĕн пиркĕр эпир юмăç патне кайса нумай тăккаланса пĕтрĕмĕр, теççĕ. Юрк. Укçа пирки пит хуйхăрса тăнă вăхăтра хай Миките Микулайĕ ывăлĕнчен çĕр тенкĕ укçа янă пирки хыпар илет. Ib. Санăн ĕçӳ пирки çӳре-çӳре атă пит çĕтĕлет, тет ку та, урăх нимĕн сăмах калама вăтанса. ТММ. Хырăму пирки çурăмсăр юлăн. Трень-к. Шкул хамăр ялта çук пирки, мана хут вĕренме аттесем «Чăкăра» еçсе (= леçсе) ячĕç. Эльбарус. Эпĕ çав çырманалла хыттăн ĕнесене хăваласа чопса аннă чохне, чăнкă пиркипе чикеленсе, йăваланса, çохăрса анчах çырма тĕпнелле анса карăм. N. Курнă асапсене тăван мар анне юратман пирки куртăм. Ядр. Эпĕ ыйхă пирки лашасем пăхма кайман та. Сред. Юм. Ним пирки те мар. Пахча çим. 2. Пирĕн ялсенче кил-çуртсене тĕрĕс лартман пиркипе пахчасене те çавăн пекех ăçта кирлĕ вырăнсене тăваймаççĕ. || Относительно, о, об. Кан. Çĕре пытарнинчен аванни пирки каламалли те çук. Пролей-Каша. Хир пиркинчен, в отношении земледелия (не мастера). N. Куç пирки, о глазах. Юрк. Çав ĕç пирки калаçса пăхсан... Орау. Çыру янă чухне çĕр пиркине те çырса ярăр.
(-џ̌-), затвердеть, засыхать, заживать, задернуться (о ране). Сред. Юм. Çăпан, пĕр пирчеме пуçласан, часах тӳрленет вара ôлă. СПБВ. Суран пирчет= ӳт илет. СПВВ. Суран пирчерĕ= ӳт илчĕ. СПВВ. ФИ. Пирченĕ; кĕçенçăпан пĕтĕмпе çĕрсе кайнă пулсан, нимĕнпе те тӳрлетмелле мар пулсан, пирчесе кайрĕ, теççĕ. КС. Çулла пит хĕвелпе пирчет= хытса ларать, кашăркаса (шероховато). N. Çынна вăрттăн çапни пирченĕ сурана араслантарать. Стюх. Пирченĕ, зажила (рана). Сборн. по мед. Ача кӳпчĕкне кăвапаран тытса туртма нихăçан та юрамасть: вăл хăш чухне хăй тавăрашĕнчи ӳт çумне пирчесе ларать || То же, что хăнăхнă. Хорнвар-Шигали. Вăл ĕнтĕ хăма çурма пирченĕ (= хăнăхнă). Ib. Пĕрре вăрра пирченĕ те, çав шухăшпах çӳрет. Ib. Вăл пĕрре çул çӳреме пирченĕ. Ib. Пĕрре сат ĕрчетме пирченĕ (= хăнăхнă, хытнă, пиçĕхнĕ), çав ĕçпех аппаланат.
(пис), охладеть, чуждаться. Ст. Чек. Пĕр пĕринчен писсе пурăнать. N. Çапла хăйсене хăтаракан çынтан писсе, хăйсене хăйсемех час пĕтмелле тăваç. КС. Вăл ача уйăрлнăранпала ашшĕ-амăшĕнчен писрĕ (отстал, охладел). Изамб. Т. Вăл çын пирĕн патăра килме писрĕ (перестал бывать, отчуждился). N. Сана, чеескере, ирсĕре, йĕрĕнчĕке, çынран писнĕ сывлăша хăвалатăп. Собр. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара, пурнăç пĕре те малалла каймасть, тет. Сред. Юм. Пирн патра килме писнĕ. Перестал ходить.
(пис'), свариваться, испечься. N. Çапла тусан, урнă йыттăн сĕлеки (слюна) пиçсе каять те, выльăх урмасть. Календ. 1906. Пиçи-пиçмен çăмарта. N. † Пиçи-пиçми çăмарта пит тутлă. Тайба-Т. † Пиçи-пиçми çăмарта тавай пĕçерсе çиер-и. Орау. Апатне пиçнĕ-пиçмен антарса çитараççĕ. Обед не доваривают, подают сырым. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест (не испечется), ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Сред. Юм. Эх, пиçмен пашалу (неспособный к делу), çавна та тăваймасăр, ватса пăрахрăн вит. || Калиться (на солнце). Туперккульос 36. Хĕвел çинче пиçеççĕ. || Кипеть, вскипеть. Ала 11. Самовар пиçсессĕн, каллех ĕçме-çиме пуçларĕç, тет. N. Пиçнĕ шу ĕçсе порăнăр! Пейте кипяченую воду. || Обвариться. Панклеи. Тилĕ опа çине тăккĕр ярчĕ (горячую похлебку), опа пиççĕр карĕ. Орау. Вĕрекен сăр хуранне ӳксе пиçсе кайнă. || Обжигаться. N. Ан пиç. Не обожгись. N. Пиçсе ан кай. || N. Çип пĕре хуса пиçимасан, ăна тепĕр хут хăваççĕ. Ib. Ман кăçал çип сап-сарă пиçрĕ. Ib. Сань пек пиçнĕ çип эп нихçан та корман. || Воспалиться (о глазах). N. Çак тăвансем мана аса килсен, йĕртĕм-ĕçке икĕ куçăм пиçиччен. ЧП. Йĕрсе куçĕ пиçет-ĕçке. N. Йĕре-йĕре пĕтĕм куçăм хĕрсе пиçсе кайрĕ. || Гореть со стыда, осрамиться. Якейк. Ман паян пит пиçрĕ. Эп паян намăс кортăм. || Преть (о теле). Орау. Ура пиçсе çӳресе пĕтĕмпе ашланса карĕ. Ib. Нумай утнипе ура пиçсе карĕ. Ib. Ура пурни пиçсе çӳрет (преют). О сохр. здор. Трахтирте тумтирпех ĕçсе-пиçсе лараççĕ. Изамб. Т. Ул акă пирĕн пек шăрăхра пиçсе тыр выртăр та, виç сăмах çырнăшăн ултă-çичĕ тенкĕ патăр. Полтава 91. Аран-аран лашисем сулкаланса утаççĕ, пиçсе çитнĕ ывăнса. || Прижигаться. О сохр. здор. Çапла тусан, вара ӳт те пиçет (при прижигании), унта лекнĕ сĕлеке те çунса каять. || Париться (о земле). Пахча çим. 3. Уйăх çуртан (после пахоты) курăксем тухаççĕ, çĕрĕ те чылай пиçет. || Запариться. Буинск. Йытă куçран çухалсан тин чупрăм, çапла чупа-чупа ăшша пиçрĕм (запарился). Кан. Пульницара, малтан чăвашла пелекен çынна тупаймасăр ăш пиçрĕ (измучился). || Загореть. || Трухлеть. Ирч-к. Пиçсе выртнă (летом дрова лежали в сыром месте и плохо колются). | Поспевать, созревать. N. Пиçнĕ-пиçмен (не совсем зрелые) çырла тутлă мар. Ой-к. † Пиçнĕ-пиçмен çĕмĕртшĕн çĕмĕрт тăрри хуçас мар; ялта чипер нумай пуль, чипер хыççăн каяс мар, чӳрече витĕр пăхас мар. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор, пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. Альш. Çырласем пиçсе иртсе кайнă (перезрели). Ib. Хăва хутлăхĕнче ытти йĕпе курăксем. Пулат вăл лапсенче хура хурлăхан аври; çула, хурлăхан пиçсен, Элшелсем каяççĕ вăрмана хурлăхана. N. Пиçнĕ= пулнă, спелый. || Зреть (о хлебе). N. Тыр пиçсе çитсен, уя тухсан çăмăллăхне пар. (Моленье). Кан. Тыр пиçрĕ. Хлеб созрел. || Стать выносливым, закалиться. Чхĕйп. Çавăнпа вăлсам халĕ те, каласан, час ĕненмесĕр тăраççĕ, авалтампа хăйсĕн ирĕкнĕ туса пиçнĕскĕрсем. Бугурусл. † Ĕçпеле пиçнĕ пирĕн аппа (навыкла к делу. Свад. п.). N. Шыв çинчи карапа та ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын аллине шанса памаççĕ. Изванк. Ĕрне (так!) эпĕ мур таврашне нумай курса пиçмен те, пирĕн ялта мур таврашне курса пиçнĕ çынсем халĕ те пурăнаççĕ-ха. Шел. П. 48. Ĕçпе пиçсе ӳсеççĕ. Cам. 77. Шăмшак пиçсе хĕрнипе карчăк анать умранах. Сред. Юм. Санран пиçет-и вара ô. Тебе ли это сделать.
(-з'-), воспаленный (о глазах). Шибач. Пиçĕк коçлă çын (не может на солнце смотреть, пăсăлнă, с гнойными глазами). КС. Пиçĕк куçлă çын (куççулĕ юхса çӳрекене калаççĕ). Ib. Пиçĕк куçлă çын, с вечно красными больными глазами. Вăл ĕç çинче чăтаймасть (такие особенно летом дрефят), куçĕ пиçет.
(-з'-), опалиться. А. Турх. Пиçен тăрри пиçĕхнĕ, кеçĕр хĕрсем хирĕçнĕ. Шел. 139. Хăй пăшăхнă, пиçĕхнĕ, çамки тăрăх тар юхать. || Стать прочным, гибким. Орау. Пушăт пиçĕхнĕ (стало как ремень), çăпата тума аван. Хурамал. Чĕрĕ йывăçа касса пăрахсан, хĕвелпе пиçĕхет (çемçелет, авăнакан пулать, авсан та хуçăлмасть). Ходар. Хулăсем хай хĕлле шăнаççĕ, çавăнпа вара çав хулăсене пиçĕхсе выртма витене ăшă навус айне пăрахаççĕ. (Вирĕм). КС. Анчах ӳкернĕ пушăт патрак пулать, ăна пиçĕхме сакайне пăрахаççĕ, вара пушăт сĕткенĕ сарăхса ларса çирĕпленет. || Преть (о теле). Образовать как бы пролежины (о теле). Череп. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕн шăкпа пĕç-хошши пиçĕхет, ăна çăкăр çинчи çăнăха хырса сапса тӳрлетеççĕ. Ст. Чек. Пиçĕхнĕ, перепрел (напр, промежность у ребенка). || Стать выносливым, получить навыки. Орау. Вăл ача ĕçре пиçĕхнĕ ĕнтĕ (= пурне те курнă) хăнк та тумаçть (ему нипочем), аван тарçă пулмалла. Сред. Юм. Пиçĕхнĕ, привык.
назв. какого-то вида тальника. Ст. Чек. Хăваран е ытти йывăçран мĕн те пулин авас пусан, йывăçа кăмакара малтан пĕçереççĕ, кăмакана пăрахса, çунакан кăварсене кăларсан. Унтан вара аваççĕ тин. Çырма тăрăх пĕр йышши хăва пур! ăна кăмакара пĕçермесĕрех авма юрат; вăл хăва пирте шултăра мар, çӳлен каснăран пуль, хуппин тĕсĕ тымарĕ патнерех хĕрлĕрех, çӳлелле симĕс.
пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла
назв. игры. Николаев. Пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла. Ачасем йĕркерен çаврака ларса тухаççĕ. Пĕрне пиçиххи тытараканни тăваççĕ. Çав çын, лараканнисем йĕри-тавра пиçиххине кăтартмасăр çӳренĕ чух, пĕрин хыçне ăна вăрттăн пăрахса хăварат. Леш ача хăй хыçĕнче пиçиххи выртнине сисеймесен, хуракканни, çавăрнса çитсен, пиçиххипе хăвалама тытăнать. Ларакан тăрать те, чупса çаврăнса хăйин вырăннех ларать. Унтан ку калех пиçиххине хурса çӳрет. Хăш ача хăй хыçĕнче пиçиххине пăрахса хăварнине сисет. Вăл вара пиçиххине илсе тăрать те, хуракан çыннине хăвалама тытăнать. Лешĕ, тарса ĕлекреймесен, пиçиххипе çитсе çапать. Тараканни вырăнне кайса ларать. Халĕ ĕнтĕ пиçиххине пытарма ку тытăнать.
(пит, пит'), очень; слишком. Истор. Выльăх-чĕрлĕх пит йышлă усранă. N. Масар пуçинĕн пит ĕçĕ нумай. Орау. Питех çияс килмеçт. Есть не очень хочется. Ib. Калаççĕ ăна, пит час-часах калаççĕ те. Туперккульос 14. Пит ачаш пулаççĕ, хăшĕ пит юнтарать (= йăлăнтарать), хăшĕ тата пит лăпкă, ăслă ача пулать. N. † Пĕрийомăн пусми пит пуставлă, атăсемпе пусса кĕтĕмĕр. Регули 1384. Вăлсен пит начарри çав анчах. Вăлсен пит начар çын çок. Ib. 1383. Мана пит кирлĕ. Питех кирлĕ мар халь. Ib. 1363. Пит тытаканах çок. N. Контан питех корăнмасть (= пит лайăхах корнмасть). КС. Пит чыс пурăнать вăл (аккуратно, чисто). С. Дув. † Хĕрĕ матур пулмасассăн, пит памаççĕ укçана. Ib. † Кăçалхи çул пăри пит пулчĕ, хĕвел тухăç енелле тайăлчĕ. N. † Аслă урам тăрăх çын пит çӳрет, эсир урам варринче ан тăрăр. ППТ. Питех çăмарта шутне тултармаллах мар пулсан (если не хватает), вара çăмарта çĕклекене парас çăмартана вăйçа параççĕ. (Сĕрен). Байгеева. Ама-çури анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана, пĕр кăшт айăп пулсанах, е çаптаратчĕ, е çӳçрен туртатчĕ. Ачасемпе вылляма та питех ярасшăн марччĕ. Юрк. Эпир пит аякран килтĕмĕр. N. Çын, кĕтмен хутра пит ытла пыйтлансан, пӳкле вилĕмпе вилет. (Поверье). Якейк. Вăл япала питех те мар, эпĕ полсан она он чоль парса илес çок. В этой вещи особенного ничего нет, я бы за нее столько не дал. Хора-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ларасшăн та пырасшăн, питĕх пырас килет полсан, сорпан-масмак чиксе тох, уй-хапхине тохса тăр, хамăрах лартса кайăпăр. Сред. Юм. Пит палтăркка хĕр, девица нехорошего поведения. Ib. Ĕçлеме пит паттăр, сильный в работе. Ib. Пит ярăм хĕр тесе, вăрăм пӳ-çиллĕ, илемлĕ сăн-сăпатлă хĕре калаççе. Изамб. Т. Анчах юман пит ӳсет. СТИК. Ун патне пырса хăна пит пулас çук, питĕ хытă вĕт — тимĕр пăрçа. (Перестановка «пит» придает другой смысл этому выражению, а не оттеняет скупость этого лица). Вĕлле хурчĕ 4. Хăйне те питрех пăхаççĕ. О Японии. Çĕрле апат çинĕ вăхăт — питрех савăнăçлă вăхăт вара.
лицо. Юрк. Пичĕ-куçĕ чисти ашшĕ пичĕ-куçĕ. Ib. Эй, ачам, мĕнтен куласси мĕнĕ, хам питрен-куçран кулатăп-çке, тесе калат, тет. Ib. Эй ун чухне хальхи пек пите-куçа илемлĕ хĕрсем пулман-ши? КС. Пичĕ-куçĕ пăхма çук. Одна харя чего стоит. Кан. Юлташсем килсе çитрĕç, пичĕ-куçĕсенче тусан. Ивановка. Вăл тухса кайсан, анне ман пите-куçа хăй чипертерех çуса, таса кĕпе-йĕм тăхăнтарчĕ, çӳçсене турапа якаткаларĕ. Сред. Юм. Ирхĕне пит-куç çумасăр ĕç тума тытăнмаççĕ (пока не умоются, не принимаются за работу). N. Пит-куçăм кутăруçăн кушăхса кайрĕ (во время пашни, жатвы). Орау. Пит-куç пĕçерет паян: те сивĕ çĕртен (сивĕрен) кĕнĕрен, темскер пит-куç пĕçерет. Ib. Вăтанса пĕтĕм пит-куç пĕçерсе карĕ. N. Телейлĕ пурăннă çинчен кăмăл савăнăçĕ пит-куç çуттинчен палăрать, ăслă сăмах, ăслăласа каласси тăрăшса шухăшламасăр пулмасть.
шить рубцом. СТИК. Заплатить, пришить заплату. Сред. Юм. Ман кĕпе çôрăлнă, питлесе яран поль эсĕ çавна (пришьешь заплату). || Укорять, упрекать, уличать, обличать. Сред. Юм. Малтан сăмахласа çӳрет те, кайран: амма сăмах çӳрететĕн, тесе питлесе çӳрет тăта. Чăвашсем 10. Унăн пĕр-пĕр çемйи чирлесен, ун патне каят та, вăл вара ăна хирĕç питле пуçлат. Изамб. Т. Пĕр-пер çын кирлĕ маррине калаçсан, ăна питлеççĕ (укоряют). N. Усал çынна питлекен хăйне сиен тăвĕ. N. Эсир мана питлеме сăмахсем шыратăр. N. Тĕрĕс çын хĕрхенсе ятлатăр мана, питлетĕр мана. || Возражать. N. Ку сăмаха питлесе акă мĕн калап эпĕ сире: шултра вăрлăхран çĕрулми хунавĕ те (аври) шултра, парка пулать. || Заделать, забить, укрепить.
назв. киремети. Ходар. Пирĕн ялăн аслă киреметне «пит-тури» теççĕ. Вăл киремете уй ячĕпе калаççĕ. Çырлах, тет-ха, пит-тури, аслă кĕлĕ (киремет, анчах вăл хăраса калани), сана сам çатса сам илетпĕр. Сана килĕшпе пуççапатпăр, витĕнетпĕр, тасаллăхне-сывлăхне пар, тет. Акă сана ăшă сăрапа пуççапатпăр. Вăл çичлĕ (с суставом стеблей) тырă-пулăн сĕчĕ, вал шерпет, çырлах пире! Кунĕнĕн-çĕрĕн выльăхĕ-чĕрлĕхĕпе санăн уру айĕнче çӳретпĕр, санăн таврашра ĕçлетпĕр... (Молитва на тайăн сăрă).
(пидэ̆), крепкий, здоровый, плотный, ноский. Толст. Урапа пуçелĕкĕсене, кĕпчексене питĕ йывăçран тума тăрăшаççĕ. Б. Олг. Питĕ, плотный (напр., пир — холст). Сборн. по мед. Тир çинче суран мĕн пулмасан, вал питĕ пулсан, чир ертекен япала юн ăшне кĕреймест. КС. Ай-ай, ку хăмач питĕ (плотная ткань)! Ib. Кĕпӳсем питĕ-и, ачам? Крепки ли твои рубашки? Баран. 30. Унăн (у него) хырăмĕ те тутă пулнă, çийĕ те питĕ пулнă. К.-Кушки. † Уличе çатан(ĕ) питĕ пулсан, ял кӳрнекне çав курет. N. Питĕ витре, прочное (без дыр) ведро; но: тĕреклĕ витре — такое, что нескоро износится. Янтик. Ку пустав пит питĕ, часах çăтлас çук. N. Хĕлĕн хырăмĕ питĕ. Альш. Хĕветĕре хыпнă. Хĕветĕрĕн, пуянăн, хуралтă питĕ. Вăл çунат пайтах. Орау. Пирри питĕ-çке (очень плотный). Календ. 1911. Хут вырăнне питĕ пир е пурçăн пусма караççĕ. Сред. Юм. Çăпата питĕ-ха, пĕр йĕр те талман (татăлман, не износились). || Мощный. Т. VI. 54. Турă-амăшĕ! Çуратманнине çураттар, çуратнине питĕ аллупа усра. (Из моленья). Ст. Яха-к. Çуратманнине çуратса пар, çуратнине пит аллипе пар. См. ĕне ырри. || Крепость, прочность, сила, мощь. Трхбл. Аттик. Пилĕкĕм-çурăм питтине пар (Моленье в жатву). П. Яндоуши. Пилĕкĕн питтине пар! Подай крепость (силу) поясницы. Трхбл. Питтĕн ашшĕ-амăшĕ вилмен; хытă кӳлнĕ лаша ывăнсан та виçĕ çухрăм кайнă, тет. Нюш-к. Питтин амăшĕ вилмен (тĕплĕ ĕçлекен çынна пĕлтерет). Якейк. † Старик çорчĕ çĕрĕк çорч, çĕрĕк тăран çĕр тенкĕ, питти таран пин тенкĕ. Ерк. 67. Улталарĕ утаман, çӳç питтине пăракан, халччен ун пек йăла çук.
(пидэ̆р), запирать. Регули 346. Эп хапхине питĕрсеттĕмччĕ, вăл кайлах уçрĕ. Баран. 25. Çавăнтах хапхасене те питĕрсе лартнă. Чăв. й. пур. 11. Унтан вара ашшĕ кĕлечĕсене питĕрсĕ тыта пуçларĕ. К.-Кушки. Пӳртне питĕрнĕ-питĕрмен хăварнă (хорошенько не заперли). || Затыкать. Панклеи. Сарай таврашĕнче мĕн пор шăтăк-çорăка питĕрсе пĕтертĕм. || Залепить. Шинар-б. Çапла вĕсем, чĕкеçсем, çерçие пылчăкпа питĕрсе лартнă. || Закрывать. N. Чăнах та ку çĕршыв темĕскерле, алăк пек, мăн Атăл çулне питĕрсе танă. || Обшивать. Шел. П. 11. Сухине те сухалать вăл (она), çипуçа та питĕрет. || Заметать. Шихраны. Улах çулĕ утма çул, тăман тухрĕ питĕрчĕ. Чăв. к. Суранлă тăман шăлат, çул питĕрет. ЧП. Пахча виттĕр эпĕ çул хыврăм, йăвăр тăмансем питĕрчĕç. N. † Анкарти урлă йĕр хыврăм, тарăн курăк питĕрчĕ.
запираться, закрываться. N. Алăка питĕрнĕ пулсассăн, вăл питĕрĕннĕ пулĕччĕ, анчах питĕрĕнмесĕрех тăрать. Орау. Пымассеренех лавкки питĕрнсе тăрать (всегда заперта). N. Манăн çăварсем питĕрне ларчĕçĕ. || Заложиться. Якейк. Ман сăмса питĕрĕнсе çитрĕ, темле йосас. Никит. Тăрсан-тăрсан, çĕр питĕрĕнчĕ (земля разверзшаяся снова сошлась), тет, хĕр çăлăнса юлчĕ, тет. || Завертываться, окутываться. Якейк. Молчаран лайăх питĕрнсе кил, атту сивĕпе пăсăлăн.
яз. имя мужч. Патраклă. || Назв. праздника (день Петра и Павла). Янтик. Пазух. Пирĕн вăйă вылясси Питрав каçчен анчах вăл. N. Чăн Питравра.
имя мужч. Сред. Юм. || N. Хăш килте питти пулать те, вăл хай уçă çурейменскер, сĕрен пырсан: ачасем, манăн чир-чăра хулăпа çапса вĕçтерĕр-ха, эпĕ сире вара пурсра та пиллĕп, эсир те манăн çула çитмелле пулăр, тет. Ачасем ăна вара киревсĕр çапмаççĕ; пĕрре-и унта, иккĕ-и; пĕр-ик ĕ ача: çак папайран чир-чăр вĕçтĕр! тесе, çапса илеççĕ.
(пиζ'эт), печать. Сред. Юм. Кан. Тата пичет пекки те пуснă пулнă. Было приложено что-то вроде печати. N. Пичет пуснă (чул çумне). АПП. Шывĕсене выртса ĕçнĕ чухне питĕм çумне пичет çыпçăнчĕ. Собр. † Пичет куçлă (с печаткой) çĕррĕм пур. К.-Кушки. Эп хама пичет тума патăм. Я заказал печать. || Отпечаток печати. К.-Кушки. Çыру çинчи пичетне пăснă пулнă. Печать на письме была сломана. Кан. Пичете ватса кĕрсе, çейм заçетанине уçнă. || Печать, печатание. Кан. Вăл хамăр ĕçлесе çитерейменнинчен те, Чăваш кĕнеки уйрăмĕ пичете пама хатĕр кĕнекесенех алăран алла çӳретнĕ пирки те пулнă. || Забрушка. Торх. Пичет касмалли çĕçĕ, пчеловодный нож для запечатания сотов.
с печатью, с отпечаткой. Емельк. † Пуян ачисем атăлă, пуснă вырăнĕсем пичетлĕ. || Печатный. Кон. Полоруссăв юлташа тутарларан пичетлĕ листаллăх чăвашла куçарса пама ыйтас. || Почетный. N. Вăл ыттисем хушшинче пичетли, чи чапли пулнă.
назв. растения. Нюш-к. Пичче-хуххи текенни ахаль хух (свербига) майлă, тути хух тути чул çук, ахаль хухран лутрарах, туни те çинçерех. Вăл, нумай çисен, пуçа ыраттарать.
(пиhамбар), назв. духа «раздающего людям добрые качества и сообщающий йомзям (шаманам) пророческие видения; он — покровитель домашнего скота, охраняющий его от хищных зверей». МПП. Изамб. Т. Пихампар — «ангел хранитель». Ib. Манăн Пихампар ик анпуççи çинче иккĕ, усем мана сыхлаççĕ (говорит чувашин, напр., когда ему указывают на опасность). Рус. Пихампар — ангел хранитель. Череп. Пихампар, пророк. Конст. Чăв. Мухамет пихампар. Сред. Юм. Тôтарсĕм Христоса пихампар тесе калаççĕ, тет? Ib. Пихампар, божество I разряда. М. Васильев. Пихампар — пĕтĕм çынсене пĕлсе тăраканни. N. Пихампара чӳклени çак йĕрке. Чертаг. Пихампар — выльăх пăхаканскер картара. Ст. Чек. Пихампар= кашкăрсен пуçлăхĕ. Сурăха кашкăр тытсан, Пихампара пăтă паратчĕç. Н. Седяк. Пихампар, вождь волков (белый волк). N. Пихампар, «князь волков». Арç. Пире пăхан Пихампар, ху йыттуна хăвах чар. (У чуваш некоторые злые духи находятся во власти пихампар'а, а волки считаются его собственностью). СПВВ. ИА. Пихампар, йыттуна чар. Ib. Эй, Пихампарçăм! Пихампар! тырă-пулă пуласси, ăна пăртан, ар-пиртен сыхласси пурте санра. Микушк. Пихампара чăвашсем асăнаççĕ, вăсем ăна тискер кайăк выльăха тытасран асăнаççĕ. Вăл турă пирĕн Георгий выррĕне (так!) асăннă. Ib. Пихампарăн пăвăрлă лаши çилхи çине хăçан пырса пулĕ тум-хаяр, çавăн чухне тин килсе пултăр çак (ят) тум-хаяр. НТЧ. Тата тепĕрне (говорит): эсĕ Пихампара пар, вăл хăй ачисене чартăр, тет, (т. е. дай в жертву ковш пива. Сăра чӳклени). Ерк. 91. Сăнне пăхма пихампар, аран çилне шăнарать. В. Олг. Пихампар — кашкăр хонĕ.
пар. Хурамал. Çĕр пу (пăвĕ) тухать (çуркунне тĕтре пулать, çĕр ăшăна пуçласан). Тюрл. Хорантан пу тохать (а пас — шалтан). N. Чул пуне ларас тесе, çакна калаççĕ: кирпĕç хĕртсе çатма çине хураççĕ те, унтан ун çине, çатми çине те сухан вăрри сапаççĕ. Вăл çатăртатса ĕннипе пу тухать. Çавăн çине пите пырса тытаççĕ: пуç çине шел пĕркенеççĕ, çăвара караççĕ. Шăл хăвăлне сухан вăрри йӳççĕш кĕнипе шăл хурчĕ тухса ӳкет, тет.
(пуjан), богатый, богач. Юрк. † Пуян хĕрĕ пушмаклă, чипер пушмак пулмантан урам йĕрне пустартăм; урам йĕрĕ йĕр пултăр, хĕрсем чунĕ чул пултăр. Регули 846. Пуянтан тохрĕ ĕнтĕ. Ib. 1340. Вăл поян, çавăнпа онтан итрĕм (ыйтрăм) полăш. КС. Пуян çын çăлтăрĕ çутă пулать, начар çыннăн тĕксĕм пулать, тиççĕ. (Стар. поговорка). Ib. Мĕлле эсĕ, укçаран пуян-и? N. Чăвашсем калаççĕ: пуян укçи пуйтарать, çук çын укçине пĕтерет, теççĕ. Б. 13, Пуянăн кушакĕ те кайăк тытать, теççĕ. Альш. † Йăваш пуян ачисем кăçал тин вĕренет ĕçкĕ ĕçме. N. Мертлĕсем Илле пуян хĕр парать. Ст. Чек. Анушка — пуян, пурăнать-ха. || Богатство. ЧП. Пирĕн йысна пуянĕ пĕтĕм вулăса сарăлнă. Бугульм. † Пирĕн хăтан пуянĕ пин çын кĕрсен те тайлас çук. Регули 847. Он поянчен мĕн хăрас? N. Поянтан пор он (пор вăл). Н. Якушк. † Мана сума сунăшăн сумасăр пуян (богатство) турă патăр, мана хисепленĕшĕн, хисепсĕр пуян турă патăр. (Хĕр йĕрри). Якейк. † Хăта пуянь çĕн пуян. Ib. † Çак хăтайăн пуянне молне сума килтĕмĕр.
поверенный. Чăв. й. пур. Вăл хупаха пăхма хуçанăн пувирнийĕ пырать.
покан (пуган, поган), первоначально — чурбан, обрубок дерева; стул, табуретка. Скамеечка, которая ставится под ноги (так у многих). СТИК. Пукан, обрубок дерева; употребляется в следующих случаях: 1) кладут под ноги, когда плетут лапти, или употребляется вм. стула; 2) ставят под углы строения. Микушк. † Самар сарă куркисем аллăрта чух, урăр айне пукан пулам-ши? Сирĕн вунă пурнĕр ывăнмасан, пирĕн чĕкеç чĕлхи ывăнас çук. (В этой песне выражена форма угощения гостей хозяином). Якейк. Покан, стул или табурет; для отличия говорят: 1) ахаль пукан — табурет, 2) хыçлă покан — стул со спинкой. СПВВ. ЛП. Пукан = тенкел. Актай. Вуникĕ хуçăк пĕр çӳху. (Пукан). С. Алг. Çутăлсан, хĕвел тухиччен, ăрама пукан кăлараççĕ. Альш. † Пĕчĕккĕ пукан — йĕс пукан, йăванмĕ-ши урам тăршшĕне? Ib. † Лупашкари пукана шапа пăтти сырса илнĕ. N. Пуçне касса пукан тăвăп. (Угроза). Орау. Лутра пукан пек çӳрет. Ib. Ачисем ун пукан пек (низкие, плотные). Собр. † Путĕр-путĕр путене, путь Хусана каят пуль, тимĕр пукан илмешкĕн, хапха тăрне лартмашкăн, чăнкăр-чăнкăр тумашкăн. Юрк. † Путĕр-путĕр путене, путь Хусана каят пулĕ, тимĕр пукан илмешкĕн, хапхи тăррине лартат пулĕ, хапхи чарик! тăват пулĕ, хайхи килет, тиет пулĕ, тин савăнса килет пулĕ. || ЩС Алăк пуканĕ (çӳлти пукан, аялти пукан). || N. Урапа пуканĕ. || Гиря (у весов и часов). N. Сехет пуканĕ анса çитсен, вăл пит вăрахăн сулланать. С. Тим. Хусантан уккас килмесĕр çутă пукан çутăлмаст. (Çутăлни). ТХКА 66. Канурăн ывăлĕсем те икĕ пăт пуканне вырăсла хапха урлă хăрах алпа ывăта-ывăта каçăрнине хам та темиçе хут курнă. || Крюк у дверей. Чертаг. || Моток. СТИК. Киççипе пуканĕпех илтĕм-ха. Бумажной нитки купил целым мотком. || Борок, несколько низок (рябины). Хурамал. Пилеше пукан туса хунă (= хулă çине тирсе пухса хунă).
(пуган'э), кукла. Рак. Пĕр пуканен хĕрĕх калпак. (Купăста). N. Пĕчĕкçеççĕ пукане пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста пуçĕ). N. Пукане пек (= илĕмлĕ). СТИК. Пукане пек кăна ĕçке ачи! Крошечный ребенок. Альш. Чӳке туса пĕтерсен, юмăçĕ укçине пукане тутарса, пукани аркисене илемлĕ пусмасемпе тыттарса пĕтерттернĕ, икĕ тенкĕ укçа чĕркесе эмеллеттерсе пăрахтарнă. Çав пуканене пирĕнпе пĕрле вĕреннĕ ача Егор Васильев тупнă Унпа пĕрле ытти çынсем те пулнă. Вăл пуканене илсе, шăлпа кышласа çуркаласа пĕтернĕ. Укçине Ванеш ятлă çын илнĕ. Çавăнтан кайран нумай та тăмарĕ — Егор чирлерĕ. Халăх хушшинче пурте: Егор чӳк пуканине çуркаланипе чирленĕ, ăна пукане çумĕнчи усалсем аптăратаççĕ, тесе кĕрлетчĕç. Альш. † Ах аттеçĕм-аннеçĕм, пукане пек ачăна укçа пирки çухатрăн. (Хĕр йĕрри). К.-Кушки. Пӳрнене пукане турăм-ха. Я (обрезал) палец и обвязал его тряпкой. Торп-к. † И, вупкăн пукане, пуçсăр ача тунăшăн, пуçне çапса çурăтăмч. || Кокетка. СТИК. Пукане — чечен хĕр, каччăсене тиркекен пысăк кăмăллă хĕр (в сказке «Пукане»). || Прозвище мужч. СТИК. Пукане Якку. || Моток. N. Икĕ пукане çип илтĕм.
поклак, тупой, тупоконечный. СПВВ. ПВ. Пуклак, поклак. Актай. Эрхип арăмĕ пуклак кут. (Кăвакал, вар. — çăпала). Изамб. Т. Пуклак йывăç, короткое и толстое бревно (срубленное дерево). Нюш-к. Пуклак юман, дуб с сломанной кроной. Бр. п. водку 10. Лаптак сăмса, тăхлан пуç, пуклак янах çавăн пур (у нее). N. Мĕнле ку санăн пуклак пуçлă, эсĕ ăна епле кӳртетĕн. || Широко (об отражении в зеркале). Шибач. Ак çак тĕкĕр поклак кăтартать (кĕске). || В перен. см. Якейк. Йăванăн чĕлхи поклак, çанпа вăл хĕрсене çавримасть (не умеет говорить). Ст. Чек. Пуклак чĕлхелĕ. Пуклак калаçакан çынна пуклак чĕлхелĕ теççĕ. Ib. Пуклак калаçат. Говорит не разбираясь в словах: приятных, витиеватых и неприятных, уместных и неуместных, результат невоспитанности. В. Буян. Пирĕн чĕлхе чĕкеç чĕлхи мар, пуклак чĕлхе. || Ледышок? Янтик. Пуклак — чăмăр япала, хĕлле вылямалли; урапа тапа-тапа пĕр- пĕрне лектереççĕ. || Так называют плотных и низкорослых людей. СПВВ. КЕ. Пуклак — кĕске те лутра, сарлака çынна калаççĕ. Сред. Юм. Пôклак çын — лôтра, сарлака çын. || Отмороженная (или с уродливыми пальцами) рука. Начерт. 132. См. Магн. М. || Невод (рыболовн. снасть). Золотн., Начерт. 135. Пуклак, мрежа.
«покровское тепло». Т. VI, 11. Пукрав ăшши. Пукрав кунне чăвашсем хĕл сивви пуçланнă кун тесе хисеплеççĕ. Çавăнпа вăл кунхине вара сивĕрен хăраса пӳрте ăшă хатĕрлесе хураççĕ. Орау. Пукрав ăшши. Ĕлĕк Пукрав кунне вăрмана кăвать пуçтарма каятчĕç те, ăна вара пукрав ăшши пуçтарма карăмăр титчĕç.
пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.
всякий, каждый, «бывающий». Альш. Пуланĕ патне те (ко всякому-то) тухма хăратăп эпĕ. Сред. Юм. Пôлан çынпа кăçта килĕштерсе пôрнан. Как с каждым уживешься мирно. Ib. Полан çĕре кăçта çӳрен, вăхăт çок вит. Ко всем как пойдешь, времени, ведь, нет. КС. Пулан ывăлах ашшĕсене хĕсеплемест çав. Ib. Вăл, ĕçе пулан çын тăваяс çук. Ib. Пулана çтан юрăн. N. Поланне те çтан парса çитерес. Кĕвĕсем. Пулан кайăксем те çывраççĕ, пĕр шăпчăк çеç калать сăввине. ЧП. Пулан ывăл-ача. Якейк. Полан çынна вăл ал памаçть (не здоровается за руку). Никит. Кушак пулан япалана чăрмаласассăн, тăман тухать. Туперккульос 24. Чир хăш енчен, хăш çынтан ерме пултарассине пулан чухне те пĕлме çук. N. Пуланĕ те хаклă. Всё дорого.
возможный, будущий. Толстой. Хурчăка ачана йăтса илсе каясси пулас ĕç-и вара вăл? Шурăм-п. Çамрăк-сем хăйсен пулас ĕмĕрне пĕлесшĕн темĕн пекех çунаççĕ. || Имеющий быть. СТИК. Пуласăн пăхĕнчен паллă. Если смолода плох, то и после будет такой же. N. Çĕр тенкĕ кирлĕ мана, тесе каларĕ, тет, тарçă пулас çынни. || Должно быть. N. Эсир паян пулла кайнăччĕ пулас? тет кӳршĕ.
то, чему быть; будущее. Орау. Пуласси вăл хăйех пулать. Будущее придет само собой.
«будучи». КС. Пуян çын пула-тăркачах кĕлмĕç ятне илсе тăчĕ. N. Хай вăл тăпра пула-тăркачах çилĕ усрат (гневается).
значит, выходит. Вишн. 60. Апла пулсан выльăхчĕрлĕх çимĕçĕ: аш, сĕт-турăх, çынна пит тасалантараççĕ, пулать. Орау. Чикке кайни — Çĕпĕре кайни пулать, пулать, вара. (Игра в лапти). N. Курушин та килсе перĕннĕ, пулать-и-ха кунта? Значит и Курушин здесь побывал. N. Мана конта ку чир тиврĕ, полать-ĕç-ха! Скотолеч. 4. Витене кĕрсен, лаша хырăмепе малти ури тунине пăхас пулать; вĕсем йĕпе пулсассăн, лаша выртнă, пулать (значит лежала). Кан. Кам акса кайнă, пулать-ха, ку анана. Кто, же, выходит, засеял этот загон? (Гов. с удивлением). Кама 25. Мĕн çитмерĕ вара? Манпа пурăнса йăлăхтарчĕ те пулать-и? Изамб. Т. Вут тĕртеп, теçе, хăратрĕ пулат. Это он мне пожаром пригрозил выходит. N. Укçа çитеймест пулать-ха (неужели денег не хватит) капла, тесе шиклене пуçланă вара. КАЯ. Кам кăна çавăрать пулать-ха? Кто же это его мог бы вертеть? (т. е. вертит. Гов. с недоумением). Сборн. по мед. Мĕнтен сарăлчĕ пулать ĕнтĕ вăл чир? Чем же объяснить распространение этой болезни? СТИК. Вăл ăçта каят пулат вара? Куда же это он идет? Ib. Халĕ вăл вырăнта нимĕн çук-ĕçке, ăçта кайса пĕтрĕ пулат-ха (куда же все делось). ЧС. Эй сурăхăмсем! çиккелесе кăна çӳретĕр-çке, те кусене ешĕл курăк юрамарĕ пулать, мĕшĕн çитерме ятăмăр-ши. Якейк. Карăм полать он патне. || Якейк. Илтĕм полать çав осал япалая! Стоит покупать такую дрянь! || Будто бы. Нюш-к. Пăкачав чухне питĕ нумай укçа çĕр айне пытарнă пулать. N. Адам çĕрĕн пĕр енне, Евă тепĕр енне лекнĕ пулать, вĕсене турă çиленсе çапла тунă пулать. (Из сказки). Баран. 57. Епле вăл çук пулать? Как это нет? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 127.
(пул'ин'), пусть, ну так что же? См. Оп. иссл. чув. cинт. II, 165. Регули 439. Вăл сумар полчĕ; полин, мĕскер тăвас. СТИК. Кайнă пулин вара... мана мĕн ĕç! Мне какое дело, пусть ушли. || Несмотря на то... хотя. Регули 1516. Хăва хоçа полин те, çаплах ĕçлет. Ib. 1500. Вăл пурмис полин те, эп онтан хăрамастăп. Б.-Яуши. † Кăвакарчăн кăвак та, чĕппи нумай, чĕппи нумай пулин те, ай, сĕчĕ çук. N. Хам пĕчĕккĕ пулин те, чăрмавăм пысăк пулайчĕ. Актай. Аçуна вĕлерчĕ пулин те, кайнă чух улма пулса ларăпăр, вĕсем, ăна çисе пăхсан, вилĕç, тесе каларĕç, тет. Якейк. Йăван полин Йăван çынтан колат. || Даже и... Торп-к. Хум-пуç калать тет: эсĕр уна та пулин (даже о такой малости) калатăр; эпĕ кĕсре куртăм, утмассерен тиха тăвать те, уна та пулин (даже о такой удивительной вещи) каламастăп. || Хотя бы. N. Вăл та пулин ан пăрахтăр. Менча Ч. Камăн хăйĕн аш-пăш, сăра тума хăмла-салат çукки сутăн та пулин илсе хатĕрлет (хоть купит да приготовит, т. е. хотя бы даже пришлось купить, а все-таки купит). Янтик. Салам ярса салам çитмесен, хăвăр та пулин килсе курсамăр. Ачач 71. Апла пулин те. || Кабы, если бы. СТИК. Эсĕ мана ăна каланă пулин, атту каламан мĕн туман, ыйтатăн (кабы ты говорил мне, тогда другое дело, а то чего приставать). || Урмай. Кучĕ (хлеба) хăмăш пек, тăрри пăрçа пек пысăк пулин пар. (Моленье). Т. VI, 25. Пĕсмĕлле, турăçăм-пӳлĕхçĕм, выльăх-чĕрлĕхшĕн те пулин çырлах; пĕр вĕçне картана, тепĕр вĕçне шыва пар. Кĕсре хыççăн тиха ертме пулин пар, сурăх хыççăн путек ертме пулин пар. || Иногда имеет то же значение, что пулсан. Альш. † Ăсатассăр пулин час ăсатăр: пусмăр çине тухса тĕсетĕр. Ib. Тырри пулин тырри, чăххи пулин чăххи, темĕн те пуçтаратчĕç, тет. || Из-за, ради. Ерк. 54. Мула пулин уйрăлчĕ ула утран Патерек — виçĕ тăван савăнчĕ ку лашашăн темĕн пек. || Часто входит в состав неопределенных местоимений и наречий. О сохр. здор. 20. Çавăн пек чирлĕ çынсенчен чир кирек мĕнле япалана та пулин çыпăçса ерсе юлать юлатех. || Что касается до... Ст. Шаймурз. Ашшĕ пулин, улпут пулса пурăнат, тет, ывăлĕ халĕ те патша пулса пурăнат, тет. (Сказка). Альш. Çуркунне пулин пĕтĕмпе яла шыв кĕрет. Ib. Ача-пăча çула пулин пĕрер кăкшăм ăман чавса кăларат та навус айĕнчен, каят эрттилпе Этремен хĕррине вăлта хыптарма.
какой попало, зряшный. О сохр. здор. Унăн навусне те пули-пулми çĕре пăрахас пулмасть. Изванк. Çак пăтта пули-пулми çĕрте чӳклемеççĕ. Собр. Пули-пулми çынпа (с первым попавшимся) ан çыхлан, теççĕ. Альш. † Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймест. Полтава 2. Вăл утăсем патне пули-пулми çынна пырса çӳреме пит хĕн. НАК. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. (Пӳрт туртни тесе çĕнĕ пӳрт тунă чухне мăк çине лартнине калаççĕ. Янбулат. † Поли-полми хĕрĕсем, çона çомне ан çыпçăр, çона сăрне яратăр (сотрёте краску). N. Пули-пулми çынна ху çуртна ан кӳрт. Орау. Ăна пули-пулми (п̚улми) апат çима хушман. Ему не велено есть без разбора (велено соблюдать диету). О сохр. здор. Пули-пулми апат çисе варвиттине ерет. || Незначительный, пустяшный, зряшный. Вино-яд. Ӳсĕр çын пули-пулми çăмăл чирпех те вилет. Бур. Пули-пулми сăмаха эпĕ илтмесен кам илтес! || Дрянной. N. Пули-пулми таваршăн укçа суса ан тухăр. || Чепуха, пустяк, ерунда. СПВВ. Пул; пули-пулми ан калаç.
(пул'э̆), возможно, пожалуй, вероятно. Ала. Евгений каланă: пулĕ, кунта пĕр маях килеççĕ те, пĕлместĕп, тенĕ, тет. Цив. Ухмах кукша кăмака çинче выртнă çĕрте пӳрте çунтарса ярать пулĕ ĕнтĕ (того гляди сожжет избу). Орау. Эпĕр: эсĕр пулĕ, тесе. Мы думали, что это вы. N. Пулĕ те пулĕ. Возможно, что это не так. Регули 455. Эс памастăн полĕ она. Якейк. Онта ват-çынсам та полĕ (возможно есть). ЧС. Пичче хурăнташсене чĕнсе килчĕ те, масар çине шăтăк алтма пĕр сакăр çын пулĕ ярчĕ. Ст. Чек. Вăл ачине шкула ярасшăн-ха пулĕ çав (вероятно). Сенчук. Эпĕ çавăн чух пер вуниккĕре пулĕччĕ çав. В то время мне, вероятно, было лет 12. Коракыш. Сана патша касатех пулĕ (наверно казнит. Сказка). Бес. чув. 4. Темĕн, эпĕ пĕлместĕп сана, эсĕ хĕнеместĕн те пулĕ (возможно, что ты и не бьешь), анчах ху лашуна хĕненине эсĕ пĕлместĕн. Регули 376. Манăн ыран ярас полĕ (пожалуй). Султангул. Чĕппи асне килет-ши? Килмесен те килмест пулĕ (возможно, что и не приходит на память), унăн чĕппи тата пур. Панклеи. Айта, Чип-чип вăрмана потрана кайăпăр, теççĕ (говорят они). — Халь пир тĕртеп, пыримастăп полĕ, тет (отвечает). Янш.-Норв. † Пахчи, пахчи пах улми, чи тăрринче сар улми, илсе каяс сасси пур; кайăçин те кайĕç пулĕ (возможно, что и унесут), пирĕн пахчара тата пур. Альш. Ачи каланă: сутнă пулсан сутнă пулĕ (продано так продано), каяп эппин эпĕ асатте патне, тенĕ. || Должно быть. N. † Каç пулать пулĕ тесе хăрамастăп, уйăх çути пулмин, çăлтăр пур. N. Чăтулăх пачĕ пулĕ. N. Вĕрентĕмĕр пулĕ. || Приблизительно. N. Çавăнпа Якур çаранне кашни çул, пĕр 3-4 хăлаç пулĕ, шыв çисе пăсса ишсе пырат. Хир-б. Çăмарта икĕ çĕр пулĕ (обозначает приблизительное число чего-нибудь), кĕрпе пĕр пăт пулĕ, çупала сĕт икĕ витре пулĕ.
должно быть, вероятно, наверное. КС. Хулана кайнă тем пулмалла. Должно быть, в город что-ли уехал. Нюш-к. Манăн унтан укçа çирĕм пус туха пырать пулмалла. Мне от него, наверное, приходится получить около 20 коп. N. Вăл кайнă полмала, килте корăнмаçть. Он, наверное, уехал. || По-настоящему, хорошо. Пис. † Тулли пулчĕ пулмалла, хăмăлĕ пулчĕ хăмăш пек. Карсун. |Çарăкĕсем пулчĕç пулмалла.
появляться. Толст. Чӳлмек çине часах шыв тумламĕсем пула-пула лараççĕ (появляются на горшке). || Обратиться (во что). Шашкар. Ĕлĕк вăл çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (обратилось в нарицательное слово). Сорм-Вар. Ку пурçăн тутăртан варли (-λиы) пулса ларинччĕ. N. Орасăр полса ларат поль. Сунт. Каç пулса ларатĕç (т. е. ларать-ĕç). || Созреть (о хлебах). Баран 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать, икĕ эрне пĕрчи пулать, икĕ эрне пулса ларать.
постепенно совершаться. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 22. Еррипен çеç пулса пынă. || Оказываться, набираться. Кан. Пăртак тыткаламаллăх укçа та пулса пырать. || Сбываться. Ачач 74. Çавăнтан тинех хура-ула кушак çул урлă каçса кайни те пĕтĕмпех пулса пыма тытăнать. || Уродиться. Баран. 79. Çурхи тулă (надо: çур тулли; срв. по построению «çур тырри») акатпăр, анчах вăл çуллен çул пулса пымасть — шăнса каять.
поспевать, созревать. Т. II. Загадки. Пулса çитнĕ урпа (спелый). N. Пĕрчи пулса çитсессĕн. N. Ху тырра акатăн пулсассăн, курăк пулман, лайăх пулса çитнĕ тырра акас пулать. N. Йĕперех çул çуртри пулса çитимаçть, уяртарах çул анчах пулнă тыр вырса илеççĕ. Ал. цв. 18. Пулса çитнĕ панулмисем. Çамр. Хр. Ыраш пулса çитет. Рожь уже созревает. || Стать, образоваться, сделаться. N. Калаçнă сăмахĕсенче йăнăшман çын — вăл пулса çитнĕ çын.
(-дар), понуд. ф. от гл. пул. N. Шыв хĕрринчи йывăç хăй çимĕçне вăхăтра пултарать. Пир. Ял. Ир çĕртме туни тырра лайăх пултарать. Сред. Юм. Кайăк пăхĕ (птичий помет) тыр пит полтарать, тет. || Мять. СТИК. Пултараймĕ вăл. Не выздоровеет пожалуй. Сунт. Вăсенчен пĕри, Лисук ятлăскер, пит пултармалла хĕр пек курăнчĕ-ха мана. Юрк. Малашне, пурăна пуçласан, темĕн те тума пултарĕ. Актай. † Пултаратпăр — тухатпăр, пултарас çук — тухас çук, кăмака çинчен анас çук. N. Вăл килмесĕр пултараймасть. N. Киле каяççĕ. тет те, ашшĕне калат, тет: вăт ку пултарĕ, тесе калать, тет. Регули 550. Эп она исе килме полтаримарăм, ытла йăвăрччĕ. Ib. 549. Вăл çĕклеме полтарчĕ, эп полтаримарăм. Ib. 548. Тума полтарас çок эс. В. С. Разум. КЧП. Ыттисем ăна (Кĕслеçĕ Çимунне): аван выллярĕ, терĕç те, мана пĕртте пултарайман пек курăнчĕ. Вишн. 69. Аван шывпа усал шыва паллама кирек кам та пултарать. Б. Олг. Çирĕм сакăр çын ăшĕнче вăл мана корчĕ, эп ача полтармалла, эфлеттĕре орчĕ (назначил) мана. Шугур. Вара эпĕ пултараймарăм та, пурăнма хам çуралнă киле карăм. Юрк. Халиччен эпĕ çынна тĕтĕрмен те, тытăнсан тепле, пултарайăп-ши? (тет кулса). || Творить. N. Пур пултарнисем те юрлăр. Орау. Турă икĕ йăвăçа пултарнă, тет. (Сказка). Баран. 140. Вĕсем пурте пултарса пулнă япаласем (haec omnia creata sunt). || Истопить. Сред. Юм. Мунча хотса полтартăм. Баню истопил. Альш. Карчăк мунча хутма-каят та, часрах пултарса килет, тет. || КС. Пултарать вăл. Tam valido fruitur Priapo, ut mulieribus egregie satisfacere possit.
назв. киремети. (Название, как говорят, произошло от слова «пулă»! Там прежде было озеро, это озеро переместилось и там осталось масса рыбы). Яргуньк. Полуй килемечĕ. Пирĕн патра Полуй ятлă çĕр пур. Полуй ак мĕнтен пулнă: ĕлĕк унтан инçе мар кӳлĕ пулнă. Çав кӳлĕ куçнă чухне пулăсем тăкăнса юлнă та, вара Полуй тенĕ ун вырăнне, вара унта Полуй килемеч тенĕ. Ĕлĕк çав Полуйне пахча çавăрнă, тит. Унта пӳрт лартнă, тит, унта сăра тунă, тит те, сăрине пылласа лартнă, тит, тата така пусса чуклесе, такине унтах панă, тит. Иртсе каякансем вăл сăрана ĕçнĕ, тит, сăра вырăнне укçа хурса хăварнă, тит. Вăл укçана сăра хуçисем, хурса хăварнă укçине, килемете парăпăр тесе, авăтса хунă, тит, халь те пулин унта çав вăхăтри укçасем тухаççĕ.
полă (пулы̆, полы̆), рыба. Трхбл. Пулă, пулă, пулă! Пулă пуçĕ çулă! (Пулă сутаканăн сăмахĕ). N. Пулăран килчĕç. Вернулись с рыбалки. N. Пулли пулсан, тытаканни те пулĕ. N. Полла Атăла карĕç. Орау. Купăсти лайăхах мар та: пулă курман — шӳрпи, тиç (послов.), çампек — юрарĕ. Юрк. Чăвашсем ытти çимĕçсене пулăсене (cuiusque generis), тата ытти çимĕçсене те ытти çынсем пекех пĕçерсе çиеççĕ. Сред. Юм. Тинĕс хĕрĕнче ял пик пôлăсĕм выртаççĕ, тет, çав полăсĕм çĕршер пăт какайне касса илсен те туймаççе, тет. Арзад. 1908, 35. Элкӳле сĕрекепе пулла кайнă. Кан. Пулă тытас ĕç мĕнле пырать. Ачач 105. Ачасем вара кунĕ-кунĕпе пулăра ирттернĕ (были на рыбалке). Баран. 168. Вĕсем пăлансем усраççĕ, тискер кайăксем, пулăсем тытаççĕ. N. Альошки алра та тытса тăма пĕлмест, пулă пекех явкаланат. Альш. Пулă вăлчă сапат. Ib. Кӳлĕ пулли юхса выртан шыври пулăран хăйне ăрасна пулă пулат вăл. Ib. Пулла кĕрсе, теççĕ пулăçăсем. Изамб. Т. Эпир ĕнер, кăнтăрла сулăнсан, пулла кайрăмăр (ловить рыбу). N. Пулăран тавăрăнсан. СЧЧ. Пулла çӳре, ходить ловить рыбу. См. шыв. Ау 206. Пулăçă пулла çӳрет, тет. ЧП. Çак эпир пурнакан çĕр пулă çинче тăрать. (Наговор). Собр. Япалан тулĕ тулă, ăшĕ пулă, теççĕ. (Послов.). См. пул.
то же, что пулĕ. Кан. Кайса пăхан пуль Ib. Çул иртмен пулсан, кĕретчĕ те пуль тен (возможно, что...), пĕлме хĕн. N. Эпĕр унтан иртсе килтĕмĕр, вăл та кĕç çитет пуль. Орау. Каймаçть те пуль-ха вăл паян. N. † Кăвак кăвакарчăн вĕçсе пынă чух кунĕ-çĕрĕ тĕтрелĕ пулчĕ пуль. Имен. Эсĕ охмах поль, пар-ха, пирна ĕçлесе парам. Изамб. Т. Çапла çуртшăн тăрăшнăшăн турĕç пуль ăна. Ивановка. Ун чухне эпĕ прахут ятне пĕлмен те пуль те ха, анчах аттесем каланипе анчах çыратăп.
(пумэл'ккэ), поминки. Аттик. Пирĕн таврари чăвашсем: вилнĕ çын пирĕн патăртан пумелккине тумасăр уйăрăлса каймасть, теççĕ. Вăл пумелкке тăваччĕн пирĕн пата кашни çĕр хăнана килет, теççĕ. Ib. Çиччĕшĕнчен кайран тин пумелккине тăваççĕ. Пумелккене тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ. Чухăнтараххисем вилни виç эрне иртсенех тăваççĕ, пуйтараххисем çич-сакăр эрнерен тин тăваççĕ. Арçын вилĕ леш тĕнчере те кунти пекех лашапа çурет. Хĕрарăм вилĕ ĕне-сурăхпа çӳрет, теççĕ. Çавăнпа пумелккере, арçын вилĕ пулсан, лаша е тиха параççĕ. Хĕрарам вилĕ пулсан, пăру е сурăх параççĕ. Ib. Вĕсем пумелккине тăваччĕн вилнĕ çын лештĕнчере çын çăмне çыпçаймасть, теççĕ. Пумелккине тусан тин леш тĕнчере вырăн парать, теççĕ. Ib. Вăл пумелкке выльăхне ахаль выльăха пуснă пек сĕре (= зря) пусмаççĕ, ăна пусас умĕн пĕри укăлча тул ăшне тухса, масар еннелле пăхса, вилнĕ çын ятне кала-кала акă çапла чĕнет: эй (ятне калать), сана çӳрен тиха паратпăр (тиха пусаççĕ пулсан), илме кил! тет. Тихине вара тин пусаççĕ. Пуçтарăнса çитсессĕн, вара вилле, пумелккене чĕнме тесе, масар çине хĕр-туя кайнă пек лаша кӳлсе, мăшăр хăнкрав çакса, пĕр витре сăра, пĕр штав эрех исе, çич-саккăрăн ларса каяççĕ. Вĕсем, масар çине çитсен, туртса кăлараççĕ сăрапа эрехе те, ĕçе-ĕçе вилле акă çапла чĕнеççĕ: эй (ятне калать), сана сăрапа, эрехпе чĕнме килтĕмĕр, айта пумелккене, санăн тую валли çавна-çавна илтĕмĕр, çавна-çавна турăмăр, ĕçсе çиме пыр! теççĕ те, ĕçсе ярайман эрех-сăрана тăкса хăварса, киле тавăрăнаççĕ. Килте вара тин пумелкке пуçланса каят.
пумилке (пумил'ккэ), поминки. ЧС. Собр. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн пумилкине е пĕр эрнерен, е уйăхран туса иртереççĕ. Пумилкине тунă чухне пĕр тиха, тата урăх япаласем пысаççĕ, ашне хума ĕстел-пукан илеççĕ те, виçшер лашапа, шăпăрпа, пĕр вар пуçне кайса, ашне хуранпа пĕçерсе çияççĕ, тата хăйсемпе пĕрле вилнĕ çынĕ те пукан çине ларса çиет, теççĕ, Ала 73°. Песни на поминках по умершем (пумилкке юрри). После смерти взрослого человека или старика в положенный родственннками умершего день чуваши справляют поминки по нем. День для поминок выбирают чаще осенью, после уборки хлебов. Гости сначала едят и пьют в избе, а потом выходят на улицу, где против дома умершего ставится чурбан. К чурбану с одной стороны прикрепляется свеча. По выходе гостей из избы свеча на чурбане зажигается, разводится костер около чурбана. Скрипач играет на скрипке, один или двое из гостей пляшут на разгоревшемся костре до тех пор, пока не потухнет костер, а остальные гости в это время кружатся вокруг чурбана и поют следующие песни. 1. Çурăм пуçĕ килет шуралса, шурă пир карсан та чарас çук; хĕвел тухĕç килет хĕрелсе, хĕрлĕ хăмаç карсан та чарас çук; пирĕн иртсе пыракан ĕмĕрĕмĕр, шурă чаршавă карсан та чарас çук; телейрен иртекен çутă тĕнче пиртен те юлĕ-çке çак тĕнче. 2. Асаттеçĕм, асатте (если молодой умерший, то вместо слова «асаттеçĕм, асатте» поют «тăванăм» или имя умершего), çурăмпуç килет шуралса, санăн сăну çук-ĕçке; чĕкеç килĕ — чивĕлтетĕ, санăн чĕлхӳ çук-ĕçке; ир тăрсан та, каç выртсан та, сан вырăну пушă-ĕçке; эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Ст. Чек. 'Пумилкке. Пăру, сурăх пусаççĕ, сăра тăваççĕ, çимĕç тăваççĕ, эрех илеççĕ, çĕр чĕртеççĕ (= çĕр-хута лараççĕ). Малтан пуçтарăнсан кĕпер патне тухаççĕ: унта чăхă пусса исе тухаççĕ, çиеççĕ асăнса, хывса масар çине каяççĕ, кĕпер хываççĕ, вилнĕ çынна каçса çӳреме Сĕтел-тенкел лартса хăвараççĕ унта, асăнса çиеççĕ. Масар çине кайсан, вут чĕртеççĕ. Хĕрес çумне юпа лартаççĕ, юпи çине çурта çутса лартаççĕ. Хăпарту, чăкăт хураççĕ. Ăрама çуртисене — мĕнĕсене исе тухаççĕ, ĕçеççĕ-çиеççĕ, вут хураççĕ, таптаççĕ, ташлаççе. Çав эрнерех эрнекун хутăштараççĕ — ĕлĕк вилнисемпе пĕрле асăнса çиеççĕ: пĕр çĕре хутăштаратпăр, пĕрле çӳрĕр, тесе. Çын вилсен, ăратнене, качча кайнă хĕрĕсене чĕнеççĕ. Арçын вилсессĕн, арçын: çывăхраххи, тетĕшĕ е ывăлĕ, çăват; хĕрарăма хĕрарăм çăват: хĕрарăма та, арçынна та шур кĕпе, шур йĕм, ун çине сăкман тăхăнтараççĕ. Урине: атти пулсан, аттине, кĕçатти пулсан, кĕçаттине, тăхăнтарса вырттараççĕ; арçын пусан, çĕлĕкне хураççĕ; арçынна шăшлĕ, тура хураççĕ. Тăприне хăне, çывăхраххи, çĕр пуçлакан малтан ярат пĕр кĕреçе. Çӳппи-çаппине, тупăк тунă чухнехи турпасĕсене масар çине кайса тăкаççĕ. Пытарса килсессĕн, пĕр читвĕрт эрех ĕçеççĕ. Виç кунĕнче така е сурăх пусаççĕ. Умĕнче пултăр! тесе çурта çутса çиеççĕ ăратнепе. Юппиччен [т. е. до общих поминок, которые бывают в «Юпа уйăхĕ»] эрне каçсерен çурта çутса асăнаççĕ, хываççĕ пумилкке тăваччен. Кĕркунпе, кĕрхи-сăрара пумилкке тăваççĕ, ăратнисене, хурăнташĕсене, ютрисене чĕнсе пумилкке тăваççĕ. Пумилккене шăматкун каç пуçлаççĕ. Ăратнесем, ютсем пĕçерсе пыраççĕ çимĕç: пашалу, çăмарта, кулачă илсе; çывăхраххисем — ялтисем тет ютрисем те — килсерен чăхă е автан пусса палăштух эрех исе пыраççĕ. Пурте пуçтарăнсан, аслă кĕпер патне, çăл патне каяççĕ пĕчĕк сĕтелпе тенкел лартса: умăнта пултăр, тесе хывса хăвараççĕ. Хĕвел ансан, е тĕттĕм пулсан, масар çине каяççĕ хывма. Унта килтен çимĕçсем: автан, çăмарта, хăпарту, эрек, сăра, пыл — камăн пур, исе каяççĕ. Малтан çиеççĕ асăнса, унтан хываççĕ. Савăтсене çавăнтах çĕмĕрсе хăвараççĕ. Масар çинчен килсен, ĕçеççĕ-çиеççĕ, купăспа ташлаççĕ, юрлаççĕ. Çурçĕр тĕлĕнче тата лартса çитереççĕ: çиекенĕ çиет, ĕçекенĕ ĕçет, хуçа ĕçтерет, юрлакан юрлат, ĕçекен ĕçет, çывăракан çывăрат. Килекенепĕрне аçа куркинчен (особый ковш на поминках) ĕçтереççĕ те, леш: умĕнче пултăр, тесе, пĕр пус-и, икĕ пус-и курки çине ярат та, ĕçет. Çав укçасене пуçтарса эрек илеççĕ. Çутăлсан çав эрекпе, сăрапа ăрама тухса, купăспа ташласа, юрласа ĕçеççĕ. Кайран, ĕçсе пĕтерсен, аçа куркине: умăнта пултăр, тесе, тапса çĕмереççĕ. Унтан вара ăратнене каяççĕ. Кам исе кĕрекенĕ патне пурин патне те кĕреççĕ. Унта та купăспа юрласа, ташласа ĕçсе-çисе çӳреççĕ. Пумилкке тусан пĕр эрнерен ăратнесене чĕнсе хутăштараççĕ. Çурта çутса асăнса: пĕр çĕре хутăштаратпăр, уйрăм-суйрăм ан çӳре, тесе асăнса ĕçсе çиеççĕ. Н. Седяк. 'Аслă пумилкке. Кăнтăрла иртсен çын чĕнеççĕ те, вилнĕ çынна асăнса выльăх пусаççĕ. Çак выльăха пуснă чух кăшт шăпăр калаççĕ. Тепĕр çамрăкрах ачана выльăх пуссан кайран лаша утлантарса хурăнташсене чĕнме яраççĕ. Лаши мăйне шăнкрав çакаççĕ, ачи çурăмне тутăр çакаççĕ, умне мăй-çикки çакаççĕ (тенкĕрен тунă). Ялти хурăнташсене чĕнсен, масар патнелле кайса çапла калать: (ятне) выльăхна илме пыр, тет. Пур хурăнташсем эрех, пыл, хăшĕ сăра илсе пыраççĕ, унтан вара хываççĕ те, кăларса тăкаççĕ. Пумилккере шăпăр, кĕсле, купăс каласа ташлаççĕ. Çĕрле пулсан, лашапа нумайăн масар çине каяççĕ. Çынсем каяччен, хайхи чĕнме кайнă ачана пĕр пиçнĕ чăхă ашĕ парса яраççĕ; çак ача пуринчен малтан кайса ашне вилнине асăнса çиет пĕчченех, вара лешсем те лашапа пырса çитеççĕ. Унта хываççĕ, ĕçеççĕ, ташлаççĕ. Çапла ташласа иртерсен, пурте киле таврăнаççĕ те, çĕрĕпе ĕçеççĕ, ташлаççĕ, юрлаççĕ, хăшĕ (конечно) макраççĕ. Ирхине пулсан, шурăмпуçпе хапха тул енне, урама тухса иртерсе яраççĕ. Урамра киле лартаççĕ, ун çине вилнĕ çынна хывнă чашăка лартаççĕ. Хайхи, чĕнме кайнă ача, виçĕ хут ташласа çаврăнать те, киллине урипе тапса йăвантарать, вара вăл килĕ темиçе кун выртать урамрах. Унтан вара пумилкке пĕтет. Масар çине, вилнĕ çыншăн тесе, чашăк, кашăк, чĕрес пăрахаççĕ; ашне çисен, шăммисене те çавăнтах кайса пăрахаççĕ. Вилнĕ çыншăн асăнса лашă пуснă пулсан, нăхта кайса пăрахаççĕ. Пирĕн масар çинче нахтасем выртса çӳреççĕ. Вилнĕ çынна чăвашсем çулталăкра виç-тăват рет асăнаççĕ. Çын вилнĕ çултан пуçласа виçĕ çимĕкре масар çине лашапа урапапа кайса асăнаççĕ (хываççĕ). Çимĕк умĕн кĕçнерни кун масар çинче çын питĕ нумай пулать асăнакан. || Так бранят лошадь (годна на заклатие на поминках). N. Ах, пумилкке, мур!
поп, поп. Альш. Ала 107. Поппа ан хирĕç, вал тавăрать. (Послов.). СТИК. Пуп — луп, нӳхреп куç. Ст. Шаймурз. Пуп куç нӳхреп пек. (Послов.). Ib. Пуп пит йăвăр, тит, вăл. Сывмар çынна кĕл тутарма пупа илме кайсан, леçме кайсан, лаша аран туртать ăна. Собр. Иртерех тăнă — пуп пулнă, кайрантарах тăни салтак пулнă. Т. VI, 49. Эпир, айван ывăлхĕр, пĕлместпĕр. Эпĕр пĕлместĕпĕр, пуп кĕлĕ туннипе çырлах. Амин. (Конец моленья). N. Пупăн турри те, шуйттане те хăйпе пĕрлех, теççĕ. Шумш. Попа хирĕç полсан, телей полмасть, теççĕ. N. Пукан çине сĕвенсе, ларать çавă пуп-этем.
попле (пупл'э, попл'э), говорить, поговорить, беседовать. Регули 143. Эп илтрĕм эсĕр мĕн попленине. Ib. 120. Çӳрес пек поплерĕ. Ib. 116. Эп онта ĕçлессине поплерĕм омпа. Ib. 115. Эп омпа поплерĕм лере тыр сотмассине. Ib. 24. Эп онта поплемешкĕн килтĕм. Ib. 1078. Вăл попленипе онта никам та порăнмасть. Ib. 769. Поплеççĕ, вилнĕ тесе. Ib. 136. Вăл (онăн) поплени онта. N. Пуплерĕ, пуплерĕ: пуп тесе ахаль каламан иккен! (Отзыв чувашина о попе). N. † Йори килтĕм çак хоçа патне çавра-çавра поплеме. Бгтр. Онтан кĕпĕр айне вĕçсе анчĕç, тет те, такамсампа поплеме поçларĕç, тет. N. Асту, чипер попле! Смотри, говори осторожнее! Бр. п. водку 8. Тĕрĕссипе каласан, сахал пуплет Пĕтемей (не разговорчив). N. Вăл пупленĕ чухнех чуть ытлашши сăмах калаçма та юратмаçть, тет. N. Сана пĕре килти пек корса поплĕтĕмччĕ. || Любезничать, заводить любовную интригу. N. Арăмĕ полсан та, çын арăмсемпе поплеме йоратать. N. Манпа поплес текен хĕр нумай. || Осуждать. N. Çын çинчен попле, осуждать ближних. || Говор, наречие. Синьял. † Çак ял ачисем пĕр манер, пупле майне пĕлмерĕм. N. Ун пек ялсем пуплине пур çынсем те пĕлеççĕ.
слово, означающее существование, бытие, по-русски переводится: есть, имеется. См. Матер. 338. Регули 852. Он ончол тырă пор. Ib. 29. Онта ĕçме квас пор. Ib. 419. Ман окçа пор, манăн окçа номай пор, номай окçа пор. Ib. 416. Çавăн пак çынсан пор. Ib. 380. Ĕç пор чох эс тума çок, ĕç çок чох эс пор. Ib. 287. Вăл хăнасам портан килмерĕ (от того, что были гости). Ib. 420 Ĕнер çомăр порччĕ. Альш. Шăпчăксем авăтать, çĕр сайралать, епле тул çутăлми çĕрсем пур? М. Васильев. Карчăксĕм, маткасĕм — кĕшши йĕрекени те пор (некоторые плачут). О сохр. здор. Вăл (больной) хăй патĕнче çук çынсемпеле унта пур пек калаçать (в бреду). Сред. Юм. Чирлесе пôрнакан çынна ни ĕçлеймес, ним тумас, пôрĕ-çôкĕ пĕрех ôн, теççĕ (существует он или нет — безразлично). Тоскаево. Пур чухне пунеттей, çук чухне святой, теççĕ. (Стар. поговорка). Чăв. й. пур. ЗО. Пура салатса çука шырасси пит хĕн. Бюрг. Усал хаяр пире мĕн каламĕ çук сăмахсене пур туса (выдавая небылицу за истину). Коракыш. Сарма, эсĕ пур-и (ты здесь)? N. Ан вула кĕнекӳне, пирĕн урăх халап калаçмалли пур (нам нужно поговорить о другом), теççĕ. N. Ача калать, тет: çапăçу пур çинче кĕрешӳпе мĕн тăвас (раз есть возможность подраться, так зачем бороться), тесе калат, тет. Шурăм-п. Пĕвĕ пур — çĕмĕрт пек, пичĕ пур — чечек пек. СТИК. Калас, калас сăмах пур, сана питĕ каласа хăртăттăм та... Ib. Тăвас, тăвас ĕçсем пур (= питĕ кирлĕ, тумалли ĕçсем пур), çук, пушанаймастăн. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем (места) пур; санăн кăмăлна хăвариччен, хамăн кăмăл юлайтăр. Кан. Мĕн çук япаланах пур тума тăрăшас. N. Тумтир пурскерĕн укçи те пур пулĕ. М. Тиуши. † Вуник кушак пур çинче (раз есть двенадцать кошек) пирĕн кашăк çăвас-и? Çĕнтерчĕ 9. Ах, мĕншĕн пур-ши эп! Мусирм. Анна пур, Иван пур (старинный оборот, встречающийся в народных песнях). Ib. Ай-хай тантăш Анна пур, çич ют кулли пулайчĕ. Ib. Çынсем хăнана çӳреççĕ, эсĕ пур (а ты) ниăçта çитме çук. Альш. † Ĕнтĕ пĕр аттемçем те аннемçем, сирĕнех те сывлăх пурринче кĕçĕн пуçма асла хураймăп. Юрк. Эсĕ пур-тăр, унта куллен кун манран çыру кĕтсе выртатăн пулĕ. Янтик. Тур пур (клянусь богом), эп санне нимĕскер те илмен (или: хĕвел пур, уйăх пур — клятва). ГТТ. Пĕри калать, тет: чăвашла çапла калаçма та пур-ши (неужели по-чувашски есть такие обороты)? тесе калать, тет. В. Олг. Аттин лаши пор çинче перĕн тойран йолас-и? Чаду-к. Тилĕ тус пур-ши, кума-пулма пырать-ши, тет. Ст. Айб. † Кăчăр-кăчăр çын çиет, пур çинчен мар, çук çинчен (не имея к тому оснований). || Имеющий достаток, зажиточный. N. Сыв пул та, пур пул, пуртан çука ан юл. ЧП. Пур çын ывăлĕ (сын богатого) мухтанать ашшĕ-амăшĕ пухнă мулĕпе. N. Сыв пулăр та, пур пулăр, пурте ман пек ан пулăр. (Стар. поговорка). Айдар. † Сывă пулăр, пур пулăр, пурте пирĕн пек ан пулăр. (Солд. п.). Сред. Юм. Пур çын кусси кăçта кусан. («По одежке протягивай ножки»). || Достаток, запас. N. † Ик каччине пăрахса, пĕр каччине тус турĕ, кĕпе турĕ, йĕм турĕ, çулталăка пур турĕ (сделала себе запас на целый год), ывăл турĕ, хĕр турĕ — ĕмĕрлĕхе йыш турĕ. Чăв. й. пур. 32. Кĕрӳшĕ хăй те пур çине пур тума пушкарайман. N. Хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан (не стремился к наживе). СПВВ. Пур çине пур тăвас. Регули 289. Çокпа çӳресси онта, порпа çӳреме лайăх. Орау. Пур чухне путене, çук чухне карăш. Пур чухне пылпа, çук чухне шывпа. || Жив. Юрк. Ашшĕ пур чухнех Карачăм шăллĕ патне хунчăкăш лашипе кайса пăхат. Ib. † Атте-анне пурри — кил илемĕ. N. † Атте-анне пурринче усал-хаяр çĕнеймест. П. Пинер. † Атте-анне пурринче мĕн шухăш пур çамăрăкăн пуçĕнче. Собр. † Аттепеле анне пурринче ырлăхраччĕ пирĕн çамрăк пуç. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче (пока он жив) çын айне кĕмĕп-ха, çын хурĕ пулмăпăр (нас никто не обидит)! Хурамал. Патша пынă, хĕрин алăкĕ умне пырса чĕннĕ: хĕрĕм, эсĕ пур-и (жива ли ты), сана кам хăтарчĕ, епле хăтăлтăн? тенĕ. (Из сказки). М. Тиуши. Атте-анне пур çинчен пире тата мĕн кирлĕ.? Сунт. Атя! Вилмĕн халĕ эпĕ пурринче. || Можно. Нюш-к. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Альш. Хĕлле кăна шурта çӳреме пур. Çула çулсем çинче пĕтĕмпе шыв. N. Сурана-юхана чăркаса çыхма пур. || С причастиями входит в состав особых чувашизмов. Орау. Вăл пӳлĕмре çывăрсан, ир вырăна йăтса тухнă чухне те, стаккансене перĕнçе ӳкерсе çĕмĕрес пур, унта выртмастăп та. В. Олг. Манăн коккăль туас пор. Мне надо испечь пироги. N. Ун пек çырас пор, пиçмо та çырас мар. Орау. Çимас пур (раз не хочешь есть), мĕн ларан сĕтел хушшине? Н. Сунар. Мĕн кĕтсе тăрасси пур тата? Ачач 73. Мĕн икĕ ĕмĕр пурăнас пур-им? Ау 181°. Эй ачам! тесе калат, тет, амăшĕ, — хăçан çитерес пур (накормишь), — тесе калат, тет. Толст. Ăна мĕн вĕтесси пур? Чего ее бить. Регули 71. Манăн ĕçлес пор. Ib. 377. Эп тăвас пор, эп килеттĕмччĕ. Ib. 378. Эс тăвас пор, сан килесчĕ. Кан. Мĕн хамăртан пухасси пур унта? СТИК. Мĕн ямалли пурччĕ çавăн патне çыру. Какая была надобность писать ему письмо! Напрасно написал. Сёп-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкпе. ЧП. Чӳречĕрсем çинче виçĕ мерчен, хăçан ярăмланса тăни пур (бывают ли они когда нанизаны на нитку)? Тораево. Эпĕ ăна икĕçĕр тенке сутатăп, кам илекен пур? || Собр. Хĕрт-сурт вăл хăш пур киле кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет.
имение, имущество, богатство, достаток, наследство. А. Турх. N. Аслă ывăлне ашшĕ юратнă, çавăнпа вăл мĕн пур пурлăхне ăна парасшăн пулнă. Альш. Пурлăхсăр çын. Хурамал. Эпир вилсен, пирĕн пурлăхăмăр кама юлать! тенĕ. ТММ. Вăл: ман вилене çисен тин мулăма илĕр, тесе, вĕсене хăйĕн пурлăхне хăварнă. Он оставил свое наследство с условием, чтобы они съели его труп.
все, что имеется. Ала 55. Çапла эпĕ хăра-хăрах вĕсем патне мĕн пурне-çукне йăта (выносить) пуçларăм. N. Пура-çука та: атте, ку мĕн япала? тесе, ашшĕнчен ыйтса пĕлет. Сред. Юм. Пôр-çôк çинчен йăмахлать. Çамрăклах пôр-çôк çинчен пит шôкăшлакан çын порнăç тăвать, теççĕ. КС. Мĕн пура-çука (вещь, которая может привести к дурному) кирлĕ мар çĕртен пĕлесшĕн ан тăрăш. N. Вăл пурри çуккине те пĕлмен. Сред. Юм. Порĕ-çокĕ пĕрех. || Небольшая наличность, малость, минимальное количество. ТММ. Ялти чухăн хресченĕн пур-çук анине шуратса хăварма вăрлăхĕ çитмен. ||Скудость. Çĕнтерчĕ 9. Эпĕ пур-çукпа тарăхсах иртеретĕп пуль. Актай. † Пирĕн атти пуян мар, ни пуян мар, начар мар, пура-çука палăртмаçть. || Скудный. N. Пур-çук выльăх-чĕрлĕхне пăрахса.
порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.
с течением времени. N. Вăл хăй пурăна-киле ватăлса киле пуçланă. Сред. Юм. Халех куç начар корать ман, порна киле чисти соккăр полса ларăп-ха эп. Истор. Пурăна-киле печенегсем, половĕцсем пырса аптăратнă. N. Кайран пурна-киле çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă.
пурнăç (пуры̆ны̆с, пурны̆с), жизнь. Изамб. Т. Кутăн кайнă пурăнăç. Сборн. по мед. Пурăнан пурăнăçра та çавах: пурăнăçа малалла ярам, тесен, шухăшлас, тăрăшас пулать. Ск. и пред. 103. Вара хайхи пурăнать, пурăнăç чулне (тяготы жизни) сĕтĕрет. N. Пурăнăçăн вĕçĕ çывăхарнине курсан... ЧП. Эпир пурăнатпăр пурăнăçа, пуçа мĕн килессе пĕлместĕпĕр. N. Иккĕшĕ пĕр-пĕринпе курăнăçса пурăнăç ыйтнă вĕсем. Ал. цв. 27. Ниăçтан та хирĕç чĕнӳ те, пурăнăç ыйту та, нимĕн те илтĕнмест. Трхбл. Пурăнăçу-масару! Чорт бы ее подрал, эту жизнь! Ст. Чек. Йăвашланн= пурăнăçĕпе çука ернĕ. Ib. Пурăнăçа ирттересчĕ. Ib. Пурăнăç умне татрăмăр (выбились из бедственного положения и даже несколько разбогатели). N. Кунтан кайнă чух, тулли пурăнăçпа тухса кайрăм эпĕ. N. Лайăх пурнăç тăвайрĕç-ши? Орау. Этемĕн пурнăçĕ: паян пур та, ыран çук. Ib. Пурнăç манăн пĕтĕмпех кутăна карĕ-ха (плоха). N. Пуян çынăн пурнăçĕ кĕпер урлă каçнă пек, начар çынăн пурнăçĕ тăвайккинчен хăпарнă пек. N. Ман порнăç питĕ осал, питĕ йăвăр, йĕп тăрăнчи порнăç пекех. N. Сан пурнăç мĕле, пăртак самай пик туйнать-и? N. Ман пурнăç ăнми пулчĕ: хам Хусантан килнĕ çĕре качака путекки вилсе выртрĕ. N. Пурнăç пекскерсем. N. Эсĕ ху та пĕлен манăн пурнăç йĕп çинчине. N. Вăл (она) только пурăнăçа юхтарса анчах пурнать (плохо). Ерк. 76. Çапла Урха килĕнче пурнăçсем шăваççĕ... Тăв. 18. Пĕри вăрмана, тепри армана кайсан, мĕнле пурнăç пулать. Чураль-к. † Кăмака çинчи сарă çыв, ирлимаç-çке, пĕтимаç-çке; хамăр ялти сар варлийĕ, мансăр пурнăç пурнимаç-çке. Сёт-к. Вăлчăр-вăшт! пирн порнăç çакки çи-и-нче! тесе каланă, тит. — Алă тони пак туса килет поль те-хе, титчĕç. Вара килсен сар кĕрĕксем ĕçлеттерĕччĕ. Ib. Пирн ялти Палли старик калатчĕ, тит: порнăç кокри — воник коккăр. Шибач. Атти, тет, пирĕн порнмалăх, тет, порнăç пор, тет. Неужели, тет, пире, тет, орăх çĕрте хĕр паракан полмĕ, тет. ЧС. Аçу-аннӳ сăмахне пăхмарăн ĕнтĕ, таçти ютă çын вĕрентнĕ пек пурăнса, ӳлĕм епле пурнăç тыткалăн-ха. Нюш-к. Кăсĕм питĕ тӳрленсе иккĕш те çамрăк вăйпа питĕ ĕçлесе пурнăç тăвса пăрахаççĕ (усиленно работают и делаются зажиточными). Якейк. Порçăн тоттăр порнăçăмччĕ, вĕçсе кайса çохаласран, апи илсе çыхинччĕ. Ой к. Асламас. Порнăç умне татрăм. Поправился. Ашшĕ-амăшне. Иван пурнăç ыйтсассăн, вăл ăна хирĕç каланă: атя, килех! хăна пулăн? тенĕ.
окрепнуть (в хозяйственном отношеиии). Кан. Халĕ вăл пурнăçланса çитрĕ ĕнтĕ. (М. б. здесь в смысле «войти в быт, стать жизненным»).
встречается с прилаг.: аван, начар, таса и т. п. БАБ. Аван пурăнăçлă, достаточный. IЬ. Начар пурăнăçлă, ыткаласа çӳрекен. N. Туйтукан ывăлĕ Илтукан начартарах пурнăçлă пулнă, тет. Чăв. й. Пур. 35°. Вăл начартарах пурнăçлă пулнă.
жизнеспособность; жизненные соки. Баран. Асту-ха (посмотри-ка) çак йывăçа! Вăл халĕ пĕчĕкçĕ, илемсĕр, çапах та ун ăшĕнче пурăнăç хатĕрĕ нумай.
(-га-), учащ. ф. от гл. пурăн. Кан. Вăл хăш чухне яла килсе пурăнкалать. Никит. Питĕ вăйлă выçлăх килет, мĕнле пурăнкаласа хĕл каçмалла? В. Олг. Пӳрчĕ пĕренисем çĕрсе, тепле порăнкалас! N. Окçаран мĕнле порнкалатăр? || Жить кое-как и пр. Баран. 79. Епле эсир кунта пурăнкалатăр (в таких плохих условиях)? N. Пурăнкалатпăр çав. Мĕн тăвас-пурăнас пулать, вилĕм çитмесĕр вилмелле мар.
(пургы̆), лукошко. А. Турх. Шурăм-п. Вăрлăх пурки (при севе). Альш. Ыраш пуркипелен ыраш тултаççĕ, ыраш акаççĕ, виçеççĕ (почти = пудовка). Альш. Епле пулсан та çын ытлашшинех памас çав, парсан парĕ пĕр пуркă. Ib. † Сан йинкĕне шăтăк пуркă хам парам-и? пултăран çулне хам кăтартса хам ярам-и? Ib. Вăл çырлана пухнă пулсан, пуркăм тулнă пулĕччĕ. Тюрл. Порăк — тырă акаканни, лукошко. || Кузов. Тюрл. Хăваран пуркăсем авса туса, сутса тăранса пурăннă.
бурлак. СПВВ. Изамб. Т. Унăн ачи пурлака кайнă (на заработки: на Волгу, на фабрику и пр.). Ib. Мĕн мухтанан, пурлак! (брань). Альш. † Атăлĕсем туллăх пулман пулсан, лараймĕччĕç пурлаксем кимĕ çине. Бюрг. Унта пĕр пурлак пулат, вăл: ăçтан эс? тет. Сред. Юм. Пурлак пик çôхран! (Пит çôхракан çынна калаççĕ). || Прохожий. СПВВ. ФВ. Пурлак тесе çул, пырсан калаççĕ. N. Пахчари япаласене лайăх асту, япалусене пурлаксем кĕрсе вăрласа ан тухчăр. || Так называли в прежнее время отбившегося от крестьянства и живущего бурлачеством. Якейк. Ахаль солланса çӳрекен çынна, ĕç вăхăтĕнче ĕçлемесĕр çӳрекен çынна пурлак теççĕ. Пшкрт. Пурлак! (брань).
, порне, (пурнэ, порн'э), палец. В. Олг. Порне, палец. Сред. Юм. Пурнесĕне тăта çапла ят параççĕ: пас пӳрне, палан ӳрте, ӳрте тирек, шĕм шĕмеккĕм, кĕчкĕне папи. Орау. Ăна та пурнепе туса яман вĕт, вăл та çынах. ПУ. Пуç пурне, шĕвĕр пурне, вăта пурне, ятсăр пурне, кача пурне. Собр. † Çӳлте çурта çунать-ĕçке, пурне пек, пурне пек тумлать-çке. Шорк. Пурни пур та, чĕрни çук. Ст. Чек. Качча кайсан, качак пурне кĕскелет, теççĕ; ача тусан, вăта пурне кĕскелет, теççĕ. Пир-авăр пĕтес тĕлĕшрен калаççĕ (т. е, убавится запас холста). N. † Учĕсем пулччĕр сарă пулччĕр, пурне пусас вырăнĕсем йăс пулччĕр. Шурăм-п. Çĕр айĕнче пурне пек çынсем пурăнаççĕ, тет. N. Ӳчĕ пурне пек татăла-татăла антăр. || Прозвище мужч. N. Пурне Йăван арманĕ. См. порня, порна.
промежуток между пальцами. О сохр. здор. 39. Вăл чир ерсессĕн, малтанах пурне хушшисем кĕçĕтеççĕ. || Кукиш. Икково. Вăл мана порне хошши кăтартрĕ. Он показал мне кукиш.
, порте, (пурдэ, порд'э), все. Шурăм-п. Пурте ун пек шухăшла пуçласан, эпир нумаях малалла каяймăпăр. Ерепенех пăнчăхăпăр, хамăра хамăр пĕтерĕпĕр. N. Çав пĕве патне çитсен, пурте те кĕпесене хывнă-хывман шыва сике патăмăр. Регули 910. Ман ачасам порте конта (порте ман ачасам конта). Кан. Докуменчĕсем пурте пур. N. Унăн çемьинче вунă çын: пурте хĕрарăмсем, арçынни хăй анчах. Чăв. ист. 17. Анчах унăн кĕнекисем пуртепе пĕрех (почти все) çĕтсе пĕтнĕ. Эпир çур. çĕршыв 17. Улмаççи халĕ пирĕн ялта пуринĕн те пекех пур. Альш. Нихçан никамран усал сăмах илтмерĕм, хам никама усал тумарăм. Пуринпе те, шĕкĕр турра, аван тăратăп. Череп. Пурин те пурнисем хăй енелле кукăрăлаççĕ. Чăв. й. пур. 33. Ну ĕнтĕ пурте пулчĕ, атьăр ĕнтĕ киле каяр, тенĕ. N. Кунтан пирĕн каяс вăхăт çитссесĕн, пур тăвансем пурте пухăнĕç. Бес.чув. У... ятлă ялта ыран пасар. Чăвашĕ, вырăсĕ, тутарĕ, ирçи — пурте: хăшĕ çăнăхпа, хăшĕ пĕренесемпе-хăмасемпе, хăшĕ тимĕрсемпе, хăшĕ тата ытти таварсемпе, пасара васкаса пыраççĕ. Орау. Манăн шăлсем пурте пур-халĕ. Елаш. Пирĕн ялти пӳртсем пурте пекех улăмпа витнĕ. Курм. Пурте пĕрех. Кĕнекийĕ хоть чăвашла, хоть вырăсла пултăр, вăл пурте пĕрех (одно и то же). Сред. Юм. Хăнасĕм пирн чĕннĕ пикки пôрте пикех килчĕç (почти все пришли).
, портă, (пурды̆, порды̆), топор. См. Пурт. N. Лаши çинчен туртса антарас та, пуртăпа лартсан — ĕç пулса та тăчĕ. Янтик. Ан кӳрччăр-ха мана ĕçлеме!.. Пĕтĕм юписене пуртă лартса тухам. Испорчу все столбы острием топора. Шарбаш. Портăсăр, çĕçĕсĕр пӳрт тăвăп. (Йăва). Орау. Санăн пуртту çта? Ху çуммăнта курăнмаçть-çке? Хытă суять вăл: вăл сăмахĕпе пуртине те, аврине те тыттарать, ăна шансан. Шибач. Эпĕр портăпа çĕçĕ пек, т. е. в ссоре. Карсун. † Илтĕм пуртăçăма аллăма, карăм аслă улăха çӳреме. Б. 13. Кирлĕ мар катăк пуртă та ĕмĕрте кирле пулнă, тет. Вил-йăли. Тата курка тытни пуртă е кусар илсе пырат. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. Сунчел. Мĕшĕн шавлать çав вăрман? Вырăсла пуртă касасран. N. Пурнан ĕмĕрте кирлĕ мар катăк пуртă та кирлĕ пулнă, тет. (Послов). || Валет (масть в картах).
, пос, давить, придавить, надавливать, нажимать, набивать. Шел. 98. Ирĕксĕр пусса выртма тытăнчĕç. N. Урине урапа пусса карĕ. N. Вăл çĕрĕк патаккине питĕ хытă пусма тапратрĕ. Альш. † Пусса-пусса ан кала (не играй сильно надавливая на лады), пуç ыратать, аттеçĕм; варрăн-варрăн ан кала, вар ыратать, аттеçĕм. Ib. † Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит усать. Ib. Старикки пĕр ывçă тăм илет те, çын кĕлетки туса кăмакана хурат, тет. Куçне тăхлан пусат (вдавливает), тет. Ст. Шаймурз. † Укалчаран тухсассăн, тăм кĕлетке тăвăпăр, куçне тăхлан пусăпăр, пилĕкне пурçин çыхăпăр. Н. Лебеж. Чавка чĕппи илнĕ чух виçсĕмĕре çыран пусрĕ (придавил обрушившийся берег). Чертаг. Хыт пôсса толтарнă. Ib. Пôса-пôса толтарнă (туго). Б. 13. Çĕнĕ кĕрĕк çĕлетрĕм, пусса тăхăна (регулярно, все время) пĕлмерĕм, ахалех çĕтĕлсе пĕтрĕ. Кан. Пусарчăксем çĕр мамăкне пусарах тиеме май параççĕ. N. Пусса хуман, наложено неплотно (вещество). Толст. Чăршă турачĕсем юр пуснипе (под тяжестью снега) усăна-усăна аннă. В. Олг. Ора айне кĕрсе каят, поссарас (= посса ярас) полат (как раз задавишь, котёнка). Сред. Юм. Хӳме ачана пôснă. Забор задавил ребенка. Ib. Хыта полнă-и, тесе, хăмла кипписĕне порне те посса пăхса тохрĕ. Батыр. Пĕр çынна кашни каç вопăр посма поçларĕ, тет. Орау. Урапа кустăрми сысна мăйĕ çинех çитсе пусрĕ. Ib. Çӳлти хутри мачча йăтăнса анса, аялти хутсенчи маччасене те пусса йăтăнтарса антарнă (или: пусса çĕмĕрсе антарнă). Ала 61. † Тăванçăм каяс патне те, ай, çитсессĕн, куçне пусса шăла та пуçларĕ. N. † Шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. N. † Питне куççулпе çăват, çаннипе пусса шăлать. Карсун. Чипер посса шăл (плотно вытирай). Бугульм. † Куççулĕпе пичĕсеве çăваççĕ, çанни вĕçĕсемпе пусса шăлаççĕ. Юрк. † Шурă акка пачĕ шурă тутăр, вĕри куççӳллисене пусса шăлма. Кан. Ăна (кулача) вăл вара ларса çимест, пур те курччăр тесе, ăрам тăрăх утса урлă пусса çыртса пырать. || Поглаживать (напр. брюшко). ТХКА 121. Шурă мăнтăр аллипе квапи тĕлне тытать те, йăл-йăл кулса савăнса, мăн хырăмне ик алпе вар пуснă пек сĕркелет || Ступать, переступать, наступать. Юрк. Хăваттиртен хаприке виççĕ ярса пуссан çитетен. ССО. Ярса пусмассерен çĕнĕ япала. На каждом шагу новости. N. Эпĕ ăçталла ярса пуснине искерсе (наблюдая) çӳретĕн. Альш. Пурте çывăрса кайсан, ку хĕр тăрат, тет те, çав каччи текенни çине пуссах тухса каят, тет. Алших. Çулçине татса ил те, урупа ун çине пус. N. Пĕрре слон çиленнĕ те, хăй хуçине урипе пуснă. N. Мăн кĕрнӳкерĕ çак такмакне каласа пĕтериччен, ытти туй халăхĕсем пурте мăн-кĕрнӳкер хыçĕнче умлă-хыçлă тăрса, тепĕр ура çине пусса, пуçĕсене пĕшкĕртсе, ташласа тăраççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ, шыв хĕрне çитсен, нумайччен пусса çурерĕм. Ск. и пред. 103. Пĕр пуçĕнчен хыр каска тӳртне пусса кĕмешкĕн (вместо приступка или ступеньки). || В перен. зн. Никит. Михали пилĕке пуснă. Михаилу пошел пятый год. ТХКА 13. Ман ывăл ача кăçал кĕркунне вунă çул тултарчĕ, вунпĕр çула пусрĕ. Изамб. Т. Ватăлтăм ĕнтĕ, хĕрĕхе пусап та (старухой стала). N. Çавăнтан кайран тăватă кун иртсе пиллĕкĕмĕшне пуссан (на пятый год)... || Приклеивать. N. Прошенисене пусма илекен маркă укçине, тата урах та тӳрех пуçтарман укçана косвенный налог теççĕ. || Прикладывать. Скотолеч. 16. Урнă йытă çыртнă вырăна хăвăртрах тимĕр хĕртсе пусас пулать, е вĕри кĕлпе пусас пулать. N. Вăл (уж) сăхнă вырăна ĕмме те, тимĕр хĕртсе пусма та кирлĕ мар. Ой-к. Вара хай карчăка хĕртнĕ тимĕрпе чĕлхинчен пусрĕ те, çаклатса лартрĕ. || Приложить (ладонь). N. Аллине кăмака çумне пусса илчĕ. Приложил ладонь (лапу) к печке. N. Аллине тӳнĕ пур çине (на толченый мел) пусрĕ те, пĕрене çумне пусрĕ. || Приложить руку, подписаться. N. Ку хут çине алă пуснă. Эта бумага подписана. N. Çак укçана илтĕм, тесе, алă пуснă. || Покрывать. Трахома. Малтанах куç шăрçи çине кăвак йăлхах (пленка) пуса пуслать. N. Тар пусасран хăратăп, боюсь, чтобы не покрыл пот. Альш. † Кĕмĕлех те çĕрĕ пысăк пулмас, унăн куçĕсене тар пусмас Юрк. Вĕсем çине тăпра, тусан пуснă пирки, курăксем ешерсе ӳсеççĕ. N. Мĕскĕн тумтирĕ хутламĕсенче тусан пусни паллă мĕн. Ib. Хуйхăлă чĕрене çу пусмĕ. || Заносить (о снеге), завалить. N. Малтан тухса кайнă чухне пĕр çын çуртне пĕтĕмпе юр пусса кайнине (что завалило) курчĕ, тет. N. Пӳрте юр пусса (хупласа) илнĕ. || Одолевать. Альш. † Кĕркуннехи уçăма турă (гнедой) ут пусĕ малашне. Каша † Ай-хай тăванăмсем-çунатăмсем, çичĕ ют пусрĕ, тесе, ан калăр. Ачач 80. Выртатăн, выртатăн та, хĕвел ăшши пусса çитернĕрен, çавăнтах акă питĕ тутлă... тутлă ăйхăпа çывăрса каятăн. ГТТ. Этемме хĕвел пуснине, уйăх пуснине куратпăр. N. Улăп пусни. С.-Устье. Вара патша ывăлĕ калат: анчах пăхса лараттăмччĕ, ыйхă хытă пусса килчĕ те, çывăрса карăм, тет. Шурăм-п. Тумтире е ӳт-тир çине пыйтă пуссан, инкек пулать. Якейк. Ĕçе-ĕçе кăсене сăра пуса пуçларĕ (стали пьянеть). ГТТ. Килте хура кушак пулсассăн, хура чăхă пулсассăн, тăшман (враг) пусаймас, тет. Зап. ВНО. Анана арăм-ути пуснă (пусса кайнă). N. Пĕтĕм çырмана хăва пусса çĕнтернĕ. Сред. Юм. Мана паçăр ӳсĕр чистиех посса çитнĕччĕ, халь толта çӳрекелерĕм те, пăртак орăлтăм. N. Икĕ çырма хушшине çырла пусса çĕнтернĕ, ай люли; пирĕн ялсен хĕрсене, ай люли, укçа пусса çĕнтернĕ. N. Ун пек чух тирпей кирлĕ, унсăрăн чир чĕр те пусса илме пултарать. N. Карташне (кил-картине) пĕтĕмпе курăк пусса илнĕ. || Обмакнуть. Пшкрт. Юрк. Тиркĕ хĕрринчи пăттине кашăкпа ăсса илсе, çу куçне пусаççĕ, унтан çулă пăттине çăвара хыпса çиеççĕ. N. Посса пар, обмакни (это перо в чернила) и дай мне. || Употреблять насилие. ЧП. Тĕвик-тĕвик текерлĕк, тӳсе çиме юрамасть; ӳснĕ-ӳсмен хĕрсене пусса илме юрамасть. Ib. † Пулнă-пулман урпана пусса вырас ан пулăр. Изамб. Т. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырăс мар. || Нашивать. Альш. «Тевет» — умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ ĕрет, тата шăрçа пуснă. Микушк. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. || Удерживать. N. Хыснашăн пусса юлакан укçа (объяснение косвенного налога). || Ставить. Чотай. † Ору айне покан пос, чавсу айне çытар хор; покан посан тийиса сохăр-вĕтрен ан полтăр. (Свад. п.). || Валять (сукно). Изамб. Т. Тĕртнĕ тăлана пусасçĕ. V. S. Çăмран пусса тунă япала. Сред. Юм. Тăла пôсать, чăх пôсать, ура пôсать. Ib. Пôсса çитет поль ĕнтĕ ко тăлана: кĕрессе те нăмай кĕнĕ, тачкаласса та тачкалнă. Пора перестать валять (толочь) сукно, ибо оно достаточно укоротилось и стало толстым. Баран. 162. Хĕрарăмсем... кошмасем пусаççĕ, палассем тĕртеççĕ. || Сидеть на чем, высиживать (о наседке). Тораево. Пĕр çын тĕрне çăмарти тупнă, тет те, ăна пусса ларать, тет. БАБ. Чăхă тавраш, хур-кăвакал тавраш пусма сивĕнсен, каллех пустăр, тесе, татах юман кăмпине тытăнаççĕ. ЧС. Сĕрен ачисем кĕнĕ çĕре, сакă çине кĕççесем, минтерсем сарса хураççĕ. Ăна, чăххи пусма лартăр тесе, сараççĕ. Бюрганский. Кăçал, тен, сан телейпе-и, чăхсем пит ырă пуса-пуса кăларчĕç. N. Пусма ларнă хур. Орау. Хăш-хăш кайăксем (шăнкăрч) пусма ларнă чухне, ами кайсан, ун вырăнне йăварра аçа ларать. Некоторые птицы насиживают гнезда попеременно (самец и самка). Якейк. Пирн виçĕ чăхă посса лараççĕ, темле пăрахтарас, шыва чикес поль. N. Чăх пусма ларнă. Орау. Хурсам пусма лара пуçларĕç (стали садиться), курнать. N. Курак ларать йăвара çăмартине пусса. || Настигать. ЧС. Вăрманта-мĕнте, çăмăр-мĕн пусас пулсан, йăвăç айне ан тăрăр. || Грабить. Пшкрт. Кĕлет ăшне хорак посса токса (подломали). || Крыть, топтать (о птицах). Орау., КС. Алтан чăхха пусать. Б. Олг. Атан чиппе (курицу) посать.
(-за-), шаг. N. Вăл этеммĕн кашни утăмне (в рукоп. пусамне) курса тăрат.
покрыть, зарости. Орау. Сĕлĕсене пиçен пусса ларнă кăçал. Кан. Вăл (пишущая машина) тусан çинче пуссах ларнă. || Сидеть на яйцах. N. Ах, астуман! Пĕрер хĕрлĕ çăмарта парса ярас тенĕччĕ, чăхăм пусса лара пуçларĕ, ан çиленĕр уншĕн. || Положить под ноги, садиться, наступив на что-либо; наступить и сесть. N. Мăрса урапи патĕнче старик тăрать. Вăл хăй шупăрне мăрса пусса ларас çĕре сарса хунă.
(арлукки) I. q. praeced. vox, то же, что арлаççи. См. арлӳкки. Изванк. Тĕклĕ тура тăмани арлуккинче чăх сыхланă чух, эсир ăна пуçне çавăрса ярăр, вăл антраса урăх çĕре кайтăр. Когда (особого рода) сова будет подкарауливать в мякиннице кур, вы вскружите ей голову, чтобы она потеряла соображение и улетела в другое место. (Из моленья покойникам во время обряда «çĕр тавраш»).
(армак-ц’армак, армак-ч’армак), varus, epitheton est earum, quae partes habent divergentes atque inconcinnas, растопыренный, раскоряченный, рассошистый, разделившийся на несколько неправильно расположенных сучьев. Сред. Юм. Кõсла õри пит армак-чармак та ниçта хõрса торттарса кайма та канçăр. У козел (на которых пилят) широко раздвинуты (раскорячены) стойки, поэтому их очень неудобно положить на что-либо (напр. на телегу) и увезти. Ib. Кирек мĕн япала õрисĕн хошши, хõт кõсланнах, пĕр-пĕринчен пит аякра пõлсан, армак-чармак õраллă, теççĕ. Выражением армак-чармак ораллă можно назвать какую-угодно вещь, напр. козлы, если их ноги расставлены очень широко. Сказки и пред. чув. 90. Армак-чармак (рассошистые) йывăçсем пуçĕсемпе суллаççĕ. || СПВВ. ФИ. Армак-чармак (тесе) хурса вырăнаçман япалана калаççĕ (т. е. так называют несуразную, неуклюжую вещь, которую трудно где-либо поместить). СПВВ. ТМ. Армак-чармак (несуразный) — пысăк япаласене, çуртсене (строения, дома) калаççĕ; пуринчен ытла армак-чармак куçлă (лупоглазый), теççĕ, вăл пысăк куçлă тени пулат.
(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.
(шӳреке) [ц’алы̆ш (шӳрэгэ) ырз’а], i. q. пĕрне. Тоскаево. Чалăш ырçана тырă яраççĕ; ăна ялан шӳреке тăваççĕ, мĕшĕн тесессĕн те вара тырă пĕр тĕле юхса анать; ырçа ăшне, вăл чалăшран, нимĕскер те тăрса юлмасть. В ковш сыплют хлеб; его всегда делают (книзу) заостренным, ибо тогда все зерно стекается в одно место, и в ковше, так как он косой, ничего не остается.
(тиб ораба, т’иб ураба, ти6 ураба), rota, quae in eodem axe collocata est, atque шыв орапи, interposito pariete, quo кăвас пури a reliquo aedificio dividitur. «Сухое колесо, находится на одном вале с водяным колесом, но за перегородкой, под мельничным поставом». Шевле. Якейк. Тип орапа шĕштĕрнеке пальцца сампа çавăрать. Сухое колесо вращает шестерню при помощи кулаков. П. И. Орлов. Тип урапа или шалти пысăк урапа валăн шал пуçĕнте кĕлетре пулать, вăл шалти шĕштĕрнеке çавăрать те, вара чул та çавăрнать. Сухое колесо, или внутреннее большое колесо прикреплено на конец вала, находящийся во внутренней части мельницы; оно вертит внутреннюю шестерню, и тогда вращается камень.
(jэ̆г’и), axis ferreus, ad perpendiculum directus, cui incumbit catillus. Якейк. Кот йĕки (тимĕр). Вăл чола йăтса тăрать, вăл чола хăпартать, антарать. Железное веретено (у ветрянки). Оно поддерживает (снизу) верхний камень, поднимает его и опускает.
или чавса куккăри, i. q. йĕке авмаки. (34а). П. И. Орлов. Йĕке куккăрине кĕрпе арманче анчах тăваççĕ, вăл ахаль лаша арманин тата урăх ахаль армансенче те пулмаçть.
(jэ̆н’эр), ferrum aut saxum, cui incumbit axis ferreus cylindri, qui fluminis impetu versatur. Железо или камень, на котором лежит осён вала водяной мельницы. Осён (вал пуç тимри) вăл йĕнер çинче выртать; йĕнерне чултан та чукунтан та тăваççĕ; йĕнер çытар çинче выртать (их два). Осён вала лежит на «седле»; «седло» делают из камня или из чугуна; «седло» лежит на «подушке».
(мыjэ̆), ea pars вaл, in qua infixum est сонат. Шейка вала (у ветрянки). Якейк. Вал мăйĕ çоната тытса тăракан çĕр. Шейка вала — то место его, где насажены крылья (махи).
funiculus, quo alligatur вулашка. П. И. Орлов. Пĕрне вулашкине (пĕрнине) хыçал енчен вулашка çаккипе çыхса хураççĕ, вара вăл пĕрнене перĕнсех тăрать (хыçалта курăнмаçть). (39а).
(каjккы̆), a v. Russ. гайка; ita vocam sumrnam partem fusi, qui йĕке appellatur. Якейк. Йĕкейĕн чăн çӳлти вĕçне кайккă теççĕ. Вăл шĕштĕрнекпе хĕрес кашти хошшинче. Арман авăрнă чох кайккă тохса кайсан, арман тăрри утăнса каять. Самый верхний конец веретена называется кайккă. Он — между шестернею и хĕрес кашти. Если в то время, когда мельница мелет, кайккă выскочит, то шатёр слетит.
orbes lignei, quasi rotae, additae tecto, quo facilius, quoties opus sit, circumagi possit. Якейк. Кăстăрмач вăл арман тăрри çавăрать, ăна айăккала каясран тытса тăрать. Катки вращают (т. е. помогают вращать) верх мельницы и не дают ему сваливаться на бок. Мочеи. «Кăстăрмач» — приспособление для ворочания крыльев; их 6 штук.
(кы̆ды̆мас’), orbiculus trochleae, шкив. А. Турх. Шăлтăрма ăшĕнчи кăтăрмаç: Вăл, пĕр енне çĕклесен, анать, тепĕр енне çĕклесен, ăлăхать; пĕр май пăрсан, кантри хивреленет те, улăхать те, тырă юхма чаранать. Шкив в блоке. Если поднять одну сторону, спускается; если другую — поднимается; если все крутить, то веревка скручивается, поднимается, и хлеб перестает сыпаться. См. также чашăк.
(к’э̆бэр), pons ligneus, qui factus est in вершник. Мост. Якейк. Кĕпер пĕве пуçĕнче полать. Мост бывает на плотине. || Rota кĕрпе арманĕ magna, oblique collocata, quae a calcante iumento (equo) versatur. Eius axis (вaл) quoque cadem ratione collocatur. К.-Кушки. || Кĕпер — доски, настланные на наливное колесо, т. е. которыми обшита его кривая поверхность. Ст. Чек.
foramen machinae ventilatoriae, per quod tuniculae granorum una cum кĕрпе сăмси (v. hanc v.) effunduntur. П. И. Орлов. Ку шатăкран алан (44) кĕрпе сăмси шăтăкĕнчен аннă кĕрпе сăмси, хывăх, сĕлĕ пĕрчисем чăн малти çил çул çине (66) анаççĕ. Кĕрпе сăмсисем çилпе пырне (?) çитсен, йăвăрпа малалла кайимасăр, вулак (67) тăрăх тăваттăмĕш кĕрпе ларне анаççĕ, кĕрпе хывăхĕ çăмăлли виттĕрех çил чӳречинчен (в) вĕçсе тухса каять, йăвăртараххи вулакпа (70) ешчĕк пуçне юхса анать. Тăваттăмĕш кĕрпе ларне (74) аннă кĕрпе сăмсисене кĕрне авăрса пĕтесрехпе, тепĕр хут пĕрнене ярса авăртса авăстараççĕ, вара вăл унта тепĕр хут авăрса, тасалса, кĕрпе пулса тухать.
(пустав), v. Russ. (постав) 1. I. q. чул путавĕ. 2. I. q. йĕке пăрăçĕ? Тускел. Пустав икĕ тĕрлĕ пулăть; пĕрне чул пуставĕ теççĕ. Вăл пĕр вĕçĕпе хирлӳ пăркăç çинче ларать, тепĕр вĕçĕпе хăлхасăр пăпăс çинче ларать. Чул пуставĕ çинче йĕке тĕпĕ ларать. Пустав бывает двух родов; один из них называется чул пуставĕ. Одним концом он держится на вертушке (чит. брусе) барана, а другим — на глухом брусе. На чул пуставĕ находится йĕкĕ тĕпе.
(с’ӳл’ди п̚ы̆ры̆с, с’ӳл’д’и п̚ы̃ры̃с). 1. Tignum quoddam, quod, cum molas incidi opus est, hue illuc mover! potest. А. Турх. Çӳлти пăрăс — чула тăхнă чух шутарса çӳрекенни (К). «Верхний брус» — тот, который передвигается при ковке камня. 2. Trabes transversa, qua palorum (пелнока) сарita superiora retinentur. Якейк. Çӳлти пăрăс вăл кĕпер умăнче, вĕçĕсем холхасенчен тытăнса тăраççĕ; çак пăрăс пелнокасене çӳл вĕçĕнчен тытса тăрать. Пелнокасене аял вĕçĕнчен тытса тăракан пăрăса красный пăрăс теççĕ. «Верхиий брус» — перед мостом; концы его укреплены в холха; этот брус поддерживает с верхнего конца белоноги. Тот брус, который поддерживает белоноги с нижнего конца, зовут красным брусом.
(пŏргŏс’), i. q. хӳре параппанĕ. Шевле. «Пăркăç» имеет такое же устройство [как и хăвăл], но только он помещается на самом хвосте. Один конец веревки пăркăç тоже привязан к столбу. Короче говоря, веревка хвоста, снабженного пăркăç, при поворачивании наматывается на находящийся на хвосте пăркăç, а веревка хвоста, поворачиваемого при помощи дупла, наматывается на надетое на столб дупло». V. хăвăл. || I. q. alias праппан, lignum versatile teres in extremo gubernaculo (xӳpe) ad perpendiculum collocatum, quo tecti circumactio expeditur. Шпиль. Шевле. Пăркăç та çавăн пекех, анчах вăл йопа çинче мар, хӳре çинчех. Пăркăçĕнне те вĕренне пĕр вĕçне йопаран кăкарнă. Кĕскерех каласан, пăркăçлă хӳрен вĕренĕ хӳрене пăрнă чох, хӳре çинчи пăркăç çине авранать, хăвăлпа çавăрнакан хӳрен вĕренĕ — йопа çинчи хăвăл çине авранать. Так же [как хăвăл, устроен] и шпиль, только он не на столбе, а прямо на руле. Веревка шпиля тоже привязана одним концом к столбу. Короче говоря, веревка руля, снабженного шпилем (еine Spille), навивается при повертывании руля на имеющийся на нем шпиль, а веревка руля, вращаемого при помощи дупла, навивается на надетое на столб дупло.
(чит. пы̃р ч̚’армаλиы), sublicae tignis transversariis inter se coniunctae, quae contra glaciei impetum supra molem defiguntur. Ледорез. Якейк. Пăр чармалли вăл пĕве пуçĕнчен виç-тăват чалăш айăкрах пĕвере полать. Ледорез находится в пруду, саженях в З или 4 от плотины (состоит из свай, на которых поперек пруда положены бревна).
(lege: самастафка), v. Russ. ferrum transversum satis longum, a medio incurvatum, quod ita inclusum est in catillo, ut media sui parte fuso ferreo (йĕке) incumbens catillum suspensum teneat neque in versando atteri patiatur. Самоставка. Ст. Чек. Самаставкка чула чут çĕклесе тăрат, вăл чула çийĕнме памас. Самоставка слегка поддерживает жернов на весу и не дает ему стираться. Ib. Самоставка çиелти чул çумĕнче.
fenestellae venti, h. e. foramina Ilia, per quae frumenti purgamenta aeris flatu eiiciuntur. П. И. Орлов. Çил чӳречи (6З) çулĕ пекех виççĕ пулать. Ib. Çил чӳречи (77) виççĕ: пĕринчен кĕрпе хывăх тухать, тата иккĕшĕнчен (б — а) тусан-пăсан, кĕрпе пăрах вĕçсе тухать, хывăх ала виттĕр тухать пулсан, вăл та вĕçсе тухать.
foramina tympani (параппан), per quae intrat aer. П. И. Орлов. Çил шăтăкĕнчен (55в) сывлăш параппан ăшне кĕрет те, поршсем (çунаттисем) çавăрннипе вăл сывлăш çил пулса, çил алăкĕнчен кĕрсе, çил çулĕпе чӳречинчен тухса каять.
шалти пысăк урапа, rota K interior, quae versat tympanum interiorem, quod шĕштĕрнек app. П. И. Орлов. Тип урапа или шалти пысăк урапа валăн шал пуçĕнче кĕлетре пулать; вăл шалти шĕштĕрнеке çавăрать те, вара чул та çавăрнать. См. урапа.
(т’ӧ̆бэк’, тэ̆бэк), ferrum planum oblongum, forma quadrata, quod in foramen catilli transverse inclusum est; in eius foramina furcae ferreae (yxват) fusique (йĕке) capita inseruntur. Tale quiddam Roman! veteres subscudem ferream vocitasse videntur (v. Vitr. X, 5). Параплица, порхлица. Чула çавăракан йĕке тăрринче тĕпек; тĕпексĕр чул тăмасть. На верхнем конце веретена, вращающего камень, есть порхлица; без порхлицы камень держаться не может. Тоскаево. Тĕпек мĕн пурĕ виççĕ пулать: çиелти тĕпек, в(ă)та çĕрти тĕпек, аялти тĕпек. Çиелти тĕпеке йĕке тыткине тыттарса хураççĕ, вăл çиелти чул çинче выртать, вăта çĕрти тĕпек аялти чул çинче выртать; аялти тĕпек чул йĕки çумĕнче тытăнса тăрать. Порхлиц всего бывает три: верхняя, средняя и нижняя. Верхнюю порхлицу вставляют ухватив ее ухватом; она лежит на верхнем камне. Средняя порхлица лежит на нижнем камне, а нижняя держится на веретене. (Все это сомнительно; о трех параплицах я не слыхал: их бывает не более двух; см. шапа). Якейк. Тĕпек, ăна тимĕртен тунă, вăл чолă çавăрать. Пораплица сделана из железа, она вертит камень. Асан. «Тĕпек — большов железо в жернове, на которое упирается ухват» (у ветрянки). П. И. Орлов. Чул тĕпек чул йĕки тăрăнче тăрать. Порхлица находится на веретене (К5). А. Турх. Тĕпек — чула çавăраканни. Йĕке тăрринче тĕпек. Тĕпексĕр чул тăмас.
meta, нижний жернов. Тоскаево. Аялти чул пăрмаях пĕр вырăнта; вăл нихçан та çаврăвмасть. П. И. Орлов (37).
cunei, quibus molae librandae causa utuntur «клинья для выравнивания камня». (З5a ?). П. И. Орлов. Чул савăлĕсем чула пĕр пек тума кирлĕ, вăсем чулпа чул кашти хушшинче хĕсĕнсе тăраççĕ; вăл мĕн пурĕ тăваттă, чулăн пĕр хĕрне çĕклес пулсан, çав тĕлти савăла çапса чула хăпартаççĕ.
sive арман хӳри, gubernaculi genus, trabes longiores ab ima parte inter se connexae, tres numero, quibus circumagitur арман тăрри. Хвост мельницы. Шевле. То же слово в Асан. Якейк. Арман хӳри виçĕ каштаран тунă, вăл арман тăррине çаврать. Хвост мельницы устроен из трех лесин, он поворачивает арман тăрри. Тоскаево. Арман хӳрине виçĕ каштаран тăваççĕ. Варринчи каштине «чăн хӳре» теççĕ, вăл «хӳре пăрăсне» лексе тăрать. Чăн хӳренĕн аяккинчи пĕренисене «хӳренĕн тевĕшсем» теççĕ. Тевĕшшем çӳлте тевĕш хăлхисене çыпçăнса тăраççĕ, аялта «чăн хӳрепе» виççĕш пĕрле çыпçăнса тăраççĕ. Хвост мельницы делается из трех лесин; среднюю из них называют «настоящим хвостом», — она укреплена в хӳре пăрăсĕ, — а две боковых — «тяжами». «Тяжи» прикреплены в керху к «тевĕш хăлхисем», а внизу соединены с «чăн хӳре». Сред. Юм. Арман хӳри. Арман тăррине çавăрма тунă виç каштана (scr: патака) калаççĕ. Хвост мельницы. Так называют три лесины, устроенные для поворачивания армани тăрри. || Sunt qui hoc vocabulo mediam tantum trabem appell ant. Главный стержень хвоста. На чертеже Ст. Чек. боковые брусья арман хӳри прикреплены к концам «красного бруса».
circumactio gubernaculi, вращение руля. Якейк. Хӳре пуçĕнчен канатăн пĕр вĕçне çыхаççĕ; тепĕр вĕçне йопа патне исе кайса, ăна онкă пак туса хуçлатса, çав онка ăричак чиксе, йопа тавра çавраççĕ, вара хӳре çавăрнă майĕпе йопа патнелле пырать. Вăл йопа патне çавăрса çитерсен, каната, тепĕр йопа патне илеççĕ. К концу хвоста привязывают один конец каната, а другой отнесут к столбу, сделают из него петлю, вставят в нее рычаг и наматывают на столб; тогда, по мере наматывания, хвост приближается к столбу. Когда хвост дойдет до этого столба, канат переносят к другому столбу.
(хы̆вы̆л), i. q. ворот хăвăлĕ. Шевле. Йопа çине тăхăнтарнă хăвăл йăвăç. Арман тăррине çавăрмалла чох çак хăвăла çавăрса хӳрене кăкарнă каната хăвăл çине аврантарса кĕскетеççĕ или вăрăмлатаççĕ. Пăркăç та çавăн пекех, анчах вăл йопа çинче мар, хӳре çинчех. Пăркăçĕнне те вĕренне пĕр вĕçне йопаран кăкарнă. Кĕскерех каласан, пăркăçлă хӳрен вĕренĕ хӳрене пăрнă чух, хӳре çинчи пăркăç çине авранать, хăвăлпа çавăрнакан хӳрен вĕренĕ — йопа çинчи хăвăл çине авранать. Дупло — дуплистое дерево, надетое на столб. Когда надо повернуть шатер, то, поворачивая дупло и таким образом наматывая на него канат, привязанный к хвосту мельницы, укорачивают канат или (разматывая) удлиняют его. (Перевод конца этого текста см. в пăркăç).
(шы̆лды̆рма), trochlea annexa infundibulo (пĕрне), per cuius orbiculum traiicitur funiculus, qui alveolum (алтăркаç) cum сып яраканни connectit. Блок (прибитый к ковшу; через него проведена тонкая веревочка от «алтăркаç» к сып яраканни. Шевле. Тоскаево. Шăлтăрма пăрмай чалăш ырçа çумĕнче пулать; çак шăлтăрма витĕр пăяв яраççĕ. Пăявăн пĕр вĕçĕ ырçа таканине çыпăççа тăрать, тепĕр вĕçĕ шăлтăрманăн пăркăçне лекет. Ырçа таканине ăлăхтармалла-антармалла пулсассăн, шăлтăрманăн пăркăçне пăраяс пулать. Блок всегда бывает я ковше. Через блок пропущена веревка, один конец которой прикреплен к корытцу, а другой задевает за шăлтăрма пăркăçĕ. Чтобы приподнять или опустичь корытце, стоит только повернуть шăлтăрма пăркăçĕ. А. Турх. Такана çĕклекеннине шăлтăрма теççĕ; ăна пăраççĕ те, çĕклет вара вăл. Прибор для поднятия корытца называется блоком; его поворачивают, и он подымает (К).
cannabiscirculoligneo ita irrtoluta, ut molae speciem repraesentet, посконь, толсто навитая на обруч от кадки и образующая на вид что-то в роде жёрнова. СТИК. Арман. Сӳсе стайкка кăшĕл йĕри-тавра çурăмăн-çурăмăн явкаласа хураççĕ те, вăл вара арман чул пек хулăн пулса каят; çавна арман теççĕ. То же и в Череп. Ib. Пĕр арман сӳс, ик арман сӳс. || Limbus (yкa) in circulum convolutus. Кив-Ял. † Пирĕн арман ука çук, кĕпе умне пусас çук. (Вăйă юрри).
(арбалы̆х), palearium, мякинница. СТИК. Арпалăха çатантан авса тăваççĕ, тăррине аслăк пекех улăмпа витеççĕ. Арпалăх варрине (иногда) пĕр юпа лартаççĕ, вăл юпа арпалăх тăррине тытса тăрат. Вăл юпа туратлă-туратлă пулат, çав туратсем çине çаппăççисем, кĕреплесем çакаççĕ. Тăват кĕтессинче тăват юпа, вăсем çатана тĕреклесе тăраççĕ. Арпалăхăн аслăк айĕ пулат, унта çунасем-мĕнсем, суха-пуçсем хураççĕ. Арпалăха авăн çапсан юлнă тăккаланччка хураççĕ; унта арпа, пуçах пулат. Мякинница делается из плетня, а крышу ее кроют так же, как крышу сарая, — соломою. Посредине мякинницы ставится суковатый столб который поддерживает крышу здания; на его сучья вешают цепь и грабли. По четырем углам мякинницы поставлено четыре столба, которые скрепляют ее плетеные стены. Крыша здания продолжается в виде навеса, под который ставят сани, сохи и т. п. вещи. В мяканницу складывают сор, оставшийся после молотьбы; там лежит мякина и (остатки) колосьев. Ч. П. Арпалăхри тăмана арпа чава (ц’ава) ларать çке; ах йыснаçăм, йыснаçăм, куçне чава ларать-çке. Сова, забравшаяся в мякинницу сидит там и все копается в мякине; наш (милый) зятек копается в своих (больных) глазах (т. е. ковыряет их и хочет спать), Цив. † Тĕвик-тĕвик тăмана арпалăхра чăх сыхлать! По-своему кричащая сова подкарауливает в мякиннице кур.
(арбаштар), permiscere, confundere; перемешать; aliquem alium esse, смешать, приводить в беспорядок. СТИК. Ан арнаштарcа яр-ха! Смотри, не перемешай (вещи). Ст. Чек. Пирĕн кăранташсене чистă арпаштарнă. Наши карандаши кто-то перемешал. Ib. Эп сана урăх çынпа арпаштартăм. Я смешал тебя с другим человеком, т. е. принял за другого человека. КС. Хур-кайăк ушкăнне хурчка арпаштарса ячĕ. Ястреб привел в беспорядок стаю диких гусей. Сир. Мs. 120. Вăл шыва чарать те, пĕтĕм çĕр типет, ăна уçса ярать те, шыв пĕтĕм çĕре арпаштарать (ubi in libro, typis descripto, «урăхлантарать» Iеgimus). Ст. Чек. Хамăр чей куркисене çынсеннипе ан арпаштар. Уйрăм хур, арпаштарăн. Не перемешай наших стаканов с чужими. Положи отдельно, перемешаешь. Ib. Хама тухнă утă купине-арпаштарас мар. Как бы не смешать мою копну сена с чужими. Сир. 261. Вара çав Вооз хурăнташĕ каланă: эпĕ ăна илейместĕп, хама тивĕçлине арпаштарас мар (пусть мое будет отдельно) тенĕ. || Permiscere (chartas lusorias), перетасовать. К.-Кушки. Карттă арпаштарас, смешать (или тасовать) карты.
(арслан) , i. q. Арăслан, nom. pr. viri pag. agrique ab eo possessi, личн. яз. имя мужч., а также и назв. поля, которым он владел. Н. Тиньг. Арслан — уй ячĕ, ялтан çухрăм çурăра. Арслан тесе, вăл уя Арслан ятлă çын тытса пурăннăран каланă. Арслан — назв. поля, находящегося в полуторе версте от деревни (Новой Тиньгешевой, Шуматов. в. Ядр. у.) и получившего это название от имени некоего Арслана, который когда-то владел им. То же имя в Ст. Чек.
(аза ил’), reminisci, вспоминать. Ала З. Патша çавăн чухне хĕр çуралнă каç ӳкнĕ хучĕ çинчен аса илнĕ, тет. Тут царь вспомнил о письме, упавшем в тот вечер, когда у него родилась дочь. Череп. Кăсйисене хыпаларĕ-хыпаларĕ, тет те, çак улăма тивертсе ямаллине аса илчĕ, тет. Ст. Чек. Каят пуль хăй асне килнĕ çĕре. Орау. † Килтен инче пурăнса, аса илсе хурланса, çырать кăна çаплалла. Живя далеко от дома и вспоминая с тоскою о родине, пишет эти слова. Ст. Чек. Вăл мана асне те илмерĕ пулĕ, мана чĕнмерĕ хăнана. Он, вероятнр, забыл (как бы намеренно) меня, совсем не позвал меня в гости. Т. М. Матв. Аса илчĕ — ака кӳлчĕ. Вспомнил — запряг плуг. (Послов.).
(аза к̚ил’, аза к̚ил’), venire in mentem, приходить на память. БАБ. Хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. Что раньше придет на память, то и делают. Н. Изамб. † Ах, тăванам, пĕр чунăмçăм! асăнмăр-ши асăра килмен чух. Ах, мой родимый, ах моя душа! не вспомнишь-ли ты ненароком обо мне? Якейк. Тем чоль шохăшласан та, онăн ячĕ аса килмеçт. Сколько ни думал, а все его имя не приходит мне на ум. Ирч-к. Аса килмест. Не приходит на память, не вспоминается. Орау. Çавăнтах эпĕ вăл çынна таçта курни аса килсе карĕ. Вдруг («тут же») мне вспомнилось, что я где-то видел этого человека.
(к̚ӳр), in memoriam redigere, напоминать. Ст. Чек. Вăл килти ĕçсене ун асне кӳчĕ те, вăл йĕрсе ячĕ. Он напомнил ему о домашнем, и тот заплакал.
(азы̆нмалы̆х), monumenti causa, на память. Ала 13°. Вăл мана çавă япаласене: асăнмалăх, тесе пачĕ. Он подарил мне эти вещи на память. Ib. 19. Акă сана асăнмалăх пĕр тутăр парам, тенĕ. Он сказал: «Вот я подарю тебе на память платок». КС. Юлташ мана асăнмалăх лайăх кĕнеке парса хăварчĕ. Товарищ оставил мне на память хорошую книгу. Ст. Чек. Ку япала манăн асăнмалăх. Это у меня souvenir. || Per translationem. Переносно. Ч.С. Тепĕр вăрçаканнин ерттелĕ сахал пулсан, ăна тепĕр сĕренччен асăнмалăхах хĕнеççĕ вара. Если у иного из дерущихся товарищей (защитников) мало, то его так изобьют, что он не забудет этих побоев до следующего «cĕрен». || Quod memoriae sive monumenti causa datum acceptumve est. Также предмет, данный, подаренный, оставленный на память. Сказки. Атте асăнмалăхне те пĕтерсе килтĕм. Я лишился и того, что оставалось мне на память от отца.
(азы̆нза), de industria, нарочито, нарочно. СТИК. Çак туттăра сан валли асăнса илтĕм. Я купил этот платок нарочно для тебя. (То же и в Сред. Юм.). Ib. Пĕрре асăнса кĕлле карăм, юри çак çылăха каçарттарашшăнах. Я нарочно сходил однажды в церковь, лишь только для того, чтобы мне простился этот грех. Ib. Пĕрре асăнса кил-ха хăнана, ахаль-кăна кĕркелесе тухни хăнана килни-им вăл! Ты как-нибудь приезжай к нам в гости нарочно (нарочито, напр. с ночевкой и пр.), а это что, заехал на какую-нибудь минуту и опять уехал! Разве этак в гости ездят? Конст. Чăв. Ăçта кайма асăнса тухрăн, çавăнтах кай. Ступай туда, куда ты намеревался итти, уходя из дома. Сред. Юм. Асăнсах тохрăм. Я так и из дома поехал с тем намерением, чтобы заехать туда. Шаймурз. † Çыру ярса, çыру çитмесен, ху асăнса пырса кур. Если мое письмо не дойдет, то нарочно приезжай повидаться сам.
(азы̆рhа), animadvertere, замечать, подмечать, следить за чем-нибудь, Т. VII. Вăл, çапла картасем урлă каççа пынă чухне, асăрхамасăр (нечаянно), пĕр турат çине çакланчĕ, тет те, кĕпине çурче-пăрахрĕ, тет. Сир. 102. Эсĕ манăн чурана Iова асăрхарăн-и? Синерь. Мĕн тăвас ĕнтĕ тата! Асăрхамасăр çаппăр пуль, те, вилсе карĕ пуль. Что же поделаешь! Вероятно, она по неосторожности («не замечая») ударила ее (equum, лошадь), и та околела. Орау. Шыв-шура асăрхаса кил. Во время пути (сюда) остерегайся при переезде через реки (в половодье). Якейк. Йăван çоккине каçпа тин асăрхарăмăр. Отсутствие Ивана мы заметили лишь вечером. || Observare, animo sequi alqd; memoria comprehended, memoriae tradere, внимательно следить, запоминать. А. Турх. || Curare, custodire, заботливо присматривать за кем или за чем-либо. N. Эп кайса килеччен, пахчана асăрха-ха эс. Ты присмотри-ка за огородом, пока я ворочусь.
(асра- п̚ил’дэ т̚э с̚’ук), i. q. асра çук. Расск. 20. Кĕçĕн шăллăра та илсе килĕр ман патма, теесси (= тиесси) асра-пилте те çук пирĕн. Мы и не думали, что он скажет: «Привезите мне вашего младшего брата». СПВВ. ПВ. Асра пилте çук (невдомек). Череп. Вăл ĕçе тăвасси манăн асра-пилте те çук. Мне и невдомек, что надо сделать то дело.
(астугала), verb, frequent, a praec. v. deriva-tum, учащ. ф. от асту, помнить кое-что; время от времени наблюдать; кое-как присматривать; время от времени оказывать поддержку; помогать так или сяк, то тем, то другим (ед. ч.). Ст. Чек. Эп авалхи юрăсене, хăшне-хăшне, халĕ те астукалап. Я до сих пор помню некоторые из старинных песен. Ib. Вăл халлапа пĕтĕмпех пĕлейместĕп, тĕлĕ-тĕлĕпе çапах та астукалап. Я всей этой сказки не помню, но кое-какие отрывки из нее остались у меня в памяти. Ib. Мĕн тума хур чĕппине хурчăкана тыттарса ятăн? Астуса тăмарăн пулĕ. — Астукаларăм, те! Почему ты дал ястребу унести гусенка? Ты, вероятно, не караулил. Лучше уж скажи, что ты плохо караулил! Ib. Эпĕ çамрăк чухнехисене хăшне-хăшне астукалатăп вĕт. Я ведь помню кое-что из того, что было в молодости. Ib. Эс ăна час-час астукала. Ты за ним почаще присматривай (с целью охраны или наблюдения). Орау. Ачана астукала-ха, ан ӳктĕр: эпĕ ăна сак çине лартса хăвартăм. Ты посмотри за ребенком, чтобы он не упал: я его посадила на нары. Ib. Тырра астукала-ха, чăхсем чавса, салатса ан пĕтерччĕр. Ты посмотри, чтобы куры не расшвыряли жита. Изамб. Т. 52. Çапла вара пĕр-пĕрне астукаласа, пулăшкаласа, аран хĕвел анна вăхăтра Пыр-Шывне çитрĕмĕр. Таким образом мы, время от времени помогая друг другу и присматривая друг за другом, еле-еле доехали на закате до д. Шумовки (Симб. у.). Якейк. Мари, эс ман хĕрсене те астукаласа лар, эп сана ыран чăкăт исе килсе парăп. Марья, ты и за моими дочками присматривай, я тебе (за это) завтра принесу сырца.
(астумазы̆р), нечаянно, невзначай. ЧП. Астумасăр каларăм. Я сказал это нечаянно, необдуманно. Ст. Чек. Эп вăл чӳречене астумасăр çĕмĕртĕм. Я разбил упомянутое окно нечаянно. Череп. Ăна каламалла марччĕ, астумасăр каласа ятăм. Этого не надо было говорить, но я проговорился. V. Ăраç.
запомнить, упомнить. Н. Шинкусы. Вăл тата нумай каларĕ те, эпĕ анчах пурне те астуса пĕтерейместĕп. Хотя он еще много говорил, но только я не все запомнил.
(асты̆васса), mea (tua, nostra) memoria, на (моей, твоей, его и пр.) памяти. Якейк. Эп астăвасса Карантăк варăнче çын çĕтсе каймалаччĕ; халь, шырасан та, пĕр йăвăç тымарри топас çок. На моей памяти в Карандыке (назв. оврага). мог заблудиться человек, а теперь, как ни ищи, не сыщешь ни одного корня. Ст. Чек. Эп (эпĕр) астăвасса вăл ĕç пулмарĕ. На моей (нашей) памяти этого не было. N. Эс (эсĕр, вăл, вĕсем) астăвасса кунта вăрман пурччĕ? Был ли здесь на твоей (вашей, его, их) памяти лес? Ч. С. Пирĕн ялта эпĕ астăвассах Пут ятлă çын кушил çĕклет. С тех пор, как я помню, в нашей деревне носит кошель человек по имени Пул. [Также говорят: эп астăвассăма (или: эпĕ астăвассăмра), эс астăвасса, вăл астăвасса, эпир астăвассăмăра]. СТИК. Эп астăвассăмах ватă та, ĕнтĕ эпир те ватăлса килетпĕр. (Он должен быть очень старым, так как) с тех самых пор, когда начинаются мои воспоминания, я знаю его уже стариком; да и сами мы уже становимся стариками. БАБ. Пирĕн ялта ĕлĕк эпĕ астăвассăмра, пĕр тукатмăш каррк пурăнатьчĕ. Прежде, на моей памяти, в нашей деревне жила одна старуха-колдунья.
(ас), dissolute, libidinose, intemperate vivere coepisse; turpiter se gerere; lascivire, развратиться; безобразничать; вести распутную жизнь; шалить. Ст. Чек. Асат ухмаха ернĕ çын: юрлат, ташлат, кăшкăрат, туха-туха тарат. Сошедший с ума безобразничает: поет, пляшет, орет, выбегает (из дома). Кратк. расск. 8. Ак Содомпа Гоморра хули çыннисем пит асрĕç, темĕн тĕрле çылăха кĕчĕç. Смотрите, как жители городов Содома и Гоморры развратились и как они погрязли в грехах. Посл. 18, 4. Вĕсем çав ĕçре эсир хăйсемпе пĕрле асса çӳременрен сиртен тĕлĕнеççĕ те, çавăнпа сире хурлаççĕ те. Ст. Чек. Асаççĕ ку хĕрсем. Эти девки распутничают. Ib. Каччăсемпе аса-аса (или: алхаса-алхаса), ку хĕр пĕтĕленчĕ (забеременела). Ib. Хĕре, хĕр-арăма алхастаракан курăн парсан, вăл асат (у нее является возбуждение). Ст. Чек. Пуçĕнче асас шухăшпа (с развратными мыслями). Требн. 5029. Аскăн (лучше: аскăнлантаракан) юрăсем юрласа, ташласа, асса çӳреместĕн-и? (= не развратничаешь ли?) || Ст. Чек. Шуйттансем асаççĕ пулĕ ĕнтĕ кĕçĕр. Должно быть, сегодня вечером черти разозорничались. (Так говорят во время бури или бурана). БАБ. Вăл (пăсташ) тасатма пуçланă каçхине: чăхсам ларнă çĕре кайăр-ха, вĕçем кăтăклама чарăннă-и (scr. чарăнни)? Чарăнман пулсан, ĕçе тапратмăпăр, терĕ. Вăлсем кăтăклама шуйттансем асма чарăнмасăр (lege: тухмасăр) пăрахмаççĕ, терĕ. Атте чăхсана итлесе килчĕ те: кăтăклама пăрахнă, терĕ. — Апла пулсан, шуйттансем ачи-пăчипех асма тухнă пулĕ, акă эпĕ вĕсене час хам патма пухатăп, терĕ. В тот вечер, когда он начал очищать (дом от порчи), он сказал: «Ступайте ка туда, где (у вас) спдят куры, и послушайте: перестали они кудахтать или нет? Если нет, то мы подождем приниматься за работу. При этом он прибавил, что куры перестают кудахтать лишь тогда, когда черти выйдут безобразничать. Отец сходил, послушал кур и сказал, что они уже не кудахчут. Если это так, ответил тот, то, значит, черти уже вышли безобразничать вместе с детьми (точнее: не исключая и детей). Вот я сейчас соберу их к себе». Ст. Чек. Авă ĕнтĕ вăл аса пуçларĕ. Вон он уж начал озорничать. || Ч. С. Ачам, унта выртма кайсан, ан ас; унта асма юрамас, часах лăп-лап çакăнат. Если ты, дитя мое, поедешь туда на ночевое (ночное), то не шали; там шалить нельзя (т. к. там священное место), а то как раз пристанет болезнь. || Vexari, agitari, exagitari, быть обуреваему похотями или страстями. Канон. 42. Манăн ӳтĕм усаллăхпа асать, хаяр çулăмĕпе хĕрет; мана тӳрлет. || Latius serpere, latius saevire (de ulcere dicitur alioye eiusmodi malo), распространяться дальше (о наружной болезни). Тюрлем. Асса (= арасланса, сарăлса) карĕ, пӳр тортать, е ратать (= ыратать); час шăтать-и? тет. (Чирей) стал больше; собирается гной; болит. Может быть, скоро прорвется. Альш. Асса кайрĕ (чир). Сильно развилась (напр. болезнь. Ст. Чек. Кĕсен-çăпан асса каят, асат. Наружные болезни могут усилиться. || Etiam de incendiis dicitur, quae saepius prorumpere coeperunt. Также об участившихся пожарах. Альш. Ытла асат-ха вут; çĕне вут кăлармалла пулаттăр. Этот огонь что-то уж очень расшалился; пожалуй, надо добыть нового огня (посредством трения кусков дерева). || De procalla. О ветре. Зап. ВНО. Çил асрĕ. Vеntus saevire соepit. Разбушевался ветер. || In Venerem lascivire, coeundi cupiditate exerceri (de bestiis dic). О течке животных. СТИК. Ст. Чек. Йăтăсем кĕр енне асаççĕ. У собак бывает к осени течка. || Furere, insanire, бесноваться. Ст. Чек. Каçалапа эрек ĕçнĕ те, çĕр-хута асса çӳрерĕ. К вечеру напился, и пробесновался всю ночь.
(азы̆х), intemperate, flagitiose vivere, безобразничать. Букв. Этем тени ан асăхтăр вăл. Человек не должен жить безобразно.
(аскы̆нлан), libidinari, libidinose vivere, in stupra prorumpere, распутничать; сойти съума (Турх.). Аоин. 1904, 99. Унта хăйĕн пурлăхне аскăнланса пурăнса салатса пĕтернĕ. Там он расточил свое имение, живя блудно. Требн. 484. Праçникре ӳсĕрĕлсе, юрласа, ташласа, аскăнланса çӳремерĕн-и? N. Нимуй арăмĕ аскăнланса çӳрет; вăл аскăнланса çынпа ерсе кайнă. Жена глухонемого распутничает; она связалась и уехала с чужим человеком. С. Айб. Эсир улпута апат çиме пĕрре анчах чĕнĕр; иккĕ-виççĕ чĕнсен, вăл аскăнланать. Вы барина зовите кушать только раз; если два-три раза позовете, он избалуется. Нюш-к. Аскăнланса кайнă — ухмаха ернĕ, сошел с ума.
(астар), fallere, decipere, in errorem inducere, обманывать (заставить поверить тому, чего нет, или застав. совершить что-либо неблагоразумное, необдуманное). Якейк. Эс мана: кĕнеке пор, тесе, астарса исе килтĕн, хăвăн кĕнекӳ çок. Ты обманул меня, сказав, что здесь есть книга, и приведши меня сюда: у тебя нет книги. Собр. 72. Çынна ырă тăваччен çыран хĕрнелле астарса пыр та, çыран хĕрне çитсессĕн, тĕк-яр, теççĕ. Чем делать человеку добро, лучше уведи его на обрыв и, когда дойдешь до края обрыва, столкни его вниз. (Послов.). Ала. 16°. Тавай эпир ăна луткă çине астарса кӳртер. Давай заманим её в лодку (обманом). Яргуньк. Хусан каччи сар каччă ӳпне (scr. упмс) выртса астарать. (Мăйăр хуппи). || Pellicere, corrumpere, соблазнять. Собр. 383°. Ах, сукка Алюна! — пирĕн ачая астарса, астарса та чуптарса, хăйĕн йĕринех пустарса. Ах, курва Олёна (Алёна)! — соблазнила нашего парня, заставила следовать за собою (т. е., будучи распутной, сделала его таким же). Шибач. † Илмесен те, астарар, ора-вурăнне постарар (соблазним и заставим следовать за собою). Якейк. † Çакă ялăн хĕрĕсем, шталла астарнă, онталла. Девушек этой деревни очень легко соблазнить (или: прельстить, увлечь). Ст. Шаймурз. † Сыссах хурам пуçĕ çине, ман кăмăла астарчĕ. Соблазнила она меня — чтобы черти ее подрали! N. † Çакă куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре çамрăках кăмăлăма астартăм. [Сюда толкование: Ст. Чек. Ман кăмăла астарчĕ = ăса вылятма тытăнчĕ; хĕр-арăм (кут) шухăшĕ кĕчĕ, ĕç таврашне пырас килми пуçларĕ]. Ib. Çак куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре, çамрăк кăмăлăма астартăм (= ăсăм вылья пуçларĕ: ĕç еннеле пăхас килми пулчĕ, хĕр-арăм çинчен яланах шухăшла пуçларăм)]. Ухаживая за этой бойкой (и нехорошего поведения) девушкой, я настроился блудно. Торган. Ун чухне вĕсем хăйсем сассипа ваттине те, яшшине те астараççĕ. Своим голосом они настраивают блудно в старых и молодых. Посл. 85,9. Анчах, хăйсене тытма пултараймасан, анти мăшăрланччăр; мĕшĕн тесен шухăша астарнинчен мăшăрланни аван. Череп. Леш кас хĕрĕсене пĕтĕмпе астарчĕ = 1) настроил блудно, 2) довел до блуда, З) кирлĕ-кирлĕ мара калаçакан турĕ (приучил к разным беспумым разговорам). || Allicere, манить. Якейк. Пĕчĕк ача отма пуçланă чох, она пĕри, ора çине тăратса, он умăнче: вăл валалла оттăр, тесе, аллипе астарса (у др. илĕртсе) пырать. Когда ребенок станет ходить, то его ставят на ноги и, чтобы он шел вперед, идут впереди его, маня его рукою. Ib. Йăтта астарса (= илĕртсе) исе карĕ. Уманил за собою собаку (напр., показывая ей кусок хлеба). || Oblectare, забавлять. V. йăпат. Чăв. Ист. 5. Е тата хăйне астармалăх праçниксем тăвать. || Irritare, lacessere, дразнить. Янтик. Если кто едет на красивой лошади и очень быстро, то обыкновенно говорят: «Ай-ай, астарса пырать!» Ст. Чек. Лашине çăварăхлат та, вĕçсе, ташлатса, хуçкалантарса пыракан çын çинчен: «Ай-ай, астарса пырат лашине!» теççĕ. И. С. Степ. обьясн. здесь это слово глаголом «вылятса».
(азав), или асав шăл (ш̚ыл), или (Тюрл.) асав тăлĕ (ш̚ы̆л’э̆), 1) dens caninus клык, (Череп.), 2) dens molaris коренной зуб (Тюрл.), З) dens molaris aut d caninus. коренной зуб или клык (Сред. Юм.). Huius locutionis prima tantum signi-ticatio vera atque propria esse videtur. V. орлă шăл, кайри шăл, тĕпри шăл. Бугур. † Вăл пĕр мăйăра катакан асав шăлĕ тапранĕ. Кто будет грызть этот орех, у того заболит клык. Череп. Çăварахлăха (c’ы̆вары̆хлы̆hа) асав шăл çине лартса, мана лаша сĕтĕрсе карĕ. Лошадь понесла (или: потащила) меня, закусив удила, так что нельзя было править. Н. Карм. Асав шăл — лашанăн янаххинче пулать. Клыки бывают у лошада на нижней челюсти. Тюрл. Асав шăлĕ — кайри шăл. Смотри, эп санне кайри асав-шăлне кăларса илĕп! тет. Асав шăлĕ — коренные зубы. «Смотри, говорит, я тебе задние коренные зубы вышибу!» (Говорится во время перебранки). В др. местах коренные зубы назыв. орлă шăл (Якейк.), тĕпри шăл (Ст. Чек.).
(азамы̆с), magus, maga, волшебник(-ница). Магн. М. 194. «По мнению чуваш, девочка, родившаяся в сорочке асамăç полать — знахаркой (колдуньей) будет». Ст. Асамăç нимĕн тума пĕлмен. Волхв не знал, что ему делать. Бгтр. Вара вăл асамăçа вĕренчĕ. Тогда он научился волшебству. Истор. Вещий тени вăл чăвашла асамăç, чĕлхе пĕлекен çын тени пулать. Слово «вещий» означает кудесника, знахаря. || Ars magica, волшебство.
(азамз’ы̆ла), artes magicas exercere, artis magicae ministerio uti, колдовать. Киприан. Вăл, асамçăласа, Иустина çурчĕ çине те .. тĕрлĕ асап янă (насылал различные бедствия).
(Череп.), асамат-кĕперри (-кэ̆бэрэ̆,-к’э̆бэрри), arcus caelestis, радуга. (Повидимому есть и произн. а.-кĕпери). Çутталла 17. Пăх, асамат кĕперри! мĕн пур ун пек чиперри? Шурăм-п. № 21. Турă ăна çĕре анма симĕсĕн-кăвакăн курăнакан кĕпер хывса пачĕ. Чтобы ему спускаться на землю бог сделал ему (Илье пророку) мост (т. е. радугу). Ib. Асамат (сĕвек)-кĕпери витĕр тухсан, хĕр арçын пулма, арçын хĕр пулма пултарать, тет. Говорят, что, прошедши под радугою, девушка может сделаться мужчиною, а мужчина девушкою. Хорновар, Буин. Аçамат кĕперри витĕр чупса тухсан, хĕр-арăмран арçын, арçынтан хĕр-арăм пулать, теççĕ. (Вариант предыдущего: девушка заменена здесь женщиною). Т. П. Загадки. Атăл урлă вĕрен ывăтса каçартăм. (Асамат-кĕперри). Я перекинул через Волгу веревку. (Загадка: радуга). Вопр. Смол. Асамат кĕпери çӳлелле (чăнкă) карăнсан, хыççăнах çăмăр пулат. Если радуга крутая, то тут же будет дождь. Сир. 83. Пăх-ха асамат кĕпери çине, ăна пултаракана мухта, мĕн тĕрлĕ илемлĕ çуталса тăрать вăл! Пĕлĕт çинче авăнса, карăнса тăрать вăл; çӳлти турă алли карса хунă ăна.
(азаплан), cruciari, vexari, ang, мучиться. Ст. Чек. Вăл ку чирпе виç çул асапланса пурăнчĕ. Он страдал этой болезныо три года.|| Magnum laborem insumere in alqd, маяться над чем-либо. Якейк. Эс тем чол асаплансан та, вăл сатача тăвас çок. Сколько бы ты ни бился, а тебе не решить этой задачи. || Occupari in aliquaere, tractare alqd, заниматься чем-либо, возиться над ч.-л. Бюрг. Мĕн çырса асапланатăн, ăна та пĕлтер. Напиши и о том, что ты теперь пишешь (т. е. какое сочинение). Ст. Чек. Мĕн асапланатăн çак ĕçпе? Что ты мучишься над этим делом?
cruciare, мучить. Якейк. Ма арăмна он чол асаплантаран? Мĕн тур вăл сана апла? Почему ты так мучишь жену? Что она тебе сделала? Ст. Чек. Ан асаплантар ачана çак ĕçпе; хăвăн аллу çитеймест-и? Не мучь ребенка этою работою; разве ты не можешь сделать ее сам?
i. q. аслати. Звук в этого слова надо считать вставочным (сближение с гл. авăт), а может быть, и самая форма слова вымышлена. V. аслати. Истор. Церк. 137. Пĕлĕт çинче аславти пек вăл хăватлă ӳкĕтлесе, ятласа, çилленсе вĕрентнĕ. Ту же форму нахожу в рук. БАБ, где рассказывается о том, что аславти, по чувашскому поверью, раньше был человеком и до тридцати одного года сидел сиднем, а потом Турă, явившись в образе старика, напоил его водою и сделал его сильным. Аславти был взят на небо на огненной колеснице. Имя этому человеку, поднявшемуся на небо, было Илья (çав пĕлĕт çине улăхса кайнă çын Илье ятлă пулнă, тет). Здесь мы видим отражение библ. и былинных мотивов.
(асла к̚ы̆лар) prowehere. Ст. Чек. Вăл ачине, асла кăларас тесе, тĕрлĕ шкулра вĕрентрĕ. Чтобы создать своему сыну хорошее положение, учил его в разных школах. Псалт. 1749. Хирĕç тăракансенчен асла кăларăн. Ст. Чек. Вăл çынна пуçлăхĕсем аслăран асла кăларса пынă. Начальство все давало ему повышение.
и i. q. praec. v., то же, что асла хыв. Псалт. 130,1. Эй Турă, эпĕ кăмăлăма асла хумарăм, куçăма çӳлте тытмарăм. Якейк. Вăл хăйне итла (= ытла) асла хорать уш. Он уж очень горд.
(к̚ӳл’), nom. amniculi (çырма), in Хура-Кӳл praef. Spasscensis, назв. речки (çырма) в дер. Каракуль (Хура-Кӳл), Юхмачинской вол. Спасского у. Каракуль. Пирĕн ялти çырмасем: Аслă-Кӳл, Çарăмсан, Кĕçĕн-Кӳлĕ. || Nom. amniculi, qui est prope vicum Kama prov. Simbiriensis, назв. речки около д. Влховоозерной (Каша), Сюндюковской вол. Симб. у. Каша. Аслă-Кӳл, вăл ĕлĕк пур çырмасенчен те тарăн пулнă. (Речка) Аслă-Кӳл раньше была глубже всех речек.
(к̚ы̆мы̆ллы̆), superbus, спесивый, гордый. Ист. Церк. 144. Аслă кăмăллăскер, вăл пĕтĕм патшалăх ĕçне хăй аллине çавăрса илсен, хула варрине хăй кĕлеткине туса ларттарма шухăш тытнă.
Аслă Кĕл, nomen, quo caййutiores pro proprio киремет uti solent, осторожное название киремети. КАХ. Аслă Кĕлĕ — киремет, анчах вăл хăраса калани. Большое Моление — боязливое обозначение киремети. Чист. Аслă Кĕлле пăтă, Аслă Кĕлĕ амăшне юсман параççĕ. Главной киремети приносят в жертву кашу, а ее матери юсманы. || Место его почитания. Орау. Аслă Кĕлĕ — раньше был около Хир-пуç, а потом его перенесли в Çулав. Каракуль. Аслă Кĕл çумĕнче ӳчӳк йывăççи пур.
(c̚’имэ̆к’), dies Veneris, qui praecedit Pentecosten, пятница перед Троицей. Ой-к.-Яуш. Çав ту çинчех тата. (scr. та) пит пĕлекен вырăн пур, вăл ту çинче кашни Асла Çимĕк каçхине укçа çунать. Кроме того на этой горе (Ăслантăр ту) есть одно замечательное место, где накануне большого семика всякий раз горят клады (по чувашск. поверью, деньги, зарытые в землю, т. е. клады, горят. по вечерам синеватым пламенем; чуваши видят это в летнее время). Ст. Чек. Аслă çимĕк. Эрне-кун Троица праçникĕ умĕн, туй çӳреме тытăнат вăл кун.
(c̚’ул), большая дорога. Илебар. Ву (i. q. вăл, вул, õлă, õ, у) ял патĕнчен аслă çул иртсе каять. Около этой (названной) деревни проходат большая дорога. Ч. К. Хăмăшран маяк çыхаççĕ, ăна аслă çула кăларса лартаççĕ. Из камыша вяжут вехи, вывозят их на большую дорогу и ставят по ее краям.
(аслы̆ш), magnitude, величина. Ст. Чек. Вăл лаççăн аслăшĕ пысăк-и? Велика ли лачуга-то? КС. Çав пӳрт аслăшĕ (аслы̆жэ̆) пит пысăк. Эта изба очень просторна.
(Ш̚уjттан), nom. agri prope vicum Кăнна-Кушки, praef. Buensis, назв. поля около с. Кошек-Ново-Тимбаева, Бурундуковской вол. Буин. у. К.-Кушки. Аслă-Шуйттан, Кĕçĕн-Шуйттан. Унта пĕр çын ӳксе пăсăлнă, тет, çавăнпа çапла ят хунă, тет; тата вăл вырăнсем пит тикĕс мар, тырă начар пулат, çавăнпа та калаççĕ. Большой и Малый Шайтаны (названия полей). Говорят, что там однажды упал и испортился (если человек упадет и испугается, то его поражает порча) один человек, поэтому эти места и получили такие наименования. Кроме того, там местность очень неровная и неплодородная, что тоже послужило причиною этому наименованию.
(аслы̆к), tabulatum sub tccto aedificii, quod ампар айĕ appellatur, ex longuriis factum, ubi foenum stramentaque reponuntur. Tabulatum ex eadem materia sub divo factum atque quattuor columnis ligneis suffultum, ubi foenumet stramenta reponuntur. Aedificium ампар айĕ. Locus spatiosus, qui est sub tecto aedificii, quod ампар айĕ appellatur. Сенница, настилка из жердей под крышею сарая, на которую кладут сено и солому. Чертаг., Якейк. || Настилка из жердей, положенная на четырех столбах и ничем не прикрытая сверху; служит для складывания сена и соломы. КС., Альш. и Нюш-к. || Здание сарая. Ст. Чек. || Самое помещение под сараем. Альш. Хыçра, карташĕнче, сурăх картисем, ĕне картисем, ампар айĕсем (кунта сарай темеççĕ); ампар айĕсем çумĕнче, аслăк çийĕсем. Вăл аслăксем çине утă-улăм иле-иле хураççĕ: выльăхсене пама алă айĕнче пултăр, тесе. Сзади, во дворе, хлева для овец и для коров и помещения под сараями (слово «сарай» здесь не употребительно); а около сараев настилки на столбах, на которые кладут сено и солому, чтобы иметь под рукою корм для скота. Чув. прим. о пог. 318. Хĕлле аслăк айне пас тытсан, вăл çул пăрçа пит аван пулать. Если зимою иней ляжет на испод сеновала, то в этом году хорошо уродится горох. Ст. Чек. Урапасене, çунасене аслăк айне лартаççĕ. Телеги и сани ставят под сарай. Ала 290. † Аслăк ай тулли кăтра хĕр; шатах пире юраллă, пирĕн пиччене юрас çук. Под сараем полно кудрявых девушек; все они для нас подходящи, но нашему старшему братцу не подойдут. Собр. Пĕр шĕлепке айĕнче тăваттăн пĕр тăван хутшăнимасăр тăрăççĕ. (Капан хумалли аслăк). Под одною шляпкою стоят четыре брата и не могут сойтись вместе. (Загадка: настилка на столбах, на которой ставится стог?) N. Аслăк çинче вĕт чулсем выртаççĕ. (Çăлтăрсем). Зап. ВПО. Аслăк — поветь, сушила, навес. Аслăк çинче çур çăкăр выртать. (Уйăх). Над поветью лежит полкоровая хлеба. (Месяц). Чертаг. Аслăк — сайхалăх, õлăмсам хопартмашкăн (ампарайне саратпăр).
(аз'а), mas, masculus, самец. N. Аçа кушак или кушак аçи, кот; аçа сысна или сысна аçи, боров; аçа йытă или йытă аçи, кобель; аçа кашкăр или кашкăр аçи, волк; аçа упа или упа аçи, медведь; аçа тăрна или тăрна аçи, журавль; аçа çĕлен или çĕлен аçи, змея самец; аçа шапа или шапа аçи, лягушка самец; аçа тараккан или тараккан аçи, таракан самец; аçа чечек, мужской цветок растения (неологизм). Ст. Чек. Сысна кĕтӳ пĕр аçасăр çӳрет. В свином стаде нет ни одного борова. Ib. Ку хур кĕтĕвĕ аçасăр. В этой гусиной стае нет гусака. В. Ив. Вăл хупăсен ăшĕнче чечекĕн икĕ чи кирлĕ япалисем лараççĕ: пĕри — аçа чечек, тепĕри — ама чечек. || Etiam de arboribus et herbis dicitur aliisque rebus, quibus neutrum genus est. Иногда слова «аçа» и «ама» ставятся при названиях растений и даже предметов неорганической природы, которые представляются имеющими те или другие признаки, как бы указывающие на пол. Что касается растений, то определения «аçа» или «ама», поставленные при их названиях, вовсе не указывают на их действительные половые отличия, рассматриваемые в ботанике, а только служат выражением общего впечатления, производимого на наблюдателя внешним видом растения. V. аçа каптăрма, аçа çăл, аçа хăмăш. Ст. Чек. Аçа пултăран — тăрăлă, вăрăлă; çулçи тăвăр. Ч. П. Анне ывăлĕ пулаччен, аçа пултăран пулас-мĕн. || Pater. Также означает отца. Сред. Юм. Аçа пĕр те, ама ăрасна. От одного отца, но от разных матерей («Отец один, матери разные»). Аттик. Суха-пуçне тавăрса, пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. Перевернули соху и заставили держать ее девушку, которая была единственною дочерыо у своих родителей. (Из обряда «хĕр-сухи»). Ч.С. Тата аçаран пĕр ывăллă çынна мелке илсе пыртараççĕ. Кроме того, заставляют одного человека, единственного сына у своего отца, нести помело. (Из обряда «хĕр-аки»). Магн. 139. Пĕр аçаран-амаран хĕр таптатăп. Я, единственная дочь у отца-матери, топчу. Ст. Чек. Вĕсем пурте пĕр амаран пĕр аçаран, тет. Ib. Аçу, аçăвăн, аçăвă. || Fulminator. Также бог грома. Ч. С. Аттесем: çумăр çунă чухне çĕлĕке илсе сăх-сăхас пулмасть; çĕлĕке илсен, çӳç ăшне шуйттан кĕрсе ларать те, вара аçа çапса вĕлерет, тесе калатьчĕç. Родители говорили: «Когда идет дождь, не надо креститься, сняв шапку; если снимешь шапку, то в волосы залезет чорт, и тогда ударит гром и убьет». Ib. Чăвашсем аçа çапнине урăх тĕрлĕ шухăшлаççĕ, вĕсем: усал пĕр-пĕр çурта кĕрсен, турă вара, çав усала çапма хăтланса, çурта та тивертсе ярать, теççĕ; е пĕр-пĕр çын çумне çыпçăнсан, çапать, теççĕ. Тата çăмăр çунă чух хытă çӳреме каламаççĕ: хытă çӳресен, усал çыпçăнать, теççĕ. Чуваши обьясняют гром иначе; они утверждают, что если чорт спрячется в доме, то бог, желая поразить чорта, зажигает и самый дом. Также, по их мнению, он поражает и человека, к которому прильнет чорт (чтобы спастись от громового удара). Кроме того, они не советуют быстро ходить во время дождя, утверждая, что при быстрой ходьбе (к человеку) пристает, чорт. Б. Олг. Аçа çапсан, виç чалăша анса каят, теччĕ. Говорят, что при ударе молнии (громовая стрела) уходит в землю на три сажени. Шорк. Аçа çапас оммĕн çиçĕм хреçлĕ çиçет, теççĕ. Говорят, что перед ударом молнии молния сверкает крестообразно. Ч. С. Эпĕ, пĕчĕккĕскер, хăранипе нимĕн тăваймасăр, чӳрече патĕнче сăх-сăхса лараттăм; анне: чӳрече патĕнче ан лар, ачам! аслати авăтса, çиçĕм çиçнĕ чух чӳрече патĕнче ларсан, аçа çапса вĕлерет, терĕ. Я, будучи маленьким, не знал от страха, что делать, — сидел у окна и крестился. Мать сказала мне: «Не сиди, дитя мое, у окна! Если будешь сидеть у окна в то время, когда гремит гром и сверкает молния, то убьет громом». Собр., Козм. Аçа аçатнă (v. аçат) чухне хура çӳçлĕ çын çӳресен, аçа çапат, тет. Говорят, что если человек с черными волосами, (брюнет) будет ходить во время грома (по улице), то его убьет громом. Н. Карм. Аçа-çуррине аçа çаптăр, ама-çуррине амак çаптăр. (Авалхи ваттисен сăмахĕ). Ст. Чек. Аçа-турă пулĕ. Питушк. Ырă уяр аçи çаптăр она! тет. Торă чохлатăрах она! тет. Он (проклинающий) говорит: «Пусть его разразит громом в совсем ведряную погоду! Пусть накажет его Бог». Н. Карм. Аçа, çаптăр. Чтобы громом разразило! (Проклятие, брань). Ib. И, аçа çапманă (сапманй) пуçна! Чтобы тебя громом разразило! V. Оп. чув. синт. I, 417. Питушк. Аçа çăпасскер! Чтобы тебя (его, ее) громом разразило!
veratri genus, чемерица (чемерика) [»Высокая, с высоким стеблем (Б. Араб., похожим на палку, на котором бывают семена. Аçа кикен вăрăм пулать, вăрăм патак пек; ун çинче вăррисем пулаççĕ]. С. Тим. † Эпир çулас çарана аçа кикен тухминччĕ. Кипек (Ядр.). Аçа кикен цветет, ама кикен не цветет. Вел. Гора. † Аçа-кикен-курăк пулса, ай, шăтас мĕн. Вырости бы мне травою-чемерикой. Ч. П. Пултăр-пултăр пултăран аçа кикен айĕнче. Карсун. † Кăçалхи набор юласса пĕлнĕ пулсан, аçа та кикен пулас-мĕн. Ст. Чек. Аçа кикен — тăрăлă кикен, тăрри тапак тăрри пек пулат, — вăрăлă кикен. Ib. Аçа кикен тăрăлă, юплĕ-юплĕ вăл. Аçа кикен — с верхушкой и с разветвлениями.
(к̚урги, к̚õрг'и), trulla parva, qua mortuo. si ille mas sit, iusta facientes utuntur. Quibusdam vero locis etiam feminis iusta persolventes eodem vase uti videntur, назв. поминального ковошчка. Сред. Юм. Аçа кõрки. Арçын пумилккинче паракан яка йывăç кõркана калаççĕ. Под названием «аçа кõрки» известен гладкий деревянный ковш, в котором подают (пиво) на поминках по покойнике-мужчине [в других местах — и женщине]. Сред. Алг. Çĕр каçаччен çурта çунтарса лараççĕ, ăна вăрăм çурта теççĕ. Сурпантан, ăвăспа сĕрсе, çурта тăваççĕ. Çутăлнă чухне пĕчĕк-кĕççе чаплашкапала, арçын вилсен — арçын; хĕр-арăм вилсен — хĕр-арăм... (Hie nonnulla deesse videntur. Здесь какой-то пропуск). Кăна «аçа курки» теççĕ. Унта кашни пĕр-икшер пус укçа параççĕ. Унпа ирхине, çутăлнă чух, эрех илсе ĕçеççĕ. Çутăлсан, хĕвел тухиччен, ăрама пукан кăлараççĕ. Пӳрте пĕр çын та юлмасть, пурте тухаççĕ; сăра, вăрăм çурта, çăкăр, чăкат илсе тухаççĕ, пукан çумне урăх çурта çутаççĕ, çимĕçине пăрахаççĕ. «Аçа куркине» — чаплашкана: ме сана! тесе, çапса çĕмĕреççĕ; улăма вут тивертсе яраççĕ те, юрласа, пуканпа вут тавра виç хут çаврăнаççĕ. Пехиллесе кай! теççĕ. Хăй, патне кĕмеççĕ, урăх киле, ратни патне, кайса кĕреççĕ. — Пукан кăларса, вут çуттипе саламне ăçатрăмăр, теççĕ. Пĕр-ик каçран пĕр çĕре хутăштаратпăр! теççĕ. (По возвращении с кладбища, куда они ездили ставить столб [юпа] на могиле умершего) онв всю ночь жгут свечу. Эта свеча называетея «длиниою свечою» и делается из сурбана, натертого воском. На расевете, — если умер мужчина, то мужчина, а если женщина, то женщина, — в крошечной деревянной чашечке... (Nonnulla desunt. Здесь пропуск). Это называется «аçа курки». Тут каждый дает копейки по две денег. Утром на эти деньги покупают вина и пьют его. Когда рассветает, то, ранее восхода солнца, выносят на улицу обрубок дерева. При этом в избе не остается никого, а все выходят наружу и выносят с собою пива, длинную свечу, хлеба и сырцев. На обрубке засвечают другую свечу, а кушанья бросают. Чашечку, называемую «аçа курки», разбивают со словами: «На тебе!» (здесь саово на не в значении предлога; а в смысле возьми). Солому сжигают и трижды обходят с пением вокруг обрубка и огня при чем говорят: «Уйди от нас с благословением! (т. е. благословляя)». В дом умершего ни входят, а заходят к кому-либо из его родни. Они говорят: «Мы вынесли чурбан и при свете огня проводили его привет (значение неясно). Вечера через два мы соединим их (т. е. всех покойников) в одно место. Т.-И.-Шем. Çĕр варринче пĕр çынла «аçа курки» ĕçтерме хушаççĕ? Ăна пĕр витре сăра параççĕ, пĕр курка тыттараççĕ; вăл çын вара пӳртри кашни хăнине пĕрер курка ĕçтерсе çаврăнать. Кашни ĕçекенни курка ăшне, укçа ярать, укçине ĕçтерекен çынни сăра ăснă чух курка çинчен витрене ярать. Кайран, пурне те ĕçтерсе çаврăнсан, вăл укçасемпе, мĕн чухлĕ çитет, çавăн чухлĕ эрек илсе, çав хăнисенех ĕçтерсе ярать. Çутăлсан, хăйă пăрахнă-пăрахман вăхăтра çăкăра, чăкăта тата пĕр витре сăра илсе, ăрама тухаççĕ те, пĕр çĕклем улăма вут тивертсе яраççĕ. Çавăнта пур юлашки çимĕçсене те хуранĕпех çĕклесе тухаççĕ. Вут чĕртес умĕн илсе тухнă çимĕçсене хываççĕ, юлашкисене хуранĕпех хапхи кутне (по обьяснению И. С. Степанова — около тăнса юпи) тăкса хăвараççĕ. Вăл çимĕçсене кайран ик-виç кун пĕтĕм касăри анчăксем тулаша-тулаша çиеççĕ. Унтан вара, вут чĕртсе, вут тавра хĕвеле хирĕç виçĕ хут, алă çупса, купăс каласа, юрласа, ташласа çаврăнаççĕ те, вутне тап-таса сӳнтереççĕ. Унтан вара хуçа килне урăхран кĕмеççĕ, кӳршĕри пĕр-пĕр çын пӳртне пуçтарăнса кĕрсе, сăра пулсан, сăра ĕçеççĕ, эрек пулсан, эрек те ĕçеççĕ те, килĕсене таврăнаççĕ. Хуçисем те вара килне таврăнаççĕ те, çуртне-йĕрне, савăт-сапине тасатма пуçлаççĕ. Ку ĕç вырăс эрни кун ир пулат. Сĕтел çине чашкине, çăкăрне, чăкăтне ыткалакансене параççĕ е ăрамах чакаласа пăрахса хăвараççĕ (зарывают).
(к̚’э̆пс’и), nom. herbae ex genere umbelliferarum, caule nonnumquam brachiali, homints staturam excedente, назв. растения. Якейк. Аçа кĕпçи вăл çирĕп кĕпçе; он толашăнче пăттăм-пăттăм хора пĕрчĕксем пор, шал екка шап-шорă. Аçа кĕпçи очень крепкое растение, ствол которого представляет собою полый цилиндр; поверхность ствола усеяна черными крапинами, а внутренняя сторона совершенно белая. N. Это растение растет в долинах и огородах: иногда выростает выше человеческого роста и бывает толщиною с руку; имеет неопределенный запах. Питушк. Аçа кĕпçи — несъедобное растение. Мыслец. «Аçа кĕпçи — козловка». То же название встречается и в Торп-к. || По словам И. С Степанова, в Череп. назыв. шăма-кĕпçи.
vitricus (maritus matris vestrae), ваш отчим (вотчим). Ст. Чек. Аçар-çурри ăван тытат-и хăра? Хорошо ли обращается с вами отчим? Ib. Мĕн исе пачĕ-ха сире аçăр-çурри? Что купил вам отчим. Ib. Сан вăл тăван аçу мар, аçу-çурри кăна вет. Ведь он тебе не родной отец, а только отчим.
(ас’таккы̆), i. q. аçтаха. Ст. Чек. Аçтаккă — усал; вăл çынна ерсен, çын усала каят: çӳреймес, ĕçсе-çисе тăнă чухнех хăй типсе каят. Аçтаккă — злой дух; если он привяжется к человеку, то на того нападает хворь: он не может ходить и тает как свечка, хотя сам ест и пьет. Ib. Аçтаккă пек вăрçса çӳрет. Ругается во всю. См. еще Шел. 38.
(адалан), firmari, confirmari, corroborari, convalescere, grandescere, окрепнуть, стать тверже, встать на ноги (о ребенке). Календ. 1904. Паллă, çур-кунне çумăр час пулмасан, ун пек çĕр часах, шăтнă тырă ыррăн аталанса çитичченех, типсе каять. Конечно, если весною долго не будет дождя, то такая земля быстро высыхает, — еще раньше, чем достаточно окрепнут всходы хлебных растений. Сир. 160. Вĕсен пăрушĕсем аталанаççĕ те, хирте ӳсеççĕ. Орау. Ун ачисем, аталанса, ĕçе çыпçăна пуçларĕç; малашне вăл аптрамаçть ĕнтĕ. У него дети подросли и стали приниматься за работу; теперь ему уже будет легче. Изамб. Т. Пĕчĕк ача аталанат. Ребенок крепнет, становится тверже. КС. Пирĕн ача пăртак аталанма хăтланать. Наш ребенок понемногу начинает (пытается) вставать, ходить ножками. О сохр. зд. 56. Çавăнпа чирлĕ çынсенĕн вĕсене çиесрен сыхланас пулать, чĕчĕ ачисене пĕртте пама кирлĕ мар; аталанарах панисене те пăртаккăн анчах пама кирлĕ. Поэтому больным нужно избегать есть их, а грудным детям вовсе не нужно давать; детям постарше тоже следует давать их только понемногу. || О речке. Тюрл. Çырма çорса аталанса кайнă. Овраг размыло (весною) еще больше. Янтик. Ку çырма çак пĕр-ик-виç çул хушшинче пит аталанса карĕ. Этот овраг в течение этих двух-трех лет очень расширился и удлинился. В Череп. в этом смысле употр. алталан: çунапа (урапапа) çӳресе, çул алталаннă «на дороге сделались от езды рытвины». || Переносно. КС. Анчах, уйăрăлса тухнă пулсан та, аталанма пуçларĕ-ха! Только что выделился (из семьи), а уж, смотри, начал вставать на ноги! т. е. обзавелся тем, что нужно в хозяйстве, наладил дозяйство, принакопил деньжонок и пр. Изванк.? Пирĕн патри çынсем пĕр-пĕрне, кăт аталанма хăтлансанах, курайми пулаççĕ. Е вăл çынăн лаши аван пулать-и, е ĕни аван сĕт парать-и та, çапла авантарах пурнаканнине кураймасăр, тăшманĕсем епле-те-пулсан вăл çынна сăтăр тăваççĕ. Как только кто-нибудь из наших сельчан начнет поправляться делами, другие начинают его ненавидеть. Напр., у него может быть хорошая лошадь или корова, дающая много молока; такого человека, живущего более или менее зажиточно, враги его ненавидят и вредят ему.
(адалы̆х), а v. Turc. — аталык. Hoc nomine ii, qui nuptiarum sollemnia celebrant, eum appellant, qui advehit sponsam. Idem a ceteris хăйматлăх ашшĕ appellatur. Ст. Чек. Туй çыннисем, аталăх тесе, хĕр лартса тавăрăнакана калаççĕ. Ыттисем вăсене хăйматлăх ашшĕпе амăшĕ теççĕ. Поезжане называют аталăх того человека, который привозит невесту. Прочие называют его хăйматлăх ашшĕ, а жену его хăйматлăх амăшĕ. N. Аталăх — должность посаженного отца. Унтан туй пуçлăхпе арăмĕ, аталăхпе арăмĕ пӳрте кĕреççĕ. Аталăх вăл — нареченные родные... молодой, вместо родных родителей. Она (?) нарекает родителями аталăх и его жену. Аталăх тени хĕре илсе антарать те, хăйсен килне кӳммисене лартать те, илсе каяççĕ килне. Аталăхне ĕмĕрех атте-анне теççĕ çак каччăпа хĕр.
(адаман, КС. ), dux, princeps, атаман, предводитель, коновод, глава (напр. воровской шайка, артели рабочих и пр.), главный (напр. в детсках играх). КС. Вăл вăсен атаманĕ (или утаманĕ). Альш. Пĕчĕкçи самай атаманĕ, тет. Маленькая (ласточка) была главною (из ласточек). V. утаман. Форма атаман — руссицизм.
(адаш), (+Hic addendum est: luxuriare, ad res Venereas intemperantem esse+) itinere deerrare, in errore versari, delirare, ineptire, modum non nosse, сбиться с дороги; заблуждаться; бредить; сойти с ума; потерять голову; болтать вздор; не знать меры в своих лоступках; жить роскошно; предаваться половым излишествам. Ау ЗЗ8. Эпир пиллĕкĕн çулпа пыраттăмăр, пĕри аташса юлчĕ. (Алса тăхăнни). Нас пятеро шло по дороге, но один заблудился (заплутался) и отстал. (Загадка: надевание рукавиц). Псал. 118, 110. Çылăхлă çынсем мана тытма таната карчĕç, эпе çапах санăн йĕркӳсенчен аташмарăм. Дик. леб ЗЗ. Елиса çултан пĕтĕмпех атапшă. Елиса совсем сбилась с пути. Ст. Чек. Аташнă ĕнтĕ вăл карчăк. Эта старуха совсем совратилась с должного пути («турă çинчен маннă, тиес вырăнне калаççĕ»). КС. Тата хăшĕ йăнăшша (jŏнŏшша) çывăрать, аташша çывăрать. Кроме того, иные во сне стонут или бредят. О сохр. зд. Тĕлĕкре шалт аташса пĕтет, кăшкăрать. (Горячечный) во сне страшно бредит и кричит. Шибач. Аташша кайнă — охмах полнă, чопать и чарăнмаçть. Ст. Чек. Тĕлĕкре аташат. Грезит во сне. Т. VII. Ку капла мĕн аташса чупат? (в Череп. — ăнтан кайса чупат). Лашине суран тумарĕ пулĕ-çке! Куда это он бежит так, сломя голову (стремглав)? Неужели это он лошадь сбедил? (т. е. ранил). Л. Кошк. Ахаль аташат. Болтает вздор. Ib. Мĕн аташса ларан? Что ты болтаешь вздор? Ст. Чек. Аташаççĕ — кут-пуç çинчен, кирлĕ-кирлĕ-мар сăмах калаçаççĕ. (Иногда выражение) аташаççĕ значит: «болтают о непристойных вещах». Качал. Халăх макрать, тит, ку сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх калать: ку мĕллескер, чарусăрскер, капла? Халăх макрать, вăл аташша пырать! тиççĕ кăна. Народ плачет, а он идет и знай себе припрыгивает. Народ говорит: «Что это за озорной человек? Все плачут, а он дурачится!» Ib. Ку Йăван сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх ятлаççĕ (бранят), тит, кăна: мĕн çав аташать? тесе, кăçкăраççĕ (кричат), тит. Алик. Йăтти: ляв, ляв! Пуйма кайнă вилсе килнĕ, вилме кайнă пуйса килнĕ! [тесе, вĕрет, тит]. Карчăкки йăттине çатмарипа хăваласа ярать, тит те, калать, тит: ĕ.... тур хуплашскер! — аташать! терĕ, тит. Собака залаяла: «Ав-ав! Кто пошел за богатством, вернулся мертвым, а кто пошел на смерть, пришел богатым!» Старуха стала гнать собаку сковородником и сказала: «Ах ты, дуй её горой! да она с ума сходит!» Тюрл. Тем ататать. Болтает какой-то вздор. Ст. Чек. Сăмаха тĕлне пĕлмесĕр калаçсан: эй аташатăн-ĕçке эсĕ! теççĕ. Тому, кто говорит что-либо некстати, говорят: «Какие, право, глупости ты говоришь!» Мучен. Ют хăнасем, поляксем, унта хăйсен килĕнчи пек аташса пурăннă. Чужие гости, поляки, шуровали там, как в своем доме. Çĕнтерчĕ 50. Кай, ан аташса лар. КС. Çта унпа, аташша кайнă вăл! За ним разве угоняешься, он уж очень широко (расточительно) живет! Ib. Пит аташша пурăнать вăл. Он живет очень расточительно. Ст. Чек. Аташса пурăнат, тесе, нуммай пурăнакан çын çинчен калаççĕ. Выражение «аташса пурăнат» применяется к человеку, который «живет аредовы веки». Ib. Аташса пурăнаççĕ — иногда значит: «живут, ссорясь, вздоря, не уступая один другому». || Безобразничать. Кан. 1927, № 230. Кашкăрсем аташаççĕ. Волки пошаливают.
(с̚ŏмᴣиы, с̚ы̆мᴣиы, с̚ы̃мᴣиы), ea pars calceamenti, qua digiti operiuntur, носок сапога. Пшкрт. Ады̆ с̚ы̆мᴣиы орлы̆ хордармалла. Надо обсоюзить сапоги. Якейк. Манăн атă сăмси шăтрĕ. У меня прорвался носок сапога (или: носки сапог)... То же слово в Череп., Ст. Чек. N. Вăл ăна атти сăмсипе тапса ячĕ. Он пнул его носком своего сапога.
(атвитсэ̆р), qui iniurias sibi illalas propulsare non potest, безответный. СТИК. Атвитсĕр çын — начар, çăвар уççа сăмах калайман çын; вăл çынна пĕчĕкçĕрех çамрăк ачасем те сăмах айне тăваççĕ. Безответный человек — слабый человек, который не может вымолвить слова (в свою защату); такого человека даже мальчики переспаривают.
(аткас), a voce russ. отказ, repulsa, отказ. Альш. Хусантан аткас килмесен, тимĕр сакă (scr. сака) тапранмас. (Вăл та пулин пăр кайни). Если не придет отказ из Казани, железные нары не тронутся, не двинутся. (Загадка: ледоход). V. уккас. N. Эпĕр: саппашкă анисене акма хамăра паччăр, тесе, ялпа прашшени çӳретрĕмĕр те, анчах çемски наччальникрен аткас килчĕ.
(атруска), stolo, отросток. См. утрускă. Кам. Вр. † Ай, шав вăрман, шав вăрман! Мĕшĕн-кăна шавлать çав вăрман? — Çĕнĕрен атруска янăран. Ах, шумный лес, шумный лес! Что это он так шумит? — Оттого, что он пускает новые отростки. Ст. Чек. Йывăçа кассан, йывăç тĕпĕнчен атруска каят. Если срубить дерево, то от его корня пойдут новые отростки. Ib. Çав йывăç атруска янă. Это дерево пустило побеги (от корня). || N. Кам та кам, пирвайхи арăмĕ вилсен, авланса, ача-пăчалă пулсан: вăл çĕнĕрен атруска янă, теççĕ. «Тимакка çĕнĕрен атруска ячĕ». Если кто-либо женится после смерти первой жены на другой и у него родятся дети, то про него говорят, что он пустил новые отростки. «Тимофей пустил новые отростки».
(ады̆к), vox, qua olim simia manus suas appellasse traditur, ручка, ручонка (слово, которре, по преданню, некогда употребила обезьяна). Череп. Юк-ел кĕтĕвĕнчи лашасене упăте утланса çӳресе ывăнтарнă, хăй ялан та пĕр лашана утланса çӳренĕ. Хуçи лаши çурăмне тикĕт сĕрсе янă. Упăте утланнă та, кучĕ çыпăççа ларнă. Туртăнат, аллипе пусса, çĕкленет — алли çыпăçат; кучĕ çине ларса, аллине туртат — кучĕ çыпăçат. Вăл вара каланă: атьăкки хăпат — кутьăкки çыпăçат, кутьăкки хăпат — атьăкки çыпăçат, тенĕ. Çапла лаша упăтене ялах исе пынă. Ăна вара пуш пурана хупса çунтарнă. Вăл, вĕсене ылханса, кăшкăрнă: Юк-ел юхăнтăр, Пухтел пухăнтăр! тенĕ. Çавăнта Юк-ел ялĕ пĕртте ӳсмес, Пухтел ялан ӳссе пырат, теççĕ.
(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.
ita appellantur pueri a quinto decimo usque ad undevicesimum ferme aetatis annum, парень лет 15—19-ти. Якейк. Пирĕн ял пуçĕпе ик çамрăк ача пасара иртсе карĕç. Двое молодых парней прошли на базар мимо наших деревенских ворот. || Infans non maior anniculo, ребенок не старше года. Ст. Чек. Çамрăк ача çулталăка çитиччен. «Вăл ĕнтĕ çамрăк ача мар.» Ib. Пĕр ик уйăха çитиччен çуралнă ачасене çамрăк ача теççĕ. Ребенка до двух месяцев зовут çамрăк ача.
(вы̆jjи), ludus puerorum, детская игра; детская забава. СТИК. Вăл ача вăййи мар вĕт, мĕн лĕкĕртетсе хытланатăр? Что вы хохочете? ведь это не шутка. Ст. Чек. Авăн çапасси, вăл ача вăййи мар. Молотьба, это не детская игра. Ib. Санăн, Ентĕри, ача вăййисене тахçанах пăрахас пулатчĕ. Давно бы пора тебе, Андрей, оставить детские игры.
(к̚ил’би?), ovaria (?), яичники (?). Ст. Чек. «Ача килти = матка (ача пулакан вырăн)». Сборн. по мед., 50. Вăл çурăлнă вырăна çавăлтех пĕрле çыпăçтарса, ӳт илтерме тăрăшмасан, арăмăн ача килти тулалла тухакан пулать. Если не будут немедленно приняты меры к тому, чтобы срастить разрыв, то у женщины будет выпадать матка. V. ача кĕлти. Ст. Чек. Ача килти (или: ача кĕлти): выльăх пăрахат, хĕр-арăмăн шалтах юлат. Ача кĕлти им-çам хыпсан саланат. У животных ача килти (при родах) выбрасывается, а у женщин остается внутри. Если принять (известное) лекарство, то ача-килти атрофируется. Так как особое название матки чувашам неизвестно (они знают только вар или хырăм «живот, брюхо»), и так как, по их словам. ача килти представляет собою нечто подобное çăмарта килти, то надо предполагать, что ача килти обозначает не что другое, как яичники (оvaria). Ib. Ача килти ӳкмес, ăшра. Тьăххăни пек пуль. Ача килти пулмасан, ача пулмас, теççĕ. Ib. Ача килти унпа саланмас пуль, им-çампа саланат пуль. Наверное, яичники атрофируются не от этой причины, а от снадобья.
(к̚ӳпц’э̆гэ̆), secundae, Nachgeburt, послед. Чăвашем 2. Вара ачана çапла тирпейлесе хурсан, ача кӳпчĕкне илсе, çăпата çине хураççĕ те, ăна картана ут кункăри айне кайса лартаççĕ те, ăна пĕр-пĕр япала витсе хураççĕ. Вăл ача кӳпчĕкне пĕр çын, та курминччĕ, тесе, пит хытă пытараççĕ; ăна пĕр-пĕр курайман çын илсе, çав çăпатана ӳпĕне çавăрса хурат, тет; ăна ӳпĕнтерсен, вăл ача вилет, тет; вăл ача амăшийĕн вара урăх ача пулсан та, пĕри те пурăнмасть, тет. Уклав таким образом ребенка, берут послед, кладут его в лапоть, относят в хлев, ставят его под колоду, в которой месят лощадям, и сверху чем-нибудь покрывают. Послед прячут очень тщательно, — так, чтобы его никто не увидал. Говорят, что если какой-нибудь ненавистник перевернет этот лапоть низом вверх, то ребенок умрет, а сделующие дети его матери не будут жить, хотя бы они и рождались. То же слово есть ив Череп.
(аџ̌амми), i. q. praec. v., то же, что ачам СПВВ. Ачам, ачамми. Завражн. Миколăн торă пит тĕшмĕш вăл, ачамми! Дитя мое, бог Николай — очень мнительный бог! (In hac v. i litiera eandem deminuendi vim habere videtur, atque in).
(т̚у), partum edere, родить ребенка. Курм. Теменке çол порнаççĕ вăсам, арăмĕ ача тумаçть. Они прожили много лет, но жена его не родила детей. Чист. Унта вара ват карчăксем те пыраççĕ; ача тума пăрахнисем кăна пыраççĕ, çамрăккисем пĕри те пымаççĕ. Туда приходят и старые старухи; приходят только те женщины, которые уже перестали родить детей, а из молодых не приходит ни одна. Артюшк. З69°. Пĕр пичĕ уйăх, тепĕр пичĕ хĕвел ача тăваканне илер, тенĕ. Возьмем такую, которая рожала бы таких ребят, у которых одна щека была бы месяц, другая — солнце. Ст. Чек. Мĕн пур пĕр ар турăм та, урăх тумарăм та... Я родила всего только одного ребенка. Ib. Тăват ача çынпа тунă. Родила четверых от чужого (при живом муже). Альш. Эпĕ лайăх ача тăваймарăм, ялан пăрахса пытăм. У меня не было благополучных родов, а все выкидыши. Ib. Ăнман арăм вăл, ялан хырăм пăрахать. Якейк. Хĕр-арăм сара хутра анчах вон ачаран ытла тăвать. Женщина редко родит больше десятерых (у женщины редко бывает больше десятерых детей).
(аζ'аш, аџ̌аш), indulgentia corruptus, delicatus, изнеженный, избалованный. Собр. 201°. Ачаш ача ашшĕ пуçне çапса çĕмĕрнĕ, тет. Избалованный ребенок разобьет голову своему отцу. (Послов.). Сред. Юм. Ачаш хĕр ача, тăвать, ачаш ывăл вăрă тăвать. Избалованная дочь родит в девицах, избалованный сын становится вором. (Послов.). || Etiam in iaudem dici potest. Иногда имеет и положительное значение. Альш. † Аннен ачаш чунĕ эп (что вполне соответствует словам русской песни: «Я у матушки моей дитя неженое, дитя неженое, избалованое»). || indulgentia (in Iiberos), bianditiae, нега, баловство. СПВВ. ИА. Ачана ачаша вĕрентсен, вăл, ӳссен те, çавнах пăхать. Если приучишь ребенка к неге, то он и после будет гнаться за тем же. О сохр. здор. Ачаша вĕренсе ӳснĕ çынсем, люди, привыкшие с детства к неге, выросшие в неге. Алик. † Апу панчи ачашна милке шăтăкне пăрахса хăвар. Негу, которую ты видела у матери, забрось в ямку, выдолбленную для помела, т. е. брось и думать об этой неге. (Обращ. к невесте в свад. песнях). || De pueris puellisve deiicatis. Неженка. Ст. Чек. Алăран каймас, йĕрет; çапма-вăрçма çук кăштă та, туххăмра йĕрет. С рук не идет, плачет; нельзя даже чуточку побить или побранить — сейчас расплачется. (О баловне, ачаш). || Etiam adverbn loco ponitur. Также употр. в смысле наречия. Чăв. й. п. 11. Ăна ĕлĕк ашшĕ пит ачаш усрарĕ. Отец воспитал его в баловстве, в неге. Так и в Якейк. || Vox blandientis. Также употребл. в разговоре с маленькими детьми, в смысле: мой миленький ребеночек. Шорк. Ачаш (lege: аџаш) — говорят, когда ласкают ребенка. Ib. О-ой, ачашне! Ах ты, мой малюточка! Так говорят, чтобы успокоить ребенка, когда он ушибется. В. Олг. Ачашне, улине (ул’ин’э). Аçу килет, апу килет, паппа! То же выражение и в Череп., Сред. Юм. Ачашне пõль (i. q. пулĕ)! Пĕчик ачасĕне йăпатнă чõхне калаççĕ. Ведь ты мой милёночек! Так утешают маленьках детей. (То же выр. и в Череп.). || Cum terminatione tertiae personae positum significat dunes infantis. С суфф. З-го л. (ачашĕ) означает детскую задницу (ласкат. слово). Сред. Юм. Кам çапрĕ-ха сана ачашĕнчен? Кто это ударил тебя по заднюшке? (или, как говорят некоторые «по попке». В Череп. скажут: «куттинчен»). Можно предподагать, что слово «ачаш» есть не что иное, как ачаш суфр. притяж. З-го лица, который употреблен здесь для выражения нежности и ласки (срав. Ачине, улине, кутти, кутакки и др.); тогда первоначальное значение «ачаш» будеш мой ребеночек, а все остальные значения этого слова будут объясняться расширением его основного значения.
(аζ'ашлан, аџашлан), indulgentia. corrumpi, sibi indulgere, lascivire, ludere (in gremio alicuius), adulari, избаловаться; стать нежным; ласкаться; вертеться и играть на руках (Сред. Юм., о маленьких). Якейк. Сан ачу ытла ачашланса кайнă. Твой ребенок очень избаловался. Ib. Ма çаплах ачашланса выртан, тăр та, питне çу. Что ты так нежишься (на постели), встань и умойся. Полтава б. Ешĕл вăрман хушшинче ачашланса ӳсекен Чĕрĕ илем (= хитре) чечек пек. Как нежный красивый цветок, растущий среди зеленого леса. (употребление «илем» вм. «илемлĕ»подозрительно). КС. Кушак сан çумăнта ачашланать. Кошка ластится к тебе. Толст. Вăл ман алăсене çулатьчĕ, анчах ĕлĕк ачашланнă чухнехи пек çуламастьчĕ. Она лизала мне руки, но не так, как прежде, когда она ласкалась.
(аζ'ы̆лдаш), nom. cuiusdam arboris aut herbae, назв. неизв. растения. Ч.П. Ачалташпа тупăлха пирĕн пахчара пулинччĕ! Ах, если бы у нас в огороде была таволга и ачăлташ! В записах СПВВ. значится: «Ачăлташ—? Ачăлташпа тупăлха пирĕн пахчара пулинччĕ». (Ex alio quodam verbo corrup-tum esse videtur, повид., искажено из др. слова). Образцы 10. Ачăлташпа мачăлташ пирĕн пахчара пулать вăл.
i. q. ачăлташ. Ст. Шаймурз. † Ачăлтăшпа тупăлха пирĕн пахчара ӳсет вăл. Ачăлтăш и таволга растут в нашем огороде. (Мне кажется, что последняя форма — ошибка переписчика или певца).
sternuere, чихать. Череп. Анчах тапак вăррăн сăмсине вĕчĕлтеттере пуçланă, тет; унăн ачăхху тăвасси килнĕ, тет. Вăл çăварне аллипе хупласа тытнă, тет те, анчах тапакĕ тата хытă вĕчĕлтеттере пуçланă, тет. Вăл вара ачăхху тумасăр ниепле те тӳсеймен, тет. Хуçапа тарçи туха пуçланă, тет; унччен те пулмарĕ, тет, лавккинче такам ачăхху тунине илтех карĕç, тет.
(-ах), particula definitiya, quae proprie quidem ean-dem vim habuisse videtur, atque adverbia Latina modof tan-tummodo, nunc vero hoc modo adhibetur. Ограничительная частица, которая первоначально, повидамому, имела значение русского наречия только, теперь же ставится в следующих значениях. Ad augendum ponitur et cumulandum. Выражает усиление. Ст. Чек. Кунтах вĕт, ста каятăн тата шырама? Ведь (это) здесь (а не в другом каком-либо месте), куда же ты идешь искать? N. Çăл хĕррипе танах (прямо вровень) ларать. Регули 1343. Утсам-сăрах йолчĕ вăл. Кĕнекесĕрех пĕлет. Остался совсем без лошадей. Без книги знает. Ib. 1346. Эп она арăмăнах илем. Пусть она вдова, я ее все равно возьму. Çавăнпа утăнах корнать. Кажется точь-в-точь как лошадь. Скотолеч. 20. Кирек мĕнле суран пулсан та, малтан юн тухать, хăш чухне хытах (совсем сильно) юхать. Шурăм-п. № 4. Çакна Митюк амăшĕ вилнĕ те, хăй ачишĕн хăрасах кайнă (сильно испугалась): çăпан ан тохтăрах! (как бы, сохрани бог, чирей не выскочил). Альш. Никамах та палласах каймастăп-ха эпĕ ял çыннисенчен, Пăрăнтăксенчен. Я еще в сущности не знаю никого из деревенских, бурундуковских. Орау. Хĕрĕ тарсах каймаçть (т. е. не совсем противится ухаживанию). Регули 1361. Ватах мар. Не очень стар. Ib. Париш нумай илтни? Пат те нумаях илмерĕм. Много ли взял барыша? Не очень много. Ib. 1356. Çичĕ орапа полĕ-и? Он чолах çок (или: полимĕ те). Будет ли семь телег? — Столько не будет. Ib. 1359. Хăнча-та-полсан тытăп-тытăпах. Когда-нибудь непременно поймаю. Ib. 1342. Çăвашлах пит пĕлмест. По-чувашски он не очень то знает. Ib. 1340. Çолтан-çолах ватăлах пырать (поянланах) пырать. Контан конах çăмăлăн (çăмăлтарахăн) тойăнать (çăмăлланах пырать). Из года в год все старится (все богатеет). Из дня в день все становится легче и легче. Ib. 1506. Тытасах (тытас) мар полсан, тытмăпăр. Каймаллах мар пулсан, каймăпăр. Сред. Юм. Пит каясах тесен (если уж очень хотите итти), кайăр эппин. Регули. 1452. Эп она ачаннах корса. Я его видел еще ребенком. Орау. Питĕ вайлă тунă-пш? — Хытах хĕненĕ, тит. Очень здорово (сильно) отделали его (били)? — Говорят, что совсем здорово отколотили. Капк. 1929, № 1З, 6. Кунта паçăртанпах тăракансем пур. Здесь есть люди, которые пришли сюда давно («еще с давешних пор»). Регули. 1452. Эс каясшăнччĕ, каях. Он каяс килет полсан, кайтăр вăл. Ты хотел идти, так уж иди. Если ему хочется идти, пусть он идет. Орау. Тур куртăрах сана! Пусть же тебя бог накажет! Ib. Йытă çытăрах сана! Пусть же сьест тебя собака! Ib. Кашкăр тыттăрах ку чĕмерене! Пусть волк поймает эту дрянь! Якейк. Кĕрсе выртăрах, анчах пирĕн çималли çок. Ночуйте, но только у нас нет ничего съестного. (См. Оп. иссл. чув. синт. II, 144). || Aut ad definiendum diligentius. Уточнение. Якейк. Копайăнах (по копне) торттарса пĕтертĕм. Ib. Копипех тияçа килтĕм. Я привез сразу всю копну. Ала 4. Хопаха кĕчĕ, тет, лашине толах кăкарса хăварч, тет (т. е. не въезжая во двор). Регули. 1347. Эп сана окçанах памăп, таварăн парăп. Уж я тебе деньгами-то не дам, а товаром дам. N. Ман хулана ыранах (завтра же) тухса каймалла. Собр. 212. † Ирхине тăтăм, хура вăрман çинче сасă илтрĕм. Вăл сасă сасах пулмарĕ, курайман тăшман сивĕтрĕ. || Praeterea ponitur, ubi de eadem re aliud quippiam praedicatur. Тождество. Регули 1334. Ĕнер килекенĕ çав çынах. Çав çынах исе кайрĕ. Ib. 1ЗЗЗ. Çак кĕнеке çакăнтах выртать. Ст. Чек. Çак лашах кĕрсе таптарĕ-и? Ib. Çак лашах çамрăк чухне хĕрĕхшер пăтпа çӳретчĕ. Вот эта же самая лошадь, когда она была молодая, возила по 40 п. клади. || N. Тунă тунах, лайăхрах тăвас пулнă. Если уж делать, то надо было сделать получше. Çырнă çырнах, лайăх сăмах çырас. Изванк. Пирĕн каларĕç: пĕр тутарнă тутарнах, луччĕ аван тĕплĕрех тутарас, терĕç (= лучше заставить лучше сделать, если уж раз мы заставляли сделать, т. е. моление). || Ad confirmandum quoque adhibetur. Или утверждение. Янтик. Каланах ĕнтĕ эсĕ ăна аçуна, чăтаймастăн нимпе те! Ты непременно скажешь это отцу, никак не утерпишь! N. Тарçă тарçах вăл, çавăнпа сурăхсене пăрахса тарать вăл. Якейк. Пор порах, çок çоках. Достаток, так достаток и есть, а бедность, так уж бедность и есть (богатству нельзя сравняться е бедностью). Орау. Те ку япаласене шухăшласа кăларса çырнă, те ун пек ухмах пулнах та вара. Неизвестно, выдумка ли это («утка»), или же подобвый дурак существовал в действительности. Якейк. Каймастнах поч, ача! Нет уж, видно, ты не пойдешь! Альш. Патша калат тилле: тилĕ, сан каччу аванах иккен, тет. Царь говорит лисице: «Лиса, предлагаемый тобою жених действительно, кажется, хорош.» || Aut ad eligendum. Или выделение. N. Çырмасăр хăварас мар; ытлашши çырсан та, çырниях аван. Непременно надо написать; хоть и лишнее напишешь, а все-таки лучше написать. N. Кайниех аван. (Все-таки) лучше пойти, чем не пойти. || Aut ad modum rel constituendum. Или ограничение. О сохр. зд. Ерекен чир тумтирсенчен патакпа хулласах каймасть (одним выбиванием). N. Мана укçа кирлĕ мар, эп çак çăмарташăнах (только ради этого яйца) килтĕм. Якейк. Çак килтен паришах пин тенкĕ илет вăл (одного чистого дохода). Ib. Паянах мар, ыран та килĕп. Ib. Он çортсам Хосантах мар, Москавра та пор. Ib. Вăл вырслах мар, тотарла та пĕлет. Регули 1362. Пĕр çынах мар пырса онта. Не один только человек приходил туда. Ib. Маннах мар çохалнă. Не у меня одного пропало. Ib. 1364. Вот татмах кайри (= кайрĕ-и) вăл онта? Он пошел туда только для рубки дров? Ib. 1335. Çавăншăнах çиленчĕ вăл. Он рассердился только из-за этого. К.-Кушки. Вăл кĕнекене эпĕ икĕ тенкех илтĕм. Я купил эту книгу только за два рубля. Регули 1491. Эпĕрех мар (эпĕр анчах мар) корса, вăлсам та корса. Вăл вырăслах мар, тотарла та поплет. Изванк. Кашни чӳклемесерен урăх кĕлĕсемпе кĕл-тăваççĕ, пĕр кĕлĕпех кĕл-тумаççĕ (а не одною только). || Nonnumquam significat simulac, simulaique. Иногда значит как только. N. Эпĕ, татсассăнах, ыратнине пĕлмерĕм. К.-Кушки. Пырсассăнах каларăм. Я сказал об этом тотчас по приходе. Регули 234. Йор çусанах (çусассăнах) ирĕлсе каять. || Praeterea ponitur in sermone desperantis aut, quid agat, nescientis. Иногда выражает растерянность или отчаяние. Якейк. Коланай пама окçа штан топасах? Положительпо не знаю, где взять денег для уплаты податей! Ib. Шта ларасах ар? Йăлтах ăвăнса çитрĕм! (положительно не знаю, где сесть). Ib. Мĕн тăвасах? Мана тытма килеç, тет! Что делать? говорят, идут меня арестовать! || Alia, quae hue pertinent, exempla v. in. — ех. Другие относящиеся сюда примеры см. в статье — ех.
(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.
(т̚у), pro beneficiis meritam debitamque gratiam non referre, платить неблагодарностью. Ашшĕ-амашĕ. Эп ăна ахаль тумăп. Я не оставлю его без награды (не обижу). Якейк. Эс маншăн холая кайса кил, эп сана ахаль тумăп. Ты сходи за меня (или: для меня) в город, я тебе за эту заплачу. || Per simulationem facere alqd, simulare, притворяться. Сред. Юм. Ахаль, туса çӳрет. Притворяется. КС. Ахаль тăвать вăл, пуçĕ ыратмаçть унăн. Он притворяется, у него нет головной боли. (Ст. Чек., Череп. Юрн пуçĕ ыратнă пек пулат вăл; в Череп. также: юри пуç ыратнă тăват).
ахаль чох, otii tempore; plerumque, в свободное время; в обыкновенное время. Якейк. Йăван çемски наччалньăк (нач’а’л’н’ы̆к) умĕнче шăши пак тăрать, ахаль чох вăл такам пуç тăрне хăпарса ларĕ. КС. Эп хал, ерçместĕп, эс ман пата ахаль чух кил. Сейчас я занят, ты ко мне приходи в свободное время. Ib. Халь, кунта çук-ха вăл, ахаль чух яланăх кунта вăл. Сейчас его здесь нет, а обыкновенно он постоянно здесь. Ib. Вăл ĕссĕр чух анчах ятлаçать, ахаль чух май çук аван çын. Он только пьяным ругается, а когда не пьян, бывает очень хорошим человеком.
negligere; praeterire (in distributione) обойти. Псалт. 20, 3. Вăл йăлăнса ыйтнине ахал, хăвармарăн. КС. Парне пурне те парса тухрĕç, мана ахалч хăварчĕç. Всех наделили подарками, а меня оставили ни с чем (мне ничего не дали).
(аhал’ы̆н), i. q. (то же, что) ахалин. Панклеи. Карчăка вăл: тархас, тет, пĕр-пĕр патакпа илсе çап ман пуçран, тет; эпĕ ахальăн ĕмĕрех конта порнатăп, тет. Она сказала старухе: «Пожалуйста, ударь меня по голове какою нибудь палкою, а то я проживу здесь весь век».
(аhылдат), cachinnare, хохотать. Сред. Юм. Ан ахăлтатса тăр ман õмра. Не хохочи передо мною. Юрк. Ахăлтатса кулса тăрат. Она стоит и хохочет. N. Ăна курсанах, нумайĕшĕ ахăлтатса кулса янă. Как только его увидали, многие расхохотались. Шибач. Мĕн хытă ахăлтатса, попляса тăраттăр? Что вы так хохочете и галдите? Чĕлкаш 20. Унтан çак çын, ул таланине сиссе, ахăлтатса кулса янă. || De equorum libidinoso hinnitu. Также о ржании ярящихся лошадей. Сред. Юм. Ăйăр пăртак самăрлсан, пит ахăлтатать õлă (= вăл). Если жеребец немного разжиреет, то он очень ярится. Альших. † Аслă улăха ут ятăм ахăлтатса çӳреме. || De voce cornicis. Также о карканьи вороны. Чув. прим. о пог. 242. Ула курак ирхине вăрман тăрринче ларса ахăлтатсан, йĕпе (тăман) пулать. Если ворона сидит утром на верхушке дерева в лесу и каркает, то будет ненастье (вьюга).
(аhыр), veri simile est, veri simillimum est. Autabsolute ponitur, aut cum aliis coniungitur verbis, quae probabilitatem aliquam designant. In sermone Latino etiam aliis modis reddi potest, velut videtur, vercor ne, вероятно, наверно, по всей вероятности, должно быть; надо думать (предполагать), что. Иногда ставится отдельно, но часто соединяется и с другими речениями, выражающими уверенность или предположение. СПВВ. N. Ахăр — пур тенĕ сăмах пулат. Слово «ахăр» означает есть (sic!). Ст. Чек. Ахăр ĕç çук. Вероятно, нет дела (работы). Сред. Юм. Ахăр килтисĕм пит чĕнеç (i. q. ченеççĕ) пõлмалла, ытла пит киле каясшĕн хыпаланать. Должно быть, его очень зовут домашние, уж очень он спешит домой. Ib. Ахăр çăмăр пõлать пõл, паян. Вероятно, сегодня будет дождь. Ч. П. Ахăр паян эпир пурте пĕтетпĕр пулĕ. Наверно, сегодня мы все погибнем. Чăв. й. пур. 19. Кĕркка! эсĕ унта каятăн та, ахăр сана ырă пулмĕ, эпĕ кĕçĕр пит усал тĕлĕк куртăм. Хотя ты идешь туда, но, должно быть, тебе не сдобровать, потому что в нынешнюю ночь я видела очень нехороший сон. Изамб. Т. 57°. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. Хăй час-часах ятлакалать çемьене. Ахăр хаяр пуль. Пăй-атамма хăй пăхăнтарса пурăнать. Не знаю, каков (мой) свекор, а уж свекровь очень остра на язык. Частенько ругает семью. Должно быть, лютая. Свекра она держит у себя под башмаком. Ib. 58. Çапла калаççа, ĕçе-ĕçе, ахăр эпир нумай та ĕçнĕ пулат: ул та чипер хĕрчĕ, манăн та пуçа кайрĕ. Беседуя таким образом и попивая, мы, должно быть, выпили с ним не мало: и он порядком захмелел, и у меня в голову ударило. Баран. 93. Манпа пĕрле пыракан çын: çанталăк пăсăлĕ, тесеччĕ; анчах ун сăмахĕ тӳрре килмерĕ ахăр: çанталăк уяртса кайрĕ, тӳлек кун пулассăнах туйăнать. N. Ахăр ун чухне хăранипе ăсăм çитеймерĕ, курнĕ. Тогда у меня, от страха, видно, не хватило догадки. N. Ахăр упăшкăна юратмастăн пулĕ. Ты, должно быть, не любишь своего мужа. Ib. 67. Ахăр турăш патне пит аслă çын пычĕ пулĕ. По всей вероятности, к иконе подошел очень важный человек. Изамб. Т. 4. Елим! ахăр параймастăп пулĕ! Елим, должно быть, я не смогу дать! Альш. Ытла питех хутшăнсах каймаççĕ ахăр вăл икĕ ял. Должно быть, эти две деревни, не очень-то сообщаются между собою. Сказки и пред. чув. 82. Тăрса юлчĕ кăлăхах Сетнер çавтер чун савни — турă çырни ахăрах, çаплатăр çав самани. Ib. 7. Ахăр тылă кăтăрнă: çĕр çĕмĕрсе таврăнать. Ib. 30. Вăрçма-çапăçма хатĕрленнĕ ахăр. Должно быть, приготовились к бою. Кн. для чт. 21. Çын вĕрентекене хăй патне пит ăшă кăмăлпах кӳртмен ахăр, мĕншĕн пынине сиснĕ курăнать. Ib. 30. Эй тăванăм, ахăр атă-пăри те пулаймасть пулĕ! || Tandem, наконец-то. Альш. † Юна-юна хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм.
(-н’э), i. q. (то же, что) ахăр. Н. Шинкус. Вăл ахăрне чае таврăнмантан ашшĕне шыраса килнĕ пулч(ĕ). Вероятно он пришел стола, разыскивая отца, который («так как»...) долго не возвращался. Ала 55. Вăрман инçе пулнă пусан, мана ахăрнех хуса тытатьчĕç пулĕ. Если бы лес был далеко, то меня, по всей вероятности, поймали бы.
(аhы̆р-самана), i. q. (то же, что) ахăр-саман. N. «У чуваш нет понятия о воскресении мертвых, но они говорят, что будет кончина мира, «ахăр-самана». Как будет это «ахăр-самана», неизвестно, но только при «ахăр-самана» умершые все восстанут. По верованию чуваш, люди после смерти живут так же, как и здесь: веселятся, едят, пьют, тытаççĕ (т. е. поражают других болезнями), трубку курят, лапти плетут; потому о воскресении они говорят, что мертвые восстанут; но зачем восстанут и что будет после «ахăр-самана», — ничего неизвестно. Это написано по-русски. СПВВ. Ахăр-самана — тĕнче пĕтнĕ чухнехи вăхăт. «Ахăр-самана чухне хĕрлĕ тăпра таранччен çĕр çунса килмелле». Последние времена — кончина мира. «Когда наступит кончина мира, то придет пожар, прп чем земля будет гореть до красной глины. N. Чăн малтан пĕри (вилекея кама хушша хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна «сăвап тăпри» теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна каснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе касаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр-самана килсен (кончана мира), вилнĕ çын тăнă чух, ăна çав тăваткал тăпра çĕклесе, çĕре уççа, кăларат, тет. Первым начинает (рыть) тот, кому (умерший) завещал перед смертью, и он вырезает (лопатой) четырехугольный слой земли, который называется «сăвап тăпри»; эту землю при зарывании покойника кладут под той частыо гроба, в которой помещается голова. Отрезают этот четырехугольник со словами: «Двери умершего» (называют по имени). Этот четырехугольник очень нужен и поэтому дорог: при кончине мира, когда мертвые встанут из могил, этот четырехугольник раскроет могилу и поднимет умершего на землю. ППТ. Вăл çын мĕн ахăр-самана çитеччен тĕнкеленсе пурнат, теççĕ. Говорят, что этот человек будет мучиться до самой кончины мира. (Из статьи «Петĕркке шăтăкĕ»). N. Ахăр-самана кунĕнче мĕн пур тĕнчери çынсем хăрушă сута çакăнта, Истамбула, пуçтарăнмалла.
(аhы̆р), licentius, petulantius cachinnare, in magnos effundi cachinnos, громко смеяться; точнее соответствует русскому глаголу ржать, употребляющемуся в том же значении (о громком смехе); громко кричать. Н. Карм. Ахăрас = хытă кăчкăрса кулас. КС. Çавăн ахăрма-çăвар ачисем, ăрама тухсассăн, яла çурса ахăраççĕ. Когда его полорстые ребятишки выйдут на улицу, то ржут на всю деревню (или, как говорят русские: ржут как жеребцы). Якейк. Ахăрать, тесе, хытă колса вылякан ачасам çинчен калаççĕ. Ржут. Так говорят о детях, когда они шалят (играют) и громко смеются. Сказки и пред. чув. 100. Ха-ха, лахлах! ленкрĕн-и? Мĕскер шăршлан, çĕр çăтман? терĕ тăракан старик, пĕтĕм вартан ахăрса. «Ха-ха! попался? Что вынюхиваешь? — чтобы тебя проглотила земля!» — крикнул, заржав изо всей силы, стоявший старик. НАК. Хăйсем хĕрĕ-мĕнĕпе, пĕчкки-пусăккипа пурте пĕр çĕрте кулса, ахăрса, кĕслесемпе ташласа, тул çутăлачченех ĕçеççĕ. Сами они, вместе с девицами, и большие и малые, все вместе, смеются, ржут, играют на гуслях, пляшут и пьют до самого рассвета. Орау. Пытанса юлнă качака пӳтекки: упа хырăмĕ çурăлчĕ! тесе, ахăрса кулса юлать, тет. Спрятавшийся козленок громко заржал, сказав: «Медвежье брюхо лопнуло!» Пшкрт. мэ̆н, аҕы̆рза т̚ы̆рады̆н? Что ты ржешь (смеешься)? || De hinnitu admlssarii veI equae libidinoso. Также азартно ржать (особенно о ярящемся жеребпе, но также и о мерене). БАБ. Эпĕ тасатнă çыннăн пĕрер эрнерен начар лашисем, лайăхланса, ахăрса тăракан пулаççĕ. Если я выведу у кого-нибудь из дома порчу, то у него через какую-нибудь неделю, тощие лошади поправляются настолько, что начинают яриться и азартно ржать (в стойле). Пшкрт. Ыр’ы̆рза т̚ы̆рат. Актай. Пĕр картара пĕр хыткан кĕсре ахăрса анчах тăрать, тет. В одноq конюшне одна поджарая кобыла так и ярится. || Ст. Чек. Ăйăр пек ахăрса çӳретĕр! Ржете (орете, хохочете и пр.), как жеребцы! («Кĕçен» значит ржать без полового возбуждения, напр. при виде товарища, хозяина и пр.). || Vociferari, clamare. Также кричать, орать, рычать об арçури, (о хомяке, о галках и воронах, о льве, о человеке). Панклеи. Кăçкăрса пырчĕ-пырчĕ те, эп хăпарса ларнă йоман кочĕпех ахăрса иртсе карĕ. Он шел, шел, с криком, и прошел с хохотом и ораньем под тем самым дубом, на котором сидел я. Абыз. Шăрши тухрĕ — шăхăрчĕ, арлан тухрĕ — ахăрчĕ. Вылезла мышь и свиснула; вылез хомяк и стал испускать свойственные ему (грубые, низкие) звуки. Хыпар 1906, 16. Автанĕ те авăтать, курак-чаки ахăрать. И петух поет, и галки, грача и. вороны орут. Шел. 29. Арăслансем ахăрса, харăлтатса тăраççе. Львы ревут и рычат. Чăв. й. пур. 10°. Лашăрсене ан çапăр, ан хĕнĕр: шăхăрса, ахăрса пыман акана хĕнесе, çапса пыртараймăн. Лошадей не бейте: если не заставишь плуг двигаться вперед криком и свистом, то его не едвинешь и побоями. Шел. 26. Асапланса, ахăрса пырать сĕнксе Есеепе. Страдая и ревя, едет Э себе, поникнув головою. || Plorare vehementius, рыдать. К.-Кушки. Ахăрса йĕрет. Рыдает. || Tumultum facere, strepere, шуметь, реветь. Янш.-Нор. † Килтĕмĕр-кĕтĕмĕр çак киле — ахăрса (= кăшкăрса, юрласа) хăла пылĕ ĕçеççĕ. Чĕлкаш 9. Тимĕр листисем чул çине таçтан кĕмсĕртетсе ахăрса анни... Кан. 1927, № 214. Юрласан-юрласан, тапратрĕç ахăрма. || Excandescere, efferari. разгорячиться. Орау. Ухмахскер, кăшт хирĕç каласанах, ахăрса каять (т. е. çиленсе, ятлаçма, вăрçма хăтланать). Ему, дураку, поперек слова не молви, сейчас ощерится (рассердится и начнет ругаться, подезет в драку). || De consuetudine stupri. Также жить в внебрачной связи. Якейк. Ахăрса порнать, тесе, тата йĕркĕнпе порнакан çынсам çинчен калаççĕ. Ахăрса порпать — еще говорится о людях, которые живут в внебрачной связи. || Saevire, furere (de vento vehementiore aut de procella). Также о сильном ветре и буре. Якейк. Çил ахăрса тохрĕ. Подул сальный ветер. (Так и в Череп.) Альш. Çил-тăвăл тухса ахăрчĕ. Ахăр саман çитрĕтĕр, терĕм. Разразилась буря; я подумал: «Видно, настало светопреставление!» Череп. Самани ахăрса карĕ. Поднялась страшная буря. Чĕлкаш 80. Çил ахăрнă. Ревел ветер. КС. Пăхатăп — çанталăк ахăрнă-кайнă. Смотрю — поднялся сильнейший буран (или: буря). || Распространиться. Кан. 1928, № 239. Каллех ялта самакун ахăрса кайнă. || Luxuriari (de virentibus). Роскошно разростись, буйно пойти в рост. Собр. Курăк юр-шывле тапранмасассăн, кайран та ытла хытах ахăраймасть, теççĕ. Говорят, что если трава не пойдет в рост тут же, как она выйдет из под снега, то сильного роста у нее не быть. Орау. Ахăрнă пирĕн тыра! Больно хороши у нас хлеба! (Так и в Череп. и Ст. Чек.). || Lascivire, licentius se gerere, безобразничать. || Valde dlvitem fieri, бешено разбогатеть. Орау. Ахăрса карĕ. Бешено разбогател. Ib. Вăл ахăрчĕ ĕнтĕ. Якейк. Çынна пăçласа порниччен, вилесчĕ сан! Çирĕм пилĕк çол пăçласа порнтăн эс мана. Хал, ачасам çитĕнчĕç те, ахăримастăн ĕлĕкхи пак (i. q. ĕлекхи пек). Лучше бы тебе околеть, чем мучить человека! Ты меня тиранил целых двадцать пять лет! Теперь подросли дети, и уж больно-то не развоюешься!
(Ахрамат), lasciva, parum verecunda, предосудительного поведения. Якейк. Вăл хĕр самай ахрамат (= чарусăр, хытă ахăракан хĕр). Та девица очень предосудительного поведения (не знающая удержу).
locus voraginosus immensa altitudine, страшно глубокий овраг. Таутово. Ахрат çырми яла ишĕлсе çитсен, тĕнче пĕтет, тиççĕ. Вăл Ахрат çырми шыв çурса кайса пулать. Уна питĕ тарăнтан, унта выльăхсем кайсан та, тухас çук та, çын пыма та çук ун патне, çавăнпа ун пак çырмана ахрат çырми тиççĕ. Сомн.
(ах’х’ирэт), a v. ar. [...], vox est ludentium puerorum, a Tataris adscita. Восклицание в игре, повидимому, заимствованной от татар. Ст. Чек. Ачасем пуçтарăнаççĕ те пиллĕкĕн-улттăн, пĕри хапха çумне тăрат; хапха çумне тăни: аххирет! тет, ыттисем: кĕм кирек? (тат.) теççĕ. Хапха çумне тăни кама хĕнеттересшĕн, çавăн ятне калат. Хапха умĕнче, хапхаран тухакан çула урлă, патакпа йĕр сăтăрнă: ăна ачасем хăйсем сăтăраççĕ; ятĕ (= ячĕ) тухни хапха патнелле чупат, ыттисем ăна çав йĕре çитиччен хĕнеççĕ. Пĕр урлă каçса хĕнесен, чупаканĕ хăй аллипе хĕнекене хирĕç тавăрат. Вара вăл хапха умне çитсен, хăй: «аххирет» кăшкăрат. Ребята собираются группами в пять-шесть человек; один становится у ворот и кричит: «Аххирет!» Другие отвечают ему: «Кĕм кирек?» (кого надо?). Стоящий у ворот называет имя того из участников игры, которого ему хотелось бы видеть битым. Перед воротами, поперек выходящей со двора дорожки, проведена палкой черта: ее проводят ребята сами. Тот, имя которого названо, бежит к воротам, а остальные, пока он не перебежал проведенной черты, бьют его. Если удары будут сыпаться и за чертой, то бегущий возвращает удары бьющему. Добежав до ворот, он сам кричит: «Аххирет!»
(аххы̆р leg. esse videtur, si modo recte scriptum est), i. q. ахăр. ХАК. Вирĕм вăл аххăр пĕр-пĕр сăмахран тухать пулĕ те, эпĕ пĕлместĕп. Вероятно, происхождение слова «вирĕм» имеет какое-нибудь обьяснение, но я этого не знаю. Ст. Чек. Аххăр çапла пулнă пулĕ. Наверное, это было так.
(аш), haesitantem ingredi; de iis dicitur, qui per aquam aut nives aut lutum, aut agros frumento consitos aliave similia non sine impeditione aliqua pedibus iter faciant, итти по воде, по снегу, по грязи, по песку, по траве и т. п. так, что ноги, или вообще нижняя часть тела, погружаются в них и покрываются ими (вообще — ура тупанĕ путмалăх пулсан). Буин. † Урамăрсем тăвăр, юрсем тарăн; эпир ашманнине кам аштăр? У вас улица узкая, а снега глубокие; кто будет ходить (или: ездить) по ним, увязая, как не мы? Ст. Чек. Кашкăр юр ашса кайнă. Волк побежал по снегу, который не выдерживал его тяжести. Толст. Сасартăк сулахай енчен темĕскер (какое-то существо) юра ашса килнине курах кайрăм. Ст. Чек. Юр ашса килтĕмĕр. Мы пришли, увязая по брюхо (и ниже) в снегу. Ib. Ку юра ашса кайма!.. Это итти по талому снегу!.. Изамб. Т. Ыраша ашша тухăрăмăр (туhы̆ры̆мы̆р, prima ы̆ littera perbrevi). Мы прошли через рожь (в поле) или по зернам ржи (напр., насыпанным на полога для сушки?) Собр. 400 † Шăхаль урам хушшине навус сарса тухнă-çке, — епле ашса кĕрем-ши? На шигалинских. Улицах всюду накидан навоз; как пройти мне туда, увязая в нем? Ала 64. Атте те аннен картишĕ (scr. картышĕ) пычăклă (i. е. пылчăклă); пычăкне ашма ӳркенмесен, хăймине çиме вăтанмĕ. Двор моих родителей грязный; если она не поленится месить в нем грязь, то и не постыдится есть сметану. Сир. 72. Урипе ашса вăл хытă тăма нӳрлентерет. Меся ногами, он превращает твердую глину в жадкую («сырую»). Хорачка. Jop ы̆жы̆нцэн аран ашша т̚окры̆м. Я насилу вылез из сугроба. КС. Юр. Çин ашша çӳрет. Лазит по снегу. Ib. Ыраш çинчен ашша тухрăмăр. Мы прошли по ржаному полю (или по зернам ржи). Ib. Паян кунĕпе шыв çинче ашша çӳрерĕмĕр. Сегодня мы целый день ходили по колено в воде. || Citatius ire, бежать рысью. СПВВ. Сред. Юм. Çакăнта çитеччин пĕр май ашсах килтĕмĕр. Мы все бежали до сих пор рысью. Ib. Лаша ашать. Лошадь бежит рысью. Зап ВНО. Ашша пырать (лаша хытă чопса пырать). Çутталла 43. Икĕ лаша иккĕн харăс хашлатаççĕ, ашаççĕ.
(выл’а), ossibus ludere, quae ашăк appellantur, играть в бабки или в альчики. СТИК. Ашăкла укçа ывăтса выляççĕ. Играют в орлянку, ставя на ставку вместо денег бабки. Ст. Чек. 'Эпĕ ашăкла (в альчики) выляма вĕренни'. Çимĕкре кукамайсем патне хăнана карăм. Пĕчĕк кукка, Мăтри (Мы̆три), эпĕ вĕсен пӳртĕ (= пӳрчĕ) умне тухрăмăр. Кукка тура-шăл кунтипе ашăк алсе тухрĕ. — Атьăр, атсем, ашăкла выляр, терĕ. — Эпĕ выляма пĕлместĕп, терĕм эп. — Вĕрентĕпĕр, терĕ Мăтри; эпĕ мункунта выляма вĕрентĕм, терĕ. Кукка пурсăмăра та çирĕмшер ашăк пачĕ. Тупрăмăр тикĕс вырăн, хăпарса тăракан вырăнсене урапа таптаса тикĕслеттĕрĕмĕр. Атьăр туйла выляр, терĕ Мăтри. Икшерпе выляр, терĕ пĕчек кукка. Пурсăмăр та икшер ашăк илтĕмĕр те, Мăтри, икĕ ашăка сылтăм аллин пуç пӳрнипе вăта пӳрни хушшинче хĕстерсе, шĕĕр пӳрни çине лартса, ячĕ нăчлаттарса çĕре. Унăн икĕ пĕк пулчĕ. Кукка та çавăн майлах ячĕ, унăн елччĕпе туй пулчĕ. Эпĕ те çавсен майлах ятăм та, манăн пĕри туй пулчĕ, тепĕри темĕскерле: ни елччĕ мар, ни туй мар, ни пĕк мар, ни чĕк мар: пĕр пуçĕпе (концом) тăрат. Мăтри кулса ячĕ те: Иванăн сысат, терĕ. Кукка та: чăнах иккен, терĕ. Яр çĕнĕрен, терĕ. Эпĕ илтĕм те, çĕнĕрен ятăм. Пĕр елччĕ, пĕр пĕк пулчĕ. Кукка пуçтарса илчĕ те (унăн пĕр туй, пĕр елччĕ), ывçă-тупанĕ çине хурса, сăлпа (сильно) çĕрелле пăрахрĕ. [Ун чухне камăн ашăкĕ пысăк ларни малтан парат. Куккан ĕр туй, пĕр елччĕ; ыттисен пирĕн пĕрин те ун пек çук, çавăнпа вăл малтан ямалла пулчĕ. Ашăк асли: елччĕ туй умĕнче, туй чĕк умĕнче, чĕк пĕк умĕнче. Пур ашăксем те танматан пулсан, анчах пĕрин пĕр ашăкĕ пĕк, тепĕрин чĕк пулсан, чĕкли малтан ярат. Вăйăра вĕсен икĕшин те пысăккисен пĕр пек выртсан, вĕсем икĕш те тепĕр хут яраççĕ (снова мечут)]. Тете (брат «пĕчĕк кукка»): мĕнле вылятпăхăр-ха? терĕ. Кукка часрах пуçтарса илчĕ те: туйла, терĕ. Ячĕ. Икĕ туй, ыттисем: пĕк, чĕк, елччĕ выртрĕç. Кукка икĕ туя пуçтарса илчĕ те, Мăтри пуçтарма та тытăнчĕ (чтобы метать). — Мăтри, эсĕ мар, Иван пуçтармалла, терĕ. Эпĕ хĕвеле май мар, вăйă хĕвеле май каят, терĕ (стоят на опред. местах). Эпĕ пуçтарса илтĕм те, кукка пекех ятăм (метнул). Пĕр туй выртрĕ. Эпĕ ăна илтĕм. Вара Мăтри пуçтарса илсе ячĕ. Пĕр туй илчĕ вăл. Кукка илчĕ те, юлашкисене ячĕ. Икĕшне те илчĕ. Эпĕ пĕр ашăк ятăм (проиграл). Кукка икĕ ашăк ăттăрĕ (выиграл). Халĕ эпĕр туйла вылярăмăр. Çавăн пекех: елччĕлле, чĕкле, пĕкле выляççĕ. Тата тĕкелле выляççĕ. Ун чухне икĕ ашăк пĕр пĕк, икĕ пĕк, икĕ туй, икĕ елччĕ, е икĕ чĕк пулсан, яраканĕ илет. Пĕр пек виççĕ, е пиллĕк, е çиччĕ пулсан, илеймест. Икĕ чĕк, икĕ пĕк — тăватăшне те илет. Ib. Ытăлла вылянă чухне, не берут четных, но берут все нечетные. (Об игре в ашы̆k у каз. тат. см. Полный толковый сл. Дж. Валиди, I, 81; такая же игра, и почти с теми же названиями сторон кости, существует и в Азербайджане).
(ашкы̆н), lascivire, luxuria diffluere, bene vivere, genio indulgere, luxuriari, шалить; жить роскошно, привольно, на широкую ногу; жить припеваючи; роскошно разростаться (о растениях). Шибач. Ан ашкăн. Не шали. Б. 13 Ашкăнакана чар. Шалуна останови, т. е. запрети ему шалить. (То же в Ст. Чек. и Череп). Ст. Чек. Пит ан ашкăн, аçăвăвтан йулнине чистă пĕтерĕн. Не живи на очень широкую ногу, а то промотаешь все, что осталось от отца. У. Ашкăнса пурăнакана укçа нумай кирлĕ. Тому, кто живет роскошно, надо много денег. Беседы на м. г. Алра мен чухлĕ нумай, ун чухлĕ çын ашкăнма пăхать. Чем больше человек имеет, тем более он склонен к роскоши. Собр. 204. † Кăвак кăвакарччăн вĕçнĕ кун, кунĕсем тĕтрелĕ пулайрĕç; çак илĕртсе ашкăннă чух саманисем йăвăр пулайрĕç. (Здесь есть искажение). СТИК. Вăл кăçал ĕне юр-варĕпе ашкăнат кăна: икĕ ĕне, ĕнисем икĕш те ким пек. В этом году он живет припеваючи: у него две коровы, и обе — как ладьи; молоком хоть обливайся. СТИК. Пахчари курăк епле ашкăнса (у др. алхасса) карĕ! — час çулмалла. Как быстро, густо и высоко разрослась в огороде трава; скоро ее можно будет косить. Ст. Чек. Хирте сĕлĕсем ашкăнаççĕ. Овсы в поле растут роскошно. Календ. 1906. Çамрăк йывăç пекех ашкăнса каять. Разростается как молодое дерево. Сказки и пред. чув. 61. Çав вар тĕпĕнче вĕтĕ чул-кăна, тата ашкăнса вĕлтĕрен ӳсет. На дне того оврага лишь мелкие камешки, да еще растет во всю крапива.
(аштаha) или аштаха çĕлен, draco, дракон. Н. Карм. Аштаха çĕлен ӳссе çитсессĕн, турă çӳле илет çĕклесе; çил-тăвăлпалан, пĕлĕтпелен, çиçĕмпелен илет. Кунта халăха сиен тăвать, сывлăшĕпе туртса илсе çăтать, çавăнпа турă çӳле çĕклесе илет ăна, çил-тăвăлпалан хĕстерсе илет çӳле, çиçĕмпелен. Аштахаран, пурăнсан-пурăнсан, юхха пулать. Çавă çын сӳретне кĕрет; камăн лайăхрах ăрăм пур-и, хĕр пур-и, ăна илешет. Илешет те, чирлетет; типсе хăрать те, вилет вăл.
(ашшамы̆ш), i. q. ашшĕ-амăшĕ. Якейк. Ашшамăшсăр çитĕннĕ ача. Дитя, выросшее без отца и матери. КС. Вăл ачасене ашшамăшсем лайăх пăхаççĕ пулмалла. Тех детей, должно быть, хорошо воспитывают родители. (Говорится и об одной и о нескольких семьях).
(ашшэ̆) pater eius (eorum vel earum), его, ее, их отец. V. аçа, аçу, атте, атти, ати. Сред. Юм. Ашшĕне пăхса, ывăлне (ывы̆л’н’э) хĕр пар. Прежде чем отдавать дочь за чьего-либо сына, посмотри, каков у него отец. (Послов.). Истор. 150. Вăл ашшĕ чухне туртса илеймен хуласене, çĕрсене илсе, Мускав (scr. Москва) патшалăхне тата ытларах аслăлатнă. М. Васильев. Аслă киремет ашшĕ. Отец главной киремети (божество четвертого разряда). || Vitricus eius, его (ее, их) отчим (в нек. гов.).
(амы̆шл’э̆), qui habet parentes, имеющий родителей. Шибач. Вăл ашшĕ-амăшлĕ-ха. У него есть родители (о нем нечего беспокоиться). Н. Карм. Ашшĕ-амăшлĕ ача-пăча хатĕрлĕ (= чыслă) пулать. Дети, имеющие отца и мать, бывают а чести, в почёте. У КС это значат: дети, имеющие родителей, бывают одеты, обуты и содержатся в чистоте.
печататься (о книгах). N. Вĕсене (книги) пустарма хыснаран укçа вăл-ку партармастчĕçĕ. Авă çавăнпа вĕсем ку кунччен пустарăнмасăр капланса тăрсаччĕçĕ.
в, на... копеек. СЧЧ. Пилĕк пуслăх укçа, монета в 5 коп. (ассигн.? У КС. 1½ коп серебром). Регули 1090. Икĕ пуслăх илтĕм. Н. Шинкусы. Пилĕкшер пуслăх пиллĕк. По 1½, копейки (так!) пять монет. Юрк. Вăл ĕçлени унта ик пуслăх та çук...
(-зы̆), отдельные части поля. Изамб. Т. Ыраш пусси, çуртăри пусси. Ib. Çапах пусса-пусса ята виçшер теçеттине тивет (на душу в каждом поле). N. Пĕр пусă актар. Юрк. Ĕлĕк пĕр анана яхăн акакан çын, халĕ пусса-пусса улт-çичĕ ана ака пуçлат. N. Çавăнпа вăл çĕре темиçе пусăва уйăрсан, кашни пусăра çĕр пăртак-пăртак анчах тивмелле. Землед. Сирĕн пусси-пуссипе мар-и мĕн? тетĕп. — Çук, — теççĕ. Вĕсем пĕрмай урăх тырă акса пыраççĕ, вĕсен хура пус çук. Сред. Юм. Пôсса çитех кайрăн-а эс. Разве ты ходил до самого поля. ЧП. Пусă урлă килмесĕр. Ib. Сарă пусăпа çӳренĕ вăл.
увеличиться. N. Виç уйăх порăннă вăл ача, пусăкланнă. См. пысăклан.
пусрăн, (-зы̆-), осесть, слежаться. Ст. Чек. Шурăм-п. Кăçал юр çанталăк ăшăтичченех çуррине яхăн пусăрăнчĕ. Çутт. 114. Пур çĕрте те шурă юр хĕвел ăшшипе пусăрнат. Толст. Пусăрăнман юр çинче йĕлтĕрсем пĕрер шите яхăн, хăш-хăш тĕлте ытларах та путса пыраççĕ. В. Олг. Посăрăнса, осело (строение). Изамб. Т. Лашасем таптанипе малтан хулăм сарăм пусрăнать. || Успокоиться, остепениться, улечься (о сердце), утихнуть, смириться. N. Унсăрăн унăн чунĕ пусăрăнмасть (не успокаивается, не улегается). Юрк. Тыррисене çынсенчен малтан анкартне кӳртсен, чунĕсем пусăрăнаççĕ. Бур. † Пирĕн çамрăк чĕресем пусăрăнмаççĕ, хамăр тăвансене курмасан. Альш. † Çакă тăвансене курмасан, ман çамрăк чĕресем пусăрăнмаст. Кĕвĕсем. Пирĕн çамрăк чĕре пусăрăнмас, хамăр пуçа хуйхăсем ӳкмесĕр. N. † Пирĕн çамрăк чĕресем пусăрăнмас, пирĕн тантăшсене курмасан. Сред. Юм. Ăш посăрнмас, не спокойно на душе. Изамб. Т. Çил пусăрăнчĕ, вут пусăрăнчĕ. Ib Тепĕр кунне ирхине тăман пусăрăнчĕ. N. Унăн хуйхи пусăрăннă вара. N. Унăн кăмăлĕ пусăрăнма пĕлмен. Альш. Ире яхăн лăпланчĕ (пожар утих), тин хай чун пусăрăнат. N. Пусăрăнса туйми пулса тăр. КС. Ахăракан ăйăр акара пусăрăнать. Янтик. Халĕ чыстиех пусăрăннă вăл, текех çамрăк чухнехи мар çав: вăйĕ те сахалланчĕ пуль, укçисем те пĕтрĕç пуль! (финансовая сторона растроилась). ЧП. Матур йĕкĕт пусăрнать хĕр илсе (успокаивается). Баран. 253. Хăшĕ (люди) нихăçан та пĕр вырăнта пусăрăнса тăмаççĕ (все время бродят с места на место). Ib. Кайран хăй çапах пусăрăнса тăрайман (не унимался). Энтипе тек чăрмантарса пынă.
насиловать, изнасиловать, причинить насилие. N. Унта тата хĕрарăма пусмăрлакансене айăплаççĕ. КС. Çав çăл пирĕн яла йăлтах пусмăрла пуçларĕ. Бур. Вĕрет, сурат, пусмăрлат, кăтăкласа вĕлерет. Сред. Юм. Пире чыстиех посмăрланă-çке вара ăсĕм: чăххине те вĕлереççĕ, пахчари çимĕçсĕне хăвармарĕç ĕнтĕ, (çавсĕмех) пĕтерчĕç, ачасĕне орама тохма та памаççĕ. Юрк. Вăл çын эрех ĕçтерме парăнмасан (если не согласится), унăн килĕнчен пĕр-пĕр япалине пусмăрласа илсе каяççĕ те, хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. Шурам-п. Эп сан пата пусмăрласах пырам-и? (насильно приду). || Обижать, притеснять, угнетать. В. Олг. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак, посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ. Якейк. † Посăм-килĕм постав пак, посмăрласа çӳримарăм, пос-килсенчен уйăрăлтăм. Демидов. Кайран-кайран çак усал çынсем пусмăрласа (теснить) çитере пуçларĕç, тет, Якава. Изамб. Т. Ама-çурине амăш пусмăрлат.
попусту (русск.). Ала 91. Вăл тăлăх ача пустай ют çын патне нумаях кайман, вĕсен ашшĕпе пĕр тăван пичĕшĕ пулнă, вăл çавсем патне час-часах кайнă. N. Пустай отса çӳрени пулчĕ. Ходил(и) попусту; без пользы, без результата. || Пустяки. Никит. Помăр киреметĕнчен пур çын та хăранă, анчах пĕр Петр Михайлов: пустай (пустяки) çав, мĕнле вăл киремет тытни, тесе кулкаланă. Сред. Юм. Пустай калать, пустое говорит.
, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). IЬ. Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.
живым, с головой. N. Мана ан вĕлерĕрех! Мана пуçăн хăварăрах! Тĕнче çуттине манран туртса ан илĕрех. || Головой (к чему), концом (к чему). Альш. Вăл анасем кăнтăрланалла пуçăн. || То же, что пуççăн. КС. Хĕрарăм пуçăнах куланай татса пырать.
головная сторона, изголовье. Перев. Унтан тăпри çине пуç вĕç(ĕ) тĕлне чул тăратса хунă. Юрк. Урипе тапса ярсассăн, пуçĕ вĕçне кайса вырт (с ним, к нему). КАХ. Хай эпĕ: эсрел килет пулĕ, тесе, часрах пуç вĕçĕнчен сăхмана туртатăп илетĕп те, пуç çинченех пĕркенсе выртрăм. N. Вăл пуç вĕçне сăхман пăрахрĕ те, выртнă-выртманах çывăрса кайрĕ. Пит ырнă пулмала кунĕпе.
сетка, надеваемая на голову для защиты от укуса насекомых. Баран. 167. Çынсем пуçлăх тăхăнса пĕркенсе çӳреççĕ (летом в тайге, от насекомых). || Главарь, вожак, начальник, руководитель. Юрк. Пуçлăхсем ăна пит начар вĕрентнĕрен чăваш хушшине вĕрентме яман. || Дух родоначальника. Шел. 64. Ват карчăксем сăрапа, тĕрлĕ апат-çимĕçпе хирти хапха патĕнче ял пуçлăхне асăнса кив йăлапа хываççĕ; Кив-Ӳселшĕн кĕлтуса, ырлăх-сывлăх ыйтаççĕ. Тырра-пулла тутлăх пар, вут-кăвартан, чир-чĕртен сыхла ял-йышне, теççĕ. Унтан чăн чухăн çынна уншăн парне параççĕ. || Встреч. в соединении: сывлăх-пуçлăх, здоровье вообще. Альш. Вăл кайсан, эпĕ авланас шухăш тытрăм та: сывлăхăм-пуçлăхăм пур чухне авланса юлам, терĕм.
кроме, без. Альш. Хунартан пуçне пĕртте тухма та пулман. Тухсанах пуçпа-пуç перĕннĕ. Юрк. † Хĕвел, пĕр аннеçăм, çĕрĕ пĕр мар, çĕрĕ пĕр аннеçăм, çынни пуçне. Регули 163. Çав кĕпе, ĕçленисĕр (= çĕленисĕр) пуçне, виç сом тăрать. N. Хамăртан пуçне çырман (без нас, т. е. в наше отсутствие, не писали). Янш.-Норв. Пиччемсĕр пуçне эп мĕн тăвăп? Баран. 139. Ӳсекен япаларан, выльăх-чĕрлĕхрен пуçне этем те пурăнаймасть. Ольга. Ашшĕнчен пуçне, кроме отца. Регули 546. Манăн онсăр поçнех номай. У меня и без этого много. Ib. 601. Хĕр ача, тăлăх (тăлăх хĕр ача), аш-амăшсĕр пуçне кил тытас çок. Лашм. Санран пуçне пурнаймăп. О сохр. здор. Шывсăр пуçне (без воды) никам та пурăнайманнине эсир хăвăр та пĕлетĕр. N. Çавăнтан вара мана пĕччен, аппаран пуçне, ниçта та ями пулчĕç. || По. Кан. Çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. || На. Ала 82. Вăтăр ача пуçне, тата пурин пуçне пĕрле пĕр шан турĕç, тет (пива). Юрк. Çулталăкра тата тăватă тапхăр % укçи илетпĕр, тенкĕ пуçне 20 п. кĕмĕл (400 т. çине 80 т.). || Оригинальный. Сёт-к. Илле вăл пуçнерех çын. Илья оригинальный человек. || Отдельно, врозь, особо. Н. Карм. † Эпирех те виççĕн пĕр тăван, сассăмăрсем пĕр пек тухать пуль те, ăрăскалсен пуçне пулать пуль. N. Пасар пĕрле, телей пуçне.
место, откуда нет возврата. Хурамал. Вăл каланă: ăçта каяттăр эсир капла? тенĕ. Пуç-пĕтти (пĕрре кайсан таврăнас çук) çĕре, тенĕ.
страдать головной болью. || Сделаться отчаянным, озорником, головорезом; бесчинствовать, безобразничать, грубо нарушать порядок, дебоширить. N. Вăл ял тăрăх пуçсăрланса çӳрет.
околдовать, приворожить, отворожить. КС. Ун хĕрне пуçне çавăрса илсе тухса кайнă, теççĕ: ахаллинчен çав начар çĕре ма кайтăр вăл? Дик. леб. 48. Вăл (Елиса) чăнах та тухатмăш иккен, çавăнпа вăл патшана та, пĕтĕм халăха та пуç çавăрма пĕлчĕ, тенĕ. Н. Лебеж. † Чыкан ачи шап-шурă ача, пĕреççех (пĕрехçех) чуптуса пуç çавăрса илчĕ. Курм. Пуç çавратăп, çын çомне çавратăп. Хора ĕне пăрушĕ епле амăш тавра çавăрнать, ынатланать, çанашкал манпа ынатлантăр. Хора кĕсре тыхи епле ынатланать, çавăрнать, çанашкал ынатлантăр, манпа калаçтăр. Сар чăхă чĕппи епле амăш тавра ынатланать, çавăрнать, çанашкал манпала ынатлантăр, çавăрăнтăр. (Из наговора). Чураль-к. Хĕрсен пуçне çавăрмалли (наговор для привлечения любви). 1. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра, ылтăн пахчара ылтăн хăмла шуччи; ылтăн хăмла шуччинче ылтăн хăмла; ылтăн хăмла ылтăн чашăкра; ылтăн чашăкра ылтăн кайăк; çав ылтăн кайăк епле чашкă çумне çыпăçăнать, çавăн пекех çав хĕр çав ача çумне çыпăçăнтăр. 2. Ылтăн пахчара ылтăн тенел, ылтăн тенелте ылтăн урапа. Çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. 3. Кăвак кăвакарчын епле аçи тавра ами çавăрнать, çавăн пекех çав хĕрпе çав ача пĕрле савăнса-кулса пурăнмала пултăр. 4. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. Çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. 5. Çитмил те çичĕ тинĕс урлă шап-шурă çуçлĕ, ылтăн туяпа, ватă старик килет çав ачапа çав хĕре пĕрлештерме. 6. Турă хăвачĕпе виççĕ сурать, виççĕ сапать. Çав ачапа çав хĕр пĕрле пурăнмала пултăр, тет. 7. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра кĕмĕл пахча; кĕмĕл пахчара кĕмĕл хуран, кĕмĕл хуранта кĕмĕл купăста. Çав купăста епле вĕрет, çавăн пекех çав ачашăн çав хĕр ăшчикки вĕретĕр. См. эрешмен карти. Ст. Ганьк. Пуç çавăран чĕлхе. Кахал каларĕшпе, сасан пулă палăрăшпе, турă хушнипе çĕр çаврăнать, çаврăн, кун таврăнать, таврăн. Хĕвел çаврăнать, çаврăн. Çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче ылтăн вăрман, ылтăн вăрманта ылтăн пӳрт, ылтăн пӳртре ылтăн сакай, ылтăн сакайĕнче ылтăн йăва, ылтăн йăва çинче ылтăн çамăрта, ылтăн çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче кĕмĕл вăрман, кĕмĕл вăрманта кĕмĕл пӳрт, кĕмĕл пӳртре кĕмĕл сакай, кĕмĕл сакайĕнче кĕмĕл йăва, кĕмĕл йăва çинче кĕмĕл çăмарта, кĕмĕл (scr. ылтăн) çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче пăхăр вăрман, пăхăр вăрманта пăхăр пӳрт, пăхăр пӳртре пăхăр сакай, пăхăр сакайĕнче пăхăр йăва, пăхăр йăва çинче пăхăр çăмартасем, çав пăхăр çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, сасан пулă пăхăрĕшпе (так!), кун таврăнать, таврăн, хĕвел çаврăнать, çаврăн, çĕр çаврăнать, çаврăн, уйăх çаврăнать, çаврăн. Çак çут-тĕнчере тухан ăшă хĕвел епле ăшăтса савăнтарать, çавăн пек çак Яккупа Ульяна ăшăнса, савăнса, шăкăлтатса пурăнччăр. || Завивать вилок, головку (о капусте). Трхбл. Купăста пуç çавăрать. У капусты уже завиваются головки.
брань. Чирик. Вăл картла выляма вĕренесшĕн-им-ха. Ашшĕ пуçне çиешшĕ (т. е. может загубить отца).
(-д-), назв. части женского головного украшения. Якейк. Пуç-çип кантри вăл тватă вĕçлĕ, ик вĕçне валалла осса яраççĕ, тепĕр икĕ вĕçĕнче пуç йĕпписам пор, вăсампа масмака тиреççĕ.
то же, что пуç йĕппи. N. Пуç-çиппипа хĕрарăмсам, сорпана мый тавра чăркасан сӳтĕлсе каясран, сорпана тиреççĕ. Вăл тватă вĕçлĕ, ик вĕçĕнче пралокран тунă йĕпсем пор, вăлсампа сорпана тиреççĕ, икĕ вĕçне кăккăр умнеле кăларса яраççĕ. Кăккăр умĕнчи вĕçĕсене капăр полма пĕрер тенкĕ çакаççĕ. См. пуç-çип кантри.
то же, что пуçсăр, страдающий головной болью. КС. Вăл такçантанпах пуççăр аптраса пурăнать (головная боль). || Отчаянный, озорной. Сред. Юм. Ах тôр, ăсĕн ачисĕм пит пуççăр, такам пахчине те çĕмĕрсе кĕрĕç. СПВВ. X. Пуççăр çын= пуçтах, отчаянный человек. КС. Унăн ывăлĕсем ытла пуççăр (головорезы). Чебокс. Манăн пĕр пит пуççăр юлташ пурччĕ. Альш. Пуççăр вăрă, отчаянный вор. К.-Кушки. Пуççăр — «сорви-голова». ||Употребляется в качестве послелога — без. Шибач. Ну, тет, Йăван, тет, эп, тет, сана çитĕнтертĕм, çан чол çола çитрĕм, тет, мансăр поççăрах илме (çаран) полтаратăн, тет.
, пуç тăрри, макушка головы. Ядр. Пуç тăрри шăтăк, глуповат. N. Ман поç тăрăнчен вот тохать хранипе. Собр. Пуç тăрĕнчен (над головой) çăхан каçса кайсан, вăл усал пулассине пĕлтерет, теççĕ.
наклонить голову. ППТ. Пуççапнă чухне пуçлăхĕ: пуçра (= пуçăра) лайăх чиксе тăрăр, чут та хăпартса ах пăхăр, тесе каласа тăрать. (Сĕрен). || Надевать. БАБ. Вăл (очиститель порчи) аттене хальччен пуç чикмен (не надеванную) хĕрарăм кĕпи тăхăнма хушрĕ. || Попасть безвозвратно. N. † Патша та патне поç чиксен, хăçан калла тохни пор. (Солд. п.). Рак. Уесни хулара пăшал сасси, епле пырса пуçăма чикем-ши? || Склонить голову. N. Пуçне чиксе çурт-йĕр тупаймана курсан... || Деваться. Якейк. Пуçа шта кайса чикес? Куда мне деваться и где мне приклонить голову?
начать, положить начало. Йӳç. такăнт. 64. Эсĕ, шампаккай, ĕнерхи пек Çăрăлчан пуçартмасăр какайне ан турт. КС. Ху пуçартса памасан (без твоего указания, начинания) ĕç ăнмасть. N. Патша пуçартнипе тапраннă çав вăрçă. Орау. Ĕçе пуçартсан, çине тăрса туса пăрахмасан, кая юлать вара вăл. Ib. Вăл пуçартса пачĕ. Он был начинателем, инициатором, зачинщиком.
(-з'-), начинать, приниматься за дело. СТИК. Атя, пуçăн! Айда, начинай (напр., жни, пиши). Ст. Чек. Таçта кайса пуçăнмалла (= пуçламалла= ĕçе тытăнмалла). N. Выç çынсенĕн кил-йышсене тăрантарма пуçăнать. Кан. Кив самана вырăнне çĕн самана пуçăнчĕ. Регули 722. Вăл онтан пуçăнчĕ. Сред. Юм. Ĕçе пуçăннă= ĕçе тытăннă. Орау. Ĕçе пуçăниччен; пуçăнсан, каять вара. Ib. Паян лаптăка вырса пĕтерсе шĕвĕре (пĕр пуçĕ шĕвĕр) пуçăнтăмăр. Якейк. Ĕçе пуçăнас полать, ĕçлеме тапратас полать. N. Пуçăнса каять (речка). Сир. 167. Ĕнтĕ тăр та (в рукоп. пуçăн та), Иордан шывĕ урлă каçса кай.
(пус'с'ап), поклониться, кланяться. N. Эп çол памасăр полтаримарăм; пуççапмасăр полтаримарăм. Мне нельзя было не дать ему дороги, не поклониться. Юрк. Эпир, вăл (мать) сăмахсене каламассерен, хирĕç: юрĕ! тесе пуççапса лартăмăр. Калашн. Пуççапăр кайса Алюна патне. N. Японипа вăрçнă чох кашнă кон молебĕн полать. Çынсам пуçĕсене (не твор. п.) тимлесе çĕре çапаççĕ çав. Альш. Пăтă çирĕç мĕн турĕç, капла пуçтарăнаççĕ. Килĕр, хăтана-тăхлача, е аттепе-аннене, е çавна-кăна пуççапса хăварар, теççĕ. Тăраççĕ хай хăнасем ура çине. Ку хуçасене тыттараççĕ сăра курки сăрапа, лартаççĕ сĕтел пуçне сак çине. Хăйсем пурте пĕшкĕнеççĕ. Хуçапă арăмийĕн ури пуçне хăрах аллисемпе (пурни вĕçĕсемпе) тивертсе тăраççĕ. Хăйсем кирлĕ-кирлине кала-кала юрлаççĕ. Лешсем çамрăксене пахилеççĕ вара, ватăсене тав тăваççĕ. Пуççапсан мĕн тусан, тумлансан-çыхăнсан, тăраççĕ тухмашкăн. Çул курки ĕçтереççĕ ĕнтĕ хăнасене: çапла кайăр та, капла ан кайăр, ӳлмĕрен тата çапла савса килĕр, теççĕ. || Молиться. Регули 1253. Авалхи пек торра поçапатпăр. Авалхи пек кĕлтума каламаççĕ.
, пот, тонуть; погружаться; вязнуть. Изамб. Т. Унтан вара салми путиччен вĕретеççĕ. Альш. Хăшĕнче пулă тытаççĕ, хăшĕ (озера) ахаль кăна шывланса путса-йӳçсе выртаççĕ. Янтик. † Ĕнтĕ шур юр çăвать, пушмак путать. N. Кашни кун темиçе пăру путса ларатчĕ, ĕнесем те путкалатчĕç. N. Унта юшкан пĕр аршăн путатчĕ. N. Сăрана путса вилнĕ. Утонул в пиве; ТХКА. Унăн тăпри пĕтĕмпех путса аннă, те лайăх таптаса тултарман шăтăкне. Ăна та купаласа хăвартăм. Баран. 43. Йытти (упомянутая) вуннă-вунпĕр сиксенех юр çине путса ларать. Илебар. Ку мĕншĕн путмас-ши? тесе пĕшкĕнсе пăхрĕ, тет. Альш. Анчах çуркуннесенче вăл кӳлĕсенĕн тĕпĕсем (места бывших озер) путакан пулаççĕ. N. Кĕсем Атăла путса вилнĕ, тет. Орау. Эрекене путса вилчĕ. К.-Кушки. † Путса-шăтса лармашкăн, ытах çук çын ачи мар. Шел. 52. Сутуçисем хăвăртах укçа çине путаççĕ. Кĕвĕсем. Элшел хĕрĕ ӳсет-çке, кĕмĕл айне путат-çке. Мертлĕ хĕрĕ ӳсет-çке, тăхлан айне путат-çке. || В перен. знач. Кан. Киле çитрĕм те, шухăша путрăм (погрузился в думы). || Ввалиться; образовать ямочки. ЧС. Пĕтĕмпе куçĕсем путса анчĕç. Полтава 44. Путса ларнă ват куçа... N. Пит-çăмарти путса кĕрет кулнă чух. При улыбке на щеках появляются ямочки. Скотолеч. 32. Çав шатрасем (оспины) хăмпă пек хăпарса каяççĕ те, тăррисем путса тăраççĕ. || Проваливаться. Орау. Çӳреме çук ĕнтĕ халь, çул путать, аран-аран аштарса çитрĕм (весною). || Провалиться, деться. Орау. Таçта кайса путрĕ ĕнтĕ. Куда-то ушел и не идет, «провалился». Пустел. Кайрĕ те путрĕ. Ушел и запропал. || Быть заглушенным. Капк. Хĕлип кĕçĕ айне путнă, ăна та хăварас мар. Яргуньк. Улми (картофель) çом айне потнă (заглушен сорной травой). Ск. и пред. 102. Çула пулсан, çав çуртсем йывăç ăшĕнче путаççĕ.
(пударгы̆с'), грузилка, вилки рыбаков для погружения и направления шестов с веревкой невода при подледной рыбной ловле; особый шест у рыбаков с воронкообразной посадкой в конце, употребляемый для пугания в воде рыбы (ботало). Альш. Тетелĕ карсан, пулла путаркăçпа хăратаççĕ, вăл вăрăм авăрлă, вĕçне хăвăл тăваççĕ. Шыв çинче ханкăрт-ханкăрт тăват. Ib. Алла путаркăç тытса, путаркăçпа шыва шампăр-шампăр тутарса, пулăсене курăк айĕнчен тетелĕ патнелле хăваласа пыраççĕ. Ib. Путаркăçа ăна вăрăм çинçерех шертерен тунă. Шерте вĕçĕнче йываçранах варункка евĕрлĕрех туса тăхăнтарса лартнă. Вăл варункка пекки пĕр икĕ шите яхăн пур. Ăна, çурăлса каясран, икĕ вĕçĕнчен те тимĕр кăшăл çаптараççĕ. Çав путаркăçа шыва чикеççĕ те, вăл, хăвăлскер, панкăрт! туса путат: таçта илтĕнет унăн сасси; шыв тĕпĕнчи пулăсене хăратат, тет, вăл çапла. Сред. Юм. Шыв çинче потман япалана потаркăç хорса потараççĕ.
, путкăллăх, , топкое, вязкое место. Макка 44. Вăл путкăлăхра-шывра рак пит нумай пулнă. Юрк. Путкăлăх шурсем, тарăн çырмасем. N. Путлăлăхран тухсан, Ивана урăх кĕпе-йĕм тăхăнтарнă.
подвои сохи; веревка, которою закручивается рассоха. [Пота= искаж. русск. подвои]. Якейк. Пота пăявĕ — соха контине тытакан вĕрен; вăл вĕрен соха тортинчен тытăнса тăрать.
с полком или с потолком. Кан. Вăл лайăх мăкланă ăшă путалăхлă çурт пулмалла.
, потлан, испортиться; выйти из употребления. В. Олг. Потланнă çăмарта. Г. А. Отрыв. Кайран патах путланч (вышел из употреблення) вăл, кайран çакмарĕç ăна. || Увязнуть, завязнуть, задохнуться в грязи, задохнуться под коркой, образовавшейся в земле после дождя (о семенах). Хорачка. Хытă çомăр çурă тăк, шăтса тохимест, потланчă вара (напр., кантăр). Изамб. Т. Кантăра каярах (поздно) акăрăм та, путланчĕ (не взошла). Календ. 1911. Тарăн акнă тырă, çĕр типсе хытнинчен, шăтса тухаймасăр путланать. СПВВ. Х. Путланать тырă, шăтмасăр юлать. || Задохнуться. Чертаг. Пôтланнă, задохнулся (напр., цыпленок в яйце). Питушк. Чĕпĕсем пурте путланнă, тем тĕлне пулнă. N. Потланнă= чĕппи тохман. || Завязнуть; запутаться; сгинуть, пропасть. Кан. Уншăн ăна (его) вырăнти (местные) ирсĕр ĕç ăшне путланнисем курайми пулнă. Утăм 19. Шанатăп, шанатăп сана, ишĕлнĕ кив çурта эсĕ юсаса, тĕттĕмре путланнă яла çутă хунар кайса çутасса. Хурамал. Пит макăракан ачана калаççĕ: сассу ăшна путланманă! теççĕ. (Сассу ăшăнтах пĕтменĕ, брань). Кан. Лавкка путланчĕ. Лавка обанкротилась (закрылась). Хастарлах 37. «Путланман», тесе йĕрсе, кĕвĕлеччĕ. ЙФН. † Эпĕр каçпа хĕр куртăмăр. Ашшĕ парас тесеччĕ, амăш килте çук пулчĕ, кайтăр-кайтăр путлантăр, упăшкинчен савăнтăр.
болотистое, топкое место. Н. Тойдеряк. Çак çырмара ĕлĕк хурăнлăх пулнă, тата путлăх пулнă (было болотистое место. Ст. Чек.) Баран. 81. Вырăнĕ-вырăнĕпе путлăх çĕрсем, тĕпсĕр кӳлĕсем пур. Т. V. 115. Путлăх çырмăнтан, сайхалăх кĕперĕнтен, упăнтан-кашкăрăнтан çырлах, турă. (Чӳклеме). N. Асап шăтăкĕнчен, лачакари путлăхран туртса кăларчĕ мана. Кан. Вăл ним çулсăр-мĕнсĕр путлăхсем урлă, сехетре 15 километр кайма пултарать.
путно, прилично, как следует (русск.). Г. А. Отрыв. Мĕнпе кăвакартнине (синили) путлех пĕлмеççĕ. Орау. Атта путлĕ (чипер) тăхăнимарăм. Аттине чипер (путлĕ) тăхăнимарĕ. Надел сапог(и) не совсем ладно. Чăв. й. пур. 5. Хăй çине ĕмĕрне путлĕ тумтир кĕмен-тĕр. Кĕвĕсем. Мертлĕ тăрăх çӳрррĕм — пĕр путлĕ хĕр курмарăм. Путли тĕни пĕри çук, путсĕр тени вĕçĕ çук. Ст. Чек. Вăл çулхине кантăр путлĕ пулмарĕ. Ib. Путлĕ пул; путлĕ калаçмас. || Путный, хороший, приличный. Юрк. Çав ĕнерен путлĕ выльăх пулас-и, эй сĕт-çу-и? N. Патнерех çитерехпе, Çемен: ку путлĕскерсем мар пулĕ, тесе, лашине тăварса йăвăçран кăкарнă. Чăв. й. пур. Прухха вара хăй те путлĕ вилĕмпе вилмен, ĕçсе вилнĕ. СТИК. Пĕр арăмласкер илсе ятăм та, те путлĕ пулĕ. Женился, но, незнай, путной ли окажется женой.
часть леса, имеющая естественные границы. Орау. Кăçал вăл путмарта тăмана питĕ нуммай. Путмар вăрманта анчах пулать. Ib. Çав путмартах çырла темĕн чул тупрăмăр (на этом клочке земли). Якейк. Çак потмарта çăкалăх, çăкалăх та çĕленлĕх. Ib. Потмар — часть леса, участок леса, ограниченный какими-либо естественными границами (напр., икĕ вар хошшинче). || Граница. СПВВ. Путмарĕ — чикки; унăн путмарĕ çавăнта, чикки çавăнта, т. е. всегда в одно и то же место(?).
подполье, подпол. Альш. Сăрине путпултан туртаççĕ. Ib. Ку каччă ларнă, шеппех сакайне анса каят, сак уçнă çĕртех путпулĕ те шăтăк пулнă, тет. Бур. Пĕр разбойник кĕнĕ те, путпула аннă. Н. Шинкусы. Вăл пĕтĕмпех, пур çĕре те шыраман çĕр хăвармарĕ, путпулсене кĕрсе шырарĕ, пĕрене çурăкĕсене шыраса пĕтерчĕ, карташĕнчи хуралтăсене шыраман çĕр хăвармарĕ.
потешно, смешно. КС. Питĕ путтишле хăтланать вăл.
, почах, (пуζ'ах, поџ̌ах), колос. В. Олг., Пшкрт. Пучах. N. Пуш пучах, ржаная мякина. ТХКА 7. Пĕр пучахне те ана çине тăкса хăварас мар, тет ĕнтĕ вăл чăваш. || Хмелинки. Персирл. Кăçал хăмла пучахсем шултăра. См. пуçах.
(поччуш), лутошка. Пшкрт. Вăл серĕн поччушсаня вурлат. Шорк. Поччош, липовая палка, с которой содрана кора. См. пуччушши.
, пухăв, (пуhу, пуhы̆в), сборище; сходка, собрание. Ягутли. Кашни кун çырма хĕрĕнче, пасарти пек, хĕрарăм пухăвĕ шавласа, ахăлтатса, кулса тăраççĕ. Альш. Унтан пуп пуху хăвалаттарать. Атя, кукша, пухăва, теççĕ. Менча Ч. Хăшĕ-хăшĕ, пупран ĕçкĕ ячĕ ытса илейменнисем, пуху туса, ялĕпе пĕр каç ĕçке лармалла канаш тăваççĕ. Чăв. й. пур. 8. Вара сутник пуху чĕнме хушнă, вăл пуху пуçтарнă та, пухура Ваçка çак сăмахсене каласа пĕтĕм пухăва çĕнтернĕ. Юрк. Манăн пухăва тухас килмест. Пирĕн атте-анне, пысăк тетесем, асатте те, никам та пухусем пуçтарса çӳремен.
(-h-), собираться. Ала 7º. Унта вăл урамра пухăнса тăракан çынсене курах кайнă.
верхом. Б. Олг. Каþан вăл ял тăрăх кăчкăрма каят пош утпа: атьăр тоя, атьăр тоя, тет.
, пошан, (-ж-), опустеть; освободиться. N. † Аттен пурчĕ пусăк пӳрч, хамăр килсе толтартăмăр; эпир тухса кайсассăн, пусăк пӳрч те пушанать. (Ĕçкĕ йори). N. Пĕтĕм тĕнче пушанса юлчĕ. N. (Вăл каларĕ): ĕçĕрсенчен пушанăр. N. Уйран çортри кĕлтисем поçтарса кĕрсен, ĕçрен пошанаççĕ, авăн çапасси анчах юлать. Юрк. Çав кунсенче (в те дни) эпĕ те пушанатăп, иксĕмĕр вара ун чухне Пӳркелне хăнана кайса килме тăрăшăпăр. Ib. Çыру çырса яма пушанаймастăп (не найду времени). || Ослабнуть. Ядр. † Çăварни лаши таханлă, кайри тахан пушанчĕ, ютри варли сивĕнчĕ.
пошă (пушы̆), (пожы̆), пустой, порожний. ФТТ. Шу патне кайнă чух çын патне пушă витрепе кĕрсен, кил хуçи малалла каяймасть. Ск. и пред. 104. Тытрăм, тытрăм! Ăçта вăл? Тытрăм пушă параппан, чĕлхен кăпăк сăмаххи. Шумш. Пошша хирĕç полсан, телей полмасть, теççĕ. V. S. Пушă япала, вздор. || Праздный, противоп. непраздный. О заступл. Вăл пушă мар (она непраздная, т. е. беременная). Унăн çийĕнче пур. || Свободный. Эльбарус. Хĕл польтин хĕлле те эпир, пошă кон полсан, Пишонпа вылляма пуçлаттăмăр. Трхбл. Арманă пуши? Обдирка свободна? Юрк. Пушă вăхăт пулсан, çыру яма тăрăш. Ачач. Уй, сыпмалли çук чух, чĕлĕмне пушă тăрăтмасть Тимуш ашшĕ. НТЧ. Пушă мар халĕ. Теперь (мне) недосуг. N. Эсĕ пушă-и-ха? У тебя сейчас есть свободное время? || Слабый (напр. о кольце, неплотно сидящем на пальце и пр.). N. Ку калуш мана пушă (велики, свободны). ЧП. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, пушă пулчĕ вăта пӳрнене. || Вхолостую (о стрельбе). Ст. Шаймурз. Ку ача пăшала пушă кăна персе ярат та, шуйтан ачисем каяççĕ çав пушă пăшал хыççăн. || Впустую, без результата, понапрасну. Альш. Манăн чĕнӳ çак пултăр, йыхрава пушă ан тăвăр. Чăв. й. пур. 6°. Ваçка старастана хăй ăсăпе: Çипирех ярăпăр, тенĕ, çапла вара вăл шухăшланни пушă пулнă. Ib. 5°. Вара вăл шухăшланни пушах юлчĕ (не исполнились его намерения). Чуратч. Ц. Унта ларсан-ларсан, эпĕ пĕр уланкă тытрăм. Ыттисем пушах, ним те тытайман. ЧП. Пушă лар, сидеть без дела. || Альш. † Ах, тетеçĕм, тетеçĕм, аллăнта аллă сум укçу пур, сума та çĕр сум укçу пур, пукане пек йăмăкна пушша ан хăвар, илсе кай.
то же, что пушăт йывăççи. Ст. Шаймурз. Пушйывăççи тăрăх хĕрлĕ автан чупса çӳрет. (Вăл пулĕ хăйăпа вут). Изамб. Т. † Айтăр каяр Юхмана (назв. базара в Б.-Батыреве) пушйывăççи тиеме.
мочь, осиливать. СТИК. Ай-ай, тетĕшне пушкара пырат (осиливает старшего брата, молодец). Юрк. Эпĕ çӳлте, пĕлĕт çинче пурăннине пĕлсен: унта улăхма та пушкарĕ, тет, тĕлĕнсе. СПВВ. Пĕччен куна тума пушкараймăп. СТИК. Пушкарат — парăнтарат, çĕнтерет. Ib. Эпĕ ăна пушкара пыратăп (= э пĕ ăна кĕрешсе çĕнтере пыратăп). ГТТ. Эсир мана пайтах япала тума хушса янăччĕ те, эпĕ пушкараймарăм-ха вĕсене: ниепле тытăнаймарăм. Букв. Тăватă эрнере эпир вулама пушкарăпăр. Чăвашсем 22. Вăл тухатмăшсене тытма та пушкараççĕ, тет; анчах пит эмел кирлĕ, тет. Баран. 11. Паттăр кремĕл çулĕ сăртне мĕнле паттăр пушкарĕ. || Исполнить, устроить. Чăв. й. пур. 12. Эпĕ ăна пушкарăп, мана пар вунă тенкĕ укçа, пĕр икĕ эрнеренех вилĕ (отец), тенĕ. || Смекать, понимать. Шарбаш: Эсĕ мĕн çинчен каланине эпĕ пошкарса илимарăм-ха. СПВВ. НН. Пушкарат — ăнкарат тенĕ сăмах. Прикончить, убить. Тюрл. Пушкарса пăрахнă хайхине (= пуçтарнă, убил).
пошкăрт, (пушкы̆рт), (пошкы̆рт), башкирин. Изамб. Т. Н. Карм. † Хура кăна лаша, кăтра çилхе, пулсан пулĕ пушкăрт уринче. || Башкирская лошадь (особая порода). Изамб. Т. Пушкăрт лаша, иначе: качак лаша. См. каççак. Кив-Элпуç. Лаши пушкăртпа пĕрех пырать. К.-Кушки. † Çеçен хирĕн варринче вылят пушкăрт тихисем. Стюх. † Чĕнтĕрлĕ кĕперĕн аяккинче хура пушкăрт çими çук. СПВВ. ИА. Пушкăрт; пушкăрт лашисем ĕçре питĕ сиплĕхлĕ. Пазух. Сиксеех те утлантăм пушкăрт утма. || Назв. леса. Стюх. Пушкăрт вăл вăрман, унта ĕлĕк пушкăртсем пурăннă, çавăмпа çапла калаççĕ.
двухгодовалый теленок. Сред. Юм. Ст. Чек. Пушмак пăру, телка по второму году. Сутт. 28. Амăшне сутнă чухне вăл пушмак пăру юлче.
почтальон. Бес. чув. 11. Вăрă тытăннă; вăл кунтан темиçе кун малтан пуштă çӳретекене (почтальона) вĕлерсе пуштă укçине çаратнă.
(пушшэ̆), пуще. Юрк. Çавна кура тата пушшĕ шухăша юлтăм. N. Ăна курсан, эпĕ тата пушшĕ йĕре пуçларăм. ЧС. Аслати пушшех пит хытă авăта пуçларĕ. ЧП. Çил çук чухне те силленет, çил пулсан пушшех силленет (хурăн). Чăв. й. пур. 19. Çавăн чухне вара вăл тата пушшех хăратнă. Орау. Тата ĕлĕк маларах пушшех усал пулнă, тет. Вино-яд. Вăл усă кӳме мар, пушшех сиен тăвать. ППТ. Хăш çулне вут йăлкăшса çунат, çапах та калаççĕ: тата ун пек чух пушшех аван, теççĕ, вăйлă çулăм тата пушшех пĕтĕм ӳт-тиртен чир-чăра тасатса каят, теççĕ. N. Пичче пушшех хĕпĕртесе хавасланса сĕре пуçларĕ. N. Хайхи çынсем пушшех пĕр-пĕрин çине çиленсе çитнĕ. Кан. Пушшĕрен пушшĕ, хытăран хытă ыратма пуçларĕ.
то же, что пӳлĕ-силĕ. Синьял. Вăл çинче пӳллĕ-силлĕ. Она имеет стройный стан.
достичь совершеннолетия. Ст. Чек. Лутра пусан та, вăл пӳ çитнĕ пулат, çул çитсессĕн. N. Пӳ çитнĕ тессине урăхла çитĕннĕ теççĕ.
прямо. СПВВ. Пӳкле кĕрес. || Прямая дорога. А. Турх. N. Пӳкле кайнă — пăх хыпнă, çаврăна кайнă — çу хыпнă. С. Айб. Пӳкле каякан шыва кайнă, çавра каякан çăв çинĕ (вар. хыпнă), теççĕ. Собр. Пӳкле каякан пӳлĕнет, çавра каякан çăв çиет, теççĕ. || Нечаянно; неожиданно, вдруг. СПВВ. Пӳкле вилнĕ. Календ. 1906. Шăтăкĕ пӳрнескенĕн аяккинче пулсан, хурт амине ĕç-хурчĕсем пӳкле кăларса вĕлернĕ пулать. Собр. Пӳкле вилнĕ çыннăн ӳчĕ хирте выртсан, çумăр çичĕ яла пулмас, тет, çын вилли вăл пит шывшăн çунат, тет; çавăнпа вăл, çумăр киле пуçласан (перед дождем), çумăра хирĕç каят, тет, çумăр, çын вилинчен хăраса, урăх-çĕрелле пăрăнса каят, тет. И. С. Степ. Пӳкле, нечаянно, неуместно: пӳкле вилĕм, пӳкле калаçать, пӳкле сăмах.
(пӳл'), загородить. Янтик. Тăвайккинче юр ишĕлсе анчĕ те, çула пӳлсе хучĕ (пӳлчĕ). Юрк. Маччи хăмисемпе, урай хăмисемпе пӳрчĕ вырăнне (усадебн. место), урам хĕррине, пӳлсе хурат. || Перебивать, оборвать. Шибач. Каласси, тет, каласа кăтартăп, тет, кам та кам, тет, мана пӳлет, тет, çирĕм пилĕк, тет, котран çапас, тет. Б. 13. Ваттисем калаçнă чух вăсен сăмахне ан пӳл. Ачач 102. Чăнах çамрăксене апла пӳле-пӳле лартмашкăн пысăккисене мĕнле ăрасна права пултăр-ха? Орау. Çынна пӳлсе, трук каласа татать вăл. Çĕнтерчĕ 16. Илякка вĕсене пӳлет. Ск. и пред. 40. Акă пĕр ушкăнта пĕри калаçат, ыттисем пурте шăпах итлеççĕ, сăмах хушса пĕри те пӳлмеççĕ. || Отрезать (путь), окружить. Ашшĕ-амăшне. Сăмьюн, унăн çулне пӳлсе илсе, каллех ӳкĕтле пуçланă. N. Вăл хам умри çула пӳлсе хучĕ. Якейк., Чертаг. Эпĕр лешсене пӳлсе илтĕмĕр. Мы отрезали им дорогу. N. Эпир упа тытакансенчен: упана халĕ пӳлсе илме пулать-и? тесе ыйтрăмăр. Сёт-к. Токмака аран пӳлсе илнĕ (загородили дорогу волку). || В перен. см. Кан. Хамăр тĕттĕмлĕхех пурнăç çулне пӳлсе пырать.
с половиной, с отделением. БАБ. Пирĕн вите икĕ пӳлĕмлĕ. Альш. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат (нора).
(пӳлмэ), закром, сусек. Толст. Унта вăл (хлеб на мельнице) çăнăх пулать те, пӳлмене юхса анать. БАБ. Кĕлет тулли пӳлме пар, пӳлме тулли тырă пар. (Моленье ӳчӳк). С. Тим. Пӳлмене хурсан, пӳлме перекетне патăр. (Моленье). Собр. Сутта кайнă чух пӳлме пуçлăпăр, турă, пӳлме перекетне пар. Сред. Юм. Пӳлмере уярнă ôнта. В закромах пусто. Тюрл. Çĕн-çул çĕрĕ (в ночь на 1-ое января) хĕрупраçсем юмăç пăхаççĕ. Решуткана (пахча картине) хăлаç çитнĕ таран тытаççĕ те, пĕр хĕрринчен: пӳлме, пĕтре, мих, тесе шутласа тухаççĕ. Юлашки решутки пӳлмепе пĕтсен, хĕрĕн пулас упăшкин тырă таврашĕ пӳлмере тăккаланса кăна выртмалла; пĕтрепе пĕтсен (пĕтре= пĕтĕре — чăпта пек пысăк михĕ, çиппине темиçе хут пĕтĕрсе тунă пиртен çĕленĕскер), пĕтрепе анчах, сахалтарах пулмалла; михпе пĕтсен, тата сахал, мих таврашĕпе кăна ларкаламалла пулать, тет. ЧП. Пӳлме тĕпĕ. Ib. Пӳлмери сĕлĕ. || Перегородка. || Комната.
(пӳл'мэк'), комната. Шибач. Панклеи. Кĕрсенех ку шалти пӳлмеке оттĕр (-утрĕ). Ib. Хăпарсанах пĕр пӳлмек, пӳлмекĕпех, çăраççи тĕл полчă. Орбаш. Вăл унта хăй пӳлмекне кĕртсе лартнă та, никама та кӳртмен. || Чулан. || Назв. съестных припасов, сложенных в сумку. Имен. Пӳлмек — такмак хутаçне янă çимĕçсем: хăпарту, чăкăт, хур какай тукмакĕ. N. Пӳлмек чӳклес. (Хĕре каччă патне илсе пырсан, каçпа такмак ăшĕнчен чăхăт, тата каптăрмасене кăларса, турра кĕлтуса çиеççĕ).
назв. свадебн. обряда. N. Пӳлемĕк чӳклес (обряд на свадьбе по случаю получения приданого). Альш. Çĕнĕ çын витрене лартат та, хĕрсеммипе салма çакаççĕ, хунямăшĕ пымас унта. Салма тунă çĕре çынсем пуçтарăнса çитеççĕ. Салма тусан, сĕтел çине хăех антарса лартат салмана. Унтан вара ратнисемпе кашнинпе виçшер кашăк пĕрле сыпат: пĕринпе виçĕ кашăк, тепринпе виçĕ кашăк. Салмине лапчăтса, кукли пек хăвăл шăтăк тăваççĕ: ăна çĕнĕ çын салми теççĕ; çакна: алă тытса пыр çинĕ (так!), теççĕ. Хăй вăл сыпнă чух тăрать. Çĕнĕ çынни шута та каймас. Лешсем ратнисемпе пĕр-пĕрин патне çӳресе сăра ĕçеççĕ. Çак салма пĕçернĕ куна пӳлемĕк чӳкленĕ кун теççĕ. Хĕрĕ енчи каччисем шăрттанне, чăкăт, хур ашĕмĕнĕ илсе килеççĕ. Кунтан хĕрĕн тетĕш-йинкĕшсем çаплах илсе каяççĕ. Вăл такмакпа çăкăр пухаканнисене уртмахçă теççĕ. Çав кучченеçсене ку енче те, леш енче те, çак кун чӳклесе çиеççĕ, пӳлемĕк чӳкĕ теççĕ çавна.
(пӳл'э̆х), назв. божества, раздающего по назначению кепе, счастливые или несчастные жеребья. Юрк. Такмак. Атте-анне çуратнă, шурă кĕпепе тытнă (держали во время крещения), турăпа пӳлĕх ӳстернĕ (каччăне тумлантарнă чух). Собр. Пĕрре пӳртекинчи карлăк çине тухса: пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне, çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм, тесе каларĕ, тет. ППТ. Аслă турă, аслă пӳлĕх, çырлах. (Уй чӳкĕ). Янш.-Норв. Эй аслă пӳлĕх, аслă пӳлĕх амăшĕ! сана тав тăватпăр, савса паратпăр, савса ил... (Уй чӳк туни. Пӳлĕх тесе вĕсем мăн турра калаççĕ). ЧП. Эпир атте-анне ачисем турăпа пӳлĕхĕн чунĕсем. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ çын кураймас та, çын кураймас, турăпа пӳлĕх ямас та, тивеймес. Н. Якушк. Атте-анне çуратрĕ, турăпа пӳлĕх ӳстерчĕ. С. Алг. † Турă-ах та çырсан, пӳлĕх пӳрсен эпир те пулăпăр хурăнташ. Якейк. Пӳлĕх е пӳлĕхçи; пӳлĕх ача топнă çĕре пырать. Вăл ача çамки çине çав ача мĕлле порнмаллине, кама качча илессине, мĕлле вилĕмпе вилессине çырса хорать. Собр. Турăпала пӳлĕх пăрахмасан, вуникĕ тăшман урам айĕнче (под моими ногами). Альш. Шĕкĕр турра-пӳлĕхе: тантăш ташла пуçларĕ. Ib. Ырă аттеçĕм, аннеçĕм, сирĕн хуйхăра кам çĕклĕ? Турăпа пӳлĕх хăй çĕклĕ. См. Кĕрлĕх. || СПВВ. Каç выртсан канлĕхне пар, ир тăрсан пӳлĕхне (буква «л» написана неясно: перечеркнута и опять надписана).
(пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.
гной. Хурамал. Çăпан çĕрсессĕн, пӳр тухать. Сред. Юм. Пӳр тортать (гноится). Ib. Çăпан пӳр тôрта пуçласан пит сорать. N. Вăл хула тулашĕнче, кĕл çинче чӳлмек катăкĕпе пӳрĕсене хыркаласа ларнă.
, пӳр-сор, наружные болезни (вообще). Хир-б. Кăçал пӳр-сортан татăлимарăм. Ib. Пĕре çынна пӳр-сор ерсен, час уçăлимасть вара. N. Вăл чӳмлек (= чӳлмек) катăкĕсемпе хăй çинчен пӳр-сура хыра-хыра ларнă.
(-гэн'), завертываться, покрываться с головой. N. Çапла каласассăн, вăл пуçĕ çинчен пӳркеннĕ пӳркенчĕкне сирнĕ. Янш.-Норв. Пире курчĕ те ку (она), пуçĕ çинчен çичас кĕрĕкне пӳркенсе выртрĕ. Ib. † Шур пӳркенчĕк пӳркентĕм, хура халăх пуçтартăм. (Хĕр йĕрри).
(пӳр'н'э), палец. А. Турх. N. Хăй пӳрнинчи ылтăн çĕррине кăларса, ун пӳрнине тăхăнтарнă. N. † Çӳлте çурта çунат-ĕçке, пӳрне пек, пӳрне пек тумлать-ĕçке. ТММ. Пӳрнесен канашĕ. Пуç-пӳрни калат: атьăр эрех ĕçер, тет; шĕвĕр-пӳрни калат: укçа çук, тет; вăта-пӳрни калат: кивçен илес, тет; ятсăр-пӳрни: кивçен илсен, тавăрасси, тет; кача-пӳрни: ĕçер те тарар, тет. Шел. П. 63. Акă пĕр чулĕ патне, курăк ăшне, пĕр шит тăрăшшĕ, икĕ пӳрне сарлакăшĕ, çĕнĕ пир татăкне çурри таран алă пӳрнисем пек туса каснă та, ун çумне çиплĕ йĕп чиксе пăрахнă. Орау. Пачĕ-и? — Пачĕ, пӳрне хушшинчен кăтартрĕ (показал кукиш). Н. Тахтала. Пӳрнĕрпе пĕлĕте тĕллесе кăтартсан, çыртăр, ахаль — çылăх. Бес. чув. 6. Вăл вĕсене алăри пилĕк пӳрне пек пĕлсе тăнă (знал как свои пять пальцев). Тет. Манăн сулахай аллăн пӳрнесем уйрăлакан сыппи сикнĕччĕ. ЧП. Пӳрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ. N. Пӳрнесем такăнаççĕ (= тытăнаççĕ). Ст. Ганьк. † Пӳрнесерен пурçăн туртаççĕ. Сред. Юм. Пӳрне те пĕр тикĕс мар. И пальцы ведь не все равны. Ib. Пӳрнене çĕрĕ тăхăнтарни (фокус). Фокăс корас текеннине тĕп-сакайне антараççĕ те, сăкман çанни ăшне аллине чиксе çĕклесе тăраттараççĕ, фокăс кăтартаканни пĕр корка шыв ăсать те, сăкман çанни тăрăх фокăс кораканни çине яра парать. Çав вара фокăс корни полать. ЧП. Вăта çĕрти пӳрне. Кан. Хвершăл: пӳрнене касас пулать, терĕ. Ib. Чĕлхесĕр çын пек, пӳрнесемпе калаçма тивет. || Напалок.
(пӳрт, пӳрт, Пшкрт: пӧрт), изба, дом. Вута-б. Пӳрт, изба. Части избы: тӳпе, крыша; урай, пол; мачча, потолок; мачча кашти, матка или матица; ыра, паз у матки и венцов, (также и столбов); урата кашти, перевод или переводина и пр.; хăма, доска; кĕтес, угол; сак, лавка; кăмака ырати (= урати), опечек; кăмака сакки, приступок; чăлан, чулан; сентре, полка; пулат, полати; пулат кашти, полатный брус; кăмака, печка; мăйра (= мăрье), труба; кăмака чĕрçи, шесток; питлĕх, заслонка; кăмака çăварĕ, чело нечки; карниц, заплечек; турă кĕтесси, красный угол; чашăк хумалли, посудница, куда у крестьян кладут блюда, ложки, вилки, ножи и пр.; тенкел, скамейка; карниц, карниз избы; чӳрече окно; чӳрече янаххи, косяки; чӳрече янах тăрри, верхняя подушка или наокошник; потушка, нижняя подушка, подоконник; кантăк рамĕ, рама окна; кантăк хашакисем, оконные поперечины, наличник; хачмак — личинка; чӳрече хуппи, закрой; сула, иглица; петле, петли; кантăк куçĕ, стекло окна; петле çекли, крюк. ЧП. Çĕр çĕклейми пӳрт ларттартăм. Орау. Пӳртри япаласене унталла та кунталла утса салатса пĕтерчĕ (разбросал вещи по комнате). Ib. Ĕне выртнă çĕре пӳрт лартсан, пӳрт ăшă пулать, тит. Хур ларнă çĕре лартсан, сивĕ пулать, тит. Ib. Пирĕн пӳрт туса пĕтермен-ха. У нас изба еще не отделана. Ib. Пӳрт хăпартма (чтобы поставить сруб избы) мăк кирлĕ. Изамб. Т. Унтан пӳрт ăш-чиккине тасататăп. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хĕстерсен, хăна килет, тет. Ib. Пӳрт тăрринче çур çăкăр. (Уйăх). ЧС. Унтан вара пăртак лартăмăр ĕнтĕ, атте çĕнĕ пӳртрен кив пӳрте чупса пычĕ те, темĕнскер кăшкăрса каларĕ. Курм. Пĕр пӳрте пăсăн та, йосимăн. Регули 612. Пӳрт пирĕн аттин (ат'т'ин) виççĕ пор. Ib. 18. Пӳрт питĕрмесĕр ма кайрăн. Ib. 42. Онăн онта порăнмалли пӳрт çок. Ib. 43. Он пӳрчĕ пор та, порăнмалли мар. Ib. 1341. Эпĕр çӳресе пӳртрен пӳрте (или: пӳртех). Ib. 1526. Ĕлĕк он пӳрчĕ те çокчĕ, халь вăл лайăх порнать. Собр. Пӳрт вăти çĕрĕнче юпа ларат: çуркунне лартаççĕ, кĕркунне касаççĕ. Пир юпи). Сред. Юм. Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç. ЧС. Лаша кӳлсен эпĕ лашана пӳрт умне илсе пытăм (подъехал к избе). СТИК. Пӳрт маси кайнă, потерял образ; говорят, когда в избе нет никакого порядка, сорно, грязно). Юрк. Атьăр халĕ, килĕрех, килĕрех; пит лайăх хăнамăр килет иккен, атьăр пӳртелле, тесе йăтса кĕме хатĕр пулса чĕннĕ пек чĕнет. ФТТ. Тĕлĕкре çĕнĕ пӳрт лартсан, пӳрт лартаканĕн хăшĕ те пулсан вилет. N. Пӳрте камсем тапак тĕтĕмĕ тултарнă. N. Хора пӳртри пак, чĕлĕм тĕтĕмĕ кăн-кăвак тăрать (надымили табачищем). Сред. Юм. Пӳрте шыв толтарни (фокус). Фокăс кораканни: пӳрте шыв толтараймастăр, тесе таллашсан, она тола кăлараççĕ те, алăк хăлăпне вăтпа питĕ пĕçерекен тăваççĕ те: но, кĕрсе пăх ĕнтĕ шыв толнине, теççĕ; лешĕ кĕнĕ чох алăк хăлăпне тытать те, аллине хăпалантарса ярать, çав вара фокăс полать. Хурамал. Тĕлĕкре пӳрт лартсан, çын вилет, теççĕ. Эпир çур. çĕршыв. 11. Вĕсем пӳртĕн йĕри-таврах. N. Унăн пӳртĕ (не «чĕ») çинчен витнĕ улăмне сĕтĕрсе антарнă. У него стащили с избы (с крыши избы) солому. Шăна чир. сарать 7. Чир саракан микробсем чирлĕ çын выртнă пӳлĕмре те пулаççĕ: урайĕнче, пӳрт пĕренисем çинче, шăтăк-çурăксенче, сĕтел-пукан таврашĕнче. || Входит в состав назв. селений. Золотн. 264. Виçĕ-Пӳрт-Шашкар, Çичĕ-Пӳрт. N. Виçпӳрт-Шăмарш, Ĕмпӳрт-Туçа и т. д.
коленкор. СПВВ. † Хур çуначĕ хут пулмĕ, кăтам (= катам) илен пӳс пулмĕ. СПВВ. ПВ. Пӳс, материя. Кубня. Пӳс — шур пусма. Изамб. Т. Пӳс — миткаль. Юрк. Пӳс — материя, вроде белого коленкора. Ст. Чек. Пӳс, белое бумажное полотно. Ст. Шаймурз. Улача кĕпе, умĕ пӳс. N. † Атăлăн леш енче икĕ йĕкĕт лавкка лараççĕ, шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. Янтик. Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Кĕвĕсем. Мамăках та тӳшекĕн çитти пӳс. Кильд. † Мамăк чĕшек, çитти шурă пӳс. N. † Шурă пӳсрен кĕпе çĕлеме хĕлĕхрен çинçе çип кирлĕ. Альш. Хăшĕн пӳс (коленкор) пулат шăналăк. С. Тим. † Хура явлăк — хура пӳс, хамăр савни — хура куç. Ёково. Хора пӳс, черный коленкор. N. † Хусанах та лавкки хушшинче вĕл-вĕл вĕçсе юлчĕ хура пӳс. Альш. Асанне, мĕнле пӳрт вăл, çине пĕтĕмĕшпе хура пӳс витнĕ, тет. || ЧП. Тар юхать те, пӳс пулать.
(пы̆вы̆н), давиться. Изамб. Т. Пăванса вилнĕ, удавился. Шел. 66. Пăявпала пăвăнчĕ. || Чăвашсем 21. Вăл (она) хăй ăна ĕçтерекеннине (опоившему её наколдованным вином) ун чух çапах каламан, унтан вара уйăхранах аптра пуçланă, ăшпа пăвăна-пăвăна ӳксе. || Запрудиться. Ыраш 26. Морозăв киличчен пăвăнса тăнăскер, уçса янăшăн савăнсах карĕ пулас вăл (шыв), кĕрлет.
(-џ̌-), с пережабиной. КС. Вăл ачанăн аллисем пăвăнчăклă.
(пы̆ван), слепень. Альш. Пăван, жук-навозник (!). Ib. Суккăр-пăван, слепень, овод. N. Пăван — общее название жуков и некоторых др. насекомых: сар пăван, суккăр пăван, шăршлă пăван, пĕчĕкçĕ пăван, çинче пăван. Орау. Паван вăл виçĕ тĕслĕ: шултăри пур, сар пăван, тата вĕтти, шурри. Саррисемпе вĕттисем выльăха пит сĕмсĕр çыпçăнаççĕ. Ib. Выçă пăван пек пырса кĕчĕ (или: килсе кĕчĕ, ворвался как голодный слепень). Ib. Чăвашла пĕлмест вăл, сăмаха пак персе ярать, суккăр пăван пырса перĕннĕ пек, пашалу тута. Собр. Симĕс пăван тухсан çиçĕмлĕ çăмăр пулат, теççĕ. ТММ. Иван — пăван, йытапа пĕр тăван. Сред. Юм. Пăван ларсан, лаша хӳрипе çапать. Если на лошадь сядет слепень, лошадь машет хвостом.
(пы̆ђаττир), богатырь, силач. Пшкрт. Вăл яла пыраччă ӧþĕк пăкаттирсем иккĕн.
(пы̆гы̆, пŏгŏ), пробка, затычка. Шибач. Пичке пăкки (шĕвĕртсе тăваççĕ). КС. Кĕленче пăкки, пробка. Изамб. Т. Кĕленче пăккине чик (уç). Сред. Юм. Пичке пăккине хăвăртрах чик, сăрана йохтарса кăларан вит. Лашм. † Вуникĕ кăшăллă пичĕкене пăкки тайăличчен ĕçер-и? Н. Карм. † Вуникĕ кăшăллă сăра пичĕки, ăснă — ăсман пăкки тайăлать. N. Алăк патĕнче ларакан пыл пичĕки, ан ăçăрсам (= уçăрсам) — пăкки тайăлать. Орау. Вăл пичке пăккине питĕрме маннă та, сăра пĕтĕмпе юхса тухнă. Он забыл заткнуть затычку бочки и все пиво вытекло. || Сл. пăкă входит в состав фраз, которые означают: испугать, ослабеть и т. п. Орау. Пăкки тухсах ӳкнĕ (т. е. сильно испугался). Ib. Пăкки шанчĕ= хвачĕ пĕтнĕ (о человеке). Потерял авторитет, ослабел. Ib. Пăкку шанчи? т. е. что не можешь более спорить? Ст. Чек. Пăккăм юхнăччĕ (испугался), тикĕтпе сĕллĕме варларăм тесе. Трхбл. Унăн пăккине хавшăтрăм-ха. Я перепугал его чуть не до «медвежьей болезни» (resolutio ventris). || Затычка летка (улья). Торх. || Дурак, олух, разиня, увалень. Емелкке-Т.
(пагы̆л), подр. перекувырканью. СТИК. Лутра вут çыппие ывăтса ятăм та, пăкăл-пакăл чиклекменсе карĕ. Темĕскерле тăрăнчĕ, мĕн турĕ чиклекменчĕ те, таçта çити карĕ-ӳкрĕ. Шӳреке вĕçне япала пăкăл-пакăл чиклекменмест, хулăн тĕреклĕ пукана ывăтса ярсан, вăл та пăкăл-пăкăл чиклекменмест, панк тăват тă, тăп тăрат. N. Хăваласа çитрĕ, тет те, ишекен кĕреçепе (веслами) вилле пĕрехçех пуçран çапрĕ, тет: вил пăкăл-пакăл шыва анса карĕ, тет. || Подр. болтанью, бормотанью. Н. Уз. Мĕн пăкăл-пакăл туса тăран? Говори лучше.
(пы̆л), деревянная досчатая труба в черной избе от отверстия в потолке до крыши, или от отверстия в стене около двери, или над дверью кверху. Альмени. Хура пӳртсенче алăк тĕлне тĕтĕм тухма çтена çумне хăмаран трупа пекки тунă. Вăл мачча патне çитнĕ. Ку трупа пеккине пăл тенĕ. Пăлтан тĕтĕм кăять.
(пы̆лама), балама, баламутный. Абаш. Усал, пĕчиклех хуçа пулса ларасшăн, пăлама! Хăй хушнă ĕçе тума пĕлмест. || В качестве усилит. слова: очень, здорово. Абаш. Епле вăл, пăлама усаланса кайнă! Ib. Пăлама хытă выраççĕ тырра. || Неряшливый. Хорачка. Пăлама çын, неряшливый человек.
(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.
(-h-), назв. праздника, благовещение. Хурамал. Пăлхавишне ыран пулать тенĕ каç шăнтсассăн, вуникĕ кунлăх çĕре каймалла (= çунапа кайма юрать), теççĕ, шăнтмасан, юр час каять, теççĕ. Пăлхавишне кунне эрнесерен тиркеççĕ çимĕкчен, вăл кун çĕнĕрен ĕç пуçламаççĕ.
(-h-), мешать, мутить. СТИК. Эпĕ ун патне пытăм та, вăл стакканĕнчи чейне пăлхатса ларат (мешает чай в стакане). N. Эптри кутран пăлхатат, тет, ăракĕ хĕстерет, тет, йыт-пырши ĕнтет, тет. Н. Шинкусы. Хăй каллах пӳрте кĕрсе тӳшек-çăтарсен ăшне пăлхата пуçларĕ (шарить в них). || Волновать, бунтовать, «булгачить». СТИК. Мĕн пăлхатса çӳрет-ши тата çак! что он там мутит (вводит разлад). Ib. Мĕн çав япаласене палхатан (перемешиваешь, перебутариваешь). N. Хаярлăхĕпе вĕсене пăлхатса пĕтерĕ.
(пы̆ҥгы̆лт), подр. сложному звуку при вытекании жидкости из бутылки. Орау. Эреки кĕленчинчен пăнкăлт, пăнкăлт! туса юхса тухать. || Подр. виду живота, выпятившегося «арбузиком». Орау. Тутар арăмин хырăмĕ пăнкăлт! сиксе тухнă та (живот выскочил «арбузиком»), хырăмне кăнтарса çӳрет (она ходит с выпяченным животом). || Подр. падению небольшого предмета в воду. Орау. Пекке пăнкăлт шыва ятăм-ха: астуман та кăсья çĕтĕкне: каçма урлă каçнă чухне пĕр хăва турачĕ касса илтĕм те, пеккине кăсьяна ятăм. Вăл тӳрех шыва пăнкăлт! турĕ. Ib. Пĕве хĕрнче ал çума пĕшкĕрнтĕм те, пекĕ хиврен тухса шыва пăнкăлт! турĕ.
(пы̆нζы̆лт), подр. звонкому звуку, получающемуся при падении в воду маленького камешка. СТИК. Пĕчĕкçĕ чула шыва пăрахсан, вăл пăнчăлт! туса анса каят. (Выражение какого-то особого звука).
(пы̆нζы̆х), задыхаться. Туперккульос 31. Пĕтĕмпех пăчах пӳртре пăнчăхнăран килет. Сред. Юм. Паян тула та тухман вит ôлă, ларать тулккĕ пӳртре пăнчăхса. СПВВ. ИФ. Пăнчăхас — пӳртрен пĕр тухмасăр ларни пулат. Акă: вăл пăнчăхса ларат, теççĕ. N. Хура пӳртсенче пăнчăхса пурăнни... каласа та пĕтерес çук. N. Тĕтĕмре пăнчăхса вилнĕ. Трахома. Лешсем хăйсем те час-часах куçсăр пăнчăхса лараççĕ. Н. Карм. Шĕшки çиленсе çитрĕ, тет те, каларĕ, тет: акă эпĕ санăн юманна хупласа илем те, вăл вара виç кун та пурнаймĕ, пăнчăхĕ. Хурамал. Ачасем пит амăшне аптратсассăн: пăнчăхманскер, теççĕ. || То же, что пăнтăх, заплесневеть. N. Пăнчăхса усалланса кайнă сывлăш. Сёт-к. Пăнчăхнă пичке, бочка, покрывшаяся внутри плесенью.
(-λλиы), ледорез (на верху его находится ленкер). Хирле-Сир. Пăр чармали. Вăл пĕве пуçĕнчен виç-тăват чалăш айăкрах пĕвере полат (состоит из свай; на них лежат поперек пруда бревна).
(пы̆р, пŏр), повертывать, поворачивать. Шел. П. 66. Куçне урăх енелле пăрса тăрать. Чертаг. Пăрмалли патаксам (у сохи, вставлены в подвои, патвай, их 2). Синьял. Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăлсем). Чем люди живы. Амăшĕ вырăнĕ çинче пĕр хĕр çине йăванса карĕ те, хăрах урине пăрса ячĕ (свернула). Орау. Яратав Йăхăначĕ ĕлĕк пăрусене, тыр çине-мĕне тухсан, яланах хӳрисене пăра-пăра яратчĕ, тет (чтобы отвадить). || Выжимать. Сёт-к. † Порçăн тоттăр — варличчĕ, халĕ эпĕ карăм та, пăрнă тоттăр полса йолчĕ. Байгул. Пăрнă тутăр, выстиранный и выжатый платок. Скотолеч. 12. Таса пире (холст) сивĕ шывпа йĕпетсе пăраççĕ. N. † Шур Атăл шывĕпе пăрса илĕпĕр (выжмем). Кратк. расск. 17. Эпĕ çав пиçнĕ çырласем шывне Фараон курки çине пăрса илтĕм. N. Вăйăран кĕрсен, кĕпесене пăрса тăкатпăр — çара шыв пулать? N. Кĕпесене хăвăрт-хăвăрт чӳкесе пăрма тытăнчĕ. Кулине юлашкинчен Марук кĕпине пăрса типĕтрĕ. || Драть (за ухо). Шорк. Асту, холхуна тытса пăрăп. Смотри, я надеру тебе уши. IЬ. Кил-ха конта, эпĕ сана холхунтан пăрса ярам. Иди-ка сюда, я надеру тебе уши. N. Хăваласан-хăваласан, ватнă ачине тытрĕ те, холхинчен питĕ хытă пăрчĕ те, ачи çохăрса ячĕ. || Разводить (пилу). N. Пăчăк шăлне пăр. || Ввертывать. Изамб. Т. Малти шăлсенчен икĕ енне пĕрер турта пăраççĕ. N. Ламппа пăрса кӳртсе лартнă. || Свивать на станке. N. Пăрнă пушă, кнут свитый на станке из кудели. || Отклонять, отворачивать, устранять, обходить. Сёт-к. Вăл хошнисене хамран пăримастăп. Я не могу отклонять от себя его приказаний. N. Вĕсем шанчăксăр çынсем, вĕсене куç умĕнчен пăрма çук (за ними нужен глаз да глаз). N. Пуянсене анчах кӳртсе пĕтерчĕç (приняли в часть при аренде леса), чухăнсене пурне те пăрса хăварчĕç. Кан. Тырăпа услам тăвать, ăна та суйлавран пăрман. || Искажать смысл. N. Çын калаçнă чух пĕр сăмах çинчен тепĕр сăмах çине пăрса кайман-и? || Уклониться от темы. N. Сăмахне урăх çĕрелле пăрса яма тăрăшаççĕ.
(пы̆ры̆н, пŏрŏн), повертываться, поворачивать, заворачивать. Сёт-к. Карчăкпа старик порăннă, порăннă, онтан пуçĕ пăрăннă, сăмси чалăшнă. (Начало сказки). N. Кукăртан пăрăнсанах, аякра вут çути курăнса кайрĕ. Баран. 96. Хирĕç пулас пулсан, ниепле те кунта икĕ урапа пăрăнса иртес çук. Альш. Çав Этремене, Сĕве пăрăнса кĕнĕ тĕлелле тухат вăл пирĕн Сурăх-каççи. || Изменить (о счастье). Сёт-к. Онăн телейĕ пăрăнчĕ онтан. || Свернуть с пути. N. Яла каймĕ, ăçталла та пулсан, пăрăнса кĕрĕ, терĕ. || Объезжать. N. Ку япаларан пăрăнса каяс пулĕ (объехать на дороге). || Корчиться, извиваться. Чураль-к. Потаçăм, потаçăм, пăрна-пăрна ан макăр, пăрăнса вилĕн, потаçăм. См. потаçăм. Неверк. Ĕмĕр пурăнас тесе, пĕр хĕр илтĕм, турă та çырмарĕ пурăнмашкăн, пăрăнса йĕрсе юлчĕ укалча тулне. ЧП. Вăрăм чăршă тăрринче пăрна-пăрна кук авăтать. Тораево. † Унтри пичи лаççинче пăрна-пăрна куку автать, эпир çавнашкал автас çук. || Дать дорогу. Ск. и пред. 45. Пăрăнăр çынсем! Мăншу хĕпĕртет хăйĕн çĕршывне сутнă укçипе! N. Çул çинче вăл пичĕшсене хуса çитнĕ те: пăрнăр! тесе кăçкăрнă. СТИК. Эй, пăрăн! Берегись! (при тихой езде или если кто что-нибудь несет; в др. гов. и «пăрăн»). Тим. † Улăх ути çулнă чух пăрăнчĕç партас утисем [срв. партас кĕпçи]; пирĕн ял хĕрĕ кайнă чух пăрăнчĕç Кивĕ-ял хĕрĕсем. || Уклоняться, отворачиваться. N. Йывăр ĕçрен ан пăрăн. N. Пытана пуçларĕ, пăрăнса çӳре пуçларĕ. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлать пăрăнса (в стороне). Юрк. † Аслă вăрман витĕр тухнă чух пăрăнса юлчĕ пушă аври; аслă ял витĕр тухнă чух пăрăнса юлчĕ чун савни. Кр. Чет. Тайба-Т. † Улăх утине çулнă чух хир утисем пăрăнĕç. || Отлынивать (от работы). Юрк. Лешсем хăш чухне хăне те ĕçлеме чĕнсен, вăл хăй ялан сăлттав мĕн тупам пек пулса, пăрăнса юлма тăрăшнă. || Изгибаться, извиваться. Янш.-Норв. † Эпир пырас çул çинче пăрăнса шăтнă пĕр хурăн. N. † Пăрăнса ӳснĕ пĕр тулă (выросла изгибаясь). Альш. † Эпир пырас çул çинче пăрăнса ӳкнĕ пĕр пăри. Юрк. † Эпир пырас çул çине пăрăннă-шăтнă пĕр тулă. N. Пирĕн хирĕн варринче пăрăнса ӳкнĕ пĕр миша (межа проведена не прямо). || Разъехаться. Иревли. Курасшăн пит çуннăччĕ; сире курса пулмарĕ, тахшĕ тĕлтре пĕр-пĕринчен пăрăнса кайнă. || Размахиваться. С. Айб. † Пăрăнса та утă эп çулмарăм, татса та пĕрлĕхĕн те, ай, хыпмарăм. || Поскользнуться. N. Манăн урамсем кăштах пăрăнса каймарĕç.
поворот, извилина. С. Алг. Пурнăçăн пăрăнăç нумай, вăл тикĕс пымасть. Ст. Шаймурз. Пурăнан пурăнăç пăрăнăçсăр пулмаст. Трхбл. Пурăнăçăн хӳри пăрăнăç. Шел. 86. Эх, пурăнăç, пурăнăç, темикçене пăрăнăç, хăшне тилĕ тăлăпĕ, хăшне алăк хăлăпĕ. || Повод к отлыниванию. Ачач 28. Арăмĕ чирлĕ пек выртнине курсассăн та, хăвăртрах пĕр-пĕр сăлтав, пăрăнăç тупса, пӳртрен тухса тарма пăхать. || В знач. прилагательного. Пшкрт. Пăрăнăç йӳç; тӧр ванмаст, кантра кап (ђап) янат (= явăнать). Чем люди живы. Пăрăнăç ураллă, колченогий.
(пы̆ра), бурав. Мыслец. Тĕплĕ пăра, большой бурав с донцем. Торх. Шертешнĕк пăри, бурав, которым сверлят дыру для сердечника. Тĕплĕ пăра, бурав с донцем. Якейк. Шĕвĕр пăра, остроконечный бурав. Мыслец. Кантăра пăри, буравчик винтом, навертыш. Сӳре пăри, бурав пригодный по своему размеру для вставки зубьев бороны. Сӳре шăлĕ шăтарма вăхăтран çапла каланă. N. Салма пăра; вăл иййĕ пек, анчах çаврака вĕçлĕ пулать. Буравчик с желобком в конце. Пазух. Пăра пек, пăра пек пăрсем çăват, епле пӳхмес-ши пăланăн тихисем? || Шило. Зап. ВНО. Атă пăри, сапожное шило.
брат. Юрк. Хăне вăл ытти пăрачĕсем умĕнче ялан асла хума юратнă.
(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.
(-hы̆с'), заброшенный, выкинутый, выброшенный, негодный, вышедший из употребления. СТИК. Пăрахăç мĕнкĕле! Кив чассавни! [= пăрахăç мăн кĕлле! Кив чассавни! т. е. (отправиться бы тебе) в заброшенное место великого моления! Старое кладбище, т. е. старый хрыч!]. Так говорят старику, который вышел уже в «тираж». Шăна чир. сар. 18. Ялсенче час-часах пăрахăç япаласене тӳрех урама кăларса тăкаççĕ. Çĕнтерчĕ 57. Алăк умĕнчи чăланта кĕтесре пăрахăç атă кунчи выртать. N. Пăрахăçа Юл, быть отринуту. || Отказ. N. Корма пумалли пăрахăç полчĕ. || Брак, негодность. Истор. Ашшĕ пуçланă ĕçе те пăрахăçа кăларман. N. Асаттесем хăварнă мула пĕтĕмпех пăрахăçа кăлартăмăр. N. Тăшманăн пур усаллăхне пăрахăçа кăларнă. || Запущенный. N. Вăл тустарнă хуласене вырăнаçать, кĕç йăтăна анас пек ларакан пăрахăç çуртсенче пурăнать. N. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕ пăрахăç пулнă (пустует). Трхбл. Ку ака-пуç пирĕн пăрахăçа тухнă. Этот плуг наш вышел из употребления за негодностью. ЧП. Салтак пăрахăç пулать, тет (отменяется). Трхбл. Халĕ пирĕн ялта тухья пăрахăç пулнă. Теперь в нашей деревне «тухья» вышла из моды. N. Пурăнăçĕ ытла пăрахăçах пулман.
(-гаj), «телячье поднарье». Так называли в старинных чувашских избах особое помещение для телят под нарами с полом ниже обычного пола, причем телята могли высовывать головы в избу из-под нар. Большею частью его устраивали под кутником. N. Пăру сакай тулли пăру парăсăнччĕ. Ст. Шаймурз. † Эй, шурă йытă, шурă йытă, пăру сакайне пĕр йытă. С. Дув. † И, шур шавка, шур шавка, пăру сакайне кĕр, шавка. Трхбл. Пăру сакайне кĕр, терĕм, (Ĕлĕк чăвашсем пăрусене сакайĕнче усранă. Вăл тĕле урайне аяларах тунă). Эпир çур. çĕршыв 11. Алăк патнерех каллех урлă сак. Çав сак тĕлĕнче «пăру сакайне» пур. N. † Эй, шурă шавка, шурă шавка, пăру сакки айне кĕр, шавка.
(пы̆ры̆ҥгаj), то же, что пĕрмай, все время; постоянно (из тат. бэ̆р уҥгаj). ЧС. Çав ăстарике ача ячĕ хумма пăрăнкай (постоянно) илсе каяççĕ. Юрк. Хуçи ку пăрăнкай (постоянно) çапла атă илтĕм тесе кăтартнине сиссе: эсĕ епле ялан атă илетĕн, тесе кăтартатăн? тесе ыйтса пĕлет. IЬ. Пăрăнкай (постоянно) çапла ĕçе-ĕçе ку, ĕçкĕ çынни, хăйĕн пур килне-çуртне, выльăхне-чĕрлĕхне сутса, укçисене ĕçсе пĕтерсен, пуртан пĕтĕмпе çука юлнă. N. Вăл пăрăнкай ĕçлеме çӳретчĕ, пĕртте ахаль лармастчĕ. || Полегоньку, потихоньку, спокойно. N. Кун хыççăн пăрăнкай (полегоньку, потихоньку) станцăна карăмăр. См. пĕрĕнкай.
(пŏрŏс'), перец. Сред. Юм. Пăрăç сахал тохнă тесе яшка çине пăрăç ярсан, тути лайăх тôхаймасан калаççĕ. Виçĕ пус. 20. Куркаланă вăл хăйăрлă çĕрте пĕр пăрăç пулакан сарă чечеклĕ курăк питĕ парка ӳснине.
пăрăнăç, повертываться: сгибаться, коробиться. Кан. Лаша пăрнăçа пуçларĕ: пуш урапанах тайăлтарса тӳнтерсе пăрахрĕ. IЬ. Пӳрт алăкĕсене те, типсе пăрнăçса пĕтнĕ пирки, хупма майĕ те çук. Ск. и пред. 64. Чĕрĕ çын пекех вăл хĕрлĕ сăнлă, тутийĕ анчах пăртак пăрнăçнă. Сред. Юм. Пăрнăç пĕренерĕн лайăх хăма пола пĕлмес, он си пăрăнса каять. См. пăр. || Фамильное прозвище. Козыльяр.
(пы̆рз'а, пŏрз'а), горох. N. Пире тăвансем кĕтнĕ мĕн, кĕтсен-кĕтсен килмесен, пăрçа пек куççуль тăкнă мĕн. N. Патака ытрăм та, питĕ çӳле хăпарса кайрĕ, хăпарса кайса, пăрçа пĕрчи пек анчах курăнчĕ. Капк. Çатма çинчен пăрçа сиксен, ача-пăча ташша илет. N. Çул çинче пăрçа хăмăлĕ выртма пуçласан, каçпа ларма юрать, теççĕ. N. Пăрçа хăмăлĕ лайăх, хутаççи çуккă, симĕс, пулса çитеймес. N. Çатма çинчи пăрçа пек çавăрăн. Юрк. Чăвашсем тата пăрçа пăттипе паранкă пăтти те пĕçереççĕ. Вĕсене çупа анчах çиеççĕ. Çу сахал чухне çинĕ вăхăтра, часрах пыра анса кайтăр тесе, уйран сыпаççĕ. Сĕт пурри сĕт сыпат. IЬ. Пăрçана чăвашсем пит сайра пĕçерĕççĕ. Çулталăкне виç-тăваттă та пĕçермеççĕ. Пăрçа пулсан, ăна пăрçа çăнăхĕ тума тăрăшарах параççĕ. Çăнăхĕнчен, паллă, салма пĕçерме. Авă çав пиркепе чăвашсем пăрçанăн пит сайра пĕçереççĕ. Пăрçаран чăвашсем пăрçа кукли те тăваççĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуникĕ ана тулă акрăмăр, кучĕ пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Пахча çим. 10. Пăрçапа пăрçа (у бобов) хушши 3 вершук пулмалла. Сред. Юм. Пăрçа али тесе пăрçапа пăри алакан шолтра алана калаççĕ. Решето для гороха и полбы. Сред. Юм. Пăрçа нимри пăрçа çăнăхĕнчен çемçерех пĕçерекен çимĕçе калаççĕ. Вомбу-к. Пăрçа яшки, вĕт салма тораса яраççĕ, сухан, пăрăç яраççĕ. N. Кунта какай яшки çук, пăрçа яшки, пулă шӳрпи, у та (= вăл та) шыв çиç. Сред. Юм. Пăрçа тар тохнă — çын вилнĕ чôхнĕ тôхакан шôлтра тара калаççĕ. Янтик. Çавсен иккĕшин пăрçа пиçмес вара. (Так говорят о тех людях, которые не могут ладить между собою).
(-д-), понемногу, потихоньку. О сохр. здор. Акă пĕр ывăçă çăнăх илсе ăна шывпа хутăштарсан, чуста тăвăр-ха; унта пăртаккăн шыв ярса хытă чăмăртăр. N. Вăл ушкăна чăн малтан 8 чăваш анчах пуçласа ячĕç, кайран вара вăл пăртаккăн-пăртаккăн пысăклана пуçларĕ.
пăртакçĕ (-д-), немного; чуть-чуть, едва. Юрк. Пĕр вăхăтра эпĕ хам та пăртакçех Хусана çакланмарăм, вырăн пулсассăн, управляющий илме пулсаччĕ. IЬ. Пăртакçех салатса яман (едва не...). N. Вăл епле унта пăртакçă укçапах икĕ уйăх пурăнма пĕлнĕ.
пăрчкан (пы̆рζ'ы̆ган, пы̆рџ̌ы̆ган), трясогузка. Сохрон-й. Н. Карм. Пăрчăкан, птица. СПВВ. Х. Шап-шур пăрчăкан пулайттăм, тăхăр хир урлă вĕçейттĕм. ЧП. Чăп-чăпар пăрчăкан эп пулăттăм. М. Тиуши. † Кук сасси пек сассăм пур та, пăрчăкан ташши ташшăм пур. Слакбаш. Пăрчăкан, небольшая, но проворная птица, живущая на речке: гнездится в скалистых берегах. IЬ. Вăл пăрчăкан пек. Он очень проворен. N. Вăл пăрчăкан пек çивĕчĕ (о бойком человеке). М. Тув. Пăрчăкана çуркунне малтанах çĕр çинче чупнине курсан, кантăр лутра пулать, тет; йывăç çинче курсассăн, кантăр çӳллĕ пулать, тет. Сред. Юм. Пăрчăкан çырмара шыв хĕррисенче çӳрекен çинçе, вăрăм хӳреллĕ ŏла кайăк. Череп. Пăрчăкан, бойкая птица. Утăм. Вăйăсенче вырăнтан вырăна пăрчăкан пек сике-сике ӳкнĕ (Лисук). Чертаг. Пăрчкан, птичка величиною с воробья, по оперению похожа отчасти на синицу, летает группами. Нюш-к. Пăрчкан — куккук чĕппине пусса кăларакан; гнездится, кажется, около воды; с длинным хвостом, длиннее воробья, бурого цвета. Пăрчкан йăви шыв хĕрĕнче çирĕк тымарĕсенче пулать. Пăрчканăн пуç тӳпипе ĕнси çурри таран хура, куç çинче шурă пур. Хĕври вăрăм, тĕллĕн-тĕллĕн хĕвринче шур тĕксем пур. Куккук çăмарта турĕ те, пăрчкан пусса кăларчĕ, тесе юрлаççĕ. Сред. Юм. Васкаса çӳрекен çамрăк хĕрарăма: пăрчкан пик, теççĕ. Тюрл. Пăрчкан — птица: говорят — в ее гнездо кукушка кладет яйца. N. Пăрчкана тивме юрамасть.
(пы̆с, пŏс), портить, испортить. N. Пăсасси çăмăл та, тăвасси хĕн, теççĕ. (Послов.). || Производить порчу, вредить колдовством или знахарством. КС. Çын пăснă (порча колдовством, вносящая разлад между мужем и женою). Изванк. Пăсассине вăсем ним япаласăрах, кирек ăçта пулсан та, пăсатчĕç. Хăш чух çын сисесрен, чĕлĕм туртнă чухне пăсаççĕ. Чĕлĕм туртнă чухне çын сисмеçт, ахал сурса тăрсан, çын сисет. Çавăнпа чĕлĕм туртнă чух нумайăшĕ пăсаççĕ. Çав пăсмалли чĕлхесем ак çапла пуçланса каяççĕ: çитмĕл те çичĕ çул уйра хăрса выртнă армутисенчен хăçан чечексем тухчăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăле-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу. Çитмĕл те çич çул çитĕнсе хăрса кайнă шур хурăнтан хăçан та хăçан чечек тухтăр та, вăл çын тин этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! Çитмĕл те çич çул пĕлт çинче çитĕннĕ пысăк чăрăш. Çав чăрăш хăçан та хăçан тинĕс тĕпне кайса ӳксе тепĕр хут çĕнĕрен чечек кăлартăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! || Рушить (кушанье). N. Çырлах турра, тырă пуç паратпăр, çак хуран тулли пăтă пек, пăсман хур пек, килес çула çитмелле пултăр. N. Унтан хăти, туй пуçлăхĕ, хура пăснă çĕре пырать. Сиктер. Тепĕр чашкăпа хур пăсмасăрах чылай халлĕнех (в цельном виде) тула илсе тухса сĕтел çине лартаççĕ. Туй. Çак хура çак туйшăн пăсса вакла. [Пăсас значит испортить, потом разбить цельный предмет. Пăсса вакла — гусь до этого был цел, теперь вот его нужно разбить на части]. || Сломать (строение). N. Çурт пăс. || Разбирать. Хурамал. Сурат пăсса урапа çине тиясан, урапа перекетне пар. Собр. Авăн пăсăпăр, турă, авăн перекетне пар. || Расстраивать. Изамб. Т. Усем те пăсмасан (не расстроят дела), ывăлĕ те кăмăлласан... || Отменить. С.-Устье. Каланă сăмаха пăсас мар, тет. Изамб. Т. Микуç, Ерми, тата ыттисем те, начар çаран тухнă та: пăсас, çĕнĕрен валеçес, теççĕ. || Расстроить скрипку. К.-Кушки. Якейк. Ман ĕнтернĕ скрипка такам пăснă. || Переделать. Юрк. Вырăсла сăмах паллисене пăсса урăхла тунă, тет. Скотолеч. 22. Таканлани тĕрĕс мар пулсан, пăсса таканлаттарас пулать. Орау. Хăй кĕрĕкне пăсса мана кĕрĕк туса парасшăнччĕ. || Раскрыть, распечатать. N. Эсĕ пире хĕрхенмерĕн, çын хыççăн кайса, эсĕ киле ямарăн, хуралта пăсса вуланă хутпа яла култартăн. || Перепахать. Янтик. Ну, кăçал пăсса акмалли нумай. IЬ. Кăçал пăсса акни пит нумай (много перепашек). Якейк. Ана пăсса акрăмăр (когда хлеб не взошел, перепахали и посеяли другой хлеб). || Мешать, стать лишним. Якейк. Паян кĕрĕк тăхăнсан та пăсас çок (не мешает и шубу надеть). || Разорять. Сятра. Тата кайăк юйи (= йăви) пăсап, çăмартисене ĕçеп (гов. лиса). || Распустить дурную славу. ГТТ. Ял илемне ан яр, ял ятне ан пăс. N. Çитменнине манăн ята та пăсасшăн канаш турĕç. || Лишить невинности.
(пы̆зы̆к, пŏзŏк), испорченный, сломанный. А. Турх. Ск. и пред. 80. Акă туй та çакă туй, пысăк туй та пăсăк туй. IЬ. 19. Пырсан-пырсан макăраççĕ, пăсăк саспа кулянса. || Порча, недостаток, изъян. N. Хуçалăх пăсăкĕ. О сохр. здор. Çавăнпа та чăвашсен куç пăсăкĕ ытти халăхсеннинчен нумай. С. Айб. Çемьере пăсăксăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). Б. Олг. Ман ача пăсăка тохрĕ, йораллă полмарĕ (забраковали при наборе). || Лишний; лишне. N. Вĕсене ашшĕ-амăшĕ мĕн тунă, вăл аван; мĕн калаçнă, вăл пăсăк мар (не лишне). Календ. 1903. Çĕр сахал çĕртен çĕнĕ çĕре кайни пăсăк ĕç мар. IЬ. 1906. Пит кирлĕ эмелсене ялпа пĕрлешсе илсен те пăсăк пулмĕччĕ. Чăв. й. пур. 31°. Хытă пулни те пăсăк мар, анчах пĕлсе, хисеплĕ хытă пулма кирлĕ. N. Эпĕ унта кайни пĕртте пăсăк пулмарĕ.
(-з-), дурной, испорченный. Кан. Çыншăн пăсăклă пулман вăл. N. Хусан кĕпĕрнинче 6279 чăваш суккăррипе куç пăсăклисем пулнă, тесе çырнă.
(-з-), испортиться. АПП. † Пичче пӳрчĕ мерчен пӳрт, сăран атăсăр пăсăлас çук. || Расстроиться (в взаимоотношениях, о скрипке, о настроении). Унтан кайран пĕр-пĕринпе вăрçса пăсăлса пĕтнĕ. N. Вăл сирĕн патăрта пăртак пурăнас тĕлĕшрен эпĕ пĕре те пăсăлмастăп. || Простудиться. N. Сивĕ шыв ĕçсе пăсăлнă. Календ. 1904. Тарланă çĕртен çил çине тухсан, çулах пăсăлма пулать. || Растлиться. Орау. Пăсăлман, невинная.
(пы̆зар), испускать ветры из живота, pedere. Ядр. Пăсармасан (вар. пăсармасăр) шăрш тохмасть. Соотв. русск. «без огня дыма не бывает». Никит. Пĕлмен туйинче пăсарнă. (Послов.). Сёт-к. Пĕр вăкăр хĕрĕх çĕртен пăсарать. (Молча кăмаки). Орау. Вăл пăсарсах ту тăвасшăн (= кăшт ĕçленипех тем пысăкĕш ĕç тăвасшăн).
(пы̆с'ла), мучить, душить, притеснять, не давать ходу, губить, держать в черном теле. Якейк. Çынна пăçласа порниччен вилесчĕ сан. Çирĕм пилĕк çол пăçласа порнтăн эс мана; халь ачасам çитĕнчĕç те, ахăримастăн ĕлĕкхи пак. В. Олг. Вăл мана пăçларĕ (подгадил, хопларĕ) См. пăчăла.
(пы̆с'лан), мучиться, задыхаться, околевать, издыхать, погибать. В. Олг. Эккей, пăçлантăрах, тирĕнсе кайрăм (ткнулся, запнувшись). IЬ. Аранах пăçланчĕ-ха вăл (околел). IЬ. Пăçланчĕ вăл ĕçĕ панче. ЧС. Эпĕ вăл кунне шăнсах пăçлантăм. См. пăчăлан. Пшкрт. Кайтăрай, пăçлантăрай. Пусть его идет к шуту. IЬ. Пăçланчĕ-ха, издох. N. Парнине (данное) илимен кайла: пăçланчă (пропало). Б. Олг. Пăçланман! Издохнуть бы ему! (брань). Хурамал. Пăçланманă! теççĕ çынпа вăрçнă чухне (= пĕтменĕ).
(пы̆с'ландар), губить, душить. В. Олг. N. Мана пăçлантарчă вăл çын (сделал зло). N. Хăнча полсан та пăçлантарăп-ха! (Угроза).
(пы̆т), подр. глухому падению капли. Б. Олг. Пăт, пăт, пăт! томла йохат (пĕчиккĕн). СТИК. Шыв пăт, пăт тумласа анат. Шорк. Томли час-час томлать: пăт-пăт, пăт-пăт! тăвать. || Подр. глухому биению, удару, стуку, взрыву, падению. Капк. Пăт-пăт, пат, питĕ хавассăн тапнă ун чĕри. N. Пăт-пăт, пат, тесе шаккаса юнанă. СТИК. Пурнепе сĕтел çине пусса тĕртсе пырсан, темĕскерле вăл тикĕс пымаст, пăт-пăт туса чарăнкаласа пырат. Тюрл. Çил тохсан, олмуççи тăрринчен олма пăт, пăт! (или: пăт-пат. КС.) перс'анать. || Решительно, определенно. Тюрл. Пăт татса кала (решительно). Орау. Пăт татсах каламарĕ. Определенного не сказал. Сред. Юм., КС. Пăт татса кала, говори окончательно. || Подр. моментальной остановке действия. Якейк. Çытар çине пăт выртнă та, пăт вилсе кайнă; пăтах выртса, пăтах вилнĕ (тихо, незаметно для других). || Подр. быстрому образованию ямки, провалу. N. Пăт потни. См. лакăмлан. || Совершенный, полный, круглый (о сироте). N. Çапла унăн ачи пăт тăлăхтурат пулса юлнă. || Подр. быстрому прикосновению. Якейк. Пăт посса илнĕ. Коснулся чем-либо. || Пятнышком, крапинкой. Шибач. Пăт шорă, с белыми пятными. См. пот.
(пы̆ды̆, пŏдŏ), каша. В. С. Разум. КЧП. Вăл вĕри пăтта вĕре-вĕре çиет. IЬ. Пăтта веçех çисе янă. Юрк. † Пирĕн йинке — вир пăтти, пурăнăç парас тенĕ чух пăтă пекех пăтратрĕ. IЬ. Пăтă чăвашсенĕн чи лайăх çими. Чӳк тунă чухне-и, хăна-мĕн килсен-и, е пысăк праçниксенче-и, уллахра-и — чăвашсем ялан çулă пăтăсем çиме юратаççĕ. Альш. Пăрçа — пăтти. Çĕнтерчĕ 5. Инке кăмака умĕнче хуранти пăттине пăтратса тăрать. КС. Вăл шывра пулă пăтă пек. Сред. Юм. Пĕвере вĕтĕ, кăçал çӳрленĕ полă çӳрисĕм пăтă пик нăмай (очень много). Якейк. Чуччу ярнаççĕ. Чуччу çинче тăракан: ачасам, мана пăтă çиса ярăр-ха, тет. Ачасенчен пĕри вара, ача тăракан чуччуя, ик каштинчен тытса пĕр енелле йăтса он айĕн тохать. Пăтă çинă ачи: халь ман ярнмалла, Йăвана эп пăтă çирăм, тет. N. Она чӳклеме пăтă, нимĕр пĕçерсе каяççĕ. || Моление (кашей). Золотн. 129. Кил-йыш пăтти. IЬ. Карта-йыш пăтти.
(пы̆ды̆р-п¬ады̆р), подр. редкому паданию капель дождя. N. Çăмăр пире лекеймерĕ, пăртак пăтăр-патăр çиç ӳккелерĕ. || Подр. стеканию крупных капель пота. Ала 106. Çирĕк хоппи кăшласа пăтăр-патăр тар тохрĕ. || Подр. неравномерным звукам, получающимся при падении яблок, стрясываемых с яблони. Орау. Улма йăвăçне тытса силлерĕ те, улмисем пăтăр-патăр туса ӳкрĕç (градом посыпались яблоки). || Подр. бегающему, рассеянному взгляду. N. Вăл хăйĕн сиккелекен куçĕсемпе пăтăр-патăр! ман çине тимлесе пăхрĕ. Он пристально посмотрел на меня своими бегающими глазами. || Подр. быстрой речи. Сунчел. Пăтăр-патăр каласа тăкрĕ. Высказал все сразу, быстро и торопливо. N. Вăл темĕскерле пăтăр-патăр калаçать.
(-д-), подр. звуку, получающемуся при ломании чего-либо. СТИК. Юман хуппине кассан, вăл пăтăрт, пăтăрт касăлать (если резать ножом или ломать поперек. Сред. Юм.) || Подр. звуку при падении. СТИК. Кăнчала авăрланă чухне пăтăрт, пăтăрт туртса авăрлаççĕ (подражание звуку). || Подр. звуку, получающемуся при разрыве. Сред. Юм. Вĕтĕрех кôрăксĕм пăтăрт туса таллаççĕ (= татăлаççĕ). IЬ. Пысăкрах çип пăтăрт туса таллать.
(-ды̆-), то же, что пăтраштар. N. Вăл сăмаха пăтăраштарса пĕтерет.
пăчла (-џ̌ы̆-) сделать душным, душить, объять духотою. N. Сĕм-тĕттĕм пусса илтĕр вăл куна; виллĕм тĕттĕме пăчăласа тăтăр ăна; йĕри-тавра хура пĕлĕт хупăрласа илтĕр ăна.
(пы̆џ̌ы̆лан), становиться душным. Сред. Юм. Ах тор, пӳрт пăчăланса çитрĕ; сывлăш та тухмас. Толст. Каçалапа çанталăк улăшăнчĕ: пăчăланса çитрĕ. СТИК. Кунта пăчăланса вырт: çĕре анатăп та ак, сивĕнетĕп (говорит не утерпевший жара на печке, которую приписали ему против простуды). || Задыхаться. Баран. 28. Вăл (дубок) виçĕ кун та пурăнаймĕ, пăчăланĕ. || Образоваься затору в душе. N. Ăна аса илсен, чĕре хускалать, чун пăчăланса çитет. || Издохнуть. Хурамал. Пăчăланманă! (чтобы издохнуть; брань). IЬ. Пăчăланас пулать ку ачан луччĕ. N. Пăчăланса вилсе пĕтеççĕ (рыба). Тюрл. Эй, пăчăланашшĕ! Юрк. Вăл йăтса тухнине курсан, хам та шухăшласа илтĕм-çке: кунăн чуматанĕ чисти манĕ пекех, тесе. Курăсăн, пăчăланашшĕ, ун чухне вăл хаммăннех йăтса тухнă иккен. IЬ. Пăчăланашшĕ! Халапсем 7. Укçана, пăчăланашшĕ, ĕне улăхса çинĕ иккен. Чем люди живы. Кӳр кунта (давай), йăтă, пăчăланманскер, тет.
задыхаться. Çутт. 154. Тĕтĕмпе пăчăхса лармăпăр-и унта? N. Сывлăш кĕмен çĕр пӳртре çын пăчăхса вилет. В. Олг. Туаттăш те вилсе кайнă пăчăхса (задохлись). Хурамал. Ача, сăпкара выртнă чух, çăварĕ çине витнĕ те, пăчăхса тарласа кайнă. Полтава. Ăшра сывлăш пăчăхать, «в груди дыханье стеснено». IЬ. Тĕксĕм чунĕ ăшĕнче кансĕрленсе пăчăхать («в нем мрачный дух не знал покоя»). Шел. 78. Пăчăхнипе пуçсене лăстăр-лăстăр силлеççĕ. Орау. Пӳртре мĕн пăчăхса ларан (киснешь)? Хастарлăх 34. Ĕçпе пăчăхни пурне çутатĕ. Якейк. Пӳртрен тохмасăр пĕрмай ĕçлекен çынна: пăчăхса ларать, теççĕ. Чертаг. Пăчăхтăр-и («ну те к шуту»), вăл сăмахпа йĕрĕннĕ те, тет. N. Унăн чунĕ тăвăрланса пăчăхса çитĕ, никам вĕрсе чĕртмесĕрех унăн ăш-чикки вут пек хыпса çунса çӳрĕ. || То же, что пăнтăх. Ишек. Пăчăхать (о хлебе, йĕпелле çапсан). || Сгинуть. Тюрл. Пăчăхрĕ, пропал, окончился, ничего не осталось.
(пы̆ӳӳӳӳӳџ̌ы̆рт, пы̆чы̆рт), сжать. Пшкрт. Пăчăртсартрăм (= пăчăртса лартрăм), сдавил. Сятра. Вăл пĕçĕ хушшине пăчăртса лартрĕ те, çĕклесе çарнчă (= çаврăнчĕ). Шашкар. Хӳрине пăчăртса ларать. Сидит, поджав хвост.
(пы̆х, пŏх), кал, испражнение (тюрк. бук). N. Пулас тиха пăхĕнчен паллă. (Послов.). || Навоз. N. Çимĕк иртсен вара, пăх тăкма пуçлаççĕ. N. Пирĕн хресчен хушшинче çула питĕ нумай ĕçсем пулаççĕ: суха тăваççĕ, пăх тăкаççĕ, утă çăлаççĕ, тыр выраççĕ. СТИК. Сана турттарса пыриччен, пĕр кĕреçе пăх хурăп та, итту усă пулĕ. (Говорят, когда мальчик просится ехать с отцом в поле пахать или жать). || Шлак. КС. Тимĕр пăхĕ, тăхлан пăхĕ, пăхăр пăхĕ. Альш. † Кив пăхăрăн пăхĕ çук, пирĕн тăвансен ӳпки çук. || Сера (в ушах). Изамб. Т. Хăлха пăхĕ. || Вред. Г. А. Отрыв. || Употребляется в чувашизмах. Изамб. Т. Сред. Юм. Мĕн, пăх полтăр-и ôнта пĕрех май. Что там есть, когда все время собирают (напр., грибы в лесу). IЬ. Пăхна шăршласа çӳретне мĕн конта? Что ты здесь шляешься; ничего ведь для тебя нет. IЬ. Пиччусĕне кайса чĕн-ха! — Пăх çи мар-и, кайса чĕн ху, кирлĕ полсан. Орау. Эсĕ пĕтĕмпех пăх пулнăччĕ ун чухне (был вдребезги пьяным). IЬ. Мур, çĕрĕк пăх пулса килчĕ те, паян кӳпчесе выртать ак (дрыхнет). IЬ. Атте, мĕн тăван? — Пăх тăвап. (Сердитый ответ на ненужный вопрос). IЬ. Ăна асăнмаллăх тăвăп-тăвăпах-ха хăçан та пулсан. — Пăх тăваятни эсĕ ăна, хăна тепре пĕçертĕ (отлупит). IЬ. Пăх калать-и вăл? (т. е. он ни черта не скажет). IЬ. Пăх çиен, ăçта сана унпа çыхланма. Тюрл. Мĕн пăх тăватна онпалан! Зачем это тебе. (На кой чорт это тебе). КС. Мĕн пăх укçи пур манăн (какие, чорт возьми, у меня деньги). Городище. Тырă сутма, кайса пăх хыпрăм. Поехал продавать хлеб и прогадал. N. Арăмĕ, старикĕ каланипе калах пăх хыпасран хăраса, çаврăна-çаврăна каят, тет. СТИК. Ав... пăх хыпса ăна иле пĕлмерĕм (каким-то дураком оказался, не сумел купить). IЬ. Пăх хыпан, разиня. IЬ. Пăхна çи (тебе ничего не будет от меня, убирайся лучше). Курм. Пăх çи, пăх сохал, ларах эппин. КС. Çыпăçан çав пăх çиянпа (с говняком), мĕн пĕлет вăл! IЬ. Пăх çи эппин (ну так), мĕн макăратăн, пĕрмаях. IЬ. Пĕрре ачи ашшĕне йĕрĕнтерчĕ, тет, пасартан карттус исе пар тесе, ашшĕ: ан пăх çисам, карттус валли укçа çтан тупан, тесе ятласа тăккăрĕ, тет. N. Улмуççи кутне тухса выртрăмăр пĕр çур сехет, пăх та илтмерĕмĕр. АПП. Эпир юрланине юратмасан, хăвăр çапла юрлăр, пăх хырăм. Ст. Чек. Пăх пит, бесстыжий человек. Сред. Юм. Эс те пăх ачи çиç, çавна та тăваймастăн. Называют подростка, когда он чего-нибудь не может сделать.
(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,
(пы̆hы̆н), смотреть за собой. Никит. Чир вăл турăран килмест, хамăр пăхăнайманран. || Подчиняться, слушаться. Альш. † Ачасем пире пăхăнмасан, пăхăнакан эпир мар. Ст. Шаймурз. † Атте-анне хурăнташне пăхăна (вар. пăха) пĕлмесĕр сивĕтрĕм. N. Пăхăнса юлчĕ. || Поддаваться чему. N. Элекçĕсем ан пулччăр, ĕçке ан пăхăнччăр. || Поклоняться, признавать. ЧС. Эпĕ киреметсене пăхăнма пăрахни.
пăхăнăв, подчинение. N. Вăл, ывăлĕ пулсан та, асапсем тӳссе, пăхăнăва вĕреннĕ.
смотреть. Баран. 80. Çыран хĕрринчен пăхса тăмах вăл тĕрлĕ хăрушă пулсан, ун пек чух тинĕс çинче ишсе пыма мĕн тĕрлĕ хăрушă пулĕ. IЬ. 84. Хĕртсе пăхан хĕрлĕ хĕвел çӳлтен савăнса пăхса тăрать. || N. Вăхăт пулсан, пиçмо ярса пăхах тăр.
понуд. ф. от гл. пăх. НАК. Пусаччен малтан, вăл выльăха киремет йышăнат-и, йышăнмаст-и, тесе, вĕсем ăна малалла пăхтарса тăратса, кĕлкĕлесе, çурăм çинчен шыв сапса силлентереççĕ те, вара тин пусаççĕ. С. Айб. † Икĕ сарă хĕрсем ӳстертĕм, хура куçăм çине пăхтарса. Альш. † Икĕ хура лаша хам ӳстертĕм, икĕ хура çĕмĕртсене пăхтарса. N. Çатăрка тăррисене пурне те каялла пăхтараççĕ. Менча Ч. Ăшă хĕвелне пăхтарăсăнччĕ (заставь светить)! ЧП. Хал пĕчĕкçĕ пулсан та, пурне те куçран пăхтартăм (как бы все заискивали). Янш.-Норв. Мана каçанпа (спиною) шывалла пăхтарса тăратрĕç те, шыва ӳкме хушрĕç, вара манăн ирĕксĕр ӳкмелле пулчĕ. СЧЧ. Ну, хай çемьесем, ĕлĕк пăхтарнă хĕр-юмăçах чĕнтерсе килсе, тата тепĕр хут пăхтараççĕ (просят поворожить). N. Майра-йомăçа картпа пăхтартăм (она мне ворожила).
(пы̆ш), тосковать. Сунт. 1929, №, № З, 23. Шанчăк-сăра юлтăм, тесе кулянать вăл ăшĕ пăшнипе. Ялюха М. Пăшас — хуйхăрас, закручиниться.
(-τиы), оружейных дел мастер. Ерк. Пăшал ăсти тесессĕн — юнăш кунтан кĕтсессĕн, мĕншĕн тесен чăваша вăл ĕçпеле хăтланма...
подр. вспышке (напр., пороха). КС. Кăвар çине пĕр тар пĕрчи пăрахрăм та, пăшт! терĕ (слабее чем пашт). См. пашт. Б. Олг. Спичкă пăшт! тесе чĕрĕлсе каят. См. шорт, чарр, чарт. || Подр., соотв. русск. «пшик». Сред. Юм. Пĕчик хĕртнĕ тимĕре шыв ăшне чиксен, пăшт! тăвать. || Подр. шуму пара, вылетающего из отверстия в крышке вскипевшего самовара. Б. Олг. Сăмовар вĕресе çитсен, çӳлти шăтăкăнчен пăшт, пăшт! тесе пăс тохса каят. || Подр. ожогу. ГТТ. Ан тив вĕри карттахвие, вăл аллăна пăшт (у Уганд. — пăш) тăват. «Не тронь горячий картофель, он обожжет тебе руку». || Подр. притиханию, утиханию. Сред. Юм. Паçăр мана хирĕç чанккать анчах, пĕр-ик сăмах вирлĕрех килсе каларăм та, пăшт полчĕ. || Подр. тихой и легкой смерти. КС. Пăшт вилсе карĕ. Умер легко.
расти. Альш. † Хĕрсем пĕве кайнă чух хаяр куçпа ан пăхăр. КС. Вăл пĕве карĕ (пошел в рост). Собр. Ӳксе пĕве кайимарăм, питĕмрен хура каймарĕ. (Сак ырати).
(пэ̆гэ̆, пӧ̌гӧ̌), дуга. Кан. Пĕкĕ çӳллĕш çеç, ирех тăрса пынă. Утăм 8. Илемлĕ улăхпа, çӳлĕ ту хушшипе, юхать. Сĕве шыв кукрăлса, пĕтрĕлсе... малалла юхнăçем вăл хăват илет, пĕкĕ пек çаврăнса Атăла килет. Шел. 21. Ырашĕсем çулленех пĕкĕ çӳллĕш ӳсетчĕç. Артюшк. Пĕкĕ, пĕкĕ унки (кольцо дуги). N. † Пĕкĕ, пĕкĕ, пĕкече, пĕкĕ авма юрас çук. Ала 103. † Пирĕн пĕкки пĕкĕ пек, ыр çын арăм масмак пек. Изамб. Т. Пĕкĕ ункинчен витĕрсе йĕвен аврине туртаран çыхăççĕ. Регули 1318. Ку пĕккĕн онки çок. Альш. Хăшĕ пĕкĕрен, хăшĕ тешрен (= тевĕшрен) çакăнса кĕсене хыçалтан хăвалама тухрĕç. N. Пĕкĕ мăкăлтаннă. || Кривые поперечены тележного ящика (дужки). ЩС. Изамб. Т. Çиелти ӳречесенчен пĕкĕсем витереççĕ те, аялти ӳречесем çине лартаççĕ (у телеги). Сред. Юм. Ôрапа пĕкки тесе ôрапа ӳречисенчен тăхăнтарса яракан, çине хăп (= хуп, лубок) хоракан ки хыçĕнчи кукăр пкôкăр патаксĕне калаççĕ. IЬ. Çуна пĕкки тесе çунашалашки хыçĕнчи кукă патака калаççĕ. Особая изогнутая палка, один конец которой заострен, а к другому концу привязана веревка. Употребляется для таскания соломы в обхват. Чертаг. Хăшĕ улăма пĕкĕпе йăтаççĕ. Некоторые таскают солому дужкою (изогнутой палкой). || Подпорка. Сёт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле тем: çĕрех солăнса кайнă.
(-г-), нагибаться, сгибаться, согнуться, сгорбиться. Б. Янгильд. Михале туйине пăрахрĕ те, мулкачă çурине тытма пĕкĕрĕлчĕ. Сёт-к. Пĕкĕрлмесĕр çĕртен вăл çĕççе илес çок. СТИК. Ватти те çитнĕ çав ĕнтĕ, епле пĕкĕрĕлсе кĕнĕ те, ăçтан ĕç кутне пытăр!
(пӧ̌к'к'ӧ̌рс'), горбатый, сутулый. Собр. Пĕккĕрç сысна йĕр йĕрлет. (Шĕшлĕ). КС. Вăл пĕккĕрç. Он сутуловатый. IЬ. Пĕккĕрç, человек, сгорбленный в загривке, сутулый. IЬ. Э-э, сысна пĕккĕрçи (Зовут горбатого человека). IЬ. Çав сысна пĕккĕрçине кайăп-и эп! (Гов. девица о парне).
(пэ̆л, пэ̆л'), знать. Якейк. Вăл вырăсла чăвашлинчен хыт(ă) пĕлет. Он знает лучше по-русски, чем по-чувашски. IЬ. Вăрланă япалая пĕлсех илч вăл (купил заведомо краденную вещь), хам та пĕлетĕп. IЬ. Вăл паян конта килет-и? Тем, пĕлмĕп (не знаю). Б. 13. Пĕлмерĕн — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. (Послов.). Ала 93. Çаксене вăл хăй пĕре те пĕлмен, унăн тăван пичĕшĕ кайран ăна мĕн пулнине кала-кала кăтартнă. N. Юмăç, пĕр каласан (одним словом), нимĕн те тăва пĕлмест. Юрк. Çук, эпир пĕлместĕпĕр, урăх çынсенчен ыйтса пăхăр, теççĕ. Кĕсем тата çынна ытти çынсенчен те ыйтса пĕлеççĕ (пăхаççĕ). IЬ. Пĕлмесен, пире çыру пĕлменни кирлĕ мар. Если ты не грамотна, то нам таких не нужно. N. Лешсем пĕлми (неизвестным) ют чĕлхепе сырнă кĕнекесене вуласшăнах пулман. N. Хĕрсем кам упăшки пулассине пĕлесшĕн тăрăшаççĕ (гадают ка святках). Бур. † Мĕншĕн шавламастăр, кĕрлеместĕр? Элле хуçи ятне пĕлмесре? N. Телейне пĕл те, Мускава кай. СТИК. Эс хăвăнне пĕл, çынне пĕлсе ан çӳре, сан ĕç çук кунта! Не твое дело, не в свое дело не суйся! Сред. Юм. Пĕлмен-илтмен çын мар вит. Небольно какой-нибудь незнакомый. IЬ. Пĕлмен-илтмен çынна епле хваттер ярас ăна? Как пустить на постой незнакомого человека? N. Ăна пĕлмесĕр суйларĕç. N. Пĕл те ан пĕл, ан пĕл те пĕл. Регули 340. Эп сантан пĕлнĕ полăп. Я притворюсь, что узнал от тебя. IЬ. 94. Вăл пырассине пĕлес çок. IЬ. Пĕлнĕ çĕрте илтĕм. IЬ. 211. Пĕлнĕ çынтан илтĕм. IЬ. 212. Пĕлнĕ çĕре патăм, пĕлнĕ çын патне патăм. IЬ. 1072. Эп кона он хотинчен (хотинченех, по походке) пĕлетĕп. IЬ. 1075. Эп кона пĕр старик попленинчен (поплесе кăтартнинчен) пĕлетĕп. IЬ. 114. Тыр сотассине вăл пĕлмест. Якейк. Ятлама та пĕлес çок. Собр. Этеме этем мĕн каламĕ, ăна турă пĕлсен анчах, теççĕ. (Послов.). N. † Выляма тухман хĕрсене карчăк тесе пĕл ăна, пĕл ăна. Юрк. Атя пухăва, унта пире пуху хăй пĕлнĕ пек (по своему усмотрению) уйăрса парĕ. N. Килтисем çинчен пĕлменни тăват ойăх ăшăнче. Уже четвертый месяц как нет известий из дома. Н. Карм. Эсир пĕлекен Е. М. Петров. (Конец письма). Орау. Урăх нимĕн те çырма пĕлместĕп. Больше писать нечего. В. С. Разум. КЧП. Апла эппин, эпĕ пĕлмен те. СТИК. Ыйтса пĕленçи пек тăват. Сред. Юм. Пайтах пĕлекен çын пик пĕленçи пôлса ларать тăта... Альш. Ку таврара Сĕвене Чĕмпĕртен пуçласа Пăва патне çитиччен пĕлеççĕ пĕлекен, еплине. N. Çырăва пĕлекеннисем пĕри те хăйсен законĕ кĕнеки «корансăр» çук. Байгул. † Пирĕн атте пĕлменни! Пĕлмен çĕре хĕр пачĕ. Баран. 15. Вилессе-юласса пĕлмесĕр Литвапала çапăçрăн. N. Ӳтне исе çитеретĕп, чунне — пĕлместĕп. Ыраш 78. Халĕ пĕлет, малалла карăмăр ĕнтĕ, нимле ĕç те хăрушлă мар тин, тет. || Замечать, узнавать. Ала 30. † Çак ял çулĕ вăрăм çул: çул вăрăмне пĕлмерĕмĕр, хĕр вăрăмне пĕлтĕмĕр. N. Эпĕ онăн ăсне пĕлем. Узнаю-ка я его намерение. Орау. Эсĕ, халь кайсан, мĕн пĕлмелле, эсĕ халь пĕчĕкçеç. || Быть знакомым (с кем). N. Эпĕр пĕр-пĕрне лайăх пĕлетпĕр. Мы хорошие знакомые. || Уметь. Пшкрт. Апла касса пĕлместĕп. Никит. Кăмписĕне хĕле те çиме пĕлĕтĕмĕрчĕ. Грибы-то мы сумели бы съесть и зимою. N. † Çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм, çĕлетсен тăхна (= тăхăна) пĕлмерĕм. Çутт. 143. Мĕнле килме пĕлтĕнех? Эсĕ килессе эпĕр тахçанах кĕтсе ларатпăр. Регули 87. Ĕçе тăвасса (ĕç тума) пĕлмест вăл. Альш. † Лайăх-лайăх хĕрсене тус тусаттăм, калаçа пĕлмесĕрех сивĕтрĕм. || Мочь. ЧС. Анне турăш умĕнче выртнине курсан, сак çине ӳкрĕм те, тăрата пĕлместĕп, уласа макратăп. N. Çисе тăрана пĕлми çын, ненасытная утроба. Ал. цв. 24. Хĕр чарăна пĕлми хуйха ӳкет. || Думать, принять, предполагать, признавать, считать. N. Пирĕн ача çак çурта курнă та, хула тесе пĕлнĕ. (Такмак). Кратк. расск. 19. Египетри пуçлăх пире: çĕр сăнаса çӳрекенсем, тесе пĕлчĕ; эпир апла çынсем маррине ахаль ĕненмерĕ вăл. Юрк. Чикан майри те хăй упăшки вырăнне, юнăшпа пĕлмесĕр, хура чăваша тытса чарнине курсан, хăнчен хăй вăтанса: эпĕ сана хам упăшкам-тăр, чикан-тăр, тесе пĕлсеттĕм, тет. N. Мĕншĕн апла тесе пĕлетĕр эсир? Ст. Чек. Пуян тесе пĕлеççĕ, считают его богатым. IЬ. Эс эп унта кайнă тесе пĕлетне-ха? || Утверждать. Канаш.р. Вĕсем: сана сута панă, тесе, пĕлеççĕ. Они утверждают, что тебя отдали под суд. Синерь. Старик каларĕ, тет: эй, кин, эсĕ тĕлĕкри пурăнăçа мĕн пĕлен, пустуй, пирĕн аш çук (что ты говоришь о снах, у нас мяса нет), терĕ, тет. || Разбирать, разбираться в чем. АПП. † Кунне те, çĕрне те пĕлместĕр çичĕ юта пĕлĕш тăвасшăн. || Догадываться, соображать. Сорм-Вар. Хĕрĕм, эпĕ эсĕ каланине пĕлеймерĕм. N. Эсĕ Хусана кайнă чух ман патна (= пата) кĕрсе тухасса пĕлмен иккен. Орау. Кăшт пĕлимарăм, капларах тумалаччи кăна? N. Хăвăр пĕлсе хăвăр пурăнăр. || Понять. Тогаево. Эпир вăл мĕн каланине пĕлмерĕмĕр. Ачач 102. Мĕн пĕлен пысăккисем калаçнине, тесе чарса лартрĕ амăшĕ. Шурăм-п. По-заводски хытланатпăр çав эпир, пирĕнне пĕлеймĕн, тесе калать, тет. || Проучить. Тип-Сирма. Чĕнмесĕр пынă хăни хăй ăшĕнче: тăхта-ха, каç пулсан, эпĕ сана пĕлĕп-ха (я тебя проучу), тесе каларĕ, тет. Рак. † Чăвăш-чăвăш чĕн пушă, пĕлĕпĕр эпир ут çине; кунтан усал пулсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине. || Чуять; чувствовать, осязать. Якейк. Эпĕр ĕнер нимне пĕлми ĕçнĕ. Мы вчера напились до бесчувствия. Хăр. Паль. 21. Пĕрре вăл, Ваçук, пĕлмиех ĕçсе ӳсĕрĕлнĕ. Хора-к. † Çак ял вăрмань çырлаллă; çакă ялăн хĕрĕсен, çырла ăшшăнь (= тюрк. ӳчӳн, из-за) çӳресе... Çĕнтерчĕ 6. Эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Темĕскерле ал ман, хăй çине хĕртнĕ тимĕр хурсан та пĕлмест. П. Патт. 21. Ку ним пĕлмиччен хĕпĕртесе кайнă. N. Урана та пĕлекен пултăм. Стал чувствовать, что у меня есть нога. ЧС. Эпĕ пĕр юман котне лартăм та, йĕме те пĕлместĕп, хам хытса кайнă. N. Тулта çӳренĕ чухне вăсем (дети) хырăм выçнине те пĕлмеççĕ. || Обонять. Янтик. Ну, кунта пит шăрш килет. — Çук, эп кунта ним шăрш та пĕлмесп (или: мана ним шăрш килмес-çке). IЬ. Малтан килсенех темскер шăрши пур пекчĕ сирĕн патăрта, халь, те иленнĕрен, сăмса ним те пĕлмес, те ахаль пĕлми пулчĕ. || Предвидеть. N. † Урхамахсем сĕлĕ çияççĕ, шăлĕсем шанасса пĕлмеççĕ (не знают, что набьют оскомину). || Обращать внимание. Тим.-к. Çиленнине мĕн пĕлен, что обращать внимание на то, что сердится. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Сан çиç пôль ача, пĕлнĕ хăй ачипе, тем тăваттăм пôль эп сан ачупа. IЬ. Пĕлнĕ пĕр хăй аппăшĕпе. СПВВ. Х. Пĕле пĕлсен апла тумăттăм. Уфим. Е хăйсем курсан, мĕн тăва пĕлĕн? А что ты будешь делать, если они тебя увидят? Юрк. Пур япалисене («добро») те тиесе пĕтерсен, пӳртрисем те туй халăхĕсене валли пăтă пĕçерсе, сĕтел çине лартса, туй халăхĕсене тăраначчен çитерсе, пит хытă ĕçтерессе пĕлеççĕ (знай угощают, знай напаивают). IЬ. Сиессе кăна пĕл! Знай себе ешь! IЬ. Çук çын хăйĕн начар лашипе суха сухалат. Лаши, вăйсăрскер, сухине кăшт туртсанах, ялан чарăнасса пĕлет (только и знает, что останавливается; то и дело останавливается). IЬ. Мĕшĕн эсĕ япла-капла куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕр çӳретĕн? Епле пĕртте чарăна пĕлместĕн? (Как это ты не можешь бросить пить?). СТИК. Киличчен — килмес, килсен — туха пĕлмес. (Куç умĕнчен кая пĕлмерĕ). Эти фразы выражают недовольство говорящего тем, что кто-то постоянно вертится на глазах или надоедает постоянными посещениями. IЬ. Начар çын тытăнсан, ĕç пула пĕлмес. Если примется за дело плохой человек, то дело не идет на лад. N. Мĕн тăва пĕлес манн? Что мне делать? Янш.-Норв. Çавăнтан кайран çав Селуха карчăк пичче патне мар, ахаль чухне те килесси-тăвасси пулмарĕ, унччен пирĕн патăртан тухма та пĕлмесчĕ (безвыходно жила у нас). М. Шигаево. Пирĕн вăрман питĕ пысăк: кĕрсе кайсассăн, çĕтсе каймала, тохма та пĕлес çок (и не выберешься из него). N. Эс кайсан, ман ни ана çинче тăрас килмес, ни каç пула пĕлмес (ждешь, не дождешься, когда настанет вечер). N. Ку лачака пĕртте типе пĕлмерĕ. Это болото так и не высыхало? Сред. Юм. Çăмăр иртсе кая пĕлмерĕ паян. Сегодня весь день не перестает дождь. IЬ. Пукени пик пуçтарса яр сана, ху ним те тăва пĕлместĕн! Наряжай тебя, как куколку, сама ничего не умеешь делать! N. Пĕле пĕлсен, çаврака ухмахĕ эпĕ марччĕ: вĕсем хăйсем нимĕскер те пĕлмеççĕ. N. Ылттăн мерчен çĕррине хăй еркĕнне панине курсан, патша тĕлĕнет; пĕлсен, пĕлми çиленет...
(-г-), знакомый. N. Вăл пирĕн «кум», тет, пирĕн «пĕлекен», тет вырăса. Орау. Манн вăл пĕлекен çын (знаком мне). || Известный. N. Çав ту çинчех тата пит пĕлекен вырăн пур.
пĕле-тăруçăн (-з'-), то же, что пĕле-тăра. Юрк. Авă çавна пĕле-тăруçăм (вот по этой-то причине), пирĕн чăвашсем вăл вăхăтра ачисене питех çырăва вĕрентме тăрăшман. IЬ. Ăслăраххисем, чейисем, мăссульмансем камсем пулнине пĕле-тăруçăм тутара туха пуçăланă.
неумелый. Макс. Чĕчĕ ачи пĕли-пĕлми чĕлхипе амăшĕнчен çиме ыйтать. ЧП. Пĕли-пĕлĕм (так!) пĕçертĕм. Ошибка? || Невежественный, малосведущий. Янтик. Çав пĕли-пĕлми çынтан мĕн ыйтса пĕлес тен эс? Вăл хăйĕн çийес килнине те пĕлмес пулĕ! || Малоизвестный. Сред. Юм. Пĕли-пĕлми япалана мĕн: пĕлеп, тесе, каласа çӳресси пôр.
знание; наука (неол.). N. Ӳсерехпе вăл пĕлĕмлĕхсене вĕренме Константинополе кайнă. N. Унтан ăна ашшĕ тĕрлĕ пĕлĕмлĕхе вĕрентсе ӳстернĕ.
понуд. ф. от сост. гл. пĕлсе çит. N. Ку ĕçе вăл лайăхах пĕлсе çитереймен.
ставить в известность, осведомлять. Юрк. Мĕн çинчен çырассине малтанах пĕлсе тăратат. IЬ. Чăвашсене курнине пĕр хăй пек çырăва пĕлтересшĕн пулнă. || Обозначать. К.-Кушки. Вăл ят пĕр курăка кăна пĕлтерет-и, е темиçе курăка пĕлтерет-и? Обозначает ли это название одно растение или несколько? N. Вăл çав çырăва, сана хăй шухăш(ĕ)сене ан пĕлтерĕм тесе, пытарнă. Он скрыл это письмо, чтобы вы не узнали об его намерениях.
(пэ̆лэ̆т, пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!
(-д-), знание. N. Пĕлтĕк çук тăк, ан ту вăл ĕçе.
(пэ̆л'дэ̆р), прошлый год. Регули 1425. Онăн пĕлтĕрех саплас полатчĕ, вăл халь те сапламан. Якейк. Пĕлтĕрсенче эп она корсаччĕ. Кан. Пирĕн ялта пĕлтĕрсенче сăмакун аппарачĕ питĕ хунаса кайнăччĕ. IЬ. Ун çинчен эпĕр, 8 çул вĕренмелли шкулта ĕçлекенсем, пĕлтĕрсем те илтнĕ. IЬ. Этмен ачи (почтальон) пĕлтĕрсем пĕр эрнере иккĕ пырса тухатчĕ. Сёт-к. Кив хатан= пĕлтĕртен йолнă корăк.
(пэ̆р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан= килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδиын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.
(пэ̆рэhин'џ̌э), однажды. СПВВ. Х. Утăм. Пĕрехинче вăл тăм илнине (отмороженное место) юрпа сăтăрса та пĕтереймерĕ.
, единственный, один только, один только раз. Изамб. Т. Вăл пĕрех çеçне пĕлеççĕ.
(-νиы), который-нибудь. СВТ. Кирек кам та сирĕн хушăртан, пĕрин-марни ачийĕ шатрапа чирлесе вилсессĕн, вăл пит пысăк хуйха кĕрет.
исключительно. N. Эпĕ сире харпăр хăй хуйхине пăрахса, пĕри-пĕтĕм халăх хуйхишĕн тăрăшма ӳкĕтлетĕп тенĕ вăл.
один вид, одного рода, однородный. Чума. Çав шыçăллă чума икĕ тĕрлĕ пулать: пĕр йышшипе чирленĕ чухне çынсем ытла пит йывăрах асапланмаççĕ. Баран. 109. Пĕр йышши лĕпĕш çĕрле вĕçсе çӳрет. IЬ. 108. Пĕр хирех çуллен-çул пĕр йышши тырă акса тăрсан, ăна кирлĕ сĕткен пĕтет, вăл тырă унта пулми пулать. Грамм. Пĕр йышши членсем. Однородные члены (в предложении).
находящийся в близких отношениях. Шел. П. 19. Халь ĕнтĕ вăл хастарлă: пирĕнпеле пĕр варлă. N. Вĕсем пĕр варлă пурăнаççĕ.
вместе. Альш. Кĕçĕн ывăлĕ хăйĕн тетĕшĕ вăрă иккенне пĕрле ӳссе те пĕлмен, тет. Сунт. Тĕрĕс, атте вилсен те пĕрле. N. Унăн япалисене арчипе пĕрлех исе кайнă. N. Тата хăш çемьере арăм тăлăха юлса пĕчĕк ачисемпе ĕçне çынпа пĕрле пуçтараймасть. Кора-к. Çарăк аксассăн (когда посеешь), пĕрле тăвăпăр, тесе калат, тет, упа. С. Тим. † Санпа манăн сăмах пит килет, ачаран пĕрле тăнăран. Альш. Хĕр сăрие пыран (= пыракан) хĕр пуçне çич-сакăр витре сăра илсе, пĕрле-пĕрле яраççĕ ăна. IЬ. Çикелесен, апатланкаласан, пурте пĕрлерех тухса утаççĕ хайхисем пасара. IЬ. Çапла темиçе ял пĕрлерех, темиçе ял пĕрлерех ларса пĕтнĕ ĕнтĕ вăл чăвашсем. Регули 968. Пĕрле хуса килтĕмĕр; пĕрле кайрăмăр. ССО. Эсĕ пĕр-пĕр кивĕ укçа тупнă, пĕрле тăвар, вара ярăпăр сана. Сред. Юм. Иккĕн йонашар отса пынă чохне пĕри ӳке-парсан, тепри ôна кôлса: ôкçа топрăн-а мĕн, пĕрле пôлтăр, тет. || Одновременно. Сред. Юм. Пĕрлерехех тôхса кайрĕç ăсĕм, пирĕн тохса кайсан, сирĕн пĕр çôр сехетрен те ытла тăмарĕ пôль.
какой-нибудь. Регули 998. Пĕр-пĕр çынна пар; мана пĕр-пĕр ĕç пар. IЬ. 1003. Пĕр-пĕр çĕрте выртать полĕ; хăш-хăш çĕрте топма полĕ. N. Килте пĕр-пĕр вак-тĕвек ĕçсем тумалла пулсан, ялан шăллĕсене хушнă. О сохр. здор. Вăл (холера) час-часах пулмасть, вун-вунпилĕк çултан пĕрре анчах килет; хăй те вара пĕр пулсан пĕр-пĕр уездранах пиншер çын ытла вĕлерсе тухать. Ст. Шаймурз. Вара пире хамăр ялсем пĕр-пĕр чăваш леçме пулчĕ. N. Малтанхи кĕçнерникун каçхине çĕрĕпе, пĕр-пĕр вара... пухăнса. || Как-нибудь. Перев. Санпалан пĕр-пĕр е шăллусем, е йăмăкусем выляма тытăнсассăн, ялан эсĕ вĕсене хĕнетĕн. Ачач 66. Кивçенне татаймасан, пĕр-пĕр ĕçлесе парăпăр Митюка, тесе йăпăлтатма тытăннă мана. Пазух. Шухăшламан чухне шухăшăм çук, пĕр-пĕр шухăшлама, ай, пуçласан, ура çине тăма халь халăм çук. КС. Вуламалли питĕ нумай та, пĕр-пĕр кусан (курсан?) иксĕмĕр вулайпри-ха. || Каждый. Кĕвĕсем. Ай-хай, пĕр аттеçĕм, пĕр аннеçĕм, пĕр-пĕр сăмахăр пĕр ылттăн. || Актай. Лапка айĕнчен йытă сиксе туххĕр (= тухрĕ), тет те, пĕр-пĕр тутарне тӳрех çулса илчĕ, тет те, куна лапка айне туртса кӳрттĕр (= кӳртрĕ), тĕт.
(-д-), цельный, непочатый. Регули 911. Вăл мана пĕр-пĕтĕм çăккăр пачĕ.
сразу. Орау. Вăл Якур пурне те (пур ĕçе те) пĕр çĕрле тăвасшăн. N. Пĕр çĕрлех тăватă пин тыткăна лекнĕ.
единственный. Кан. Ку пĕртен-пĕр çитĕнӳ пулса тăрать чăваш ĕçхалăхĕшĕн. Рукоп. календ. Прокоп. Килте пĕртен-пĕр ĕçлекен вилсен, салтакри тавăрăнать. Орау. Вăл вăлсен пĕртен-пĕр ывăлĕ (один сын у отца), ăна мĕн пурĕ пур те юлать. Якейк. Пĕртен-пĕр хĕрне токмак тытса çинă. N. Эпĕ аттемĕн пĕртен-пĕр хĕрĕ. N. Эсĕ пĕртен-пĕрех пулăн, санăн ăру ни ӳсĕнмĕ, ни сахалланмĕ (сказал отец Тупаху, основателю д. Тубах, б. Цив. у.).
то же, что пĕр чухне. N. Вăл пĕр чухне начар пурăннă.
один, иной. N. Пĕрев (иной): пурне те çиме юрать, тесе шанать; тепĕрев пахча çимĕçи çиет. Ст. Чек. Ак пĕревĕн çын япали çине шухăш каят, вăл вăрлат вара. || Некто. Юрк. Пĕрев, ĕçкĕ çынни, куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕрлĕлсе çӳреме юратнă. || Имя женщ. Сёт-к.
(-д-), известный промежуток времени? Ст. Ганьк. Унта вăл пĕритен выртать, ун чух никама та калаçма юрамасть.
понуд. ф. от гл. пĕрĕх. Турх. Аттем! Аттем! Çак тĕнче хăйне юнпа пĕрĕхтерчĕ. КС. Тутапа шыва пĕрĕхтереççĕ. Ерк. Силемпийĕ сивĕнсе пĕрĕхтерсе калаçать. ЧС. Çапла пирĕн ял нумайччен çунса тăрса ют ялсенчен виç-тăватă насус кустарса çитрĕç те, вутă (çулăмĕ) çинелле пĕрĕхтереççĕ анчах. || Бежать очень быстро. СПВВ. Капк. Хваттернелле пĕрĕхтерчĕ кăна. Кан. Лашасем сăмси шăтăкĕсене карса пăрахса, пĕрехтерчĕç кĕрхи çул тăрăх. || Ехать быстро. Кан. Ах, вăл виçĕ лашапа лапра пĕрĕхтерсе çурет. Зап. ВНО. Пĕрĕхтерсе пырать, едет быстро. IЬ. Пĕрĕхтерсе пырас, одно и то же, что и «мăкăрлантарса пырас». Ачач 31. Кай енчен пĕр лайăх пар пĕрĕхтерсе килет. Лашисем çутă тимĕр-кăваксем, тытса чармалла мар, — çунатлă пекех явăнаççĕ. Сред. Юм. Пĕрĕхтерсе те тохрĕ. Вылетел. || Болтать. Якейк. Мĕн пустой пĕрĕхтерен, ĕç çок-и мĕн?
(пэ̆ргэн, пӧ̌ргэн), покрываться, одеться. КАЯ. Сăхманна пĕркенерех вырт (плотнее закройся кафтаном). Алик. Хăй, ан тивччĕр тесе, вăл çул çине кĕрĕкне пĕркенсе выртнă, тет. Пшкрт. Томтирпе пĕркенсе выртрăм, çуртăм. Альш. Хăяккăн выртнă, шел (шаль) пĕркеннĕ.
см. арман. Микушк. Изамб. Т. Арманта тырра пĕрмене хываççĕ, унтан тырă чул шăтăкне юхат. || Плетенка, корзина, кузов. Бюрг. Кăçал каснă пĕрмесем Шур Атăлта çӳл пулат. Истор. Унта çитсенех, вăл салтакĕсене çапăран çӳлĕ пĕрмесем авма хушнă. || Круглая коробка или корзиночка для ложек. Ст. Чек. Кашăк пĕрми — хăваран çыхса кашăк хумалли тăваççĕ. См. пĕрне.
один. N. Пĕрре çитет. Скоро час. N. Эсир пурте пĕрре çинчен (об одном) калаçăр, сирĕн хушăрта уйăрăмми ан пултăр. N. Çĕр хĕсĕкки — пĕрре, кашни çул тырă-пулă пулманнит — иккĕ, тата е çумăр, е пăр тырра-пулла ватса каясси — виççĕ. || Один раз, однажды. Скотолеч. 14. Пĕрре имлесех тӳрленмесен, тата парас пулать. Толст. Пирĕн пĕрре вилмелле, капла хăраса асапланса пурăниччен, атьăр шыва кайса вилер, терĕç, тет. (Сказка). Барон. 99. Пĕрре (раз) кайнă çула вăл (лошадь) манмасть. Ачач 102. Курасчĕ пĕрре хамăрăн вĕрентекене. Епле çӳрет-ши вăл? Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 15. Çăварне лекнĕ чĕрĕ чуна пĕрре çыртса ватса тăкать. IЬ. 12. Темиçе çул хушшинче тĕнчере пĕрре пусмаллăх вырăн та пушă юлас çук. Çĕнтерчĕ 15. Пĕрре юратам, терĕм. Ск. и пред. 55. Унпа нихăçан пĕрре ятлаçман. ТММ. Пĕрре кассах йывăç ӳкмест. (Тавар килĕшнĕ чух калаççĕ). О сохр. здор. 59. Талăкра çиес апата пирĕн пĕрре çиме ларсах çисе ямалла-и? Чеб. Эпĕ пĕррех петĕм те патакпа, автана пуçĕнчен лексе, автан йăванчĕ карĕ. Ялав. Унта эпĕ пĕр йывăç çине улăхрăм та, пĕррех сикрĕм мăйăр йывăççи çине. Шорк. Эпĕ ун патне пытăм та, пĕррех пĕрĕхрĕм. СТИК. Ах, турран килтĕрех ĕнтĕ пĕрре. Çĕр çăттăрах ĕнтĕ пĕрре. Мур тыттăрах ĕнтĕ пĕрре. || То (-то). N. Пĕрре каяп, тет, пĕрре каймастăп, тет, тепре каллях каяп, тет. Скотолеч. 7. Пĕрре выртать, тепĕре тăрать.
первый, первейший. Богдашк. Эпĕ хам та çав ялта пĕрремĕш ăслă çын, çавăнпа та çав мана услам пулчĕ, тесе калать, тет. СТИК. Вăл пĕрремĕшĕнчех ывăнчĕ те, малалла ăçтан йăттăр. (Пĕр-пĕр çын тавлашса пĕр пăтлă кир муклашкине алăпа пилĕк хут çĕклемелле пултăр, вăл пĕрре çĕкленĕ те ывăннă, ăна вара çапла калаççĕ).
(пэ̆рζ'э̆, пӧ̌рџ̌ӧ̌), зерно. Юрк. Акрăм тулă, пулчĕ ĕнтĕ пĕр пĕрчĕрен пин пĕрчĕ. N. Мана пĕр тырă пĕрчипе те тытма пултараççĕ. N. Пĕрчи выçă. || Капля. N. Йывăç çулçи çине сывлăм шывĕ ĕнчĕ пĕрчи пек пĕрчĕн-пĕрчĕн пуçтарăна-пуçтарăна ларнă. На листьях дерева лежали жемчужные (?) капли росы. Туперккульос 21. Пĕрĕхтерсе янă сурчăк пĕрчисем... ЧП. Шăпăр та шăпăр çăмăр çăвать, пĕр пĕрчисем пăр пак туйăнать. Альш. Кассан пĕр пĕрчĕ юн тухас çук. (Гов. о малокровном человеке). || В перен. см. БАБ. Пĕр пĕрчĕ те хăрамаççĕ. Вовсе не боятся. N. Пĕрчĕ те= п ĕртте. N. Пурти çав хатĕр мăка пулнă (был очень тупой), пĕрчĕ те касман. || Ягодка. N. † Тĕл пултăм хурлăхан йăвăççи, татрăм-хыпрăм пĕр пĕрчине. N. Иçĕм-çырли пĕрчи. Емельк. Пĕрчĕ-пĕрчĕ пĕрлĕхен сайра кăлкан витĕр курăнать. || Крошка, крупинка. Толст. Тĕрмере ăна икĕ кунччен пĕр пĕрчĕ çиме памасăр усрарĕç. ТММ. Чăхă пĕр пĕрчĕн сăхсах пурăнать. (Поговорка). Альш. Татах вăл навус çине пĕрчĕрен кĕмĕл шырат, анчах пĕре те тупаймас. БАБ. Ман йăвăрăш çăнăхăн пĕрчине шуйттан хăçан суса кăларĕ, ман чĕлхене (заклинание) те шуйттан çĕнтерĕ. Рак. Пĕр шкапра çĕр пĕрчĕ. (Çăкăр тĕпренчĕкĕ). Баран. 42. Уйăх çутипе юр пĕрчисем (снежинки) йăлтăртатаççĕ. || Волокно. N. Çӳç пĕрчи, волос. О сохр. здор. Çăм пĕрчисем те çĕр (хир)-мамăк (вата) пĕрчисем пекех. || С. Айб. Пĕр пĕрчĕ тĕкне (перышко) патша хĕрне кастарса илчĕ, тет, ăна шур тутăрпа чĕркеттерчĕ, тет. БАБ. Виçĕ пĕрчĕ утă, утă пĕрчи. || Отдельная нитка (при тканье или при наматывании). Яргуньк. СТИК. «Сум» подразделяется на «пĕрчĕ». «Пĕрчĕ» — одна ниточка. То же знач. в Сред. Юм. Утăм. Ку умри юпана лайăхрах тишкертсе тăрать. Кун çĕлĕкĕ ăшĕнчен пĕр вăрăм çип пĕрчи куçĕ умĕнче тăсăлса тăра парать. См. хутăр-йывăççи. || Небольшая часть. N. Пĕрчĕ-пĕрчĕ тӳлесси нимĕн те мар.
зернышками. См. пĕрчĕн. N. Лаша умне хурсассăн, пĕрччĕн-пĕрччĕн вăл çиет.
встреч. в выраженни: Карамыш. (Вăл) килтĕр (-д'э̆р) пĕс те, кальтĕр (-д'э̆р) пĕс. Для него все безразлично, ему все трын-трава (гов. о ветрогоне).
рвать, трепать. Собр. Ăна (ведьму) вара тула кăларса ярсан, хайхине ну йытă пĕсĕрлентере (рвать, трепать) пуçларĕ, тет. || Пробирать, журить. Янтик. Пăртик тăр халĕ, асту! атте кисен пĕсĕрлентерет ак сана (проберет). N. Паян вăл уроксене вĕренсе килмен те, ăна учитĕл пит хытă пĕсĕрлентерчĕ. См. пăсăрлантар.
(пэ̆з'эр), жечь, калить. N. Юман вутти кăмакана питĕ пĕçерекен туса ярать. Янорс. Ниçтан та патне пымалла мар, пĕçерет, питĕ çутăртатса (= çатăртатса) çунать, каламалли çук. Юрк. Вут хытă пĕçерсен, сивĕ пулат. Шемшер. † Эпир пурнас тенĕ чох, çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, йĕп хушшипе вут тухрĕ, пирĕн пите пĕçерчĕ (обжег). Изамб. Т. Хĕвел пĕçерет. N. Мунча пĕçерсе тăрат, тет, пĕр çухрăмран. Якейк. Виç шăл виттĕр вот тухать, виç çохрăмран пĕçерет. Орау. Вăсам çуннă чухне пирĕн чӳрече куçĕсем хĕрсе пĕçерекен пулчĕç (сильно). IЬ. Чӳркӳ çуннă чухне чиркĕвĕнчен пĕр вун чалăшра тăма çукчĕ, пĕçеретчĕ. IЬ. Ăрамра мар, çырма хĕрринче те пĕçеретчĕ (о пожаре). || Заставить поспеть. N. † Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. || Печь; жарить. N. Çăкăр пĕçер. || Топить (молоко). Собр. Сĕтне пĕçерсе парсан: хăш ĕне сĕтне малтан çиес-ши, тесе, шухăшласа ларатпăр. || Варить. N. Сан валли кам апат пĕçерет? Сана кам апат пĕçерсе парать (готовит). || Жечь (о крапиве). Б. Хирлепы. Вĕтрен сарса хунă мĕн (она, тетенька), вырт-пăх — пĕçерет, сиксе тăни сисĕнмерĕ. || Запарить. Кĕвĕсем. Ун мунчине хутнă, милкине пĕçернĕ (запарен). Ёрдово. Хĕрарăмсем хĕлле арланă çипписене кăмакара пĕçерсе çăваççĕ, типĕтеççĕ те, тĕртсе юр çине сараççĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕçер (о пряже, хутăр). || Обварить. СТИК. Ачана пĕçертĕмĕр. У нас обварился ребенок. IЬ. Ан пыр унта, таçта пиçсе кайăн. Не ходи туда, обваришься. || Гореть (о лице). Якейк. Он пичĕ паян тем пĕçерет. N. Пит-çăмартисем пĕçерекен пулаççĕ. Сборн. по мед. Анчах хăш чухне ачан пĕтĕм хулĕ те хĕрелсе каят, ача вара ăшаланать, йĕрет (макăрать); ун чухне унăн хулĕ пĕçерет, кĕçтет те. || В перен. см. Зверев. Çӳрет питне пĕçерсе (намăсланса çӳресен). ЧП. Çын çине тухса çӳремерĕм, питне пĕçермерĕм. (Хĕр йĕрри). Орау. Калуш вăл урана пĕçерет || Колотить, бить (кнутом, прутом). В. Олг. КС. Арăм, катăршнайĕ, çăккăра паян икĕ питлĕ тунăпăрахнă, мĕн тăвассу пур (что поделаешь)! Сред. Юм. Пит иртĕнсе çӳре-ха ак, пĕр ярса тытсан, хытах пĕçереп те-ха кона (прибью его). Альш. Пĕрре ку ача урама тухат та, тетĕшĕсем ку тукмака калаççĕ: валей, тукмак, теççĕ. Эй, тукмак петĕм çемйине пĕçерет, тет. || N. Хăйсен те ăшне пĕçертĕмĕр. Кама 50. Ку ĕç ахаль иртмест вĕсене Çăварĕсене пĕсерĕпĕр-ха уншăн.
понуд. ф. от гл. пĕçерт. О сохр. здор. Пĕр-пĕр тимĕр татăкне хĕп-хĕрлĕ пуличчен хĕртмелле те, суранне кăшт пĕçерттерес пулать. Юрк. Вăл та çапла пит хĕнпе пĕçерттерсе анса каять. IЬ. Пĕçерттерет, жжет (глотаемое вино). || Заставить варить. Тайба-Т. Пăтă çиес килет-и, килне кай та пĕçерттер. || Пробирать; отдуть. Ст. Шаймурз. Старик, таврăнсан, татах ултă хурамапа пĕçерттернĕ, ача ăна та чăтнă.
(пэ̆т), кончиться, закончиться. Шел. 108. Каласа пĕтет-и халĕ, пичче? Регули 1224. Ку эрне пĕтнĕ çĕре килет. Приедет к концу этой недели. Кан. Сăра савăчĕ октябĕр уйăхĕ пĕтнĕ çĕрелле ĕçлеме те пуçлать. Юрк. Ирхи çилпелен, каçхи сулхăнпалан тунă-пĕтнĕ çĕршыва çитесчĕ. N. Чернушка пĕтес çĕрте пĕр арман пĕви пур. || Приходить к концу N. Ĕçме-çиме пĕтсе килет ĕнтĕ. Изамб. Т. Ыраш çиме пĕтсен, эпĕ Илчене ыраш кайса шырама хушрăм. N. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, çапрăм-салатрăм чăн мерчен, пуçтартăм-пуçтартăм-пĕтмерĕ, çип çине тиртĕм — çитмерĕ. || Выходить, выйти в расход. Альш. Ара хай ватă шуйттан пĕççи пĕтнĕ-и мĕн сирĕн (разве уже вся вышла)? Якейк. Сакă яла килмесĕр сана валли хĕр пĕтни? Торай-к. † И, вупкăн кĕрӳшĕ, çак таранччен килмесен, сана вали хĕр пĕтри. Икково. † Манран савни сивĕнчĕ, сар ача пĕтнĕн тойăнчĕ. (Гов. девица). Чураль-к. Кăмака çинчи сарă çыв (= çăв) ирлимас-çке, пĕтимас-çке хамăр ялти сар варлийĕ мансăр пурнăç пурнимас-çке. || Высохнуть. N. Ĕç çинче Герасимовкă çыннисем пуссисенче шыв пĕтех пуçларĕ. || Очищаться. О сохр. здор. Тирĕнчен (шкура) чир кайран та час пĕтмест. IЬ. Кирек мĕнле ерекен чир те тумтир çумăнчен пĕтет вара. || Исчезнуть из вида, пропасть. N. Çаксем ачасене курсан, тăруках пĕтсе ларчĕç (исчезли из вида, пропали), тет. || Орау. Темскер сасă пĕтрĕ-ха. Кан. Анчах ярт-ярт вăййи пĕтмеллипех пĕтрĕ, тесе, кулянмалли çук. Ишек. Вара вăл çыннăн пӳрчĕ ахалех пĕтнĕ вара. || Погибнуть. Кан. Ку ача-пăчапа пĕтес пулать, тырă вырма та чарать. Баран. 47. Тата кăшт тăнă пулсан, пĕтнĕччĕ ĕнтĕ (я погиб бы). N. Палуми пĕтрĕ. Яблоки (цвет) погибли. N. Тĕнче, мĕншĕн пĕтми пек мăн кăмăллă тăратăн? Истор. Çывăхри халăх, Дон патĕнче вăрçнă чух, пит пĕтнĕ те, çавăнпа çывăхран пуçтарма туман. Альш. Эй, пĕтнĕ чун, çаплах вăрçасшăн. Шăна чир. сар. 22. Нумай хуласенче шăнасем пĕтĕмпех пĕтни те пур. Юрк. Ăна (лошадь): пĕттĕр, тесе, арăмĕ пĕр эрне çитермесĕр, ĕçтермесĕр тăнă. IЬ. Çӳллĕ çĕртен ӳкнĕскер çавăнтах пĕтет. N. Пĕтесскер, пĕтменскер, брань. N. Пĕтеттĕмĕр тăванăм! Мы чуть не погибли. Ст. Чек. Пĕтмест мĕнкĕ те. Не погибнет во век. || Разориться. Коракыш. Пĕр ялта арман пур, вăл арман хуçи чĕнсе (прося милостыню) çӳрет. Вăл арманне пĕвелесе пĕтнĕ (разорился). N. Анчах хресченсем çакна-ăна илмесĕр хăйсене хăйсем пĕтсе пурăнаççĕ. || Износиться. N. Чăн хăмаçран кĕпе çĕлетрĕм, арки-çанни, пĕтмес, мĕн тăвас? Изамб. Т. Ачасен çăпатисем пĕтнĕ-ха, акă пушăт илмелле. || Прийти в негодность. N. † Илтĕм скрипка аллăма, скрипка аври пĕтнĕ мĕн. Регули 746. Ку çĕçĕ пĕтнĕ. || Изводиться. Ст. Айб. † Шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, ун айĕнче çырла та, ай, пиçет-çке; ан йĕрсем-е, тантăш, ан пĕтсем-е, пиртен лайăх тата, ай, ӳсет-çке. || В качестве вспомог. глагола. Собр. Ман халăх ăçта кайса пĕтнĕ (куда делся)? Альш. Ахаль те ку енчи çынсем калаçма юратарах параççĕ, çынна курсан, тĕл пулсан, ыйтса, тĕпчесе пĕтеççĕ. П. N. Вĕсем çул çинче асапланса пĕтнĕ (измучились). Баран. 179. Кăмăлне килсех пĕтмен. Ему не совсем нравилась. N. Кĕтӳ хире саланса пĕтнĕ. Çăнăх урайне саланса пĕтнĕ. Çăнăх пĕтĕм урай талккăшĕпе саланса пĕтнĕ. ТХКА 123. Тăвăл хуçнă йăвăçла урлă-пирлĕ тăсăлса ӳксе пĕтнĕ урайне. N. Çук, май мар пире кунта, ку çын та манăн кăмăла кайсах пĕтмест. Собр. Çав арçури вара вăрмантах кăшкăрса пĕтнĕ, тет. КАХ. Пӳртре пурте çывăрса пĕтсен, çав хĕрт-сурт кăмака çинчен анат, тет. N. Кунта тăхăнса килнĕ тумтирĕмсем çĕтĕлсе, татăлса пĕтрĕç, тумтирсĕр темĕн чухлĕ шăнса пĕтеттĕм (мерзла), е шăрăхпа пиçсе пĕтеттĕм. ЧС. Старик апла каласанах, ачасем пурте кайса пĕтрĕç. Ск. и пред. 9. Тырă выраççĕ юрласа, пĕтрĕ карчăк ывăнса. Шурăм-п. Çынсем ирех кайса пĕтнĕ. М. Васильев. Пĕртак тăрсан, çăмăр çумасăрах çанталăк уяртса каять, вĕсен та ани сохаласа пĕтет. ППТ. Çапла вара мĕн тăвассисене пурне те туса хытланса пĕтеççĕ те (кончают. Сĕрен). IЬ. Хăш çулне шалт чараймаççĕ: выльăхсем пăркаланса пĕтеççĕ. М. Сунч. Çула мĕне кайсан, улма йăтса пыракан çынсенчен иртсе пĕтмелле марччĕ. N. Унтан, пурте çăвăнса пĕтсен, хываççĕ. Ал. цв. 5. Нихçан лашапа та, çуран та витĕр тухса пĕтмелле мар, хура вăрман тăрăх пĕр çаврăнса пăхмасăр пырать. ЧС. Тем тĕрлĕ асса пĕтрĕр пулĕ çав унта (вы там, чай, всячески озорничали, изозорничались), унта асма пĕрте юрамас вĕт: часах лăп-лап çакăнат. Артюшк. Ăна юр çинче йăвалантарнă та, вăл пĕтĕмпех юрланса пĕтнĕ. Шăна чир. сар. 7. Вĕсем çулласенче, шăрăх вăхăтра, этем пурăнакан таврашра вуншар-çĕршер пинĕн вĕçсе çӳреççĕ, пур çĕре те ларса пĕтеççĕ, нăйлатса çӳреççĕ. Истор. Темĕн чухлĕ çын пĕр айăпсăр йĕрсе, макăрса пĕтнĕ. N. Тутарсемпе юнашар пурăнаканнисем тутарсенĕн сăмахсене йышăнса пĕтнĕ. Альш. Пӳрчĕ туса пĕтнĕ-пĕтменех кивелчĕ. Шурăм-п. Халăх питех нумай таварсем кутне выртса пĕтнĕ.
(пэ̆дэр), кончить. N. Çыру пĕтернĕ чух, тĕп кĕнекесем çине: хресченсем çĕр илеççĕ, тесе, çырман. || Прикончить, прихлопнуть, прекратить. Якейк. Вăсам ку ĕçе хопласшăн, пĕтересшĕн. Они хотят потушить дело. N. Эпĕр пурнакан Микула хуçа та начарлана пуçлаþ, ясмăк яшкисем анчах çитарат, ĕçне пĕтерме те шутлат кăçалхи çул. Кан. Аслă сут ачине Шаравтинăв патĕнче усрамалла тăвать. Арăмĕ вилнĕ пирки ĕнепеле кĕлет шырассине пĕтерсе лартать (прекращает). || Истреблять, уничтожать. Ивановка. Халĕ ĕнтĕ вăрмансене пĕтерчĕç, тыр та пулакан пулчĕ. || Погубить. Н. Байгул. Пĕтертĕн эсĕ ман пуçа. Погубил ты меня. N. Вĕсем пире пĕтермесĕр каймаççĕ. || Изругать. КАЯ. Кĕсем тата аттене каласа кăтартсан, атте пĕтерет ĕнтĕ (отец со мною, не знаю, что сделает). ЧС. Аçу пасартан таврăнсан, умма татнăшăн пĕтерет. || Износить. Юрк. † Урам чипер пулсассăн, йĕс таканлă атă тăхăнăтăм; хĕрсем лайăх пулсассăн, хранчус тутăрма пĕтерĕтĕм. Якейк. † Çийăм толли сар кĕрĕк, çия тăхăнса пĕтермесĕр, сар хĕрсенчен уйăрлас марч. N. † Çуна лайăх тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. || Издержать, употребить. N. Пылчăкĕсене çуса вунă кĕрепенке супăн пĕтернĕ. || Промотать. Юрк. Чул çурта парсан, вăл ăна та пурĕ-пĕр пĕтерет. || Вылечить. N. Иванпа Якур шатрине пĕтереймерĕм (т. е. не могла вылечить сыпь). || Издеваться, надсмехаться. N. Сайра кăна çыннăн пысăкрах куç пулать те, ăна та пулин ыттисем: лаша куç, тесе, пĕтереç. || N. † Ир те куртăм эп сана, каç та куртăм эп сана, килессу çук эс мана. Мĕшĕн сăмах пĕтертĕн? N. Аппаçăмах çавă пур, çичĕ ютăн ачипе тахçанах сăмах пĕтернĕ. N. Тата савăт хуçисем пĕр канаш пулса хăйсем хунă хакран йӳне сутмалла мар канаш пĕтереççĕ. || Вышить, сшить. N. † Шорă тотăр пĕтертĕм, пăрасни кон çыхас пек. Пазух. Улача кĕпе, йĕтĕн çуха, ан пĕтерсем лутшах, тăхăнаймăп. Бугуль. Французский тутăр (вĕç) пĕтернĕ чух пуçра симĕс тутăр пулминччĕ. Альш. Ватă карчăксем çутăлтарса яраççĕ (форсят в нарядах) çĕнĕ илемлĕ пĕтернĕ сурпансем, илемлĕ пĕтернĕ кĕпесем. IЬ. † Улача чаршав çӳçине шав укапа пĕтернĕ, шурă чаршав çӳçине шурă пурçăнпа пĕтернĕ. Бур. † Шурă шупăр аркине шурă пурçăнпа пĕтернĕ, кăвак шупăр аркине кăвак пурçăнпа пĕтернĕ. N. † Улача кĕпе кам тăхăнмĕ, аркине хăмаçпа пĕтерсен. С. Тим. † Шур тăваткăл тутăр пĕтертĕм, кĕçĕн çăварни кун çыхас пек. Н. Карм. † Ăлăхрăм çӳлĕ ту çине, лартăм шурă чул çине, пурçăн сарă пĕтерме; пурçăн сарă пĕтет пуль, пуçăм сая каять пуль. Якейк. Пыçаххи пĕтерес тени пыçаххи вĕçне çӳçе ярас тени полать. IЬ. Пиртен кĕпе касаççĕ, ĕçлеççĕ, пĕтерсе тăхăнаççĕ. Сред. Юм. Кĕпе пĕтерет-ха ô. Узорчатую рубашку шьет. IЬ. Сорпан пĕтерсе çыхрăм. Сготовил убор и завязал им голову. IЬ. Тотăр-сорпан пĕтерет, припасает вещи, нужные замужним (головной убор). НАК. Кăмăлча илсессĕн кайран, хĕрин ашшĕсем хĕрне валли япаласем пĕтерме таварсем илсе параççĕ. Хĕр вара, япаласем илсе парсассăн, хĕр çумăçсене пухать те, мĕн пур пĕтермелли япалисене пурне те пĕтерттерет. || В качестве вспомог. гл. Изванк. Микул карчăкĕ тата темиçе пинĕ тĕслĕ каласа пĕтерчĕ те, анчах эпĕ унăн сăмахĕсене пĕтĕмпех астуса çитерейместĕп. IЬ. Пĕр çулне пирĕн патра çĕр виçрĕç те, пĕтĕм ял çĕр тавраш туса пĕтерчĕç [все пересовершали (посовершали) «сĕр тавраш»]. М. Сунч. Тата турăш умне тем чухлĕ çурта çутса пĕтернĕччĕ (при изгнании мора). IЬ. Киле ан кĕтĕр тесе (т. е. мур), хапхасене тикĕтпе сĕрсе пĕтеретчĕç. Сёт-к. Утсам панчи ачасань, çурса (= çывăрса) кайсан, орисене салтаç те, çăпата кантрисене тĕвĕллесе пĕтереç вара. Орау. Туса пĕтерсен (савине, по миновании надобности), вуласа пĕтерсен (кĕнекине) кӳрсе пар. Ал. цв. 9. Вăл тумланса çăвăнса пĕтерет те, çак тĕлĕнмелле çĕнĕ ĕçрен ĕнтĕ тĕлĕнмест те. В. С. Разум. КЧП. Ана çинчи çулнă пăрçама уйĕпех çил вĕçтерсе пĕтерчĕ. Кан. Ачана пĕчĕк чухне тем тĕрлĕ кипкесемпе чĕркесе, çыхса пĕтермелле мар. IЬ. Чăвашла кино картин куртăм та, татах курас килсе пĕтерет. Альш. Тутар килне-йышне ырласа пĕтереймес (всячески хвалит татарскую семью): чăваш тутара тус тăвать, хăнана çӳрет. Аттик. Вĕсем тата нумай каласа пĕтереççĕ те, эпĕ анчах вĕсем пек тĕпĕ-йĕрĕпе пĕлейместĕп. Истор. Хăйне пĕр-пĕр усал ан туччăр, тесе, вĕсене малтан икĕ вут хушшинчен кăларнă, унтан хăйсенĕн кĕлеткисене пуççаптарнă, чĕркуççи çине лартса пĕтернĕ. N. Çапах эпĕ вĕсем каланине малтан пит ĕненсех пĕтермерĕм. N. Çак çурт тавра йывăçсем лартса пĕтерĕр.
пропасть, иссякнуть. N. Пĕчĕк шывсенче пулă акă мĕншĕн пĕтсе ларнă. N. Вĕсен шывĕ вăрманне касса пĕтернипе пĕтсе ларнă иккен. || Прекратиться. Кан. Килĕшӳ тăвасси çинчен пуçлас канашлăва пĕтсе ларчĕ, тесе, шухăшламалла. || Погибнуть. К.-Кушки. Ыраш пырат та, çуртри пĕтсе лар[нă]. || Разориться. СТИК. Вăл ку çул (= кăçал) чис пĕтсе ларчĕ: çиме çăкăрĕ те, те çитет темĕн. || Захилеть, захиреть. О сохр. здор. Ачисемпе хăйсем пушшех пĕтсе лараççĕ, мĕшĕн тесен ача-пăчана лайăх пăхса ӳстерме пит нумай вăй кирлĕ.
(-д-), амулет. Альш. Мулла патĕнче ухтарсан, е ахаль тутар та, хăш чухне çав хута çырса парат, тет. Ăна вара чăвашсем çакаççĕ ачисен кăкăрĕ çумне: «пĕтӳ» теççĕ вăл япалана.
(пэ̆дэ̆м, пӧ̌д'ӧ̌м), целый, цельный. Ал. цв. 3. Хĕвел тухăçĕ енчи кĕленчерен тунă тап-таса, пăсăлман пĕтĕм куçкĕски. Альш. † Арча-арча панулми, суйласан та пĕтĕмми тухмас-çке. N. Пĕтĕмми килсе çитсен, вăл кăшт анчаххи пĕтĕ. N. Пĕтĕм çанă, цельный рукав. Юрк. † Арча-арча сарă улма, суйласан та тухмас пĕтĕмĕ. || Самостоятельный, полный. Ашшĕ-амăшне. Эсĕ ĕлĕкхин пекех хисеп курса, пĕтĕм хуçа пулса пурăна пуçлăн... || Взрослый. СТИК. Пĕтĕм çын = çитĕннĕ çын. IЬ. Пĕтĕм çынна çитнĕ ĕнтĕ, ача йăлине пăрахман-ха. Альш. Унта епле пулсан та пĕр-пĕр хамăртан пысăкраххи е пĕтĕм пысăк (совсем взрослый) çынах пулатчĕ пирĕн, хурт астăваканни. || Весь, все. N. Пĕтĕм яла кашни çын патне кĕрсе çӳренĕ. (Из обряда «Сĕрен».). Турх. Пĕтĕм çĕр пичĕ (лицо земли) тĕттĕм çеç. N. Пĕтĕм ĕмĕрĕме хулара пурăнса ирттертĕм. БАБ. Шенкерпи — пĕтĕм тĕнчери юмăçсен пуçлăхĕ. N. Пĕтĕм хир çын вилли анчах пулнă. N. Пĕтĕм патшалăхран пухăнаççĕ. Со всего государства собираются. Аттик. Пĕтĕм çынтан (после всех) кайран пуçларăмăр, пуринчен малтан пĕтермелĕхне патăр. (Моленье в жатву). Микушк. Пĕтĕм выльăх çывăрса карĕ. Цив. Пĕтĕм çын тĕлĕнсе юлчĕç, тет. Конст. чăв. Пĕтĕм чăвашсем пуçтарăнса вуларăмăр. || Исключительно, сплошь. С. Айб. Вăл вырăнта пĕтĕм çĕлен-калта кăна. М. Яуши. Вăл пĕтĕм шĕшки, юманĕ, çĕмĕрт касăрĕ (= касрĕ, рубил сплошь все), тет. || Совсем, совершенно. N. Çĕрле пулсан Константинопăль хули пĕтĕм пушанса юлнă. N. Мана пĕтĕм халлĕн (совершенно) çĕнет. N. Пăрмай çомăр çурĕ, вара пĕтĕм сивĕ шăнтса карĕ (потом ударил мороз).
то же, что пĕтĕрĕл. Утăм 8. Илемлĕ улăхпа, çӳлĕ ту хушшипе юхать Сĕве шыв кукрăлса, пĕтрĕлсе, малалла юхнăçем вăл хăват илет, пĕкĕ пек çаврăнса Атăла килет.
(пӧ̌т'н'ӧ̆х'), мята. Нюш-к. Пĕтнĕх. Уна квас çине яраççĕ. Пĕтнĕх ярсан, квас чĕлхене чĕпĕтекен пулать, ĕçме уçăланать. Вăл шурлă-майлă вырăнта ӳсет.
(-џ̌-), то же, что пĕччен. Н. Сунар. Хуçи уна пĕчене (ему одному) 10 тенкĕлĕх пачĕ, тет. Регули 267. Вăл килмерĕ те, эпĕр пĕченех кайрăмăр. Микушк. † Ашшĕсĕр, амăшсĕр тăлăх ача, пĕчен пĕр пуç ларса макăрать (сидит одиноко и плачет).
(пэ̆џ̌эх'), угол. В. Олг. Торă пĕчеххи, угол. IЬ. Вăл сут тунă чохне туат улне туатă пĕчехне лартса, тăпра ăшне алтса лартса.
(пэ̆џ̌э̆к, пэ̆џ̌э̆к'), маленький. Чуратч. Б. † Пĕчĕкçеççĕ çĕрĕ, пĕчĕк куç, çавăрнат купăс майĕпе. Исаково. Пĕчĕк те пулсан, ылтăм пек, тесе калаçаççĕ. Сборн. по мед. Çавăн пек çурхахсем хăш чухне пĕчĕк чĕлхе çинче те, ун хыçĕнче те, пыр çумĕнче те пулаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ: уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. (Сивĕ пăхĕ., т. е. блистание снега). Торп-к. Пирĕн ял çӳлĕрех çĕрте ларать, вăл Торп-касси ятлă. Вăл пĕчĕкрех ял, çӳлĕрех çĕрте ларать, çавăнпа катаранах курăнать. N. Пĕрре мана, хам пĕчĕкрех чухнех, аттесем ачасемпе пĕрле вăрмана çитарма ячĕç. Сёт-к. Пĕчĕкрех чохне эп утсампа кайма пит йорататтăмччĕ. N. Сана пĕчĕкскере алă çинче йăтса çӳренĕ. N. Пирĕн ĕлĕк пĕр пĕчĕк пӳрт пурччĕ, вăл та пулин çунса кайрĕ. См. пĕçĕк, пĕчик.
маленький, малый. ЧС. Пĕчĕккĕ чухне манăн пит юланутпа çӳрес килетчĕ. СТИК. Çамрăк çын ӳсет çав, вăл кĕрĕк (шуба, полушубок) ĕнтĕ ăна пĕчĕккĕ (он вырос из этого полушубка, он ему мал). N. Хыçала тăнăран пĕчĕккĕ курăнап. N. Пĕчĕккĕ сенĕк. N. Пĕчĕккĕ тиркĕ, блюдечко. || Немного. Регули 1391. Эп пĕчĕккех шăнтăм. Эп пĕчĕккĕ шăннă пак полтăм. N. Вăл пĕчĕккĕ тасах мар. Он не совсем здоров. || Недолго. Регули 1392. Эп пĕчĕккĕ кĕтсе тăрам.
мало-по-малу, понемногу. Календ. 1910. Пулăллă пĕвесене çак япаласене пĕчĕккĕн пăрахас пулать. Скотолеч. 12. Вăл (она) шыва пĕчĕккĕн кăна ĕçет. КС. Эп ку кĕнекене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех вуласа пĕтертĕм. N. Хай сĕрекене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн хĕррине туртса кăчартамăр. Баран. 230. Пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех, мало-по-малу.
маленький. Альш. Вăл Этремен пирĕн ĕлĕк пĕчĕкçĕ кăна çырмаччĕ, тет. Альш. Пĕчĕкçĕ чĕлхе, язычек. СТИК. Пĕчĕкçĕрен ачасене амăшĕ кĕпе çĕлесе парат та, кĕпине çĕлесе пĕтерсен, хăй тăхăнтарат та: кĕпи пĕттĕр, пуçĕ юлтăр! тет. N. Вĕсем пĕри пысăк, ыттисем пĕчĕкçĕрен пĕчĕкçĕ (все меньше и меньше), теççĕ. || Малость. Ст. Чек. ССО. Пĕчĕкçĕ çисессĕн, вĕсем пĕр-пĕринпе пурнăç çинчен калаçа пуçланă. Бюрг. Эсĕ пире çапла калакала кăтарт-ха, мĕн те пулса пĕчĕкçĕ вĕренеймĕпĕр-и?
пĕчĕкçĕлле, с малолетства, в детском возрасте. Чăв. й. пур. Вăл пĕчĕкçĕллех ашшĕне калакаланă.
(пэ̆ц'ц'эн, пэ̆ч'ч'эн, Пшкрт: пэ̆чӓн) одинокий, одиноко, в одиночестве. Юрк. Атте, çăварни чупам-и ? — Чупассине чуп та, пĕччен пĕр хĕр ан ларт. Ала 26°. Вăл хăваттере пĕччен пӳрте кĕнĕ, тет. N. Уйри пĕччен йывăç. Бес. Çамрăк ачисене пĕччен килсе пăрахса. К.-Кушки. † Ай-хай, уйăх пĕччен, уйăх пĕччен мар халĕ, çăлтăр пур. Ай-хай эпир пĕччен, эпир пĕччен, эпир пĕччен мар халĕ, тăвансем пур. Образцы. Пĕччен пуçпа лартăм, шухăшларăм, çамрăк ĕмĕр епле иртнинчен. Якейк. Вăсам пĕччен мар. Они не одни, ведь их не один (= пĕр ача анчах мар-çке). БАБ. Ялта та пĕр ăратни тавраш те çук (у него). Çавăнпа та ăна пĕччен Павăл теççĕ. Б. 13. Пĕччен автан ашĕ çиме анчах аван, теççĕ. Ядр. † Полккăн-полккăн квакарçын; пĕччен пĕрне хорчка тытрĕ. (Одного только, который был один). Собр. † Пирĕн пек пĕччен карчăксем урай тăрăх утнă чух килте пĕчченех пурăннăран ик аллине шарт çапаççĕ. N. Пĕр-пĕччен эп, пĕр-пĕччен тухрăм уялла. Пир. Ял. Çавăнпа та ăна (черепицу) пĕччен-пĕччен илсе, тупса витме хĕнтерех. Кан. Çакăншăн сут айăпласа пĕрер çулталăк тĕрмере, пĕччен çĕрте (в одиночке) лартмалла турĕ. N. Пĕччен çыннăн алă çитмест. Один работник не успевает. N. Пĕччен-пĕччен, по одиночке. || Туз (в картах). К.-Кушки. Кирпĕç пĕччен, бубновый туз.
(-з'и), одинокий; совершенно один. Хурамал. † Асăнман мар, тăванăм, асăнатăп, асăнатăп пĕр пĕчченçи ларнă вăхăтра. Ал. цв. 11. Пĕчченçи пурăнăç йăлăхтарчĕ ĕнтĕ мана. Альш. † Тăвансем каяç ушкăнпа, эп юлатăп пĕчченçи. СТИК. Вăл ăна пĕчченçи парăнтарнă вара. N. Пурăнсан-пурăнсан, ăна пушă хирте пĕчченçине хăварса, ун патĕнчен кайнă.
(пэ̆шкэ̆н), нагибаться, наклоняться. СПВВ. Пĕшкĕнес= пĕкĕнес. Якейк. Пĕшкĕнмесĕр, çĕртен вăл окçая илес çок эс. Не наклонившись, не достанешь ты эту монету. IЬ. Пĕшкĕнерех пар. Юрк. Вăл пирĕн енне çурăмĕпе çаврăнса тăрса, часах пĕшкĕнсе, темĕскер шыра пуçларĕ. IЬ. Пĕр салтак, хăй тĕлне пĕр пулĕ уласа, шăхăрса пыннине илтсен, унтан хăраса: хама ан тивтĕр, тесе, кăшт пĕшкĕнсе илет. IЬ. Халĕ те пĕшкĕнсе ĕлкĕртĕм, пĕшкĕнсе ĕлкĕрмен пулсан, вăл мана вĕлеретчĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен, сăмси çĕре тивет-çке. Дик. леб. 45. Патша çуртĕнчи пĕтĕм çын ун умĕнче тата пĕшкĕнерех тайăлнă. Ст. Чек. Пĕшкĕнсе ларнă. 1) Сел на корточки; 2) присел (напр., в засаде). Кан. Пуçĕсене çĕклесе, пур ĕçе те чăрмантарма пĕшкĕнеççĕ.
то же, что пĕлев, особый камень, точильный брусок. СПВВ. ТМ. Пит яка чула плев теççĕ, унпа çĕçĕсем, тĕрлĕ япаласене хăйраççĕ, вăл пит çивĕчĕ тăват, ăна вăрманта кив çĕрĕк юман айĕнчен тупаççĕ. Вăл çĕрĕк юман каски айĕнче йĕркипе выртат, тĕсĕ хура.
брат (русск.). Стюх. Халлап икĕ прат çинчен. П. И. Орл. Пĕчĕкçĕ пратне пысăк прачĕ хăваласа пырать. (Кайри урапа). К.-Кушки. Вăл та леш прачĕ каланнинех каланă.
бросать. N. Киле пыма прахрăм. Я раздумал ехать домой. Регули 368. Вăл тăвасса прахрĕ. Сред. Юм. Шухăшлăса тăмарăмăр, турăмăр та прахрăмăр. Недолго думая, взяли да сделали. Якейк. Сан мĕн ĕç, илĕп те прахăп. Какое тебе дело, возьму да куплю. СТИК. Тытса прахакан çын, припадочный. IЬ. Ăна час-часах тытса прахат. С ним часто случаются припадки. См. пăрах.
прийти в негодность. СТИК. Вăл çын пĕр-ик çул хушшинчен пăрахăçа тухса карĕ. Ха, виçĕм çулсенче мăнашкалă аван çынччĕ: хăй ĕçне хăй тăватчĕ. Çиме çăкăри çитетчĕ, кил-çурчĕ çăмарта пек чип-чиперччĕ, халĕ пăх: нимĕн те çук. Хăй чист ĕçсе пĕтни пек çӳрет.
(праххут), пароход. К.-Кушки. Праххут пăр хушшинчен пыннипе, матруссем ялан вăл пăрсене шертепе тĕрте-тĕрте ярса пынă. Пароход шел наплывом, и все время матросы отталкивали льдины шестами.
палисадник. Альш. Унтан икĕ карташ сиктерсе, икĕ карташ сиктерсе хушă хăварнă: присатка теççĕ ун пек хушăсене. Присатка еннелле ялан та кирек камăн та пӳрт-çурт. IЬ. Икĕ килĕ юнашар, икĕ килĕ юнашар хутлăха пĕр-икĕ пӳрт вырăнĕ пек пушă вырăн хăварнă: присатка теççĕ вăл хутлăха. N. Вăл ялта кашни кил хушшинче присатка пур. В этой деревне у каждой избы имеется палисадник.
(-дан'), приданное. Качал. Хĕрне патăн (выдал), притань ма памастăн? N. Вăл хăйпе пĕрле нумай притань илсе килнĕ. Она принесла с собой богатое приданное.
приход (церковный). Собр. Пупне кура прихучĕ. Юрк. Мĕшĕн эсĕ вĕсене илтĕн? Хамăр прихутсене илес пулатчĕ, тет арăмĕ. N. Вăл пупа пĕтĕм прихучĕпе юратмастчĕç: вăл çук çынсенне юлашки тирне сĕветчĕ.
то же, что пăру сакайĕ. Сред. Юм. Пру сакай. Кив пӳртсĕн алăк панче пру хопакан вырăн полнă, çавна çапла каланă. Вомбу-к. Пру сакай; урлă сак айĕнче полнă, урайне вăл тĕле хăмине татса хварнă, ăрасна урай ăна валли сарнă. Сак уçса кӳртсе янă.
борозда. Рак. Çеçен хирте хура сăкман выртать. (Прусна). Сала 325. Хура вăрман хыçĕнче пĕр ака-пуç акăрса акалат пĕр ача, унăнах та пруснисем ăрасна. СПВВ. КЕ. Суха сухаланă чухне, лаша кас хĕррипеле пымасан: прусна! теççĕ. Вăл: хĕррипе пыр, тени пулать. М. Васильев. Хĕр сохи просни. Альш. Автанпалан ака алтăм (так!), пруснипе калаçрăм. (Çыру çырни). N. Кашни анана прусна тунă. Вăл пруснасенче темĕн чухлĕ çĕр сая кайса выртнă.
(-л'н'и), прошение. Орау. N. Вăл прушшилни çырать, тет. — Ан кала, тем туниях (какая важность! Букв.: какое важное дело).
особый, отдельный, разный. N. Уссăр пырсем расна çынсем çех мар, хăш-хăш сословисем, классем пĕтĕмпех уссăр пыр. Моркар. Аттесем пĕр, аннесем расна. || Отдельно. Якейк. † Тури Мари темле чипер, хĕрсем хошшинче те раснах тăрать. Синьял. † Хура халат пит хӳхĕм, аркине тикĕс каснăран; расна çуралнă, пĕрле ӳснĕ, çавна курмасан, ăш выртмаçт. ЧП. Расна çуралса, пĕрле ӳссе, мĕшĕн уйăрăлмалла тунă-ши? N. Вăл çын расна тăратчĕ. Этот человек стоял отдельно.
(раз'у), раз, один раз. Орау. Вăл усалпа çыхланиччен, хăямата кайтăр, тиверин (у др. тивертин) раçу... айна ярăн.
Россия. Кĕвĕсем. Ай-хай, тăванăмçăм, пĕр чунăмçăм, курсан курăпăр Раççейре, Раççейре мар-çке тĕлĕкре. Карсун † Çак пирĕн тăвансем ылттăн пек, Раççейре çӳрен укçа пек. || Государство. Якейк. Америкри Раççейра мĕлле халăх порнать? (Раççей — в смысле государства). Шорк. Çĕр вĕçи-хĕрине ăçтан çитĕн, Раççей вăл питĕ пысăк вĕт (в см. всего мира).
то же, что рашча, роща. Ачач 9. Ял çыннисем вăл енчи вăрмана «Хурăн рахчи» тесе ят панă.
ряд, порядок. Магн. М. 91. См. ĕрет. Альш. Акă патша хĕрне речĕ-речĕпе исе çӳреççĕ, тет, анчах вăл пĕрне те юратман, тет. IЬ. Ку речĕ-речĕпе кала-кала панă. Он рассказал все по-порядку. Изамб. Т. Çаран валеçме пуçласан пухăва ретрен чĕнсе çӳремеççĕ. IЬ. Çав сулахай енче çуртсен хыçĕнче тата тепĕр рет (другой порядок изб). N. Выртни-çывăрни речĕ çук? N. Кунта тырă питĕ лайăх, кунта лайăх пуçтарма рет çук. || Строчка. Юрк. || Прием, срок. Н. Седяк. Вилнĕ çынна чăвашсем çулталăкра виç-тăват рет асăнаççĕ. N. Çултавлăк хакĕ 130 тенкĕ, хĕл каçа икĕ рет тӳлемелле: вĕренме пуçласан 65 т., çĕнĕ çулта 65 т.
порядочный, порядочно. КС. Сунчел. † Унпа ретлĕ çын пулатпăр. || Как следует. N. Яхути ретлĕ çимен те, ялан хыçалалла хăмăшлăха ытнă. N. Вăл лайăхрах, ретлĕрех тăвать.
ботинки (с резинкой). Альш. Хĕри-пăраç тăхăнать урана риçинкки пушмак (ботинки; лешне майралла пушмак теççĕ, тата çула тăла пушмак тăхăнаççĕ). IЬ. Урара риçинкки пушмак. На ногах ботинки. N. Тăватă манит çурра (за 4 руб. 50 к.) ăшăк риçинкки пушмак илнĕ. N. Вăл ярмăнккаран риçинкки пушмак илсе килнĕ.
то же, что ăрăскал, ăрскал, счастье (араб). Уралка. Вăл рăскаллă; санăн рăскал пур. Бугульм. Рăскал, предопределение, но в большинстве случаев — счастье. N. † Явăнсан, явăнтăр урана рăскалăм (телейĕм), çавăрăнтăр пуçăма.
(ржа), зной и мгла во время поспевания хлебов, ржа, марево Ст. Чек. Рша пулсан, пыл карас шăрши пулат. Ib. Рша тухсан, шăрши пыл карас шăрши сарăлат. Вăл тырра пултарат (çитĕнтерет, тултарат). Изамб. Т. Хăш-хăш кун ирхи кӳлĕм рша пулать (мгла, от которой хлеба сохнут).
(а), particula enclitica interrogativa: an, utrum, num, quae semper verbo finiio in duram vocalem desinenti additur, eidemque secundae tantum personae, ceteris orationis partibus nunquam adiungitur. Вопросительная энклитическая частица: ли, которая ставится только после окончательных глаголов 2-го лица с широким окончанием и иногда по русски не переводится. V. е, и. Алших. Саламалик, тавăсье! Ĕçетре-çиетре? вылатра-кулатра? пире хапăл тăватра? Привет вам и благодарноcть за ваше прежнее гостеприимство! Пируете-ли вы? веселитесь-ли вы? примете-ли вы нас к себе? V. К. Прокоп., Брак у чув., стр. 17, 48. Митта, эс хăнана пыратăн-а (пырáтна)? Дмитрий, ты пойдешь в гости? Эсĕр пасара пыратăр-а (пырáтра)! Вы поедете на базар со мною (или: с нами)? (или: вы приедете на базар в нашу деревню? Если базар не в деревне говорящего, то скажут: „Эсир пасара тухатăр-а (туháтра)?“ — если базар близко, и „эсĕр пасара каятăр-а?“ — если он далеко). Ib. Эс шыва кĕме карăн а? Ты ходал купаться? || Interdum primae personae imperativi adiungitur; haec loquendi forma, cantilenis propria, rem aliquam, cuius perficiendae magnam habeas fiduciam, tanquara alterius arbitrio permissam esse significare videtur. Присоединяясь к 1-му лицу пов. накл., выражает самоуверенное желание сделать что-либо при участии или содействии со стороны другого. Собран 108. Ĕçсем кукки куркуна: курку тĕпне курам-а? Илсем кукки çĕлĕкне: кăтра çӳçне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Сними, дядя, с себя шапку, я посмотрю на твои кудрявые волосы. Батыр. Б. Юрла-юрла ĕçер-е? юртан шурă пулар-а? Пылла-пылла ĕçер-е? пылтан тутлă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Давайте пить медовое пиво, и сделаемтесь слаще меда. С. Тим. Чĕлтĕр юхан çырмана чĕн чĕнтĕрпе карар-а? Давайте преградим течение журчащей речки, протянув настоящее кружево. || Tertiae quoque einsdem modi personae additur, cum aliquis vult significare sese ea, quae alter agat, pro nihilo ducere. Также ставится и после З-го лица того же наклонения, если хотят указать, что действиям другото не придают никакого значения. Ст. Чек. Ак вăл эсĕ мĕн хытланнине аçăна каласа парас тет. — Калатăр-а! Он хочет сообщить о том, что ты делаешь, твоему отцу. — Пусть сообщает, не очень то я об этом забочусь. Ib. Вăл килне каяс тет. — Кайтăр-а! Он хочет итти домой. — Пусть его уходит, не очень то я забочусь. || Item cum particula сам, imperativo addita, coniungitur, qua verborura copulatione is utitur, qui aliquem sincere et ex animo precatur. Соединяясь с частицею „сам“ пов. накл., выражает задушевную просьбу. Собран. 172. Каласам-а, тантăш, чăн тӳррине, санăн чуну кама юратат? Скажи, прошу тебя, мой друг, по чистой правде, кого ты любишь? Кильд. Т. Ан кайсам-а, чун савни, каласси пур пĕр сăмах. Не уходи, душа моя, мне надо кое-что тебе сказать. || Eadem loquendi forma adhibetur cum aliquis vult significare nibil interesse sua, quid agat alter. Тот же оборот выражает безразличное отношение к тому, что делает другое лицо. Ст. Чек. Аннене каласа парам-ха! — Каласам-а! Я вот пожалуюсь матери! — Жалуйся, не очень то я забочусь.
(а), interj, a Russis adscita, barbarismi genus, междом., заимствованное из русского языка. Modo est rei alicuius, memoria elapsae subito reminiscentis aut se rem aliquam tandem intellexisse significantis, modo aliquem inopinantem deprehendentis aut mails alienis laetantis. Выражает внезапное воспоминание о чем-либо или: чувство злорадства, когда кто-нибудь неожиданно попадается в руки, и т. п. Альш. А, вара кĕсел, кĕсел! тесе каларĕ, тет, улпучĕ. „Да, кисель, кисель!“ сказал барин (который забыл было название киселя, но потом вдруг вспомнил его). Якей. А! вăл кисессĕн (или: кисен) кайăпăр. Ах, да! если он придет, то мы поедем (говорит тот, кто не понял сразу вопроса). Шорк. А-а, лекрĕн-и? Эсĕ нихçан та тытаймĕç теттĕн полĕ. Ага, попался! Ты, вероятно, думал, что никогда не попадешьсяI Якей. А! пĕлтĕн и? (или: пĕлтни?) А! понял? Ib. А! хăрарăн-и? Ага! испугался? А! хырăм выçри (выс’ри)? Ага! проголодался! А! каймастăн-и? Ага! так ты не пойдешь? V. е.
(а), coniunctio adversativa Russica, soloecismi genus: sed, interdum etiam continuandae orationi apta, ut autem, aut contradictioni, союз а. Шорк. Эпĕ она вăрмана вотă патне кайма хошрăм, а вăл пасарă тохса карĕ. Я велел ему ехать в лес, за дровами, а он пошел на базар. || Ой-к. А çак çĕлен Аван патшапа пĕр тăван пулнă. А этот змей был родной брат царя Авана. || Ib. Ярасси яратăп та, ху килте пĕлменнине хăвалла мана. — А мĕн çĕр хут каласси пур ăна? эпĕ сана тахçанах пĕрре каланă вĕт, — терĕ, тет, старик. Я дам тебе дорогу, если ты подаришь мне у себя дома то, о чем ты не зваешь. — Зачем же повторять это сто раз? — сказал старик, — ведь я уже говорил тебе однажды об этом раньше.
(aj), pars inferior; inferiora, ima, низ, нижняя часть. Альш. Чашкă айĕ тарласан, йĕпе пулать, тет. Если чашка снизу запотеет, то будет мокро. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ, пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Альш. Айĕ те тӳшек, çийĕ те тӳшек. (Хăнтăла). И снизу перина и сверху перина. (Загадка о клопе). Сохр. зд. Вăл е айĕ йĕперен, е пăх-шăкпа лапăртаннăран... макăрать пулĕ. Может быть, он плачет оттого, что под ним мокро, или оттого, что он испачкался в испражнениях. || In casibus obliquis interdum adverb, loco usurpatur. В косвен. пад. иногда употребляется в значенин наречия. Ст. Айб. Ая юрать, ая кĕмест. (Пукан). Смысл этой загадки о стуле темен. Альш. Ăна ачасене ая шăнăран параççĕ. Его дают детям, чтобы они не мочились под себя. Сред. Олг. Ая янă. 1. От страха испустил мочу. 2. Страшно перепугался. Ун кăмăлне ялан ая туса пырсассăн... Если все время подавлять его стремления... Якей. Ая туса пăрахатьчĕ. (Меня) чуть не занесло (снегом) [или: чуть не придавило (чем-либо)]. Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Послов). Орау. Хăш çын айран каланине сисимаçть. Иные не понимают намекок. Орау. Çил улăма айăн-çийĕн вĕçтерчĕ. Ветер перебуторил солому. Альш. Пĕри, шыва кĕрсе кайса, шыва айăн-çийĕн çавăрĕ. Одна из них (кобыл) войдет в воду и взболтыхает ее до самого дна. || Saepissime postpositionis vim habefc, eandem ac praepp. sub, subter, quo sensu plerumque cum particulis possessivis coniungitur. Часто служит послелогом, при чем соединяется с притяж. суфф. Ман айăма (ман ая), ман айăмра (ман айра), ман айăмран (ман айран); пирĕн айăмăра (пирĕн ая), пирĕн айăмăрта (пирĕн айра), пирĕн айăмăртан (пирĕн айран); сан айна (сан ая), сан айăнта (сан айра), сан айăнтан (сан айран); сирĕн айăра (сирĕн ая), сирĕн айăрта (сирĕн айра), сирĕн айăртан (сирĕн айран), ун (он) айне, ун айĕнче, ун айĕнчен; вĕсен айне (вăлсам айне), вĕсен айĕнче (вăлсам айĕнче), вĕсен айĕнчен (вăлсам айĕнчен), ун айĕпе, вĕсен айĕпе. V. Матер., 214, Синт., 148 — 211, 292 — 348, 348 — 378. КС. Ман айăма шыв юхса кĕрет. Под меня течет вода. Ib. Сирĕн айăрта ман тӳшек выртать. Под вами лежит моя перина. Ib. Çирĕн айăртан çак сăхмана илсе тăхăнам-ха эпĕ. Ну-ка, я возьму из под вас этот кафтан и надену его. Ст. Чек. Пирĕн айăмăра кĕççĕ сарчĕç. Под нас подостлали войлок. Ib. Чаппан айăмăрта выртат. Чапан лежит под нами. Ib. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. Ib. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положал книгу под подушку. Морг. Ырă çын, тархасшĕн хоп мана лорăк айне! Пожалуйста, покрой меня, добрый человек, лукошком! Тай.-Т. Шыв çисе пыннине çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айнĕ пулнă. Когда берег от размывания водою обрушился, то столб очутился под водою. Ст. Яхак. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас, çуна айне туса, вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. Букв. 1886. Ĕне айне лармасăрах ĕмĕр ирттермелле турă çырнă пулĕ, терĕç. Они решили, что, должно быть, им суждено прожить без коровьего молока. Сред. Юм. Сăмахран пõлсан, эп çын айпе йõлаканни мар вара. Словами меня не забьешь. Тай. Çакă ялăн ачисе сăмах айне турăмăр. Своими речами мы заткнули рот парням этой деревни. || Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕсен. Между лесом и озером Ескӳл луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. Пĕр хĕр кăкăр таран çĕр айĕнче тăрать. Девушка стоит по грудь в земле. Ход. во св. Çĕнĕрен тухакан кĕнекесене пурне те пĕрер те пулин илсе яланах ал айĕнче тытас пулать. Надо приобретать все новые книги, хотя бы по экземпляру, и всегда иметь их под рукою. Лашм. Пирĕн пата хăнана (= хăнана) пыр. Ыттах тĕлне пĕлмесен, Тури касра, кĕтесре, — Тури касра, кĕтесре, улма сачĕ айĕнче. Приходи к нам в гости. Если не знаешь сам, то мы живем вот где: на Верхней улице, на углу, под яблоновым садом. Якей. Чуть йор айне полаттăмччĕ. Меня едва не занесло снегом. СТИК. Çын айне пулса пурăнакан çын, человек, который находится в вечном подчинении у других. Абыз. Путь-путь путени, çав путенен йăвийĕ сакăр ана айĕнче. Подь-полоть перепелка; гнездо этой перепелки под восемью загонами. ЧП. Хырă айĕсенче çырлалăх. Под соснами ягодные места. Якей. Эп кĕпер айĕпе коньккипа ярăнса тохса карăм. Я прокатился на коньках подмостом. Ст. Чек. Вăрман айĕпе пырат. Едет (или: идет) под сенью леса. Землед. Ыраша хытта хăварнă хура пусса акаççĕ. Хăш чух тата пĕр-пĕр курăк е тырă айĕнчен тухнă çĕре акаççĕ. Рожь сеют на паровом поле. Иногда ее сеют на поле, вышедшем из-под какой-либо травы или из-под хлеба. || Etiam adiectivi vim habet, quae loquendi forma perrara eat. Очень редко имеет смысл им. прилагательного. ЧП. Аял ту çинче ай кĕлет, ай кĕлетре аслă аппа. На визенькой горе нижний ярус клети, а в нем моя старшая сестра. Каша. Çӳлĕ тенĕ кĕлетĕр ай кĕлетрен ытла мар. То, что вы считаете за верхний ярус клети, не выше нижнего этажа ее.
(аjал), pars inferior, нижняя часть. Hoc nomen, quod casum nominativura non habet, in aliis tantum casibus usurpatur, qui adverbiorum vicibus funguntur. Это существ. не употребляется в им. пад., другие же падежи его имеют значение наречий. Аяла, in partem aut locum inferiorem, вниз; аялалла, deorsum, по направлению вниз; аялта, in parte aut loco inferiors, внизу; аялтан, ех parte aut loco inferiorе, сназу. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Ib. Эп аслăк çине хăпартăм та, юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). || Курм. Йытта пĕрене аяла тунă. Бревном придавило собаку. НАК. Выльянă чух хăш ушкăнĕ аяла пулат, унтан е икĕ кил е виçĕ кил туртса илеççĕ. У партии, побежденной в игре, отнимают два или три дома. Истор. Ĕмĕрĕнче вăл таçта-таçта çитсе вăрçнă, хăй пĕрре те аяла пулман. Где он только ни воевал на своем веку, а никогда не был побежден. Якей. Мана аяла тăвашшăн, хăйне çала (= çиеле) кăларашшăн. Хочет меня одолеть (победить, переспорить и пр.). КС. Вĕсем аялта пурăнаççĕ. Они живут внизу (напр., в нижнем этаже). КС. Ытла çӳлтен пăхсассăн, аялта çӳрекен çынсем пĕчеккĕн курăнаççĕ. Если посмотреть с очень большой высоты, то люди, которые ходят внизу, кажутся маленькими. Ib. Çăмăл тĕксем аялтан çӳлелле вĕççĕ хăпараççĕ. Легкие перья взлетают вверх. || Eadem vox nonnunquam adiectivi vim habe. Иногда слово аял имеет значение прилагательного. Аял енĕ, pars inferior, нижняя сторона; аял пуçĕ, extremitas inferior, нижний конец; аял ту, mons minor, низкая гора; аял вĕçĕ, extеmitas iriferior, нижний конец. Рак. Анаткас, тесе, ялăн аял енче ларнăран калаççĕ. Нижняя улица называется так потому, что расположена в нижней части деревни. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. Раков. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳлĕ ту, çӳлĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. [Янах, сăмса, çамка, çӳç, пыйтă (scr. пыйту)]. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка: подбородок, нос, лоб, волосы, вши). || A tertio eiusdem nominis casu adj. аялалли (аjалаλλиы) ductuin est, quod sijcnificat deorsum situs. От дат.-вин. пад. того же им. произведено прилагат. аялалли, лежащий по направлению вниз. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водою. Item a quarto casu adj. аялти (аjалδиы) derivatum est, eadem significatione, atque inferior vel in parte inferiore situs. От местн. пад. того же сущ. происходит прилаг. аялти, находящийся внизу. Черт. Аялти ӳрече, perticae laterales, quibus pars vehiculi superior (capsus) sustinetur, боковые дрожины, на коих лежит кузов экипажа. Аялти кĕлет, cella inferior, нижний этаж клети. Тюрл. Эпĕ, часрах аялти кĕлете кĕрсе, шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. || Аялти çанталăк, inferna, подземный мир. Hoc noinen, fabularum proprium, si verbuni pro verbo reddamus, idem significat, atque mundus infenus, cuius incolae reruraque natura eandem fere speciem habent, atque his, in terris. Собран. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: „Илме-тухăр!“ тесе кăшкăрcа каланă. Вара хайхи шыври ăстарик, тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă. Ачасем, унта пурăнсан-пурăнсан, икĕш те пысăкланнă. Подошедши к колодцу, дети громко сказали: „Идите, берите нас!“ Тогда вышел тот водяной старик и унес их в подземный мир.
(аj), interi., ad rarios affectus exprimendos apta, междометие, выражающее различные душевные движения. Interdum est timentis. Иногда выражает страх. Шорк. Ай! йытти çыртать! Ай! собака кусается! Aut eius, cui dolet aliquid. Или боль. КС. Ай! алла пĕçерет! Ай! жжет руку! Interdum etiam contemnentis aut verba alicuius asperuantis. Иногда презрение или нежелание слушать чьи-либо речи и т. п.; при этом означенное слово произносится средне между aj и ах’. Шорк. Ай, санран килет-и вăл! Куда тебе! Разве ты можешь это сделать! КС. Ай! ун хыççăн кайсан! Ну, разве можно поступать по его советам? Ст. Чек. Ай, вара, ман хăлха клуххуй-и? Да разве я глухой? Б. Хирлеп. † Ай, вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппань çук, мана саппан парса ячĕ! Ах, чтобы шут подрал мою любовницу! У самой нет фартука, чтобы на себя надеть, а она мне фартук дала. (Свад. п). Aut etiam admirantis, non sine stomacbo. Или удивление и досаду. Ст. Чек. Ай! эс паян яшка пĕçермен-и-мĕн? Пит хытă выçнăччĕ. Как, разве ты сегодня ничего не варила? Я сильно проголодался. || Eadem voce in aenigmatis violinae sonitus significatur. В загадках является подражанием звукам скрипки. Раков. Ай тĕм, вай тĕм, чунĕ пур та, юнĕ çук. (Купăс). Загадка, в которой четыре первых слова непереводимы, а смысл остальных таков: „душа у нея есть, а крови нет“. Альш. „Ай!“ тет, „вай!“ тет, чунĕ пур та юнĕ çук. (Купăс). Она говорит: „ай!“ она говорит: „Вай!“ — душа у нее есть, а крови нет. (Загадка о скрипке). || Item in carminibus Tschuvaschorum saepissime usurpatur, varia, ut videtur, significatione, quae ex totius carminis sententia pendet. Иногда это восклицание является особенностью языка народных песен, и его значение определяется общим содержанием песни. ЧП. Ай, чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç, кĕр каять те çур килет! Ах, черная ласточка-щебетунья, улетает осенью и возвращается весною! Н. Карм. Ай, выляр-и, тăван, ай, кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне? Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные? || Interdum producta vocali littera effertur, commiserationis significandae causa. Иногда гласная а в этом междометии произносится протяжно (что я обозначил удвоением буквы), тогда оно выражает сожаление или сочувствие. Шорк. А-ай, ачине! Пипи пулчĕ! Ах ты, мой малюточка! ушибся! Урмай. „А-ай, тытнăскерех ĕçĕрĕнсе тарчĕ-ç! Апатне тата тутлăрах ту-ха, эреке ярса ту“, тесе калать, тет. Он сказал: „Совсем было поймал, а он вырвался и убежал. Ты приготовь обед еще слаше, состряпав его с вином“. || Eadem augetur magnitudo rei designandae. Также служит для усиления. Якей. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Ib. „Ай, йоратап-çке! ай, йоратап-çке!“ тесе, тота тăвать. Целует и говорит: „Ах, как я люблю тебя!“ || Interdum etiam producta consonante enuntiatur, ut summa volnptas ex aliqua re percepta significetur. Hie particulae usis non satis certus est. Также может удлиняться и конечная согласная, тогда междометие выражает удовольетвие, восторг. Шорк. Ай-й, аван! Ах, как хорошо! (сомн.?). || In loquendo npnnunquam geminatar. Междометие ай может удваиваться, образуя сочетание ай-ай. Haec interiectio saepe ab eo usurpatur, qui petit auxilium aut iniuriam sibi illatam conqueritur. При этом им выражается или зов на помощь или жалоба на насилие. Шорк. Ай-ай! вĕлереççĕ! Ай! убивают! КС. Ай-ай! сухала тăпăлтарать! Ай! за бороду теребит! || Interdum superiativi vim habet aut significat admirationem. Иногда имеет значение частицы превосх. степени или служит для выражения удивления. Б. Акса, Якей. Ай-ай тăрăх! Ах, как жарко! Ст. Чек. Ай-ай, аван, чăнах та! Ах, как, в самом деле, хорошо! СТИК. Ай-ай, кăçал тырă йывăр пуçлă иккен! А и тяжелы же в этом году хлебные колосья! Якей. Ай-ай (или: ай-яй), паян авăн çапсан, лайăхчĕ! Ах, как было бы хорошо, если бы сегодня была молотьба! Ib. Ай-ай (или: ай-яй), ыратать! Ах, как болит! Ib. Ай-ай, ку пит лайăх (чипер)! Ах, как она хороша (красива)! Шорк. Ай-ай ку! Ну ай-ай! (удивление при каком либо поступке или указание на его необычайность). В говоре КС в этом случае всегда произносят ай-ай. || Eodein sensu etiam cum irrisione quadam ponitur. Иногда в последнем случае получает оттенок иронии. Сред. Юм. Ай-ай, эс пит чейе! Вишь какой ты хитрый! В говоре КС в этом случае произносят ай-яй. Череп. Ай-ай пит! Больно ты горазд! (т. е. думаешь о невыполнимом).
(аj-х̚аj), interj. approbantis, aut vebementius appetentis aliquid, aut aliquid conquerentis, междометие, выражающее одобрение, желание и жалобу. С. Дуван. Ай-хай хавас хĕр-сăри! — çулне иккĕ пулинччĕ! Ах, какое веселье этот девичий пир! — хорошо бы быть ему два раза в год! СТИК. Ай-хай, çав лаша пат шеплĕччĕ! — илеймерĕм. Ах, какая славная была лошадь! — не пришлось купить. Толст. Суккăрри пăрçа хăмăлĕсене хыпаласа пăхрĕ, тет те: „Ай-хай хутаçлă!“ терĕ, тет. Слепой пощупал стебли гороха и говорит: „Ах, какой стручистый!“ Халл. 29. Ку пăхса тăрать-тăрать те: „Ай-хай!“ тет. „Ку çыннăн аттисем вĕр-çĕнĕ япала пек; кăна хывса илсе тăхăнсан питĕрех те аван пулĕччĕ.“ Он смотрел, смотрел, и говорит: „Ах, какие новые сапоги у этого человека! Хорошо бы снять их и надеть на себя“ Т. VII. Ай-хай! манăн çăвара пĕр улми татăлса ӳкейинччĕ! Ах, если бы одно из этих яблоков оторвалось и упало мне в рот! Асан. Ай-хай, çавна тăваймарăм! Ах, как жалко, что мне не удалось этого сделать! Ст. Чек. Альш. † Ай-хай, тетеçĕм те йинке-çĕм! каламăр-ши пире те шух тесе? Ах, братец и невестушка! мы боимся, что вы нас обвините в неумении вести себя. Бишб. † Ай-хай, аттеçĕм те аннеçĕм! ытла хытă сăмах ан калăр: кăмăлăм çемçе, чăтас çук. Ах, батюшка и матушка! не убивайте меня суровыми речами: у меня нежное сердце, я не перенесу. || Aut diffi-dentis. Также выражает недоверие, сомнение. Б. Акса, Череп. Ай хай! тăвĕ-ши вăл? Едва ли он сделает (или: не верится, чтобы он сделал). || Interdum superlativi vim habet. Иногда имеет значение частицы усиления. Л. Кошк. Ай-хай, паян шăрăх-çке! Ах, как сегодня жарко! Ib. Ай-хай, кăçал йывăр килчĕ-çке! Ах, какой тяжелый нынче год!
(аj-х̚аj-к̚ам), utinam, вот бы, о если бы. Турх. Ай-хай-кам, вăл килсессĕнччĕ! Utinam veniret! О если бы он пришел! (он не придет). Ib. Ай-хай-камчч те! Хорошо-бы было, но [к сожалению, этого нет или: это невыполнимо, i. q. эрнечче те, мĕн тăвас! (Янтик.)].
(аj), vox Russica, e sermone plebeio deprompta: пит, aut, rel. Союз, заимствованный из простонародного русского языка (ай, али = или) и означающий разве, или. КС. Ай вăл ĕçе эсĕ халь те туса пĕтермен-и? Разве ты до сих пор не окончил этого дела? Ib. Ай пĕçермерĕн-и эсĕ? Разве ты не сварила? Чуратч. Ц. Ма тăмастăр? Сире миçе килсе тăратас? Ай эпĕ сирĕн хуçа мар, итлеместĕр мана? Почему вы не встаете? Сколько еще раз приходить поднимать (т. е. будить) вас? Разве я не хозяин вам, что вы меня не слушаетесь? Ай кăмпа апач апат-и вăл? Мĕн тумалла унпала? Разве грибы пища? На что они годны? Ай эп, ай эс — пĕринчен пĕри кĕресех пулать пирĕн. Кому-нибудь из нас двоих приходится непременно лезть (Якей. Эп-и, эс-и, иксĕмĕртен пĕри кĕресех полать). V. ел, е.
(аjак), latus; pars; ripa; paries, бок; сторона, берег; стена. КС. Манăн аяк ыратать. У меня болит бок. Ib. Манăн аяк чикет. У меня колотье в боку. Изамб. Т. Кайсан-кайсан, эпир çул аяккинелле пăрăнакан (лучше: пăрăннă) икĕ лаша йĕре куртăмăр. Проехав некоторое расстояние, мы заметили два лошадиных следа, которые шли в сторону от дороги. ЧП. Сирĕн пӳрт аяккинчен юр кайнă. Снег, лежавщий у вашей избы, сошел. КС. Хыт çĕрте выртса, аякăм (i. q. аяккăм) хăпарса туххăр пуль. От лежания на жестком у меня, наверное, бока распухли. Çырманăн ку аяккинче, на этой стороне оврага; çырманăн леш аяккинче, на той стороне оврага. Букв. 1908, 16. Çав турпас татăкĕсене купаласа, вĕсем пӳрт тунă. Малтан аяккисене купаланă, унтан тăррипе тунă. Из этих обломков щепок они склали избу. Сначала склали стены, а потом сделали крышу. || Huius nominis tertius, quartus quintnsque casus adverbiorum more longinquitatis significandae causa usurpantur. Дат.-вин., местн. и исходн. падд. этого сущ. также употребляются в значении. наречий, означающих отдаленность. Аякка, longe, procul (eum locum significat, quo aliquis iter faciat), в сторону; далеко (указывая направление действия); аяккарах, longius, remotius (turn quietera, turn motum significat), дальше в сторону; подальше (означая как направление, так и место действия); аяккалла, locum remotiorem versus, в сторону; аяккарахра, in loco remotiore, подальше (на вопр. где?); аяккарахран, ex loco remotiore, из более отдаленного места; аякра, longe, procul (locum denotat, ubi aliquid sit vel fiat), далеко, вдали (указывает место действия); аякрарахра, longius (locum, ubi aliquid sit vej fiat, sign.), подальше (на вопрос где?); аякран, a longinquo, e longinquo, издали; аякрарахран, ex loco remotiore, более издали, из более отдаленного места. || Hue adiectiva pertinent, ab iisdem adverbiis derivata. Сюда относятся и прилагательные, образованные от этих наречий. Аякри, longinquus, remotus, дальний; remotiore loco orinndus, дальний (т. е. родина которого далеко); аякрисем, remotiore loco orinndus vel oriundi (utriusque numeri vim habet; v. Оп. чуваш. синт. § 59), дальний по происхождению, родина которого далеко (имеет значение как ед., так и мн. ч.); аяккарахри, аякрарахри; аяккараххи (hoc absolute tantummodo usurpatur), remotior; e remotiore loco oriundus, более дальний; происходящий из более отдаленного места. Аяккараххи употребляется только во 2-й форме, т. е. без определяемого имени; аяккалли (аjаккаλλиы), ulterius situs, ulterior, находящийся по паправлению в сторону от чего-либо или далее чего-либо. КС. Вăсем аякка кайнă. Они ушли далеко, т. е. в отдаленное место. Ib. Вăсем ялтан аякка-а (аjаккŏ) кайнă та, тапратнă тавлашша чупмашкăн. Они отошли далеко (усиление) от деревни и начали бегать взапуски. ЧС. Ĕнтĕ кăшт аяккарах кайса тăтăм. Тут я отошел несколько подальше (или: в сторону). Ib. Вĕсенчен аяккарах (i. q. аяккарахра) пĕр пысăк сысна кĕтĕвĕ çӳренĕ. В стороне от них паслось стадо свиней. Ст. Чек. Унтан аяккарах каймалла. Надо итти несколько дальше того места. Ib. Вăл тата аяккарах. Это ее дальше. КС. Вăсем ятлаçма тапратрĕç те, эп шурăм аяккалла. Они стали браниться, и я отошел всторону. Ib. Вăл ялтан аяккарахра тепĕр ял пур. Несколько в стороне от этой деревни есть другая. Ib. Эс арăмна аяккарахран ил. Ты возьми жену из более дальней местности. Ib. Эс аяккарахранах çавăрнса кил-ха. Ты уж сделай более далекий обход (или: обьезд; -ах выражает настойчивость или большую отдаленность). Ст. Чек. Тула аяккарах кайса лар. Усядься за нуждой (exonera alvum) подальше (от нас). Т.-И.-Шем. Унтан, вутне (улăмне) чĕртсе ярса, хĕвеле хирĕç виçĕ хут купăс каласа, алă çупса, ташласа, вут тавра çаврăнаççĕ: малтан аяккарахран çаврăнаççĕ, иккĕмĕш хут вут çывăхĕнчен çаврăнаççĕ, виççĕмĕш хут вара, вут çумĕнченех çаврăнса урисемпе ташласа таптаса, вута сӳнтереççĕ. Потом зажигают солому и трижды обходят вокруг огня, против солнца, с пляскою, играя на скрипке и хлопая в ладоши. Сначала они обходят держась подальше от огня; во второй раз — близко к огню, а в третий — около самого огня, при чем пляшут и ногами затаптывают костер. Альш. Йăран-йăран купăста, йăранĕ хушши аякра. Целые гряды капусты, на широком расстоянии одна от другой. Вĕсем (пит) аякра пурăнаççĕ. Они живут (очень) далеко | Меtaphor. Переносно. Крат. раз. 28. Кирек мĕнле çылăхран та аякра тăрать. Он далек от всякого греха. | Ст. Чек. Кăшт аякрарах пулĕ. Вероятно, это будет подальше. Кошк. Вĕсем вăл шертепе ăна аякран тĕртсе ярас тенĕ. Они хотели столкнуть его этою жердью издали (в воду). Т.-И.-Шем. Тrans. Малтан пынă чухне евчи хĕр ашшĕпе амăшне тӳрех каламасть, аякран пуçласа, çавăрса илсе, калать. В первое посещение сватун не сообщает родителям невесты о целях своего посещения прямо, а начинает свою речь издалека. Радон. Мăнастир патĕнчен иртсе каякан çĕнĕ çулпа кайман, мăнастиртен аякрарахран иртсе каякан кив çулпа тӳрĕ кайнă. Он не пошел по новой дороге, которая шла около монастыря, а пошел прямо, по старой дороге, проходившей несколько дальше от обители. || Альш. Аякри пуян пулса килеççĕ, тет те кусем (= кĕсем), хĕре килĕшеççĕ, тет. Они приехали, приняв на себя вид дальних богатых людей, и сосватали девушку. Эсĕ ăçтисем? — Аякри (или чаще: аякрисем). Ты откуда? (или: ты откуда будешь? ты чей такой будешь?) — Я дальний. Ст. Чек. Эпĕр, ачам, аякрисем пулатпăр. Мы, дитя мое, дальние (т. е. наша родина далеко). Ст. Чек. Ялтан аякрарахри (или: аяккарахри) хурăнсене касса пĕтернĕ. Те березы, которые росли подальше от деревни, все срубили. Ст. Чек. Пиртен чут аякрарахрисем выçăпа та аптăранă. Те, которые живут немного подальше от нас, даже голодали. Череп. Эпир, аяккараххисем, çавăнтах юлаттăмăр. Мы, более дальние (т. е. у которых родина была дальше), оставались тут же. Ст. Чек. Унтан аяккараххисем килĕнчен малтан тухса карĕç. Те, которые живут подальше (названного места), выехали из дома раньше. КС. Унтан аяккаллисене кунтарах исе хурăр. Те, которые (лежат) дальше его (ее), положите сюда поближе. Ст. Чек. Унтан аяккаллисене выçлăхра тырă параччĕç (i. q. паратьчĕç). Более дальним раздавали во время голода хлеб. N3. V. айăк.
(аjы̆к), i. q. „аяк“. Якей, Янгильд. и др. Non est neglegendum in gradu comparativo quartum quintumque huius nominis casum duobus modis vel a tertio vel a quarto positivi grados casu derivari posse. Utriusque derivandi rationis haec est differentia, quod ilia (айăккарахра, айăккарахран) rem aliquam non eodem loco esse aut non ex eodem, unde alia, loco proficisci significat, haec vero (айăкрарахра, айăкрарахран) earn, de qua agitur, rem in loco remoiiore esse aut ex loco remotiore proficisci demonstrat, ita lit maior locorum distantia ostendatur. При образовании сравнит. степени от косвен. падд. этого сущ. формы местного и исходного падд.,. образованные от дат.-вин. пад. (айăккарахра, айăккарахран) выражают лишь относительную отдаленность (нахождение в стороне от предмета или движение, исходящее из точки, лежащей несколько в стороне от предмета), тогда как те же формы, образованные от местн. пад., обозначают положительную отдаленность (нахождение поодаль или в некоторой отдаленности от предмета или движение, исходящее из точки более или менее удаленной ог предмета). Якей. Вăл мана айăкран тĕкре. Она толкнула меня в бок. Моляк. Вара тепĕр кунĕ, хăртнине кайсан, курнă: кусен пĕр утă пĕрчĕкĕ те айкка сикмен, тет. На другой день, когда он пошел на поляну, то увидал, что у них ни один стебелек сена не был стронут с места. Якей. Мăнастир панчен он пĕр çич çохрăм айăккалла пăрăнса иртсе каймалла полнă. Ему пришлось пройти, свернув верст семь в сторону от монастыря. Якей. Çолтан айăкра порнать. Живет в стороне от дороги. ЧС. Тата анне йĕплĕ пиçен татса килчĕ те атте айăккисене хурчĕ. Кроме того, мать принесла травы „йĕплĕ пиçен“ и положила ее по обоим бокам отца. Яжут. Чӳркӳре хĕрĕн тупăк айăккине кайса выртрĕ. Он пошел и лег в церкви около гроба девушки, сбоку. Якей. Хопах айккинче ĕссĕр çын выртат. Около кабака (сбоку) лежит пьяный. Якей. Ман айкка (ман çома) ларчĕ. Сел сбоку около меня. Ib. Йăвăç айккине пытанса ларчĕ. Спрятался у дерева. Ib. Çол айккипа кĕтӳ çитарса çӳрет. Пасет около дороги стадо. N. Кимĕ тепĕр айăккинче пулнă. Пором был на другой стороне или у другого берега. ЧП. Атăл леш айĕккĕнче (= айăккинче) хур кăшкăрат, ку айĕккĕне (= айăккине) каçасшăн. На той стороне Волги кричит гусь: хочет переплыть на эту сторону. Якей. Хора çырла (Iеgе: с̚’ирла) ампар айккисенче, ампар вырăньсенче, навослă çĕрте полать. Червый паслен(?) растет около надворных построек или на их месте, на навозной земле. Ib. Çот айккинче кĕтӳ çӳрет. На пригорке пасется стадо. Атнар. Ман айăкка виççĕн килсе тăчĕç. Подошли трое и встали около меня сбоку. Якей. Вăсам контан айăкра порнаççĕ. Они живут далеко отсюда. Ib. Ман айăкран виççĕн иртсе карĕç. Мимо меня сбоку прошло трое. Ib. Вăрманта эпĕр çиса ларнă чохне, айăкран пĕр çын сиксе тохрĕ те, пирн пата пырса тăчĕ. Когда мы сидели в лесу и ели, в стороне от нас неожиданно появился человек и подошел к нам. Ib. Эпĕр айăкран килтĕмĕр. Мы пришли издалека. Ib. Эпĕр онпа пĕрле айăкран пытăмăр. Мы с ним шли стороною. Атнар. Эс манран кĕт айăккарах кайса тăр. Ты ступай и встань немножко в сторону от меня. Хирле-Сир. Иккĕн вăрçнă чох, виççĕмĕшин айăккарах кайса тăрас полать. Когда двое дерутся, третий должен отойти в сторону. Ib. Утсам шу ĕçрĕç те, пĕверен айăккарах кайса тăчĕç. Лошади напились и отошли несколько в сторону от пруда. Атнар. Ку кĕнекея айăккарах хор. Убери эту книгу подальше. Б. Макл. Эс кăшт айăккарах кайса тăр. Ты ступай, встань немножко в сторону. Атнар. Çолтан айăккалла карĕ те, ларч. Пошел в сторону от дороги и сел. Якей. Мантан аяккалла çавăрăнса тăчĕ. Отвернулся и отошел от меня в сторону. Атнар. Айăкрарахран пытанса карăм та хыçалтан пырса тытрăм. Я пошел незаметно на некотором отдалении от него и схватил его сзади. Ib. Эп çанта тăнă чох, вăл çын мантан кĕт айăкрарахра тăратьчĕ. Когда я стоял там, этот человек стоял в некотором отдалении от меня. Атнар. Кошак йăтăран кĕт айăкрарахра выртать. Кошка лежит немножко дальше собаки. Хирле-Сир. Хочашран Лешкошкĕн айăкрарахра. Олешкино находится несколько дальше с. Хочашева. Атнар. Пӳрт çав айккинелле тайăлнă. Изба покосилаеь в ту сторону. Хирле-Сир. Ваçли варĕнчен ана айккинелле кар. Со средины загона Василий пошел к его краю. Ib. Крыссам ларияран тохса кĕлет айккинелле чопса карĕç. Крысы выбежали из ларя и побежали по направлению к амбару. Атнар. Çав çынтан айăккарахра пĕр çын тăратьчĕ. Несколько в стороне от этого человека стоял человек. Хирле-Сир. Канавран айăккарахра пĕр осал хорама ларать. Несколько в стороне от канавы растет дрянненький вяз. Атнар. Вăл çолтан айăккарахра тăратьчĕ. Он стоял несколько в стороне от дорога. Хирле-Сир. Эп çолтан айăккалларах пăрăнса тăтăм. Я отошел и встал несколько в стороне от дороги. Ib. Эс çолтан кĕт айăккалларах пăрăн. Ты немножко отойди от дороги. Якей. Утпа айăккалларах тыт. Ты держи (свою) лошадь несколько в сторону. Хирле-Сир. Стел храх айккинеллерех пăрăнса кар. Стол несколько покосился в одну сторону. Ib. Çил аврая çырма айккинеллерех илсе кар. Ветром унесло мякину к оврагу (так что часть ее попала в овраг: „айккинелле“ здесь значило бы только: в сторону оврага). Хирле-Сир. Атипа иккĕн чол тăкаппăр: ати варĕнчине, эп айăкрараххине тăкап. Мы, двое с отцом, насекаем жернов: отец — средину, а, я — ближе к краю. Якей. Çол айккинче пăру выртать. Около дороги лежит теленок. Ib. Хопах айккинче эреке ĕççĕ лараççĕ. Сидят около кабака (сбоку) и пьют водку. Хирле-Сир. Пуçтери ĕстел айăккинчерехре выртать. Гребень лежит около края стола. Якей. Хĕрĕнчи лаши çол айккипа чопса пырать. Пристяжная бежит по краю дороги. Якей. Çолтан айăкра пĕр йăвăç ларать. В стороне от дороги растет дерево. Хирле-Сир. Çăмăр тивесрен йăвăç айккине сĕвенсе тăтăм. Я укрылся („прислонился“) от дождя под деревом. Якей. Тăтăм та чукун çол айккипа отрăм. Я встал и пошел вдоль полотна железной дороги. Ib. Вăрман айккипа çол пырать. Вдоль опушки леса тянется дорога. Ib. Туй иртсе кайнине çол айккинче пăхса тăтăмăр. Мы смотрели на проезжавшую свадьбу, стоя близ дороги. Ib. Çол айккине навос тăкрĕ. Свалил навоз близ дороги. Собран. Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрĕ. (Çивĕт). На стене избы будет висеть ременная плеть. (Загадка о женской косе). Панкли. Пăр (= пĕр) шăтăк анчах хăвартăм сарай айккине. Оставил в стене сарая только одно отверстие.
(пэ̃рц’и), costa, ребро. Якей. и др. Якей. Онне айăк пĕрчине çĕмĕрмелле-хе, вăл итла иртсе кайнă. Надо ему ребра переломать, а то он уж очень избаловался.
(аjы̆п), culpa; vitium; vitium corporis; casus adversus, вина; порок; телесный порок или недостаток; несчастие. Чăвйпур. 27°. Вăл сире мĕн айăп турĕ? В чем он перед вами провинился. Ст. Чек., Орау. Уринче айăп пур. У нея (лошади) есть физический недостаток в ногах. Сред. Юм. Йĕкĕр капан хõшшинче сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм, атте-анне хõшшинче пĕр айăпсăр ӳсейтĕм. Между двух стогов я выростил полое внутри растение без коленцев, между отцом и матерью я вырос без всякого телесного недостатка. (Песня рекрута). Календ. 04. Тата вăл лашан айăпне пытарма ăста. Кроме того, он умеет ловко (мастер) скрывать пороки лошади. Ст. Чек. Хама хам айăп турăм. Я сам себя искалечил, т. е. по своей вине, напр. сломил руку или нанес себе какое-либо другое повреждение. Ib. Ку лашан аяп пулнă. У этой лошади был порок. Собран. 229. Çимĕк иртсен, пĕр виç тăватă эрне çинче тиркеççĕ. Тиркемесессĕн, пĕр пĕр айăп пулать, теççĕ. После семика, в течение трех или четырех недель, воздерживаются от некоторых работ и действий; в противном случае, по их мнению, случится какая-нибудь беда или несчастие.
(аjван), stultus: incallidus; mollius est, quam ухмах. Глупый, простой; выражение более мягкое, чем „ухмах“. СПВВ. ПЕ. Айван — йăвашшăн (надо: çемçереххĕн) калани. „Айван“ — мягкое выражение. ЧС. Эй, айван! Эсĕ, пирĕн сăмахсене итлемесĕр, çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес... Ах, глупая голова. Если ты не послушаешься нас, то с своим молодым разумом попадешь не знаю куда, или тебя кто-нибудь убьет. Ар. Ив. Ача-пăчанăн мĕн пулмасть, халĕ вăл çамăрăк, айван. С детьми чего не бывает; теперь он молод, глуп. Сред. Юм. Çамрăк çынна: „Ăс кĕрсе çитмен-ха õна“, тессине: „Айвантарах-ха õлă“, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать о молодом человеке, что он еще не вошел в совершенный разум, говорят: „Еще его дело глупое“. Ходар. Эпир айван ывăлĕ-хĕрĕ ним те пĕлместпĕр, пĕр сан çине анчах витĕнетпĕр. Мы, глупые люди (точнее: дети глупых), ничего не знаем, и только на тебя уповаем. (Из молитвы при обряде чӳклеме). Буин. Çăвара шыв тулнă, кăшкăрмалла мар. Хай эпĕ, айванскер, шыва çăта пуçларăм: „Пăлари шыв чактăр та, тухам“ тесе. В рот мне налилась вода, так что кричать было нельзя. Тогда я, глупый, начал глотать воду, чтобы таким образом вода в р. Буле убыла, и я мог выйти на берег. Хып. 06. № З. Ан ухмахлан, айван! Ак мишука çĕкле те, атя ман хыçран, тет. Недурачься, глупый! Вот возьми мешок и иди за мною. Календ. 04. Хăй, айван, вăрлăх чи начаррине хăварать: „Вăрлăха юрĕ-ха“, тет. Сам, по глупости, оставляет на семена самые негодные зерна, думая, что для посева и они годны. || Etiam de rebus dicitur. Также иногда относится и к вещам. Собран. Айван ăсăмпа шухăшлатăп: хамăр тăван лайăх калаçма. Как раздумаю я своим глупым разумом, — как приятно вести беседу е нашею роднею (или: родственником). Бюрг. Хамăн айван ăсăмпа шухăшласан, сана пĕрте усал туман пек туйăнат-çке. Поразмыслив своим глупым разумом, нахожу, что я, кажется, не сделал тебе ничего дурного. А. Прокоп. Пуçăмăр айван, ăсăмăр ухмах. Голова у нас бестолковая, и ум у нас глупый. Орл. Пурăнăç йĕркине питех пĕлиман çынна (ваттинех мар): „Эй, айван ăс!“ теççĕ. Ăссăр вылăха-чĕрлĕхе те калаççĕ. Человека, не знающего житейских порядков (не очень старого), обзывают глупым. Так же бранят и бессмысленную скотину. Ст. Чек. Ку купа айвантарах-ха, кăшт утă хумалла. Эта копна маловата, надо положить еще немного сена. Ib. Ку купа айвантарах пулат, куран: ути те начар, хăй те пĕчĕкçĕ. Эта копёшка, как видно, будет не из важных: и сено плохое, и сама маленькая. || Как существительное. Substantia modo. О грам. 18. Ача-пăчана çамрăкла ирĕк ан пар, унăн айванĕ хыççăн ан кай. Не давай детям воли смолоду и не потакай их неразумию. Л. Кошк. † Мана çырнă çын ачине ырă та ырă тиеççĕ; ун ыррипе мĕн тăвас? — таçтан айванĕ паларат. Все говорили про моего суженого что он очень хорош; а на что его хорошество, когда его глупость заметна невесть откуда?
(аjгаш), verbum, cuius vis latissime patet, глагол, имеющий очень обширный круг употребления. Nonnunquam enim est laborare. Иногда значит трудиться. КС. Хытă айкашшĕрĕ вăл паян. Он сегодня усиленно трудился (в Череп. — трудился без успеха). || Interdum imperite aliquid facere. Иногда неумело делать что-либо. Альш. Пĕлни-мĕнĕ çавăнта ĕнтĕ те, айкашатнăр çавăнта. Какое уж там уменье, занимаюсь вот кое-как! (говорит старуха йомзя о своем ремесле). Aut conari niti, conniti, molirг. Также стараться, пытаться, тщиться. Перев. Вăл ман сăмсана, куçсене çаклатасшăн айкашать. Он (медведь) старается зацепить меня за нос и за глаза. Употребление глагола в последнем значении некоторым кажется неудачным. || Aut in pasillis, in minimis occupatum esse; mirum in modum varias res agere; varie se movere; in rebus futilibus et frivolis occupatum esse; operam perdere; inverecunde agere; lascivire, turbam dare. Или делать что-либо маловажное, проделывать разные вещи, выделывать разные движения, валандаться, делать что-либо предусудительное, шалить, поднимать возню. Сред. Юм. Мĕн айкашатăр çанта эсир? Что вы там делаете? (или: возитесь) (фамильярное выражение). ЧС. Аннесем, нимĕн тăвайман пирки, юмăçсем иле-иле килсе, темĕн-те-пĕр айкашатьчĕç. Моя мать и те, кто были с нею, не зная, что им делать, привозили йомзей и проделывали все, что только могли. Чăвашсем, 22. Унта çапла пурте пухăнаççĕ, тет, унта вара тĕрлĕ айкашаççĕ, тет: лашалла та кĕçенеççĕ, ĕнелле те мĕкĕреççĕ, кушакла та макăраççĕ, автăнла та авăтаççĕ, тет. Там они (колдуны) собираются все вместе и проделывают разные штуки: и по-лошадиному ржут, и мычат по-коровьи, и мяукают по-кошачьи, и поют по-петушиному. Ст. Чек. Вĕсем айкашса çӳрерĕç-çӳрерĕç, нимĕн ĕçе те кӳреймерĕç. Сколько ни каталажились (валандались, возились), а дела не сделали. Чăвашпур, 25. Вăл хăй çирĕм икĕ çула çитиччен çапла айкашса пурăннă, пĕр çынпа та калаçман, вăрттăн уллах çĕрте пурăннă. Таким образом (точнее: „манером“) он дожил до двадцати двух лет, ни с кем не говоря и живя уединенно от других. Ib. 26. Вара тырă ака пуçланă, çула кĕтӳ кĕтсе, хĕлле вак касса тăранса пурăннă; хăни тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Çапла айкашша, пӳрт те лартнă. Тут он стал сеять хлеб; летом кормился, пася стадо, а зимою — прорубая прорубь. Своего хлеба он не ел, а продавал его и выручал деньги. Таким образом (точнее: „Манером“) он поставил и избу. Ib. 10. Хăй вара лашине пăртак сăтăркаланă, ачашлакаланă та, туртаран тытса, лашине пулăшнă. Лаши вара тапраннă-кайнă. Унтан, пăртак кайсан, кантарнă. Çапла айкаша-айкаша ялтанах кăларса янă. Тут он, потрепав и погладив лошадь, взялся за оглоблю и стал помогать лошади. Тогда лошадь тронулась и пошла. Проехав некоторое расстояние, он дал эй отдохнуть. Таким образом (точнее: при помощи таких приемов), благодаря ему, они выехали в поле. Ib. 5. Çапла айкашша, пĕр айăпсăр çыннах айăплă тăваççĕ. Таким образом (точнее: так мудруя) они делают виновным совершенно невинного человека. Ib. 29°. Чăнах калаççĕ çав: ача-пăча ырра курсан ырă пулать, усала курсан усал пулать, тесе. Çав ачасем те ашшĕ çурри айкашнă пекех айкаша пуçланă. Правду товорят, что дети, если видят хорошее-то становятся хорошими, а если видят дурное, то дурными. Эти дети стали вести себя так же (дурно), как вел себя их отчим. Ялав. Анне мана: „Мĕшĕн апла айкашатăн?“ тесе ятлакаларĕ çав. А мать все-таки побранила меня за эти шалости. Н. Карм. Ан айкаш, не шали. Ст. Чек. Мĕн кунта айкашатăр? Что вы тут возитесь (возню завели)? Иногда также значит: „что вы тут безобразничаете?“, если, напр., парень непристойно хватает девку или возится с нею. Ib. Кĕçĕр çаксем çĕр-хута айкашса çӳрерĕç. Нынче они всю ночь проваландались (безуспешно, не сделали того, что хотели; в предосуд. смысле). Букв. I. 04. Çапла айкашни унăн пит илемлĕ, тĕлĕнмелле. Все живописно и великолепно в нем (лебеде; из соч. Аксакова).
(авгаландар), facere ut aliq. se vario modo flectat, заставить кого различн. образ. изгибаться. Якей. Кăткасам çĕлене авкалантараççĕ анчах. Змея, которую облепили муравьи, так и извивается | Ib. Metaph. Verberare, бить. Паян Йăвана авкалантартăм-ха пĕре. Сегодня я Иваву лупцовку задал (т. е. побил его, говорит отец о сыне). СТИК. Авкалантарса илĕп ак çак патакпа, вăт хирĕç кăшкăрса тăрăн! Я вот тебя отлуплю этой палкой, тогда будешь отвечать криком! (говорит отец сыну). Это выражение указывает на те движения, какие выделывает мальчик, когда его бьют палкой или кнутом (вăл хĕнекен çын аллинчи ача патакпа, пушăпа хĕненĕ чухне авкаланнине пĕлтерет).
(авалданба), vox praeced. particula sexti casus instructa, авалтан с прибавл. афф. тв. пад., iam indе antiquitus (h. e. usque ad hoc tempus), исстари и до сих пор, издавна и поныне. КС. Вăсем вăл çĕре авалтанпа акса тăраççĕ. Они засевают эту землю исстари. Ст. Чек. Вăсем авалтанпа тăнтăн пурăнаççĕ. Они исстари живут зажиточно.
(авалдарах), paulo supra hanc memoriam, ранее нашей эпохи. Альш. Вăл масара авалтарах тăхăр ял вилĕ пытарнă. На этом кладбище в старину хоронили умерших девять деревень.
(авалhи); antiquus, vetus, vetustus, древний, старинный, стародавний. Ядр. Авалхи чăвашсен йăли, обычаи древних чуваш. Т.-И.-Шем. Карташне кĕрсен, мăн-кĕрӳ калат: „Эй, хăтасем! Авалхи йăлана пăрахмастăр-и? çĕнĕрен йăла кăлармастăр-и?“ тет. Войдя во двор, дружка говорит: „Сваты! Не оставляете-ли вы старинных обычаев и не выдумываете-ли новых?“ Такмак. Эпир авалхи йăлапа çӳретпĕр. Мы соблюдаем старинный обычай. С. Тимер. † Авалхи те тенкĕ, кив тенкĕ, хураймарăм енчек тĕпнелле. Не сумел я запрятать поглубже в кошелек старую, старинаую серебряную монету. Сред. Юм. Авалхи пилĕк пус, старинные медные деньги в пять коп, которые теперь ценятся в полторы коп. Альш. Петренкке вăл чăваш пулнă, тет, — кăнла-кушкисем, теççĕ. Ăна авалхисем питĕ асăнатьчĕç, тет, хамăр пек çынччĕ, тесе. Говорят, что Петренкке был чувашив, из с. Кошекна-Кильне. Старые люди, будто бы, часто вспоминали о нем и говорили, что он был такой же (простой) человек, как они сами. Елховоозер. Пысăк тĕме. Вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса пулнă, теççĕ; тата хăшĕ авалхи çынсем вăрăсенчен хăраса пичĕкесемпе укçа алтса пытарнă, теççĕ. Большой бугор. Говорят, что этот бугор образовался от земли, отставшей от подошв лаптей великана (см. улăп); а некоторые утверждают, что старинные люди зарывали там в бочках золото, боясь воров. Ib. Унта хурăнсем пит нумай пулнă, тата ĕлĕк унта авалхисем чӳк тунă. Там было очень много берез, а кроме того, старинные люди прежде совершали там жертвоприношения. Собран. 168°. † Эпир килетпĕр çак киле авалхи хурăнташше шыраса. Мы приезжаем в этот дом, разыскивая свою старинную родню. Сред. Юм. Виç авалхи укçа пулсан, çын пуять, теççĕ. Если у кого-нибудь будет три старинных монеты, то он разбогатеет.
(аван), i. q. лайăх, bonus, probus, integer, abso-lutus, perfectus, conveniens naturae, utilis, iucundus, хороший, честный, добрый, приятный, полезный, удобный, доведенный до высокой степени качества или совершенства. КС. Вăл аван çын. Он хороший человек. Ахаль хăйсем аван çынсем, курсан-тусан, аван калаçаççĕ. Вообще они люди хорошие и при встрече обходятся хорошо. Альш. † Ух! ух! тесе сиктернĕ чух эпĕ аван пултăм-и? Разве я была тебе приятна, когда ты качал меня в колыбели и приговаривал: Ух! ух!“? (Из плача невесты). Альш. Ачам, ку çерем мĕн тума аван? Скажи, дитя мое, на что пригодна эта луговина? Череп. Аван сасса итлеме те лайăх. Хороший голос приятно и слушать. || Etiam absolute usurpatur. Также употребляется и без определяемого имени. Наст. о повед. христ. Авана шухăшласа тухнă иккен те, анчах шухăшланă шухăшĕ çитеймест. Он вышел с хорошим намерением, но намерение его не получает осуществления. || Saepissiine adverbii vim habet. СПВВ. ЛП. Аван тумланнă (= капăрланнă), хорошо, нарядно оделся. Нюш-к. Хусантан аван тавăрăнтăм. Из Казани я вернулся благополучно. Хып., № 26, 06. Аванах лартрăн эсĕ сĕлĕ илекен хуçана! Здорово надул (обманул) ты купца, покупавшего овес! Etiam in salntando usurpatur. Иногда употребляется в формулах вежливости, когда справляются о чьем-либо здоровье. Н. Карм. Аваи-и-ха? — Аван-ха, хăвăр аван-и? или: аван тăраттăр-и ха? — Пурăнатпăр ха. Хăвăр аван пурăнаттăр-и? — Пурăнатпăр-ха хуллен. Как поживаете? — Ничего пока. Как вы? или: как поживаете? — Живем пока. Как вы поживаете? — Живем потихоньку. Ib. Ну, аван-и, салтак? Ну, как поживаешь, солдат? (слово ну здесь лишнее). | Nonnumquam aliquid faciendi facuitatem significat! Иногда выражает возможность сделать что-либо. Альш. Кĕсем çапла пурте пĕр-пĕрне хут татăкĕ параççĕ; вилсен, пĕлме аван пулĕ, тесе. Таким образом они дали друг другу по клочку бумаги, чтобы в случае смерти одного из них можно было о ней узнать другим. || Рraeterea notandum est: Альш., Ст. Чек. Хăйне аваншăн хăтланать. Suis consulit rationibus. Делает так потому, что ему так самому хорошо.
(аванлан), meliorem fieri, улучшиться, стать лучше или добрее. КС. Вăл çын ĕлĕк кутăнччĕ, халь, апла мар, аванланнă. Он прежде был придира (кляузник), но теперь стал лучше.
(авы̆к, авы̃к), praeceps, rapidus atque inaequalis (de vento dicitur), порывистый, неравномерный (о ветре). Якей. Паян çил пит авăк, арман авăртма хăрамалла. Сегодня очень порывистый и неравномерный ветер, поэтому молоть на мельнице опасно. КС. Якей. Пĕр авăк çил килчĕ те, сарай тăррисене пĕтĕмпе сирсе пăрахрĕ. Поднялся кратковременный, но порывястый ветер и снес крышу со всех надворных построек. || Etiam de pluvia dicitur. Также говорится о дожде. Черт. Ытла авăк çăмăр, дождь очень быстрый, но скоро прекращающийся (хăвăрт çăвать, хăвăрт иртсе каять). || Metaph. de iis usurpatur, qui ingenio in iram praecipites sunt, sed facile mitigantur. В перен. см. говорится о том, кто вспыльчив, но отходчив. Пшкрт. Аβы̆к с’ын вы̆л, чазак с’илӓнӓт. Он вспыльчивый человек, его легко рассердить. СПВВ. Авăк çын, çиленcен, уямас, илет те çапать. Вспыльчивый человек это тот, который, рассердившись, не разбирает ничего, а возьмет (что попало) и ударит. Б. Олг. Авы̆к с’ын час с’ил’энэт. Вспыльчивого легко рассердить. Interdum eodem yensu dictiones авăкçилĕлле, аβы̆к чонлы̆ usurpantur. Иногда вместо простого „авăк“ говорят: авăк çилĕллĕ, аβы̆к чонлы̆. Орау. Вăл питĕ авăк çилĕллĕ. Он очень вспыльчив. Якей. Авăк çилĕлле çынпа пĕлсе калаçас полать. С вспыльчивым человеком надо говорить умеючи. || Nonnunquam de equo effronato vel animoso. Также говорится о взбалмошной лошади, которая бежит, не помня себя. Б. Олг. Аβы̆к ут хун’э хуа т̚а п̚э̆л’мэст, чобат. Взбалмошная лошадь это та, которая бежит, не помня себя. || Interdum etiam de eo dicitur, cuius laborandi studium, licet initio maximum sit, deinde cito elanguescit. Иногда употребляетея для означения человека, который с жаром принимается за работу, но скоро охладевает к ней. Пшкрт. Эс’ лӓмӓ аβы̆к с’ын вы̆л. Он с жаром хватается за дело, но быстро к нему охладевает.
(авы̆н-п̚ыc’c’и), funis, quo manipuli ad perticas, quas авăн-йывăççи dicimus, aliigantur. Веревка, которою опоясываются снопы, приставленные к шишу овина. Якей. Авăн хонă чох вăл йăшăнса ан антăр, тесе, авăна пыççипа çыхассĕ. Шăтă çине вăрăм вĕрене икĕ вĕçлĕ çыхаççĕ те, шăччине авăн çомне тăратса икĕ вĕçпе авăна йĕри-тавра çыхаççĕ; çав авăн-пыççи полать. Авăн пыççи называется веревка, которою привязываютея к шашу снопы для того, чтобы они не упали. Привяжут к жерди длинную веревку, так чтобы получилось два конца, приставят жердь к снопам и двумя концами веревки обвяжут снопы кругом. Это и есть „авăн пыççи“. (То же в Хирле-Сире и др.). Иногда „авăн пыççи“ состоит из одной дугообразной палки, к концам которой привязаны веревки.
(авы̆р), versari (de molis dicitur), moli (de frumento, quod molis frangitur), молоть (т. е. вертеться, о мельнице); молоться (о хлебе). Арман авăрать. Мельница мелет. Альш. Анчах ăнаймарĕ вăл арман та: мĕн лартнăранпах авăрсах каяймарĕ вăл. Однако и с этой мельницей не было удачи: начиная с того самого времени, как она была выстроена, на ней было мало помола. ЧП. Сĕве çинчи шыв арманĕ ялан тулăран тулă авăрать. Водяная мельница на реке Свияге все мелет пшеницу да пшеницу. Сан арманта камăн аврать? — Прашка Павăлин (Павы̆л’ин’) Чей хлеб мелется сейчас у тебя на мельнице? — Павла Прокопьева. Ib. Пирĕн арманта талăкра ик çĕр пăт тыр аврать. На нашей мельнице смалывается по 200 пуд. хлеба в сутки. Çеçмер. Ку арманта кон каçиччен алă пăт анчах авăрса тохать. Эта мельница мелет только 50 пуд. в день. Якей. Армана авăрмалла турăмăр. Мы привели мельницу в такое состояние, что стало возможно молоть. Ib. Паян арман конĕпех авăрчĕ. Сегодня мельница молола весь день. Trans. significat blaterare, garrire, nugari, ineptire, allucinari. Также говорить (нести) чепуху, болтать вздор. Ст. Чек. СТИК. Авăрса ларат. Болтает (i. q. кирлĕ-кирлĕ-мара каласа ларат), несет чепуху. Сбор. по мед. III. Лешсем, çук çынсем, епле те пулин пĕр-икĕ пус тупас тесе пурăнаканскерсем, мĕн те пулин авăрса (apud alios: авăрIса) яраççĕ вара. Те (йомзи), будучи бедняками, не имеющами у себя даже каких-нибудь двух копеек, нагородят ему (больному) какого-ннбудь вздора и с этим отпустят его домой. Ст. Чек. Тек авăрса ларат! Все болтает! (говорят шутливо тому, кто рассказывает о пустяках). Ib. Ан авăр! Не неси чепуху! (говорит тот, кому неприятно слушать, какую чепуху несет рассказчик). || Interdum est intellegere, percipere. Иногда значит понимать, смекать. Ст. Чек. Ку çын авăрат, ун умĕнче калаçма çук. Он смекает, о чем идет речь; при нем говорить нельзя. Ib. Авăраймас. Не понимает (башка не варит). || Aut deblaterare, foris effutire alqd. Также проболтаться. Ст. Чек. Авăрса ан пар. Не проболтайся кому-нибудь (о нашем секрете).
(авы̆рт), molere, molis frangere, молоть на мельнице. Альш. Çăнăха авăртса пĕтертĕмĕр. Мы смололи хлеб. Якей. Арман авартакансам пор-и? Есть-ли на мельнице помольщики? Ib. Хватлă çилте арман авăртмаççĕ. В сильный ветер на мельницах не мелют. Ib. Эс тыр нумай авăртрăн-и? Много ли ты намолол? Ib. Ыраш авăртса кăлартăм та, орпа хурăм (i. q. хыврăм). Я смолол рожь и засыпал в ковш ячмень. Ib. Çич-сакăр пăт тырра виç конта аран авăртса кăлартăм. Какие-нибудь семь или восемь пудов едва смолол в три дня. | Interdum accipitur pro nugari, ineptire. Иногда значит нести вздор. Тет. Вăл авăртать çук çинчен. Он несет (мелет) чепуху. То же значение есть и в Асан.
(авы̆р), caulis, virga, стебель, прут. Сред. Юм. Пĕр авăр пăрçа. Один стебель гороха. Ib. Хăяр чечекки авăр çинче пõлать. Огуречные цветы бывают на стебле. Хăяр (кавăн) авра кайни. Огурцы (тыквы) пошли в стебель (или: растут в стебель, не принося плодов. Шорк.). Ку авăр çине çырла пит нумай. На этом стебле очень много ягод. Ib. Эпĕ тăват авăр хурлăхан касса илтĕм. Я срубил четыре стебля черной смородины. Календ. II. Пур авăртан та улма пĕр пек тухмасть. Не каждый куст дает одинаковое количество картофеля. Икково. Пĕр авăртан (или: пĕр кăкран) пилĕк омла тохрĕ. С одного куста картофеля получилось пять картофелин. Хирте. Пур тĕрлĕ тыррăн та икĕ пай: пĕр пайĕ çĕр айĕнче, вăл тымар; тепĕри çиелте, вăл аври, пуçахĕ, çулçи. Всякий хлебный злак состоит из двух частей: одной подземной — корня, другой — надземной, т. е. стебля, колоса и листьев. ЧП. Хурлăхан аври, прут, стебель емороднны. Икково. Хăмла çырли аври, прут, стебель маливы. Крат. раз. Тĕлĕкре манăн умра пĕр тĕм иçĕм-çырли ларать пек, вăл тĕмре виç авăр пек. Мне снилось, вот виноградная лоза предо мною, на лозе три ветви. ЧП. Лутра-ях-та шĕшкĕн аврн кĕске. У низенькой орешипы коротенький ствол. || Item manubrium, ansa. Также означает ручку, черен, рукоятку. Изамб. Т. Атман вăрăм авăр пулат. У наметки дливный черен. Пуртă аври, топорище; çĕçĕ аври, черен ножа; чăпăрккă аври, кнутовище; кĕреçе аври, черен лопаты; курка аври, ручка ковша. Якей. Шăппăр аврине такăш кăларса илнĕ. Кто-то вытащил из метлы черен. Ib. Шăппăра авăр лартрăм или: шăпвăр аври лартрăм. Я посадил метлу на черен. Ib. Çак шăппăра авăр лартас полать. Надо насадить эту метлу на черен. ЧП. Пуш аврилĕх йăвăç, arbor manubrio fiagelli conficiendo ap, дерево, годное на кнутовише. Якей. Пуш аврилăх йăвăç (пуж-аврилы̆х йы̆вы̆с’), id.
(авы̆ра), i. q. авра, заряжать (ружье, пушку и т. п.). I. q. аҕыз-ла (ауз-ла)? [араб сăмахĕ] руж. дуло. Изамб. Т. , НАК, Якей, и мн. др. — Якей. Ан тĕкĕн, она авăрланă. Не тронь, оно заряжено. Ib. Асту, авăрламан-и она? Смотри, не заряжено ли оно? Ib. Тар пĕр авăрламалăх анчах йольчĕ. Пороху осталось только на один заряд. || Translate de coitu usurpatur. Шорк. Çынсам пӳртрен тохса анчах карĕç, вăл хĕре тытса авăрласа та лартрĕ. || Якей. Ай, ача, эс плотнă авăрланă-çке! Probe cdepol erexisti mentulam tuara! | Hinc: авăрлан.
(авы̆рлан), rei alicuius peragendae fiducia proniptum paratumque esse, быть наготове, в полной уверенности, что сделаешь что-либо. Череп. Вăл ĕçме авăрланса тăрат. Он в полной уверенности, что ему удастся выпить (и очень весел) Ib. Туя кайма авăрланса тăрат. Он уж совсем на свадьбу собрался (радёхонек, и ручки сложил).
(авдан), gallus gallinaceus, петух, чер. аҕутан. Ст. Чек. Автан авăтат. Петух поет. Тюрл. Автан чăхха таптать. Петух топчет курицу. Ст.-Шай. Икĕ хут çуралат, шуйттана хăратат, — туп. — Вăл та пулĕ автан. Два раза родится и чертей пугает, — что это такое? — Это петух. Пуянăн автанĕ те çăмарта тăват, тет, теççĕ. Говорят, что у богача и петух несет яйца. (Послов.). Ст.-Шай. Пӳрт çинчен пӳрт çине хĕрлĕ автан сиксе çӳрет. (Вăл пулĕ пӳрт çунни). С избы на избу скачет красный петух. (Загадка о пожаре). Актай. Çĕрĕн алăкĕ çук, çĕрĕн чӳречи çук: автан сассине илтес те çук. У земли нет дверей, у земли нет окон: не услышим мы пения петуха. М. Тиуш. || Кашта çинчи сар автан; сар автан саккăр авăтмасăр эпир киле каяс çук. На насесте желтый петух; раньше, чем восемь раз пропоет желтый петух, мы не поедем домой. || Автан (v. арман) — также копёк, одна из принадлежностей мельничного механизма. Качал. || Eodem nomine a iuvenibtis mentuia appellatur. Имен. Автанă авăтат-и? = автанă тăрат-и? Cf. brit. сock. || Ср. серб. кураз.
(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.
(агала; аҕала, Пшкрт), arare aratro, quod „ака“ vel „ака-пуç“ appellatur. Пахать сабаном. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара ял йĕри-тавра акаласа каяççĕ. Таким образом оне проводят плугом борозду вокруг (всей) деревни. Чăвйпур. Çавăнтан кайран Йăвашка Ентĕрийĕсем акаланă та акаланă вара. После этого члены семейства Ивашкина Андрея знай себе пахали. Ст. Чек. Акаламан-сухаламан ана çинче çуралман кайăк чупса çӳрет. (Суеçтерни). По не вспаханному ни плугом, ни сохой загону бегает не родившийся заяц. (Загадка: ложь). || Тrans. Переносно. Такмак. Вăл вăкăр сăмсипе акаласа, хăлхипе акса, хӳрипе сӳресе, чĕрнипе çул туса тухнă. Этот бык носом вспахал; ушами посеял, хвостом заборонил, копытом дорогу проторил.
(ага п̚ŏττиы, — п̚ы̆ττиы), sacrificium Tschuvascnorum, quod, fit tempore verno, sememe peracta, ita dictum, quia eius faciendi causa puis coqui solet. Моленье кашей по случаю окончания ярового сева. См. __Магн., 24. Сред. Юм. Тыр акса пĕтерсен кõлаçсĕм, çăмартасĕм, пăтă пĕçерсе асăнса çиеççĕ, çавна ака пăтти теççĕ. По окончании сева приготовляют и едят с молитвой белый хлеб, яйца и кашу; это называется „ака пăтти“. Н. Карм. Ака пĕтсессĕн ака пăтти чӳклеççĕ. Унта пăтă пĕçереççĕ, пашалу тăваççĕ. Ака пăтта чӳкленĕ чух çăмарта пĕçереççĕ, çынсерен, ăна вара пăтă çине ярса çияççĕ. После сева совершают моленье кашей, при чем варят кашу и пекут лепешки. Во время этого моленья варят яйца, по числу присутствующих, и едят их, положив в кашу. Н. Седяк. Ака туса пĕтерсен ака пăтти чӳклеççĕ. Çăмарта, пăтă пĕçерсе чӳклеççĕ. Сĕтеле урай варне лартаççĕ, ун çине хуранĕпе пăтă лартаççĕ. Вара килти ватă ак çапла каласа чӳклет. Чӳклеччен кĕрĕк тăхăнса хул-хушшине çĕлĕк хĕстерет. „Эй турă, пĕсмĕлле! Акнă тырă аван пултăр, пĕр пĕркĕрен пин пĕрчĕ пултăр. Пĕвĕ хăмăш пек, пуçĕ чакан пек пултăр. Иксĕлми ырлăх пар, ана тулли сурат, анкарти тулли капан пар...... Амин Ан пăрах, турă, çырлах“. Ӳксе пуççапăть, турра асăнса, виç хут. Чӳклесе пĕтерсен пĕр çăмарта хăвараççĕ, ăна вăрлăх çăмарти теççĕ. Вăрлăх çăмарти валли чăн пĕчĕк çăмарта хăвараççĕ, çăк пĕчĕк çăмартана автан çăмарти теççĕ, чăх çăмарти темеççĕ. Кăвакарчăн çăмарти пек анчах пулать вăл. Пĕчĕк, автан çăмарти пулмасан пысăк çăмартах хăвараççĕ, çав çăмартана çăкăр татăкĕ варрине хурса ана çине илсе кайса касă айне хураççĕ. Çапла ака пăтти чӳклесси пĕтет. Ĕлĕкрех ака пăттине ана çинчех хирте чӳкленĕ, халĕ килте. После весенней пашни и сева совершают моленье кашей. Приносят в жертву яйца и варят кашу. Ставят посреди избы стол, а на него — кашу в котле; потом старший в доме, надев на себя полушубок и заткнув подмыгаку шапку, молится так: „Во имя бога! боже, уроди нам хорошего хлеба; пусть от одного зерна будет тысяча. Пусть он будет ростом с тростник, а колосом с верхушку палочника (typhe). Подай нам неистощимое богатство: полон загон кладей, полно гумно скирд..... Аминь. Не оставь, боже, и прими жертву“. Призвав имя божие, он кланяется в землю трижды. По окончании моления оставляют одно яйцо, которое называют семянным яйцом. Для этого берется самое маленькое яичко, которое зовут петушиным, а не куриным, и которое бывает величиною не больше голубиного. Если нет такого яичка, то берут большое (т. е. обыкновенное) яйцо. Это яичко вкладывают в кусок хлеба и зарывают на загоне, под бороздою. Так оканчивается моленье. В прежнее время это жертвоприношение совершали вполе, а теперь — дома. Чăв кĕл. 14°. Ака пăтти кĕлли. „Е пĕсмĕлле, ырă турă, çырлах! Виç тĕслĕ тырă-пулăшăн асăнатăп-витĕнетĕп тайлă (Iеде: тайла) пуçпа, ăшă питпе, тутлă чĕлхепе. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелĕхне пар. Тăрри чакан пек, тĕпĕ хăмăш пек пултăр. Выççа килекене тăрантарса ямалăхне, сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. Амин“. Молитва, произносимая при молении кашей. „Во имя бога! Помилуй, святый боже! Прибегаю к тебе и молю тебя о трех родах хлеба, обращаясь к тебе с поклонною головою, с приветливым взором и сладкими речами. Сподобь нас от одного носеянного зерна получить тысячу. Пусть верхушка хлеба будет как у палочника, а комель — как у тростника. Подай нам средства, достаточные для того, чтобы отпустить сытым пришедшего к нам голодного и отогреть озябшего. Аминь“. Норв. Ц. „После пашни, помолившись, кладут в деревянную кадочку (ленкес) ложку каши и накрошенные яйца и зарывают назагоне („ана çине кайса вараççĕ“). Менч. Чист. „Ака пăтти — моленье после пашни или в середине ее“. Ib. Ака пăтти чӳкленĕ кун, день, в который совершается моленье „ака пăтти“. Ib. Во время „ака пăтти“ хуранĕпе чашăкне утă (scr. ута) çине лартаççĕ, т. е. котел и чашку ставят на сено. || В Череп. это моленье устраивается перед пашней (акана тухаччен), при чем каша и маленькое яйцо (вăрлăх çăмарти) зарываются на загоне.
(агаj), soror mea maior natu, моя сестра, которая старше меня (Шорк.). V. аки, акка, аппа. Hinc deducta sunt: отсюда происходят: аку (агу), soror tua m. n., твоя сестра, к. с. т., акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш), soror sua m. n., его, ее (их) сестра, к. с. е. (их). || Eadem appellatione significatur „soror mariti mei, aetate eum antecedens“. Также „сестра моего мужа, которая старше его“ (Шорк., Мысл., Альш., Н. Карм.., С. Тим., СТИК). Si plures sunt, adiectivi adiectione distinguuntur. По возрасту различают: аслă акай, вăталăх акай, кĕçĕн акай. Ст. Чек. Hinc derivata sunt: отсюда происходят: санăн акайă, soror mariti tui, aetate eum antecedens, сестра твоего мужа, которая старше его, унăн акайĕ, soror mariti eius etqs, сестра ее мужа и пр.; акайăмăр (агаjы̆мы̆р), soror maritorum nostrorum etqs., сестра наших мужей; акайăр, soror maritorum vestrorum etqs., сестра ваших мужей и пр. (Череп. и др.). Huius maritus „йысна" appellatur. Ее мужа зовут „йысна“. Альш. Акай тесе каччинчен аслă, качча кайман хĕрне калать; ăна вара качча кайсан та çаплах калать. Словом „акай“ невеста (т. е. жена) называет незамужнюю сестру своего жениха, которая старше его; так же называет она ее и потом, когда та выйдет замуж. Череп. Акай тесе упăшкан акăшне калат вăл качча каймасăр юлсан е кайран кайсассăн. Словом „акай“ (жена) называет старшую сестру мужа, если последняя не вышла замуж или вышла после, когда та уже стала замужнею. (Так продолжает она всегда называть ее и .после), h. e. акай nomine appellat uxor viri sororem aetate ilium antecedentem, quae se nubente nondum erat nupta. V. аппай. С. Тимер. Чипер акая пăхап та йĕреп, пăхап та йĕреп. (Сухан). Поемотрю я на хорошенькую золовку, и заплачу; посмотрю, и заплачу. (Загадка: лук). Ст. Шай. Чипер акайăн хырăмĕ çурăк. (Тулă). У моей красивенькой золовки распорото брюхо. (Загадка: пшеница). Собран. ЗЗ1. Алăкран кĕтĕм акая куртăм. (Хушпу хыçĕ?) Вошла я в дверь и увидала золовку. [Загадка: задняя часть хушпу (?)]. Торп. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕмеска, Майра акайăн упăшки. (Тăвар килли). Стук-стук муравейник, сестрицы Марьи муж. (Загадка: ступка для толчения соли). || In dialecto Курм. vocativi vim habet. В курм. говоре имеет значение зв. пад. Акай! о soror mea maior natu! о сестра моя, которая старше меня! V. Матер. 131.
(аги, В. Олг., Якей, Панкли; агы, Курм.), soror mea aetate me praecurrens, моя сестра, которая старше меня. Якей. Манăн ик аки пор. У меня есть две старших сестры. Ib. Акипа эпĕр килĕштеримастпăр. Мы с сестрою не в ладах. Ib. Эпĕр акия пуян çынна качча патăмăр. Мы выдали сестру за богатого. Hinc derivata sunt: аку (агу), soror tua, quae te etqs, твоя сестра и пр.; акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш), sorores sua etqs., его, ее, их сестра и пр.; акăшшем (агы̆шшэм), sorores eius (eorum, earum) etqs. его (ея, их) сестры и пр. КС. Сан акусам качча карĕç-и? Вышли-ли твои старшие сестры замуж? || Eodem vocabulo appeilarem, si essem femina, sororem mariti mei, aetate ei antecedentem. Также „сестра моего мужа, которая старше его“. Якей. Ав ман аки ларать. Вон сидит моя золовка. || Eadem voce, addito plerumque nomine, significo matris aut patris mei sororem, aetate iuniorem. Также сестра моего отца (или матери), которая моложе его (ее) возрастом; при этом обыкновенно прибавляется и личное имя. Якей. Кокаçи апиран ытла Аньок акия йоратать. Мой дедушка (по моей матери) любит больше тетку Анну, чем мою мать. || Аки nomine etiam puellae appellantur, quae loquentem aetate praecurrunt. Также говорится детьми (до 16 — 17 лет) о девушках, которые старше возрастом, чем говорящий. || NЗ. Якей. Пирĕн маçакăн Праски ятлă йăмăкĕ пор. Ман она мăнаки тесе каламалла полсан та, атисам она аки тесе каланăран эп те Праскаки (Праскаги) тетĕп. У моего дедушки по отце есть младшая сестра по имени Прасковья. Я должен бы был называть ее мăн-аки; но так как родители зовут ее аки, то и я называю ее Праскаки. — In cantilenis adolescentium puellas significat, quae in aliquo vico habitant. В песнях молодежи означает девушек той или другой деревни. Собран. † Çакă ялти акисен те тухса каяс сасси пур. Ходит слух, что девушки этой деревни выйдут замуж самокруткой. Янгильд. † Эй аки, сар аки! сар сăрăна ăсса тох; кам савать, вăл еçет. Русая девушка! нацеди и вынеси желтаго пивца; кто тебя любит, тот и попьет. Панклеи. † Мăн олăхра шор вутă, çорри ытла хăяхлă; çакă ялти акисем çорри ытла пĕттийĕ. На большом лугу пырей, больше половины которого с осокой; из девушек этой деревни больше половины брюхатых. V. акай, акка, аппа.
unde derivatum est: акăш-макăш (агы̆ш-магы̆ш), i. q. акшă-макшă. Forsitan a v originem traxerit, nomine eyeni, avis inauspicatissimae. Atque primum adverbii loco onitur iia, ut significet: admodum, valde, insolenter, mirum in modum; optime, pulchre; pessime. Vox ambigua. Чрезвычайно, очень, необыкновенно, странно, несуразно, прекрасно; очень дурно. Ст. Чек. Акăш-макăш усал, чрезвычайно злой, дурной; акăш макăш аван, чрезв. хороший; акăш-макăш илемлĕ, чрезвычайно красивый; акăш-макăш илемсĕр, пребезобразный; акăш-макăш ирсĕр, акăш-макăш йĕрĕнчĕк, прегадкий. Б. Ара. Акăш-макăш пуян (лайăх), очень богатый (хороший). Череп., СТИК. Акăш-макăш аван япала. Очень хорошая и нравящаяся вещь. Сред. Юм., Череп. Ытла пит акăш-макăш пысăк. Очень велик. Ср. Юм. Ытла пит акăш-макăш пысăккинех ан ил, мĕн тăвас õлă пит пысăккипе? Ты слишком большого не бери, на что он? Череп. Акăш-макăш тумланнă ку. Он одет чересчур нарядно (totus de capsula). Ст. Чек. Ах турă! ку епле акăш-макăш тумланнă! господи! Как он разнарядился (шутка или насмешка при виде плохо одетого). Ib. Пирĕн патăртан кайнăранпа ку епле акăш-макăш тумланса çӳре пуçларĕ! Как нарядно стал он одеваться с тех пор, как ушел от нас! (насмешка над плохо одетым. totus de capsula). Н. Карм. Пĕр ӳссĕр çын акăш-макăш хăтланса çӳрет (хăй мĕн тунине те пĕлмест, çаплкаланса çӳрет. Пьяный человек тычется из стороны в сторону и проделывает несуразные вещи, не отдавая себе отчета в том, что делает. Ib. Сурхурине карчăкпа старик пек тумланса пычĕç икĕ çын. Старикки шурă сухаллă, çăмлă çĕлĕк тăхăннă; карчăкки тем елес-мелес тăхăнса пĕтнĕ: курппун çын пек пулас тесе çурăмĕ хыçне тумтирĕ анне тем чăркаса чикнĕ, пуçне ал-шăлли пек хура туттăрсем чăркаса янă, пилĕкне алама кивĕ сарă çыхнă, аллине туя тытнă; шăлсăр çын пек калаçас тесе çăварне темĕскер хыпнă. Пырса кĕрсенех ташлама тытăнчĕç; темĕскер акăш-макăш хăтланса, чуп туса, ташласа тухса кайрĕç. На Овечью Ногу (святки) пришли двое, наряженных стариком и старухой. Старик — с белой бородой, в мохнатой шапке, в шубе, вывороченной на изнанку; старуха — в каком то стринном костюме, с горбом на спине, сделанным из какого-то свертка, который она подоткнула под одежду. На голову она навертела платков, грязных как утиральнак (утирка), вокруг пояса привязала старые сарă, в руках держала палку; чтобы ее речь походала на речь беззубой, она что-то взяла себе в рот. Как только они вошли в избу, они стали плясать, при чем выделывали разные (странные) штуки и целовались. С этим они и ушли. || Череп. Акăш-макăш калаçат. Expedite et commode loquitur. Говорит гладко, ловко. || Ст. Чек. Аннӳпе акăш-макăш (illiberaliter, inhumaniter) ан калаç (= хытă ан калаç), вăл сана çуратса ӳстернĕ. Ват çынпа акăш-макăш калаçмаççĕ, вăл санăн аçунтан та асла. Не говори грубо с своею матерью, она тебя родила и воспитала. С старым человеком не говорят грубо: он даже старше твоего отца. || Nonnunquam adiectivi vim habet (vocabulum anceps). Иногда имеет значение прилагательного. Нюш.-к. Акăш-макăш — „еккай (эккаj) вырнаçман, юравсăр япала!“ тени. „Еккай акăш-макăш япалу! (o rem ineptissimam!) ниçта вырнаçа пĕлмест!“. Агы̆ш-магы̆ш означает несуразвую вещь, которая нигде не может уместиться. „Экая несуразная вещь! нигде уместиться не может!“ Кубня. Акăш-макăш çын. 1. Vir praestantissimus. 2. Homo nequissimus. 1. Необыкновенно хорошай человек. 2. Никуда негодный человек. (Сообщ. Л. Марков. || Aut substantivi. Также существительного. Н. Карм. Чăвашăн акăш-макăшĕ (res ineptae), чӳкки-кĕлли пĕтмест ĕнтĕ унăн. У чувашина нет конца разным жертвоприношениям, молениям и всякой нелепице. Здесь чувашин пояснил выражение „акаш-макăш“ так: „алама ĕç туни“, т. е. дурные (плохие) дела. Сказ. и пред. 18. Акă кăвать хураççĕ акăш-макăш хăрăкран. Вот они кладут костер („sarmenta minutiora“) из разного сухого сброда. Хыр-к. Мĕн тумалла вăл вĕтĕ акăш-макăшпала? (de pisciculis minutis inutili-busque). Что, толку в этой мелюзге? (о мелкой рыбёшке). Ib. Çак хутиç çине акăш-макăш (res minutas, parvi pretii) тултартăм. Набрал (накупил) в этот мешок разной мелочи. Эльбор. Вăл тем акăш-макăш та пĕлет полĕ (de arte magica). Он, поди, и невесть что умеет (напр., колдовать). Ib. Çол çинче тем акăш-макăш та çакланĕ (de casu adverso). В дороге может все приключиться. Кубня. Унăн акăш-макăшĕ (insolentia, petulantia) пĕтес çук. Его шалостям, озорству, выходкам нет конца. (Сообщ. Л. Марков). || Haud raro in conviciis quoque dicitur, quo sensu usurpatum alia lingua reddi non potest. Иногда употребляется как бранное выражение. Шурăм. 6. Эрех пултăр — кӳпет вара! Ах, акăш-макăш! Была бы только водка — опиться готов! Ах, идол! Ib. Ах, акăш-макăш! кĕрлеминччĕ хуть! Хăй ӳсĕрне пĕлмест! Ах, идол! хоть бы не галдел! Не понимает, что сам пьян! (говорит апайка мужу). Можар. Анчах Макçăмран хăрани пур, пит вăйлă акăш-макăш. Только есть опасность со стороны Максама: уж очень он влиятелен, идол этакий! Йолаш. Акăш-макăш çĕлесе пĕтернĕ. Сшито плохо, несуразно. Ib. Акăш-макăш тус (тус. i. q. туса) пĕтернĕ. Сделано кое-как, безобразно. Янтик. Приккашчăк акăш-макăш вĕçтерсе иртсе кайрĕ. Приказчик промчался (на лошади) с шиком. Ib. Акăш-макăш пурна пуçларĕ çав. Он стал жить богато, по-барски, с шиком, в свое удовольствие. Ib. Акăш-макăш çунтарса (или: вĕçтерсе) çӳрет. Шикует. Абаш. Акăш-макăш тоянсах окçана пĕтертĕм. Я истратил деньги просто на приобретение разной дребедени (напр., купил заслонку, мази, сахару, огурцов). Ib. Вăл акăш-макăшсене халь хăварман (i. е. ĕлĕкхи йăласене пăрахман: чӳк тăвăть, йомăç пăхать). Он еще не оставил (всей этой) дребедени (т. е. старых обычаев: жертвоприношений, гадания через йомзей). Ib. Акăш-макăш чӳклесе, мăшкăлтатса (мŏшкŏлдатса), кĕрĕк (i. q. кирек) мĕне асăнкаласа ĕлĕкхи йĕркепе порăнакан çын ĕçĕ. Акăш-макăш — жертвоприношения, старинные обряды и молитвы разным (божествам), которые совершает человек, живущий по старине. Ib. Акăш-макăшсемпе халь те вăл хăтланăть. Он все еще занимается (этими) нелепицами, этой дребеденью (т. е. не оставил старинных суеверных обрядов) Ib. Акăш-макăшсем анчах чопкаласа çӳретчĕç. Бегала лишь одна мелюзга (т. е. дети, ребята).
(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).
unde derivatum est (откуда): аккăш-маккăш (аккы̆ш-маккы̆ш), eiusdem originis esse videtur, atque акăш-макăш. Асан. Ай, аккăш-маккаш! О imperitissime! Эх, неклёка. (Так говорят тому, кго сделает что-нибудь неумело). || Insulsum quoque significat. Также о глуповатом. Ст. Чек. Аккăш-маккăш — ухмахрах çын, тăрăрах, пулса пĕтмен. Ib. Вăл аккăш-маккăшрах. Он глуповат.
sive ал (алы̆, ал), 1) manus, 2) alter pedum priorum. 1) рука человена, 2) передняя лапа животного. N. „Алă çăвас пулĕ, тет.“. Он говорить: „Чай, надо руки вымыть“. N. Хускалтăм та, аллăм та урам та пулчĕ. Я сдвинулся с места, и опять стал владеть и руками и ногами. Тюрл. Алă шырăлса (i. q. шăйăрăлса) карĕ. (Я) натер себе руку. Альш. Аллисене каялла тытса пырать. Идет, держа руки назад. Сред. Юм. Алли токмак пик (i. q. пек). У него руки точно колотушки (большие). Артюш. 374. Икĕ аллине вишшер (i. q. виçшер) пĕрене хĕстерсе амăш; патне таврăнат. Он засунул себе подмышки по три бревна и возрашается к матери. Ст. Чек. Алли ĕçленине çийĕ çĕклĕ. Вăррăн алли илет те (вăрлат та), çийĕ çĕклет (ăна хĕнеççĕ); вăрă çинчен тата аллипе, вăйĕпе мĕн те пусан çĕмĕрнĕ çын çинчен çапла калаççĕ. За то, что сделаешь руками, придется расплатиться горбом. (Послов.). Вор ворует, и за это ему приходится расплачиваться (его бьют); эта пословица приводится тогда, когда говорят о воре или о человеке, который что-набудь разобьет. Заcтупл. 11. Вара икĕ ачине икĕ алла тытнă та çав утма-çулпа кайнă. Потом она взяла обоих детей в обе руки и пошла по тропинке. Хып., 07, 18. Алла алă çăвать, алă пите çăвать, теççĕ. Шaймурз. 391. Алă алла çăват, алă пите çăват. Рука руку моет, руки лицо моют. (Поcлов.). Сред. Юм. Кирак (к’ирак) кăçта пырсан та, (i. q. кирек ăçта пырсассăн та), ик алла пĕр ĕç. Куда ни придешь, везде для двух рук одно дело. (Послов.; т. е. без дела нигде не проживешь, везде надо работать). Собран. Алă тĕкĕнмесен алă çул выртать, теççĕ. Если не тронут руки, пятьдесят лет пролежят. (Послов.; т. е. если обходиться бережно, то вещи хватит надолго). Сунчел. † Аллăмри ал-çыххи аллă хут; „чĕн мерчен-и?“ тесе ыйтаççĕ. У меня на руках запястье в пятьдесят рядов. Меня спрашивают: „Это из настоящих кораллов?“ Собран. З55. † Икĕ алăра икĕ сулă, алă вĕçне шăнăçаймасть. На той и другой руке у меня два браслета, такой величины, что не умещаются на руках. Якей. Аллинче портă тытса тăрать. Держит в руке (в руках) топор. Шорк. Алă тăррĕн (алы̆ т̚ŏррӧн’) çӳрет. Ходит на руках. Сред. Юм. Хõласĕнче õлпõтсĕмпе (õлбõтсэ̆мбэ) майрасĕм алăрак тытăшса çӳреççĕ. В городах господа ходят с барынями под ручку. Б. Ара. Пур патне ал пырать. Если есть что-нибудь, то так и тянет (хочется) попользоваться им. (Послов. о сьестном, о деньгах и пр.). Собран. Ал тименни аллă çул выртнă, теççĕ. Если не трогать руками, то пятьдесят лет пролежит. (Послов.; см. выше). Якей. Ку ача алăран та кайма пĕлмеçт уш (или: ĕнт). Этот ребенок просто с рук не идет, т. е. все просится сидеть на руках. Ib. Ачая алла вĕрентнĕ. Ребенка навадили сидеть на руках. Ib. Вăл ман алла килешшĕн. Он (ребенок) просится ко мне на руки. Ib. Вăл он аллине пымаçть. Он (ребенок) не идет к нему на руки. Ib. Ачая алла ил. Возьми ребенка на руки. Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. Дай, да потом и ходи. (Послов. о неудобстве давать взаймы). Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет ку арăм патне. Вот идет к этой бабе с ревом медведь, поднявши передние лапы. Сред. Юм. Кăш (i. q. хăш) чõхне кõшак пĕчик пӳтексĕне малти õрипе питĕнчен çапать; çавна: „аллипе çõпать“, теççĕ. Иногда кошка бьет маленьких ягнят переднею лапою по мордочкам; тогда говорят, что кошка дает им лапкою пощечины (colaphizat, palma percutit). Якей. Йăтă алă парать. Собака подает лапку. То же и в Ст. Чек. Ст. Чек. Кушак аллипе питне çăват. Кошка умывается лапкой. || Тrans. В перен. см. Сред. Юм. Кин илсе те аллу кансах ан лартăр. Ман пõр õнта — каламасан, кõнĕпе те çыврĕ. Хоть и сноха будет в доме, а все не надейся, что совсем будешь свободна от работы. Вон у меня — если не скажешь, целый день проспит. Изамб. Т. 9. Ывăл ĕлкĕрчĕ ĕнтĕ, алăран суха-пуç карĕ ĕнтĕ. Сын вырос, теперь уж нет нужды пахать самому. Сред. Юм. Ним туни те çõк õн, пĕр-май ик аллине пĕр çĕре тытса ларать. Ничего не делает, сидит сложа руки (compressis, quod aiunt, manibus sedet). Якей. Она Йăван алли (аλλиы) турĕ. Это Иванова проделка (говоря о чем нибудь предосудительном). Ioannis consilio aut dolis factum est. Панклеи. Онтан ытти ват çынсам та Есрелĕ аллипе (Esreli opera) теминче çĕр çолхи асапран хăтăлчĕç. Потом и остальные старые люди избавились благодаря Эсрелю от вековых страданий. А. Прокоп. † Эпир илес хĕрсене каччă алли тиминччĕ. (i. q. тивминччĕ). О, если бы тех девушек, которых мы возьмем за себя (замуж), не коснулась рука юноши! (т. е. они были невинны; utinam illibata sit earum virginitas). Бугульм.? † Каччă алли тивсессĕн, пирĕн ача аллинче нухайкка. Если она окажется потерявшею девственность, то у нашего парня есть в руках нагайка. А. Сенчук. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем каччă аллинче сарăхнă. Девушки других деревень пожелтели в руках юношей, т. е. утратили свою свежесть, расточая ласки юношам. Каша. † Кашасенĕн хĕрĕсем каччă курсан ялтăрат, каччă аллине ӳксессĕн сивĕ тытнă пек халтăрат. Девушка из деревни Елховоозерной сияют от радости, когда увидят юношей; когда же оне попадут в руки жениха, то как в лихорадке, трепещут (боясь возмездия за свою потерянную невинность). Синер. Мĕн алла кĕнĕ (= çакланнă, quod fors obtulerat), çавăнпа вата пуçларĕç, тет. Принялись бить чем попало. Кильд. Ш. Алла мĕн кĕнĕ, çавăнпа илсе çапнă ăна; алă айĕнче нимĕн те пулмасассăн сиксе тăрса урипе те пулин тапнă ăна. Бил его чем попало; если ничего не было под руками, то вскакивал и пинал его ногами. Чхĕйп. Чăваш халăхĕ Хусана вырăс патша çĕнтерсе туртса илсе хăй аллине илеччен тутар патша аллинче пурăннă. До завоевания Казани русским царем чуваши находились в подчинении у татарскаго хана („царя-татарина“) (in dicione regis Tatarorum fuerunt). Полт. Малороссия пĕтĕмпех поляксен аллине кайнă. Вся Малороссия подпала под власть поляков (sub imperium dicionemque Polonorum cessit). Чăваш халăхĕ вырăс патши аллине кĕнĕ. Чуваши подчинились русскому царю. Альш. Пирĕн алă çиелте. Мы одолели (в игре в мяч). Vicimus (ab iis dicitur, qui pila ludendo vicerint). Собран. 167, Ст. Чек. Аллăна пĕçерĕ, теççĕ. Руки обожжешь. (Послов.; т. е. заманчиво, но опасно). Сред. Юм. Ал киленеччин (i. q. килениччен) хĕненĕ. Отлупили (избили) как им только хотелось. Череп., Б. Ара. Алли кукăр. Furax est. Занимается мелким воровством. Сред. Юм. Аллине çыпăçать. Fur est. furatur. У него к рукам пристает, т. е. он крадет. Урож. год. † Ал ĕç патне пымарĕ. Не было времени заниматься этим делом. Ст. Чек. Алă пымасан ĕç тăвăнмас вĕт. Если не работать, то ведь дело не сделается само собою. Череп. Алли ĕç патне пымарĕ. Провел всю жизнь праздно. Сред. Юм. Ал айнерех пăрахăр. Ст. Чек. Алă айнерех хур. Положи (-те) поближе, чтобы при надобности можно было скоро достать. Истор. Çавăнпа вĕсем мулĕсене те ала айĕнче тытман, нумайĕшĕ çĕр айне алтса пытарнă. Поэтому они не держали при себе денег, а большею частью зарывали их в землю. Ст. Чек. Алă айĕнчен ачу-пăчуна ан яр. Не оставляй детей без присмотра. Якей. Аллине хыçалалла тытса анчах çӳрет. Слоняется без всякого дела. А. Прокоп. † Эпĕр пиллĕкĕн пĕр тăван, патша алли тиврĕ — уйăрчĕ. Нас пятеро единокровных, но разделила нас царская рука. || Litteras formandi modus singulis hominibus proprius, scriptura. Также обозначает почерк. Ст. Чек. Урăх çын алли пек çырать. Пишет чужим почерком. || Praeterea rei cuiusvis commoditatem significandi causa usurpatur. Также выражает удобство пользования какою-либо вещью. Ст. Чек. Ку лаша мана алă, илес-ха ăна. Эта лошадь для меня подходяща, надо ее купить. || Eodem nom. molarum, quas aптиркка dicimus, pars quaedam appellatur. Также часть обдирки (крупорушки). V. аптиркка.
, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.
(п̚ус, п̚ос), nomen subscribere, подписываться, приложить руку (к документу и пр.), расписываться. Ст. Чек. Чим-ха, кĕтсе тăр каштă; вăл алă-кăна пусат, час тухат. Стой-ка, подожди немного; он сейчас выйдет, только распишется.
(ал с̚’ит’т’и), actus aut facultas aliquid manu attingendi; status eius, qui ad aliquam rem faciendam otium habet vel earn efficere potest. Доставание рукою до чего-либо; досуг или возможность сделать или достать что-либо. КС. Кармашрăм та, ал çитмерĕ. Я потянулся, но у меня рука не достала. С. Айб. † Куçăм курать, чун савать, аллăм çитмест, — мĕн тăвас? Я вижу ее глазами и люблю ее от души; но что мне делать, если я не могу взять ее за себя? Ср. Юм. Ал çитнĕ чõх çĕлесе парăп эп сана õ кĕпене. Я сошью тебе на досуге эту (упомянутую) рубашку. Ib. Ал çитнĕ чõхне тăвăп (ал çавăрннă чõхне). Сделаю на досуге. КАХ. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваç: хăшĕ е тăр-хĕлле тăваç, хăшĕ çăварнира туса иртереç, алă çитнисем авăнсем пĕтерсен кĕр-куннех туса иртерсе яраççĕ. Чӳклеме устраивается в разное время: у иных в средине зимы, у других на маслянице; те же, кто удосужится, справляют его еще осенью, после молотьбы. Изванк. Пирĕн, этем ывăлĕ-хĕрин, вăл ĕçе тума алă çитмест. У нас, людей, нет досуга (или: возможности) сделать это.
(ал т̚атмала выл’аνиы), ludus puellarum, cuius ludendi causa in orbem consistunt. СТИК. „(В эту игру) играют в хороводах девки, стоя кругом и образуя кольцо“. || In Ст. Чек. еt Çĕнĕ-Кипек aliter luditur hoc modo. Ubi duo ludentium ordines iunctis manibus inter se contrarii constiterunt, facta sortitione, utri ludi initium faciant, singuli ex acie procurrunt, ut perrupto adversariorum ordine singulos eos quasi captivos secum abducant, quo suorum numerum augeant. В Ст. Чек. и Çĕн-Кипек играют иначе. Çĕн-Кип. Ал татмалла вылянă чухне пурте, кам выляс-тиекен, икĕ пай çине (lege: пая) уйăрлса тăраççĕ. Унтан çав икĕ пайсем икĕ çĕре, алран-ал тытса карталанса тăраççĕ. Унтан пĕр картинчен пĕр ачи тухать те, тепĕр картин икĕ çынăн тытăçса тăракан аллисем çине чупса каять. Унта вара вăл çав аллисене е уйăрса (татса) яриять, е лешсем хытă тытса тăнă пулсан, уйăрса яримаçть. Уйăрса ярсан, вăл хăйне пĕрле çав аллисене татса янă ачасенчен пĕрне çавăтса каять. Уйăрса яриман пулсан, хăй вĕсем хушшине тăрса юлать. Çапла вара вăййине пăрахачченех пĕр картинчен тепĕр картине чупса выляççĕ. Играющие разделяются на две партии, которые встают одна протав другой („в одно место“), схватившись руками и образуя два непрерывных ряда. Из одного ряда выходит мальчик и бежит, чтобы разорвать противоположную цепь. Если это ему удастся, он уводит с собою одного из тех, руки которых ему удалось разъединить; если же нет, то он сам встает между ними (в их цепь). Так играют, перебегая от ряда к ряду, пока не бросят игру. Ст. Чек. Çапла хире-хирĕç икĕ ĕрете алла-аллăн хытă тытăнса тăраççĕ. Укçапа е патакпа хăш ĕретĕ малтан чупмаллине пĕлсен ĕретĕн сылтăм енчи çынни чупат; вăл — хăне хирĕççипе ун çумĕнчи алла-аллăн тытăнса тăраççĕ, çавна татмалла. Тытсан татнă ĕретрен пĕрне илсе килет, татаймасан çав ĕрете хăй юлат. Таким образом (как будет показано на помещенном ниже чертеже) играющие встают в две цепи, одна против другой, крепко схватившись за руки. Когда бросят при помощи монеты или палки жребий о том, которому ряду бежать первому, бежит крайиий с правой стороны и старается разорвать цепь, образуемую рукою того, кто стоит насупротив (он будет крайним в противоположном ряду) и того, кто стоит рядом с последним. Если ему удастся сделать это, он уводит одного из цепи противников с собою, а если нет, то сам встает в их цепь. Ib. Хĕр-акасемпе ар-çын ачасем алăран алла тытăнса икĕ ĕрет хире-хирĕçĕн тăраççĕ. Хăш ĕретĕ вăйă пуçлассине пĕлме укçа пусан пĕр ĕретĕ ерул енне, тепĕр ĕретĕ ришкă енне йышăнат; укçа пулмасан патак, пĕр ĕретĕ патакăн пĕр пуçне, тепĕр ĕретĕ тепĕр пуçне йышăнат; укçанăн хăш майĕ çӳлелле, патак хăш пуçĕпе тăрăнса ӳкет, çав ĕретĕ вăйă пуçлат. Вăйă пуçлакан ĕретĕн сылтăм енче тăраканĕ алла-аллăн тытăнса тăракансенĕн аллисене татасшăн хытă чупса пырат. Аллисене татсан — алла-аллăн тытăшса тăракансем аллисене хытă тытса тăраççĕ — иккĕшĕнчен пĕрне хăй ĕретне илсе кайса сулахай енне тăратат. Аллисене татаймасассăн хăй çав ĕретĕн сылтăм енне кайса тăрат; вара ку ĕретрен чупма пуçлаççĕ, — татсан вăл чупакан ĕретренех чупмаллаччĕ. Çапла пурте чупса тухсан вăйă пĕтереççĕ. Девочки и мальчики берутся за руки и становятся в два ряда, из которых один стоит против другого. Чтобы решить, кому начинать игру, мечут жребий: если есть монета, то монетой, при чём один ряд мечет на орла, а другой на решетку (решку, плату), а если монеты не случится, то — палкой, и тогда один ряд берет себе одан, а другой — другой конец палки. Которою стороною упадет монета или которым концом ткнется брошенная палка, тому ряду и начинать. Тот, кто стоит на правом конце ряда, начинающего игру, старается разорвать с разбега противоположную цепь. Если ему удастся разорвать эту крепкую цепь, то одного из пары он уводит в свой ряд и ставит его на девую сторону; если же нет, то он сам встает на правую сторону этого ряда, и тогда бежит уже этот ряд. Если бы бегущему удалось разорвать цепь, то очередь бежать осталась бы за его рядом. Когда таким образом сбегают все, игра оканчивается.
[Ӳкерчĕк]
Стюх. † Айта, Марье, сар Марье, ал татмалла вялар-и? Пойдем, Марья, русая Марья, играть в игру ал татмалла?
(т̚ыт), prehendere alicuius dexiram, здороваться (или прощатьея) за руку, брать за руку. Ст. Чек. Алă тытса тухрăм. Я поздоровался со всеми за руку. БАБ. Пурте çĕлĕк илсе алă тытса тухрĕçĕ, тет. Все они сняли шапки и поздоровались с ним, один за другим, за руку. Альш. Юлташсемпе-пĕлĕшсемпе алă тытса уйăрăлтăмăр. Мы попрощались с товарищами и знакомыми за руку. Сбор. мед. Вăл çын пĕр пĕр сывă çынпа алă тытсассăн, унăн чирĕ сывă çыннăн алли çумне те çыпçăнса юлать. Если он поздороваетея за руку с здоровым человеком, то его болезнь пристанет и к руке последнего. Альш. Çĕнĕ çын „шыв пуçласа“ килсен çав ăсса килнĕ шывĕпе яшка çакса яшка пĕçерсе парать. Яшка пиçсен, антарсан аратнисемпе пуринпе те виçшер кашăк шӳрпе сыпать; „алă тытса пыр çиес“ теççĕ çавна. Когда молодая придет с речки, куда она пошла впервые за водой, она варит на этой воде похлебку. Когда похлебка поспеет и ее разольют, она выхлебывает с каждым из своих родственников по три ложки похлебки; это называется „поесть, подав друг другу руку“. (В другом месте рукописи о том же обряде сказано: „Çакна: алă тытса пыр çинĕ, теççĕ“.
(алы̆ т̚уνиы, алы̆ т̚оνиы, ал т̚уνиы, Курм. ал т̚оны), brachium (membrum hominis a cubito ad manual). Якей. Теме ман ал тони ыратать. У меня что-то болит рука, т. е. часть ее между кистью и локтем. Аттик. Вăл чашăк ăшне кил хуçи ал-туни пек çурта лартат, виç-тăват турам: „Пил ту (ят)!“ тесе турат. В эту чашку хозяин дома ставит свечу, толщиною в руку, и крошит три или четыре куска, говоря: „Благослови (имярек)!“ (Из описания поминок).
(алы̆ х̚ур, х̚ор), manum iniicere; probare; auctorem esse ut; nomen subscribere наложить, положить руку; подписываться, приложить руку; побить (кого). Изамб. Т. Качалова. „Сире валли лаша çук тесе калать“, тит; „пĕре пур та, сире юрăхлă мар; алла хурса пăхмасăр ан илĕр“. Он говорит: „Для вас лошадей нет; есть одна, но она вам неподходяща; не испытав ее, не покупайте“. Якей. Эп хачччен çын (с’ин) çине ал хоман. Я до сих пор не бил никого. || Ст. Чек. Вăл хĕре илмешкĕн эп алă хумастăп. Я не советую жениться на этой девушке.
(алы̆ х̚ушши, ал х̚ушши, ал х̚ошши, КС. , Питуш., Якей. и др.), agri aliquantulum, quod quamlibet ob causam inconsitum mansit, обсевок, пустое, не засеянное простравство, оставленное от неуменья или других причин между двумя рядами посеянных семян. КС. Алă хушши юлнă. Остался обсевок. Шурăм. 9. Тырă акнă чух ал-хушши юлсан ана хуçин пĕр çын вилет. Если при севе останется обсевок, то у хозяина загона кто-нибудь умрет. Можар. Чăвашсем ал-хушши юлсан лайăх мар, теççĕ. Чуваши думают, что, если на загоне останется обсевок, то это не к добру. См. лякка. Ст. Чек. Алă хушши ырра юлмас вăл. Обсевок не предвещает добра. || Etiam agri pauxillum aut ageilum parvulum significare posse videtur. Иногда, повидимому, означает небольшое количество земли. Дом. ссоры. Уйра пĕр ал хушши çĕр пулсан çăкăр та пур. Если в поле есть немножко земли, то есть и хлеб. V. infra икĕ алă хушши.
(алла т̚ыт), sumere, capere in manum, in manus, брать в руки. Якей. Эп вăл панă япалая ним пĕлмесĕр алла тытса йолтăм. Ничего не подозревая, я взял в руки данную им вещь. Чăв пур. 2З. Пуççапмасан ĕçке аллине те тытмасчĕ. Если ему не поклонишься, то он, бывало, и в руки вина (или: пива) не возьмет. || Metaph. Якей. Е! хуна арçын тесе шотлан, халчен алла лаша тытса корман! Считаешь себя за мужчину, а до сих пор не имеешь лошади!
(алы̆к), ianua, porta а, дверь; ворота. Якей. Алăка ан тăр. Не становись в дверях. Ib. Алăкне уç, вăлсам кĕччĕр. Отвори дверь, пусть войдут. Ib. Эп алăк питĕртĕм, вăлсам ан кĕччĕр тесе. Я запер дверь, чтобы они не вошли. Ib. Эп алăк питĕрсе, вăл кĕримĕ. Я запер дверь, он не сможет войти. ЧК. Пире анне алăка уçса ăсатса ячĕ. Мать отворила нам дверь и проводила нас. Истор. Славянсем пӳрчĕсене темиçе алăк кастарнă. Славяне прорубали в своих избах несколько дверей. Собран. 59. Тухсан та кĕрсен те алăка хупса çӳре. И при входе и при выходе всегда затворяй за собою дверь. ЧС. Алăкран тухсан алă тĕслĕ ăс кĕрет. Когда выйдешь из дверей (дома), то мысли (под разными влияниями) изменяются. (Послов.). Изамб. Т. 102. Урай каштинчен пĕр-ик йĕрке çӳлте алăк касаççĕ. Венца на два выше переруба прорубают дверь. Ib. 102°. Чӳрече, алăк янаххисене лартсан, кăмака хыси (хыᴣиы) тусан, сакăсене тусан вара: „Ăста çĕнĕ пӳрте алăкне хупса тухса кайрĕ“, теççĕ. Когда будут вставлены окна и дверные косяки, а также устроен маленький сруб, на котором кладетея печь, и лавки, то говорят; что „мастер (плотник) затворил дверь в новую избу и ушел“ (т. е. изба готова). Чăвашсем, 8. Юмăç алăкне нумай тапратрăмăр. Немало ходили мы к йомзям. Альш. Ĕлĕкрех кĕрӳшне алăк патне чаршав карса лартаччĕç (i. q. лартатьчĕç), теççĕ ватăраххисем. Люди постарше говорят, что прежде жениха сажали у двери, за („повесив там“) занавес. ЧП. Вĕрене курка — сар курка, алăран-алла çӳретĕр, алăк патнелле ан ярăр. Пусть желтый кленовый ковш ходит из рук в руки, но не передавайте его (по направлению) к дверям. Собран. 199°. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылттăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Начинают шевелиться насекомые (не летающие), отворяется золотая дверь. (Загадка: появление метелки у овса). Актай. Пĕр килемине кăвапинчен туртса кăларап. (Алăк). Одну старушку я вытаскиваю за пупок. (Загадка: дверь). N. Вăл мĕскĕн алăк панчен тĕпелелле пĕре те иртмеçчĕ (т. е. иртместчĕ). Он, бедный, никогда не проходил в перед избы, а все сидел у дверей. Якей. Алăкра ан тăр. Не стой я дверях. Альш. Алăка пырса тăчĕ. Встал в дверном пролете (т. е. на пороге). Ib. Алăкра тăрать. Стоит в дверном проеме (т. е. на пороге). Якей. Çак алăка çӳрене чох хопса çӳрес полать. Надо затворять эту дверь, когда ходишь. Панклеи. Лаша тӳрех хайхи хĕр патне отать. Херĕн молча пак пӳрчĕ патне çитсен алăкĕнче кокальтяма тапратать. Лошадь прямо идет к выщеупомянутой девушке. Подошедши к ее избе, похожей скорее на баню, она начинает рыть копытом у ее дверей. С. Александровское. Алăкăнче (i. q. алăкĕнче) хуралçăсем хурал тăнă. У дверей стоял караул. Шевле. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа алăк патнелле пăхса пĕтĕм турра асăннă. Мулла калпакне хул айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă; унпа пĕрле ыттисем те хăш чухне мĕн çимĕç те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл-туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх-сăхнă, унччен сăх-сăхман. Во время моления сначала отворяли дверь и, обратавшись лицом к двери, молились поименно всем богам. Лицо, произносившее молитвы, затыкало шанку подмышку и держало в руках кушанье; вместе с ним стояли и остальные, иногда также держа в руках какое-нибудь кушанье. Лишь по совершении молитвы лицом к двери, они обращались лицом к красному углу (к тяблу) и крестились; ранее этого они на себя креста не клали. Альш. Пуп алăкран кăна пĕр-ик виçĕ сăмах калатьчĕ, тет, турăшсемпе-мĕнсемпе килсен. Когда священник приходил с иконами и п., то, говорят, ограничивался тем, что скажет слова два-три в дверь и уйдет (т. е. даже и не входил в избу). Альш. † Çак ялсенĕн ачисене алăк хыçне хĕсрĕмĕр. Парней из этой деревни мы вытолкнули за дверь (скорее: прижали за дверью). Якей. Алăк хошшине ан пол. Не попади (рукою или ногою) между дверью и косяком, (т. е. не прищеми их). Ст. Чек. Йăттăн хӳри алăк хушшине пулнă. Собаке прищемило хвост дверью. Ст. Чек. Мĕн алăк виттĕр калаçса тăран? — пӳрте кĕр. Что ты разговариваешь через (приотворенную) дверь? — взойди в избу. Ib. Акка патне хăнана карăм та, алăк виттĕр калаçса тăрат манпа, пӳрте те кер темес. Те хунь-ашшĕнчен хăрăт мана чĕнме. Я пошел в гости к старшей сестре, а она стала у двери и разговаривает со мною через (приотворенную) дверь: даже в избу не зовет. Не знаю, свекра, что-ли, она боится (и потому не решается) позвать меня. КС. Ма алăк виттĕр калаççа тăратăн? Зачем ты разговариваешь через затворенную дверь? Бугурусл. Эпĕ алăк çине улăхрăм. Я залез на ворота (на гумне). Якей. Алăк уççа хопса тăрать. Служит привратником или: временно заменяет его. Ib. Он мĕн пор ĕçĕ те алăк уççа хопасси анчах. Все его дело заключается в том, чтобы отворять и затворять дверь. Eadem vox postpositionibus „урлă“ е! „çи“ coniuncta limen inferum et superum significat. В соединении с послеслогами „урлă“ и „çи“ это слово часто означает порог и притолоку. Шурăм. 26. Алăк урлă шалалла пăхатăп. Смотрю через порог (т. е. через отворенную дверь) внутрь комнаты. Пуп алăк урлă каççанах хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Как только поп перешагнул через порог, — упомянутая выше больная старуха вскочила и живо захлеснула его за шею удавкой. КС. Ма алăк урлă калаççа тăратăн? — шала кĕрсе калаç. Почему ты говоришь через дверь (или: через порог)? — ты войди для разговора в избу. См. выше „алăк виттĕр“. БАБ. Алăк урлă вырттарса тапмалла. Надо пинать, положивши через порог. Альш. Алăк урлă каçаймас. Не может перешагнуть через порог. КС. Алăк çанче ларать. 1. Сидит на пороге. 2. Сидит на полотне двери. Ib. Ача алăк çине хăпарса ларчĕ. Мальчик залез на полотно двери. Срав. Ib. Алăк тăрăнче (Iеgе: тŏрнџ̌э, ехtrita ŏ littera, i. q. тăрринче) сала-кайăк ларать. На притолоке двери сидит воробей. Турх. Алăк çине пусса кĕрет. При входе ступает на порог. Срав. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан чир ермест, шуйттан та хăрать, т. е. для предупреждения болезни и отогнания чорта кладут на дверь рябину, татарник и железо. Л. Кошки. Алăк çине ан лар, хурт тухса каят. Не садись на порог, пчелы улетят. Череп. Алăк çине ан тăр. Не вставай на порог. (Срав. чӳрече çине, на окно, т. е. на подоконник). Цив. Алăк çинче ларать. Сидит на пороге. Альш. Чăхха алăк çине хурса пусрĕ. Он заколол курицу на пороге. Ib. Мĕн алăк çинче ларан? Что ты сидишь на пороге? Jn dialecto Альш., si G. Timofeievio credimus, „aлăк урлă“ earn rei positionem significat, cum iuxta limen inferum posita est in longitudinem eius porrecta, sin autem in ipso limine transverse sit collocata, non „алăка (алы̆га) урлă“ dici solet. В Альш. „алăк урлă“ говорят о вещи, которая лежит поперек двери, т. е. около порога, но параллельно ему; если же она лежит поперек порога, т. е. пересекая порог, то говорят не „алăк урлă“, а „алăка урлă“.
(алы̆г аjэ̆ sive aj), limen inferum, порог (Шорк., Тоганаш., Янгорч.). Tabula valvis portae subiecta, подворотня (Якей, Торх., Çĕн-Кипек). Ст. Чек. Йăтта пӳрте хупса хăварнă та, вăл пӳртрен тухасшăн пулса йĕре-йĕре (= йăнăша-йăнăша) алăк айне кышланă. Собаку оставили затворенной в избе, и она все визжала и грызла порог. Альш. Алăк айĕнче ларап (i. q. ларатăп). Prope limeb inferum sedeo. Сижу на полу у порога. КС. Алăк айне (или: тĕпне) хырас. Надо поскрести в пазу порога (чтобы очистить его ото льда).
(хŏми, хŏмы, хы̆ми), una tabularum, e quibus constat foris. Асан. Алăк хăмисем, дверные доски. Якей. Вăл пирн пата алăк хăми çĕмĕрсе кĕчĕ. Он забрался к нам, выломав в воротах доску. То же слово и в Чинер.
(аллы̆), quinquaginta, пятьдесят. Hac forma utimur, cum dicimus aliquid absolute, nullo alio numero aut nomine addito; eadem in eorum, quos анатри appellamus, sermone in copulationi-busquoque verborum ponitur, itatamen, ut sequente vocali proаллă'> etiam '>аллă etiam алл dici possit, elisa ultima brevi, tametsi non in omnibus dialectic. Iu eorum vero, qui вир-ял appellantur, lingua (non omnium tamen) in iisdem verborum copulationibus aлă aut ал dicitur, illud ante consonantem, hoc ante vocalem aud sequeute л littera, quamquam hanc quoque legem non semper servare videntur, quippe cum et ante vocalem nonnunquam алă ponere soleant ambiguitatis evitandae causa, ut ab aliis vocibus, quae sirhilem aut eundem habeant sonum, facilius discerni possit, et ante consonantem aл, sed hoc rattus, praeterquam in numeralibus, ab uno ad decern, quibus additis semper ал dicitur, elisa altera syllaba. Эта форма числительного ставится тогда, когда за ним не следует название единиц или определяемого им существительного; она же употребляетея у низовых чуваш и в словосочетаниях, при чем в некоторых говорах конечная краткая гласная ă перед следующею гласною отпадает. У верховых чуваш (в некоторых говорах) форма аллă в сочетаниях с другими именами не ставится, и заменяется формою алă перед согласными и ал перед гласными звуками и л, хотя это правило и не всегда соблюдается, так как, во избежание подобозвучия, иногда и перед следующею гласною ставят алă, а перед согласною — ал; последнее — реже, и сключая наименование единиц, перед которыми всегда ставится ал. Exempla. Примеры. Аллă, 50, аллă пĕр (Череп., Ишли и др.) ал пĕре (п̚э̆рэ, Çеçмер), алпĕр (ал,бэ̆р, с ударением, конечно, ва 1-м слоге, Абаш.), аллă пĕрре (Абаш., параллельно с алпĕр), 51, аллă иккĕ (аллы̆ иккэ̆) или: алликкĕ (аλλиыккэ̆, Череп.), алликкĕ ( КС.), алликкĕ (Абаш.), аликкĕ (аλиык’к’э̆м, ib.), аликкĕ (Çеçмер.), 52; аллă виççĕ ( Череп., Л. Кошк. и др.), ал виççĕ (Çемçер., Абаш., но в последнем и аллă виççĕ), 53; аллă тăваттă (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăваттă (Çеçмер., Абаш., но в послед. и аллă тăваттă), 54; аллă пиллĕк ( Череп., Л. Кошк. и др.), ал пилĕк (п̚ил’э̆к’, Çеçмер), ал пиллĕк (Абаш., но здесь и аллă пиллĕк), 55; аллă ултта (Череп., Л. Кошк.), алл улттă ( КС.), ал олттă (Çеçмер, Абаш.), 56; аллă çиччĕ (Череп. Л. Кошк. и др.), ал çиччĕ (Çеçмер), ал çиччĕ и аллă çиччĕ (Абаш ), 57; аллă саккăр (Л. Кошк., Череп.), ал саккăр (Çеçмĕр.), ал саккăр и аллă саккăр (Абаш.), 58; аллă тăххăр (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăххăр (Çеçмер), ал тăххăр и аллă тăххăр (Абаш.), 59. || Череп., Л. Кошк., КС. аллă çын, Çеçмер. алă çын, Абаш. ал çын, аллă çын, 50 человек; Череп., Л. Кошк., КС. аллă кĕнеке, Çеçмер. алă кĕнеке, Абаш. аллă кĕнеке, 50 книг; Череп., Л. Кошк., КС. аллă лаша, Çеçмер. ал лаша, Абаш. аллă лаша, 50 лошадей; Череп., Л. Кошк., аллă лавкка, КС. аллă лапка, Çеçмер. ал лапка, Абаш. аллă лапка, пятьдесят (торговых) лавок; Череп., Л. Кошк аллă ача, КС., Абаш. алл ача, Çеçмер. ал ача, пятьдесят чел. ребят; Череп., Л. Кошк. аллă ĕне, КС. Абаш. алл ĕне (алл э̆н’э), Çеçмер. ал ĕне, 50 коров; Череп., Л. Кошк. аллă ӳпре, КС., Абаш. алл ӳпре (алл ӳпрэ̆), Çеçмер. ал ӳпре, 50 мошек; Череп. аллă ура, Абаш. алл ора, Çеçмер. ал ора, 50 ног (ал-ора — руки и ноги); Череп. аллă ухмах, КС. алл ухмах, Çеçмер. ал охмах, 50 дураков; Абаш. ал ут, 50 лошадей; Л. Кошк., Череп. аллă упа, Çеçмер. ал опа, Абаш. алл опа, 50 медведей, Л. Кошк. аллă ĕйĕ, Абаш. алл и (алл и), алл ăй (ы̆j), Çеçмер. алă ыйă, 50 долот; Л. Кошк. аллă алă, Абаш. аллă ал (ал), Çеçмер. алă алă (алы̆ алы̆), 50 рук, (чтобы не смешать с алаллă, имеющий решето). Л. Кошк., Череп. аллă арçын, КС., Абаш. алл арçын, Çеçмер. алă арçын, 50 мужчин; Л. Кошк. аллă арăм, Абаш. алл арăм, Çеçмер. алă арăм или ал арăм, 50 жен (можно смешать с аларăм, я просеивал); Л. Кошк. аллă тенкĕ, Абаш. аллă тенкĕ и ал тенкĕ, Çеçмер. ал тенкĕ и алă тенкĕ, 50 рублей; Л. Кошк. аллă турат, Абаш. аллă торат, Çеçмер, алă торат, 50 ветвей; Л. Кошк., Абаш. аллă хĕр, Çеçмер. алă хĕр, 50 девиц; Л. Кошк. аллă пукан, Абаш. аллă покан, Çеçмер. алă покан, 50 стульев; Л. Кошк. аллă йывăç, Абаш. аллă йăвăç, Çеçмер. алă йăвăç, 50 дерев; Л. Кошк. аллă хула, Абаш. аллă хола, Çеçмер. алă хола, 50 городов: у низ. аллă çухрăм, Çеçмер. алă (или: ал) çохрăм, Абаш. Аллă çохрăм и ал çохрăм, КС. аллă çухрăм и ал çухрăм, 50 верст; у низ. аллă çул, Абаш. алă (ал) çол, Çеçмер. ал çол, 50 лет; Çеçмер. алă пус, алă пăт, алă пин. Абаш. алă пус, аллă пус, алă пăт, аллă пин, алă пин, низов. аллă пус, аллă пат, аллă пин, 50 копеек, 50 пулов, 50 тысяч; низов. аллă пĕр тенкĕ, Çеçмер. ал пĕр тенкĕ, 51 рубль; низов. аллă икĕ тенкĕ (аллă ик тенкĕ), аллă виçĕ тенкĕ (аллă виç тенкĕ), аллă тăватă тенкĕ (аллă тăват тенкĕ), аллă пилĕк (п̚ил’э̆к) тенкĕ, аллă ултă тенкĕ (аллă улт тенкĕ), аллă çичĕ тенкĕ (аллă çич тенкĕ), аллă сакăр (с̚агы̆р) тенкĕ, аллă тăхăр (т̚ы̆hы̆р) тенкĕ; Çеçмер. ал ик тенкĕ, ал виç тенкĕ, ал тăват тенкĕ, ал пилĕк тенкĕ, ал олт тенкĕ, ал çич тенкĕ, ал сакăр тенкĕ, ал тăхăр тенкĕ. Нюш-к. У аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ; апла калани йăвăр ĕçе хăй тумас, çын çине нумай шанат пулсан та, аван пурăнать, тени пулать. Он живет руками пятилесяти человек, под защитою сорока человек. (Эта пословица имеет в виду человека, который живет хорошо, хотя сам и не работает тяжелой работы, а все надеется на других). Ст. Шай. † Тăваткăл-тăваткăл пураççĕ аллă çула илемшĕн. Рубят срубы, и все четырехугольной формы, чтобы было красиво, на пятьдесят лет. КС. Эпир аллăн. Нас пятьдесят (человек). Ib. Вăл ытла ватах мар, алла çитнĕ пулмалла. Он не очень стар; ему, должно быть, исполнилось пятьдесят лет („он достиг 50-ти лет“). Ib. Аллăран вăтăр кăларсан миçе юлать? Сколько будет, если из 50 вычесть 30? Ib. Миçере вăл? — Аллăра. Сколько ему лет? — Пятьдесят. Ib. Аллăпах пырса перĕнейман (i. q. перĕнеймĕн__) унта. Туда нечего и соваться с пятьюдесятью рублями („Только с 50 руб. туда не приступишься“). NЗ Абаш. Ал пымасан ал çол выртать, тет. Если не дотронутся руки, то пятьдесят дет пролежит. (Послов.).
(алма), monile e nummis argenteis consertum, quod a feminis. Tschuvaschorum diebus festis gestatur. Род ожерелья. СПВВ. ӨВ. Алма — ярапа, хĕр-арăмсем тенкерен çакса праздниксенче (Iеде: праçниксенче) тăхнаççĕ. Алма — висячее украшение из монет, надеваемое женщинами в празданки. СПВВ. ӨН. Алмана та хĕр-арăмсем çакаççĕ. Алма тоже надевается женщинами. Сред. Юм. Алма тĕкисĕне (lege: тенкисĕне) пĕр-пĕрин çине постарса çакса тохнă май-çыххине калаççĕ. Алма — ожерелье, сделанное из монет, которые привешены так, что края одной отчасти прикрывают другую (как чешуя на рыбе). ЩС. Алмана шăрçа пек çакаççĕ, вăл çурăм çинче ярăмланса тăрат. Алма вешают (на шею) так же, как бусы; она свешивается (и) на спину. Тюрлем. Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе; пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шӳлкеме; тенкĕллĕ мăй-çыххнсем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă. Все оне в красных платьях и сапогах; на головах тухьи, на груди алма, шӳлкеме (русские в Курмыш. у. зовут это украшение шельдема) и ожерелья, увешанные монетами; кроме того, на них есть и другие красивые украшеная из бус. N. † Ана çинчи йыт пыршине туй матки алми тунăсем. Из вьюнка, растущего на загонах (convolvulus), они сделали алма для своей свахи. Собран. ЗЗ0°. Алтрăм, алтрăм, алма тупрăм, алтса çитсем кĕмĕш тупрăм. (Сарана). Рыл я рыл, и нашел алма; а когда дорылся, то нашел кĕмĕш (а v. tatar. [араб сăмахĕ], argentum, от тат. кёмёш, серебро). (Загадка: растение „сарана“).
vici cuiusdam nomen? назв. селения? Чăвашсем. 14. 4 киремет Тарăн варта; вăл Алмалав (scr. алмалав) хирĕпе хамăр хир хушшинче. Четвертая киреметь — в Глубоком овраге: это между полем селения (?) Алмалав и нашим.
(алмас), adamas, алмаз. Килтĕш. † Сарă хăйăр пек тăванăмсем алмас пулас сасси пур. Слышно, что мои родные, волосы которых русы, как желтый песок, обратятся в алмазы. || Item est cognomen viri cuiusdam. Michaelis (Mихале) nomine, qui, cum fenestrarum specularia inserendo victum quaeritaret, ad vitrum secandum adamante utebatur. Прозвище мужчины. Чăвйпур. 10°. Кушкăра пĕр Михеле ятлă çын пур, Симун Якур Михели теççĕ ăна, тата Алмас Михели теççĕ. Алмас Михели тесе çавăнпа калаççĕ ăна: вăл кĕленче касса, чӳречесем лартса çӳрет. Перевод см. в Опыте чув. синт., З. Чăвйпур. 13. Мана Алмас хĕнерĕ, ĕнтĕ эпĕ вилетĕп. Алмас избил меня, я умираю. (Эти слова говорит отец Алмас Михели, избитый последним).
(албас), a v. tatar. „ашб“, quae gigantem significat, et verbo „басты“, compresstt, unde per apocopen „алпас“ factum est. Daemonium quoddam, muliebre secus, quod crinibus passis vagari narratur, hominibusque morbum quendam incutere posse vulgo creditur.. От тюрк. алыб, гигант, и басты, придавил (где последн. слог отброшен). Название злого духа. V. алпастă еt улăп пусни. СПВВ. КС. Алпас — усал; вăл хĕр-арăм, тет те, çӳçне-пуçне салатса çӳрет, тет. Алпас — злой дух; он женского пола и, говорят, ходит с распущенными волосами. Стюхино, Бугур. Алпас ернĕ. Привязался „алпас“ (болезнь). || Eadem voce generalitet viri desig-nantur in sacro soilemni, quod чӳклеме dicitur, propterea, opinor, quod illi uxores suas in lecto incuborum instar premere soleant, aut quia longos capillos habeant, baud raro incomptos. Также говорится в шутку вообще о мужчинах (во время обряда чӳклеме). Т. VI. 52. Пичке пуçланă чухне кĕл-тăвакан кĕлĕ (ăна „турă амăшĕ курки“ теççĕ). Чăн малтанах кĕлĕ тăваканни: „Итлĕр-ха, хура халăх! Хуçа калат: „Çитменнине çак турă амăшĕ куркипе хура халăха çитерем“, тет. Алăк патĕнчи алпассем! эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Алăк патĕнчисем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-кĕлекенни: „Эппин юрат“, тет. Ну, тата тĕпелти Хурăнсур (scr. хурăн сур) кассисем, эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Хĕр-арăмĕçем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-тăваканни: „Ну, юрат“, тет. Молитва при починании бочки (при обряде „ковш божией матери“). Прежде всего тот, кто читает молитву, говорит: „Слушайте, честной народ! Хозяин говорит: „То, чего не хватило честному народу, я хочу пополнить этим ковшом божией матери“. Давилы(?), сидящие у дверей! согласны вы или нет? Те отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Значит, ладно“. „Ну, теперь вы, жительницы Березовой деревни (т. е. пришедшие с кладбища, с того света? Ср. каз.-тат. kаjы̆нсар, кладбище; здесь это выражение употреблено в виде шутки), сидящие в передней части избы, согласны ли вы или нет?“ Женщины отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Ну хорошо“. V. курка (тура амăшĕ курки), С. И. Иванов. Çапла ĕçтерсе пĕтерсен вара „улпут“ ыйтат: „Алăк пенчи алпассам! Хуçа: „Ятлă курка пуçласа ятăм“, тет; сире тиври, тимери? (т. е. тиврĕ-и, тимерĕ-и). Тимен пулсан ура çине тăрăр (scr. турăр)“. Вара усам калаççĕ: „Тиврĕ!“ теç. Угостив их таким образом всех пивом, „барин“ (особое лицо, участвующее в совершении обряда чӳклеме) спрашивает: „Давилы(?), сидящие у дверей! Хозяин говорит, что он начал (обряд) именного ковша; — досталось вам или не досталось? — Если не досталось, встаньте на ноги“. Те отвечают: „Досталось!“ (Из обряда „чӳклеме“). V. Золотн. 212 sqq., Оп. чув.синт. 462, 563 сс. V. алпастă.
(албасτиы), i. q. (то же, что) алпастă. М. Сунчелеево Чист. Вăл шăтăк умĕнче икĕ енче икĕ арăм алпасти пек тăраччĕçĕ (i. q. тăратьчĕçĕ). Перед ямою, е двух сторон. стояли две женщины; видом своим похожие на „алпасти“ (т. е. страшные, с распущенными волосами? Из описания изгнания „мур“).
(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он за сыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.
(алза), quae manuin significat., от слова „алă“, рука: manuum pperimenta, quae praecipue ad manus contra caeli iniurias muniendas abhibentur. Eorum tria sunt Kenera: unum e lana factum, interius, quo ipsae manus teguntur, alterum, quod e corio conficitur, exterius, induitur supra illud, tertium e pelle. Варь(е)ги, рукавицы, голицы. Альш. † Кăçал ыраш пит пулчĕ: алсапалан выртăмăр. Нынче рожь уродилась хорошо: мы жали ее в голицах. Собран. 248. Алă хуçăлсан алсашне (т. е. алса ăшне) чик, пуç çурăлсан çĕлĕкшне чик, теççĕ. Если ты сломишь себе руку, спрячь ее в рукавицу; если проломишь голову, спрячь ее в шапку, т. е. пусть другие не знают твоего горя. (Послов.). Сред. Юм. Пĕр çôл юппи панче алса пӳрнески пик карчăк ларать, тет. На одном повороте дороги сидит старуха, величиною с напалок рукавицы. (Из сказки). Яргуньк. „Алса сыпма каятăп, виç кунсăр та килместĕп“, тесе чечук пӳрчĕ умĕнчен иртет, тет. Он прошел мимо окон дьячка со словами: „Я иду наставить рукавицы; раньше трех дней я не вернусь“. Л. Кошк. Ах, алсана çухатрăм, ăшĕ-тулĕпех! Ах, я потерял рукавицы (или: голицы) совсем и с варьгами („рукавицы с внутренностью и внешностью их“) † Ыр ут умне хурсассăн алсипе-алсипе вăл çийĕ, алси тулли мул юлĕ. Если его (сено) положить перед добрым конем, то он будет есть его, захватывая клочками величиною с рукавицу, и у меня останутся полные рукавицы богатства (или: денег, т. е. благодаря коню я разбогатею. Другое толкование: если хорошо раскормить коня, то, продав его, получишь хорошие деньги. Первое объяснение вернее).
(алды̆ви), и q. (то же, что) ал-туййи. Якей. Пĕр аршăн тăршшĕ ал-тони пушшĕ патак. Алтăвипа каçпа яш кĕрĕмсем çӳреççĕ; вăрçма тапратсан пĕр-пĕрне алтăвипа переççĕ, çапаççĕ. Кĕтӳç яланах алтăвипа çӳрет, онпа вăл сорăхсене, сыснасене перет. „Алтăва“ — свист, палка, длиною в аршин и толщиною в руку. С такими палками ходят по вечерам парни, и если случится драка, то они или кадают ими или бьют. Пастух всегда носит при себе такую палку и бросает ею в овец и свиней. Ст. Чек. „Ал-тăви, короткая палка, употребляемая в игре“.
(алды̆вил’л’э), ludus quidam puerorum, qui sub divo fieri solet hoc modo. Ubi descripta est area, in duas discedunt partes; deinde electis iis, qui in ludendo primum locum obtineant, sortitio fit, utri ludendi initium faciant. His nominatis bacillum ligneum parvum [cuius alterum caput oblique recisum sit?] in media area collocatur, quod a ludente virga aut bacillo longiore ita percutitur, ur, dum subsiliat in altum, iterato ictu procul ab area proiici possit. Numerus quoque praestituitur, quotiens bacillum illud in area positum ultra areae terminos proiici debeat, quern si quis primus expieverit, eius sodales pro victoribus habentur atque adversariorum tergo insidentes per spatium, quod eiusdem bacilli virga ter percussi volatu praemonstratur, triumphantes vehuntur. Игра в чиж. N. Алтăвилле выляни = чиш-палккилле выляни = игра в чиж. Вăл вăйă ак çапла тытăнат. Карта çавăраççĕ алтăвипе (чиш палккипе) шăйăрса. Кам малтан çапмаллине чиш-палккине çӳле ярса пĕлеççĕ: пĕр енĕ пĕр пуçне, тепĕр енĕ тепĕр пуçне йышăнат. Малтан ами çапат. Иккĕн ик енчисен амисем пулаççĕ. Миçене те пусан икĕ енĕ те çитермелле; çитереймесен пĕр енĕ хăйсен çурăмĕсем çинче çĕнтерекенсене исе каят. Çĕнтерекенсем карти патĕнчен тытăнса виçĕ хут çапаççĕ: ста (i. q. ăçта, кăçта), çитет, çĕнтерекенĕсем çавăнта çĕнтернисен çурăмĕсем çине лараççĕ. Çĕнтернисем вара карта патне çитирен йăтса каяççĕ. Игра начинается так. Проводят палкою, которою бьют по чижу, кон, и определяют, кому бить, бросив вверх, вместо жребия, эту палку, при чем одна партия берет себе один, а другая — другой конец палки. Снача бьет матка. У обеих партий бывает по матке. Каждая сторона должна пробить известное число раз; если одна из сторон успеет сделать это, а другая от нея отстанет („не доведет“ до этого числа), то она должна нести своих противников на спине. Победители бьют три раза, стоя у кона, и, куда долетит чиж, там они и садятся иа спины побежденных. Тогда побежденные несут их до (самого) кона.
(Альш., Изамб. Т. , СТИК. алζ’ы̆ра, ubi л durum est: apud eeteros muitos, ал’ζ’ы̆ра, ал’џ̌ы̆ра), praestringi, turbidum fieri (de acie ocufurum dicitur), ослепляться (ярким светом, яркими красками), прийти в такое состояние, когда все рябат, и когда перестаешь асно различать предметы; мутнеть (о глазах). Ст. Чек. Куç алчăрат (ал’ζ’ы̆рат) = куç саланат (нимĕне те ретлĕ курмас), т. е. глаза разбегаются и ничего не могут разглядеть. СТИК. Ку тавар çине пăхсан куç алчăрат. Если смотреть на эту материю, то глаза разбегаются и не могут сразу рельефно видеть предметы. Ib. Куç алчăраса кайнă. Глаза разбежались. Альш. Аякри япалана пăхрăм-пăхрăм та, куç алчăраса кайрĕ. Я долго смотрел на отдаленный предмет, и у меня зарябило в глазах (стало трудно смотреть). Изамб. Т. Пĕр-пĕр япала çине тилмĕрсе пăхсассăн куç алчăраса каят. Если пристально смотреть на что-либо, то начинает рябать в глазах. Баранов. 55. Тарасăн куçĕ-пуçĕ алчăраса вăл минкĕресе кайнă. У Тараса помутилось в глазах, и он обеспамятел. Ал. цвет. 9. Çакăн пек тĕлĕнмелле япаласенчен хуçан куçĕ алчăрасах кайнă. От таких диковинок у купца в глазах зарябило. Н. Карм. Куç алчăрарĕ: хĕвел çине нумай пăхма хал çук, куç алчăраса каять. В глазах зарябило: нельзя долго смотреть на солнце, так как свет его ослепителен для глаз. || О сохр. зд. Вĕсем салхуланаççĕ, тĕлерсе пуçне усса тăракан пулаççĕ, куçĕ-пуçĕ алчăраса каять. Они (животные) становятся скучными и сонными, опускают голову книзу, глаза у них делаются мутными и теряют всякое выражение.
(алhас), ludere, lascivire; ridere; insolenter, intemperanter se gerere, шалить, озорничать; смеяться; вести себя вольно, непристойно, предосудительно. Сред. Юм. Мĕн алхасса çӳретĕр эсир? Ларăр пĕр вырнта (i. q. вырăнта). Что вы шалите? Сидите на месте! (Говорят маленышм детям)! Букв. Вут-кăварпала алхасма хушман. Играть огнем не велено. N. Вутпа ан алхас. Не шали с огнем. Янтик. Ну, алхасса çӳрет! — говорят о том, кто шумит и ведет себя неприлично. N. Çавăнпа ĕçкĕре хăмлапа ӳсĕрĕлсе алхасни пит çылăх: вăл пурте усал ĕçĕ, теççĕ. Поэтому, говорят, очень грешно вести себя шумно и неприлично на пирушках, упившись хмельным, так как все это дело рук дьявола. Янш.-Норв. Ц. Çапла вĕсем çĕрлечченех шывпа алхасса çӳреççĕ. Так ходят они (дети), обливая друг друга (букв. „шаля“) водой, до самой ночи (во время „çăмăр чӳкĕ“). || Чăвйпур. 19. Ашшĕ вилсен вара вăл тата пушшех алхаснă (в др. говорах: алхаса пуçланă). Когда отец умер, он стал вести себя еще хуже. Череп. Вăл алхасса кайнă. Он окончательно избаловался (о взрослом). Ст. Чек. Леш кас арăмĕсем çĕр-хута алхасса çӳреççĕ. Бабы из того околотка шуруют (шумят, ведут себя вольно, непристойно) всю ночь. Орау. Е-е, алхаснă! Ку ача-пăча ним курнасса пĕлмеçт! у-у, озорник! Этим детям все нипочем (все трынь-трава)! Орау. Ачи çурални икĕ уйăх та çук, пĕтĕмпе хитреленсе кайса алхасакан та пулнă! Ребенку-то еще и двух месяцев нет, а уж какой славный стал, и смеяться начал! Сред. Юм. Пит колкаласа, чõпкаласа çӳрекен çынна: „алхаснă“, теççĕ. О человеке, который все посмеивается, улыбается и бегает, говорят: „Какой он озорник!“ [В Череп. — „Пришел в полов. возбужд.“]. Ст. Чек. Ай-ай ку ача сирĕн алхаснă! Ах, какой у вас шалун этот мальчик! Ib. Алхасат. Приходит в половое возбуждение. || Translate de incendiis saepius prorumpentibus dicitur. Переносно — о частых пожарах. Альш. Вут-кăвар ытла алхаса пуçласан... Когда слишком учащались пожары... || Praeterea de coitu. Также о половом акте. Череп. Алхасаççĕ. Coeunt. Ib. Йытăсем ( Ст. Чек. йăтăсем) çĕр-хута алхасса (i. q. кусса) çӳрерĕç. Собаки бегались всю ночь. || Item de ira. Л. Кошки. Темĕне сисрĕ, алхасса карĕ саççим! Не знаю к чему только („не знаю, что он почуял“; т. е. не знаю, что предзнаменует его гнев; может быть, он предвещает что-нибудь недоброе), уж очень разошелся (разсердился, разгневался). [Так говорит чувашка о муже]. || Itinere deerrare, „плутать“. V. S.
(ама), femina animalium, самка. Ама сысна sive (или) сысна ами, porca, scropha, свинья самка; ама кушак, feles femina, кошка самка; ама йытă sive йытă ами (jыдами), canis femina, сука; ама кашкăр (кашкăр ами), lupa, волчица; ама тăрна, grus femina, журавлиха; ама çĕлен, anguis femina, самка змеиная. Йăпăлти пăру ик ама ĕмет, теççĕ ваттисем. Ласковое теля двух маток сосет. (Послов.). Т IV. Ама йыттăн малтанхи çурине ӳстерсен аслă ачана йăвăр пулат, теççĕ. Говорят, что если выкормишь щенка первого помета, то будет тяжело старшему ребенку (в семье). || Praeterea significat matrem. Также означает мать. V. анне. Ст. Чек. Ама сĕтĕне кĕменни вăкăр сĕтĕпе (i. q. сĕчĕпе) кĕрес çук. Вар. Ама сĕтпе кĕменне вăкăр сĕтĕпе кĕрес çук. То, чего не воспринял (вар. „в кого не вошло“) с молоком матери, не воспримешь и с бычачьим молоком. (Послов.). [араб сăмахĕсем] Сред. Юм. Ама пĕр те, аçа ăрасна. Мать одна, но разные отцы. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, хăйсем пурте пĕр ятлă. У двух маток по пятеро детей, и всем одно имя. (Загадка: пальцы). Пĕр амаран çуралнă тăван, единоутробный (брат или сестра). ЧП. Çипер ача, сар ача сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся красивые русые парни. Альш. † Пирĕн пек чипер ачасем сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся такие красавцы, как мы. С. Мок. † Сирĕн пек, пирĕн пек ачасам сайра-пĕр амара (не амаран) çуралать. У редкой матери родятся такие красавцы, как вы и мы. || Санăн аму, сирĕн аму (надо бы: амăр), твоя мать, ваша мать, где во втором случае мы имсем дело с позднейшим явлением в языке. Срав. Истор. Ачамсем, эсир пурсăр та пĕр-тăван, аçăр та пĕр, амăр та пĕр. Дети мои, вы все друг другу кровные родные: у вас один отец и одна мать. Крат. раз. 19. Вениамин вăл Иосифпа пĕр амаран çуралнă. Вениамин и Иосиф были от одной матери. Чăвашсем. Тата амаран пĕр ыйăл ака пуçĕ тытса пырат. Кроме того, единственный сын матери правит плугом. V. Амăшĕ. || Rex apum. Пчелиная матка. || Praeterea numen quoddam significat, quod omnium rerum mater esse creditur. Также название богини, которая считается матерью всего мара. СПВВ. ИА. Ами. — Эй пĕтĕм тĕнчене çуратнă ама (ама)! Санран пулни пурте усăллă, пурте аван, çавăнпа сана эпир яланах тивĕçлипе чӳклетпĕр“. Мать. — „О мать, сотворившая всю вселенную! Все, что от тебя произошло, полезно и хорошо; поэтому мы всегда по должному приносим тебе жертвы. V. Магн., 62. Ами — самая старшая мать, Ib. 85. Ама (назв. божества Н. А. ). || Princeps lusorum. Матка (в игре). || Pars aratri. Часть плуга. V. ака. Eodem vocabulo etiam alia inanimata significantur, sicuti infra pluribus exemplis demonstrabimus. Иногда употребляется и о других предметах неодушевленных, что будет видно из примеров, приведенных ниже. V. ыраш амăшĕ.
(т̚ы̆ван), nudato corpore, нагишом, в чем мать родила. Кильд. Ш. Ачи вара çийĕнчи сăхманне хывнă та, урине те салтнă, кĕпине-йĕмне те хывса пăрахнă вăл. Çапла амаран-тăван пулса тăрсассăн ашшĕ татах кăшкăрса каланă; „Исе кĕрĕр сӳс пушă, эпĕ ăна вĕлерес пек хĕнем!“. Тогда мальчик снял с себя кафтан, разулся и снял рубаху и портки. Когда он разделся донага, отец опять крикнул: „Принесите варовенный кнут, я его запорю до смерти!“ Ib. Ачи вара тула шăма тесе тухнă та, амаран-тăванах урамалла чупса тухса кайнă. Тогда мальчик вышел на двор, как будто затем, чтобы помочиться, и так, как был, нагишом, выбежал на улицу.
(ама с̚’уϱϱиы), i. q. (то же, что) ама-çури. Асан.? Мĕн манăн пурăнăç? — кунĕн-çĕрĕн ама-çурри çиет те... Что у меня за жизнь? — и день и ночь мачеха (поедом) ест. Байгеева. Ама-çурри анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана пĕр кашт айăп пулсанах е çаптаратьчĕ е çӳçрен тӳртатьчĕ. Мачеха у меня была не очень хорошая; за малейшую вину она меня или порола или драла за волосы. Альш. Вĕсен ашшĕ тăван пулать, тет, амăшĕ тăван мар, тет, ама-çурри пулать, тет. Отец у них был родной, а мать не родная. Сред. Юм. Аму та ама-çõрри вит санн (санн). Ведь у тебя и мать-то не родная, а мачеха. Сиктер. Хай хĕрпе ама-çурри пурăнма пуçлаççĕ, тет. Стали это жить мачеха с падчерицей. Альш. Ку ама-çурри питĕ кураймас, тет, ку ама-çурри хĕрĕпе ама-çурри ывăлне (ывы̆л’н’э). Эта мачеха от души ненавидела эту свою падчерицу и этого пасынка. Ib. Сирĕн ама-çурри ывăл пур. У вас есть пасынок, т. е. сын от покойной жены твоего мужа. Ib. Череп. Ама çуррин хĕрĕ, filia novercae, дочь мачехи (манăн ама-çуррин хĕрĕ, санăн ама-çуррин хĕрĕ, унăн ама-çуррин хĕрĕ). Череп. || Item nom. plantae, tussilago. Также назв. растения мать-и-мачеха. V. Ама курăкĕ. Ст. Чек. Ама-çурри = ама курăкĕ.
(-т̚’эҥг’э̆, т̚эҥ’гэ̆), nummus quidam obsoletus, cuius aquilae imago latius expansis alis longe aiiter expressa est, atque in ceteris nummis. Сред. Юм. Ама тенкĕ. Авалхи тенке калаççĕ; õнăн ăмăрт-кайăкĕ ытти укçа çинчи майлă мар. Ама тенкĕ. Так называют старинную монету, на которой орел вычеканен не так, как на прочих монетах (а с широко раскинутыми крыльями). Ст. Чек. Ама тенке çакма çылăх: вăл тамăка кӳртет, тет. Вешать на себя ама тенкĕ грешно: говорят, что из-за нее попадешь в ад. || Nummus argenteus, qui rubellum valet aut partem eius dimidiam aut quartam, cuius aquilae effigies eodem modo, atque supra dixi, expressa est. Рубль, или полтинник, или четвертак, на которых орел вычеканен с широко распростертыми крыльями. Череп.
(ама-ц̚’за’эк), flos femininus. Vox nova. Женский цветок (растения; нов. слово). Хирте. Вăл хупăсен ăшĕнче чечекĕн икĕ чи кирлĕ (здесь к не получает звонкости) япалисем лараççĕ: пĕри аçа чечек, тепĕри ама чечек. В этих покровах заключены две самые важные части цветка: мужской цветок и женский.
(амаус), a v. turc. ам ауыз, i. e. os cunno simile; convicium est . Бранное (непристойное) слово. Раково Б. — Ст. Чек. И, амаус! вăл та çапăçасшăн! Тоже лезет, дрянь, драться!
(амала, pro амалла, cf. амале), curare (aegrotum); curare, administrare (rem.) Çеçмер. Вăл ку ĕçе амаласа пăхкаланă. Он делал попытки наладать (устроить) это дело.
(аман), quassari; vulnerari; debilitari; corpus laedere, надломиться; израниться, искалечиться; ушибиться, получить какой-нибудь изьян или повреждение. Шибач. Патака хоçнă, хоçăлсах кайман: аманнă. Палку переломили, но не совсем; это значит, что она надломилась. 20. Вăл аманнă хăмăша та хуçса пăрахмĕ. Трости надломленой не переломит. Истор. 234. Аманнă лашипе аран тарса хăтăлнă. Едва спасся на пораненной лошади. См. еще 16 стр. З строка (ай-ай ту). Орау. Ман çак аллăм лаша çинчен ӳксе аманнăччĕ те, халь йĕпене сиссессĕнех ыратать. Я сломил себе эту руку упав с лошади, и она у меня до сих пор болит, как только почует ненастье (хотя и поправилась). Сирах. З42. Вĕсем нумайĕшĕ аманса юлнă, юлашкисем крепоçе (lege: кĕреппĕçе) тарса ӳкнĕ. Çав вăрçăра Иоанн тăванĕ Иуда та аманнă. Тогда был ранен Иуда, брат Иоанна. И пало у них много раненых, остальные же бежали в крепость. N. Темĕн чухлĕ халăхĕ аманса тăкăнса юлнă унăн. У него было ранено и осталось (на поле сражения) огромное количестео людей. Ст. Чек. Аслăк тăрринчен ӳксе аманнă. Упал с сарая и расшибся (или: искалечился, или: поранил себя). Cf. амак.
(ами), sodalis, tat. inmӓш. Non dicitur nisi in vocativo. Товарищ, „голова“. Употреб. только в обращениях. Изамб. Т. Ами, айта çанта кайса килер-ха. Давай, брат, сходим туда. Череп. Вот, ами, мĕн куртăмăр эпир! (или: мĕн курмалла!) Вот, брат, что мы видели (или: что придется увидеть!) || Mirum caput. В друг. говорах употребляется в смысле чудак. Ракова. Эй ами! вăл апла пулать-и? Эх, чудак! разве это так? [Утверждают, что это слово происходит от амаус].
(амы̆жин’н’и), qui matris suae cunnus est (dicitur per ludibrium de homine nihili). Ничтожный человек. Орау. Пултараймĕ вăл, амăшинни! Он этого сделать не сможет, куда ему, дряни этакой!
(амы̆шн’эшк’эл’, i. е. амăшне вăшкаллă), matri (suae) similis. Eodem modo, quo mater. Похожий на (свою) мать. Так же, как мать. Якей. Вăсен ачисам шăпах (рIапе) амăшнешкел полнă. Их дети были все (т. е. совершенно) в мать. Якей. Вăл амăшнеткелех (i. q. амăш пек, амы̆ш пэк’) выримаçть (выϱиымас’т’) çав. В том то и дело, что он не может жать совершенно так же, как жнет его мать.
(амбар), horreum, амбар. М. Тиуш. † Ах, акка (ят)! ампартан тула тухмарĕ! Ах, сестрица (такая-то)! все время провела в амбаре! Ib. † Яш, яш, яш ачи улаха кĕресшĕн кускалать те, ампаралла кĕрсессĕн калла-малла пăхмĕ-ши? Молодой парень все бегает, норовя попасть на посиденки (улах). Только, когда он заберется (к девке) в амбар, то не придется ли ему повертеться туда и сюда (осматриваясь и ища выхода из критического положения)? Locus tectus in chorte ex una parte apertus, ubi vehicula aliaque instrumenta rustica reponuntur, vel potius ipsum illlus tectum, quod columnis ligneis sustinetur. В нек. говорах имеет значение повети или навеса. Изванк. Вара вăсем пурте ампар айĕнчен тулалла пăхса кĕл-тума пуçлаççĕ. Потом они, стоя под сараем, обращаются лицом к выходу (из-под сарая) и начинают молиться. Курм. † Чĕкес (i. q. чĕкеç) килет мăшăрĕпе, ларать — йорлать ампар çине, ампар пĕрне вăл кӳрет; эпĕр çанашкал кӳрес çок. Прилетают парами ласточки, садятся на поветь и щебечут, украшая ее собою; нам не придется так украшать ее. Ib. † Ампар çинчи хоп татти йохса-анассăн туйăнать, çакă ялăн хĕрĕсен йĕм анассăн туйăнать. Дубок, лежащий на сарае, кажется сползет (на землю): у девок из этой деревни, кажется, спадут штаны (т. е. штаны завязаны небрежно), не крепко, и их легко можно спустить. Ib. † Шта каятăн, кăвакал? — Ампар хыçне каятăп. Куда ты летишь, утка? — Я лечу за поветь. Чертаг. Ампар пуçне сыснапа хõпартнă. Чело сарая забрано бревнами (одно одного короче). Якей. Хĕр-арăмсам ампар анче (i. q. айĕнче) сӳс тĕвеççĕ. Бабы толкут под сараем кудель. Л. Кошки. Ампар çанех улăхса кайнă!... Ӳксе аманăн! Эх, пуççăр! Путлĕ пулас çук! На самую крышу (сарая) залез! упадешь, разобьешься! Ах, сорви-голова! Ну, уж от такого хорошего не жди („путным не будет“)!
(анла), verbum textorum: pannum ex lana confectum quodam modo extendere, ut latior fiat., растягивать домашнее сукно, чтобы сделать его шире. Б. Олг. Ыран тăла посма тапратаччĕ. Хайхи арăм лаççа вот чĕртет, хорампала шу çакат (пĕр олт-çипĕ витре кĕрекен хорампа), каран тапратаччĕ, тăраччĕ пилĕкĕн-олттăн кисĕппипе, тăрăс-тăрăс-тăрăс! тӳсе тăраччĕ, килĕ йĕри-тара тăрса. Каран вара, тӳсессĕн, вăл типет. Онтан тохсассăн тата анлаччĕ: чĕрес çинче анлат, сăптăрат ик енне тăршшăпах. Анласа пĕтерет, каран тата поçтарса çыхат кантăрапа, хораншне кайса ярат, вĕретет. Каран тата исе килет, тата тӳечче çапла, пилĕк-олттă анлаччĕ çапла. Завтра начнут валять сукно. Названная выше женщина зажигает в лачуге огонь и вешает на огонь воду в котле, в который входит 6 или 7 ведер. После этого пятеро или шестеро встанут вокруг ступы и начинают толочь сукно вестами. После толчения оно сохнет, а потом его растягивают на черясе (кадке из липового ствола), разглаживая по всей длине в ту и другую сторону. Кончив эту работу, она собирает сукно, связывает его веревкой и кипятит в котле. Потом принесет опять, и опять толкут, и так раз до шести. Ст. Чек. Тăлана тӳсессĕн-тӳсессĕн тĕвекенсем тăла хĕрринчен аллисемпе хире-хирĕç тытса тухаççĕ те, харăс-харăс туртаççĕ; тăлана çапла сарлакалатасшăн туртаççĕ, урăхла каласан — анлаççĕ. После толчения сукна несколько человек берут его руками за края, встав друг против друга, и несколько раз дергают его все враз; это делают длятого, чтобы сукно сделать шире, иначе говоря расширяют его. То же слово и в Череп.
(анлы̆), latus (adj.). Pierumque de textilibus dicitur, de ceteris vero rebirs rarissime. Широкий (обыкновенно о тканях, редко о других вещах). Сред. Юм. Пир сарлакăшĕ сарлака пõлсан анлă теççĕ. Если ширина холста значительная, то его называют широким. Иногда относится и к другим вещам. Калашн., 7. † Анлă кăкăр çипе пуçне уснă вăл. Склонил голову на широкую грудь. Череп. Анлă хăма, i. q. сарлака хăма, широкая доска. V. сарлака. Сказ. и пред. 104. † Хăйĕн анлă кăкăрне чул чышкипе çĕмĕрет. Разбивает скоим каменным кулаком свою широкую грудь. Алешк. † Хирте хуранăн-хуранăн курăнать, камăн хура анлă, ани-ши? Чьи это черные, широкие загоны черпеются в поле черными полосами? (О только что вспаханных или только что засеянных загонах). || Nom. Amniculi in praef. Buguruslanensi. Также назв. речки (çырма) около с. Стюхнна Бугурусл. у.: Анлă. Там же находится и Анлă-Юппи, речка (çырма), которая, вероятно, впадает в Анлă, на что указывает и самое название.
(анат), ita appellatur locus demissior alterius ei adiacentis loci ratione habita. Pars vici inferior. Casus eius nominativus non ponitur fere nisi in compositione. Низовье, низменность (в сравнении с прилегающими высотами). Нижняя часть селения. Орау. Анат — шыв юхса каякан ен. Низовье — та сторона, куда течет река (вода). Яргунь. Тепĕр çын ăна хирĕç анатран хупарать, тет. Другой человек поднимается ему навстречу снизу, вверх по течению. Раков. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал хатришĕн. Я запрудил внизу (т. е. в нижней части селения) пруд, на радость гусям и уткам. Кив. ял, Сизов. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал ӳстерме (чтобы выращивать гусей и уток). Микуш. † Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, çаврăнтăм пăхрăм ял çине, анатпала туне пĕлмерĕм. Я взошел на высокую гору, оглянулся назад на деревню, и не мог разобрать, где у нее нижний конец и где верхний. Якей. Мĕлле, пасара анатран кайăпăр-и? Ну что, где поедем мы на базар? — низом (т. е. низменностью)? В этой фразе „анатран“ может также означать: нижним концом деревни. Бугульм. Анаталла пулсан пирĕн лаша хуть хăçан та (i. q. кирек хăçан та) сиккипе чупать. Под гору наша лошадь всегда бежит вскачь. N. † Анаталла-тăвалла, турăхпа çăкăр çимелле. Леш кассенĕн хĕрĕсене кĕпер кашти тумалла. Вниз и вверх, надо поесть кислого молока и хлеба (verba inania). Из девушек того конца деревни (или: околотка) надо понаделать перекладин для моста. Белая Гора. † Атьăр, каяр тăвансем, анаталла, улма сатне улма татмашкăн. Пойдемте, родные, на нижний конец деревни [или: (куда-то) ниже], в яблоновый сад, рвать яблоки. Микуш. † Анатра утсем шăвараççĕ, çинçе сассисемпе шăхăраççĕ. Сассисем акăш сасси пек, пĕвĕсем Атăлри сарă хăмăш пек. На нижнем конце (или: ниже того места, где я стою) поят лошадей и свищут своими тонкими голосами. Голоса их — точно голоса лебедей, стан их — как желтый волжский тростник. КС. Аната антăм (т. е. ялăн анат вĕçне). Я спустился на нижний конец деревни. Якей. Паян пасара анатран кайăпăр-и, туран кайăпăр-и? Мы сегодня поедем на базар через верхний конец деревни или через нижний? Ib. Эп она пасăр анатран хăпарнине кортăм. Я видел, как он давеча шел с нижнего конца деревни. N. † Анатран хĕвел тухат-çке сайра юман хушшипе. Восходит с низовьев (с востока? см. ниже) солнце из-за реденьких дубов. || Eadem appellatione significamus partem Rha fluminis inferlorem atque provincias Ufensem, Samarensem, Biarmiam regionesque trans montes Rhipheos sitas. Также назыв. низовье Волги и губернии: Уфимскую, Самарскую, Пермскую и Зауралье. Сред. Юм. Анат калама анат, куçма тапăнсан ай-ай пат хĕн! Только (легко) сказать, что низовье, а вздумай-ка туда переселиться, это не так-то легко! Ib. Анатри пик порнать. Живет в довольстве, имеет землю, лес, скот и пр. || In quibusdam dlalectis ita appellant plagam orientalem, Rha fluminis ratione habita, quod oriens ab occidente primo orientem versus decurrit. Отсюда в некот. говорах „анат“ означает вошок. Шорк. Анат ен, oriens, восток. V. хĕвел тухăçĕ, мал ен. || Nom. prati cuiusdam prope vicum Kaшa praef. Также название лугов около дер. Елховоозерной, Сюндюковской вол. Симбир. у. Анат. Вăл лап çĕрте, çавăнпа çапла каланă. (Эти луга) названы „Анат“, потому что лежат в низменности.
(кас), pars vici inferior, нижний конец деревни. Юрк. † Анат-касра, кĕтесре. На нижнем конце деревни, на углу. Н. Карм. Ялăн анат вĕçне анаткас теççĕ. Нижний конец деревни называется „анаткас“. Отсюда название улиц (кас) во многих чуваш. селениях, напр.: в Белой-Горе, Бегучевской волости, Петров. у.; в с Альшееве, Рунгин. вол., Буин. у. (где эта улица спускается к болоту: вăл шур хĕрринелле ларса анат); в дер. Яньшиховой, Батырев. вол., Буин. у., в с. Кошках, Бурундуков. вол., того же у.; в с. Малых Яльчиках, Алькеев. вол., Тет. у.; в д. Н. Тойдеряковой, того же у.; в д. Отаро-Ганькиной, Бугуруслан. У. || Еodem nomine vici aliquot appellantur. Также назв. чув. деревень. Cf. çӳл-кас, ту-кас.
(каσσиы), i. q. Анаткас. Pars quaedam vici Аслă-Аксу praef. Buensis. Также назв. улицы. Анаткасси — Аксури касă ячĕ; вăл лапра ларат. Анаткасси — название улицы в Б. Аксе (Буин. у.). Она расположена в низменности. || Nom. vici Tschuv. in praef. Tscheboxarensi. Назв. дер. Анаткасов, Алымкасин. вол. Чебоксар. у.
(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к но скам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].
(ануз’ы̆н), in descendendo; cum descendissem (-es etc.), при спуске, схождении, съезде. Ст. Чек. Вăл лаша шăварма иккĕ анчĕ; ик ануçăн та: „Ĕç, ĕç, ĕç, ĕç, ĕç, лашам, çичĕ пичче лаши! Пике хăрхăм пулчĕ, хăрхăм пике пулчĕ“, тесе йĕрет, теççĕ. Она водила лошадь на водопой два раза, а в оба раза плакала и говорила: „Пей, пей, пей, пей, пей, моя лошадка, лошадь моих семерых старших братьев! Барыня стала рабыней, рабыня — барыней!“
(ан), particula negativa fennica, quae additur imperative, отрицание повел. наклонения. Орау. Урăх ан турт. Больше не кури. П. Пинер. Пĕр алăран вĕçернĕ тăманана тытма ан та шухăшла. И не думай поймать сову, которую раз выпустил из рук. (Послов.). Якей. Ан çапах эс она он пушши патакпа! Да не бей же ты его такой огромной палкой! Треб. 2420. Эпĕ айăплă пулса ан каям. || Eadem, cum addita est tertiae personae imperative etiam metum significare potest, ne res aliqua fiat. С З-м лиц. пов. накл. иногда выражает опасение. Эпĕ кашкăр тавраш (Iеgе: тавраш) ан пултăр тесе шикленкелесе пыратăп. Я иду и побаиваюсь, как бы не встретить чего-нибудь в роде волка. || Aut verborum alicuius vanitatem. Или полное недоверие к словам другого. Ст. Чек. Вăл Мускава кайнă вĕт. — Ан кайтăр! Ведь он уехал в Москву. — Как бы не так, как бы не уехал! (т. е. ты говоришь вздор, что он уехал). || Etiam cum tertia persona sing, verbi nyji coniungitur addito participio praeteriti, quod hoc quidem loco ponitur pro substantivo, ut significet rem aliquam omnino vetari. Отрицат. форма пов. накл. З лица ед. чис от гл. „пул“, быть, прибавленная к причаст. прош. вр. спрягаемого глагола, выражает строгое запрещение. КС. Шыва кĕнĕ ан пултăр! Не смей (не смейте, пусть он, они не смеют) купаться! Ib. Ман киле ярса пуснă ан пултăр! Не смей (не смейте, пусть он, она, они не смеют) являться ко мне в дом! Чтобы твоей (вашей, его, их) ноги у меня не было! [В Ст. Чек. говорят: „Кунтан урăх шыва кĕни (к̚э̆н’и) ан пултăр! — Ман алăк урлă урăна (урине, урăра) ярса пусни ан пултăр!“, т. е. с суфф. и. См. Опыт. чув. синт., стр. 470]. Sunt etiam quaedam verba, quae addita eadem negatione substantivorum loco ponuntur atque cum postpositione шăн coniunguntur, quod tamen a plerisque omnino non probatur, tamquam falsum. Замечателен оборот, подобный следующему. Альш. Хăйне ан кайшăн калать. Idcirco ita loquitur, ne sibimet ipsi sit eundum. Говорит это с тою целью, чтобы ему не пришлось итти. [Другие считают этот оборот вымышленным и говорят так: „Ăна вăл хăй каяс маршăн калать“]. || Cum optativo. Иногда соединяется с уступ.-желат. накл. Череп. Ан ятлăсăрах, тăхлачăсем! Извините („не браните“), свахи!
(к̚ала), ab eo dicitur, cui narratur res aliqua odiosa ei iam nota. И не говори! Ст. Чек. Унтан пуçне пĕлмеççĕ пуль, вăл та, йĕксĕк, вĕрентме çӳрет. — Ан кала! Вăл хăне пит те аслă вырăнне хурат. Наверное, без него не знают! и он тоже, дрянь, (других) учить лезет! — И не говори! Он о себе очень высокого мнения.
(ана), ita appellantur singulae partes agrorum, modicae magnitudes, limitibus tenuissimis disterminatae, загон, полоса пахотной земли в поле. Микуш. Çӳлти ана çине (сначала было написано: „çӳлĕ ту çине“, потом зачеркнуто) сĕлĕ акрăм хура лаша кăмăлĕшĕн. Ради удовольствия вороной лошади я посеял овес на нагорном загоне (Ст. Чек. ту çинчи ана çине) ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх... ани ухват палличче. Наш загон расположен вдоль дороги.... знак (тамга) загона — ухват. ЧП. Арçын алли тивмесен ана çийĕ хуралмĕ. Если мужчина не приложит своего труда, то загон останется не вспаханным. Султангул. † Çула тăрăх анăра çӳллен тулă акаттăр. На вашем загоне, который тянется вдоль дороги, вы каяждый год сеяли пшеницу. Хып. 06, № 2. Эпир мĕнле те пулса ана шучĕ ытларах акма тăрăшатпăр. Мы стараемся, по возможности, засеять побольше загонов. (Выражение неудачное). N. Çавăнтан Илия йăвăççам çăлса пăрахса Атăл çине ана турĕ, тет те, вилчĕ, тет. Потом Илья накидал на Волгу деревьев, вырывая их (с корнем), сделал на ней (точно) поле и умер. || Frumentum in ана satum. Также хлеб, посеянный на загоне. N. Вĕсем унта кайнă чух ана пĕте пуçларĕ. Когда они туда шли, загон стал приходить к концу (его стали дожинать). Ib. Ана пĕтерчĕç, юлашки кĕлтесене пысăкрах турĕç. Кĕлте (не) пĕчĕккĕ тусассăн килес çул тырă начар пулать. Сжали загон. Последние снопы сделали побольше. Если сделать маленькие снопы, то на следующий год будет плохой урожай. || Modus agri alia apud alios mensura. Также земельная мера, неодинаковая для разных местностей. Ана = 2000 кв. с. (Череп.), 1800 кв. с. (Бакырчи). Череп. Тутерем= 1/4 ана, çур-пилĕк = 1/2 ана. Чертаг. Ана — 10 чалăш сарлакăш, тăршшĕ 80. Ана — площадь в 10 сажен ширины и 80 саж. длины, т. е. 800. кв. саж. Магн. 44. „Пахотная земля для душевых наделов у чуваш, во 2 м стане Чебоксарского уезда, дробится 1) на сьор-билик [т. е. çор-пилĕк], по-татар. зярым биш [т. -е. џарым бiш], в 8 шагов ширины и 10 веревок в 10 сажеy (100 сажен) длины; и 2) тваткал [т. е. тăваткăл] — в 20 квадратных сажен (в деревне Туганашевой). 4 тваткала в деревне Малое Карачево (Сядырга) составляют сьор-билик, 2 тваткала — хорах йиран [т. е. хăрах йăран], 8 тваткалов — ана — загон (по-татар. зирь [т. е. џiр]). Мерой надела большею частию служит сьор-билик, реже (в некоторых деревнях Аттиковского прикола) — тваткал“. То, что здесь поставлено в кривые скобки, прибавлено мною. N. Пирĕн Шупашкар уясĕнче [scr. уясре!) виçе ятпа пĕр анаран кĕлтçеç иртет. Ана — десятина. У нас, в Чебокс у. на три души приходится один загон с небольшим. Загон равняется десятине. КС. Ана — 2/3 десятины, çур-пилĕк — 1/3 дес, чĕрĕк — 1/6 дес, уçмушкă (ус’мушкы̆) — 1/12 дес. Орау. Анан тăршшĕ (длина) — 120 чалăш (120 саж.), урлăшĕ (ширина) — 10 чалăш (т. е. 1200 кв. с), Ib. Анан çуррине çур-пилĕк теççĕ (1/2 ана назыв. çур-пилĕк). Анара тăват черек (т. е. ана= 4 чĕрĕк). Вута-б. Ана = 5×100 (или×120) кв. саж.; çур-пилĕк= 1/2 ана. Питуш. Ана = пĕр авăнлăх; хăрах йăран = çор авăнлăх (ползагона). Изамб. Т. Теçеттинере виç çур-пилĕк. Çур-пилĕкре ик тӳтрем. Теçеттинере ана çурă. Анара тăватă тӳтрем. В десятине (длина 160, ширина З0 саж.) три „çур-пилĕк“. В „çур-пилĕк“ два „тӳтрем“. В десятине полтора „ана“. В „ана“ четыре „тӳтрем“. В д. Якейкиной, Шуматов. вол. Ядрин. у., „ана“ — 1/3 десятины, „çор ана“ (иначе: çор авăнлăх) — 1/6 десятины, „ана çорă“ — 1/2 десятины. Якей. Эп паян ик ана турăм. Сегодня я вспахал 2/3 десятины. Ib. Ик лашапа пилĕк ана туманни мĕн вăл! Как это не вспахать на двух лошадях 12/3 десятины! Альш. Аслă çул килет Пăваран Çĕнĕ-Пăрăнтăка тӳп-тӳрĕ. Пирĕн çĕрсене вара кунта çав аслă çула пăхса виçис. Аслă çула маййăн та, ăна урлă маййăн та хирте пулуссасем тунă: пĕр хăлаç пек акман çĕр хăварттарнă. Вăл пулуссасем аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳре каяççĕ; урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. Вăл куçсенĕн пĕр майĕ 150 хăлаç, тепĕр майĕ 160 хăлаç, теççĕ. 160 хăлаçлă енне сакăр анана уйăрнă: анан сарлакăшĕ 20 хăлаç пулать вара, тăрăшшĕ 150 хăлаç пулать (150×20 = 3000 кв. саж.). Вăл анасем кăнтăрланалла пуçăн. Аслă çул хĕрринчисем аслă çула пуçăн вара. Пĕрринне кăна путрав ан пултăр тесе тунă, тет, ăна. Ял çывăхĕнчисем, çемлемер виçсе хăварни, ыттисем пекех; çерем кастарса халăхпа тара панисем апла мар: унта темиçен илеççĕ те, епле килнĕ, çапла тăваççĕ.... Елшелинче ята виçĕ хирĕнче те виçĕ тӳтрешкешер çĕр тивет, теççĕ; ятне 548 ят теççĕ пулас ялта. Анара икĕ çур-пилĕк хисеплеççĕ, çур-пилĕкре икĕ тӳтрешке хисеплеççĕ; тӳтрешкере пилĕк хăлаç. Большая дорога в новые Бурундуки идет совершенно прямо. Сообразно ее направлению у нас размерена и земля. В поле наделаны полосы, как в направлении большой дороги, так и эй наперерез, т. е. оставлены прогалы незасеянной земли, имеющие около сажени в ширину. Те полосы, которые тянутся соответственно направлению большой дороги, идут совершенно прямо, согласуясь с ее направлением; те же, которые идут ей наперерез, спускаются совершенно прямо по направлению сюда, в эту сторону. Таким образом в поле образуется ряд клеток пахотной земли. Одна сторона такой клетки, говорят, равняется 160 саж., а другая 150 саж. Сторона в 160 саж. разделена на восемь загонов, так что в ширину загон имеет 20, а в длину 150 саж. (150×20 = 3000 та. саж.). Эти затоны направдены одним концом к югу, Те из них, которые лежат по краям большой дороги, обращены концом к дороге. Говорят, что это сделано с тою целью, чтобы в случае потравы не страдал только кто-нибудь один. Загоны, прилегающие к деревне и нарезанные землемером, совершенно такие же, как и остальные; те же, которые отрезаны на нови и сданы в аренду обществом не таковы: там снимают землю несколько человек и распределяют ее так, как им придется. В Альшееве, говорят, приходится на душу в трех полях по три тӳтрешке земли; наделов в деревне, кажется (как говорят), 548. В загоне считают 2 çур-пилĕк, в çур-пилĕк два тӳтрешке; тӳтрешке имеет в ширину 5 саж..
ita vocantur partes agri, quas aнa appellamus, breviore latere inter se contingentes, загоны, соприкасающиеся концами, т. е. более короткими сторонами. Юрк. † Пуçлă-вĕçлĕ анана вырма лайăх тиеççĕ. Говорят, что загоны, соприкасающиеся концами, хорошо жать. Ст. Чек. Пирĕн анапа пуçлă-вĕçлĕ ана Çтаппантейсен ани вăл. Загон, соприкасающиеся концом к концу нашего, принадлежит семейству дяди Степана. Якей. Пирн анасам онта пуçлă-вĕçлех. Там наши загоны сходятся ковцами.
(ана-с̚’аран), arva et prata, поля и луга. Можар. Ĕнер вăл хăйĕн ани-çарăнĕсене пăхса çӳресе пит ывăнса тавăрăннă. Вчера он ходил осматривать свои пашни и покосы, и вернулся очень усталым. Н. Карм. Ман ывăл-хĕр нумай, мана ана-çаран нумай кирлĕ. У меня много детей, мне нужно много пахотной земли и лугов.
(анаҥгы̆), i. q. ананнă. Ст. Чек. Ананкă! çĕнĕ кĕрĕк тăхăннă вăл! Чорт возьми! он надел новый полушубок!
sive Анушка (Анушкка vel potius Анушка, quia к litterae geminatio vix auribus percipi potest), 1) i. q. Анна; 2) i. q. Анани. Ст. Чек. Вăл Анушка хăтасем патне карĕ-ха. Он пошел в дом свата Анании.
(аны̆ра), alienari sensibus; paene animo relinqui, почти лишаться чувства, почти обеспамятеть (когда члены не двигаются, язык немеет); ошалеть. Истор. Вăл пусма юпи çумĕнче анраса выртнă. Он лежал без памяти около столба у лестницы. || Mente concidere. Потерять голову (в критическом положении, от нищеты и пр.) Ст. Чек. Ĕçĕ пыманнипе вăл чистă анăрарĕ. От-того, что дело у него идет плохо, он просто потерял голову. Юркин. Ку хăй, анăраса, ун патĕнчен епле тухса кайнине те сисмес. Он, растерявшись, не заметил даже, как от него вышел. Ст. Чек. Эпĕ пĕтĕмпех хăраса анăраса кайрăм. От страха я совсем ошалел. Ст. Чек. Анăраса кайнă. Обеспамятел. Ib. Анăранă сурăх, 1) овца, обеспамятевшая от удара, 2) человек похожий на такую овцу. Ib. Ĕçлерĕ-ĕçлерĕ, çитереймерĕ, вара чистă анăрарĕ. Работал, работал, и все не мог свести концов с концами (не поправился в имуществ. отношении), так что просто потерял голову. V. антăра.
(анзат), facilis (factu), легкий, не трудный; легкое, не трудное, очень простое дело; легко, не трудно; a voce tat. ансат, от тат. ансат, асат, легкий, легко. V. çăмăл. СППВ. Х. Ку ĕç ансат, i. q. тума çăмăл. Это дело легкое. Собран. Ансата кĕтекене хăйне йывăр пулнă, теççĕ. Кто ждет легкого, тому достается тяжелое. (Послов.) СПВВ. ИФ. Ĕнтĕ вăл ытла та ансат пурнат, кăшăт та йывăр ĕç ĕçлемес. Ему уж очень легко жать, он совсем не работает тяжелой работы. СПВВ. N. Ансат тени час пулат тенĕ сăмах пулат. „Ансат“ значит: „можно скоро сделать.“ (Объяснение очень неудачное). || Item nom. pr. viri. Также личн. имя мужчины. Рекеев.
vitiose positum est pro асат? Ошибка вм. асат? Альш. Вăл (h. е. ие) çапăннă çын ленчĕркке пулать: ăна ансат хуçать. Человек, пораженный духом „не“, бывает вялым, хилым, слабым: у него образуется искривленне позвоночника. V. асат.
(анди, ан’д’и ), i. q. ан тив, sine, per me licet, пусть, пускай, пущай. Additur tertiae pers. imperativi. Дик. Лебеди. 31. Анти вăл та сан пекех анкă-минкĕ, сан пекех юлхав пултăр! Пусть и она будет так же глупа и ленива, как ты! Послан. 85. Анчах хăйсене тытма пултараймасан анти мăшăрланччăр. Книга для чт. З2. Анти (scr. ан ти) пирĕн ĕç хура пултăр, ун вырăнне укçи шурă, шурă укçан чапĕ ырă. Пусть у нас работа черная, зато денежки белые, у белых денежек слава добрая. Кореньк. † Ăнти, аптрас çок о пит! Ничего, от этого ему не будет хуже, это ему не очень повредит (о Тришкином кафтане). || Rarius secundae. БАБ. Анти, пиртен пуçне ырă курăр ĕнтĕ: сирĕн патăртан пăрахса таратпăр. Пускай! Живите счастливо без нас, мы от вас уходим („бежим“).
(анды̆рат), i. q. анăрат. Metaph. molestiam afferre, vexare, надоедать, мучить. Зап. ВНО. Ача премĕкшĕн антăратрĕ. Ребенок (или: мальчик) надоел, прося пряников. Тип-Сирм. Çакăнтан кайран вăл вырăсне: „Тăлăп илсе пар,“ тесе пĕре те антăратман. После этого она никогда не надоедала мужу („своему русскому“) просьбами купить себе тулуп. Хып., № 7, 06. Пирĕн чăваш халăхне те ĕнтĕ пĕтерсе, пурăнăçне антăратса нушара тытса тăракан — тĕттĕмлĕх, ăс çитменни. И жизнь наших чуваш заедает невежество и недостаток понимания.
(андыра-с̚хура), 1. i. q. анăра-сухра. 2. Status eius, qui aнăpa-cyxpa appellatur. Одурение. Çеçмер. Вăл йăвăç тăрринчен ӳкнĕ те антăра-сохра полса чилай выртнă. Он упал с дерева и довольно долго пролежал почти в беспамятстве. КС. Хĕрĕнкĕскер алăк янахĕ çумне кайса перĕнчĕ те, антăри-сухри уçăлсах карĕ пулмалла. Будучи во хмелю, он так ударился о косяк, что, наверно, из головы весь туман вышибло (по-русски в этом случае чаще говорят: „весь хмель вышибло“). Якей. Мана пуçран çапрĕ те, эп антăра-сохра полса сахат ытла выртрăм. Он ударил меня по голове, и я, лишившись чувств, пролежал (почти?) без сознания больше часа. КС. Пĕре чанклаттарсассăн антăру-сухру уçăлсах кайĕ. Если я тебя щелкну, то у тебя из башки весь туман вылетит! (угроза).
(анды̆х), ), interclusa anima spirandi facultatem amittere, задохнуться КС., В. Олг. КС. Тĕтĕмпе антăхса карăм. Я задохнулся от дыма. Сред. Юм. Ӳсре-тăркачă антăхсах кайрăм. Я просто задохнулся от кашля. КС. Çăвара шыв кĕрсе антăхса карăм. Мне в рот налилась вода, и я захлебнулся. Б. Олг. Çын шуа кайсан антăхса кайса вилет. Утопающий захлебывается и умирает. Шибач. Антăхса кайрăм. Я захлебнулся. Якей. Якор шăва карĕ те антăхса карĕ. Пĕре антăхса кайнă çынна чертме йăвăртарах. Егор пошел на дно и захлебнулся. Если человек захлебнется, то отходить его трудновато. N. Шывра антăхса вилнĕ. Захлебнулся в воде и умер. Сред. Юм. Ах Тор! пит ӳсреп эпĕ: кас-кас антăхсах каятăп! Боже мой, как я кашляю! Иногда я просто задыхаюсь! СПВВ. КЕ. Çын пырне пулă шăмми ларать те, вĕçĕмрен пĕр чарăнмасăр ӳсĕрет; çав антăхни пулать. Человек подавится рыбьею костью и без перерыва кашляет; это называется „антăхни“ (задыхаться). СПВВ. Антăхса кайрĕ, сывлăш çавăраймасăр. Задохнулся, не будучи в состоянии перевести дыхание. Череп. Антăхса вилчĕ. Задохнулся и умер. Сказ. и пред. 81. † Çõнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе çăвар карса антăхать. Около жениха гарцуют семь верховых и орут во всю глотку, на всю деревню, задыхаясь (от крика). || Quasi intermori (de parvulis dicitur, cum in vagiendo intercluso spiritu nullam vocem possunt emittere). Также говорится о маленьких детях, которые заходятея от плача. Ачи йĕре-тăркачă антăхсах кайрĕ. Ребенок зашелся от плача. Зап. ВНО. „Ача антăхса кайрĕ. Ребенок зашелся“. || Paene animo relinqui (intercluso spiritu). Также: почти обеспамятеть (от удара и т. п.) Шорк. Çын лаша çинчен ӳксен антăхса каять, çурăмран хытă çапсан та антăхса каять. Человек может обеспамятеть (скорее: у него перехватывает дух) [так и в Çеçмер]. Если упадет с лошади или если его сильно ударить по спине и пр. Н. Карм. Çӳлĕ çĕртен ӳкрĕм те, антăхса кайрăм (ыратнипе ним те пĕлмерĕм). Я упал с высокого места и (на момент) впал в беспамятство (ничего не сознавал от боли). Якей. Антăхса кайнă. Лишился (на момент?) сознания (напр. от удара по боку). || Rei alicuius inopia laborare. Также страдать от недостатка чего-либо. Янш.-Норв. Çырма шывĕпе антăхса пурăнччăр вĕсем. (Череп. Çырма шывне ĕçсе пус шывĕшĕн антăхса пурăнччăр). Пусть их маются с одной речной водой (не имея колодезной воды; слова вутăш). КС. Паян апатсăр шалт антăхрăм. Сегодня я просто измучился без еды. Чертаг. Шывсăр антăхса кайнă, чистă ĕçешшĕн çõнтарать лаша. Лошадь просто замаялась без питья, т. е. очень хочет пить, мучается от жажды. Хып., № 25, 06. Эпĕ ан сухалам, ан акам пурăнĕччĕç-ха антăхса! Вот я не стану ни пахать, ни сеять, тогда помучились бы! Алекс. Нев. Выçăпа антăхнăскерсем, нимĕне те пăхман Мучимые голодом, они не смотрели ни на что. Череп. Шывшăн антăхсă. Мучится жаждою. Ib. Эпĕ нихçан та укçаран антăхса пурăнман. Я никогда не испытывал недостатка в деньгах. Сирах. 109. Унăн хирти тырри-пуллине выçă антăхнисем çисе ярĕç, хăй валли арпи-улăмне анчах хăварĕç, унăн мĕн пур пурлăхне ăш хыпса антăхнисем çăтса ярĕç. Якей. Выльăхсам шушăн (т. е. шывшăн) антăхнă. Скот замучился от жажды. Ib. Чăххи-чĕппи çашшăн (= çиесшĕн) антăхнă. Куры и цыплята страшно проголодались. Ib. Ачасам çашшăн (i. q. çиесшĕн), хырăм выççа антăхнă. Дети проголодались. Сирах. 58. Юрлă çитмен пирки тертленсе пурăнать те, кайран та çукпах антăхать. Изамб. Т., Череп. Çимесĕр антăхса вилнĕ. Умер с голода. || Inhiare, avide appetere; maximam voluptatem percipere ex aliqua re. Также жадничать, жадно желать, жадно предаться чему-либо, жадно и с наслаждением делать что-либо. Ст. Чек. Çĕçĕ ларашшĕ (Череп. кĕрешшĕ) пырна! тек антăхса çӳрет! Ножик бы тебе в глотку, ненасытный! (говорят тому, кто очень прожорлив). Шибач. Сĕмсĕрленсе çать (с̚’ат’, i. q. çиет), антăхать. Ест с нахальной жадностью. О сохр. зд. Вăл вара пит антăхса çитет, мĕн панине-пĕрне çийсе пек тăрать. У него (отравившегося спорыньею) появляется сильный голод, и он готов съесть все, что ему ни дадут. Череп. Эй антăхнă хырăм! Эх ты, жадный! Полтава. † Юн ĕçесшен антăхать. Алчно жаждет крови (палач). Около Ракова. Антăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Жадным называют человека, который жадно вабрасывается на что-либо. Якей. Икерч корман-и-ке, антăхса çӳретĕн? Что-ты жадничаешь? неужели не видывал блинов-то? Ib. Йăваньнь (i. q. йăванăнни) пек антăхнă ача-пăча корман. Я не видывал таких жадных детей, как у Ивана. Зап. ВНО. Калмăк пек антăхса ларать. Жадначает как калмык. Ib. „Антăхас = кӳпес, жадничать“. Изамб. Т. Хăнана каясшăн антăхап та, тахçан каяс. Мне страшно хочется съездить в гости, но я не знаю, когда поехать. Б. Олг. Ме паян çаплах çуратăн конĕпех ихĕ (иh’э̆) çине антăхса! Что это ты спишь сегодня весь день, словно никогда не спал! Череп. Мĕн паян çывăратăн, ăйăхăшăн тек антăхан? Что ты сегодня все спишь и никак не можешь выспаться? Якей. Тутлă паломми çиса антăхса карĕ. С огромным наслаждением поел сладких яблоков. Ib. Ной нихçан та кон йӳшши япала корманскер кона ĕççĕ антăхсах карĕ. Ной, который никогда не видал ничего подобного, напился его (пива) с необыкновенным наслаждением. Зап. ВНО. Укçашăн антăхать. Алчет денег. Ib. Ачасем премĕкшĕн антăхаççĕ. Дети страшно хотят пряников. || De eo, qui diem totum stertit. Тюрлем. Эс мĕн паякăн яра-конĕпе çывратăн? Антăхса каятăн поль эс паякăн. Что это ты сегодня спишь весь день? Ты, пожалуй, совсем заспишься.
(ан’џ̌ах, анζ’ах), solum, tantum, tantummodo, только, лишь. V. кăна, çех,-çеç.-çеççĕ. Якей. Эп паян уйра хам лашасене анчах кортăм, санне асăрхамарăм. Сегодня я видел в поле только своих лошадей, а твою (или: твоих) не заметил. Якей. Манпа она анчах пачĕç. Дали только ему и мне. Ib. Атин (ад’ин, тверд. н) пĕр пӳрт анчах. У отца только одна изба. Ib. Пол(ă) тытса анчах порнать. Живет лишь рыболовством. N. Пиччешĕ: „Пуçтарса хур анчах, эпĕ сана çĕр тенкĕ парăп,“ тет. Старший брат его говорит: „Ты только убери его, я тебе заплачу за это 100 руб. || Nonnunquam etiam eodem modo dicitur. quo in lingua Latina nihil facto nisi dici solet. Иногда значит: только и делаю, что; только и знаю, что. Изамб. Т. Хăне сыхласа анчах тăраттăмăр. Мы только и знали, что караулили его. Якей. Çăврать (i. q. çывăрать) анчах, орăх ним те тумаçть. Только и знает, что спит. || Eadem vox cum verbis coniungitur, ut vim eorum augeat. Также ставится с глаголами и выражает усиленное действие. Б. Олг. Çил вольă (i. q. вăйлă) чох йӳççĕм (i. q. йывăçсем) аплах хомханаччĕ (i. q. хумханаççĕ), авăначчĕ анчах. В сильный ветер деревья так и качаются, так и гнутся. N. Вăл мана паян ятларĕ анчах; эпĕ шалт макăрса пĕтрĕм. Он меня сегодня страх как разбранил, я просто все глаза выплакал. [В Череп. сказали бы: „пит хытă ятларĕ.“] Tantum quod, vixdum. simulatque. Иногда. значит: только что, как только, не успел (-а, -о, -и), как. СТИК. Анчах килейнĕччĕ, каллах каймалла пулчĕ. Только что пришел (тогда), и опять пришлось итти. Абыз. Анчах вĕреме кеч, тит, лешсем çитрĕç, тит. Только лишь закипела (похлебка), как те пришли. Якей. Эп анчах çусаттăмччĕ, вăл ӳкерсе лапăртарĕ. Я только было вымыла, а он уронил и (опять) выпачкал. Ib. Вăл анчах пӳрте кĕч, ати она хуса кăларса та яч. Как только он вошел в избу, отец его тут же и выгнал. Ст. Чек. Эп турат çине хăпарса ларайтăм анчах, вăл хуçăлса та карĕ. Только что я сел на сучек, а он и сломился. Панклеи. Уй! конта анчах шăлса тасаттăрмĕç (= тасатрăм-çке), мĕскер çӳппи-çаппи конта? Что же это здесь за сор? ведь я только что вымела! КС. Анчах ĕнтĕ тавăрнас тесе тăраттăмăр. Мы как раз только что собирались было итти назад (или: домой). || Modo (adv. temporale). Также недавно, лишь сейчас, только что, только сейчас (в Череп. халь анчах; тин-кăна). Ст. Чек. Вăл анчах тухса карĕ. Он только что выехал. Ib. Ку кĕнеке анчах тухнă (i. q. тин-кăна тухнă), эп ăна вуламан-ха. Эта книга только что вышла в свет, я ее еще не читал. Орау. Ме, кӳп! Анчах çирăн (i. q. çирĕн), татах кӳпешшĕн! На, жри! Только что поел, и опять жрать хочет! Орау. Анчах çакăнта тăрать-чĕ-çке вăл! Да (ды̆) он недавно был (стоял) здесь! V. тин-кăна. || Eadem v. interiectionis vis augetur. Иногда усиливает междометия. НТЧ. Юмăç патне пырса кĕрсессĕн: „Ах анчах! манан ывăлăм питĕ йăвăр-çке, юмăç пăхса ярсам пушалăстă: кăçти киремет тытрĕ-ши?“ тет. Пришедши к йомзе, он говорит: „Ах, какое горе! У меня тяжело заболел сын; погадай, пожалуйста: какой („где находящийся“) это киреметь поразил его? || Coniunctio adversativa: sed. Нередко имеет ограничительное значение, как русск. союз но, но только. Ст. Чек. Вăл исе килес терĕ те, анчах маннă пул, (i. q. пулĕ). Он хотел принести, да (только), повидимому, забыл. Ib. Ку лаша лайăх, анчах çамрăк. Лошадь хороша, да только молода. Тата та пур та, анчах ячĕсене пĕлместĕп. Есть и еще, но только я не знаю их названий. Изамб. Т. Пăянам хăй те тăрат та, анчах ĕне сума пулăшмас. Свекровь (моя) и сама встает, да только не помогает (мне) доить коров. Ст. Чек. Вăл пĕлет те, анчах каламас (или: вăл пĕлессе пĕлет те, анчах каламас). Он знает (знать-то знает), да только не говорит. || lllud modo restat (-abat), ut, остается(-валось) только, чтобы.... Орау. Хăрăса чун тухманни анчах. Я чуть не умер от страха. Ib. Алăпа йăтса çӳременни анчах. Они (меня) чуть не носили на руках (т. е. оказывали мне всевозможное внимание).
(ан’џ̌ахраhах), modo (paulo brevius temporis spatium intercessisse significat, quam анчахрах), почти что сию минуту. Якей. Вăл контан анрхрахах тохса карĕ, хыççăн отсан çитмелле. Он только чго вышел отсюда („почти что сейчас“); если пойти за ним вслед, то можно его нагнать.
(анζ’ахскэр), i. q. анчах+скер. V. Оп. чув. синт. 435 sqq. Ст. Чек. Вăл виç çулхи анчахскер мĕн пĕлтĕр? Что может он понимать, раз ему только три года?
(анжы̆рт), morbus quidam, quo afficitur, qui maledicta alicuius audiverit aut homini irato, a rixa recenti obviam fuerit. Ст. Чек. Аншăрт = çилĕ ӳкни. Вăрçă сăмаха илтсен, вăрçнă çынна хирĕç пулсан. Вăл пӳрте кĕрсен ача çине çилĕ ӳкет. Ăна шăрта шывпа чӳкесе ĕçтерсен вăл тӳрленет. Аншăрт — болезнь, происходящая оттого, что на человека „падает гнев“. (Это бывает, если) услышишь бранное слово или встретишься с человеком, (только что) поссорившимся. Если такой человек войдет в избу, то болезнь поражает ребенка. Если ребенка напоить водою, которою сполоснут резец (плуга), то ребенок выздоровеет.
(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, кил ӓс тӓ симӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’ирӓк, ӓп хал’ анџак с’ирэ̆м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а кэ̆з’э̆н кэ̆рӳ тємэ̆р вэ̆с’мэ̆ с’э̆мэ̆рӓн удат кы̆нды̆рлаjа или аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.
cibus vespertinus, ужин. КС. Каçхи апата лайăхрах çималла, вăл вăя каять, теççĕ. Ужин должен быть сытным, так как он, говорят, придает силу. || Питуш. Каçхи апатра тухрăм. Profectus sum quarta fere a meridie hora. Я выехал часа в 4 вечера.
(с’имы̆с’, Изван., Панклеи), апат-çимĕç (с’имэ̆с’, КС.), апат-çимĕш (с’имэ̆ш, Б. Олг. ), nom. generale, quo varia ciborum genera continents, различные кушанья вообще. Панклеи. Йăван пăхкаларĕ — стел çинче пĕр çăккăр, пĕр кĕленче эреке корчĕ. Кăмакинче апат-çимăç. Иван посмотрел и увидал на столе коровай хлеба и бутылку водки. В печи были различные кушанья. Изван.? Вăл апат-çимăç патне те пырат. Он ходит и за кушаньями, т. е. готовит их. КС. Апат-çимĕçсем пĕтсе çите пуçларĕç-ха пирĕн. У нас вышла почти вся провизия („стала приходить к концу“).
(абы̆с), a v. arab. [араб сăмахĕ] qui sacrum Muhammedanorum librum totum memoria tenet. Cf. tat. абзыҕаj (абыз+аҕаj), appellatio sacerdotum honorifica, i. q. хӓзрӓт. Sacrificator, a quo sacrificia Tschuvaschorum administrantur. Нечто в роде жреца на молениях. СПВВ. ТМ. Апăс — чӳк-чӳклекенсен пуçлăхĕ, вăл чӳк сăмахĕсене (scr. сăмахсене i. е. сŏмах’сэн’э) пуринчен ытла пĕлет. „Апăс“ — глава совершающих моленье; он знает молитвы, употребляемые при жертвоприношениях, лучше, чем другие. СПВВ. Т. Апăс килĕрен-килле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ ходит по домам, совершая моление пивом. СПВВ. АС. Апăс — асамçă, тата килрен-киле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ — колдун; кроме того, ходит по домам, совершая моление пивом. ЧС. Пăтта пĕçерсе антарсан апăса чĕнтерсе чӳклеме хушаççĕ. Когда сварят кашу и выложат ее в посуду, то прикажут призвать жреца и велят ему совершать моление. || Obstetrix, ita appeilata, quia edito partu more sacerdotali caerimonias quasdam peragere soleat. Также означает бабку-повитуху, очевидно, по той причине, что повитухи являются исполнительницами некоторых обрядов, связанных с рождением ребенка. Нюш-к., д. Сюндюк. (Воскр. мол. Чеб. у.). Нюш-к. Ача апăсне сурпан параççĕ. Повивальной бабке дарят сурбан. О сохр. зд. 138. Çуратнă çĕрте кирек хăçан та апăс пулма кирлĕ. При родах всегда должна присутствовать повивальная бабка. V. епи, папаççă.
(апла), hoc, quo ante dictum est, modo; hoc modo, isto modo. Так (так, как было сказано; указанным образом). М. Карачево. Ачасем! мĕнле-ха эсир пĕртте тăрăшмастăр? Апла юрамасть. Как это вы, дети, совсем не стараетесь? Так не годится? (нельзя). Ст. Чек. Мана апла пурăнма юрамас, тесе каларĕç. Мне сказали, что так жить нельзя. О сохр. зд. Сыввисен те чирлĕ çынсемпе пĕрле çывăрмалла мар, апла чир ерет. Здоровые не должны спать вместе с больными, так как таким образом пристает болезнь. Ст. Чек. Вăл пирĕн пата чупса килчĕ те, кунтан та аплах (Орау. çапла) чупса тухса карĕ. Он прибежал к нам бегом, и так же быстро убежал от нас. Орау. Эс апла ан çыр, ак çапла çыраççĕ ăна. Ты так не пиши, это пишут вот как. || Nonnumquam idem significat, quod апла пулсан. Иногда встречается эллиптически, вм. апла пулсан, если так, то. Изамб. Т. 31. Кама кайнă? — Çтаппан арăмин шăллĕне. — Апла начар тĕле кайман. За кого она вышла замуж? — За младшего брата жены Степана. — Если так, то она вышла не в плохие люди („место“). Ib. 4. Апла пит хуйхăрат пуль. Ачи пит матурччĕ. В таком случае (т. е. если у него утонул приёмыш) он, я думаю, сильно горюет. Парень был очень хороший. Орау. Апла намăсне-симĕсне те пĕлмерĕ пулать-и-ха вăл хĕр? тур çырлах! Господа! неужели (значит) эта девка не знала никакого стыда? || Eadem v. significare potest assensionem. Выражает согласие со словами собеседника. Ав кайăк куратна? тесе калать, тет. — Апла, ав вăрăм хӳрелĕ. Вон видишь птицу? говорит он. — Да, вон с длинным хвостом. || Eadem adhibetur in respondendo, cum aliquis novi aliquid audiverit. Ставится в ответах, когда говорящий указывает на то, что слышит нечто для себя новое. Хып., № 10, 06. Апла иккен! Ун çинче мĕншĕн çынсем пурăнмаççĕ терĕн-ха? Вон оно что! (или: вон, оказывается, как!) Почему, говоришь ты, на ней не живут люди? [Относительно разницы между апла, капла и çапла см. „çапла.“] || Praeterea pronominis loco positum significat lalem. Также употребляется в значении местоимения такой. Сказ. и пред. 86. † Эсĕ апла хĕр иккен, эсĕ апла Сетнерпе тарнă мĕн-ха вăрмана туйна тунă çĕртенех! Ты, оказывается, вон какая („такая“)! оказывается, ты вон как („так“) убежала с Сетнером в лес от своей свадьбы! Ст. Чек. Эп апла сынна курманччĕ, паян куртăм. Я такого человека до сих пор не видал, а сегодня пришлось увидеть. О сохр. зд. Апла мунчасенче кĕнĕ чухне сывлама пит йывăр пулать. Когда моешься в таких банях, трудно бывает дышать. Орау. Апласкер-и-ха вăл? Эпĕ лайăх çын тесе. Разве он такой? А я считал его хорошим человеком.
(э̆с’), ab eo dicitur qui de re quapiam incerta novi aliquid audierit ita, ut tota res longe aliter se habere reperiatur. Да, вон как; оказывается, вон как (говорит тот, который получил новые указания, представляющие дело в ином освещенни). Завражная. Çампа вăл пирĕнпе пымарĕ. — Апла-ĕç! Вот почему он не поехал с нами. — Да, вон как!
(апла-к̚апла), his (variis) modis, так и этак. СТИК. Апла-капла тумасан ĕç те пулмас вара. Если не сделать то-другое (т. е. если не выполнить различных отдельных частей того или другого дела, той или другой работы), то и самое дело не будет сделано. Ст. Чек. Апла-капла нимĕн те калаçмарĕç. Ничего подобного они не говорили. Альш. Елшелĕнче апла-капла çук. В Альшееве ничего подобного нет. || Haud raro significat rem aliquam malam, incdmmodam. Нередко употребляется для означения чего-либо плохого, дурного, неприятного. Ст. Чек. Эс апла-капла туман пусан эпĕр кунта килес çукчĕ. Если бы ты не сделал этого (т. е. чего-либо плохого, неуместного), то мы не пришли бы сюда. Сред. Юм. Иксĕмĕр хушăра ку таранччин апла-капла пõлман та-ха, малалла мĕн тõр хõшать. До сих пор между нами (двоими) не было никаких неприятностей; что же касается? будущего, то это — как бог велит. Орау. Вăл хĕр çинчен апла-капла илтĕнмен. Об этой девушке ничего подобного слышно не было. ЧС. Кунтан тата апла-капла пулсан ĕмĕр ӳпкене юлăпăр, терĕм. Я сказал: „Если еще от этого (т. е. от распахивания земли, çерем, принадлежащий киремети) произойдет какая-либо неприятность (т. е. если мы навлечем на себя гнев божества), то мы будем вечно каяться. Альш. Апла-капла туйăнмас: эпир кайнă та унта... Мы были там, но ничего подобного не обнаружили („не кажется так“). Беседа чув. З. Халĕ, турра шĕкĕр (шэ̆гэ̆р), апла-капла çук та-ха. Теперь, слава богу, ничего подобного пока нет. Сред. Юм. Апла-капла çын мар õ. Он человек не кой-какой, а основательный, верный. Орау. Кунта мана апла-капла çын ăрăвĕнчи çын тесе шухăшламаççĕ. Здесь меня не считают за человека плохого происхождения. Ст. Шайм. Апла-капла çынни мар. (Я) не дурной (improbus) человек. || Апла-капла чух, in tali re, в таких случаях. Орау. Апла-капла чух лашана малтанах хытă хăвалама юрамаçть. В таких случаях лошадь нельзя гнать сразу.
non ita, не так. Ст. Чек. Çук, вăл сăмах апла мар. Нет, эти слухи неверны. Ib. Çук, апла мар. Кӳр-ха, эп хам тăвам. Нет, не так. Дай-ка, я сам сделаю. Чăвашсем. 15. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Эти киремети не все одинаковы: одни из них очень злы, а другие — не столь злы.
(апλиы апла т̚а), sunt ista, sed..., это правда, но... Якей. Вăл апли апла та (Орау. также: аплине апла та), çапах йорамаçть çав. Так-то это так, но все-таки это не годится.
(аппалы̆-jы̆мы̆клы̆), i. q. аккалă-йăмăклă, две сестры, сестра с сестрою. Л. Кошк. Аппалă-йăмăклă, выляма тухнă. Две сестры вышли играть. Ib. Вĕсем иккĕшех, аппалă-йăмăклах, пурăнаççĕ. Они живут одни, сестра с сестрою. Ib. Вăл килте аппалă-йăмăклă икĕ хĕр пурăнаççĕ. В этом (упомянутом) доме живут две сестры, девушки. Н. Карм. Аппалă-йăмăклă хăнана карĕç. Сестра с сестрою (или: две сестры) поехали в гости. Ср. — лы,-li (не луг,-lӳг) в орх. падписях.
(аппаj), v. admirantis, quae nonnumquam etiam cum stomacho quodam proferri solet. Выражает сильное изумление, иногда с оттенком неудовольствия. Конст. Чув. Вăсем пурте: „Аппай! ăçтан пĕлсе пĕтертĕн эсĕ кăсене ку таранччен тĕплесе?“ терĕç. Все они вскричали в изумлении: „Господи! (или: батюшки мои!) каким же образом ты узнал все это с такими подробностями?“. Якей. Апаай! эс пит осал! Ах, какой ты, однако, озорник! Орау. Аппай! апла калаçмаçтьчĕ-çке-ха вăл! Господи, боже мой! да, ведь, он вовсе так не говорил! Орау. Аппай! Ку çап-çарах усалланса кайнă-ç! господи! да он совсем избаловался! Орау. Аппай! хытă каять!... Ах, как быстро идет (напр. поезд жел. дор.). Ib. Аппай! апла марччĕ-çке-ха вăл! Господи! да ведь это (вовсе) не так было! (живое опровержение слов собеседника).
(аппалан), in re futili et frivola occupatum esse; laborare; operam frustra conterere, saxum sarrire. Заниматься пустяками; возиться (валандаться) над чем-либо; утруждать себя чем-либо, иногда неважным. Может быть, произведено от слова „аппа“ таким же образом, как мы это видим в словах: анналанса çӳрет, майккаланса çӳрет (ведет себя как Анна, как Марья). Чирич-к. Цив. Çапла аппаланса вара каç та пулать. Таким образом в этом валанданьи (проходит день и наступает) вечер. СТИК. Ан аппаланса тăр ĕнтĕ, часрах кил. Нечего заниматься пустяками, иди сюда скорее! Якей. Çав кĕт ĕçпех аппаланса кон иртерч. С таким пустяковым (= небольшим) делом провозился весь день. Ib. Çырмара чол кăларма хăтланса виçĕ кон аппалантăмăр. Вытаскивая камень, мы провозились в овраге три дня. Ib. Тем чол аппалансан та, эс ним те тăвас çок. Сколько ты ни провозишься, а все-таки ничего не сделаешь. Ib. Вăл осал ача-пăчапа аппаланас килмеçт. Не хочется возиться (тратить время) с этими негодными детьми. Беседа чув. 6. Кирлĕ-хирлĕмарпа аппаланман. Пустыми делами (пустяками, чем не надо) он не занимался. Аттик. Çапах вĕсем хăйсем, авал киремете пуççапса пурăннă çынсем пек, тĕрлĕ япаласене чӳклесе, пуççапса аппаланса пурăнаççĕ. Однако они, подобно старинным поклонникам киремети, занимаются пустяками, покдоняясь и принося жертвы различным божествам (или: духам). Н. Карм. Мĕн аппаланса ларатăн? Что ты сидишь и занимаешься ерундой? ЧС. Атте лупас айĕнче вилнĕ лаша патĕнче темĕн аппаланса тăрат. Отец что-то возится под сăраем около павшей лошади. Шурм., № 26. Каллах кăмака умĕнче апплана пуçларĕ. (Она) опять стала (над чем-то) возиться у печки, т. е. что-то делать, напр. стряпать. Изамб. Т. Мĕн эсир шыв хĕрринче аппаланатăр? Что это вы возитесь (т. е. делаете) на берегу? или: чем это вы занимаетесь на берегу? Сред. Юм. Аппаланас пõлать ĕнтĕ, мĕн тăвас тен! Что делать, приходится (или: придется) возиться с этим делом! т. е. заняться им. Орау. Нумайччен аппаланса тăтăм шывра. Долго возился я в воде. Çĕн-Кипек. Çапла аппалансан-аппалансан вăпăрĕ уйăхне çитсе тытать те: „Сана çырăм ĕнтĕ“, тит вара. Провозившись таким образом некоторое время, „вăпăр“ настигает и схватывает месяц, и говорит: „Ну, теперь я тебя съел“. (Игра).
(аппалангала), verb, frequent, a praec. v. deriv., учащ. форма от аппалан. СЧ. Эпĕ вара çапла аппаланкаласа киреметсенчен хăтăлтăм. Помаявшись таким образом, я отделался от киреметей, т. е. после ряда стараний, усилий. Ст. Чек. Аппаланкаласа ан çӳре вăл ĕçпе. Не возись над этим делом (которое требует и ходьбы). Ал. цв. 4. Çапла чилай аппаланкаласа çӳресен-çӳресен... Таким образом, после долгих и хлопотливых поездок...
(аппы̆н-т̚эппэ̆н’), festinanter, neglegenter, levi brachio, шаля-валя. Ст. Чек. Ĕçе васкаса, анчах тĕплĕ мар тусассăн: „Вăл аппăн-теппĕн хытланат“, теççĕ. Если кто-нибудь работает торопливо, но не основательно, то про него говорят: „Он работает шаля-валя“. Ib. Ĕçе аппăн-теппĕн тăват. Id.
(апты̆ра, brevissima ы̆ littera, с очень коротким ы̆), a mente deseri, perturbari; quid agas, nescire; in discrimen adduci; animo concidere; in angustias adduci; obstupere, не знать, что делать; растеряться; почувствовать себя в критическом положении; оробеть; одуреть; прийти в совершенное недоумение. Тоскай. Аптăранă кăвакал кутăн чăмнă, теççĕ. Не зная, что делать, утка нырнула задом. Ст. Чек. Аптаранă амăшне тапăннă. Qui in summas angustias adductus est, matrem salit. (Prov.) Ст. Чек. Аптăранă кăвакал амăшне тапăннă. Anas masubi ad incitas redactus est (h. e. feminarum inopia), matrem salit. (Prov.). Вино-яд. Инкек-сиен е хуйхă-мĕн килсен эсĕ аптăраса ӳкместĕнччĕ. В горе и несчастии ты не терял головы. Панклеи. Тепĕр холара çичĕ çол шусăр аптăраса порнаççĕ. В другом городе (жители) семь лет страдают от отсутствия воды (или: маются без воды). Кильд. Я. Йăлтах аптăрарăмăр, нимĕн тума та çук. Мы просто потеряли голову — не знаем, что нам делать. Изамб. Т. Эпĕ укçаçăр аптăрарăм. Я испытываю крайнюю нужду в деньгах. Аөин. 1904, 99. Çав енче пит йывăр выçлăх пулнă, ку аптăра пуçланă. В этой стороне был голод, и его положение сделалось весьма тяжелым (критическим). Орау. Аптăранипе = нимĕн тума çуккипе, çуклăхпа еtc. Якей. Эп сорхори тĕлĕнче тырăсăр аптрасах çитсеччĕ; Микколай вонă пăт пач (= пачĕ) те, сӳлĕш (= сывлăш) çавăртăм вара. Около Рождества („овечьей ноги“) я, не имея хлеба, попал было в крайне затруднительное положение, но Николай дал мне 10 пудов, и я вздохнул (свободнее). Чăвйпур. 17. Вăл „мукка“ тени мĕн-ши? тесе шат аптăранă. Он никак не мог понять (точнее: был в совершенном недоумении), что означает (русское) слово „мукá“ (farina). || Cum excessivo. С исх. пад. Пурте йăлтах аптăрарĕç, анчах Г. çыннисем шывран аптăрамарĕç. Все очутились в критическом положении, только жители Г. не испытывали недостатка в воде. Якей. Валтан акнă калчасам (кал’џ̌азам) аптрамаççĕ те, каран акнисем япăх. Более ранние посевы в хорошем состоянии, но более поздние плохи. || Tentari (corripi, implicari) morbo; frangi dolore, succumbere dolori; exanimari. Также страдать от болезни; заболеть; лишиться сознания. ЧС. Ахаль пуç ыратнипе аптăраççĕ пулĕ те, ăна вара çын çилли çакăнчĕ, тесе калаççĕ пулĕ, теттĕм. Я думал, что они просто страдают от головной боли, но объясняют ее тем, что их поразил чей-либо гнев (по мнению чуваш, встреча с сердитым или злобным человеком может причинить болезнь). Вăсен асламăш час-часах пуçпа аптрать. Их бабушка (мать отца) часто страдает головною болью. Ib. Çтаппан пичче çăпанпа аптранă. Дядя Степан замучился с чирьем. Ib. Эп пĕлтĕр çăпанпа аптранăччĕ. В прошлом годе я замаялся с чирьем. ЧС. Каçпала киле таврăнтăм та, анне ĕлĕкхинчен те хытăрах аптăранă. Вечером я вернулся домой (и увидал, что) матери стало еще хуже, т. е. ее болезненное состояние ухудшилось. Шибач. Вара амăшĕ те аптăраса çитнĕ: вилес патне çитет ĕнтĕ. Потом и мать его стала совсем плоха, так что уже была почти при смерти. О сохр. зд. Кĕрсессĕн çын кӳкĕрт шăршипе (пăчланса) аптраса кайса вилет. Если человек войдет в избу, то от запаха серы лишится сознания и умрет. Календ. 06. Сĕрĕмпе аптăранă çын, человек, который угорел. Ib. Чĕрепе аптăракан çын, человек, страдающий от сердцебиения или болезни сердца. Орау. Паян Якур арăмĕ аптăранă, тет. Ывăл тăвать-и, хĕр тăвать-и ĕнт? Сегодня у жены Егора говорят, начались сильные схватки. (Не знаю) уж, сына-ли родит или дочь. || Заметим еще своеобразные обороты: аптăранă енне, реrturbato animo etc. будучи в растерянности, не зная что делать и т. п.; нимĕн тума аптранă енне, id.; нимĕн тума та аптăра, nescire, quid sit agendum, не знать, что делать; растеряться и т. п.; нимĕн калама та аптăра, nescire, quid dicas, не знать, что сказать; ниçтан тупма та аптăра, nescire, unde petas, не знать, где найти, и т. д. Истор. 78. Хăраса нимĕн тума аптăранă енне Владимирти аслă княç патне ярса çарă ыйттарнă. От страха, не зная, что делать, он послал (послов) к великому князю владимирскому просить войска. Орау. Вара аптăранă енне ун патне кайнă. Тогда, не зная, что делать, он отправился к нему. Нимĕн калама та аптăрарĕ. Не знал (был в недоумении, не мог), что сказать. ЧС. Вара эпĕ нимĕн калама та аптăраттăм. Тогда я был (точнее: бывал) не в состоянви что-либо ответить или: не знал, что сказать. Орау. Никама яма аптрарăм. Не мог найти, кого послать. СЧЧ. Çемьесем вăл ачана нимĕн тума та аптрарĕçĕ. Семейные не знали, что делать с (заболевшим) ребенком. ЧС. Мĕн тăвас ĕнтĕ? ним тума та аптăранă. Что делать? положение было безвыходное. Сред. Юм. Ашшĕпе амăшĕ хавасланнипе ним тума та аптăранă. Их родители от радости не знали, что делать, т. е. страшно обрадовались. Собран. Халăха пухсассăн (çăмартине) никама та памасăр аптрарĕ, тет, мĕшĕн тесен Йӳрĕкĕ килте пулнă. Когда он собрал народ, то не знал, кому дать яйцо, так как Юрик (тогда) был дома. № 47 Истор. 13. Салтакĕсем нимĕн çиме аптăраса çывăхри ялсене çаратма çӳре пуçланă. Солдаты, не имея, что есть, стали грабить ближние селения. || Также заметим обороты: ĕççĕр аптăраса, ad tempus fallendum, от скуки (точнее: не зная, что предпринять от безделья), ним тума аптăраса, languens (-tes) otio; otii consumendi causa; ad tempus fallendum; impatientia morae; urgente moerore, томясь от безделья; для провождения времени; в нетерпении; от тоски и т. п. Юрк. Чисти ĕççĕр (ĕçсĕр) аптăраса тăнă чухне. В часы томительного безделья. Орау. Ним тума аптраса тухса суллантăм вара ăрам тăрăх. Не зная, что делать (или: не зная, как убить время, или: не зная, чем заглушить тоску), я вышел и поплелся по улице. N. Вара пит аптăраса туя каймах пухăнаççĕ каяллах каччă патне. Тогда, горя нетерпением, они снова собираются у жениха, чтобы уже отправиться за невестой.
(ар), vir, мужчина. ЧП. Ӳсрĕм-ӳсрĕм, ар пултам. Рос я, рос, и стал мужчиною. ЧП. Пиелĕхри ачасем те ар пулĕç. И дети, теперь лежащие в пеленках, сделаются взрослыми мужчинами. † Çитмен çĕре çитет-çке ар пуçĕсем. Куда только не занесет судьба мужчину! Ст. Дув. † Ай-хай пĕлĕт юхать, пĕлĕт юхать, ар пуçĕнчи çавра çĕлĕк (scr. пĕлĕт) пек. Плывет облако, похожее на круглую шапку на голове мужчины. Сятра-Марга. † Ачине шорă ан калăр: хĕрпе выртать — хĕрелет, хĕрне хора ан кăлăр: арпа выртсан саралать. Не говорите, что жених бледен: полежит с девушкой и станет румяным; не говорите, что невеста черновата: полежит с мужчиной и станет белою („русою“, т. е. поправится телом). Альш. † Тĕрлĕ нуша курать иккен ар пуçĕ! Многое приходится переносить мужчине! Т. VI. 8. Ут туртайми урпа, ар çĕклейми хăмла. Ячмень, которого не свезти лошади, и хмель, которого не поднять мужчине (т. е. обильный). БАБ. Ар çĕкленми хăмла, ут туртайми урпа. Тюрлем. Ар çинчи кантăр çĕрмес. Конопля, находящаяся на мужчине, не гниет. Эта пословица, по обьяснению чувашина, ее сообщившего, означает, что за сделанное мужчине зло будет от него отместка, расплата. Ту же пословицу встречаем и в рукописях. Собран. 100°. Ар çинчи кантăр çĕрмест, теççĕ. N. Ар çинчи кантăра çĕрмес, тет. Буин. Ар çинчи çăпата кантри çĕрмес, теççĕ. Говорят, что на мужчине конопля (или: верёвка, или: оборка лаптя) не сгниет. Чăвйпур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. Ар çинчи кантăра нихăçан та çĕрмест. Обида, нанесенная другому, никогда не пройдет даром: веревка, находящаяся на мужчине (т. е. удар ею?) не сгниет никогда. Этими словами оканчивается рассказ об одном чувашине, который обижал и эксплоатировал своих односельчан. Самый рассказ озаглавлен так: „Çынна епле тăвăн, ху та çавна курăн“. Буин. Ар епле, йыш çапла. Каков глава семьи, такова и его семья. (Послов.). N. † Ай, мăнтарăн ар пуçĕ! йĕрсе çӳрет, мул тупать. Ах, несчастный мужчина (т. е. несчастные мужчины)! с горькими слезами приобретает он себе добро! (т. е. достаток, необходимый для жизни). Орау. Ар пултăв вĕт, мур! санăн уссăна хăçан курмалла тата? Ведь ты уж стал мужчиной, скотина („мор“)! Когда же еще от тебя польза то будет? N. † Кунтан эпир тухса кайсассăн алăри ачăрсем ар пулĕç. Когда мы уйдем отсюда, ваши маленькие дети выростут мужами. || Maritus. Также означает мужа (супруга). Т.-И.-Шем. † Арăмсенĕн шухлăхне арĕ чарсан илемлĕ. Хорошо, если муж удерживает (излишнюю) бойкость своей жены. N. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Ырă ăслă хĕр хăй валли ар тупать. Хорошая умная девушка найдет себе мужа. СПВВ. Х. Арсăр пурăнăç — туратсăр йывăç. Жизнь без мужа — дерево без ветвей. (Послов) N. Ар хыççăн арлан шăтăкне кĕнĕ, тет; ача-пăча хыççăн кăмака айне кĕнĕ, тет. Если во всем следовать за мужем, то придется влезть в нору хомяка; если во всем следовать за детьми, то придется залезть в подпечек. (Послов.). Çĕн-Кипек. Арпа арăм тăпкă пурăннипе нимĕн те çитмеçт. Ничто не может сравниться с мирною жизнью супругов.
(ывы̆л), filij, сыновья. Çĕн-Кипек. Вăл ватăлса, ар-ывăл курса, кин-хĕр кӳртсен тин вилчĕ. Он умер стариком, дождавшись взрослых сыновей и приняв в дом снох.
(арз’ынла), quae viro similis est, похожая на мужчину. Якей. Арçынла хĕр-арăм тесе арçынсам пак ятлаçакан, чĕлĕм тортакан, отти-тăри арçынсен пек хĕр-арăмсене калаççĕ. Женщиною на мужской лад называют тех женщин, которые бранятся как мужчины, курят табак и держат себя по-мужски. Орау. Арçынла Укахви — называли одну женщину, по имени Агафью, которая одевалась в мужской костюм, курила трубку и одна караулила в поле и около леса огурцы. || Adv. uti vir. Также употребляется в смысле наречия. СТИК. Сăмахсене вăл арçынла ярат. Она говорит по-мужичьи, т. е. грубо, не стесняясь. Ст. Чек. Вăл хĕр арçынла ташлат. Эта девица пляшет мужскую пляску. Череп. Арçынла ĕçлет. Работает мужскую работу. lb. Япалана арçынла тыткалат. С вещами обращается грубо и неумело, как мужчина (напр. с посудой). N. Хĕрсем арçынла тумланаççĕ, йĕкĕтсем хĕрле; хăшĕ упалла тумланат. Девушки одеваются в мужскую одежду. Парни — в девичью; иной нарядится медведем.
ар-çори, ар-çурри, ар-çӳри (арз’удиы, арз’оϱиы, арз’уϱϱиы, арз’ӳри). i. e. quasi vir? Cf. ама çурри. Ita appellator daemonum silvestrium genus, capite permagno, oculis vero minutissimis, ut qui grani millii magnitudinem non excedant, qui viatores per silvosa loca iter facientes insectari creduntur identidem ciamantes, ut denticulos suos sibi comedendos praebeant; quos consecuti titillando interimere, dentesque eorum evulsos avidissime devorare dicuntur. Ex hominibus sepulcro carentibus fieri atque in varias formas transfigurari posse putantur. Ignem, aquam, salem, canem reformidare dicuntur. Quibusdam locis quasi in deorum numero habentur, sacrificiisque modicis honorantur. De his narrantur fabulae permultae, quas omnes hoc quidem loco recensere a proposito nostro alienum est. Alii (хиртисем) feminam esse volunt mammosam, inusitata magnitudine, quae ostendens genitalia cum risu impudentissimo viatores ad se vocare soleat; alii, omissa impudentia, pueros ab ea duos dorso portari dicunt, qui mammas eius ad tergum reiectas sugant. V. Paasonen H. Csuvas Szójegyzе́k, 51., Mе́szaros Gyula, A csuvas ӧsvallás emlе́kei, 51, 52 || Название лесного духа. Рекеев. У чуваш есть предание, что в старину в лесах жили арçурри — род обезьян, которые старались встретиться в лесу с человеком. Они очень любили полакомиться человеческими зубами, для чего щекотали человека, вырывали у него все зубы и глотали (их?). Арçурри отыскивал человека ло голосу, обманно отвечая на крик человека. Арçурри очень боялся рек, ключей и вообще воды. Приближаясь к человеку, он спрашивал: „Шыв вирелле каятна, шыв юхалла каят-на?“ (ты идешь против течения или по течению?). На что догадливые чуваши отвечали: „Юхалла, юхалла (по течению), чем и спасались от арçурри. Дело в том, что говорить: „шыв вирелле“ (против течения) нельзя было, потому что арçурри живо обежит исток или начало ключа или речёнки и живо явится к человеку; а если ответить ему: „шыв юхалла“, то он знает, что устье реки обойти невозможно, и оставляет человека в покое.“ || Говорят, что в прежнее время был обычай уводить в лес и умерщвлять больных, старых и увечных; души их, бродившие с криком по лесу, назывались ар-çури. || Якей. „Арçури — души убитых и не получивших напутствия (кĕл тутармасăр çапса пăрахнă çынсен чонĕсем). Шорк. Ар-çори — дух, обитающий в лесу; его можно видеть в разных видах. Он очень громко кричит, и если человек заплутается в лесу, то ар-çори откликается на его крик, сам зовет (его) и таким ооразом завлекает в самую глубь леса; иногда же сам гонится за человеком, зовет его по имени и хохочет. Избавиться от него можно крестом, вырезанным из земли. Ст. Чек. Арçури принимает разные формы, знает имя человека, щекочет его, и человек умирает. Нюш-к. Хĕр ача тăвса вăрмана кайса пăрахса витмесĕр хăварсан ултав ачи арçури пулать. Если девушка родит ребенка и бросит его в лесу, не прикрывши (землею?) то пригулыш обращается в арçури. V. Магн. 194. Ib. Çын шăмми те тăпра айне кĕмесен арçури пулать. Также если кости человека не будут зарыты в землю, то они обращаются в арçури. Ib. Арçури шăмă хышлакан кайăкран тарса çӳрет. Арçури убегает от зверя, который гложет кости. С. Хочашево. Арçорри тона-шăннинчен полать. Арçорри происходит из берцовой кости. Собран. Арçури вăл качча кайман хĕртен çуралнă, тет. Ăна çав хĕр çуратсанах сĕм вăрмана кайса пăрахнă, тет. Вăл вара ӳсе-ӳсе питĕ пысăк çын пулса виçĕ юман тăррине улăхса ларнă, тет. Унăн сăнĕ тĕм-хура, çӳçĕ вăрăм, тăват куçлă, тет; куçĕсем иккĕшĕ малта, иккĕшĕ хыçалта, тет. Виçĕ алăллă, виçĕ ураллă, тет. Çав ар-çури вăрманта хăй патĕнчен çын иртсе каякана çынăн ячĕпех кăшкăрат, тет; çынни те ăна хирĕç кăшкăрсан ун патне вăрмана шатăртаттарса пырат, тет те, тытса çисе ярат, тет. Говорят, что арçури родился от (незамужней) девушки. Мать, родив его, тотчас же отнесла новорожденного в дремучий лес и там его забросила. После этого он стал рости, и наконец обратился в огромного человека и засел на вершинах трех дубов. У ар-çури совсем черное лицо, длинные волосы и четыре глаза: два спереди и два сзади. У него три руки и три ноги. Человека, который проходит лесом мимо него, он кличет по имени, и если тот откликнется на зов, то арçури подбегает к нему, поднимая треск по лесу, схватывает его и съедает. Чуратч. Ц. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр ачасем арçын-ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулать. Хĕр ача çуратсан, çынсенчен намăс тесе, час-часах ачине вĕлерсе, çынсем сисеччен, пĕр-пĕр çырмана пăрахаççĕ. Хыпаланса вĕсем ачи çине пĕр тăпра пĕрчи те пăрахмаççĕ. Çавăнпа вара: тăпра сапманшăн, кĕлтумасăр вилнĕшĕн, тата хăй ачине хăй вĕлернĕшĕн, çав ача вăрмана кайса арçӳри пулат. Хăйне пăрахнă кун çав арçӳри кăçкăрса çӳрет, тет. Ар-çӳри живет в лесу. В арçӳри обращается ребенок, который родится в том случае, если девушки играют с юношами. Когда девушка родит, то, из стыда перед другими, часто убивает ребенка и бросает его тайком куда-нибудь в овраг. Второпях девушки (оставляют ребенка), не бросив на него ни одной порошинки земли: Поэтому ребенок, так как его не посыпали землею и не отпели, и так как мать убила свое родное дитя, уходит в лес и обращается в ар-çӳри. Говорят, что в тот день, в который его бросили, ар-çӳри ходит и кричит. СТИК. Чăвашсем каланă тăрăх (руссицизм) арçурри çынна питĕ кăтăклат: хăй ахăлтатат, хăй кăтăклат. Арçуррие вĕлерсен ун пĕр тумлам юнĕнчен тата арçурри пулса тăрат. Арçурри вăрманта пурăнат. Пĕрре пĕр çын арçуррие каçпа уйăх çутипе вăрман тăрринче çăпата туса ларнине курнă. Ун аллинче пĕр турат, тет, шĕшлĕ вырăнне. По словам чуваш, арçурри щекочет людей: сам хохочет, а сам щекочет. Если убить арçурри, то из каждой капли его крови нарождается новый. Арçурри живет в лесу. Однажды один человек видел вечером, при свете месяца, как арçурри сидел на дереве и плел лапти. В руке у него был, вместо кочедыка, сучек. Собран. Тата пысăк вăрмансенче ар-çурри пур, теççĕ. Вăл тĕклĕ, тет. Унăн пуçĕ пысăк, теççĕ, куçĕ вир пĕрчи пек кăна, теççĕ. Вăл çынна курсан: „Катьтя пар!“ тесе чупат, теççĕ. Вăл вăрманпа тан, тет. Еще говорят, что в больших лесах есть арçурри. Он покрыт шерстью. Голова у него большая, а глаза лишь с просяное зернышко. Говорят, что если он завидит человека, то бежит к нему и кричит: „Дай мне твои зубки!“ По своему росту он, будто бы, ровен с лесом. Арçури вăл вăрманта пурăнать тата вахăчĕ-вăхăчĕпе вăл лупашкара пурăнать. Вăл этем е пĕччен çĕрте пит аптăратать, вăл йытăран пит хăрать. Ăна йытăпа хăвалаттарсан вăл çине (i. е. çынне?) пит йăлăнса чарма хушать. Арçури живёт в лесу, а иногда и в овраге. Он очень одолевает человека, когда последний один, но очень боится собаки. Если станешь травить его собакой, то он начинает умолять человека, чтобы тот отозвал (унял) собаку назад. Якей. Ар-çури вăл хĕсепсĕр вилнĕ çынсенчен полать; вăсам вăрманта порнаççĕ. Вăрманăн тăват кĕтессинчен тăваттăн тохса кăçкăрса пĕр çĕре похăнаççĕ. Вăсам „онта кама, хăçан, хăш вырăнта хăратмаллине шотлаççĕ. Арçури çынна вĕлермест, анчах хытă хăратать. Люди, умершие неестественною (чувашин перевел: „ненормальною“) смертью обращаются в арçури; они живут в лесу. Четверо их выходят из чеырех углов леса и с криком сходятся на одном месте. Там они совещаются о том, кого, когда и в каком месте пугать. Арçури не убивает человека, а только очень пугает. Шерче-к. Арчури (ita tribus locis scr.) вăл питĕ хăратакан япала. Вăл усал сывлăш. Вăл сарăмсăр вăрманта пачăшка умăнче çылăхине каçарттармасăр, турă юнне сыпмасăр вилнĕ çынтан пулать, теççĕ. Тата калаççĕ: мĕлле майпа вилнĕ, çавăн пек курăнса хăратать, теççĕ: хĕлле сивĕпе шăнса вилнисем çулла та кĕрĕкпе... (hic non lrgitur) çунапа çӳреççĕ, теççĕ; йăвăç айне пулса вилни пĕрех-маях кăçкăрать, теççĕ; йăвăç каснă чух йăвăç çинчен ӳксе вилни йăвăçсене касса, çĕмĕрсе çӳрет теççĕ. Тата хăш-хăшĕ иртсе пыракан çын ятне каласа хыçран чупать, теççĕ. Ар-çури очень пугает людей. Он — злой дух. Говорят, что он происходит из человека, неожиданно погибшего в лесу, без покаяния и причащения. Говорят еще, что он появляется и пугает людей в том самом виде, в каком погиб: те, которые замерзли зимою, ездят и летом в шубе... и на санях; тот, кого задавило деревом, все время кричит; тот, кто, во время рубки, упал с дерева и разбился на смерть, рубит и ломает деревья. Некоторые бегут за прохожими и кличут их по имени. Ib. Çавăн пек виçĕ-тăватă хут тăварса ячĕ ман лашана арчури. Вара эпĕ шукăшласа илтĕм те ĕлĕкхи аслаттесен сăмахисене, кӳлтĕм лашана сулахая, вара киле тул çутăлнă çĕре лăп çитрĕм. Таким образом ар-çури распрягал у меня лошадь раза четыре. Тогда я вспомнил старинные дедовские рассказы, запряг лошадь на левую сторону, и к рассвету доехал до дома. ЩС. Хĕрсем, арăмсем хăйсен ачисене вĕлерсе упашкана пăрахсассăн вăсем ар çӳри пулаççĕ, тет. Если женщина или девушка убьет своего ребенка и забросит его в овраг, то он обращается в ар-çӳри. Собран. 195°. Ар-çури вăрманта пурăнать, теççĕ. Вăл арçури хĕр ача çуратса пăрахнăстерĕнчен (i. q. пăрахнăскерĕнчен) пулать, теççĕ. Вăрманта арçури кăчкăрнипе илтсессĕн хирĕç кăчкăрма юрамаçть: хирĕç кăчкăрсассăн килсе çисе ярать. Кăчкăрсассăн та тăват-пиллĕк хуччен кăчкăрас пулать, вара ар-çури: „Этем ывăлĕ-хĕрĕ мăшкăлать“, тесе пымаçть, теççĕ. Ар-çури живет в лесу. Говорят, что в ар-çури превращается ребенок, рожденный и брошенный девушкою. Если услышишь в лесу крик ар-çури, то на него нельзя откликаться, иначе он подойдет и съест. Если же откликнешься, то надо сделать это четыре или пять раз; тогда ар-çури скажет: „Это люди передразнивают меня“, и не подойдет. Собран. З77. Ар-çурие шыва май тесен пырат, тет, шыва хирĕç, тесен тарат, тет. Говорят, что если ответишь арçури: „По течению“, то он подойдет, а если скажешь: „Против течения“, то он убежит. (Это неверно, см. выше). Ямбулат. Вăл тата йытăран, вут-кăвартан, тăвартан питĕ хăрать, теççĕ. Говорят, что он (ар-çури) очень боится собак, огня и соли. Перв. Тувси. Арçури кӳлнĕ лашана тăварса ярать, теççĕ. Говорят, что ар-çури распрягает у проезжего запряженную лошадь. Ib. Чăвашсем: ар-çури çыпăçсан çăкăр татăки ун енелле утас (= ывăтас) пулать, теççĕ. Чуваши говорят, что если привяжется (на дороге) ар-çури, то надо бросить в него („в его сторону“) куском хлеба. N. Тăпра çын çине лекмесен ар-çури (scr. ара çури) полать. Если на умершего не попадет земли, он обращается в ар-çури. Сред. Юм. Ар-çӳрин тõмтир пõлать, тет; çав тõмтире тõпса тăхăнсан çынна никам та кõраймас, тет, õ вара таçта япала кĕрсе илме те пõлтарать, тет, пĕр пус õкçа тӳлемесĕрех. Çавăн пик пĕр çын вăт чăртнă (i. q. чĕртнĕ), тет те, çывăрма выртнă, тет. Хăй выртнă чõхне пĕр ар-çӳри пычĕ, тет, ăшăнма, тõмтирне астумасăр хăварнă, тет. Кõ çын çав тõмтире тăхăнса темле макаçăнсĕнчен кĕрсе тавар илсе тõхса тем пик пуйса кайнă, тет. Тулккĕ (тул’к’к’э̆) хывса пăрахма йорамас, тет, õ тõмтире. Çав çын пĕре хõларан таврăннă чõхне пит ăшă пõлса õрапа çине хывса хõнă, тет те, çавра çил пычĕ, тет, вĕçтерсе те, ар-çӳри тõмтирне вĕçтерерчĕ кайрĕ, тет. Çавăнтан вара ĕнтĕ халь никам та топаймас, тет, çав тõмтире. Говорят, что ар-çӳри носит одежду, и если кто-нибудь найдет ее и наденет на себя, то сделается для всех невидимым и тогда может всюду входить и брать товар, не заплатив за него ни копейки. Рассказывают, что однажды один человек разложил костер и лег спать. Пока он спал, к огню подошел погреться ар-çӳри, и ушел, позабыв у костра свою одежду. После этого тот человек заходил в самые лучшие магазины, забирал там товары и страшно разботател. Только, говорят, эту одежду снимать нельзя. Однажды, когда этот человек возвращался из города, было очень жарко, и он снял с себя одежду, оставленную ему арçӳри и положил на телегу. Вдруг поднялся вихрь и унес одежду. С тех пор, говорят, никто не может ее найти. Ib. Ар-çӳри çапăннă. Ар-çӳри çапăнса çынна чирлеттерет, тет. Леший натолкнулся. Говорят, что если на человека натолкнется леший, то человек захворает. V. Магн. 247, 112. С. Богатыр., Ядр. Пошăт каснă чох çак çынсен çывăхĕнчех ар-çори кăшкăрма поçларĕ, тет. Кăшкăрать, тет, хăй этем пек, анчах темиçе тĕслĕ саспа та, тет. Когда они рубили лыки, совсем близко от них стал кричать ар-çори. Он, будто бы, кричит по-человечьи, но на разные голоса. Ib. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Пер вăрмана çитсен каç полчĕ, тет. Пĕр çырма патне çитсен лаша омĕнче арçори шори! кăшкăрса ячĕ, тет те, лаша топах тăчĕ, тет, нимскер тусан та каймасть, тет, малалла. „Чим-ха, эпĕ илтнĕччĕ мĕн тумаллине“, тесе каларĕ, тет, çын. Вара йоман патак касрĕ, тет те, ăна çорса çурăкне савăл çапса лартрĕ, тет. Вара арçори: „Ай-ай, ай-ай!“ тесе кăшкăрма поçларĕ, тет. Унтан вара çын савăлне кăларчĕ, тет те, арçори тарчĕ, тет. Как-то раз один человек поехал в Чебоксары продавать хлеб. Доехал он до леса, и наступил вечер. На краю одного оврага вдруг впереди лошади раздался пронзительный крик арçори. Лошадь остановилась, как вкопанная, и ни за что не хотела итти вперед. „Постой-ка!“ сказал человек: „я слышал, что тут надо сделать!“ Он вырубил дубовую палку, расщепнул ее (с конца) и забил в расщеп клин. Как только он это сделал, арçори закричал: „Ай-ай! ай-ай!“ Тогда человек вынул клин, и арçури обратился в бегство. Панклеи. Ар-çури вăл вăрманта çапса пăрахнă çынсанчен полать, тет. Говорят что в „арçури“ обращаются люди, убитые в лесу. Хорачк. Арз’уϱи вы̆л п̚олны̆ без время (siс!) вилнэ̆ с̚ын. Арз’уϱиы полза. С’олда лы̆кра хы̆н’џа вилнэ̆ ҕон т̚оҕат. Арçури — человек, умерший безвременно (т. е. неестеств. смертью). Он обратился в арçури. Ежегодно, в день своей смерти, он показывается (на свет божий). — У М. Ваçильева ар-çури указывается в числе божеств 7-го разряда. || Convicium est in puellam non satis verecundam. Переносно „ар-çури“ означает женщину, похожую в своем поведении на мужчину, нескромную. Череп. Ку хĕр чисти ар-çурри! Эта девка большая безобразница! (ведет себя без скромности, свойственной ее полу). СТИК. Ахтар! арçурри-ĕçке çав! Ах, какая безобразница! || Сред. Юм. Ар-çӳри пик çõхрать. Кричит как „арçӳри“. Так говорят о том, кто очень кричит (пит çõхракан çынна калаççĕ). Абыз. Ар-çури пек сиккелесе çӳрет. Прыгает, как ар-çури (говорят об отчаянном. Çĕн-Кипек. „Вăл (хĕр-ача) арçури пек (арçын ача пек), тĕр тума та пĕлмеçть.“ Она (девушка), как ар-çури (как парень), и вышивать-то не умет. Некоторые говорят, что ар-çури — женщина, высокая, с большими грудями, с волосами до земли. Cf. Paasonen, Csuvas Szójegyzе́k, 5. Ст. Чек. Пăхрăм çул çине. Темĕскер çӳлĕ те хулăн çул çинче тăрат. Хĕр-арăм евĕрлĕ, пĕвĕ ман икĕ пӳ чухлĕ, хыçĕпе ман енелле тăрат, çӳçĕ ура тупанĕ таранчченех. Эпĕ вăл тăнă тĕле çитесси пĕр вунă хăлаçа яхăн юлса чарăнтăм. Мана хай япала ятпа чĕне пуçларĕ. Сасси хăйин ман салтакра вилнĕ юлташ сасси пек. Эпĕ чĕнмерĕм. Виçĕ хуччен чĕнчĕ. Унтан ман еннелле çаврăнчĕ те, ман патмалла ута пуçларĕ. Чĕччисем пăтавкка пек. Эпĕ турра асăнтăм та, виçĕ хут сăх-сăхрăм та яра патăм патакпа. Вăрман шăттăр-шаттăр, шăттăр-паттăр тăват; йывăçсем ӳксе пыраççĕ. Хай япала йывăçсене хирсе вăрман ăшне кĕрсе карĕ. Нумайччен шăттăр-шаттăр, шăттар-паттăр туни илтĕнчĕ. Эпĕ турра сăх-сăхрам та, виçĕ çухрăм вăрмантан тухачченех чупрăм. Хам курнинчен хам тĕлĕнетĕп. Çав арçури мар-им ĕнтĕ? Я посмотрел на дорогу. На дороге стояло что-то высокое и толстое. [Это существо] было похоже на женщину; ростом оно было выше меня вдвое; оно стояло ко мне спиною, и его волосы доходили до пят („до подошв“). Когда между мною и им оставалось около десяти сажен, я остановился. Существо стало звать меня по имени. Голос его был похож на голос моего товарища, умершего в солдатах. Я молчал. Оно назвало меня трижды. Потом (женщина) обернулась ко мне (лицом) и пошла ко мне. Груди у нее с пуловку (малёнку). Я помянул имя божие, перекрестился трижды, да как швырну палкой. Лес затрещал, деревья стали ломаться и падать. Существо скрылось в лесу, ломая (на пути) деревья. Долго слышен был треск по лесу. Я перекрестился и пустился бежать. Бежал я З версты, до тех пор, пока не выбежал из леса. Я и сам дивлюсь тому, что мне (пришлось) увидеть. Неужели это не ар-çури? Ib. Пĕр çын вăрмана лашине кайса янă, тет. Вăрманта çиме пит аван пулнă, тет. Çын килелле кайсанах вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса кустарса çӳренĕ, тет. Лаша каçхине хап-хура шыва ӳксе тавăрăннă, тет. Хырăмĕ çатан (или: кĕççĕ) пек пĕрĕннĕ, тет. Çын тепĕр кунта çавăнтах кайса янă, тет, анчах хăй вăрман (йывăç) айне выртса лапшне куçласа тăнă, тет. Пычĕ, тет, лаша патне арçури. Утланчĕ, тет те, лаша çине, ну кустарса çӳрет, тет. Çын лашине вăрмана хăварса киле тавăрăнчĕ, тет те, ват çынсене каласа пачĕ, тет. Ват çынсем ăна лашин утланакан вырăнне сăмалапа сĕрсе яма шухăш пачĕç, тет. Тепĕр кун çын лашин утланакан çĕрне сăмалапа сĕрсе ярат. Арçури малтанхи пекех лаша çине утланчĕ, тет те, кустарса çӳрерĕ, тет. Каç пулсан арçури лаша çинчен анма пикенчĕ, тет, анчах кучĕ çыпăçса кайнă, тет. Лаша килелле ута пуçларĕ, тет. Хире тухрĕç, тет. Арçури çул тăрăх: „Хире тухсан хир кулли, яла кĕрсен ял кулли!“ тесе макăрат, тет. Арçури макăрнине итлеме пĕтĕм ял пухăнчĕ, тет. Лаша хуçи, лаши карташне кĕрсен, арçурие лаша çурăмĕ çинчен антарчĕ, тет те, хӳринчен тытса тикĕтленĕ пушăпа кутĕнчен: „Ан утлан! ан утлан ӳлĕмрен лаша çине!“ тесе каласа, çаптарчĕ, тет. Арçури çавăнтан вара лаша çине утлану пулмарĕ, тет. Один человек пустил в лес лошадь. Корм в лесу был хороший. Как только человек ушел домой, из леса вышла арçури, села на лошадь и пустилась на ней скакать. Вечером лошадь пришла домой вес в поту. Брюхо у нее до того сморщилось, что стало похоже на плетенку (или: на войлок). На другой день человек пустил лошадь туда же, но только сам лег под деревом и смотрел за лошадью. Пришла к лошади арçури, села на нее верхом, и ну скакать. Человек оставил лошадь в лесу, воротился домой и рассказал (о случившемся) старикам. Старики научили его намазать то место у лошади, где садятся верхом, смолою. На другой день он так и сделал. Арçури попрежнему села верхом на лошадь и пустилась скакать. Когда наступил вечер, арçури стала слезать с лошада, [но не могла], потому что задница пристала к лошади. Лошадь пошла домой. Выехали в поле. Арçури едет и плачет: „В поле выехала — посмешище полю, в деревню въеду — посмешище деревне!“ Вьехали в деревню. Арçури и здесь плачет и приговаривает: „В поле выехала посмешище полю, в деревню въехала посмешище деревне!“ Вся деревня собралась послушать, как плачет арçури. Когда лошадь вошла во двор, хозяин ее стащил арçури с лошади, схватил за хвост, взял намазанный дегтем кнут и давай пороть! Сам порет, а сам приговаривает: „Вперед не езди верхом! Вперед не езди верхом!“ С этой поры ар-çури перестала садиться верхом на лошадей. Ст. Чек. Арçурри чĕччисем мишук пек вăрăм, тет, çӳçĕ ура тупанĕнченех, тет. Чупса кайнă чухне ланк, ланк, ланк, ланк (scr. ланк, ланк, ланк, ланк) туса пырат, тет. Йăт-качăкаран, пушăран арçурри вăл хăрат, тет; пĕрре хĕнесе е касса тумлаттарнă тумлам юнĕнчен темĕн чухлĕ пулать, тет. Ята пĕлет. Шыва хирĕç çын патне пымас, шыва май пусан (= пулсан) час çитет. Çынна тытсан кăтăкласа вĕлерет те, шăлĕ малтине (Iеgе: малти шăлĕсене) кăларса илет. — Шыва хирĕç-и, шыва май-и? — Шыва хирĕç, шыва хирĕç! Груди у ар-çурри длинные, как мешки, а волосы до подошв. Когда она бежит, то груди так и болтаются. Ар-çурри боитоя собак и кнута; если ее прибить или порезать, так чтобы капнула капля крови, то, говорят, из одной капли сделается несметное множество (ар çурри). Она знает имя (человека). Она не подходит к человеку против течения, а если случится по течению, то настигает его очень скоро. Поймав человека, она щекочет его до тех пор, пока тот не умрет, и вынимает у него передние зубы. [Арçурри спрашивает:] „Против воды или по воде?“ [Человек должен отвечать:] “Против воды, против воды!“ Ib. Каттине пар! Дай зубки! [говорит ар-çурри]. Ib. Çăмкка! йăтту пур-и? пушу пур-и? — Пур, пур! Кил-ха кунта, ак парса ярап! Семён! есть у тебя собака и кнуг? — Есть, есть! Иде-ка сюда, я вот тебе дам!
(ар), Votiacus, homo e gente Votiacorum, quae est stirpis Fennicae, вотяк. Cf. tatar., срав. тат. ap, quod in eodem sensu usurpatur, имеющее то же значение. N. Пĕри чăваш, тепĕри ар, иккĕшĕ те киле каясшăн. Один — чувашин, другой — вотяк; оба хотят итти домой. Герман. Вăл патшалăхра тата урăх халăхсем те пулнă; чăвашсем, çармăссем, мăкшăсем, арсем. В этом государстве были и другие народы: чуваши, черемисы, мордва, вотяки.
(ара). Coniunctio adversativa: at. Союз, выражаюший возражение, полное несогласие говорящего с тем, что ему пришлось услышать от своего собеседника, а также несоответствие наблюдаемого явления с тем, чего ожидали или хотели, или с тем, что должно было быть, или же с теми воззрениями, какие имел на тот или иной предмет говорящий. Нередко „ара“ начинает собою предложение, в котором высказывается указание ни некоторую как бы неуместность вопроса, заданного собеседником, причем самое дело выставляется настолько простым, что как бы не нуждается в разъяснениях; или же ставится в начале слов, которыми указывают на неуместность поступка или заявления, а также на отсутствие для него разумных оснований. Иногда союз „ара“ сообщает речи оттенок удивления, недоумения и вообще делает речь более оживленною. Букв., 1908, 19. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана, тесе ыйтать, тет. — Ара, те пăрулама выртна халĕ вăл, те ахал, выртнă. Сестрица! (так обращается чувашка к женщине старше себя возрастом, если они обе выросли в одной деревне) у меня хочет телиться корова, дай-ка мне немножко закваски [сметаны (йӳç хăйма) или турăх, чтобы заквасить молоко]. — А неизвество еще, хочет ли она телиться, или просто так легла. В. Олг. Воç кĕпе çапат ара; кĕпе çумалла-и паян?! Да (ды̆) вон она белье колотит; разве сегодня моют („следует мыть“) белье?! N. Ара ăна çĕртен илнĕ, çĕре пытарса пăхам-ха. Да (что же я раздумываю-то) ведь это взято от земли, попробую-ка я зарыть его в землю Reguly, 521. Вăл исе кайни (i. е. кайнă-и) ара, эс она ятлатăн? Вăл исе кайман. Да разве это он взял? Зачем ты бранишь его? Он не брал („не уносил“). Ib. 524. Ара мен полĕ онта кайнăшăн? А что будет, если туда сходить? („за хождение туда“), т. е. не будет никакого наказания. Ib. 524. Ара айта кайăпăр, мĕн полĕ. Ну так что же? Идём, что будет. Ib. 522. Ара ма тавăрнтăн? Что же это ты вернулся? (или: зачем же ты вернулся?). В. Олг. Ара, кона хопма та астуман эпĕ! Смотри-ка (или: представьте), я даже забыла („не припомнила“) ее затворить! КС. Ара, эпех каларăм пать-и-ха (= пулать-и-ха)? Неужели действительно я сказал (это)? [букв.: „А что („и-ха“), неужели („ара“) выходит так, что („пать“) действительно („ех“) я сказал?“] (недоумение). Ib. Кам арă апла сăтăр турĕ пулать-ха ăна? Кому же это нужно было повредить его („кто же это, выходит, так повредил его?“) (недоумение). Ib. Ара çаннуна чĕртĕн тем! Да (ды̆) ты, я вижу, разорвал себе рукав! (неожиданность). В. Олг. Ста ара мĕнĕ, сăкманĕ? Где же это тот, как бишь его, кафтан-то? (сказал человек, ища кафтан и не находя его). Тоганаш. Эс мĕскерле çын ара? Что ты за человек? (т. е. странный чел.). Ходар. Ара эсĕ мĕскерле çын?! Мĕн хăтлантăн капла? Что ты за человек?! Зачем ты это сделал? Подгорное Ц. Ара, Иван, ма каласа (калаза) итлеместĕн-ха эсĕ? Что же это ты, Иван, не слушаешься? Микуш. Вара пĕри астуса каларĕ, тет: „Ара пирĕн чĕреп юлнă вĕт; атьăр-хă, ăна кайса чĕнер.“ Тогда один из них вспомнил и сказал: Да ведь у нас (еще) остался еж; идемте-ка, призовемте его.“ — Череп. Эпĕ ăна чĕннĕччĕ-çке ара! Да ведь я его звал (и мне непонятно, почему он не пришел). КС. Кĕнекене шырарăм-шырарăм, тупаймарăм. — Çантах пулĕ ара, шыраса пăх-ха татах. Я искал, искал книгу, и не нашел. — Да (ды̆) она, чай, тут же; поищи-ка еще. Ib. Ма чармарăн эсĕ ăна? — Ара асăрхаймарăм-çке эп ăна! Почему ты его не остановил? — Да ведь я его не заметил! Ib. Ара хăçан каларăм эп сана: „Ан кай“, тесе? Когда же [или: да (ды̆) когда же] я говорил тебе, чтобы ты не ходил? Ib. Эс мĕшĕн ăна вун-çичĕ пус анчах патăн? — Ара хамăн пулмарĕ-çке манăн! Почему ты дал ему только 5 коп. (17 коп. на ассигн.)? — Да (ды̆) у меня у самого не случилось (денег)! Ib. Çтан ара ăна асăрхаса çитеретĕн! Да (ды̆) где все эта заметишь! Ib. Паян хăнасам пурте килчĕç, кĕрӳсем килмерĕç; хытă каланăччĕ-çке-ха ара вăсене! Нынче все гости приехали, а зять (с женою) не приехал; а ведь, смотри, я им крепко наказывал (чтобы приезжали). Ib. Кунта-ç ара кăсам! Да (ды̆) вот где они! Ib.? Вăсем вырсарни-кон та ĕçлеççĕ тем ара! Да (ды̆) они, оказывается, и по воскресеньям работают! Ib. Санăн укçу-тенкӳ пур, тытăн сут тума. — Çапла та ара, тытăнма хăрап çав! у тебя деньги есть, примись торговать. — Да (ды̆) это так, но дело в том, что я боюсь приняться (за торговлю). Ib. Ухмах та ара апла тăвас çук. Да (ды̆) так (т. е. этого) и дурак не сделает! Ib. Ма суятăн? пурччĕ-ç ара! Да (ды̆) ведь было ([араб сăмахĕ]), что ты врешь, (что не было)? Ib. Ара, манах айăпа кăларатăр тем! Да (ды̆) вы, кажется, действительно меня обвиняете! (или: да вы как же это, неужели меня обвиняете?). Ib. Эпĕ урăх çĕре кайнă пулĕ, тесе; кунтах тем ара. Я думал, что он ушел (куда-нибудь) в другое место, а он, оказывается, здесь же. Ib. Эп: халăх саланнă пулĕ, тесе; саланман тем ара. Я думал, что народ уже разошелся, а он, оказывается, еще не разошелся (удивление). Унтан çиме тесе, (ашне) илнĕ, тет те, шăмми анчах, тет. „Ара ку тĕлĕкре çинипеле те пĕтет-ĕçке“, тесе тĕлĕнчĕç, тет, вара вырăспала тутар. Потом они взяли мясо, чтобы поесть его, но от него остались только кости. Русский и татарин удивились и сказали: „Представьте, оно исчезает даже и оттого, если его едят во сне!“ N. Ку ларчĕ, тет те, каларĕ, тет: „Часрах уçăр хапхана!“ тесе каларĕ, тет. Пичĕшĕсем калаççĕ, тет: „Ара, ухмах, лашасăр çуна каять-и?“ тесе калаççĕ, тет. Он сел (в незапряженные сани) и сказал: „Отворите поскорее ворота!“ Его старшие братья говорят ему: „Что ты, дурак! разве сани поедут одни, без лошадей? Микуш. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрать, тет. Ларсан-ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шартах сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — „Ара мĕп пулчĕ сана!“ тесе ыйтрĕç, тет ларакансем. Однажды таким образом в одном доме сидели ночью и работали; спала только одна старуха. Сидели, они сидели, вдруг старуха принялась мычать. Все вскочили в страхе. Старуха мычала недолго, и проснулась. Сидевшие в избе спросили ее: „Что ты, что с тобою сделалось?“ Ашшĕ каларĕ тет: „Ара, ачам, кăна кама çиме илсе килтĕн эсĕ? ара ку пĕтĕмпе шăна кăмпи-çиç. Отец сказал ему: „Что ты, сынок! кому ты принес их (т. е. эти грибы)? ведь это одни мухоморы!“ Ара эсĕ намăсă та пĕлместĕн тем! Да (ды̆) ты, повидимому, и стыда не знаешь! Ib. Ара, ачам мĕн хăтланатăн эсĕ. Что ты делаещь, дитя мое? (говорят детям, когда он делают что-нибудь предосудительное и пр.). Сред. Юм. Ара õ, Йаппун паши, çĕмрет те çĕмрет-çке (= çĕмĕрет-çке) õ! Смотри-ка ты, что он японский-то царь, делает: бьет да бьетI (Удивление и страх). || In quaestionibus quoque ponitur. cum de re aliqua parum nota plura volunt cognoscere. В вопросах также выражает желание получить более точные сведение о предмете или ближе ознакомиться с предметом. КС. Паян пĕр хĕре Йăванккă хĕрĕ тесе кăтарттăрĕç те, çавах-ши ара вăл? Сегодня мне показали одну девушку и сказали, что это дочь Иванки; но действительно-ли она эта самая? („ши“ выражает здесь сомнение, неуверенность, колебание при разрешении вопроса). Ib. Паян уччиттĕл çĕре хĕвел тавра çавăрнать тесе каласа кăтарттăр те, çаплах-ши ара вăл? Сегодня учитель рассказывал о земле, что она вертится вокруг солнца; но действительно-ли это так? Ib. Паян ман аккасам патне карăм-ха эп. = Пурте сывах-чи (т. е. -чĕ-и) ара? Сегодня я ходил к тетке (см. мăн-акка; см. Оп. чув. синт., I, 66). Ну, что (или: а что). все-ли (там) в полном здоровьи („были вполне здоровы“) Ib. Йăван çĕвĕç çак ялта пурнать, терĕç те, çак ялтах-ши ара вăл? Сказали, что портной Иван живет в этой деревне, но действительно-ли он в этой деревне? Череп. Кунта пулă пур-и? Есть-ли здесь рыба? Ib. Кунта пулă пур-и ара? А что, здесь есть рыба? (т. е., я не знаю, разъясни мне; так спросят, напр., когда подходят к озеру и желают ближе познакомиться с его свойствами, или когда видят человека, который ставит на озере рыболовные снасти). КС. Кунта пулă пур-ши ара? А что, здесь есть рыба? Так спросят, напр., когда ловят рыбу в неизвестном месте, при чем вопрос может заключать в себе: 1) неуверенность в начале ловли, 2) сомнение, 3) недоумение (если рыба не ловится). Ib. Кашкăр куртăм! Кашкăр куртăм! — Тĕсĕ кăвак-и ара? Я видел волка! Я видел волка! — А что, шерсть („масть“)-то у него серая? В этом вопросе, смотря по интонации, может заключаться или недоверие, или насмешка, или простое желание получить более подробные сведения о предмете, который видело другое лицо. Ib. Майри чăвашран пулнăскер, тет. — Чăвашла пĕлет-и ара. У него жена-то, говорят, из чуваш (т. е. чувашка, переделавшаяся на русскую стать). — А знает-ли она по-чувашски (или: а что...). Череп. Аçу Чĕмпĕре каят-ши. Разве твой отец поедет в Симбирск? („ши“ указывает на то, что поездка представляется говорящему сомнительной, невероятной). Ib. Аçу Чĕмпĕре каятах-и ара? Разве твой отец действительно едет (или: решил ехать) в Симбирск? Чире ертним (= ертĕн-им) ара? Ты что же, разве болезнь получил? Ма эсĕ апла сурчăкпа чуста çăратăн? сирĕн шыв çук-и-мĕн ара? тенĕ. Он спросил: „Что это ты месишь тесто на слюнях? а разве у вас воды-то нет“? Б. Олг. „Эп пĕлмен“, тет, „инки“, тет, „той полассине. Камăн ара?“ тет. „Я, тетенька, не знала, что будет свадьба. У кого же это?“ спрашивает она. В. Олг. Хоçи пор-и? — Пор. — Ста ара? — Лаçра. Хозяин дома („есть“)? — Дома. — Где же? — В лачуге. Тоганаш. Минчен ара çавсам? А сколько их? (т. е. этих людей). Ib. Кам ара онта? Кто это там? Çав çын вăл пулчĕ-и ара? Разве это был он? Тоганаш. Çав çын полмари (i. q. полмарĕ-и) ара вăл? Разве это был не он? || luncta imperativo stomachum quendam significare solet. С повел. накл. выражает досаду, недовольство. Б. Олг. Хакне пĕр ластăк пăрахсам ара, эп вара пĕр-икĕ пăт илетĕп паранкăна. Да (ды̆) ты (или: а ты) уступи малость, тогда я у тебя куплю пулика два картошки-то. КС. Атясам ара! А ты идем! (досада на медлительность). Ib. Ан тивсем ара! Да ты не трогай. Ib. Тухсам ара! Да ты выйди! Ib. Килсем ара! Да ты иди сюда!
Во всех вышеприведенных примерах в Ст. Чек. и окружающих селениях употребляется „вара“. || Eadem particula in responses quoque adhiberi solet, quibus praecedentis quaestionis sententia confirmatur. Иногда выражает подтверждение того, что содержится в предыдущем вопросе. Ходар. Эсĕ çара-çунапа çта (ста, шта) каятăн? вăрмана каятни? — Ара. Ты куда едешь на дровнях? в лес? — Да. Ib. Вăрмана аçу каять-и? — Ара. В лес поедет твой отец (est-ce ton pere qui etc)? — Да. Ib. Аçу вăрмана ыран каять-и? — Ара. Твой отец поедет в лес завтра (est-ce demain que etc.)? — Да. Череп. Ара, çапла пулмасăр, çапла çав. Конечно так.
(аран), vix, едва. Ĕссĕр, аран (или: аранах) тăрать. Пьяный, едва держится на ногах. Ст. Чек. Вăл чирленĕ, аран çӳрет. Он захворал и еле ходит. Ib. Ĕçе аран пĕтертĕмĕр. Мы насилу кончили работу. Также: насилу-то, наконец-то. Якей. Эпĕ сана кĕтсе ывăнтăм, аран çитрĕн-ĕç! Насилу то я тебя дождался! (точнее: я устал ждать тебя: насилу-то ты пришел!). Яргуньк. Ах выртса йăванчĕ, тет те, алтан пулса кĕрпе пĕрчине çисе ячĕ, тет. „Аранах çияс тенине çирăм!“ терĕ, тет. Ах лег, перевернулся, обратился в петуха и склевал крупяные зерна. „Наконец-то съел я то, что хотел!“ воскликнул он. || Nonnunquam geminatur. Также употребляется в удвоенном виде. Хайхи ватă арăм вырăнĕ çине выртсассăн аран-аран калаçкаласа выртнă, тет. Когда эта старуха легла на постель, она еле-еле говорила. Хып., 06, 25. Хăшне-пĕрне вуласа пăхсан чун тем пек савăна каять: аран-аран тĕттĕм халăх куçне уçса вăранчĕ иккен! тетĕн. Ст. Чек. Киле аран-аран уткаласа, упаленкелесе килтĕм. Я еле-еле приплелась домой, — где ползком, где как (букв., „пошагивая, попалзывая“).
(араслан), se propagare (de satis et arbustis), maius fieri (de vulnere); aggravescere, ingravescere (de morbo). разростаться (о растении); увеличиватьея (о ране); усиливаться (о болезни). СПВВ. ПВ. Якĕй. Пирĕн хăмла пĕр çолтах арасланса карĕ. У нас хмель разросся в один год. СПВВ. ВП. Арасланса кайнă туратлă-туратлă. Ст. Чек. Алă çинчи йĕпе кăрчанкă арасланса карĕ. Мокрая чесотка на руке заняла большее пространство. КС. Тимĕре (i. q. тимĕрев) йăлт арасланса карĕ. Лишай (болезнь) сильно разросся, запял большое пространство. СПВВ. Суран арасланса кайрĕ. Язва (или рана) увеличилась. Сбор. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать. Эти болезнь усиливается мало-помалу. Ib. Чирĕ пит хăвăрт арасланать. Болезнь быстро усиливается.
(ары̆мы̆н), adv., quod hoc modo dicitur: наречие, употребляемое в следующем выражении. Шиаки. Вăл арăмăн илнĕ, i. q. КС. Вăл инке-арăм илнĕ. Viduam uxorem duxit. Он женился на вдове.
(к̚уры̆гэ̆), i. q. praec. v., то же, что арăм вути. СПВВ. Арăм курăкĕ — вăл пит йӳçĕ пулат. Полынь очень горька. V. армути.
(?) i. q. арăмĕ, eius uxor, его жена? Кăрт туртмĕш (scr. Турмĕш), куклетмĕш, Ентĕри арăмĕш (lege: apăмĕ) тухатмĕш. (Вăл та пулин енчĕк çăварĕ). Дернет и съёжит, у Андрея жена — колдунья. (Это загадка об отверстии кошелька).
(ары̆ш-пирэ̆ш), oblique, in obliquum; perperam, perverse, криво, неправильво. КС. Арăш-пирĕш кайнă. (Соха) пошла неправильно (во время пашни). Алдиарово Цив. Арăш-пирĕш йăмахлакан çын тесе кайран малтан мĕн пулассине, мĕн килессине кĕлмесĕр, шухăшламасăр йăмахлакан çынна калаççĕ. „Он — человек, рассуждающий вкривь и вкось“ — говорят о том, кто говорит, не задумываясь о последствиях. Л. Кошки. Арăш-пирĕш выртат. Лежит (что-либо) в беспорядке. Пшкрт. кэ̆лдӓзӓн’ӓ ары̆ш-пирэ̆ш ан п̚ы̆рак. Не разбрасывай снопы. || In jmnes partes. Также: в разные стороны? Собран. Алтрăм-алтрăм, амаль тунрăм, алăтса çитсен кĕмĕл тупрăм, арăш-пирĕш парне патăм. (Тăмла юхса пăр çине алтăр пек туни). Рыл я, рыл, и нашёл средство, а когда дорылся, нашел серебро; в разные стороны роздал подарки. (Углубление в виде болыпого ковша, сделанное во льду капелью). || Inconcinne, sine ordine, inepte. Также: несвязно, беспоридочно, без смысла. КС. Икково. „Вăл арăш-пирĕш попле кирлĕ мар сăмахсене калать (от нечего делать)“, т. е. говорит о пустяках. Арăш-пирĕш калаçать. Несет околёсицу, т. е. говорит вздор. Çеçмер. Арăш-пирĕш откалать. Идет нетвердым шагом (о пьяном). || Levis, mobilis, temerarius, легкомысленный, непостоянный, невдумчивый („пустельга“, „легонький умок“). N. Арăш-пирĕш çын — ни унталла, ни кунталла шухăшлат, калаçа-кула пĕлмест, çын ăçта, вăл та унта шухăшлат, каласан çиленет, тĕллĕ-ĕретлĕ çиленме пĕлмест, т. е. непостоянен, как флюгер; не умеет ни поговорить, ни пошутить; куда другие, туда и он; если ему скажешь, то он рассердится; сердится без толку. V. Яппар. || Loquax, facetus, iocosus. Affabilis. Балясник, шутник. Симпатичный. Сред. Юм. Пит арăш-пирĕш çын õлă (õлы̆), онпа тем йăмахласан та, хирĕç сăмах тõпса каламасăр тăмĕ õлă. Он уж больно речист; что ты ему ни скажи, он за словом в карман не полезет. Нюш-к. Арăш-пирĕш çын тесе култармалла юмахлакан çынна калаççĕ. Сăмаха пит выльлятакан çынна та арăш-пирĕш теççĕ. Словом „арăш-пирĕш“ обозначают человека, который рассказывает смешные вещи, а также шутника и краснобая. || Nugator, болтун. Янтиково. Ун пек арăш-пирĕше çын тытать-и, ĕçлеме те пĕлмес вит у (вид’у)! Разве кто будет у себя держать (или: нанимать) такого болтушку; ведь он и работать-то не умеет! V. арăс-пирĕс, артăш-пиртĕш.
(арган), organum (musicum), орган, шарманка. Вăл пирĕн ерилере (ериле пасарĕнче) аркан каланиие итлерĕ. Он слушал на яриле игру на органе. Ст. Чек.
(каj), итти, пойти; уйти; ехать; бежать; катиться; подвигаться вперед. К.-Кушки. Ăçта каятăн (ăçта каян)? Куда идешь? IЬ. Ăçта кайрăн? Куда ты ходил? (Откуда ты идешь?). СТИК. Ăçта кайнă-ши ку? Куда это он ходил? IЬ. Ăçта кайнă иккен ку! Куда, чай, он ходил! Бур. † Хĕл-хĕл кайăк хĕл кайăк, хĕл хĕллесе кайсари, ылттăн-кĕмĕл çăмарти йăвине тăрса юлсари. (Сарана). Шурăм-п. № 18. Чăнах та тыр вырма каясшăннисем (желающие итти жать) нумай тупăнчĕç. Сред. Юм. Каятсăн, кай. Если хочешь итти, то иди. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе (т. е. быстрее), Кай(ă)ксар хăвине çитмелле. Сред. Юм. Кайсарĕ, кайсарăн, кайсарăр, кайсарĕç. (Различные формы от слова «кай», оставшиеся невыясненными). Янтик. Тем шырать ун патĕнче, кая тăрать ун патне (то и дело к нему бегает). N. Сторовă! Ан кай-ха (постой, остановись), лар çуна çине, калаçăпăр кăштах, терĕ. N. Эпĕр хамăр та çавнашкал — кĕр кайсах, çур килĕпĕр. || О неодушевленных предметах. Альш. Малалла вара тутар ялĕсем каяççĕ унта, Пăвана çитиччен. А потом все идут татарские деревни, вплоть до Буинска. Альш. † Пурт çумĕпе йĕр кайнă, епле маттур хĕр кайнă? || Итти по швам, распускаться (о шве), рваться. К.-Кушки. Сăкманăн çĕвви кайнă. Ст. Чек. Пасар таварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара (рвется). || Убираться, уходить. Ау 67. Кай, кай (араgite), юрру та аван мар иккен, кирлĕ мар! Сред. Юм. Эп кăвак кĕпе илес теп-ха. — Кай, çав кăвак кĕпене, тĕс каяканскере, çын илмĕ. («Кай» здесь показывает не отстранение от себя, а несогласие). || Выражает недоверие. N. Епле сывă çӳретчĕ, вилчĕ. — Кам? Крушша. — Кай! Вăл та вилни? || Притти в движение. Изамб. Т. Чул çĕклекеннипе (регулятор) армана хытă кайсан пусараççĕ. || Длиться. N. Çĕре, уйăрса илсе, сутма ирĕк парсан, нумаях каймĕ (такой порядок продержится недолго), каллех пĕтăм çĕре пуянсем ярса илĕç. || Сторониться. Цив. Кукша: кайăр унтан (сторонись!), тесе, вилес пек кăçкăрса пырат, тет. || Быть потрачену, быть употребляему. Çĕнтерчĕ З6. Емелĕ те ытларах кайрĕ пулас. || Остаться в памяти, в сердце. Самар. † Атьăр, аппа, выляма сивĕ çăл пуçне; сирĕнпелен пĕрле вылясан, каять ĕмĕр тăрăшшĕне. || Прославиться (на далекое расстояние). Юрк. † Çакă эпир выляни-кулни, каяймĕ-ши çичĕ ял урлă? || Иметь сбыт. Н. Яхушк. Ман тавар каймасть-çке-ха (не продается). М. Яуш. Япаласам кайса пĕтсессĕн (если бы распродались), çĕр сум парăтăмччĕ те.. || Проникать. О сохр. здор. Хушăсем тăррине авантарах тума тăрăшас пулать, унсăрăн çăмăр каять унта. || Войти в моду. Альш. Ку чухне хĕрлĕ-çутă кайнă ĕнтĕ кирек кама та. Теперь вошло в моду ярко-красное (о платье). || Быть в обращении. ССО. Вăл кайман укçа мар, каякан укçа, тенĕ. || Сыпаться (об искрах). Ск. и пред. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. || Умереть. Сред. Юм. Кайнă: 1) ушел; 2) помер (гов. в насмешку). || Полететь. Имен. Иван каларĕ: ман ухă питĕ хытă сасăпа карĕ, тет. || Обратиться. Альш. † Савнăях та тăванăмсене эп чуп-турăм: сурчăкăмсем кайрĕçĕ пыл пулса. IЬ. Ĕлĕк вăл Каша тутарĕсем тĕне кĕнĕ пулни, тет иккен те, унтан тата, пĕр вăтăр-хĕрĕх çул çапла çĕнĕ йĕркепе пурăнсан-пурăнсан, каялла тутара каяççĕ, тет. || Сходить (о снеге. пыли и т. п.). Юрк. † Хусан çулĕ, хура çул, хура тусан тăраят, пирĕн пит çумне çыпăçат, ĕмĕр питрен каяс çук, куçран куççӳлли типес çук, алăран тутăр каяс çук. Торх. Рамра юр кайсах пырать. На улице всё тает. || Линять. Пшкрт. Ку каякан йышши некак. Эта (материя), кажется, линяет. || Вскрываться (о реке, весной). Толст. Вазузă çуркунне ир тулса, ир каять. N. Ун чухне-ха çуркунне, шыв кайни те пĕр-икĕ кун анчах. || Гоняться. Толст. Эпир вĕсен хыççăн каяймăпăр. || Упасть пропасть, провалиться. N. † Çĕррĕм кайрĕ Сĕвене, тутăхмасăр ан илĕр. Мое кольцо упало в Свиягу; пока оно не заржавеет, не доставайте. Лашм. † Аслă шывсем тăрăх эп çӳрерĕм, сар туяçăм карĕ авăра (попала в омут). || Проходить (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) час каять (при лечении). Трахома çакланасси вăл часах, каясса анчах час каймасть. || Гореть (о пожаре). Трхбл. Ял каять. Деревня горит. Ib. Ăшша кайнă çынсем, погорельцы. Якейк. Кĕçĕр хĕвеланăçăнче пĕр ял карĕ (был пожар). Сюгал-Яуш. Пĕтĕмпеле пилĕк кил карĕ ун чухне. Всего сгорело тогда пять дворов. || Разгораться. N. Кайрĕ. (Огонь в самоваре) начал разгораться. Альш. Каллах вăйлă кайнă. Каллах çӳле кайнă. (Лампа) опять разгорелась. || Выходить замуж. ЧП. Лупашкари вĕт турпас сикет, сикет — тухаймасть: леш кассенĕн хĕрĕсем каять, каять — каяймасть. Альш. Качча кайиччен (до выхода замуж) иккĕ-виççĕ каяяççĕ-и вара (едва ли побывают) хĕрсем хĕр-сăрие. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. (Послов.). Сĕт-к. Каймалли хĕр, девушка, которая должна скоро выйти замуж. || Пропадать, исчезать. N . Унăн тутăхни кайса пĕтмен. С него не сошла ржавчина. О сохр. здор. Лайăх юн тĕсĕ кайичченех пĕçерес пулать (мясо). Н. Карм. † Ашăм çуннисем, ай, каймарĕ (жажда не утомилась). Изванк. Тата кĕлте кӳнĕ вăхăтра: тыррăн перекет кайтăр, тесе (чтобы пропало изобилие), капан çине кĕмĕл укçа пырса чикеççĕ. || Выстрелить (о ружье). N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. || Раздаваться (о звуке). Чув. пр. о пог. 88. Чан сасси уçă (ясно) кайсан, уяр пулать, тет. || Употребляется в некоторых чувашизмах. Изамб. Т. † Хăй ятне хăй яракан кайрĕ ĕмĕр тăрăшне (т. е. ославился на век). Ст. Айб. † Хĕрсем пĕве кайнă чух (во время роста) сивĕ куçпа ан пăхĕр. N. Мишуткан яшки ун кăмăлне майнă. || В качестве вспомог, гл. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса, сăвлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Альш. † Приюм алăк — кĕленче ăлак, ан хуп хытă — çĕмрĕлет. Çĕмĕрĕлме кай, çунсах кайтăр, манăн çамрак пуç çухалат. Якейк. Паян библиотекăра ларарах карăм (засиделся). См. Оп. иссл. чуваш. синт. II, 46, 64 — 67.
(каjаjан’џ̌и), пригворяющийся идущим или едущим. Сунар. Вăл вара çу сутма каяянчи (притворившись, что едет) пулса, Семенсен ялĕ витĕр тухса каяянчи пулнă.
(каjа), назад, взад, в конец; позднее; моложе. ЧС. Виçĕ пайĕнче пĕр пайне ĕççе-çиме пар, ик пайне кая (пуçтарса) хума пар. (Моленье). Изамб. Т. Эпĕ ăна чи кая янăччĕ. Моя подвода была самая задняя в обозе. Скотолеч. 35. Виçĕ уйăхран кайисем (те, которые моложе трех месяцев) ку чирпе чирлемеççĕ. О землед. Сӳрене кая хăварсан (если запоздаешь с бороньбой), çĕр çиелтен типсе каять. Толст. Атăл каярах каять. Волга вскрывается позднее. || Дешевле. N. Пĕр пăт илес пулсассăн, вĕт вăл пиллĕк çĕр тенкĕ тăрать, унтан кая тупас çук ăна... || Меньше. N. Тăрăшшĕ виç чалăш пĕренерен лартнă пӳрте виçĕ чӳречерен кая касас пулмасть. Орау. Тырă кая тухрĕ ман, ку хуçа тараси лартат пуль (фальшивят). IЬ. Вăл мана кая виççе пачĕ (обвесил). Виçĕ аршăнтан каяскерпе мĕн тăвас унпа? На что он годен, если он меньше (короче) З аршин? || Мельче. Скотолеч. 16. Виçĕ аршăнтан кая чавма юрамаст (яму). || Хуже. КС. Унăн лаши манчен кая мар. О сохр. здор. Мунчаларан тунă тӳшек çаккăн йыш (-йышши) тушекрен каярах пулсан та, çапах сывлăхшăн вăл та аван.
попозднее. Н. Шинкус. См. иртереххĕн. КС. Эпир пĕрлех тухнăччĕ те, вăл, урăх çулпа кайса, манран каяраххăн çиттĕрĕ.
последки; остатки. Шумш. † Пирĕнтен — каяш — йолашки ларччăр вăрри толаччен. N. Пĕр пăккинчен пыл юхат, пĕр пăккинчен сим юхат, пĕр пăккăнчен (siс!) каяш юхат. Вăл та пулин юрĕ. (Такмак. В другом месте там же: «пĕринчен сим юхат, пĕринчен каяш сăра юхат»). Сред. Юм. Çăра ăсла йôхса пĕтсен, кайран йôхакан ăслана каяш теççĕ. ||Шарбаш. Каяш — испражнение. || Хвост хлебного вороха. Тюрл. Тырă сурсассан, каяш. Альш. Тырă каяшĕ, авăн çапнă çĕрте, тырă сăвăрнă хыççан йĕтем çине юлат. || Последствие, конец. N. Хуйхăна сирсе яр, каяшĕнче темĕн пуласса асăнта тытса тăр. || Минувшее, прошедшее. Ст. Шаймурз. † Малашне-каяшне астусан, шăпăртатса юхат куççулĕ.
позади. К.-Кушки. Вăл пиртен нуммай кайра пырат (идет). Хора-Сир. Эпĕ сирĕн пата çакă, кайра (ниже) кăтартнă сăмахсене, ярма (= яма) кăмăл турăм. N. Вăл кайра тăрат. ГТТ. Кайра — в конце книги.
потом, после, впоследствии, наконец. Яргунк. Кайран Иван çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, лешне карĕ (тот выиграл), тет. Скотолеч. 35. Кайрантарах апат çиме пĕтĕмпех пăрахат. Истор. Литовцсем кайран-кайран (в конце концов) тарăхса çитнĕ те, вĕсене пăхăнми пулнă. Регули 358. Вăл он чох тытнăччĕ она, кайран ячĕ. Ib. 1241. Малтан хĕрĕ килчĕ, он хыççăн евĕчĕсем килчĕç; вăлсенчен кайран каччă килчĕ, каччă хыççăн хăнасам килчĕç. Байгул. Кайраи-кайран ытти чăвашла кĕнекесене те илсе паратчĕ. Н. Карм. Укçа ямалла пулсан, кайран та ярăтăмччĕ. Вишн. 74. Кайран çиелтен пĕр вершук хулăмăш вĕт кăрмăк хурас пулать. || Поздно. СТИК. Хăппăл-хаппăл тумланап та, чупса тухап: вăл ачана туласа та пăрахнă, кайран пулчĕ вара (было уже поздно). Ашшĕ-амăшне. Спанипе Алтати, пит намăсланса, ӳкĕне пуçланă, анчах кайран пулнă. Ал. цв. 11. Халь ĕнтĕ санăн мухтавлăху умĕнче хамăн айăпăмшăн ӳкĕнетĕп те, анчах кайран пулчĕ пуль çав. Б. Янгильд. Йĕрлесен йĕрлесен, эпир: шкула кайран çитĕпĕр тесе, пăрахрăмăр та, вар тăрăх утрăмăр. || Кубня. Кайран-кая юлса пырать. Отстает все больше и больше (спутник). || Буинск. Кайран (после родов) юн кайрĕ, вăйран ячĕ. IЬ. Кайран ытлашши пулмарĕ (кровь), вăйран ямарĕ.
(каjу), кайăв (каjы̆в), всходы от оставшихся семян. Отава, подрост. Якейк. Ыраш е сĕлĕ вырнă чох тырă тăкăнать, çав тырă капань çăмăрпа шăтат; вăл хăмăлшăнче (= хăмăл ăшĕнче) сĕп-симĕс калча пак ларат. Пазух. Уя тухрăм, ай, уй куртăм, ик сар лаша, ай, вăрçаççĕ, уйри каю, ай, çитменшĕн. N. Кая юлсан, каю шăтать. (Послов.). Орау. Кая юлсан, каю тухат. (Послов.) Сред. Юм. Хĕлле лашин чонĕ çиç каçрĕ, халь йôр кайнăранпа итемре каюра (на подросте) çӳрет те, ĕнтĕ тӳрленчĕ. Изамб. Т. После сенокоса к осени на лугах выростает новая свежая трава, это называется каю. N. Пирĕн кăçал çаранта каю кайнă-çке! Кĕтӳçе пăрусене çитерме çавăнта кайма хушас. Хурамал. Ут çулсан, кайран кĕркуннеччен ӳснĕ курăка каю теççĕ. Хорачка. Вуды̆ с’олзасы̆н каjу т’оҕат. Ау 322°. Утма ятăм кайăва, кайрĕ чăваш хушшине. Сюгал-Яуш. Улăха лайăх каю çине çитрĕмĕр те, лашасене вĕренлерĕмĕр те, пĕр çĕре пуçтарăнса выртрăмăр. Бур. † Утма ятăм кайăва, кайрĕ улăх тăршшине (по всем лугам). А. Турх. Кайăв, 1) отава, 2) всходы от семян, осыпавшихся во время жатвы. || N. Каю, ухвостье?
дикий; дико. Юрк. N. Кайăкла пурăн. МПП. Кайăкла этем — дикарь. N. Сивве тӳсеймен кайăклах ĕнтĕ вăл. || Назв. игры. Сред. Юм. Кайăкла выляс; кайăксĕм пик йăва туса выляççĕ. N. Кайăкла выляни. Пĕр-пĕр аллăм, ик-ик аллăм, виç-виç аллăм, тăват тăваш, пилпĕк пилеш, улттă улса, çиччĕ çилме, саккăр сăлма, тăххăр тăрма, вуннă ваçми. Пурте çĕре лараççĕ; пĕри вĕсене сума тытăнат, пĕр хĕрĕнчен тытăнса, тепĕр хĕрне çитиччен. Хăшне: вуннă ваçми, тесе калат, вăл кайăк пулат; хăшĕ чи хыçала юлат, вăл йытă пулат. Ăрамăн ик хĕррине икĕ йăва тăваççĕ. Пурте тăраççĕ вара çав йăвине. Йăтта юлнă ăрамăн пĕр хĕрринчен тепĕр хĕррине çитиччен хăвалама тытăнат. Вăл йăвине çитиччен хăшне çитсе тытат, вăл та ăна юлташ йытă пулат вара. Вĕсем çапла пурне те тытса пĕтереççĕ; хăшĕ чи хыçала, тыттармасăр, юлат, ăна вара эрттелпе тытса, хăлхине кăшкăраççĕ: а-а-а! тесе. Вара вăйă пĕтет. Çĕнĕрен тытăнаççĕ вара выляма.
(кавар), уговор. Орау. Пĕр кавар пулчĕç. Уговорились (или: каварланчĕç). Шумш. Чи, чи, чăкăлта, чăкăлта! Чакăлта кавар (уговор) пĕр кавар, пĕр кавар. Йăптăх-йăптăх хархантăр, хăрхантăр. Тимĕр, тимĕр картинче, эс чипер те эп чипер, чăн чиперри çак ача. Городище. Çын каварне килмес. Не поддается совету людей. Ib. Кавара килмес. Не поддается совету. Ib. Аран кавар кӳтĕмĕр. Мы насилу уговорили. Кильд. Вăл аплине апла, анчах эпир унпала акă çапла кавар турăмăр (угозорились). Якейк. Кавар пол, сговориться. Ib. Порте пĕр кавар полса, она çапса прахнă.
(как), как (руссицизм). Тогаево. Вăл тӳркĕлли, как хăйне пăхма пăрахсанах, кайран вара орам тăрăшпе макăрса çӳренĕ, тет. Абыз. Иван чукмарпа как çапрĕ те, вĕлерчĕ (ударил и убил).
кал, нечистота (детск. сл.). ГТТ. Какка тухайманнипе аптăрарăм, какка хытса ларакан пулчĕ. Сред. Юм. Какка ту, испражняться (детск. выраж.). Изамб. Т. Çавăнпа вăл (она) ачасене, какка тусан, хĕнет. Якейк. Ачам, какка тохмаç-и? Не хочешь-ли а-а? (Так говорят ребенку). Б. Олг. Чăмай-ха, эп какка туса килем! Ib. Какка тохат-ха. Мне хочется испражняться. Сред. Юм. Какка кôтти (кот’т’и) тесе аллăри ачасĕне савнă йоратнă чôхне калаççĕ. || Гадкая вещь. Пшкрт: какка = т’ут’т’у мар, т. е. бяка (детск. сл). Учите детей. Пур паман япалана какка, тет (ребенок). Магн. М. 193. Пĕсмĕлле! Пĕр турă ан пăрахтăр! Тетти йолтăр, какки кайтăр. СТИК. Какка, замаранная вещь, грязная вещь (детск. сл. Это слово усвоено и взрослыми).
каккой, какой (с русск.). Собр. † Ай Караççи, чипер тесе килтĕн-и? Каккуй чипер вăл чипер, уyтан чипер тата пур. N. Амăшĕ калать, тет: ачам, каккуй кушак тăрантарма, хамăра çиме те çук! тесе калать, тет. Шибач. Каккой. тет, атти, тет, вотă тиясси! тет. Курм. Каккой чĕлĕм тортасси! тет. Какое тут куренье! — сказал он.
рог. См. какăр. Сĕт-к. Сасси каккăр пак янрать. Орау. Атьăр, вăл мур каккăри пире тахçанччен те илĕртсе тăре (о граммофоне в трактире). || Шибач. Хорăн хоппи каккăр. См. шăппăр.
говорить, сказать, рассказать. В. Олг. Мĕн калатăн? Что скажешь? К.-Кушки. Хăш чух ик-виç сăмах калан та, пĕтсе те ларат. Скажешь иной раз два-три слова, и конец. Хурамал. Манран каласа пултăр, килме каларĕç: каятни, каймастни. Мое дело только сказать: велели притти, пойдешь или нет (это меня не касается). N. Он пек каламаççĕ пирĕн. Этого оборота у нас (в нашем говоре) нет. N. Эс апла никçан та ан кала (не скажи, не употребляй этого слова; «эс апла никçан та ан калаç», значило бы: «не говори в этом духе»). Юрк. Калама та çук (нечего говорить, что...; разумеется), ку вырăна часах çакланма (попасть) ĕмĕт тăвас çук (нельзя). Ib. † Сарă ачапа выля-выля, аллăм çыххи татăлчĕ. Аннене курсан, ан калăр. Калăсăр, калăсăр, калике (пусть вы скажете), манит парăп, хăтăлăп (избавлюсь от наказания). Трхбл. Пĕрре, иккĕ, вуниккĕ; кам каларĕ вуниккĕ? — Эп каларăм вуниккĕ. N. Эпĕ вĕсем Д. çĕрне каяс тесе каланине (как они говорили о том, что отправятся) илтсеттĕм. Якейк. Эс тем те калăн! Ты скажешь! (т. е. ты выдумаешь не знаю что). Сред. Юм. Калама тытăннă сăмаха каламас, вилме выртсан, час вилмес, тет. (Поговорка). Юрк. Çыруçă, вырăс çырăвĕнче ун пек паллăсене калама вĕреннĕскер, лешсем: «бзав», тесе калама хушсан, малтан ку, вăтанса, каламасăр тăрать (молчит). Изамб. Т. Унăн суккăр арăмĕ ултă ачипе тепле пурăнĕ. — Ан кала та (что и говорить)! ун пек ачасемпе юлакан арăмсĕм нумай пулĕç. N. Ăна паçăрах каламалаччĕ те... Это надо было сказать еще давеча. Сред. Юм. Ман çинчен: о çапла çӳрет (поступает, ведет себя), тесе кала пĕрех (попробуй-ка сказать про меня...), вара туйянан ху валли йыт çимен патакка. Ib. Ман çинчен он пик каланă пол (попробуй-ка сказать так про меня), çӳçна (= çӳçне) пĕр пĕрчĕ йолмиччен çăлса пĕтерĕп! Ib. Калас-калас тенĕ сăмахсĕм порччĕ, тăта çапах чарнса тăтăм. У меня были такие вещи («слова»), которые я непременно хотел высказать, но я удержался. N. Иван эсĕ мана Хусанта пурăнма хăварасшăн маррине килсе каларĕ. Иван сообщил мне, что ты не желаешь, чтобы я оставался в Казани. Регули 517. Вал каларĕ: килеп, тесе. Он сказал, что придет. N. Каласан та, ĕненес çук; вăл çапах та суя мар, чăн пулнă. Трудно этому поверить, и все-таки это правда! N. Уна каласси те çук. Об этом нечего и говорить, сеIаvа sansdire. Качал. Хай сысна тухрĕ ятлаçма: халĕ çатăп (= çиетĕп) сана; миçе калас сана: ан яр, тесе? (сколько раз тебе говорить, чтобы ты не пускал сюда коров?). N. Эп вунçичĕ пус укçа тупрăм! — Ан кала, пуйрăн! N. Кун пек вăрçă пулнине каламаççĕ. Не слышно, чтобы когда-либо была такая война. Карм. † Утçăм анмасть тарăн çырмана, чун тӳсеймест хытă (грубо) каласан. || Велеть, повелеть; советовать. Регули 11. Эп ăна килме каларăм. Я ему велел притти. Ст. Чек. Эп нумай калаçмастăп: пĕрре каласа тунă пултăр. Я долго не разговариваю: раз сказано (приказано), и должно быть сделано. Альш. Никамран ыйтмас-тумас вăл кун, никам каласса пăхмас (девушка): Микула кунĕ кĕвĕ каламала, тет те, утат. N. Епле торах каларĕ-ши мана пор çĕре те çитме! Регули 1069. Апай илме каланăшăн (каланăран) илтĕм. Т. Ку тĕттĕмре малала кайма каламăттăм эпĕ сана. В такую темь я не советовал бы тебе итти (ехать) дальше. Байгул. † Атте каларĕ хĕр пăхма, саррине те, вăрăммине, çӳç хĕрри кăтрине; ури çине пус, терĕ, хĕрне намăс ту, терĕ. Якейк. Тор ан калатăр (не приведи бог) онта порăнма! || Называть; упоминать. Утăм 1928, 76. Чăвашсем те япалана (предметы) пĕр пек каламаççĕ. Николаев. Çулăн пĕр енне калакан вырăн тăваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăн тепĕр ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурат. Унтан тытма(л)ла ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. N. Çав çын эпир калакан вырăнта пулнă. || Поучать, насталять. О сохр. здор. Ăна каласа вĕрентекен çук. Его некому научить, на ум наставить. || Полагать, предполагать. Ау 9°. Мана мĕншĕн кун патне илсе килтĕн? эпĕ ху валли тĕр, тесе каларăм, тесе калать, тет. || Играть на музыкальчом инструменте. Собр. † Тăмра илтĕм калама; тăмра кала пуçларĕ, инкесем ташлама пуçларĕç. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр (под музык. инстр.) пиллесе хăварат, тет (старик, умирая, оставил в наследство третьему сыну...). Богдашк. † Купăс купăс калас пур, пĕр хĕлĕхне татас пур. || Играть т. е. издавать звук (о музык. инструменте). Бугульм. † Кали-калами купăсна калаттарсам лайăхрах. Поиграй-ка получше на твоей кое-как играющей скрипчонке. || Петь (в хороводах). Яптик. † Хурăн-варта хур пусрăм, вăрă тесе ан калăр; вăй пуçласа каларăм, шухă тесе ан калăр. Якейк. Тăхлач, йорлам, мĕн паран? Хреслĕ тенкĕ паратни? Эп илесшĕн каламас (= каламастăп). Альш. † Калăр, хĕрсем, хытăрах, вăй иртесси инçе мар. || Причитать, приговаривать. Макт З4. Качча каякан хĕр каласа йĕрекен сăмахсем. Шинар-п. Акă хăйсем мĕн кала-кала хуйхараççĕ, тет. || Обещать. Хуратл. См. ункай. || Отвечать (урок). Орау. Паян эп арихмеччик каларăм (отвечал). || Быть достаточным, доставать. В. Олг. Тата ху (положи) пĕр ластăк (немножко), каламаст-ха (не хватает на всех). || Стать достаточным (о вкусе). ЧП. Пирĕн сăра пит аван, пĕчĕкçĕ хăмла каламан (в ней маловато хмеля). Актай. Сĕт ямасăр шурă, тет, çу ямасăр тутлă, тет, тăвар ямасăр калат (и без соли солоно), тет. Сорм-Вар. Ку шӳрпене тăвар каламан (не досолена). СПВВ. Астивсе пăх яшкана, тăвар калать-и? К.-Кушки. † Пирĕн яшка пит аван, пĕчĕкçĕ тăвар калайман. || Отзываться (на вкус или на запах). Вирйал. † Пĕрне (один из калачей) çисе пăхрăм та, шерепет тути каларĕ. N. Шу тути калать. Имеет водянистый вкус. Ст. Айб. † Кăшт тутанса пăхрăм та, шерпет тути каларĕ (мед); кăшт чуп туса пăхрăм та, тути тутлă каларĕ (у парня). Юрк. Тĕтĕм тути каламас. Не отзывается дымом. N. † Çырлисем калĕç çĕр тути. (будут отзываться землею), пирĕн тăван калĕ пыл тути.
невыразимо, невозможно. А. Турх. N. Акă çил-тăвăл, калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. V. S. Пит, калама çук, аван, превосходный. N. Пирĕн укçана чăхсем те сăхса пĕтерес çук. 8 мĕлюн та çурă тесен, калама та çук! (огромная сумма). Юрк. Калама та çук, чăваш çыннийĕн вăл тĕлтен тӳсĕмлĕхĕ пит пысăк. Ст. Чек. Калама та çук, аван, несказанно хороший.
ut eius verbis utar. Ст. Чек. Вăл каларăшле, как он выражается, по его выражению.
по словам. N. Эс каларĕшле. N. Хăй каларĕшле (хăй калашле), по его словам. N. Çавăншăн, хăй каларĕшле, ăна 6 чике лайăх голдандский пир панă. N. Вăл каларĕшле: этем пĕр çăкăрпа анчах пурăнмасть, тенĕ. Ст. Шаймурз. Эпĕ пухни те (то, что я собрал), ваттисем каларĕшле: шăши шăкĕ те тинĕсе пулăшать тенĕ пек, пулăшу пулĕ.
проговориться, ляпнуть; сознаться. КС. Çавна, тăмпай, кала яр! Я, дурак, проговорился! Ала 18. Вăл (она) та вара каласа янă, унăн та тунмалли пулман (созналась). Курм. Эпĕ: каласан хĕнемĕ тесе, каларăм-ятăм. Я и ляпнул, полагая, что он меня не прибьет, если я сознаюсь. || Передать. Выла Микун çавăх пулсан, пасара каяççĕ те, хайпăрхи хурăнташĕсене сăра ĕçме чĕнсе яраççĕ: эпир çав кун ĕçкĕ-çикĕ тăвас тетпĕр, эсир пырăр вара, теççĕ. Хурăнташĕсем çук пулсан, урăх çынран каласа яраççĕ.
калас пар, сообщить, рассказать; диктовать. Икково. Эс хăçан килтĕн? Калас (= каласа) пар-ха. Ib. Халь йомахне калас пар-ха! Юрк. Вăл, ватăскер, ăна сисмесĕр, ялан каллĕ-маллĕ уткаласа çӳресе, тăрсан-тăрсан, тата çапла мĕн çырассине каласа парат. Ib. Çыраканни, каласа панă сăмахсене çырсан, тата мĕн каласа парасса кĕтсе ларат. || Пожаловаться. К.-Кушки. Эпир мĕнле иртĕннине пĕтĕмпе аннене каласа панă.
предупредить; сказать кстати; заметить, возразить. Орау. Ыран кĕтӳ апачĕ Якурсем параççĕ пуль (пожалуй, пастуха придется кормить Егору), кĕçĕрех каласа хурас (предупредить заранее, что завтра их очередь кормить пастуха). Ib. Сăмах майĕпе каласа хур-ха, мĕн май калаçать: парас пек калаçать-и, çук-и? Ты кстати закинь словцо, что он скажет думает-ли он отдать (напр. деньги или девку) или нет? N. Пĕр çын кăна хирĕç каласа хучĕ: ну, сăмахна та пĕр шухăшламасăр калатăн иккен эсĕ, Якур, вара эпир выльăхсене ăçта çитерĕпĕр? терĕ вăл.
(калас’), разговаривать, беседовать; сговориться, поговорить. N. Эсĕ унпа пĕртте калаçмăсăнччĕ, тетĕп эпĕ. — Мне было бы желательно, чтобы ты не говорил с ним. Артюшк. Кусем (утки) пĕр йăвара ӳснĕ пек калаçаççĕ, тет. Ала 81. Çĕлен çăварне уçрĕ, тет те, калаççа ячĕ (заговорил), тет: килях, старик! тесе каларĕ, тет. Нюш-к. Калаçман калаç пулнă, тет, чĕнмен чĕкеç пулнă, тет. (Совет молчать. Послов.). Т. Григорьева. Чĕлхе вĕç кĕçĕтсен, калаçман çынпа калаçат, теççĕ. (Примета). Якейк. † Калаçмасăр-тумасăр ĕмĕр иртмест, теттĕр-и? Альш. Çӳлти касра та, Армань кассинче, лайăх пусă (колодец) пурринех калаçмаççĕ (не слыхать чтобы был.). Перев. Çав сăмахсене кашкăр калаçса тăнă чух... Ашшĕ-амăшне. Лисахви ĕненмесĕр: ай, ан калаç! (не может быть), тесе кăна хунă. Орау. Санпа мĕн калаçан, санпа калаçмалли çук, эс ăçта! (про тебя и в Москве «в кулак свищут»!). СЧУШ. Чăххăн çуркуннехи чи малтанхи çăмартине ытла нумай калаçакан çынна çитерсен, чăхă нумай çăмарта тăват. Регули 768. Калаçаççĕ: ыран салтаксам конта килеççĕ, тесе. N. Кам мĕн пĕлет, çавăн çинчен калаçса ларать. N. Кашни хăйăнне калаçса ларать. Альш. Тумтир те, чĕлхе те, калани-кулни те пĕрех (те же самые). Орау. Кунтах юлас тен (хочешь) пулсан, эп калаçса пăхăп (попробую попросить). N. Эпĕ пĕр вăхăтрах темиçе тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултараймастăп, пĕр тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултарап. Я не могу говорить сразу по-всячески, а говорить на одном языке могу. Якейк. Мари лешеккинчи унтрипе мăн-контанпа калаçса порнать (любезничает). Ib. Вăл онпа калаçать. || Договариваться, уславливаться, торговаться, рядиться. Чăв. й. пур. 26. Халĕ те хăй çăкăрне çимест; хĕлле, вак касса, çăкăр пухмалла калаçать те, ялан çавна, пĕчĕкçĕн-пĕчĕкçĕн пухса, çисе пурăнать. Янтик. Эпир çак лашана калаçаппăр та, ытла хаклă ыйтать хуçи. — Унпа пит лайăх калаçса илес пулать (поторговаться), вĕсем пит хаклă ыйтаççĕ. Альш. Сăмавар лавкки умне пырать те, калаçать сăмавар (торгует самовар). М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă. Якейк. † Йори калаçрăм хора хĕрпе — утсам панче çăвăрма (= çывăрма). Ашшĕ-амăшне. Калаçнă укçана хăна тытса юлмарăн, йăлан вăхăтĕнче тӳлесе тăтăн. Хурамал. Çаран калаçма килтĕмĕр (торговаться). Ib. Çаран калаçса килтĕм (= çарăн илсе килтĕм). Я, сторговал луга. Шибач. Пошăт калаçма килтĕмĕр (торговать лыки). Такмак. Пирĕн (Иван) пичче ывăл авлантарать. Пуян (Микки) хăта хĕр парать: сумасăр укçа панă, виçмесĕр пыл калаçнă. Ягудар. Калаçмаст. Не рядится. || Выговаривать. Юрк. Тăла вăл-ку таврашĕнчен сăпăн тума пустав-тăла та пĕр вунпилĕк аршăн калаçаççĕ (выговаривают). || Сватать невесту. N. Калаçса яр, просватать; калаçса кай, калаçса кил, засватать. Кильд. Çапла вара Иван, чипер Евгение манса, урăх хĕр калаçнă, тет.
разговор. N. Вăрах калаçĕшĕпе вăл сăнаса илет сана. Долгим разговором он будет искушать тебя.
понуд. ф. от гл. калаç. Сш. Айб. † Ан калаçар, тусăм, ăшăм çунать! Якейк. Ман хам çиран яланах калаçтарас килмест. Чăв. й. пур. 32. Ку Прухха вырăса калаçтара пуçланă. СТИК. Авăна калаçтарса кăна пыраççĕ, маттур ачисем (= йăнăштармасăр çапса пыраççĕ: авăн çапнă сасă пит илемлĕ илтĕнет). НАК. Вăл евĕчĕсем хăйсем тĕллĕнех çӳремеççĕ, вĕсене авланмалли ачасем хăйсем илес тенĕ хĕрсем çинчен ашшĕсене калаçтарма хăйсем хушаççĕ. Ильм. Арăм хĕре калаçтарма пуçлать. Калаçтарсан-калаçтарсан, хĕре çавăрат та, унтан пĕр-пĕр япалине илет: тухйи пулсан, тухйĕне (так!), тухйи пулмасан, сурпанне илет.
по словам. Собр. Вара вăл кайнă та, çав çын калашне, шыва кĕнĕ.
подумаешь, что..., как будто. Юрк. Калăн, вăл тĕлтен сăмах вăл-ку пĕртте пулман, тесе. Ib. Калăн, нихăçан та хамăр чăваш чĕлхипе пĕртте калаçман та, калаçа, та пĕлмест, тесе.
калам-кон (к̚ун, к̚он), «Трехдневный праздник у чуваш: в Лазареву субботу, в великий понедельник и среду». Начерт. 99. || Пасха (т. е. первый день п.). СТИК. «Калăм-кун — пасха (говорят только старики и старухи). || Лазарева суббота? Якейк. Калăм — Лазарева суббота (= мăн калăм). Калăм каç ват стариксем, карчăксам киремете пуççапма, çынсене тохатма çирмесене (так!), йăвăç котсене каяçç. Калăм ыран тенĕ чох пĕр япалашне хĕрĕх пĕр йопаран çĕçĕпе (згс. çиçĕпе) е портăпа хĕрĕх пĕр торпас касса илеççĕ. Онта йăтă пăх, хăмла, тăвар, талпиçен, сала-кайăк пăх хораççĕ те, калăм-кон, тол çутăличченех, хăмла вырăнне кайса, çонтараççĕ. Çапла тусан вара хăмла лайăх полать. Калăм-кон никама та ним те памаççĕ. || В след. примерах значение сл. не выяснено. Т. IV. Калăм-кун йĕке курсан, вăрмана кайсанах çĕлен курат, теççĕ. N. Калăм-кун. Пирвай шăматкун пулат. Мункун эрнипех пулат. Онтан юн-кун, ыран мункун тенĕ чух (siс!). Калăм ваттисем çӳреççĕ, вĕсем пур япаласене йăтса (?) каяççĕ. Кĕпе тӳмисене, пиççиххи татăкĕсем илеççĕ, вилĕ вар пуçне каяççĕ. Унта вĕсем шăтăк алтаççĕ те, калаççĕ: пуç ыратат! вар ыратат! Тепри: ай, чикет! тет. Çапла каласа, чикеççĕ (зарывают) вĕсем макăрса. Вăл пулат (исполняется): хĕн куракан сывмар пулат. Калăм-кун кил шăлтармаççĕ, кил шăлсан, çурта шăна шăлат (толат?), теççĕ; çăнăх алласан, тырă çатăрка пулат, теççĕ. Йĕке пытараççĕ; йĕке пытарсан, калăм-кон, çĕлен курăнат, тет. Арча уçма каламаççĕ: уçсан, пӳрт çине çил сирсе каят, теççĕ. Япалана татса каяççĕ, вĕсем вил вар пуçне кушак пулса каяççĕ. Вил вар тесе, тупăк тунă юлашки йывăçсене тăкнă çырмана калаççĕ. Бел. Гора. † И хура та чĕкеç, мерчен куçлă, калăм-куна çитсессĕн юрă юрлĕ.
невыяснен. выраж. Могонин. Калăм пасарĕ (вăл ĕç пулнă аслă кĕçнерни кун).
(калл), подр. раскалыванию дров. СТИК. Çурăлакан вутта пуртăпа лартсан, вăл: калл! каят (раскалывается легко). || Подр. сильному блеванию. КС. Калл! калл! хăсать.
(кал’л’э), назад. См. каялла. Юрк. † Пуян хĕрне куç хыврăм, тулса каймин лайăхчĕ. Каин-каин калте ӳкĕ (siс!), вăл питех тахшин мар халĕ. N. Калле тавăр, возвратить взятое.
опять, еще. См. каллах. N. Вăл каллех килчĕ. Юрк. Пĕри, асли, Митук ятлă пулнă, вăталăххи Карачăм, виççĕмĕшĕ Хĕветке. Вĕсем хыçĕнчен тата икĕ хĕр ача пулнă чи кĕçĕнни каллех Çумаркка ятлă ывăл пулнă.
(калмандаj), фамильное прозвище. Ст. Чек. || Назв. села (в б. Хвалынск. у. Сарат., г.). Макка 50. Пирĕн ял вырăнĕнче ĕлĕкех калмăксенĕн часанийĕ пулнă, çавăнпа Калмантай теççĕ. Вăл ял пуçлани пит нумай вăхăт иртнĕ. Пирĕн халĕ пусăсем алтнă чух çын шăммисем тупаççĕ. Пирĕн юхан шыв Калмантай теççĕ. || Назв. речки. (Там же).
(-лан), жадничать. N. Вăл ыран вилес тенĕ чух те калмăкланса çӳрет.
подр. легкому расколу или довольно сильному тычку. Тет. Калт! туса кайрĕ (полено сразу раскололось). Сред. Юм. Пĕренене çӳлтен антарнă чохне, пĕрене карчĕ: калт! хăпăнса кайрĕ. Ib. Пĕрене пуçĕ калт! катăлса кайрĕ. СТИК. Пĕрене пуçĕ, пуртăпа лартсан, кăлт! катăлса каят. («Выражает не только звук, но и то, с какой легкостью колется»). Ib. Ăшă пăра катас пусан (= пулсан), вăл калт! катăлат. Юрк. Ан йĕр, тесе, калт! тĕртрĕç. СТИК. Калт тĕртрĕ. Толкнул рукой довольно сильно. || Подр. разеванию рта. N. Анасланă пек çăварне калт карса...
то же, что канлĕ. Никит. Кальнĕ вăхăт иртрĕ ĕнтĕ вăл.
(кам), кто (изредка относится и к животным). N. Ку йывăçа кам кăшланă? Кто грыз это дерево? N. Ман улăма кам çисе янă? Мою солому кто сожрал? N. Вăл сирĕн (санăн) кам пулать? Кто он вам? Вăл унăн кам пулат? Кто он ему? Янтик. Кам илет ăна! Кто его возьмет! Ib. Кам калатăр ăна: халех килет, тесе? Кто может сказать, что он вскоре придет? Ib. Кам шухăшлатăр ăна халех вилет, тесе? Кто может подумать, что он скоро умрет? Капк. Кам-ши çĕр хута? тетĕп. Кто это (идет) ночью? говорю я. Орау. Çта каять-ши ку? — Кам мур (мур’) пĕлет ăна! Кам шуйтань пĕлет ăна! (чорт его знает). Ib. Камсамах хăтланнă-ши кăна капла?! Ай-яй-яй! Пулаççĕ-кам çынна курайман этемсем. Янтик. Кам мур кăшкăрать çанта? Кто это там орет? Регули 962. Кам пĕлекенне пар. Отдай знающему. N. Тинĕс хăйăрне кам суса кăларас, çумăр тумламне кам хисеплесе тухас? N. Пĕр-кун камччĕ вăл сирĕн патăрта? Кто это был у вас намедни? КС. Кама хывнă эсĕ? В кого ты уродился? Кан. Кама (надо: камăнне) шалу чакармалла, кама вăрман памалла, тата çавăн пек ытти ыйтусем те сӳтсе яваççĕ (обсуждают). Юрк. Кам усалĕ вĕсене кунта хирсе (уничтожая) пĕтерсе çӳренĕ-ши? N. Кам килет унта? Кто это идет? — Кам туртать кунта? Кто это тут (здесь) курит? Орау. Паян кама-кама куртăн? — Паян эп нумай çын курман. Кого и кого ты сегодня видел? — Я сегодня видел немногих («мало людей»). N. Кам арки çине вут ӳкет, çав çунат. (Послов.). Изамб. Т. Кама кам пулмасть (почему не помочь другому). Иваново. Кам у пирĕн чӳречене ватни? Кто это разбил наше окно? N. Миколайсам тырă вырма карĕç-и? — Кам пĕлет, те кайнă тем. Пошла ли Николаева семья жать? — Кто знает, может быть, и пошла. Тораево. Амăшĕ каланă (ему): сан ухмах ăсу тăрăх кам хăни пухăнать (какие еще там гости), тенĕ. Сред. Юм. Кам çăви (какой чорт) çохрать çавăнта? (Кам çохăрнине пĕлмесен калаççĕ) N. Эсĕ хисеплемесĕр, ăна кам хисеплемелле тата? КС. Кам чирĕ (кам мурĕ) кăшкăрать унта? Кто это там орет? Ib. Кам чирĕ пуçа кайса чикет унта? Кто (какой шут) туда пойдет? Ст. Шаймурз. † Халиччен шурă хурăн кам каснă? — ывăнтарать сылтăм хулсене; халиччен савнă туспа кам пурăннă? — çыхлантарать иккен чĕлхесене. Артюшк. Кам сирĕн ача тăвать, çавна качча илеп, тет. N. Кам таврашĕ вăл? Он из какой фамилии? Толст. Ку кĕреплене кунта кам ухмахĕ (какой дурак) пăрахнă! N. Эй, атте, кам çав (что ты за человек?), пĕр кĕреçине те пулин лайăхрах пехиллесе памарĕ-ĕçке! (не завещал хорошей лопаты): вăл та пулин хуçăлса кайрĕ. || Частица заключительного удивления или неожиданного заключения, или убеждения: «Оказывается», «ну, и»... (иногда передается и иначе). Орау. Пулать-кам çын та! Бывают же такие люди! Ib. Пирĕн тавар пĕртте каймарĕ-кам (не продался)! Ib. Ну, хытă та утать-кам! Ну, и шагает же! Ib. Çармăс еннех куçрĕ-кам! Ib. Кайрипченех (от киремети, что на задах) тертленеп-кам (мучаюсь). Ib. Каламасть-кам! Как это он не скажет?! (т. е. скажет; пустяки, что не скажет). Сред. Юм. Полат-кам он пик çын та! Ну, и бывают же люди! Орау. Ай-ай! Хырăма та кĕрет-кам: пĕр кӳренке кулача нумай хăвармасп (доедаю). К.-Кушки. † Пирĕн лаша та ухмах-кам: йĕрсĕр çĕре йĕр тăват! Альш. † Аслă çулта такăр-кям: урапа йĕрĕ палăрмаст. Елшел хĕрĕ те сатур-кам, сиксе утни палармаст. Тюрл. Эх, алтанĕ алтать те-кам! Ну и поет же петух-то! Хурамал. † Пĕр лап çырла тĕл пултăм, тĕл пултăм; татап-татап, пĕтмеç-кам, пĕтмеç-кам, киле таврăнас килет-кам, килет-кам! Ск. и пред. 63. Хĕр кăларма кайнă та, хай пуçне пĕтернĕ-ĕç-кам мăнтарăн ачи.
кто попало, кто ни попало. ЧС. Шыв куркине килти хĕрарăм тытса тăрат, ытти куркисене (из упомянутых) кам-килчĕ-вăл тытса тăрать. N. Салтаксем хĕçсемпе-сăнăсемпе халăха кам-килчĕ-ăна вĕлерме тытăннă (начали убивать кого попало).
успокоиться. Кн. для чт. 105. Çывăрать вăл канăçланса хăй йăвинче. || Скончаться.
то же, что кансĕрле. N. Мул вăл никама та канçăрламасть-ĕçке.
(канторккы̆), пароходная пристань. Шорк. Янорс. Вара миххисене канторккă çине атте çĕклесе пĕтерчĕ те (снёс), пĕр çĕре кайса, лашасене çитертĕмĕр те, лашасем кансан, кӳлтĕмĕр те Шупашкартан тухса карăмăр. Ib. Вăл Шупашкар тĕлне çитсен, питĕ хытă каçкăрса ячĕ те, канторк (так!) çумне пырса ларчĕ (пароход).
(канды̆к), окно. См. чӳрече. Мартынова. Кантăк çинче кĕмĕл çĕрĕ выртать. Кугеева. Кантăк анинче ларан. Ты сидишь на окне. Якейк. † Шăпăр-шăпăр çăмар çăвать, кантăк виттĕр корăнать. Коракыш. Йăмăкĕ ĕçес вырĕнне (так!) кантăкран кăларса тăкнă (вылила в окно). Сред. Юм. Кантăк, 1) окно, 2) стекло. N. Кантăк тарласан, йĕпе пулат, теççĕ. Если вспотеет стекло (окно), то это, говорят, к дождю. N. † Кашни каçах кантăк умне, анне, ан лар макăрса. Кожар. Яла кĕнĕ те, вăл çын кантăки петне пынă та: хăваттер яратăр-и? тенĕ. Шурăм-п. № 26. Пĕр кантăкĕ пур. Бай. Кĕçĕр çĕрле пĕр çын: хваттер яр, тесе, килсе шаккарĕ те кантăкран, эпĕ ăна ямарăм. КАЯ. Эпĕ çав шухăшсене шухăшланă вăхăтра пĕр хуралăç кантăкран (в окно пырса кăçкăрса каларĕ. Торх. Кантăк виттĕр (или: куссуй виттĕр), в окно. СПВВ. Кантăк — карăнтăк. || Стекло; стекло оконное. Сохрон-й. и др. Шăна чирсем сарать. 5. Микорскопа ак çапла тунă: йăс (= йĕс) кĕпçе, ун ăшне темиçе пысăклатакан кантăк кӳртсе лартнă. Ib. 20. Вĕсене кантăк хупăллă шкап ăшне (в шкап со стеклами) хурас пулать. || Оконная рама со стеклами. См. хашака, харшака.
(канды̆р), конопель, конопля. См. пуса. Цив. † И, кив кантăр, кив кантăр, сыппи таран çĕн(ĕ) кантăр; кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Изамб. Т. Пукрав вăхăтĕнче шыва кантăр хутаççĕ (мочат). Ала 106°. † Анат Явăш (деревня) хĕрĕсем, хĕрĕсем кантăр ăшĕнче чопаççĕ. Упнер. Чувашин, говоря о прежнем еловом лесе, сказал что он «Кантăр пак ларатьчĕ» (т. е. был очень густ). Сред. Юм. Кантăра татса çапсан, шывва (так!) кайса хотаççĕ, вара о пĕр виç эрнерен полат («смягчается и белеет самая кудель»). Изамб. Т. Арçынсем кĕлте кӳртнĕ чухне хĕрарăмсем кантăр татаççĕ. Питушк. Кантăр: варĕ, вăтамми, лапрашки. Пшкрт. Различные сорта кантăр: 1) лапрашки, 2) вы̆дам, З) кочы̆βос, 4) варбос. Сĕнтĕр вăрри. Чăваш халăхĕ тырă-пулă акса тума пуçласан, çав вăхăтрах сӳс-кантăр та акса тума пуçланă. Кантăр, тата йĕтĕн акса ӳстерес çĕрте çурхи тырпа шутланса тăрат. Кантăра çуркунне, çурхи тырра акса пĕтерсен тин, акаççĕ, майăн 20-мĕш кун телнелле, мĕншĕн тесен, иртерех аксан, кантăра сивĕ лекме пултарат. Кантăр валли ытти тыр пек мар, питĕ çемçе ана кирлĕ, çавăнпа кантăр валли ăрасна ананăн пĕр пуçне тислĕк ытларах тăкса çемĕçтерсе акаççĕ. Кантăр вырăнне пурте пĕр еннелле тума тăрăшаççĕ, мĕншĕн тесен кантăра çуртри вырса пĕтерсен тин татаççĕ те, сапаланчăк пулсан, кӳтӳ (?) ватса пĕтерет, теççĕ. Кантăра аксанах, çерçисем питĕ çинипе, ани çине хăратмаллисем туса лартаççĕ: ан çитĕр, тесе. Çапла кантăр пĕр виçĕ уйăх хушши ӳсет. Çемçе вырăнлă çĕрте çынран та çӳлĕрех пулат, хытăрах çĕрте кĕске пулат. Ӳссе çитерехпе кантăртан пуса уйăрăлат (пуса — вăрăсăр). Пусана ыраш вырса пĕтерсен татаççĕ. ЬIраш ир пулман чух, ыраш выриччен татаççĕ. Кантăра çуртри вырса пĕтерсен тин татаççĕ. Кантăра та, пусана та, татсан, ани çинчех тымарне пуртăпа татаççĕ, вара киле анкартине тиесе кĕреççĕ. Анкартинче кантăра купа туса хураççĕ, çапиччен: пуçĕ шантăр, тесе. Кантăра пĕр-ик-виç хут çапаççĕ. Малтанхи хут çаппипех кантăр кипенки ӳксе пĕтмеçт. Çапса пĕтерсен, кантăра та, пусана та, йĕтĕне те, икшер ывăшăн тытса, мунчалапала е улăмпа çыхаççĕ. Çыхса пĕтерсен, кантăра та, пусана та, йĕтĕне те, сулă туса, кӳлле кайса хутаççĕ. Сулă тунă чух кантăрне ăрасна, пусине ăрасна, тата йĕтĕнне те ăрасна тăваççĕ, мĕншĕн тесен кантăрĕ пусапа танах пулса çитмеçт, йĕтĕнĕ тата шывра иртерех пулат. Чылайĕшĕ йĕтĕне, тата пусана шыва хутмаççĕ, мĕншĕн тесен йĕтĕн часах çĕрсе кайма та пултарат. Шыва хутман чух йĕтĕне те, пусана та курăк çине анкартине е улăха сарса пăрахаççĕ те, çăмăр çунипе çавăнтах етĕн пулса выртат. Кантăр шывра З — 4 эрнене яхăн выртать, пуса 2 — 3 эрнерен мала (больше) выртмаçт. Кантăра та, пусана та, йĕтĕне те хутсан, шыва лайăх путарма тăрăшаççĕ, мĕншĕн тесен, шыв илмесен, çелти (çиелти) пулмасăр тăрса юлса, тикĕс пулмаçть. Шывран кăларсанах, пуса-кантăра шывĕ сăрхăнма купа туса хураççĕ. Пĕр-икĕ эрне иртсен, киле турттарса каяççĕ. Килте, кашта туса, кашта çине анкартине çакса яраççĕ те, хĕл каçиччен çакăнсах тăрат. Мункун иртсессĕн, çимĕк çитиччен хĕр-арăмсем кантăр тылама пуçлаççĕ. Кантăр пусана, тата йĕтĕне малтан хĕвел çине сарса хураççĕ те, типсе çитсен тылаççĕ. Кантăр, пуса, йĕтĕнсене çакăн майлă тылăпа тылаççĕ. Тыласан, пилĕкшер çурăмăн çыхса хураççĕ; ă тем теççĕ. Чухăн пурнакансем кĕркуннех, арлама сӳс çукки пирки, мунчара типĕтсе, тыласа арлаççĕ. Кĕркунне авăн çапса пĕтерсен, пухрав (так!) вăхăтĕнче сӳс тӳме пуçлаççĕ. Хăш-хăш çуркуннех тӳсе хураççĕ. Сӳсе тăватшарăн, тата пилĕкшерĕн кисĕппе тĕвеççĕ. Сӳс тӳмелли кил (килĕ) — йывăçран тунăскер, çӳлĕшĕ пĕр метр тăрăш пур. Ĕлĕкрех кисĕппе тĕвиччен катмакпа тӳнĕ, теççĕ ваттисем. Сӳсе, тӳсе пĕтерсен, шăртлаççĕ. Шăрт — сысна шăртăнчен тунăскер çакăн пек формăлă. Сӳсе мĕн пурĕ, З хут шăртлаççĕ. Малтанхи хут шăртласан, пысăкки тухать (сӳсĕн çелти пысăк сӳсĕ). Иккĕмĕш хут шăртласан, çинçи теççĕ. Вăл питĕ лайăххи, унтан лайăххи урăх çук. Сӳс тӳсе пĕтерсен, ноябĕр уйăхĕнчен пуçласа, çăварни иртиччен, кĕнчеле арлама пуçлаççĕ. Пĕчик хĕрачасем, пĕр çичĕ çула çитсен, кĕнчеле арлама пуçлаççĕ. Малтанах пĕчик хĕр-ачасене пысăккине арлаттараççĕ. Çемьере хĕр-ачасем пулмасан, арçын-ачасене те арлаттараççĕ. Арçынсем ĕлĕкрех нумай арланă. Вĕсем хĕрсем пекех, килĕрен ларма кайса пĕр-пĕрин патне, авăрланă (так!). Хальхи вăхăтра арçынсем сахал авăрлаççĕ. Авăрланă çипписене хутăр-йывăççи çине (на мотовило) хутăраççĕ. Хутăр-йывăççи пĕр метр çурă тăрăшшĕ, икĕ вĕçĕнче урлă пĕр-ик шитлĕ патакран тунăскер. Хутăр хутăрнă чух мĕн чул пулнине шутлаççĕ, ăна ӳкĕм теççĕ. Ӳкĕме тăватшар пĕрчĕн çирĕме çитиччен шутлаççĕ. Пĕр хутăрта çакăн пек ӳкĕмсем: пысăкрах çиппе 5 — 7 ӳкĕм тăваççĕ; çинчереххине 10 — 18 ӳкĕм тăваççĕ. Çакăн пек хутăрсем хĕл каçиччен лайăх арлакан 30 хутăр таран авăрлат, начартарăххи 15 — 20 хутăр, пĕчĕк хĕрачасем 7 — 10 хутăр. Чăваш хĕрарăмĕсем хĕллехи кунсене пĕрмай кĕнчеле авăрласа иртереççĕ. Пĕр каçра З — 4 йĕке авăрлаççĕ. Çăварни çитме пуçласан (çăварни ир килмен чух, çăварни умĕн, çăварни иртерех килнĕ чух, çăварни хыççăн) çип çума пуçлаççĕ. Малтанах çиппе тăршыпа кивсе чӳхесе тăкаççĕ сурчăкĕ тухма; ăна çип сурчăкĕ кăларни теççĕ. Вара, пĕртик типсе çитсен, йăрхах çине пĕр пуçне хутăра тăхăнтараççĕ те, туртаççĕ чăсма. Ун хыççăн пит çăра кĕл шывĕ туса хатĕрлеççĕ те, çав кĕл шывĕ çине чиксе кăларса кантăра çине хураççĕ. Пурне те чиксе кăлараççĕ те (пĕр 15 — 20 хутăр пĕр кăмакана), вара кăмакана хываççĕ. Çунса каясран, вут хутса çунтарсан, ялан çăкăр пĕçереççĕ. Çăкăр тухсан, кăмакана пăртак улăм йĕпетсе хураççĕ кĕтессисене, çип çунса каясран, вара çипе хываççĕ. Çип кăмакара пĕр талăк выртат, тепĕр кун тин кăлараççĕ. Çип хывнă кун, çип хывакан çын патне хора çын пырсан: çип пиçмест, тиеççĕ. Сарă çын пырсан: сарă çын пек пиçет, теççĕ. Çипе хывнă вăхăтра яланах: çип хыватăп, çип хыватăп, шурă пул, шурă пул, акăшсем килнĕ, вĕçсе çӳреççĕ, хуларан çын килнĕ, шур хăмачĕ çиппи çӳретет, тесе калаççĕ. Тепĕр кун çума каяççĕ. Çунă чухне лайăх кĕлне çуса ямасан, тĕртнĕ чух канчĕр; çавăнпа лаях çума тăрăшаççĕ. Çиппине çусан, типĕтиччен хутаççĕ: тĕртнĕ чух яка, лайăх пултăр, тесе. Хутасса çапла хутаççĕ: пĕр витре шыв çине çăмартапа тата сĕт яраççĕ те, çав шыв çине чике-чике кăлараççĕ. Ăна тепĕр тĕрлĕ çип çемĕçтерни теççĕ. Çиппе çемĕçтерсен типĕтеççĕ. Типсен, çăмхалама пуçлаççĕ. Хутăр çăмхаламалли ярăн-йывăççи. Хутăра кăшкар çине çăмхалаççĕ. Çăмхаласа пĕтерсен, çак çипсемпе пир кумма пуçлаççĕ. Пир куммалли сӳрекке, пĕр 8 аршăн тăршшĕ, икĕ вĕçне шăлсем лартнă, пĕр вунă шăла çитиччен. Кумасса икшер çипĕн, е тăватшарăн кумаççĕ, мĕншĕн тесен икшер çипĕн уйăрса çилине тăхăнтараççĕ. Кумса пĕтерсен, çилине çыхса лартаççĕ те, кунча тума пуçлаççĕ. Кунчаласа пĕтерсен, пир витĕрме пуçлаççĕ. Пир сăтанĕ пирĕн патăрта хальхи вăхăтра икĕ тĕслĕ, анчах иккĕшĕ те пĕр майлă. Виççĕмĕш сăтан ĕлĕкин пĕк (!) пĕр вырăна пăта çапса шăтарса лартмалла; анчах ку аванах мар, мĕншĕн тесен пĕр вырăнтан тепĕр вырăна сиктермелле). Пир витĕресси, тата тепĕр тĕслĕ пир кăнтарасси теççĕ. Уна малтан çилинчен ĕретпе мăшăрăн илсе пырса кĕр витĕр илеççĕ. Кĕр витĕр илнĕ чухне пĕрер çипĕн илеççĕ, пĕр мăшăра пĕр çиппине малти кĕртен, тепĕр çиппине кайри кĕртен илеççĕ те, мăшрипе вĕçĕнчен çыхса лартаççĕ. Вара хĕç витĕр илеççĕ те, хăйă çине тăхăнтарса, хивсерен çиппе çыхса лартаççĕ те, тĕртме пуçлаççĕ. Лайăх тĕртекен хĕрарăм кунне пĕр 12 аршăн тĕртет, тепĕр тĕслĕ каласан: икĕ хутăр та çурă, иккĕ тĕртеççĕ. Çавăн пекех тĕртеççĕ ăратнене те, анчах унта тăват ура пусси, тăват кĕр. Ыттисене пурне те çавăн пекех тăваççĕ. Тĕртсе пĕтерсен шуратма пуçлаççĕ. (Сообщ. А. Максимова). || Фамильное прозвище в с. Альменеве, б. Асакас. в.
сани, оплетённые поверх рогожи веревкою. СТИК. Кантăралă çуна. Вăл çунана илемшĕн ракуши çинчен кантăрапа каркаласа тухаççĕ.
(кан’л’ы̆х), покой. Якейк. Вăл ман каньлăха пĕтĕмпех тортса илч. Он отнял у меня весь покой.
издавать звук кап; падать с шумом. К.-Кушки. Вăл кăмака çинчен каплатрĕ (= ӳкрĕ).
(кабаj) хвалиться. Зап. ВНО. Капай, хвалиться. Ib. Вăл пӳрчĕпе капаят. Ib. Капаять, хăй мана та çĕнимасть.
учащ. ф. от капшатар. КС. Пурăнăçне капаштаркаласа пырать вăл (кое-как концы с концами сводит, не плошает).
(кабы̆р), нарядный, форсистый (об одежде). Эпир çур. çĕр-шыв. 25. Сарă-яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пурăнаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. СПВВ.ТА. Вăл пит капăр = вăл пит тумлă. Капк. Самар ӳтне капăр витсен, мĕншĕн куçне хĕссе çӳрет? Собр. Капăр пулас, тесе, ан шухăшла, ăслă пулас, тесе шухăшла, теççĕ. Чертаг. Капăр — хитре томланать. Б.Олг. Капăр тĕклĕ, с красивыми перьями (птица). Вотлан. Кам капăри вăрман урлă кăптăр-кăптăр лакăма. (Çулчĕ). Актай. Капăр Хветĕр ялĕсем... (повид. назв. деревни). || Украшение. Г. А. Отрыв. Аркă тавра та ниçта та ним апăршасам çук. («Капăрри çук ĕнтĕ ун, капăрлă мар»). Б. Олг. Хĕрарăм капăрĕ (все уборы). Шел. 59. Тата çĕтĕк-çатăкĕ, темĕн-те-пĕр татăкĕ, пир авăрĕ, капăрĕ... Кан. Оплăçри чиркӳ капăрĕсене пур çĕрте те хăвăртланса пуçтармалла. См. кавăр.
подр. быстрому скоплению, собиранию в одно место. Упа 853. Вăл Сидăра хĕненĕ чухне сирĕн капăр пырса тытмаллаччĕ те, пĕтерсе те хумаллаччĕ. Ib. 676. Эпир: вăл çырла шырать пулĕ, тесе, ун умне капăр ӳкрĕмĕр. Альш. Ларăр, тетесем, сĕтел хушшине, тет. Тетĕшсем капăр сĕтел хушшине кĕрсе лараççĕ, тет. Сред. Юм. Хăй омне капăр пуçтарса илчĕ те, пире памарĕ те. Дш. леб. 51. Хăранипе халăх капăрах сирĕлнĕ. ЧС. Эпир, Караç (имя мальчика) хаяррăн кăшкăрнине илтсе, ура çине капăрах сиксе тăрса ял çинелле пăхатпăр — çап-çутă çулăм ялкăшса тăрать. Ядр. Капăрах хупăрласа илчĕç те, кăшах (сразу) пуçтарса хучĕç çынна (пикнуть не дали; убили, а он и не пикнул). См. Рааs. 58.
(капла), этак, так, подобно этому. N. Капла иккен эсĕ, тара-тара таврăнма! А, так ты, назад бегать! Яргуньк. Ку каплаçха (а, вон он что!), чим-халĕ ăшĕ ку патша хĕрне, терĕ, тет, хал Иаан. СТИК. Каплипех (в этом виде) ун умне пырса тăма юрамĕ. Кан. Каплипеле пирĕн ĕç тухмасть. Так у нас дело не выйдет. Изамб. Т. Ку капла пулчĕ. Ĕç вăхăчĕ — пĕр лашапа пурăнмалла мар. Пазух. Эпир паян капла та (так), ыран тепле. Ib. Капла ӳсĕрлессе пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ манăн тухмашкăн. Юрк. Чăвашсем хушшинче апла-капла пулнине калаçмаççĕ-çке, ку мĕшĕн капла-ши? N. Капла пĕçернĕ çăкăр йӳнĕрех те, тутлăрах та пулать. Ст. Чек. Апла калаçмасан, капла çук (мĕн те пулин калаçмалла; калаçмасан, нимĕн те пулмас). Ib. Апла калаçмасан, капла калаçма çук, шухăшлама çук; капла тума çук, — ĕçлеме çук. (См. апла). N. Çынтан: вăл çапла та, ку капла, тесе, ан кулăр. БАБ. Эсир ăçта пыратăр капла? терĕ, тет, суха сухалакан. N. Ăçта каятăн капла? — Ăçта пулĕ-ха (куда придется). || Этакий.
сгруживаться, скапливаться. N. Капланса ларат. Стоит грудою. Пшкрт. Çомăр шуйă капланса тăрат (не течет вперед). Шибач. Пăр капланса ларчĕ. Лед застрял и не двигается. N. Ун патне шыв пырса каплансанах, вăл ишĕлсе аннă. КС. Йăвăç шыв куккăрне, пырса, каппаннă. В излучине реки образовался затор из деревьев. Калашн. Сĕм-тĕттĕм пĕлĕтсем капланса килчĕç. Шел. 122. Тем пысăккĕш капянса... витĕр курăнса ларать. Ib. 29. Пĕр ылттăн çурт, капланса ларат, вăрттăн пытанса. Скотолеч. 21. Суран ăшне пӳр капланса тăрать те, суран шыççа каят. Зап. ВНО. Çăмăр пĕлчсем килсе капланчĕçĕ (или: капланчĕç). N. Пылчăк кумккисем хытса каяççĕ те, унта çуркунне хăйăр капланать. Толст. Тутарсем шыв хĕрринче вăрман пек капланса тăнă. С. Тим. Шыв капланса çитсен, пĕвене çĕмĕрсе, малалла юхса каят. N. Унăн йĕри-тавра темĕн чухлĕ халăх капланса çӳренĕ. Сред. Юм. Пăтаран кĕпе капланчĕ те, çурăлса кайрĕ. N. Вилнĕ пулă шăммисем юшкăн айĕнче капланса выртнине кураççĕ (видят). Хурамал. Арман валашки çинче тырă капланса тăрать (засел). Тюрл. Кам пырса капланать онта? Кто туда подойдет? N. Ху куçăпа ху аллу тирĕк анине пырса ан капланччăр (в рукописи). А. Турх. Пăр капланчĕ (затор на реке во время ледохода). Ib. Пăр капланса анчĕ. Масса льду спускается по реке (сплошной лед). В. Олг. Пăр капланса ларчĕ (затор). || В перен. смысле. КС. Майлă мар, ун укçипе каплансах ларăн. Его деньги тебе в прок не пойдут. А. Турх. Мана хĕненипе капланчĕ пулĕ! Наверное, хорошо стало ему, как он меня отдул! N. Эй йĕрĕнчĕк ĕçкĕ-çикĕ, çав тери усал ĕçпе тулнăскер, çынна вĕлерӳпе капланнă. N. Эпир хамăр чăн çултан çĕтсе кайрăмăр, тĕрĕслĕх çутти пирĕн çие ӳкмерĕ, хĕвел те пире çутатмарĕ! Йĕркесĕр сукмакпа пĕтсе каплантăмăр. N. Эй çуралнăранпах юн тăкса капланнăскер! Эй йĕрĕнчĕк ĕçкĕ-çикĕ! Хурамал. Ăна ан шелле, капланса кайтăр (= çавăнтах пĕттĕр) теççĕ. Ib. Теме юрамала санăн ĕçу, капланмала санăн ĕçӳпе! (= лайăх япала туман). N. Çав хыпара илтсен, унăн пĕтĕм ăшĕ-чикки капланса çитнĕ.
понуд. ф. от каплан. Ст. Чек. Майлă мар туса каплантартăн! Нечего сказать, обрадовал ты своею работою! («сделал на банный угол», т. е. плохо). Сĕт-к. Сăмахпа (ятлаçса) каплантарас, забросать словами. Яргуньк. Ку нумаях каплантарияс çук. От него много не дождешься. (Гов. о человеке и о предмете). Он çомăнче нумаях капланса порăнаймăн. У него многим не поживишься, многого не увидишь. N. Каплантарчĕ ухмах, всадил меня (ирония). Якейк. Но, Михал, эс плотнă каплантартăн Йăвана! (здорово отчитал, пробрал). Альш. Эх вăл ăна сăмахпалан каплантарма тытăнчĕ (начал «резать», так что тот ничего не мог возразить). Ib. Епле сăмахсем каплантара пуçларĕ! Какие он (скверные) слова стал отворачивать! (стал «пускать с верхней полки», так что и отвечать нельзя). Ib. Кунтан епле тутлă шăршă каплантарать (воняет)! Орау. Ан кала, ĕç туса каплантартăн! И не говори, многое ты сделал! (говорят хвастуну). Ib. Эх ача, намăс сăмахпа каплантарса хучĕ-çке! Ну, и выпалил штуку! (напр. произнес некстати непристойное слово). Ib. Пĕри-пĕри намăс сăмах каланă пулсан: каплантарчĕ (или: каплантарса хучĕ), теççĕ.
назв. местности (раньше был лес, на Мияке). N. Унта мишерсен Каппай ятлă старик пулнă, вăл йышăнса тăнă çĕре Каппай кукри тенĕ.
(каппаj), хвастаться, хвалиться, кичиться. Шибач. Каппайса = çăмăлланса, мухтанса çӳрет (похвальбишка). Н. Карм. Каппайса тăратăн вĕт çавăнта! (хвастаешься). Ib. Юмăç карчăк, ял çине тухсан, каппайса, мухтанса çӳрет. N. Хальхи этем хăй калаçма пĕлнипе мухтанат (каппайса çӳрет). Тюрл. Çӳретĕн çавăнта каппайса! (хвалишься). N. Вăл пӳрчĕпе каппаять (хвалится, кичится). Ib. Каппаять, каппаять, хăй мана та çĕнимаçт. Ст. Чек. Каппаят = мухтанат. Регули 276. Вăл окçа номайран каппаять. Он хвалится оттого, что у него много денег. Сред. Юм. Каппайса çӳрет çанта. Хвалится, а самому и похвалиться нечем. Начерт. 100. Каппаяс, гордиться.
форсун, хвальбишка. КС. Сĕт-к. Мĕн каппай çӳретĕн? («от слова каппай»). Рак. Каппай, тек ĕçсĕр сулланса çӳретĕн! Ib. Апла мар вăл, каппай, ак капла!
(каптал), назв. свадебного наряда. Шибач. Каптал — из ситца, шопăр майлă, той арăмсам тăхăнаççĕ только. Пшкрт. Каптал — свад. наряд: сăкманла тунă хăмаçран, пасартан исе. Зап. ВНО. Каптал — женское свадебное украшение синего цвета, из шерсти. МПП. Каптал — женский свадебный халат из черной материи, при чем рукава — из красной ситцевой или другой материи, с вышивками или рисунками фабрично-заводского происхождения, напоминающими чувашские узоры, а на спине халата имеются нашивки из цветных лент в виде фигуры 8. Якейк. Квак каптал — пире кăвакартса тунă кĕске тонтир. Разг. С. Мих. 12. Симĕс каптал, мужской зеленый кафтан, на подобие русского. СПВВ. Х. Каптал — шерстяной, тонкий голубой кафтан (Ядр.). Собр. Хай хай каччăм, хай каччăм, хай каптална хыв-пăрах. (Пушăт сӳни). Хорачка. Хĕрлĕ каптал. Г. А. Отрыв. Алтаккин кукки каланă тăрăх, каптал хыçалта (ĕнсе хыçĕнче) икĕ хутăн ĕçленĕ тăваткал çухави пулнă. Вăл ĕнсе çинчен çулелле мар, аялалла (çурăм хыçнелле) аннă, ăна каптал çумне çĕлесех лартнă, уçса хупмалла пулман хальхи çухависем пек. Малта ывĕ капталăн (кăккăр, пĕсехе çинче) уçă пулнă, пĕр шит анлăшĕ, икĕ шит тăршшĕ (кăккăр анине çитиччен) пулнă. Кăккăр ывĕ уçă пулнă... Ib. Капталне арçынсем анчах тăхăннă. Ib. † Инке мана йĕп пар-ха: каптал тӳми татăлчĕ.
(каптэш), воскл. испугавшегося. N. Çын, астумасăр, пĕр-пĕр япала ӳкерет, хăраса кайса калат: каптеш! мĕн турăм! Ib. Çавă сан çинчен каласа парас тет-ха. — Каптеш! пĕтерчĕ вара вăл мана! тет хăраса ӳкнĕ çын.
полностью, во всю ширину, целиком. МПП. Яргуньк. Вăл пăра каптăмпех илсе хутăмăр (взяли целиком).
(кар), подр. неподвижному, направленному в одну сторону взгляду группы людей. || Подр. стройной расстановке, стройному расположению. Ходар. Вара алăк патнелле кар пăхса тăраççĕ те, ак çапла чӳклеççĕ. (Чӳклеме). Н. Карм. Пурте пĕрле кар пăхса тăраççĕ. Бишб. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, ик айккипе хурама кар ларать (сплошными рядами). || Подр. прерывистому звуку или быстрому движению. Сш. Чек. Кар-кар турт (а не кал-кал, отрывисто). КАЯ. Шырлан патне çитсен, хуралăçсем темшĕн кар!.. каялла чакрĕç. СТИК. Чиркӳ хуралçи лампаткăна çутрĕ те, кар (с долгим а) туртса хăпартрĕ. К.-Кушки. Кар тутарайăр (черкните пером). Кан. Елĕк шкулĕнче 5 — 6 çул хушшинче нихăш кĕркунне те учитлĕ кар пухăнса ĕçлени çук. Хастарлăх. 9. Çамрăксем кар тухса тытмасассăн, ваттисем вăл ĕçе тăвас çук.
(кар), раскрыть, разинуть ЧС. Çӳçĕсем пĕтĕмпе ĕнсе кайнă, çăварне карса пăрахнă. Волосы были совсем сожжены, рот был разинут. Орау. Ял тăрăх çăварне карса çӳрет (разбалтывает на всё село). Сĕт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çварне карнă (молочник). Упа 876. Çăхан çăварне карнă та, мĕн пур вăйĕпе кăранклатса янă. Трхбл. Караканăн çăварне карта тытман. Пшкрт. Халĕ, çуарня лепле карса пăрахнă (карзӓрӓт)! Смотри, как он рот-то дерет! (т. е. кричит). Орау. Мĕн çăварна карса выртатăн? Анаслани кунтах илтĕнет. || Завесить, закрывать, затянуть, занавешивать; опутать. Ст. Чек. Карна (карас) шăналăк. Сĕт-к. Шăналăкне карăнтарах кармалла. Чураль-к. Урам урлă таната карап. (Ура сырни). Тораево. Хăва (он сам) кайсан, упа лашана çисе янă, тет те, ун вырăнне çатра каркаларĕ, тет те, çине шăналăк витрĕ, тет, хăва тарчĕ, тет. Ал. цв. 8. Вăл çӳлĕ вырăн çине улăхса выртать те, кĕмĕл чаршавне карса ярать Орау. Хĕвеле кашт пĕлĕт карса илнĕ. N. Ăна пĕлĕтсем карса тăраççĕ (закры зают). Якейк. Икĕ минутра тĕтре карса илч. В две минуты заволокло туманом. || Окружить, огородить. Ала 6. Çывăрса тăчĕç. Вăлсене йĕри-тавра карса илнĕ, тет, çĕленсен амăшĕ, ниçта та каймали çук, тет. Финн. Тĕплĕ карса илнĕ. Крепко загорожено. Толст. Вăл çулпа аннă та, чул хӳмепе карнă йывăç пахчи курна. N. Юпаран юпана правулкка карса пынă (если столбов много). N. Икĕ юпа хушшине правулкка карса хунă. N. Апла пулсан, эппин çарана çуррине карса илер, çурринче выльăх çӳретер. N. Эппин эпĕ, юлташсем, халĕ кайса карса илетĕп те, унта выльăх яртармастăп.
назв. озера около сел. Т.-И.-Шем. Карас кӳлли. Унта ĕлĕк карас кулли нумай пулнă, çавăнпа ăна çапла каланă. Янтик. Карас кӳлли — назв. озера; вăл кӳлĕ е карас ятлă пулă пит нумай, çавăнпа Карас кӳлли тенĕ.
назв. оврага. N. Вăл вăрманта çак çырмасем: Филипп çырми, Караç çырми, Тарăн çырма.
хр. имя мужч., Гавриил. Альш. Вăл енче Карие кăна тивнĕ те вăл (пожар), çак еннипе сăтăрса кайнă урам тăрăх Калак (n. viri) таранччен. Ib. Кари качаки (насмешка над именем «Кари»).
(кару), тугой, натянутый. Изамб. Т., Альш. † Тăваткăл минтер темĕнтен (вар. темĕншĕн) хăпармаст, те пичĕсем каруран (= тăвăртан). Н. Карм. Питĕ кару. Очень круто натянуто. Ib. Питĕ кару тăрать. КС. Авăн аштарнă чухне лашасене: кару! тесе, кăшкăраççĕ (чтобы они натянули веревки). Орау. Авăн аштарнă чухне вĕрене лăнчă (слабо) ярса çавăрнсан: кару! тиççĕ. Ст. Чек. Кару исе ан пыр, туртăнат вăл (пире кумнă чуне калаççĕ). Не очень-то натягивай нитки: они и после натянутся. СПВВ. МА. Кару килет — йăвăр килет. См. Рааs. 59.
паутина. Рукоп. календ. 1908. Вăл хуртсем карă ăшĕнчен тепĕр çуркунне тухса çулçăсене çиме тытăнаççĕ. Вĕсем пурри туратсем хушшинче карă нумайран паллă.
каркать (о вороне). Собр. Çурт-мĕн çине çăхан ларса карăклатсассăн, лайăх мар, теççĕ. Т. П. Пĕр-пĕр çыннăн авăн-йăвăççи çине малалла ларса çăхан караклатсан, çыннăн пурнăçĕ малалла каят, теççĕ; кай еннелле пăхса карăклатсан, вăл çыннăн пурнăçĕ малла (так!) каймаст, теççĕ. Чув. пр. о пог. 241. Ула-курак çиле хирĕç ларса карăклатсан (если ворона усиленно каркает)...
(кары̆н), вытягиваться, растягиваться; потягиваться. Зап. ВНО. Каран, потянуться. Пшкрт. Асту, эп сана пырса карăнсарак çапса ерĕп-тĕк, таста кайса ӳкĕн! N. † Карта тулли çӳрен ут, карăнса пăхса юлаççĕ. Образцы 84. Карташ чулли лашаçăм, карăна пăха юлать-çке. Альш. † Кашкăр килет карăнса, каç пулнине хĕрĕнсе. Юрк. Кăмака хыçĕсене те карăнса пăхат, çӳлелле те астăват, хыпаласа та пăхат, нимĕн тăва пĕлмес. N. Хыпаланса, унта-кунта тăрса, карăнса пăхкаласа илет те, ниçта курăнмасан: манăн та чăматанăм çук, кам илсе тухнине курмарăр-а? тесе ыйтат хăйпе пĕрле ларса пыракансенчен (других пассажиров). Батыр. † Кайăк хурсем килет карăнса, икĕ çунаттипе сарăлса. К.-Кушки. Темĕскер ман паян ялан карăнас килет. Меня нынче что-то потягота берет. О сохр. здор. Унăк ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать, пит карăнас килет (одолевает потягота). Собр. Çын çинелле йытă карăнсан, хăна килет, теççĕ. Капк. Темиçе хутчен кушакла тутлăн карăнса илсен... Ст. Чек. Çын карăнат, потягивается. Чув. пр. о пог. 178. Асамат (сĕвек) кĕперри çӳлелле карăнсан, уяр пулат. Если радуга протянулась высоко, будет ясно. Ала 108°. † Хорăн тăрăнчи хор хорчкки (так!) хорсăм çине ялт! Кар(ă)нать. || Делаться тугим. КС. Ача ĕмĕртекен арăмăн кăккăри карăнать, сăвакан ĕненĕн çилли карăнат (= тулать). Ст. Чек. Чĕччи карăнман тет-ха (= сĕт тулман). Ib. Кăккăр карăнат (чрезвычайное накопление в груди молока у женщины после родов, при, котором болит грудь). О сохр. здор. Эсир сехетсерен апат çинĕрен, вăл çинĕ апат хырăмра çĕрсе ĕлкĕреймест; çавăнпа хырăм карăнса каять те, вар ырата пуçлать; тата ытти чирсем те ереççĕ. || Околеть. Якейк. Карăнман пуçна! Карăнашшĕ! («сильная ругань»). Ib. Карăнса выртманскер! (ругань). Сред. Юм. Карăнса вилешшĕ! (пит çиленнĕ çынна: ăмма вилмес-ши тессине калаççĕ). Чтобы ему околеть!
(кармаш), тянуться, вытягиваться, лезть за чем либо высоким, стараясь достать. N. Пирĕн çуртсем тăррине чăхсем хăпараççĕ те, кармашса, пĕлĕт çинчи çăлтăрсене пуçтараççĕ, иртнĕ каç пĕлĕт çинчи çăлтăрсене нуммай та хăвармарĕç. (Сказка). N. Утас уттине те таçта сиксе ларас пек кармашса утса пынă. N. Вăл сан умна вутпала шыв панă: хăшĕ камăлна каять, çавăн патнелле кармаш. Çул пуçĕ З6. Утмăл турат куçĕсем кармашаççĕ çӳлелле. Çутт. 116. Пулăçă кил-йышĕ аллисемпе кармашнă. СПВВ. Кармашса çитме çук. СТИК. Чӳречерен кармашса пăхат. Смотрит, высунувшись в окно. Сред. Юм. Кармашса та çитейместĕн. И рукой не достанешь. Ст. Чек. Алă çитеймен япалана кармашса илеççĕ (вытянувшись во весь рост). Ib. Ан кармаш = ан тăсăл. Изамб. Т. Сентĕре çинчен, кармашса, кĕнеке илнĕ чухне ламппă ӳкертĕм. Чуратч. Ц. Ирхине сивĕ пиркипе вăсем, шăнса, усна-усна тăраççĕ. Ачасем вăсене кармашса çитсе хуçса илеççĕ те, вылляса çӳреççĕ. Сĕт-к. Лаптак кашта çинчен кармашмасăр (= порня вĕçне тăмасăр, алла хытă чăсмасăр) пĕр япала та илимасп эп. Мижули. Ачасем, çакна курсан, кармашса татса илеççĕ те, выляса çӳреççĕ; кармашса çитейманнисем патак илеççĕ те, переççĕ. Кан. Лартмалла пулчĕ савăт хуçин, парăмран хăра-хăрах, çĕнĕ пӳрт. Сутлашнă кивĕ пӳрт вырăнче ларать кăна ку кармашса.
(карт), рожок для кормления детей. Шибач. Картпа осра. Кормить рожком (ребенка). О сохр. здор. Çаплă ачанăн амăшĕ ачине картпа ĕмĕртет. А. Турх. Карт — рожок для кормления детей. Зверев. Карт тесе, чĕч-ачине ĕмĕртекен ĕмкĕçе калаççĕ. Вишн. 65. Ачасене çитермессеренех карта çуса тасатас пулсан, çуса та çитерес çук (не намоешьсь, не успеешь мыть). Ib. Пирĕн, пĕчĕкçĕ ачасене çитерме, мăйрака çумне ĕне чĕччи çыхса, карт тăваççĕ; вăл карт ăшне сĕт яраççĕ те, ĕне чĕччине ача çăварне хыптараççĕ; ача вара çав ĕне чĕччи витĕр сĕте ĕмет çавăн пек карт ĕмнипе пит нумай ача вилет. Ib. Ача карт ĕмсе тăрансан, амăшĕсем картсене ăçта килчĕ, унта хураççĕ, тата юлнă сĕтне те тăкмаççĕ. КС. Картпа (картран) ĕмтерес — кормить рожком (дитя).
(карт), подр. резкому движению или биению. Ир. Сывл. 18. Ыйха ӳкнĕ (сонные) хуласем картах! турĕç вăл саспа. Ib. З. Эп карт сиксе тăрайрăм. Сала 189°. Карт, карт! туртрĕ (дернул), тет те. Альш. Ула лаша карт! турĕ, чĕн тилкепе шарт! турĕ. Бур. † Чĕн тилкепе шарт турĕ, атте лаши карт турĕ. КС. Шухă лашана сасартăк çапсассăн, карт туртса, тапса сикет (тянет вдруг). N. Сысна (привязанная на цепь) шывра карт туртăнат, тет. Петр сыснана ямаст, тет. (Сказка). Ялав. Çул çинче пынă чух пĕр ача лаши ман лашана тапрĕ те, ман лаша карт сикрĕ, эп ӳкрĕм. Изванк. Хăр-хам (собака), тесе каларĕ, тет, çĕнĕ картах сиккĕрĕ, тет. Тайба. † Чĕн тилкепе шарт турĕ, пирĕн савни карт турĕ; карт турĕ те, мăрт турĕ, хăех, килсе, чуп-турĕ. (Хĕр сăри юрри). Чур. Чĕн тилхепе шарт тăвать, хура лаша карт тăвать; атте çитиччен пирĕн чĕре карт тăвать, атте килне çитсессĕн, пирĕн чĕре лăп пулать Т. VII. Хур пиçсен амашĕ çипрен карт! туртрĕ (дернула за нитку), тет. N. Арăмĕ карт! туртать те, сахманин пĕтĕм çĕввисем шатăртатса каяççĕ. СТИК. Ман алăран тилкепене карт туртса илчĕ (= питĕ хăварт, çиллипе туртса илчĕ). КС. Ман аллăран туяна картах туртса илчĕ (быстро вырвал из рук). Ib. Карт тапса сикрĕ. Альш. Чĕрем кăрт турĕ (при вести о пожаре).
каркать. Юрк. Çурт çине çăхан ларса картлатсан, çын вилет. Т. IV. Çурт çине çăхан ларса картлатсан çын вилессе, теççĕ. || О коростеле. Ск. и пред. 98. Сайраран çеç катаран, карăш сасси илтĕнет, вăл та, пăртак картлатсан, чарăнать те тĕлĕрет.
зарубка, метка; бирка. N. Тир карчĕ (метка у скорняков, для отличения хозяев шкур). Сред. Юм. Çип пĕветме панă чохне пĕвеçсĕм (siс!) пĕр патака çормаран çорса, çоррине хотăр пĕветме паракана параççĕ, çоррине пĕвекен хотăрсĕн çомне çыхса яраççĕ, çавна карт теççĕ. Б. Олг. Ну шошчăк калат, карт кăларса: сан мĕнче ят? тет. — Эп калатăп: туат ят. Туат ят картат пăрăс (пŏрŏс) çине. Эп паратăп сакăр тенкĕ окçа. Пĕре чалăш картат — пилĕк тенкĕ; виççĕ тӳр картат — сакăр тенкĕ полат. Н. Седяк. Карт, отметка на палках. А. Турх. Карт — череда; 4 овцы = 1 карт; 2 козы = 1 карт; сысна = 1 карт; корова = 1 карт; лошадь = 1 карт (ягнята, телята и жеребята в расчет не принимаются). Ib. Карт: 1) бирка, 2) письмена на бирке, З) череда. Сред. Юм. Карчĕ хоралнă. 1) Почернела палка, на которой отмечают исполненные мирские обязанности. 2) (Так говорят в том случае если) пьяница, раз отказавшись от вина, опять начал пьянствовать. Ib. Эрех ĕçме пăрахнă ĕнтĕ олă, чисти карт тусах. Он дал зарок не пить вина. || Кан. Мăйракасем çинче картсем пулаççĕ. Ib. Картпа карт хушши пысăк пулсан, вăл ĕне нумай вăхăт хĕсĕр çӳренине пĕлтерет.
попасть в зарубку! || В перен. см.: входить в счет зрелых людей. Альш. Карта кĕмен япала! (бранят подростков и больших). Ib. Ăна халĕ ăçтан ăса кӳртетĕн, вăл карта кĕмен япала («он вне счета обыкновенных людей»).
морщиниться, образовывать складки. Рааs. || Огородиться. Курм. Хĕвел тавра картланнă. Уяртнă чухне пĕлт картланать (делается в роде лестницы). Чув.пр.о пог. 167. Пĕлĕт картланат, картлă пĕлĕт (параллельные полосы, как ступеньки у лестницы). Утар. Картланать. Начинает выведриваться (когда облака делаются «кашта пек»). Ст. Чек. Шыв картланат. || В перен. см. Орау. Унăн çулĕ картланнă ĕнтĕ, малашне вăл унта каяймаст (или: вăл хăнĕ-хăй картларĕ). Ib. Лава кĕрĕшсе картлантăм эп лайăх. Ib. Паян çуран килсе, картлантăм эп ку çулпа. Ib. Вăрăпа тытăнса (будучи пойманы на воровстве), картланчĕç вăсам (т. е. или пришлось много израсходоваться и посидеть в тюрьме).
понуд. ф. от картлан. Утар. Картлантар = аптăрат, асаплантар. Орау. Пурнăç ăнмасан, картлантарать вăл лайăх! (= асаплантарат, дает себя знать). Ib. Ну, картлантарчĕç ăна (или: мана). Показали ему (мне) Кузькину мать! || Морщить. Капк. Çамки тирне картлантарчĕ.
(карда), изгородь, загородь. КАЯ. Выляса çуресен-çӳресен, эпĕр тата картасем çинче (на изгородях) выляма шухăшларăмăр. N. Йĕри-тавра карта тытса çавăрнă. N. Ху тытса тăракан çĕршыв тавра йĕплĕ хулăран карта çавăрса ларт. Якейк. Сат картине чолпа çавăрнă. Сад огорожен каменной стеной. Ib. Эс итла уя тохса ларнă (построился), кĕт картуна (забор) куçарас полать. Орау. Вăсен çăварне карта тытман вĕт (у них рот не заткнут); мĕн килчĕ, ăна персе яраççĕ; сăмаха яланах мĕн пулнине пĕлсе калаçмаççĕ. Богдашк. † Вăштăр, вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчен вĕрет вăл. Тюрл. Онăн сăмахĕпелен çӳресессĕн, карта хошшине те хĕснĕн (= хĕсĕнĕн). Чăв. ист. Картари выльăха тытнă пек тытса тăрат. Микушк. † Вуникĕ капан карти юнашар, укăльча тытсан та, çитмелле. Шорк. Карта, вообще загородка, кроме забора. Яншльд. Карта витĕр куç парăп. (Юр кĕртĕ). || Хлев (не бревенчатый). Вомбу-к. Карта — выльăх карти. Вăл сарай майлах, аслăкла витни те пор. (Тӳрĕ витнине аслăкла витнĕ теççĕ). N. † Пуян карти витĕр эпĕ тухрăм, пуян хĕрĕ юлчĕ хурланса. СТИК. Карта — хлев без сруба и без крыши, только загороженный частоколом с четырех сторон. Карта может быть приделана к какому-нибудь строению, но может быть и на гумне. N. † Çул тăваткалĕнче çук пулсан (если меня не будет), карта хыçне тухса тăр. Тоскаево. Картана тухма та хĕллехи тумтир çук. Тархашшĕн ан прахсамăр, ырă çын. || Ряд снопов, сложенных для сушки. КС. Тырă кĕлтисене карта туса хутăмăр. ХЛБ. Çăлса пĕтернĕ курăка салатмасăр, картапах типме хăварас пулать. Юрк. Тырă вырнă вăхăтра пулат:... карта. Якейк. Тыр вырнă чох ир кĕлтесене карта туса хорса пыраççĕ; валтан пĕр кĕлте хораççĕ, он çине, хĕреслĕ, тата тăват кĕлте хораççĕ; е пилĕк кĕлтее йонашар тăррисене посмасăр парахаççĕ. Шурăм-п. Халĕ тырă выракансем тĕмĕ тума пуçланă, карта тума пăрахнă. Сред. Юм. Тыр типеймен полсан, çăмăр хыçĕнчен вырнине-пĕрне: çилпе типтĕр, тесе, пĕрне аяла хорса, ыттисĕн пуçне кĕлте кочĕ çине хорса пыраççĕ, ăна вара карта теççĕ. || Круг. N. Уйăх карталансан, тăман тухат. Карти пĕчĕккĕ пулсан, час тăман тухат; карти пысăк пулсан, тăман час тухмаст. Митушк. † Уйăх карти пысăк карта, вунă çăлтăр ларса тулас çук. Чув. пр. о пог. 47. Хĕвел карти çывăхра пулсассăн, йĕпе пулмаст. Если круг этот близок к солнцу, ненастья не будет. || Магический круг. Хорачка. Пăри вотпала йĕри-тара çӧрет: карта туатăп, тет. Осал ан кĕртĕр, теччĕ (= теççĕ). Каран тăраччă та, чӧклеччĕ. (Моленье в поле). Ск. и пред. 99. Унтан пилеш хуппипе вут тумтире йĕри-тавра карта туса çавăрчĕ. || Вереница. N. Вĕçен кайăксем карталанса вĕçеççĕ. ЧП. Кайăк хурсем кайĕç картипе. Ib. Карти-карти килет кайăк хур. Сала 77°. † Карти-карти иртет кайăк хур. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлат пăрăнса (в стороне). N. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм хор-кайăк карта çавăрнинчен; аялалла пăхрăм — тĕлĕнтĕм пĕчикрен пусăк полнинчен. || Ловушка для птиц. Макка 114. Кайăк тытан карти пур. Ала 57. † Карăш карти картара, карăш пычĕ çакланчĕ. N. Тилли, тилли, тилли пур, тилĕ тытан йытти пур, тытан кайăк (siс!) карти пур. || Стан для ковки лошадей. Шибач. || Покос? Сред. Юм. † Утмăл та карта ут çултăм. Утмăл та карта утине (вар. уттинчен) йĕкĕр те капан (вар. икĕ капан) ут хыврăм. Ib. Пĕр карта утă çăлса тохрăм (çавапа пĕр расчин çăлса тохсан калаççĕ). Ib. Карта айне хăварса пырат. (Утă çăлнă чохне, хăй картине лайăх кастарса кăлараймасан калаççĕ). Ib. Карта таврас; утă çăлнă чохне утă карта полса пырать, çав картан çиелти типсен, ăна тавраççĕ. Изамб. Т. Пухнă чухне (сено) малтан карти-картипе пухаççĕ, унтан валем-валем пухаççĕ; вара купа туçа уйăраççĕ (сено). Ib. Малтанхи кун çарана валеçсе, карти-картипе çулаççĕ (рядами). Вир-йал. † Тăваткăл çаран варинче утмăл карта утă çăлтăм. || Паутина. Чув. пр. о пог. 260. Ерешмен карта нумай тусан, çăмăр пулать. Если паук сделает много паутин, будет дождь. Юрк. † Атьăр пурçăн карти карар-и? Пурçăн картисене мен ярар? Хура чĕкеç тытса ярар! || В перен. знач. N. Картине кĕрсен, юрать. Как бы ни сказать, только было бы понятно. (Так во мн. гов.). СТИК. Эй, пирĕн картине кĕрсен юрат! (т. е. нам нечего заботится о правильности речи; вырăсла калаçа пĕлейменнисем, вăсен(е) урăх çын: апла мар, ак çапла каламалла, тесен, вăсем çак сăмаха каласа хураççĕ). Чăв. ист. 11. Вырăссем «ведро» теççĕ, чăвашсем те ăна çав ятпах калаççĕ: хайсенĕн чĕлхи картине кӳртсе, кăшт çеç урăхлатса: витре, теççĕ. Сред. Юм. Пăртак самахлама картине кĕме хытланать халь те. СПВВ. МС. Эсĕ тата ытла картаран тухса каятăн (переходишь границы дозволенного), çапла çын выльăхне çаптараççи (бьют)?
магический круг. Собр. Сухаласа пĕтерсен, ана тавра тимĕр карта çавăр, теççĕ. (Изречение). БАБ. Вăл та (огонь), ман тимĕр карта тĕлне çитсенех, лап сӳнсе ларчĕ.
загородить. Никит. Хăй вăл (подсудимый) çтена хĕринче пĕр карталанă вырăнта тăнă.
(поăττиы, пы̆ττиы), назв. моленья. Коракыш. Тата карта пăттисем тунă; пĕçерсен, хăйсем çиеччен, хĕрт-сурта парас тесе, кăмака çине (так!) пăрахнă. С. Алг. Спасибо Шĕкĕр турра, выльăха-чĕрлĕхе лайăх алла илтĕмĕр; виçĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн карта пăтти чӳклетпĕр. Çырлах, амин! Кĕсри хыççăн тихи чуптăр, ĕни хыççăн пăрушĕ чуптăр, сурăх хыççăн путекки чуптăр. Çырлах, амин! (Моленье). КАХ. Пирĕн выльăхсем пыйтланнăран, тата чипер тĕрĕс-тĕкел пурăнччăр тесе, çӳллен выльăхсемшĕн карта пăтти чӳклеççĕ. Т. VI. 46. Кĕрхи сăра иртсен, карта пăтти чӳклеççĕ. Карта пăтти хыççăн вута мимĕр килĕшпе чӳклеççĕ; унтан шыва икĕ мимĕр чӳклеççĕ те, вăл йĕрке пĕтет вара. ЧС. Пĕрре анне карта пăтти пĕçерчĕ. Пăтта антарса куç хыврĕ. Ib. Вĕсем карта пăттине: выльăхсем вилсе ан пĕтчĕр, тесе, чӳклеççĕ. N. Тата карта пăтă (siс!) чӳклеççĕ: виçĕ тĕслĕ выльăхшăн картара чӳклеççĕ. Картана вут хураççĕ, пăттине лартаççĕ, виçĕ пашулу (так!) хураççĕ, виçĕ çӳхӳ хураççĕ. Унтан ĕçлĕкне хул-хушшине тытат, турра кĕлĕ тума тапратат: виçĕ тĕслĕ выльăха виçĕ картана хупма пар, турă. Тĕкĕнчен-çӳçĕнчен тӳлĕтĕр (чит. тӳлеттер), пăхăнчен самăрт. Пĕр вĕçĕ картара пултăр, тепĕр вĕçĕ шăв хĕрĕнче пултăр. (Неясное слово) тур пар уна та. Вара пăттине ларса çеççĕ. Ст. Шаймурз. Карта пăтти те параттăмăр (приносили в жертву).
назв. божества (духа). Рекеев. Альш. Шуйттансем шывра пурăнаççĕ, тип çĕрте сахалтарах, но за то вăл хаяртарах — карта хуçи.
(кардаш), двор. N. Урапана карташне туртса кӳрт. Альш. Вăл тарасасене (оцепы) хăшĕ картешнеллех тăваççĕ, хăшĕ урамалла кăлараççĕ. О сохр. здор. 105. Никçан та карташ пыльчăклă ан пултăр тесен, вăл шăтăка йĕри-тавра тăм хурса çавăрмалла. Бес. чув. 6. Мĕнле те пулсан, вăл карташ çавăрма (загородить) тăрăшнă. || Огород. Б. Олг. Карташ сохалас полат, карташ апат лартмашкăн: паранкă лартма, копăста лартма, хăяр лартма. || У Юрк. (Шӳтсем, Казань, 1907, 7, 8) встреч. фф.: ман (манăн) карташĕнче (на моем дворе), ман карташăм, ман карташăмра, санăн карташу, вĕсенĕн картишĕ, чикан картишĕ.
назв. улицы в Верхних Тимерсянах, б. Симб.у. (вăл касăра вăрман хуралçи пурăнать; унăн ячĕ Карти, çавăнпа çапла каланă).
(кордун), сторожевой дом в лесу. Ст. Чт. Суйкăн чăвашĕ матрусра тăнă. Ăна пĕрре вырăс — картуна сĕт парса янă. Вăл картун патне çитет те, унта çутă курат.
(карџ̌ы̆к, карζ’ы̆к), старуха. N. Вилес карчăкĕ вилеймерĕ, тет, качча каяс хĕрĕ каяймарĕ, тет. N. Васкаса, кĕлтисене çĕмел туса ларткалаççĕ: хăш-хăшĕн ватă карчăк пек курпунлă пулать, хăшĕн тата нимĕн те пулмаç. Пазух. Вăйя тухман хĕрĕсем карчăк пулса лараççĕ. Трхбл. Карчăк, карчăк карчамас, карта урлă каçаймас; хытнă çăкăр çиеймес, çапах мана кураймас. Ib. Карчăк кайтăр масара, каччă кайтăр пасара. Орау. Вăл карчăк, хăне кура мар, пĕр пӳрт ача кăшăлтаттарса ӳстерчĕ. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа каяс хĕр пек. Собр. Çĕтĕк карчăк çынна вĕлерет. (Ăйăх). Латыш. Таса ача çуралать, тет карчăкки. Орл. II. 214. Тимĕр шăллă карчăк, ури сенкĕ пек, пур тĕнчене те тăрантарать, анчах хăй выçах пурăнать. (Суха-пуç). Синьял. Ку арăм вопăр карчăк пулнă. || Жена. N. Каçхине çемйисем тавăрăнсан, упăшки: чĕрĕлетни, карчăк? тесе ыйтат, тет. || Фамильное прозвище. Ск. и пред. 112. Карчăк Микули. Альш. Пирĕн ялти хыçалти Карчăк пиче пурнать-и, вилнĕ пулсан пĕлтĕк кале (так!).
назв. оврага в 2 км. от с. Ковалей, Урмар. р. Ковали. Карчăк çырми. Вăл çырмара пĕре карчăк вилнĕ. || Нюш-к. Карчăк çырми. Тюрл. Карчăк çырми, назв. оврага, где замерзла старуха.
(кас), резать, рубить, пилить. Янтик. Кассан, юн тухмĕ унтан (так говорят про скупого человека). Сред. Юм. Кассан та, йон тохас çок (очень скупой). Чураль-к. Касман пир чăрки айĕнче çĕр утмăл мулкачă. (Купăста пуçĕ). N. Кĕсем, пошăт касассу-япалу!... тарнă, тет. N. Тыр вырнă чухне, касса-касса пынă майĕпе кашлинче кас-пăрах! (срезая хлеб вдруг...). Ала 56. Чăнах та ман мăй патне (до моей шеи) касса çите пуçларĕç (начали допиливать). ТММ. Вунă хут виç пĕрре кас. (Послов.). Изамб. Т. Сарнă чухне пур кĕлтесене те касаççĕ (во время аштарни). Богдашк. † Хĕреслĕ, хĕреслĕ касатпăр аслă урама илемшĕн. Упа 764. Икĕ çын вăрмана йывăç касма кайнă. Два человека пошли в лес рубить деревья. Т. Григорьева. Пуçа кассан, çĕлĕк тăхăн, алла кассан, алса тăхăн, теççĕ. (Послов.) N. † Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. N. Вăрманне касса илмелле сутнă (на сруб). N. † Шурă хăва каснă çукчĕ, ывăнтарчĕ хулсене. Рак. Хăйсен алăкне те таçтан каснă — ĕмĕрте те кайса кĕрес çук, тесе вăрçаççĕ арăмсем. Ала 87. Çав чула хĕçпе кас. КС. Вăрçăра темĕн чухлĕ салтак касса пăрахаççĕ. Вĕлле-хурчĕ. Кĕрĕкунне, пыл пуçтарас вăхăт çитсен, чиерех çынсем хăйсенне çеç мар, çынсенне, ют паллă пулсан та, вăрттăн пылсене каса каса илсе, хуçисене ахаль тăратса хăвара пуçланă. Орау. Кăçал тырă лайăх пулчĕ, касса та уçăлмасть (густой, и крупные колосья; хороший налив). Шел. 21. Урпасемпе пăрисем касса уçăлми пулатьчĕç. N. Малтан йĕри-тавăра çеремне касса тухатăн. N. Хĕрарăмсем ку вăхăтра хăшĕ йĕтем касаççĕ. Скотолеч. 28. Чĕрнесене касса якатас пулать (ногги). || О костюме. ЧП. Пурçăн пиçиххи пилĕке касать (режет, жмет поясницу). КС. Енчĕк кант(д)ри мăя касать. || О рези. Б. Олг. Ой, вар касса кайрĕ, чăрр! вар касса кайрĕ! Утăм № 1, 26. Нумай йĕтĕн чĕрӳне касса, тĕл пулмарăн сунан ĕмĕте, илтеймерĕн ирĕклĕ сасса, килĕшмерĕ сана ват тĕнче. || Клевать. Якейк. Корак касман пĕрчĕк çок (все ягоды у рябины исклеваны). || Грызть. N. Хутаççа шăши каснă (продырявили). N. † Пире укçа памасан, шăши кастăр енчĕкне. Сала 97. † Çав укçана памасан, шăрши кастăр енчĕкне. || Кроить. Шишкин. † Шор сăхман ăма осал? — Сак çине хорса каснăран. Чершаг. Ман ачанне сăхман касрăн-и? (скроил-ли?) || Стричь. Яргуньк. † Инке маншăн ма макăран? — Сурăх, тесе, касас çук, сăхман туса, тăхăнас çук. КС. Паян сурăхсене касса ятăм (остриг). N. Хăлха таврашне ытла кĕске касрăн-çке эсĕ? Ты уж слишком коротко остриг волосы около ушей! N. Ачасем çӳç(ĕ)сене эп яланах хам касап, çынна кастармастăп. || Рубнуть. Кан. Вăл тӳрех çывăракан старик патне пырса, ăна пуçĕнчен каснă (рубнул). || Оперировать. Юрк. Унта каснă хыççăн (после операции) вилет (умер). Кан. Пульнитсара пуринчен ытла касса тӳрлетмелле чирсемпе выртаççĕ. || Анатомировать, вскрывать. Чхĕйп. Вилнĕ çынна лекĕрсем каснă (вскрывали). || Легчить, castrare. В. Олг. Мăкăр кас. Вотлан. Нӳхрепре касман така çӳрĕ? (Шăрши). || Ударить передними ногами. Орау. Чуттах хăйне касатьчĕ. Лошадь чуть не ударила его передними ногами (встав на дыбы). || Проедать, промывать (о воде). Орау. Шыв çул хыттине касса кайнă та, çул хĕрринче шĕл-кĕшленсе (т. е. юрпа хутăш) тăракан шывсем юхса кайнă. || Ударить, бить. Орау. Çĕннисем (те, кто стоял за передел) ватса вĕлернĕ, теччĕр, тесе, Терентюкĕ лешĕ (т. е. Шăрши) вилсен, пĕкĕпе пырса каснă, тет. Ib. Ачана касрăмăр. Мы отдубасили, отколотили парня. N. Унтан касат, касат чăпăрккăпа, арăмĕ тăраймас. Тогач. Пĕр каска урлă икĕ алтан пахаççĕ, икĕш те пĕр-пĕрне касаймаççĕ. (Куç). Ала 6°. Сикнĕ чух, эсĕ манăн купарчаран кас. ТММ. Пĕр ута (лашана) касни пин ута çитет. || Убить. Юрк. Пăшал пенине леш енчисем илтсен, эпир ăçта тăнине пĕлсе, çĕрле çывăрсан, хамăра касса пĕтерсе кайĕç тесе, хăраса... || Губить. Сборн. по мед. Пирĕн хура-халăха, сывлăхлă пурăнас тесен те, çав пĕлменниех (невежество) касать. Чхĕйп. Сымар çынĕ чĕрĕлмесен, вилсен: çук, пирĕн çына хăш киремечĕ те пулсан касса карĕ, тенĕ (говорили). Юрк. Укçа çукки касат (безденежье донимает). Кан. Анчах лапка прикашчăкĕ путсĕр çын пулни касрĕ. || Сред. Юм. Касать, очень нужно. || Бойко говорить. КС. Вăсам вырăсла касаççĕ анчах! Они хорошо говорят по-русски. N. Чĕлхи çĕлен сăнни пек касать шуйттанăн. || Изьездить, исходить. Орау. Виттĕр каснăç эппин эс Хусана! Ты, значит, всю Казань изъездил (напр., переезжая с квартиры на квартиру). Ib. Хусан кĕпĕрнине виттĕр каснă ĕнтĕ вăл. Рак. Лутра вырăс ял касать. (Укçа). Бюрг. Тĕнчене касса çитнĕ (обошел, видел весь свет; нехороший отзыв). Утăм. Çавăнпа эп халь тĕнче касап. Альш. Хула касса çӳрерĕмĕр. Мы ходили по городу. Шел. 88. Тĕнче касса çӳресех пĕтеретĕн пурлăха. || Очень хотеть. Якейк. Ман йорра вĕренесшĕн касатьчĕç анчах хĕрсем (очень хотели). Кильд. Кам апла аскăншăн кассах çӳрекен пур. Кан. Пĕтĕ ĕне вăкăршăн касмаст. || О пронзительном ветре. Орау. Çил виттĕр каса пуçларĕ. Ветер, крепчает. N. Çурçĕр енчен, витĕр касса, сивĕ çил вĕрнĕ. Н. Лебеж. † Ман çийĕмре йĕтĕн пир кĕпи, мĕн касмин те, çил касать. || Полтава. Ак сасартăк çын сасси, вăйлă саспа кăшкăрни хаяр касса илтĕнчĕ («вдруг восклицанье раздалось»). || Тюрл. Сăкман лайăх çипçассăн: касса тăрать, теççĕ.
точь-в-точь. Дик. леб. 43. Елиса çумĕнче пĕр пайăрка вĕлтĕрен выртнă, вăл каснă-лартнă тĕлĕкре хăй тин курнă пеккиех пулнă. N. Каснă-лартнă кăркка аçи. N. Хĕрĕсем каснăлартнă пĕр пек, пĕринчен-пĕрне уйăраймăн та. N. Çав Ванюк каснă-лартнă ашшех çав (вылитый отец).
понуд. ф. от кастар. N. Вăл çӳçне кастарттарать.
улица, околоток; деревня? Хурамал. У деревни бывает: анат кас — нижний конец, вăта кас — средняя часть, ту кас — верхний конец. Эпир çур. çĕршыв. 21. Хамăр енче, Сĕлескер тĕлĕнче, икĕ «Анатри ял» (малти касĕпе, кайри касĕ) лараççĕ. ППТ. Пĕр кас ачисем, пухăнса, тепĕр касса каяççĕ те: атăр, сĕрен пуçлар, утланса тухăр, теççĕ. N. Вăл тăрăшнипе пирĕн виçĕ школ пулчĕ: çак кас Мăнçырмара пĕрре, леш кас Мăнçырмара пĕрре. Ст. Шаймурз. † Пиртен савнă, тусăм инçе мар, пĕр кас урлă кайсан тусăм курăнать. Пазух. Пиртен савнă туссем, ай, инçех мар, пĕр кас урлă каçсан, курăнат. Тогаево. † Пирĕн касăн хĕрĕсем шăратса лартнă çурта пек. Тим. † Кас-кас урлă эпĕ кайса тус пултăм, кассенче кураймансем нумайран. Альш. † Ах, аппаçăм Татьяна, кил илемне кӳретчĕ; кунтан эсĕ кайсассăн, кас илемне кам кӳрĕ? АПП. † Кас-кассенĕн ачисем, мулахайĕпе мухтанать. ЧП. Çӳлти кассенĕн ачисем, анат касра пура пураççĕ. Елаур. Ялавăрта вунă кас. || Повидимому, иногда соответствует русскому «Курмыш». Елаур. Йăлăм-кас — Верхний Курмыш; Анат-кас — Нижний Курмыш (улицы с. Елаура). || Часто встреч. в назв. деревень, в особенности у верховых чуваш: || Порядок домов в деревне). Рааs.
вода в кадке, приготовленная на случай пожара? Илебар. Вăл çĕрре вăсем касак шывĕпе ларакан спирт пичкине ячĕç, тет.
то же, что кас. N. Çиен пур-и, вылян пур-и — атьăр кассипе туя! (Такмак). Пазух. Тусăм касси витĕр эп тухнă чух, тусăм, курса, йĕре, ай, пуçларĕ. СТИК. Пирте ялсем темиçе касса уйăрăлаççĕ. Касă тени — вăл пĕр çĕрте çумлăн-çумлăн ларан килĕсем пулат. Кашни касăри çын хăй кассинчисене çывăхрах. Пирĕн, темле, хăш касса хаяр теççĕ, хăшне йăваш теççĕ. Хурăнташсем пĕр касра лараççĕ. Пĕр пĕчĕкçĕрех касăра пĕтĕмпех пĕр-пĕринпе хурăнташлă çынсем лараççĕ. Альш. Унтан тата çавăн пекех вăл вăйя тухан хĕрпе каччă час-часах тăрăхлакаласа, кулкаласа касă-касă хĕрне, ял-ялĕ хĕрĕсене юрлаççĕ. ЧП. Пирĕн касă ачисем.
назв. свад. обряда. Хурамал. Хĕрпе качча кăмака умнĕ тăратса, кĕççе витеççĕ. Ун чухне пăртак кăна яшка пĕçереççĕ, вăл яшкана «касмăк яшки» теççĕ. Вăл яшкана виçĕ пысăк салма тăваççĕ, çав салмана, пĕр виçĕ юплĕ сенĕк туса, çавăн çине тăрăнтараççĕ (натыкают) те, каччин инкĕшĕ пулсан, çавăнпа пĕрер çамрăк качча ятлама хушаççĕ. Вĕсем ятланă чух сĕтел хушшинчен çав касмăк яшкипе качча сапаççĕ. Хуп-хуп кĕпер, хуп кĕпер, хуп кĕпер урлă каçма пар; ывăл та пар, хĕр те пар, тесе сапаççĕ хĕрпе каччăн питĕнчен. Ташлакан ача, çав салмаллă сенĕке тытса, çапла калать инке, салма çиятни? Пичче, шупăт (шупăт = кĕрпе пăтти) çиятни? Эсĕ çийăн та, эпĕ памăп! тесе, хĕрпе каччăн тутисене тĕрткелесе çӳрет. Çапла туса çӳренĕ чух, хĕрĕн пĕркенчĕкне туртса илсе каять те, кĕлете кайса пытарать. Ăна вара хĕрĕ хăй шыраса тупать. Хăй тупаймасан, пытаракан ачине çĕрĕ парать те, ачи тупса парать. Унтан вара хĕрпе качча хĕве хупаççĕ (кĕлете кайса хупаççĕ).]
(-ц’ц’эj), казначей. || Девушка, собирающая деньги во время хĕр сăри (сăрапа кайсан). Альш. Кубня. Касначчейĕн каснă сакки (ударение на «а»!) урлă-пирлĕ тăрăх сакки. (Чӳрече; вар. чӳрече урлисем). Ст. Шаймурз. Урлă сак, пирлĕ сак касначчейĕн тимĕр сак. — Туп! — Вăл та пулин чӳрече хашаки.
(касса), гуща. Пшкрт. Чантан сăсла йокса пĕтсен, онта касси ларсолать; каран вăл кассава (-βа) пăрака (-ҕа) шуйă туаччă, вольăксаня йормашкăн. (То же сл. в Хорачка). СПВВ. ВА. Кăвас касси — гуща.
беспутный. ЙФН. † Микула калать: кассăр, тет (про свою невесту). Мĕн чул кассăр, вăл кассăр? — Унтан кассăр качака. Микула калать: курпун, тет. Мĕн чул курпун, вăл курпун? — унтан курпун сысна.
(кас’), перейти, перепрыгивать, перешагивать. Юрк. † Кайăк каçман çырмаран эпир касçа килтĕмĕр. Султан. † Урам урлă каçнă чух, кĕмĕл çĕрĕ эпĕ тупрăм. Когда переходил через улицу, я нашел серебряное кольцо. Б. Яныши. Вăл кĕпер урлă пĕр енчен тепĕр енне макăрса чупса каçса çӳрерĕ те, киле часрах чупрĕ. N. † Кăвак ут утлантăм, эпĕ хир каçрăм. Юрк. Каç ĕнтĕ эсĕ! — тет тутар арăмĕ. Чăваш арăмĕ каллех куна: каç эсĕ! тет, кулса. Изамб. Т. Исампальсем ана туса валеçме çаран çине каçсан... Орау. Чупса пырса сиксе каçрăм (перепрыгнул с разбега). Ытла хытă чупса пынипе кирлĕ çĕрте чаранимарăм. Алших. † Сикрĕм-каçрăм пахчана макăнь çулçи татмашкăн. || Приходить, проходить. ЧС. Ют ялтанта курма каçаççĕ (приходят). Альш. † Пирĕн аппа каçнă чухне сарă кайăксем юрлаççĕ. || Пролодить (напр. о ночи). N. Хĕл каçиччен тырă епле пулĕши, тесе шухăшласа ирттеретĕн. || Прожить. Никит. Çак хĕле мăян çиçе каçрĕç (люди). Досаево. Çапла хĕл каçса, çăва тухрăмăр (дожили до лета).
(каз’а), впродолжение. N. Çу каçа, впродолжение всего лета. Толст. Эпир унпа (с ним) çĕр каçах урамра, эпĕ пурăнакан пӳрт умĕнче, лартăмăр, N. Вăл унăн урлă каçах кайна. N. Ăна туртнă чухне шывăн икĕ хĕрринчен урлă каçах туртса пыраççĕ (çилĕм).
(каз’ар), прощать, миловать. N. Мĕн пур айăпу пулсан, каçар. НТЧ. Юмăçа пыни: мĕн парсан, каçарас пек (разгневанный киреметь, поразивший болезнью)? тет. Юмăçĕ: ку сирĕн пит çилленнĕскер; пĕр хур, виçĕ кăвакал, тата пĕр путексĕр каçарас çук, тет. Ердово. † Пирĕн çылăха торă каçарать. ЧС. Йывăçсем пулман пулсан, вăл икĕ килĕпех каçарас çук-мĕн те (пожар не ограничился бы двумя домами), йывăçсем чарнă.
понуд. ф. от гл. каçар. Истор. Вăл унта хана йăлăнса, парнесем парса каçарттарнă. Хир-б. Вара эпир каларăмар: ун лаши те çук, çылăх каçарттарса хвар, (исповедуй) терĕмĕр. Чăвашсем 1З. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм. (Моленье киремети).
(кас’), умереть. Орау. Каç = вил (реr. jоcum). Ib. Вăл каçнă, тет. Изамб. Т. Выльăха пуссан, «каçиччен» тирне сӳмеççĕ. || Зайтись. Халапсем 5. Урапи çинчен çĕре кĕрĕслетсе кайса ӳкет те: акă вилетĕп! акă вилтĕм иккен! тесе, каçса выртать
зайтись (от плача, от боли, от смеха). Хурамал. Ача сак çинчен çĕре ӳксен: ача каçса кайрĕ, теççĕ (хытă макăрнине калаççĕ). Шарбаш. Каçса кайса ĕсĕрет (заходится, при кашле). КС. Чавса пĕрене çумне перĕнчĕ те каçсах карăм. Юрк. Вăл çапла каланине ытти хăнисем илтсен, тусеймесĕр каçса кайса кула пуçлаççĕ. N. Ачасем пурте кулса каçса каяççĕ. N. Ача вĕсене каçса кайса итленĕ. СЧЧ. Мирон пичче: вăл (тот) чӳкленинчен ун хыçĕнче каçса кайса кулса тăратăп, тет.. || Кан. Ĕçкĕшĕн каçсах каять... Ĕçкĕшĕн (ради выпивки) пуçне пама хатĕр. N. Ытла каçса кайсах савăнни эпĕ? Çутт. 112. Авă пĕр чăххи çăмарта тунă та: кăт-кăт-кăтик! тесе, йăвинчен вĕçсе анать. Ун майĕпе, автанĕ те каçса кайсах (= во всю) кăтиклет. Ib. 144. Пыл тесен, эпĕ каçсах каятăп. N. Хăшĕ çын япалишĕн каçса каяççĕ, çын укçипе пуйма юратаççĕ. N. Халĕ тупăк ăшне кĕрсе выртас пулсан, вĕсем савăнса ӳкĕччĕç, хĕпĕртесе каçса кайĕччĕç.
по утрам и по вечерам. Изванк. Киле каялла тавăрăнса, каç-ир тула тухса çӳресе, кил-çурт пăхакан пултăр вăл (т. е. парень уходящий в солдаты. Тĕп-саканче пăт чӳклени). N. Каç-ир тулта шăнтать (морозит).
вечером, ночью. ЧС. Каççине киле яшка илме кайнă чух... М. Васильев № З, 48. Кам каççине (ночью нынче) лайăхрах тĕлĕк корать, çав çиет. N. Вăл каççине (в вечер) кăшт пĕлĕтлĕрех пекчĕ. Сала 130. Каççине, — эпир çывăрсассăн...
вся ночь, с вечера до утра. N. Каç-çĕрĕпех окопа (?) алтатпăр, кăнтăрла çут-çанталăкă кăлармаç. Тораево. Каç-çĕр вăл тăмана тытнă.
ночной табун. Шурăм-п. Вăл ашшĕпе пирĕн ялта каçхи кĕтӳ кĕтетчĕ.
полосами поперек загона, путем деления его на определенные полосы (при жнитве). Ст. Чек. Эпĕр каçалăкла выратпăр (т. е. каждый жнет свою определенную полосу). Орау. Вăл анана эпир каçалăкла вырса пĕтертĕмĕр (идя поперёк). Сред. Юм. Каçалăкла каçас — ана орлă каçса вырас тессине калаççĕ. || «Фронтом, фронтально». Б. Крышки. Кăвакал чĕпписемпе каçалăкла пырать (в противоположность гусю).
газета. Юрк. Вăл каçитре вуланă.
казенный. Альш. Шур вăл каçуннай.
(каз’ы̆р), задранный (т.е. поднятый) кверху. Изамб. Т. Каçăр пуçлă лаша поднимает голову вверх (по привычке или потому, что ее так привязали). Сред. Юм. Ытла пит каçăр çӳрет олă (=вăл. Хырăмне малалла мăкăртса, кокăрлса çӳрекен çынна калаççĕ). N. † Каçăр пуçлă çуни пур. Сам. 59. Каçăр Уçăп.
с откинутой назад головой; выпячивающийся, выпячевный. Верхогляд, горделивыЙ, «кто ходит гоголем» Ск. и пред. 62. Ӳлĕмрен сан пек каçрашкасене çынсенчен кулса çӳреме вĕрентем! Хурамал. Пит каçăрăлса çӳрекен çынна калаççĕ: веç (вон) каçрашка иртсе пырать! N. † Сĕн ялăн каçрашки качча кайсан ланчашки. Кĕвĕсем. Пирĕн кас каччи иртнĕ чух леш кас хĕре каçрăлать; леш кас хĕрин каçрашки качча кайсан ланчашки. N. † Шемек хĕрĕсен каçрашки Пӳркел каччи юлашки. N. Каçрашка сăмса, вздернутый нос. Слакбаш. Каçрашка, чванный хвастун. || Рогульки саней, на которых держатся протянутые возжи. Шибач. Çона каçрашки или çона мыйри (тилкепе айăккалла каясран). || Назв. какой-то болезни, при которой ребенок плачет, выпячивая животик. Чăвашсем 6. Тата, ача каçарла-каçăрла йĕрсен, каçрашка пĕртереççĕ. Вăл каçрашкана амаран пĕр хĕр (едннственная дочь) пĕрет; çавăн пек амаран пĕр хĕр патне илсе пыраççĕ те, вăл хĕр вара ача кĕпи çумне тăхăр тĕле хурăн хуппи çĕлесе ярат.
обездолить. Истор. Ярослав вăл ывăлĕсем апла вăрçса пурăнĕç, тесе шухăшламан; çавăнпа, пĕрне те катăк тăвас мар тесе, вăл пур ывăлне те хуласем парса хăварнă. N. Мĕн кирлине пурне те панă, нимрен те катăк туман.
(кады̆л), отломаться, отбиться, отколоться. || Убывать. КС. Пирĕн кил-йыш пит йышлăччĕ, халь нуммай катăлчĕ. N. † Аттин йышĕ катăлчĕ, çич йот йышĕ хошăнчĕ. Шибач. Ĕçмели-çимали мĕн кирлĕ вăлсане порте пор, никçан та катăлмасть. Лартрĕ (посадила) çимашкăн: çи, тет. Б. Янгильд. Кун вăрăмлансах пырать, çĕр катăлса пырать. Юрк. Чӳлмексене эсĕ пит начар тăватăн, час катăлаççĕ. Ядр. Тата çапла тĕрĕслесе çырнăран, çĕршыв хурплăнĕ е катăлĕ, тесе те шухăшлама юрамасть. Токшик. Юр куненех катăлса пырать (тает). || Ущербаться. П. И. Орл. Карлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕн-çула катăлчĕ. || Умирать. Изванк. Унтан вара киле тавăрăнтăмăр та, урапасене ăрамах тăварчĕç, састопсене, кĕреçесене те урапасем çинех хурса хăварчĕç. Киле илсе кĕрсен, аван мар, çын катăлать, теççĕ. Виç кун çитсен, вăл урапасене тин илсе кĕреççĕ. (Похороны). Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Звук).
поодаль, подальше. Ск. и пред. 64. Петĕртен пăртак çеç катарахра вĕренпе çыхнă Янтрак ларать. Альм.-Сунар. Çав вăхăтра вăл катарахра шавланă сас илтнĕ.
(када), 1) кустарник (Чебокс., Цив.), 2) небольшая роща из крупных деревьев. Сред. Юм. Ката — 1) небольшой молодой лес, 2) кустарник. Ib. Ката тесе, каснă çĕртен шатса полнă пĕчик çамрăк вăрмана, тăта (= тата) пĕр тĕпрен темиçе йывăç шăтса тохнă полсан, калаççĕ. Имен. Ката — кĕçĕн вăрман, роща. Сиктер. † Çуркунне çурланă куян çури хăш катана кайса кĕрĕ-ши? Зап. ВНО. Ката, мелкий лесок, кустарник. Нюш-к. Ката — кустарник (ореховый и пр.) Н. Тахтала. Ката, крупный лиственный лес, без хвойных пород и березы. ЧС. Ачасем, айтăр, катана умма татма каяр. (Здесь «умма» раньше в рассказе названо «йывăç умми»). ЧП. Çеçен хирте икĕ ката. ЧП. Вĕт катара хурăн çырли. Ib. Кайрăм Ката хĕррипе. Яргуньк. Хĕре катана кайса лартнă (посадили в лес? в сторону?). N. Выртать, тет, çул урлă пĕр çĕлен; пĕр вĕçĕ пĕр катара, тет, тепĕр вĕçе тепĕр катара, тет. Т. П. Загадки. Катаран ката вăрман, патне çитсен беда вăрман. (Кантăр.) Сиктер. Сăмса айĕнчи курăнман, тет, ката хĕрринчи курăннă, теççĕ. (Послов.). Никит. Вăл ката урлă анчах пулнă. N. Пирĕн ялпа вăсен ялĕ хушшинче ката пур. Чуратч. Ц. Эпĕ, атте пĕр-ик кас сухаласа çавăрнсан, унтан ыйтрăм: катана каям-и, унта упа çук-и? тесе. N. Акара лашасем кӳлĕпĕр, катара кĕтӳсем кĕтĕпĕр. Тюрл. Катана çырлана кайрăмăр. Ходили за ягодами в рощу. Ib. Ката котне ларса кан (под куст). Ib. Лаша катана (в кустарник) кĕрсе кайнă. Чуратч. Ц. Пирĕн хамăр ката патĕнчех ана пур. Альш. Çын катана кĕчĕ, тет те, мишукпа икĕ кайăк (мулкач) тытса килчĕ, тет. Букв. 1904. Пирĕн ял çывăхĕнче пысăк вăрман та, пĕчик катасем те нумай. Н. Лебеж. † Касман ката кӳтĕмĕр, ăна кĕрĕве патăмăр, кĕрӳ касса пăрахрĕ. Ала 85°. Ву пĕр çулпа кайнă-кайнă, кайнă-кайнă та, пĕр вĕт катана пырса кĕнĕ. Собр. † Пĕчикçĕ ката карта пек, чечек пекех илемлĕ. Ой-к.-Йавăш. Калех пирĕн ялтан инçе мар ката пур, вăл катара халĕ те киремет пăрахнă укçасем тупаççĕ. || Так наз. углы (мысы) леса, образующиеся по обеим сторонам поляны, вдавшейся в лес. Н. Уз. См. тĕпек.
(кад’илы̆), старый. Верхн. Карабаши (Марпосад. р.). Мишук пичче ĕçлеме каяймас, вăл ĕнтĕ катилă. Ib. Унăн лаши катилă.
подр. оборванному хрусту. СТИК. Йĕркелĕ шăллайман çурла вырнă чухне катăрт! тутарса касать. Унăн шăлĕсем шултăра, тикĕс мар пулаççĕ те, çавăнпа вăл тикĕс касаймас (катăрт! тутарса, сасă кăларса, касат). Ib. Сахăра (или: сухарие) катăрт, катăрт, тутарса çиет. (Ун чухне çавăн пек сасă илтĕнет).
(кадыршс), назв. дерева, имеющего желты ягоды. Шибач. Катăркас — çырла тăвакан йывăç. ЩС. Катăркас (ветвями походит на яблоню, очень колючее; ягоды черные, как черемуха; внутренность ягоды желтая). Ст. Чек. Катăркас (почти прямо от ствола синие ягоды по одной; в середине косточка; едят). Шемурша. Катăркас — кустарник с шипами, вероятно, «боярышник». Тюрл. Катăркас — çырла тăвакан йывăç (палан-йывăç пек). ЧП. Катăр-катăр катăркас, катăркипе мухтанать. Пазух. Катăр-катăр катăркас та катăр-катăр катăркас, катăркаспа мухтанать. N. Катăрхас çырли, назв. ягоды. Сахал вăл, лапсăркка мар; çырли хĕрлĕ, пылак; çиеççĕ ăна. ТММ. Шалта — тимĕр, тулта — мимĕр. (Катăркас çырли). Срв. Рааs. 62.
(кады̆ркас’), «боярышник». Рекеев. Беляево. Катăркаç — кустарник, «волчьи ягоды»; из него делают метлы (разновидности метел: çулăк и шăпăр). Н. Карм.: кады̆ргас или кады̆ргас’-jывы̆с’с’и. СПВВ. ЕХ. Катăркаç — вăл вăрманта йывăç çинче ӳсет, пилешрен кăшт-кăна шупкарах тĕслĕ, тата сапакки те сапаланчăкрах. АПП. † Катăр-катăр катăркаç, катăркаçĕпе мухтанать. Альш. Катăркаç ăшне кĕрсе тăчĕ, тет, ку (он).
(катка), кадка. Н. Седяк. См. касмăк. Чураль-к. — Тăр, тăр, тăр Верок, Тăрăн каччи килет, тет, тăхăр вĕçлĕ пушăпа. — Ачи мĕн пек? — Катка пек. — Учĕ мĕн пек? — Урхамах. В. Олг. † Воник йоман пĕр котра: кассан, каска полмĕ-ши? çорсан, çоркам полмĕ-ши? тусан, катка полмĕ-ши? || Назв. меры сыпучих тел. Якейк. Катка — 8 пудов (мера ржи, овса, ячменя и др.). См. крамусла. В. Олг. Çăнăх виçнĕ катка. || Бадья. ЧС. Вăл шыв кăларнă чухне каткана темĕскер йывăррăн ленкрĕ, тет.
ком, бесформенный кусок большого размера (сахара, мела, земля), иначе муклашка. КС. N. Сахăр сахал параççĕ, кунне ик катрам çиç (лишь два куска) лекет. Тюрл. Катрамĕпелен хăпартса илтĕм (выдрал). Кан. Вăл епле катрам! Сред. Юм. Апат çисен, никçан та тирĕк-чашăкне çумас поль, пĕтĕмпе катрам-катрам хытса кайнă. N. Çав парне вырăнне тимĕр тивертсе пăхман, пĕтĕм чул катрамĕсенчен сунă. Ы. Ăссăра тӳсессинчен хăйăр йăтма, тăвар йăтма, тимĕр катрамĕ йăтма çăмăл. N. Катрамраххисене = покрупнее?
от русск. «катай» (валяй). Альш. Тăрна кăна пир çапакан тукмак парса ярат, тет: каттай, тукмак, тесен, вăл ху хĕртес тенĕ çынсене хĕнесе тухат, тесе калат, тет.
(катты̆ршнаj), первоначально — каторжный, каторжанин (брань). Кубня. Кукăр çăка кутĕнче каттăршнай пăхĕ выртать (вар. пур. Чĕлĕм). Орау. Каттăршнай! (ругают и свиней, и собак). Ib. Ах каттăршаай ачисем! сухана (лук) йăлт тăпăлтарса кайнă! Ib. Ах, каттăршнай ачи! Мĕн хăтланать вăл? КС. Те ĕлĕк ун пек сăмах пулнă — каттăршнай. Орау. Хăй енеллех туртать, каттăршнай! Все в свою пользу говорит, шельма!
назв. озера (кӳлĕ), в 1 км. от Аслă-Аксу. Макка 120. Катя кӳлли. Вăл кӳлле ĕлĕк пĕр Катя ятлă çын кайса вилнĕ, тет.
(кат’т’а), детск назв. зубов. Собр. Катьтя пар! (крик арçури). Ib. Вăл (арçури), çынна курсан: катьтя пар! тесе, чупат, теççĕ. См. арçури.
(каџ̌ы̆л-), рубить вместе (ушкăнĕпе). Орау. Качăлтаттараççĕ! Миçен пураççĕ-ши вăл пурана? || Орау. Кĕр-кунне еннелле шăнасем хытă качăлтаттараççĕ (кусают).
выйти замуж (туда). Дик. леб. 30. Патшанăн çĕнĕ арăмĕ усал çын пулнă: качча пырсанах, вăл тăлăх ачасене курайми пулнă. N. Эс мана качча пыратна? Пойдешь ли ты за меня замуж?
(каhал), ленивый; лентяй; лень. Макка 181. Кахал каларăшпе, 77 тинĕс уттинче пăхăр вăрман, кахал каларăшпе, сасан-пулă каларăшпе (по веленью сазана). Ст. Чек., СПВВ. ЛП. Кахал = наян. СПВВ. ЕХ. Кахал — ӳркенекен çын. СПВВ. НН. Кахал — наян çын. СПВВ. КС. Кахал — ĕç хушсан, ĕç итлемен, наян çын. Ib. Ĕлĕк кахалпа юлхав улма йăвăç айне кĕрсе выртнă, тет те, çӳлтен улма татăлса ӳкнĕ, тет. Юлхавĕ: ма çăвара ӳкмерĕ-ши? терĕ, тет. Кахалĕ: ăна та калама ӳркенмест, терĕ, тет. Регули 4. Вăл кахал ĕçлеме. Он работать ленив. КС. Кахал çыннăн пурăнăçĕ çитмест. || Леность. Яргейк. Хам кахала хам калап. Гаворю о своей лени. Хир-б. Хайĕн кахалĕ те пурччĕ, курнать — вăрмана ĕçлеме кайнине курман.
корзинка для ложек. СТИК. Кашăк пĕрни — кашăк хумалли савăт. Ăна, хăваран авса, тăрнашкалă тăваççĕ. Кашăксене хунă чухне вăл тăрнашкипе аялалла çакăнса тăрат.
(кажы̆р), подр. сложному грубому шороху. СТИК. Сакайĕнчен темĕскере кашăр! сĕтĕрсе кăларчĕ. Ib. Сĕтеле кашăрр (-рр) хăй патнелле туртрĕ. («Звук кашăр, получаемый при этом, выражается подр. словом кашăр»). Сред. Юм. Мĕн пôр пиккине (= всё) пĕтĕмпех кашăр сăтрайса, илчĕ. Ib. Эп пире те елме (иначе: ейме, сĕтел çитти, скатерть), çинех яшка антарса парать, тесе, — ăсĕм пычĕç те, пирĕн ôмри елмене кашăр! сĕтĕрсе илчĕç кайрĕç. Ib. Кашăрр! тăвать. Ib. Ман çинчен сăкмана кашăрр! тутарса сĕтĕрсе илчĕ. Ск. и пред. Кашăр-кашăр пĕлĕте сĕртĕнет вăл тăррипе.
волчье сухожилие. Ст. Чек. Япала çухалсан, кам çине те пулсан кашкăр шăнăрĕ турттарсан, вăл çын кукленсе вилет. N. Кашкăр шăнăрĕ (служит для порчи).
то же, что кашни. Кошки. Куликеево. Тата (кроме того) кашнай кун çапăçатьчĕç. Азбаба. Анчах вăл хĕрсем кашнай кунах школа çӳреймеççĕ.
(кашта), насест; перекладина; шест; полка. ТММ. Икĕ кашта шур чăххăм пур. (Шăлсем). Изамб. Т. Мынчара (мунчара) кĕпе çакма ик-виç кашта пулат. Рак. † Урлă кĕлет умĕнче йĕтĕн кашти, ан уртăнăр, йĕкĕтсем аваймăр. Сала 260. † Симĕс шăрçа сирпĕтрĕм, сентĕрене тивертрĕм, — сентĕре епле чăтрĕ-ши? Чăтаймĕччĕ — кашти пур. Б. Олг. Хăлха кашти, вăта çĕрти кашти (у строения). Чертаг. Каштасам (у крыши сарая). N. Вăл кĕлĕ вырăнчи каштасене нихăçан та пăсмаççĕ. Сред. Юм. Кашта 1) шест; 2) продольные жерди, которые кладутся на стропилах. Ст. Чек. Кашта — 1) шест, 2) полка. N. † Хрантсус явлăк каштара, сутаканĕ лавккара. || Орау. Каштине ил-ха! Убери перила-то! (на перевозе). || М. Тупт. Кашта, перекладина на стропилах мельницы. См. арман. || Яторч. Кашта — ама çумне (левая ручка сабана) чикекенни çĕçĕ. См. ака. || Рак. Кашта, кашта, кашта кипĕк, иске чакмас киеев кĕпек.
(каштарт), шасть. N. Вăл çапла каласанах нумай та лармарăмăр, хамăр кӳрĕшри Кĕркурий пичче ывăлĕ çемен каштарт пырса кĕчĕ те...
(к’эпмэр), великолепный. СПВВ. Кепмер = пуян: пит кепмер пурăнаççĕ. Питушк. Кепмер, солидный, большой, хороший. Ib. Кепмер пурăнать (богато). Зап. ВНО. Кепмер; кепмер лайăх; капмар. Нюш-к. Кепмер, роскошный, великолепный. Ib. Тăлăп пит кепмер унăн. Ib. Часси кепмер илнĕ вăл. Ib. Кивре чиркӳ пит кепмер. См. капмар.
еда, пища, шамовка. Шел. 45. Кышламалли пулмасан, вăл та нимĕн параймасть. N. Унăн ӳтне-тирне, шăммине-шаккине вилĕм кышласах ярĕ. Упа. Шăши ун патне пынă та, вĕренне кышласа татнă (перегрызла).
старьё. Сред. Юм. Шел. 58. Унта йăтса çӳреççĕ темĕн-те-пĕр кив кирĕк. Ib. 21. Аслă сучĕ сут тăват: кив-кирĕке вăл çăвать.
оставлять для последующего использования. О земл. Ырашпа çуртырри акса илсен, çĕре пĕр çула кивве хăвара пуçланă (начали оставлять не распаханной). || Кн. для чт. 43. Вăл вĕсене тырă пулнă çулсем кивве хăварнă. СТИК. Ĕлĕк тырă пит ăнса пулнă; пуянтарах çынсем 20-шер капан кивве хăваратьчĕç, тет. Ib. Кивве хăварас, оставить необмолоченным на другой и на третий год. (То же выраж. в Сред. Юм.).
(киг’эн’, Пшкрт киҕӓн), чемерица белая, veratrum L. album L. Чеб. и др. Рак. Кикен. Унпа шăнасене пĕтереççĕ. Выльăхăн мĕнĕ-те-пулсан хуртлансан, çавăн тымарне тӳсе сапсан, хурчĕсене тăкать. Пуç ыратнăран, тата никĕт çинĕрен те (= шăла хурт çинĕрен), сăмсаран тапак туртнă пек туртаççĕ, (нюхают). Никĕчĕ каять, тет, вара. Кайсар. Кикен. Çаранра ӳсет. Тымарĕ шăнасене вĕлерет; тӳсе сапсан, выльăк хуртне пĕтерет. Выльăх суранлансан, суранĕ хуртлансан, кикен тĕпне сапаççĕ. Зап. ВНО. Кикен, тикен, чемерица. Мыслец. Кикен, чемерика. СПВВ. Кикен; тикенек. Якейк. Кикен — ядовитое растение. Н. Седяк. Кикен; çак курăк вăрри ӳсĕртет. Шибач. Кикен — вĕлерет выльăха. П. И. Орл. Выльăхăн кучĕ-мĕнĕ хуртлансан, кикене тӳсе сапаççĕ те, вара вăл пĕтерет; тата выльăха хирĕç вăрнсан (= вăрăнсан, иначе: хаяр ӳксен) пама йӳçĕтнĕ çĕре яраççĕ. Ст. Ганьк. Çĕр çинче кикен хаяр, кикенрен эпĕ хаяр. (Из заклинания «йӳçĕ чĕлхи»). Хĕрлĕ Урал. 1921, № 10. Кикен çинĕ сысна пек çăварĕсенчен (кăпăк) кăларса йăваланса çӳрерĕç (от кумышки). СТИК. Кикен çинĕ (или: кикен тĕп çинĕ) — говорят насмешливо о пьяном.
(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.
учащ, ф. от гл. кил. Альш. Ĕçрен пушана пуçласан, унта-кунта ыйткалама кая-кая килкелерĕç хăшĕ (погорельцы). Ib. Упăшки, ку килкеличчен, тавну (давно) килне килсе ларат, тет. N. Килкелесе карĕç. Приходили несколько раз. N. Эп сирĕн пата тата килкелĕп (буду захаживать). Янтик. Вĕсем пӳрте килкелесе кайрĕç-ха, вĕсене тек чĕнмесен тĕ юрĕ. К.-Кушки. Эсĕ пирĕн пата çакăн пек пушă кунсенче килкелесе лар (навещай нас). Ib. Пирĕн Таркан-пуçĕнчи аппасем çула кăна килкелесе каяççĕ, хĕле кĕрсен, килеймеççĕ вара. Альш. Çитет праçникĕмĕр Пукрав, килкелеççĕ хăнасем те; çуннă, тесе, чарăнсах тăмаççĕ ĕçесрен (после пожара). Йӳç. такăнт. 20. Ох-хо-хох! Тепле килкелĕç кĕçĕр: çунине ватĕç-и, хăйсем аманĕç-и! N. Вăл пĕрер хут çеç килкелесе каять.
беспорядочный, никуда непригодный. N. Килмен-кайман ĕçе тăват. Никуда негодное дело (работу) делает. Альш. † Килмен кайман йыснана Пӳркелĕнчен тупрăмăр. Тайба-Т. † Татăк-татăк улача çеçен хиртен тупрăмăр; килмен-кайман йыснана çав ялтанах тупрăмăр. Ст. Шаймурз † Килмен-кайман йинкене çавă ялтан тупрăмăр. N. † Килмен-кайман кĕрĕве (ял ятне) тупрăмар. Орау. Килмен-кайман сăмахсем = намăс сăмахсем. Юрк. Çăкăр мурĕ. Манăн пĕр пĕлекен çыннăмăн килмен-кайман сăмахĕсем пур. Çав сăмахсене вăл час-часах çынсем умĕнче, тытăнат асăнма. Самар. Пĕр килмен кайман карчăк таврашĕ. СТИК. Мĕн çак килмен-кайман Мишука тăхăнса ярам? (Говорят надевшему пиджак; килмен-кайман — не к лицу, не идет».
кисе кĕр, прийти и войти. К.-Кушки. Кĕтмен çĕртен килсе кĕчĕç. || Вернуться домой. Абыз. Вăл ир тухса кайнă та, каç кисе кĕнĕ.
(кил’, к’ил’), жилище (двор), дом. Зап. ВНО. Аран-аран киле çитрĕм. Альш. Ун пеккисене ыттисенчен ытларах асăнаççĕ ялан та кил тенĕ çĕрте. Ib. Васкаса утаççĕ килĕсенелле (домой, ко дворам). Истор. 152. Псковран виççĕр кил Мускав çĕрне куçарнă. N. Пĕрер килĕн (подомно) çĕр кастарса парас марччĕ. О сохр. здор. Çав чир пур киле кам та пулин пырсассăн, вăл çын пĕр эрнерен, е икĕ эрнерен чирлет. Орау. Унта пурăнма кĕрсен, малтан эпир хваттерте пурăннă, унчан, пурăнсан-пурăнсан, хамăр кил турăмăр. Хыр-к. Вăлсем çулла çĕр ĕçлесе пурăннă, хĕлле кил таврашĕнче выльăхсем пăхса пуранатчĕç. Байтеряк. Çимĕк кунĕ, ирхине, пурин килĕнче те пĕçереççĕ икерчĕ. В. Олг. Кил (или: кил ăшне) шăл; мести избу. Изамб. Т. Хĕрĕн ялĕнчи ăратнисенчен (родня невесты) пĕри çĕнĕ кил (ново-выстроенный и пр.) пулсан, малтан çавăнта кĕреççĕ. Б. Хирлепы. † Кил варинче ват çĕмĕрт. N. Пилĕк килĕ çуннă. Сгорело пять дворов. Юрк. Эсир халĕ килĕре (домой) тавăрăнăр. N. Хĕрĕн юлташĕсем (товарищи) килнелле тарнă. Байгул. Кил теннинче (= тенинче) тирĕк-чашăк шăлтăртатмасăр пулмас, теççĕ. Трхбл. † Эпирех те килтĕмĕр, ай, кил пулчĕ, сирĕн кăмăлăрсĕм тин тулчĕ. N. Эпĕр уйпа пĕр килти çын пек пурăнатпăр. || Подворье. Конст. Чăв. Одессăра Пантелеймон монастырĕ килĕнче (в подворье) вĕсем çĕр каçнă.
принять (мужа) в дом; принять в зятья. Альш. Ăна (беглеца) пĕри хăйĕн хĕрĕ патне киле кӳртет те, Елшел çынни пулса каят вăл. Чăв. й. пур. 29. Павăл вилсен, арăмĕ: ачасем çамрăк, тесе, хăй патне хамăр ялтанах пĕр çынна киле кӳртнĕ (вышла за него замуж, приняв его на житье в свой дом).
семья. ЧС. Авланас текен кил-йышĕ-чикки çав илес текен хĕрĕн тусне (подруге) кăмăла килсен, вăл вара илес текен хĕр çинчен акă çапла мухтама тытăнат.
домашний йĕрĕх. Хорачка. Сĕт лешки (= сĕт яшки) çинĕ чох кĕçĕн кĕрӳ чăмакня (= çăмахне) кăларса илет пĕттерли (с ударением на «е»), она хорăн тăрине çакат, чăмакня (шылăк хорăньă). Она пĕре касса илеччĕ; пĕре касса татăлмасан, илмесчĕ. Аччин (= ачин) ашшă калат: ан çир (не ешьте), тет, ку чăмакня, кил-йĕрĕк тума кирлĕ, тет. Каран, исе кайса, çыкса çакаччă тоя çомня, тăратаччă лаççа. Она тĕкĕнме йорамаст, как тĕкĕнтĕн, çăпан тохат; вăл çăпаньня, тӳрлетме пăтă туас полат.
килсерен (кил+серен), непереводимо; употр. в некотор. выраж. Изамб. Т. Вăл (невеста), килсейрен (в каждом доме), малти сĕтел хушшинче ларат. Регули. 1270. Килсерен (килĕрен) çӳрет. Ходит по всем домам.
кил-çорт, дом со всеми постройками, двор; жилище. Разг. С. Мих. З6. Арахмат кил-çорт, кил-вот! Кил-вот, кил-çорт полсассăн, çапах порнăпăр, аптрамăпăр. Ib. З. Ак манăн кил-çорт («мой дом»). N. Килте-çуртра тиркĕ-çăпала шалтăртатмасăр пулмас, теççĕ. Ой-к. Пирĕншĕн каякан салтаксене тасалăх, сывлăх патăр, киле-çурта турă çавăртăр, ырă турă çырлах... (Из «чӳклеме кĕлли»). Бес. чув. 6. Уйăхран вăл авланать те, хăйĕн кил-çуртне тума тытăнать. N. Вăл сана киле-çурта çавăртăр. || Назв. овражка. Шарбаш. Кил-çорт, назв. овражка.
назв. свечи, зажигаемой на поминках. N. Хывас умĕн тăватă çурта çутаççĕ, виçĕ çуртине сĕтел умне лартаççĕ, пĕрне, кил çурти тесе, алăк патне лартаççĕ. (Ваттисене хывни). Вил-йăли. Тата сентĕре юпи çумне ăрасна пĕр çурта çутаççĕ, вăл çуртана кил çурти теççĕ.
домашняя змея. Альш. Чăвашсем каланă тăрăх, кирек хăш киле те çĕлен илешет пулат. Вăл çĕлен киле усалтан, тата ют çĕлен пырса илешесрен сыхлат пулат: çавăнпа выльăх-чĕрлĕхе ют çĕлен сăхасран сыхлас пулат; ют çĕлен сăхсан та, тӳрлетет пулат. Кил çĕленĕ куçа курăнмас, теççĕ. Мĕшĕн те пулин курăнас пулсан та, ăна тимеççĕ: кил çĕленĕ кăмăллă, чуна шиклентермес, теççĕ. Пĕр-пĕр çĕлен мĕн пирки те пулин выльăха е этеме сăхсан, ăна çĕр йышăнмас пулат; вăл хĕлле те улăмсем айĕнче, унта-кунта пуранат пулат. Ун пек çĕлене чăвашсем юратмаççĕ: вĕлерме тăрăшаççĕ. Унăн усси çук, теççĕ.
дома. Якейк. Килте ачу макăрать пуль. N. Килте йытă пăтратман, ялта яшка пĕçернĕ. (Поговорка применяется к лентяю или легкомысленному человеку, который дома не показал себя даже на малом, а в обществе берется за выполнение серьезного дела, но обычно без положительного результата, или дома уклоняется от самого маленького дела, а в обществе хочет себя показать знающим и берется за непосильное дело). N. Килте халĕ вăл — епле май, апла. Сред. Юм. Килте ӳснĕ лаша, доморошенная лошадь. Ау 11. Вăл ăна курсан: авă хайхи килет, килте тăван килте пулĕ тесе, ахаль каламан ваттисем, тесе, калĕ.
(-л’эмэj), жена «муччей» Н. Карм. N. Килемей = кинемей (мучин ăрăмĕ). Торх. Килемей — жена «мучи». КАХ. Килемей, вăл камччĕ, палларăн-и?
(кил’э̆ндэш, к’ил’э̆н’д’эш), «женский персонал (снохи) в доме». Н. Карм. Пичче арăмĕ ман арăмпа килĕнтеш пулат. Качча кайнă хĕртен ыйтаççĕ: санăн килĕнтеш пур-и? теççĕ (т. е. есть ли еще другая сноха). Альш. Ирхине вĕсене килĕнтешĕ-мĕнĕ тухса тăратать. Ib. Килĕнтешĕсем — каччипе пĕр тăванăн арăмĕсем. Ст. Чек. Икĕ кин пĕр-пĕрне килĕнтеш теççĕ (заочно, не всегда). Ib. Икĕ килĕнтеш лайăх пурăнаççĕ. Две снохи в доме живут мирно. Ib. Килĕнтешĕм манăн усалччĕ. Ib. Килĕнтеши — сноха данной женщины, все ровно, младшая или старшая. Ib. Сан килĕнтешĕ килте пулчим? Ib. Ĕлĕк тăват-пилĕк килĕнтеш пĕр çуртра пурăнатьчĕç, халĕ апла мар ĕнтĕ; качча кайсанах, уйрăлса тухма пикенеççĕ. Ib. Кинлĕ-килĕнтешлĕ пултăмăр, çемье пысăк пулчĕ. (Женили и сына и брата, поэтому и увеличилось семейство). СПВВ. Килĕнтешсем умĕнче киненейсе çӳрес-мĕн. Ib. Килĕнтеш — кинпе кин иккĕшĕ. К.-Кушки. † Ик килĕнтеш тӳрĕ (дружны) пулсан, кил кӳрнекне çав кӳрет (вар. вăл кӳрет). N. † Ик килĕнтеш тӳр(ĕ) пулсан кил илемĕ килетĕ-çке. Тайба-Т. † Икĕ килĕнтеш тӳр тăрсан, çавă кӳрет кил илемне. Кĕвĕсем. Хурăнташ хура юратать, килĕнтеш кине юратать. N. Кил, килĕнтеш, кĕмĕлтеш, кĕмĕл укçа сăвакан. ЧП. Кӳрĕш хĕрĕ кӳрнеклĕ, килĕнтеш тума юрамасть. Изамб. Т. † Кӳрше хĕрĕ кĕрнеклĕ (так!), килĕнтеш тума юрамаст.
(кил’э̆ш), соглашаться, договариваться, уговориться. Юрк. Пуринпе те (во всех отношениях?) çапла икĕ енчен те килĕшсен... Ib. Кĕсем те мĕн пурĕпе килĕшсен, евчи чăпăркка пăрахат. N. Канаш туса килĕшнисене хăшне-пĕрне земски собранисене параççĕ. || Торговаться, столковаться. Чем люди живы. Пăртак тăрсан, Симун çак арăмпа хакне килĕше пуçланă. N. Вăл кĕрĕшекенсемпе кунне пĕрер динарипе килĕшнĕ. Юрк. † Пӳлмĕрсем тулли тырă пур, хакне килĕшмесĕр ан сутăр. Ау 17°. Шуйттан ачи тухрĕ, тет те: этем ! ытти япалапа килĕш, çурт кучĕ йывăр, теççĕ, (терĕ, тет). КС. Эпир унпа килĕшеймарăмăр. Мы с ним не могли столковаться (или: сторговаться). Альш. Çарансем килĕшеççĕ. Юрк. Хай айăра илес текенсем виçĕ çĕр тенке килĕшсе укçа парсан, ăйăра илсе те каяççĕ. Ст. Чек. Вăл ун лашине килĕшмен (не сторговал) || Сосватать. Килĕшсе çураçни. К.-Кушки. † Килĕшнĕренпе йĕре-йĕре хĕрлĕ чĕре шуралчĕ. N. Хĕрĕ килĕшсен (кунсан), Мариам, тавăрăнса, хăй амăшне чĕнсе пынă. Образцы 99. Пĕр чӳрече, ик чӳрече, атте, мана хĕр килĕш. Атте, санăн кинĕ (сноха) пулĕ, манăн кăмăлăм тулĕ. || Понравиться. Никит. Çак сăмахсем пĕтĕм çынна питĕ килĕшрĕç (пришлись по сердцу, понравились). Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, сăмах килĕшеймесрен хăратăп. Кан. Кăмăла килĕшрĕ пулмалла старикĕ. Н. Якушк. † Эпĕ каяс килĕре çын килĕшмест, теççĕ, эпĕ епле килĕшĕп-ши? (Хĕр йĕрри). || Помириться. Чăв. й. пур. 9. Леш Микка ялан ӳкĕтле-ӳкĕтле йăпатнă, ку йăпатнă тăрăх вара лешсем пĕтĕмпех килĕшнĕ. || Быть удачным, годным. N. Кунĕ те килĕштĕр, çынни те килĕштĕр. (Из наговора: «Ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ»). N. Вĕсем (знахарки, лекарки) куçа килĕшмен япаласем ярса, пушшех пăсса пăрахаççĕ. О сохр. здор. 51. Çапах та вĕсем пит аван апат, вĕсене пурин те çиес пулать, анчах сывмар çынсене питех килĕшмест. Ст. Чек. Кунти çĕр-шыв мана килĕшмен (не подходящий климат). N. Эпĕ халĕ вар-виттипе хупланап-ха: те кунта килни килĕшмерĕ темĕскер мана. Орау. Мана пур апат та килĕшмест. Янш.-Норв. Телейсĕрсенĕн вăрласа кайсан та (невесту) килĕшмест: е вĕсене çул çинче тытса, укçасем илеççĕ, е курайман çынсем вăрланă чухне çӳсмен пăявне касса татаççĕ. || О согласии в речах. ЧП. Сирĕнпеле сăмах пит килĕшет. Ст. Шаймурз. † Сирĕнпе сăмах пит килĕшет, те кĕçĕнрен пĕрле ӳснĕрен. || Быть угодным, итти в прок. Ст. Чек. Манăн парне килĕшмен (жертва не принята). Ib. Кĕлле кайни килĕшмен (хождение в церковь оказалось неугодным). ДФФ. Çинĕ чухне, хул калек шăмăсене (= шăммисене) хышласа тасатсан, çутă çĕрелле тытса, витĕр пăхатьчĕç: вăл шăмсем таса пулсан, чӳк килĕшнĕ, тетчĕç, — таса мар пулсан, хура йĕрĕсем курăнсан: чӳк туни вырнаçуллах мар, тесе калатьчĕç. ЧС. Çын-мĕн кĕрсен, чӳклени килĕшмест (неудачно), терĕ. Ib. Пĕр-пĕр вĕçен-кайăк йăва çавăрма киле илсе килсен (пух жертвенных птиц) Куслав килĕшмест, тет те, вара нихçан та килĕшмест, тет. Арçури. Киремете килĕшмен, çырмаранах çырлахман. ЧС. Сирĕн хăйматлăхсене сурăх парне пани килĕшмен, унăн алли йăвăр пулса, сурăхусем çавăнпа вилсе пĕтнĕ. Шурăм-п. 9. Çав вите хуçи лаша çилхиие йăваласа муталать пулсан, лаша киле килĕшет (ко двору). || Быть приличным. Ст. Чек. Килĕшменне хытланан! Якейк. † Ай аки Мари пор, хĕр чох çӳрени килĕшет (когда выйдет замуж, гулянья прекращаются). N. Килнĕ çыннăн кайни килĕшет. || Быть к лицу. N. † Çĕнĕ çапата, шур чăлха хĕр уринче килĕшет; хура сăкман, йăс тӳмме каччă çинче килĕшет. Г. А. Отрыв. † Хамăр хура пулсан та, савни сарă килĕшет.
килĕшӳллĕ, пристойный, приличный. N. Килĕшӳлĕ ĕç хорошее, доброе дело. Хурамал. Халĕ те пулсан выльăх чӳкне ватăсем хушнă, ăна пăрахма юрамасть, тесе, пит чăнласа, сыхланса пит килĕшӳллĕ чӳклеççĕ. N. Хирте выртакан чул та санпала канашлă пулĕ, хирти тискер кайăксем те санпа килĕшӳлĕ пурăнĕç (будут жить согласно). Ст. Чек. Ун пек килĕшӳлĕ юрлакан çук. N. Вăл пит ырă, килĕшӳллĕ çынччĕ. КС. Килĕшӳллĕ çын (по наружности — видный, по характеру — толковый). Ib. Унăн упăшки пит килĕшӳллĕ çын.
понуд. ф. от гл. килĕш. || Уживаться, дружить. Дружно жить. КС. Ашшĕпе ывăлĕ килĕштеримарĕç (не могли ужиться). Батыр. Кӳршĕрен кушак илсе ӳстерсен, кӳршĕпе килĕштерсе пурăнмалла мар, тет. Шибач. Йăван арăмпеле акăш килĕштеримаççĕ. || Соглашаться. N. Хĕрĕ, ашшĕсем килĕштерсен, килĕштерет-и, тен те, ашшĕсем тем хăтланĕç. Ала 9. Пĕр пĕрне юратса, пĕр-пĕрин халапне килĕштерсе пурăннă. Болезни. Вĕсене ĕç ĕçлесе парас вырăнне картла выляса ларма часрах килĕштермĕлле. || Приводить к согласию. N. Тутарсем, пирвай килĕшмен пек пулса, чăркăшса тăчĕç. Тăрсан-тăрсан, пĕр тутарĕ килĕштерсех пăрахрĕ. ППТ. Шавласа тăраççĕ, тăраççĕ те, вăйçа епле те пулин килĕштереççĕ. || Чувствовать взаимную симпатию. N. Иванпа Маре тахçантампах килĕштереççĕ ĕнтĕ вĕсем. || Облюбовать, наметить. ТХКА 30. Ĕлĕк эпĕ салтакра — Варшшавра слушпăра тăнă чухне, пĕр поляк хĕрне килĕштернĕччĕ. Оксанă ятлаччĕ вăл хĕр. N. Суйланă чухне хăйсем кама килĕштернĕ, çавна суйлас пулать, çын каланине итлес пулмасть. ЧС. Кушил çĕклекене килĕштерсенех (как только выберут?), ачасем анат вĕçĕнчи çурта чупса каяççĕ. || Примирить. Бес. чув. Арăмĕ ачисем темĕн килĕштереймесĕр йĕре пуçланăскерсене килĕштерчĕ те, вăл сĕтел хушшине ларчĕ. || Умилостивлять. ГТТ. Тӳркĕллисене килĕштерес пулат. Надо умилостивить (уладить) духов. || Настроить (инструмент)? || Найти подходящим, рrodare.
(-гы̆н), человек без определенного места жительства, без постоянных занятий и намеченной цели; бродяга. Ст. Арабоси. Петĕр вăл кайкăн-килкĕн çын, унтан пурнăç нихçан та пулас çук (не сумеет жить, т. е. вести хозяйство).
концы недотканной пряжи. Мыслец. Чертаг. Тĕртсе пĕтеримастăн кĕт (немного), йолат килтĕ. Яргуньк. Килтĕ — часть недотканных ниток, называемых «тăршшĕ» (основа, не надо смешивать с «урашши»), приблизительно длиною в 1/2 арш. (если «килтĕ» из кудели, то употребляется для шитья, а если из шерсти, то для пояска). СТИК. Кĕске хуттăра кассан, вăл килтĕ пулса тăрат. Ib. Хуттăрăн вĕçĕ çук, ăна кассан, вара икĕ вĕç пулса тăрать. Килтĕ вĕçлĕ. N. Килтĕ = пир каснă юлашки.
(к’ил’џ̌ӳ), то же, что «килчĕ вăл» Салагаево. Çерçи мĕн-килчӳпе тăранкалат (= мĕн килчĕ унпа тăранкалать). Воробей питается чем попало.
(-лы̆ш), назв. моленья. Хурамал. Аслă типĕре кильăш пăтти юсман чӳклеççĕ. Ст. Чек. Кильăш пăтти — выльăхшăн-чĕрлĕхшĕн, тырăшăн-пулăшăн. Вăл пĕтсен, вара хăпарту пĕçерсе, хуранпа пăтă пĕçерсе, картиш варринче килĕшпелен... Килĕшпе выльăхшăн-чĕрлĕхшĕн, тырăшăн-пулăшăн турă ирхи сулхăнран, каçхи тăвăлтан, шăши-шăрчăкран, хурт-кăпшанкăран е пĕсмĕлле турăçăм-пӳлĕхçĕм, эсĕ сыхла, эсĕ упра. Çырлаха пар, çырлаха пар, çырлаха пар! Кашни пăтă чӳкленĕ чухне çапла калаççĕ.
(удар. на «а»), гимназия. Юрк. Вăл Чĕмпĕрте кимнаçире вĕреннĕ çын. Эпир çур. çĕр-шыв 25. Ib. Çав урамра хĕр-ачасен кимнаçийĕ, тата хула пахчийĕ пур.
старая рубашка, надеваемая сверх хорошей во время грязной работы. КС. Актай. † Апи кăмаки шур кăмака, шатах килеççĕ шупăрпа, эпĕ анчах кипкепе. N. Тутăр çукки кипке пӳркенсе... (Такмак). || Пелёнка. БАБ. Эпĕ ача-пăча тыткаланă чухлĕ кипни чуста та çăрман пулĕ. (Слова матери, жалующейся на беспокойство с детьми). Пшкрт. Ача (ача) кипки [çĕтĕк выртса çӧрекен (с’ӧрӓҕӓн) кĕпесем (кэ̆βӓзӓм)]. Собр. Пĕчĕк ачана кипкепе çыхса усрамасан, куккăр ураллă пулать, теççĕ. Шашкар. Ачан кипкине олштарас (перепеленать). || «Сорочка». N. Кипкепе çуралчĕ, кипкине çурса яр. Скотолеч. 9. Хăш чухне тьыха кипкине çураймасăр пăчăхса вилет. Альш. Вăл амăшĕ ăшĕнченех кипкепе çуралнă, çавăнпа телейлĕ. || Оболочка зерна В. Ив. Анчах капла шакканине тутă пĕрчĕпе пĕрле начар кипкелĕ выçă пĕрчĕсем те тăканаççĕ.
(-л’э̆), 'киреллĕ', нужный, годный. Баран. 119. Астăвăр, вăрман час çитĕнсе çитмест; кирелĕ йывăç пуличчен нумай çул кĕтес пулать. N. Ку йывăçа касса ан пăс, вăл кирелĕ йывăç. Изамб. Т. Кирелĕ япала, нужная, годная вещь. Ib. Ку кирелĕ япалана ма пăсрăн? Образцы 73. И, вут та (дрова) памăп, пĕр кирелĕ кунта (в нужное время) эп пулмăп. Шугур. Киреллĕ этем, сговорчивый человек (киресĕр — упрямый). Тюрл. Киреллĕ (çын), милостивый (человек). Чебокс. «Киреллĕ çын — ссорится и скоро мирится». Рааs. Киреллĕ — пригодный, хороший, послушный, услужливый. Моркар. Киреллĕ — канаша кĕрекен ырă кăмăллă çын.
(-ӳ), осторожное название киремети и др. духов. Сш. Чек. Юмăçсем вăл карчăка: кирелӳрен асапланать (страдает от «Киремет тытни», «виле тытни» и т. п.), теççĕ. Первонач. знач. Слова «необходимое, нужное».
(кирэмэт, к’ирэмэт’, Пшкрт: кєр’ємєт), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.
ограда киремети. Макка 204. Чӳклекене мĕн пур аслă ĕçсен патне илсе каяççĕ, напр., киремет карти тытнă чухне. Киремет картине ăна вунă çултан пĕрре тытаççĕ; ăна тытса пĕтерсен, вара пĕр виçĕ кун праçник туса чӳклеççĕ. Чӳклекене вăл вăхăтра мĕн пур тутлă япапасĕне çитереççĕ.
охранитель мольбищ. Макка 203. Киремет кĕтӳçи вăл киремет хуралçи пулать. Киремет кĕтӳçи вăл хăйне панă киреметне пăхса тасатса тăрать çулталăкра пĕре вăл тасатат, тасатсан кайран, пĕре кайса чӳклет. Ыран чӳклеме каймалла тенĕ чухне каçран мунча кĕрсе тасалса, шур кĕпе тăхăнса тăрат. Ирхине вара юсман пĕçерсе, шур тутăрпа çыхса каять. Киремечĕ патне çитсен, карти ăшне кĕнĕ чухне пĕре ӳксе пуççапать. Карти ăшне кĕрсен, юсманĕсене чуклемелли çĕре хурат те, чӳклеме тытăнать. Чӳклесе пĕтерсен, пĕр-икĕ пус укçа пăрахса хăварат. Киремете тасатса чӳклемесен, ялта ăрам та тасатмаççĕ. Киремете тасатмасăр ял хушши тасатсан, тырă-пулă пулмасть, теççĕ, хирте шăрчăк нумай пулать, теççĕ.
овраг, где находится киреметь. ЧС. Эсĕ киремет çырмине ахаль çырма куратăн пулĕ (считаешь за обыкновенный овраг). Назв. оврагов около селений, напр. Ун.-Айбесь, б. Буинск. у., Тайбы, Б. Аксы, Каменного Врага. В.Тим. Киремет çырми (халĕ Турă амăшĕ çырми теççĕ). || Назв. местности. Орау. || Алших. Киремет çырми — ĕлĕк унта чăвашсем чӳк тунă. Ун шывĕпе халĕ шыва кĕмеççĕ. Тырă вырнă чух унтан сивĕ çăл шывĕ илеççĕ. Унта пăртак шикленсен те чӳклеççĕ. Çырма кутĕнче пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. Çав çереме сухаланă чух нуммай пăхăр авалхи укçасем тупнă. Вăл вырăн ял хирĕнче, çур çухрăмра.
назв. родника. Алешк. || Назв. места где устраивался чӳк. В.Тим. Киремат çăлĕ. Халĕ вăл çăл патне часавни лартнă, турă амашин сăнне (турăшне) хунă. Халĕ вăл çăла «Турă амăш çăвĕ» тет, унта ĕлĕк чăвашсем киремете парне кӳнĕ.
(кирл’э̆, к’ирл’э̆ Пшкрт: кєрлэ̆), нужный; нужно, надо, надобно. С. Дув. † Парă лашана пушă кирлĕ мар. Чаду-к. Сана мĕн кирлĕ? Что тебе надо? Изванк. Мĕн кирлĕ пек япаласене пĕтĕмпех хатĕрлесе çитерсен... Курм. † Ĕçрĕмĕр те çирăмар, тата пире мĕн кирлĕ? Регули 552. Мĕн кирлине шпах парать. Варан. 122. Кирлине кура çынсем тĕрлĕ йывăç касаççĕ. Ib. 22. Ку япала мĕне кирлĕ? Нимĕне юрăхсăрĕ-çке вăл. Изамб. Т. Ул пасара кайса, мункуна мĕн кирлине пурне те илсе килеççĕ. Яндобы. Кашкăр калать: кирлĕ кунта кирлĕ пулăп, тет. N. Унăн (калекĕн, у лопаточки) вĕçĕ шĕвĕр, икĕ енĕ те çĕçĕ пек çивĕчĕ пулма кирлĕ! Яргуньк. Кирлĕ вăхăтра кирлĕ пулăп! (Сказка). Ib. Улма кама кирлĕ, улма! (Крик продавца). Букв. 1902. Çав кирлĕ сана! Так тебе и надо! (т. е. ты это заслужил). Баран. 103. Кирлĕрех пек туйăнсан, йывăç тавра тислĕк хурса тухаççĕ. Альш. Аван: çитнĕ пурте, кирли çук (нет недостатка ни в чем). Ib. Кирлĕ тĕлте калăпăр. В надлежащем месте мы скажем (и об этом). ПВЧ. 100. Çăл-куç шуне (= шывне) çĕклеме, витри çутă, ай, кирлĕ мар. (Замеч. оборот, где вм. определения поставлено адвербиальное выражение). Четырлы. Çĕр укçасăр кирлĕ, вăрман йӳн кирлĕ. Букв. 1904. Е тата кирлишĕн пуянсене кĕрĕшсе хутран-ситрен лава каять. Юрк. Унта çыру пĕлни кирлĕ мар. Шемшер. † Пӳртем вĕçĕнчи сăрлă йопи, кирлĕ марччĕ сăрлама; ах, атте те, ах, анне, кирлĕ марччĕ çоратма! Ст. Чек. Улма кирлĕ мар-и? — Улма-и-ха кунта! (Не до яблоков!). Сред. Юм. Пирти çилсемпе пылчăкра çӳреме ним те кирлĕ мар ĕнтĕ (нет ничего хуже). N. Вăл кирлĕ марпа хăтланмаçть. Он не занимается дурными делами. Виçĕ пус. 34. Çĕртме туни усă нумай панă пирки, ăнă кирлех темелле ĕнтĕ. Ib. Шăтса ӳсекен япаласене ӳсме питĕ кирли тепĕри — фосфăр. Çĕнтерчĕ 70. Кирлĕ мартан килтĕн-и-ха? Ib. 42. Кирлĕмаррипе ан хăтлан, старик! Ан пуççап мана. В. С. Разум. КЧП. Веччĕрте мĕн-мĕн каламарĕç, мĕн кирлине пурне те!
(к’ис), ударять, бить, лупить. Яргуньг. КС. Ах, вăл ачана паян амăшĕ киссĕрĕ-çке! (била). Хĕн-хур 45. Хăйне çыхланан Текее вăйпа кисет вăл пĕрре, сирет аякка. См. iв. 100. Б. Кумарка. Патакпа кис! Бей палкой.
попусту. Регули 1294. Ахаль (таклух, кисепе), килнĕ вăл, ĕçсĕр. || Ненужный? Регули 1281. Вăл кисепе çын, кирлĕ мар.
понуд. ф. от кисрен. N. Аслати авăттарса, çурçĕр енчен тăвăл кӳрсе, çавра çил кăларса, çĕре кисрентерет вăл.
то же, что кĕçен. Описка? Ст. Шаймурз. Сак айĕнче сарă кĕсре киçенет. (Вăл та пулин сăмавар).
то же, что кичем. Утăм № 1, 35. Сасартăк акă çакăн чух тем сикнĕ тухнă, ахăлтатнă; пăхсан, этем , анчах пит шух, кичĕм-кичĕм вăл пăхкаланă. (Это стихи!). Правоп. сомн.
ко (ку, ко), этот. Моркар. Ах, салтак тос, мĕн ко сан?! Чăв. й. пур, 21. Ытти арăмсене каланă: ку тырра (этот хлеб) кăсем епле выраççĕ-ши? Тогаево. Эй сăват! ста искаян (= илсе каян) эсĕ ко кошака? тет. СТИК. Ку купăса эсĕ мĕшĕн хĕлĕх хуман? Почему ты не натянул струн на эту скрипку? Ib. Ку çын пуласла мар. Из него не выйдет порядочного человека. Альш. Ку икĕ сăмах пĕрех килеймеççĕ, сăмахпа сăмахăн уйрăмĕ пур. Ст. Чек. Ку сăмаха ниçта хума та çук. Нимĕне те килмес ку сăмах (не употребляется). Самар. Кам ку? тесе ыйтат. Регули 331. Вăл тарçă; ку арман; ку çăнăх; ку манăн. Ib. 78. Ку кĕпере тăвас. Орау. Ку мĕн (показывая кулак?) Ответ может быть: — «Чăмăр». Çак мĕн? (показывая кулак и спрашивая, что в нем зажато). Сред. Юм. Ко тавара эсĕ таçта çӳресен те контан йӳне (дешевле этого) илейместĕн. Эльбарус. Анчах ĕсенкĕсен ывăлĕ, охмах пиркипе, çта пынă онта, çынсене хăй антрипе тĕлĕнтерсе çӳренĕ. Изамб. Т. Ма вĕрет (лает) ку? тетпĕр. Бюрганский. Эпĕ сантан пĕр сăмах ыйтас тенĕччĕ: ку вилсессĕн, эпĕ хам упăшкамма (так!), Иакова (так!), курăп-ши? || В качестве указ. частицы. К.-Кушки. Ку кам килет? Кто это идет? Ib. Ку мĕн çунат? Чте это горит? Ib. Ку шывне, витрене (чӳлмеке) тултарса лартăр. Воду-то налейте в ведро (в горшок). Альш. Санăн карчăку ытла хăрушă чирленĕ ку. Изамб. Т. Ах турă! ку çумăр пулманни! Пĕтĕм тырă типсе кайрĕ. Ib. Ку ăна çав арăмне хĕненишĕн турă тавăрчĕ. N. Чиперех урампа пыраттăмччĕ ку, кĕç таçта трупасампа кăçкăрта пуçларĕç. Иду я по улице, и слышу — трубят.
(куjы̆ры̆ш), сказочная птичка, обогащаюшая человека. Хурамал. Куйкăрăш пек тултать (о воре: не попадается) Ib. Куйкăрăш илешрĕ пулĕ кунта, çав тултать пулĕ (когда все в доме пропадает). Н. Седяк. «Куйкăрăш, алпастă — бес». СПВВ. ИА. «Куйкăрăш пăрахса кайрĕ те, ырă пурăнăç хĕсĕнчĕ». — Чăвашсем телейлĕ килте çынна пуйтаракан кайăк пур, теççĕ. Вăлсем çав кайăка куйкăраш, теççĕ. Чăвашсем 17. Çынна пуйтараканни куйкăрăш пулат, тет, анчах вăл пит сайра çĕрте пулат, тет. Чыслă, йăваш, тирпейлĕ, вăрçăсăр килте анчах пулат, тет. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. Куйкăрăш вăл хăй пит пĕчĕкçĕ вĕçен кайăк, тет; вăл чипер тирпейлĕ килте пулсан, пит пултарат, тет, вара. Вăл япала тултат, тет: укçа килчĕ — укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. Вăл хăй пĕчĕкçĕ пулин те, выйлă, тет, пит. Вăл куйкăрăш пырса ернĕ кил пит чиксĕр пуйса каят, тет, вара. Анчах вăл вăрçа пĕрте юратмаст, тет. Вăл пупленĕ чут ытлашши сăмах калаçма та юратмаст, тет. Ăнсăртран мĕнпе те пулин кашт шăкăр-макăр калаçа пуçласанах, вăл вара хăй пуйтарнисене каялла тулта пуçласан, вара пĕр япала та хăвармаст, тет. Вăл киле вара пĕтĕмпе тĕп тăват, тет; ĕлĕххинчен те усал, тет, вара. Ăна, пуйса çитсен, маларах сисме кирлĕ, тет; маларах сиссен, хăйне пĕрте систермесĕр, тытса пусма кирлĕ, тет. Мехер пусас тесе шухăшланине те пĕлет, тет, вăл. Вăл куйкăрăш пĕчикçĕ çерçи пек анчах, тет. Шурăлă-хĕрлĕ чăпар, тет. Вăл куйкăраш автан çăмартинчен пулат, тет. Автан çичĕ çула çитсен, çăмарта тăват, тет, виçĕ çăмарта анчах. Вăл çăмартасене чăхă айне хурса кăларсан вара, пĕр çăмартинчен йытă, тĕпринчен çĕлен, тепринчен куйкăрăш пулат, тет. Чиерех çынсем çавна ӳстерсе тăваççĕ, тет. Ăна вара апат вир пăтти анчак кирлĕ, тет, урăх япала нимĕн те çимест, тет, вăл. Слакбаш. Куйкăрăш — «ду , привязывающийся к обоим полам». || Змея из яйца птицы?). Тюрл. || СПВВ. Т. Куйкăрăш лăпкă çын тенни (= тени) пулат.
(куjмак), блин (назв. печенья). Тайба Б. † Лапка та пĕр лапка юрсем çăвĕç, пирĕн çаварни куймаксем çав пулĕ. (Солд. п.). М. Сунч. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хăтĕрлесе хураççĕ. (Юпа). СПВВ. ПВ. Куймак — икерчĕ. Макка 191. Унта тата четвĕрт эрех, пĕр витре сăра, тата виçĕ куймак, пĕр автан пĕçерсе исе каяççĕ. || Блин-половинка. СТИК. Куймак, тесе, пирĕн икерчĕ çуррине калаççĕ. Малтан ăна икерчĕ пекех йĕтĕрлесе сараççĕ (рассучивают). Унтан вăл икерчче çурмаран касаççĕ те, çаплипе пĕçереççĕ. || Елшихово. Коймак, фамильное прозвище.
(-шшэ̆), его (их) дед по матери. Альш. Вăл кукашшĕ хапхайĕнче(н) тухайман-ха, теççĕ. (Послов).
кукрăл, искривляться, сгибаться. Орау. Вăл туя манă çӳреме кĕске: туяласа (с тростью) пынă чухне, туя тытнă енелле кукăрăлса, пыратăп (говорят, что я нагибаюсь...). Утăм 8. Илемлĕ улăхпа, çӳлĕ ту хушшипе юхать Сĕве шыв кукрăлса пĕтрĕлсе. Малалла юхнăçем вăл хăват илет, пĕкĕ пек çаврăнса, Атăла килет.
сгибаться, приседать. Зап. ВНО. Ыраш хушшипе пынă чух, урнă йытă куртăм та, ыраш ăшне куклентĕм. Ст. Чек. Куклен, скорчиться. Кн. для чт. 19. Вăл кукленнĕ, куçне сăтăркаланă, сивĕпе кавакарса кайнă аллисене вĕрнĕ.
завернуть вожжи за оглоблю (чтобы не ушла лошадь). Якейк. Лаша кӳлсен, она пĕччен тăратса хварнă чохне: вăл айăккалла ан кайтăр, тесе, килкепепе тортаран çаклатса яраççĕ, она: лашая коклятас, теççĕ.
(кул), кол, смеяться; насмехаться, издеваться. Ст. Чек. Эпир кулатпăр та, вăл та кулат; çынсем кулсассăн аяккинчен тĕрт, тесе калаччĕ, тет. Альш. † Эй тăвансем, чунăмсем! Тапайăр та сикейĕр, выляйăр та кулайăр. Ст. Айб. † Вĕсем кулнипе, чăтаймасăр эпĕ те кул-яр (возьми да и рассмейся). Юрк. † Хура вăрман хĕрри хурамалăх, авмасăрах авăнса тăрат-çке: ай-хай, милай, савнă сарă хĕр, кулмасăрах кулса тăрат-çке. Ib. Кайран хăйсенчен хăйсем каçса кайса кулаççĕ. N. Эпĕр ӳксе колтăмăр. Мы смеялись до упаду. Шорк. Малтан манпала чиперех калаçатчĕ; пăртак тăрсан пăхатăп — вăл эп ĕçленинчен кула тăрать. Сначала он говорил со мной хорошо, потом смотрю — оказывается, он смеется, смотря как я работаю. («Выражается недоумение по поводу данного факта, неожиданность»). Янтик. † Кăпăрт-кăпăрт пусмашкăн, хăма çинче мар эпир; пиртен кулса лармашкăн, хĕрпе каччă мар эпир. Шурăм-п. Кулин култăр, тетĕп, ăна мĕн пăхатăн, ухмах çеç çынтан кулать. N. Çук, тетĕп, эсир чăваша лайăх пĕлместĕр, ахаль кулса иртерсе калатăр, тетĕп вырăса. Ск. и пред. 14. Хĕвел кулса çутатать, çулнă ута типĕтет. Тораево. Улпут: çав пупран кулмали (повод к смеху) туп-ха, тесе каларĕ, тет, Сохрона. Регули 750. Колмаллаччĕ каласа кăтартнă чох. Ib. 749. Колмалла, лепле каласа кăтартрĕ! Сред. Юм. Кам пит алхастарнă çавсĕне, кĕçĕр çĕрĕпе те çывра пĕлмеççĕ. (Колмалла япала каласа парсан калаççĕ). Толст. Ăна кулма анчах çырнă-и-тен? (на смех). Орау. Апла тусан; аван мар. — Пулин (пусть), кулма аван мар-и? Ib. † Хăнасем илтмеççĕ, кулаймаççĕ ĕнтĕ. N. Çынтан кулакан çын ыр çын мар, теççĕ. (Послов.).
колă, кул, смех; насмешник; посмешище; добыча. N. Спектаккăль вăхăтĕнче пурте кулăпа антăхнă. N. Кулă мар, ачасем, чăннипех каласа парăр-ха. Я говорю это серьезно; пожалуйста, объясните мне, в чем дело. ТХКА 7. Кулă мар вĕт вăл, ачасене амантнă пулсан, тет анне. Ала 31. † Атти улĕ виççĕччĕ, виç ул кулли эп пултăм. (Солд. п.). Юрк. Чăваш ячĕ ытти çынсемшĕн кулă пула пуçланă. Ib. † Пилĕкри пиçиххи, кăвак пиçиххи, Чул-хулана çитсессĕн, сутăç кулли пулат пулĕ. Янорс. Кушака кул, шăшие йĕр, теççĕ ваттисем. N. Корак-чакак колли полчĕ. Çĕнтерчĕ 16 Ib. Санăн куллу тăвас çук! N. † Ай, хăтаçăм (ятне кала)! Ан мухтансам хĕрĕпе, каччă кулли пулайĕ. Б. Хирлепы. † Кашкăр кулли ан тăвăр (в добычу волку не отдавайте). АПП. † Кĕске сăхман тăхăнас мар, усламçăсем кулли пулса çӳрес мар. Орау. Атте-анне пур çинчен çын куллиех пулмăп-ха. N. Хурт-кăпшанкă кулли пулать. ЙФН. Хĕр кĕлетки пек кĕлеткемччĕ, салтак шенел кулли пулчĕ (досталась на посмеяние солдатской шинели). Собр. Кулă пите çыпăçать, теççĕ. (Послов.). Шибач. † Шĕшкĕ лартрăм, сат турăм, мыри (= мăйрĕ) полчĕ шоп-шорă, хĕрсем колли вăл полчĕ. НС. Эпĕ, алăк патне пĕре пăхсан, хăраса каятăп, тепре пăхатăп та, кулла та чармалла мар. Чураль-к. † Умлуççи лартрăм, сат турăм, умли пулчĕ шап-шурă, татимарăм — каç пулчĕ, ачасем кулли вăл пулчĕ. Шĕшкĕ лартрăм, сат турăм, татимарăм — каç пулчĕ, сар хĕрсем кулли вăл пулчĕ. N. Каçхи ĕç — ир кулли, теççĕ. (Послов.) Сиктер. Калмаксем, чăваш хĕрне вăрласа, Атăлпа пынă чух, шăп (как раз) Атăл варрине çитсен, хĕрĕ: калмăк кулли пуличчен, Атăл кулли пулаяс! тесе, йĕрсе пĕтерчĕ, тет те Атăла сике пачĕ, тет. Шел. З9. Ку тĕслĕ те пулĕ-мĕн тĕнче кулли пурăнăç! N. Ял-йыш кулли ан пул. || Трхбл. Кулă! Смешно!
смешно; смешной. Орау. Çĕре пĕр кулăшла ирттереççĕ çав. Проводят ночь замечательно весело, интересно, смешно. Букв. 1908. Аслаçу кăмака çине улăхайманни кулăшла мар, эсĕ ухмаххи кулăшла, тенĕ. ГТТ. Питне куçне темĕскерле кулăшла (кулăшула) туса янă. Изамб. Т. Кулăшла çын, смешной человек. КС. Пит кулăшла вăл çын.
(кулаj), назв. птицы, питающейся падалью. Н. Карм. Кулай. Выльăхсем вилсессĕн, пăрахсан, какай çиет вăл.
(кулавкка), кулага, закваска для пива. И. С. Степ. Череп. Кулавкка — çĕпрепелен çăнăх лăкаса лартаççĕ, ăна çĕнĕ сăра çине яраççĕ. СПВВ. Кулавккана сăра тунă чухне: сăра йӳçтĕр, тесе, яраççĕ. Ст. Чек. Ăслана хуранта хăмла ярса вĕретеççĕ. Ăна лутка çине антараççĕ. Вăл вара кăш (кăшт) сивĕнсен, ăна ăсла çине яраççĕ. Ăна: кулавкка ятăмăр, теççĕ.
(т’н’ы̆к), то же, что кулатник. Б. Олг. В. Олг. Мана керлăччĕ, колатьньăк, памарĕ вăл!
Васильев колок (лесок). Н. Седяк. Çаврака уйрăм вăрмана кулкка теççĕ, е кулккалăх. Çак вăрманта Ваçилей ятлă таркăн пулнă, тет; пĕрре вăл ачасене, çырлана кайсан, хăваланă, тет.
или Ехвин кулк(к)и, назв. киремети. Микушк. Шывлă кулк(к)ара ĕлĕк Ехвин ятлă çын пит вăйлă пулнă. тет. Вăл, çынсене улталаса, вăсенчен вăрттăн укçа илсе пурăннă, тет.
(кул’л’эн’), ежедневно, каждый день. N . Юр та куллекех (с каждым днем) чакса, пĕтсе пырать. Сред. Юм. Куллен, каждый день. Микушк. † Ай хай, тăванăмсем, милуйăмсем! юрататăп, куллен килетĕп. Кубня. † И, çуллен те çуллен çул килет, кăçалхин пек çулсем час килмест; и, куллен те куллен кун килет, паянхин пек кунсем час килмест. Куллен-кун, каждый день; изо дня в день, с каждым днем. N. Куллен-кун вăл, хула тулашне тухса, ачисем тавăрăнас çул çине кая-кая пăхнă. N. Хĕвел куллен-кун ăшăрах пăхать. Кан. 1927, № 214. Копператтив халăха хăй енелле куллен-кун çавăрса пырать. Букв. 1904. Куллен-кун начарланнăçем начарланчĕ. N. Куллен-кун начарланса килет. Изамб. Т. Çапла куллен-кун выляса савăнса мункуна ирттертĕмĕр. ЧП. Куллен куна кун килет паянхи пек кун килмест.
колян (кул’ан, кол’ан), печалиться, горевать. Н. Карм. Кулян и куйлан. Турун. Вăл кăвакала тытайманшăн питĕ куляннă. С. Тим. † Çӳлĕ тусем çине тулă акрăм: тулă пулмас, тесе, кулянтăм. Зап. ВНО. Кулян, горевать, печалиться. Ib. Кунĕн-çĕрĕн хăй ачишĕн кулянать. Ib. † Ашшĕ çукки ашшĕшĕн кулянат; пирĕн аттесем, ай, куç тулли, пирĕн мĕншĕн кулянас? || Вздыхать; жалеть, сожалеть. Никит. Иван пичче, çакна курсан, пит кулянса ячĕ.
кольча, (кул’ζ’а,-џ̌а), свободный задний конец основы. СПВВ. Чутеево. Кульча — связки ниток, приготовленных для тканья. Якейк. Кольча. Комса пĕтерсен, комнине сӳре шăлĕнчен пĕр вĕçне кăларса илеççĕ те, она темĕскерле тукаласа, чăркаса хораççĕ; атто вăл татăлса, тăкăнса пĕтет. Трхбл. Кульча.
кумăшĕ, его (их) кум. Кан. 1927, № 79. Вăл ăна кăларса печĕ те (уволил с места), унăн вырăнне Етĕрнерен хăйĕн кумăшне илсе килсе вырнаçтарчĕ.
(кумма), обшее назв. для кумы и кума. Трхбл., Изамб. Т. Вомбу-к, Кумма (ывăльне ят хурсассăн, хĕреснамĕшне ашшĕсем калаççĕ). Нюш-к. Ача шыва кӳртме кайнă чух тĕл пулнă çынна кумма тусан, вăл пурнать, теççĕ. Ачач. 16. Сыватас тесе, Наçтука амăшĕпе Хĕветле кумми тем те туçа пăхрĕç. Шурăм-п. N 23. Кумма пĕрре пулнă пулсассăн, виççе çиттиччен пул, хăнах сăвап пулĕ (Поверье).
его крестная. Ачач. 22. Пĕрреччен вăл, амăшĕ çук чух, ӳсĕр ашшĕнчен хăранипе çаппа-çарамаç, çара уранăн юр çинченех Хĕветле кумма амăшĕ патне тухса тарнă.
крестник. Орау. Вăл унăн кумма ывăлĕ пулат. N. Кумма ывăл, кумма ывăлу, кумма ывăлĕ. N. Кумма ывăлăм.
его крестный. Орау. Вăл унăн куммашшĕ (крестный) пулать.
кон (кун, кон), день. Б. 13. Пĕр-кун каяс тесессĕн, çичĕ кунлăх çăкăр ил, теççĕ. Хурамал. Кунтан кун ырри пар, çĕртен çĕр ырри пар. Пшкрт: ыр ҕон п̚олды̆р! (Говорят при входе в дом). Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ куна сăрук пар (дай три дня сроку), тесе, каларĕ, тет. Шугур. Ватман кун та иртмесчĕ. Не проходило дня, чтобы не били. Ивановка. Вара уччиттĕл ман ята ыйтса çырчĕ те, çав кунех (в этот же день) молебĕн тунă çĕре пыма хушса, тухса кайрĕ. Чист. Праçник виç кун тесен (за три дня до п.), хатĕрленме тытăнаççĕ. СПВВ. Тепĕр кунчех (вместо «тепĕр кунах»); тепĕр кунче, тепĕр кун, тепĕр кунхине. Ib. Çапла туман кун иртмен. N. Хăш кун хăш-хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат: юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр, тет. Холера 2. Пĕрре касса пилĕк кун иртсен. Через 5 дней после первой прививки. Ала 9З°. Икĕ кун иртсессĕн, виçĕ кун çине кайсассăн, çавă кайранхи ама çори амăшин хĕрĕ пĕр татăк çăкăр ыттисем куриччен (тайком от других) панă. Моркар. Тата пĕр виç кон тапак пураккинче осранă полсан, Есрелĕ вилеччĕ, паян кон та пĕр çын вилмесчĕ. Собр. Юнкун, эрнекун, шамăткун — çăмăл кун, теççĕ. Якейк. Çоха тума, утă çолма тыр вырма тунтикон е йонкон тохаççĕ; ытти консам тохсах каймаççĕ. Кĕтӳ те тунтиконпа йонкон кăлараççĕ. Регули 1207. Ик кон иртсен, кил. Приходи через 2 дня. Альш. † Уйăх тури (= турĕ-и), кун (солнце?) тури, саланас кун тин тури. Саланас кун тăвиччен, пухăнас кун тăвас-мĕн. Пазух. Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Скотолеч. 12. Ăна (это) кунне виççĕ (трижды) памалла. N. 9 кон вăрçă тăрчă, 9 коншăнче нимĕч кайăлла чакрĕ. N. Покрав кон (-к̚он) киле çитрĕм. Орау. Пĕр кун урлă, пĕр кун урлă (через день) киче-киле каятьчĕ. Ib. Виç кунтан (через каждые три дня) хурал тăраççĕ. Менча Ч. Пĕр-пĕр пушă кунĕ, е праçник кунĕ (в свободное время, или в праздник). ЧС. Çав кун (при погребении) пит ăшăччĕ, çавăнпа пирĕн аттене (умершего); аван çын, терĕç. Кун усал пулсан: усал çын вилнĕ пулĕ, теççĕ. Ib. Сĕрен кунĕ ачасем ирех хатĕрленеççĕ. Кан. Июнĕн 12-мĕш кунĕсенелле (приблизительно около 12 июня) хăмла пахчисене симĕс хурт ерчĕ. N. Уяр кунсам ероплансам кураппăр. N. Вăрмана кайсан, кашни кунах куратпăр эпĕр ăна. К.-Кушки. Вăл вилес кун ыран тесен, Чĕмпĕре тухса кайрăм. Я выехал накануне его смерти в Симбирск. ЧС . Вара вăл куна кунĕпех ĕçсе çирĕç. N. Пĕр кунтан тепĕр куна хăварса ан пыр. Не откладывай дела в долгий ящик. Карсун. Эпĕ ялта пурăннă чухне, хир ӳчӳкĕ тепĕр кунĕ тесен (накануне полевого моленья), мана асанне каларĕ... В. Олг. При входе в дом (в будни обыкн.) говорят: «Манăн килес, ыр кон полтар!» Отвечают: «Килех конталла, торă полăштăр! Юрк. Çăв уйăхийĕн пилĕккĕш хунĕнче (5-го мая). N. Çапла вăл ана çинче ирхи куна каçчен пуçтарса çӳренĕ (колосья). N. Пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе макăр уншăн (об умершем). Юрк. Авă çав тĕпне пирĕн чăвашсем çак куна çитернĕ. Ib. Хĕлле кун таврăнат, çула çĕр. N. Вăл ĕç пулни ĕнтĕ паян виççĕмĕш кун. Регули 391. Ик контан холара полăп. Орау. Кунĕсем пăрмаях вăрăмланса пыраççĕ. N. † Атте-анне пире тупман пулсан, ăçтачĕ пире çутă кун. Ашшĕ-амăшне. Ак калаç ĕнтĕ пĕр иртсе кайнă япала çинчен. Иртнĕ кунăн çутти çук. Пазух. Вăрăмах ĕмĕре, кĕске куна, ырлăхпа иртерсе ярар-и? Ст. Яха-к. Çынсем мункун тепĕр кунне те ĕлĕкхи кун (накануне) пекех, ирех килĕнче апатсем çикаласан, пĕлĕштантăшĕсемпе пухăнса сăра ĕçме пуçлаççĕ. N. Пасар контанпа (со дня базара). Çутт. 153. Систермесĕр, тăхтамасăр иртрĕç карĕç çу кунсем, йăвăçсенĕн пĕр чăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулçисем. Кан. Ах, те кунĕ килĕшмерĕ! — Характеристику дней недели см. Магн. М. 23, 21. || Погода. N. Кун (çанталăк) ăшăтса карĕ, кун сивĕтсе карĕ. Хурамал. Тĕлĕкре пулă курсан, кун сивĕтет, теççĕ. Юрк. Хĕвел хĕрелсе тухсан, кун пăсăлат. Сред. Юм. Ко яхăнта пĕр те латлă кон полмарĕ. На этих днях хорошей погоды всё не было. Ib. Акнă чохне кон килĕшнĕ. (Пĕр тĕрлĕ тыр ытти çынсĕн аван полсан, пĕрин начар полсан, çапла калаççĕ). Изамб. Т. Эпир тухнă чухне кун аванччĕ. Эпир Елчĕк патне çитерехпе тăман туха пуçларĕ. Ib. Кун ларат. Погода проясняется. N. Эх, паян кун лайăх-çке! N. Ма каяс мар вăрмана, çурхи кунта савăнма? Орау. Çакăн пек кун эпĕр ĕлĕк çичĕ хут шыва кĕнĕ. || В некот. установившихся выражениях афф. З л. в этом сл. опускается: раштав кон, в д. рожд..; мăнкон кон, в первый д. п. || Время. N. Паян анчах мар, кун пур халь! Алла кĕрĕн (попадешься в руки) хăçан-та-пулсан! N. Эсĕ пулăшнипе çакă куна çитиччен аван пурăнтăм. N. † Çаранлăха çул хыврăм çулахи кун çӳреме. N. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. Б. Олг. † Тавай каяс, киле каяс, ирхи кона каç турăмăр (= уже вечер) Тим-к. Çак ачан кĕтӳ пăхнă чух нимпе те кун иртермелле мар, тет (скучал, не зная, как провести время). N. Кирлĕ кунта эп те кирлĕ пулăп (когда нибудь и я пригожусь), тесе, калат, тет. || Жизнь, течение жизни. Т. IV. Эрнекун вилнĕ çынна: кунĕ пĕтсе вилнĕ, теççĕ. Изамб. Т. Кунĕ пĕтнĕ пуль çав. БАБ. Усалшăн та кун иртет, ырăшăн та иртет. N. Ыр кон корас. Альш. Çĕмĕрт пиçсен вара кун (наступает веселое житье) Елшелсен. СПВВ. Х. Çамрăк кунтан кун малалла, ватă кунтан кун каялла. (Послов.). N. † Аттĕ панче ырлăх нăмай, кун сахал. Ск. и пред. 5. Каях, каях, йӳтетмĕш, курăн-çке ху кунна! Ст. Чек. Унăн кунĕ те кунта-кăна. 1. Единственно только здесь может он жить. 2. Он только здесь и бывает. (Слово «кунĕ» употреблено здесь в смысле «жизнь»). Ст. Ганьк. Ыр кун пар, ырă çул пар. N. Пӳлĕх суса панă кун пĕтмесен, уйрăлаймăп, тăван, эп сиртен. || Счастье. N. † И, ялăмăр, ялăмăр, ялта пирĕн кунăмăр. Эпир ялтан тухса кайсан, ăçта ырă курăпăр? (Солд. п ). Альш. † Атте анне пиллĕх çитсессĕн, турăпа пӳлĕх пире кун парĕ. || Участь. Судьба. Мошков. † Пире атте-анне çуратнă ăрăскалсем пĕтнĕ вăхăтра, çавăнпалан çак кунсене куратпăр. Ib. † Эпир пĕр каятпăр пит аякка, пирĕн кунсем туртат килелле. N. Эпĕ ырă кон корас çок. N. Çакă куна (горе еtс) курассăн туйăниастьчĕ. Баран. 122. Çапах та çак куна куракан йывăç сахал. Однако лишь немногие деревья подвергаются этой участи.
за день, в течение дня. Юрк. Куннĕн çитмеллескерсем (они), вăл кун çитеймен, пĕр яла кĕрсе выртнă (переночевали). N. Лартнă хыççăн ăна хытă сапаççĕ. Малашне вара ялан çапла куннен сапса тăраççĕ.
бывающий (бывший) на (каких-либо) днях. Ачач. 3. Вăрман, темшĕн, вăл ирхине иртнĕ кунсенхинчен (чем в прошлые дни) кĕретех лайăх та илемлĕн курăнса парнă.
жизнь; житье. N. Эпĕ пурăнас кун-çул мĕн чухлĕ-ши? Якейк. Вăл никама та кон-çол кăтартмасть (притесняет, не дает житья). N. Çав каçхине тĕлĕк курни пурте унăн кунĕ-çулĕ çинчен пулат, теççĕ. Ир. Сывл. 5. Авал кун-çул курнине çавах усрарĕ чĕринче. Кан. 1927, № 241. Хĕрарăм мана кун-çул парасшăн йĕнĕ, тет. Четырлы. Криçчянсен çăкăри, кунĕ-çулĕ — лаши, мĕшĕн тесен крисчянсем çăкăра лашипе ĕçлесе туса çиеççĕ, кун-çул кураççĕ. Ib. Кунне-çулне хăйсен нуши çинчен шухăшласа иртереççĕ. Орау. Вăл хăй кунне-çулне чипер пурăнсах ирттеримарĕ-çке (жил неладно), апăшша. О сохр. здор. Пурăнан кунĕ-çулĕсене (свою жизнь) ĕçлемесĕрех ирттерсе яраççĕ (больные).
целый день, весь день. Юрк. Вăл хулара юлташсене куртăм; кун-хута вĕсемпе, ытараймасăр, калаçса ирттертĕм. Янтик. † Хунямăшĕ вăрçтăр кун-хута, упăшки хĕнетĕр çĕр хута.
(кун’э̆), смирный; простак. СПВВ. ТА. Вăл кунĕ çын = вăл йăваш, лăпкă çын. Торп-к. Куннĕн кун, киревсĕрĕн вилĕм çук, теççĕ. (Поговорка). Пус. Хаяр пулса, çын пуçĕ çинче таптаса ан çӳре; кунĕ пулса, хурланса ан çӳре. (Послов.). Норус. † Пирĕн апай пит кунĕ: хиврен (из-за пазухи) ушшă кăлармасть; пирĕн апай пит кунĕ: алăран туя пăрахмасть. (Свад п.). || Смирно. Менча Ч. Акана тухса каяс уммĕч, пĕр кашăкпа сар çу илсе тухса, лашсем (= лашасем) кунĕ пыччăр, çурăмĕсем ан пăсăлччăр, тесе, лашисен çурăмĕсене çу сĕрсе çӳреççĕ (мажут). || Легко. Рааs. Паян ĕç кунĕ пычĕ. Сред. Юм. Паян тыр вырма пит конĕ («нет препятствий; если нет сильного ветра, солнце не печет и хлеб на корню, то жать бывает легко»): çил вăйлă мар, пит ăшă мар, тырри çапкаланчăк мар. || Сговорчивый, податливый. Сред. Юм. Ко çын пит конĕ, онпа тем йăмахласан та, килĕштерме полать. || Колкий (легко раскалывающийся). СПВВ. ЕХ. Кунĕ — час çуралакан йывăç. СПВВ. ИА. Кавăрăç питĕ кунĕ çурлать. СПВВ. ТМ. Çурăлакан кунĕ йывăç. Тюрл. Конĕ йывăç (колкое). КС. Кунĕ йывăç.
мирный, тихий, securus. Ачач. 82. Кунлĕ çын. Салтакран таврăннăранпа пĕрмай уссипе çӳрет. БАБ. Пурăнас ĕмĕр вăрăм пултăр, вилес кун кунлĕ пултăр (Моленье). N. Ют халăх çĕрĕнче те унăн çулĕ-йĕрĕ кунлĕ пулĕ. N. Сахал сăмахласа кунлĕ пурнăçпа пурăннă вăл. СПВВ. АС. Хулана пит кунлĕ кайса килтĕм (без препятствий?).
конта (-да), здесь, тут; сюда. Альш. Ача-пăча тула тухĕ, кĕлĕ çĕрĕ-мĕн кунта: темĕн пулĕ ача-пăчана, тенĕ вĕсем (говорили). Орау. Лере чухне эрнере пĕрехçех ĕçсе ӳсĕрĕлетчĕ, кунта килсен, кулленех ĕçет (будет пить) вăл. Якейк. Эп сантан нумай конта порнап (гораздо ближе сюда). П. Патт. 8. Ата, Илюк, каяр малалла; кунта тăрса май килес çук: каçа хирĕç, кам пĕлет, таçта (пожалуй) кашкăр та персе çитĕ. N. Конта йор онта-конта анчах йолчĕ.
контан (-дан), отсюда. К.-Кушки. Час кунтан тухса каймалла пулат (придется выйти). Ib. Вăл Ял кунтан пилĕк çухрăм. N. Вĕсем мана кунтан пусмăрласа илмесессĕн, айăпланмăттăм. ||После сего, после этого происшествия. СТИК. Кунтан ак çулсем кĕскелсе килĕç, вăйран кайăп... Ун чухне мĕнле пурăнăр! Вот я состарюсь, сил не будет — тогда как будете жить! Ib. Кунтан эпĕ вилсен хытă хыпăр та-ха... унччен! «Когда я умру вот, то почувствуете, как хорошо жить, а то еще теперь плюете на меня»! Ib. Кунтан (повышение голоса на «кунтан») юлтăр çав куштанпа çыхланасси! Ну уж теперь больше не буду связываться с этим коштаном! (То же в Сред. Юм.). Орау. Кунтан малашне куллен-кун пите супăнпе çăвас мар, эрнере пĕрер (или: пĕре) çусан, çитĕ. N. Кунтан чĕрĕлсен те çынсене кураймасăр тăрĕ-ши? Чăв. й. пур. 13. Кунтан эпĕ вилсен, эсир вăл Алмаса ман çуртран нимĕскер те ан парăр, терĕ. Ib. 35. Кунтан арăмă чĕрĕлсен, ан ман, эп мĕн ыйтнине асту! Собр. † Кунтан тăван пăрахас пулсан, хур пулманнине мĕн пулĕ? Ст. Айб. † Тусăм, кунтан, ай, иккĕн уйăрлсан, хăçан пулăпар-ши пĕр çĕре?
ближе сюда. Изамб. Т. Орау. Вăл ял Хусантан пĕр пилĕк çухрăм кунтарах (ближе сюда; или: леререх, если она дальше Казани) пирĕн çул çинчех ларать. Слакбаш. Эп шкултан пĕр пӳрт кунтарах пурăнап, я живу не доходя одной избы до школы. Ib. Вĕсем Чĕмпĕртен кунтарах пурăнаççĕ. Они живут в эту сторону от Симбирска (ближе сюда).
ближе сюда (на вопр. где?). Якейк. Вăл ĕлĕкхинчен контарахра порнать. Он теперь живет ближе сюда, чем жил прежде.
(-δиы), здешний. Ала 26°. Эпĕ кунтисем мар (я не здешний), эпĕ кунта хăваттерте пурăнатăп. Регули 312. Вăл пĕлсе (знал) эс контине (эс конта порне, эс ончох контине).
здешний. N. Эсĕ кунтискер-и? Ты из этого дома? Ала 26. Вăл çын кунтискер мар, ăна никам та паллакан çук (его никто не знает).
(кунды̆), лукошко. В. Олг. Н. Тим. Унтан чĕкеç йĕп тăвакан патне каять те, пĕр кунтă йĕп илсе килет. N. Ăна илет, тет те, кунтă ăшне пуллисем патне пăрахать, тет. N. Пуллисене вăл кунтă çине хурса килет, тет. N. Хайхи пачăшкă Ивана çатан кунтă (в корзину) çине лартнă. Ст. Чек. Турашăл кунти (круглое низенькое лукошко, куда кладут «турашăл»). ЩС. Контă = пурăк || Колыбель. Золотн.
на (в) этот раз. Пухтел. Пирвайхинче (в первый раз) тĕл пултăм, кунче тĕл пулаймарăм. Никит. Кунче ĕнтĕ аранах (насилу) тухтăра вăл тĕл пулчĕ. См. кунĕнче.
(кун’џ̌э, кон’џэ), то же, что кутĕнче. М. Чолл. Вăл улмаççи кунче (под яблонею) тăрсан-тăрсан, ыйăхланă. Хора-к. Омоççи кончен олми аякка ӳкмест, тет. (Послов).
(-н’ккы̆), конёк, коньки. N. Вăл куньккăпа ярăнать (катается). Чедино. Коньккă — железные коньки (дерев. коньки здесь тăркăчă).
(кубирна), губерния. Каша. Чĕмпĕр, вырăсла Симбирск теççĕ. Вăл пирĕн купирна хули те, уясни хула та, пир ен аллă çухрăмра.
насекомые и черви (вообще, т. е. мир насекомых и червей). Тувси (Цив.). Персирл. Вăл кӳлĕре хорт-копшанкă нумай (много насекомых сюда же относятся çипçанкă и çипçĕлен).
кор (кур, кор), видеть, увидеть; видать, увидать; заметить. Кр. Чет. † Корак килет: корас, тет; корса, пăхса илес, тет. N. Эсреле час-часах куракан та пулнă. N. Таврăннă чух юрласа, парнисене çынна курмалла илсе таврăнаççĕ (чтобы все видели). ЧС. Киле кайма тесе, тула тухнă та, кĕлет тăрри çуннине курах кайнă (вдруг увидел, что горит крыша амбара). N. Корман-илтмен çын (совершенно незнакомый человек). ЧП. Хăрпăх витĕр пăхрăм та, ылттăн чĕкеç курах карăм. Альш. † Илсем, йысна, çĕлĕкне, кукша пуçна курарах! Юрк. Выля, выля, авантарах выля! чăваш арăмĕ епле ташланине курар-халĕ. Ib. Курăпăр, унта мĕн пулĕ! Увидим (посмотрим), что там будет. Ib. Эпĕ пулатăп, куратăн! Да, это я (был)! Ib. Куратна? тесе ыйтат. — Çук, курмастăп, тет. Ал. цв. 22. Сана эпĕ хамăн тĕссĕр, курас килми (отвратительное) ӳт-пĕвĕме кăтартаймастăп. Сĕт-к. Çав Элекçи коймăрланнине пре те корас килмеçт вара. Якейк. Эп кортăм эсĕр калаçнине. Регули 145. Эп кайнине вăлсам мана кораççĕ. Ib. 753. Эп кортăм, вăл онта кĕчĕ. Ib. 817. Эп кортăм кам килнине. Ib. 144. Вăл мана корчĕ килнине. Ib. 138. Эп килнине корчĕ. Ib. Ытти çынсем ун хыçĕнчен кĕнĕ чухне вĕсем чулсем хушшинче пăхăр арча курах кайнă. Ачач. 47. Шкул хапхинчен тухнă-тухманах, хайхи качака сухалне (козлобородого) курах ячĕ. N. Паян халиччен курман-илтмен çынпа паллашрăм. Тоскаево. Курмасăр курнă кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Альш. Çав аслă çулпа Куславкка çулĕ çинче мĕн курсан кураттăмăрччĕ эпир тĕнче (наш кругозор этим и ограничивался). Лашм. † Пире илес тиекен сар ачисем Хусан купси хĕрсене илни çук; майра пулса килсе курни çук. ТММ. Курнă суккăра илеччен, курман суккăра ил. (Послов.). Ск. и пред. Куртăм вара курмаллах мĕншĕн çав юр çунине. Ib. 44. Епле пĕлтĕр макаçи тыррине вăрларĕ те, курман пулчĕ хăй (отказался от того, что видел). Собр. Курман çĕртен курнă çын кăнтăрла çурта çутат, теççĕ. (Послов.). Т. Григорьева. Курман кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ. Сред. Юм. Корман çĕртен корсан, кăнтăрла çорта çутнă, тет. (Говорят про человека, бывшего бедным, но потом обогатившегося). Ib. Мана корни-пĕри вăрçаççĕ. Кто ни увидит меня, все ругают. Собр. Курнинчен курманни нумай, теççĕ. (Послов.). Байгул. † Мĕн пăхатăр пирĕн куçран, çӳлте çăлтăр курман-и? (Оригинальное сравнение). Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Ib. Ай, çав платньăксам лайăх ĕçлеççĕ-çке, çын корнă-корман паччалăк туса лартрĕç! || Смотреть, глядеть; наблюдать; брать пример. Ала 3. Хĕр, курса çӳресен-çӳресен (после того, как везде походила и на все поглядела), унăн каясси килнĕ, тет, тинĕс патне. Шурăм-п., № 14. Яш-кĕрĕм тем чухлиех. Икĕ ача уткăнаççĕ анчах. Ыттисем курса тăраççĕ (наблюдают). N. † Çинçе пилĕк хура куç кам телейне курса (на чье счастье) ӳсет-ши? С.-Устье. Çав вăхăтра хуçа патне улпут тарçисем курма пынă, тет. (Употребляется вместо «туй курма», «хĕрсем ларнине курма» и т. п.). Юрк. Арăмăн упăшки килне тавăрăнсан, хунямăшĕ те хĕрĕ патне кĕрӳшне курма пынă. Кама 29. Ну, киле кайса, çырткалам-ха, çиессĕн килчĕ. Каçхине курăпăр-ха (посмотрим). N. Вĕсем те (молодежь), ваттисене кура (взяв пример), урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç. Учите детей. Ашшĕсенчен кура ачисем те пĕчĕккĕллех чĕлĕм туртма вĕренеççĕ. Халапсем. Çавăнтан вара, вĕсенчен курсах, ыттисем те хăйсем валли çапла сăра тăва пуçларĕç, тет. N. Тухнине кура унта та пырса тăнă. N. Мускав хулине чипертерех курасшăн пайтах урамсене çите куртăм. N. Çавăнпа вĕсенĕн ачисем те, ашшĕ-ăмăшне курса, çамрăклах ырра, лайăха вĕренсе ӳснĕ. || Встречать. N. Кушкăсем Ивана куртăм. N. Кушкăри аппана Хусанта куртăм. Орау. Вăрмана каймассеренех кураппăр эпĕр ăна (встречаем). N. † Пирĕн тăвансем хушши ытла инçе, куракан çынтан, салам ярăрсам; салам ярса салам çитмесен, хăвăр, асăнса, килсе курăрсам. М. Васильев. Ачасĕм ялта коракана-пĕрне (кого ни встретят) шывпа сапса çӳреç. О земл. Халиччен çĕр ĕçĕ çинчен чăвашла çырнă кĕнеке эпир курнă-тăву çукчĕ. Бес. чув. Тата темиçе хут та Керимуллапа курса калаçмалла пулнă. || Видеться; повидаться. N. Йăпăрт анчах корасчĕ сере (= сире)! Б. Олг. Ну, тет, кортăмăр, тет; атя хопаха тет, пĕр коссушкă эреке ĕçĕпĕр, тет. Слеп. † Эпĕр ĕçме килиса, эпĕр корма килиман. Йӳç. такăнт. 19. Сыв пулăр, тепре кураччен! До свидания! N. Тавăрнсан, пĕр-пĕринпе курса, пĕр виçĕ курка сăра ĕçесчĕ. (Письмо). Юрк. Санпа курса калаçнăранпа (со времени нашей встречи) тăват-пилĕк хăваттире куçрăм. N. Тав ĕлĕххисене! — Апла пулсан, юрĕччĕ те, куримастпăр çав (редко приходится видеться). Альш. Сывă пулăр-ха, куриччен! До свиданья! || Претерпевать, испытывать, переносить, выносить. ГТТ. Курмалли пулнă. Такова (его) судьба. Ib. Курасси пулнă. В. С. Разум. Унта ташлама тапратрĕç. Манăн çав ташланă вăхăтра ыйхă киле пуçларĕ. Манăн çав ташă вăхăтĕнче мĕн пур курни те ыйхăпа вăрçни анчах пулчĕ. Тогач. † Ай акисам, акисам! Килетĕр те тăратăр, кăркка чĕпписем мĕн кураç пулĕ! (т. е. вы ушли из дома, не покормив их). N. Темĕн те курса ларăр ак! Вот с вами случится что-нибудь скверное! (Угроза). ЧС. Пĕлтĕр те лаша вилчĕ, кăçал та апла пулсан, мĕн курăпăр вара! КС. Турă куртăр сана! (Пусть накажет, воздаст). Шел. 29 Ылттăн çурта кĕрсен те, кĕмесен те, вилмелле, мĕн курнă пуç куртăрах, унта мĕн пур пĕлмелле. N. † Йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене! Кĕвĕсем. Мĕн тăвас лутра кăвакал? Мĕн курас лутра кăвакал? Юрк. Чĕрĕм чунăм чăтманнипе кура-кура çӳрерĕм (скитался на стороне?). Ib. Тĕлĕнмелле! Усал курассисем, калăн, юри çак вăхăта кĕтсе тăнă, тесе! Ib. Курассине хирĕç. Как на грех. Ib. Хыçĕнче тăракан пĕр çынни, ку çапла хăраса тĕсрен ӳкнине курсан, унăн аркинчен туртса: унпа ан кĕреш, çĕнеймесĕр, унăн айне пулсан, хăнтан ху çынна култарăн, темĕН курса тăрăн, хур пулăн. Ан кĕреш! тет. Ib. † Ĕмĕрĕ иртсе пырат, мĕн курассине пĕлмес. Ст. Шаймурз. † Курайман тăшман кураймĕ, хăй мĕн курасса пĕлеймĕ. О сохр. здор. Лекĕрсем сивĕрен пăсăласран сыхланма хушаççĕ пулсан та, пĕртте сивĕ курмасăр пурăнма хушмаççĕ. Алших. † Хур курассăр килсессĕн, Атăл хĕррине анса кур. Букв. 1886. Ак ĕнтĕ, шан ача пăчана, вырăнсăр нуша курса çӳре! Иревли. Çуралнă чух çырнине (что суждено судьбою) курмасăр ирттерсе яраймалла мар; курма хушманнине кураймастăн. Собр. † Эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. ЬIтлин-çитлин порнăç корса полмарĕ. Не пришлось жить в довольстве. Ала 88°. Вăл ачасем мĕн курман, хурлăхне те, савăнăçне те курнă вăсем. Образцы. Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. N. Конта темĕн те корăн! N. Курассу пулсан (если суждено судьбою), çитен иккен пур тĕле те (всюду. перебываешь). Никит. Макçăм: çаран укçи тӳлемесен, сутмалла пулат пуль-çке, мĕн курмалла, тесе, юмахласа улăхать. Истор. Алă-ура суран курни хисепĕ те çук. Кан. 1929, № 138. Ман пек, ни лаши, ни карт-хури çук çын çăкăр çисе курас çук (хорошего житья не увидит). || Юрк. Курас килмен япалана, ăна епле ирĕксĕр ĕçес тетĕн. || Считать за... СПБВ. Хăй чунĕ пек курать (юратать). N. Çамрăккисене тăвану пек кур. Ал. цв. 1. Хуçа хăйĕн хĕрĕсене чун пек курса пурăннă (души не чаял). N. Çиллисемпе мана тăшманăн кураççĕ. Букв. 1886. Эсĕ унта килте чупса çӳренĕ чухнехи пек куртăн-и мĕн? Ăçта сурăхусем? теççĕ. || С отрицанием в гл. возмож. — ненавидеть. Ск. и пред. 15. Эсир мана ӳстертĕр, ача чухне юратрăр; анчах ӳссе çитрĕм те, хĕрĕр чунне курмарăр. Чăв. й. пур. 23°. Вăл Натти пит усал кăмăллă пулнă, çынна пĕртте кураймасăр тăнă. Эпир пурнаппăр юлташпа. Икĕ кинтеш пĕр-пĕрне кураймасăр пурнаççĕ, чысти çавăн пекех пурнаппăр. || Знать. N. Çапах та ытти çынсем уна (это) курса пĕлсе тăраççĕ пулсан та, юмăçа кайма пăрахмаççĕ. || Относиться. Альш. Вăл пурне те хăйне курнă пек курать. Он на всех смотрит, как на себя, относится ко всем одинаково. || Принимать (за кого). N. Ĕмĕтленетĕр — илейместĕр; вĕлеретĕр, ăмсанатăр — çапах ĕмĕтĕре тăрантараймастăр; вăрçатăр, тăшманăн куратăр — çапах çук, мĕншĕн тесен ыйтмастăр эсир. || Дождаться (худого). К.-Кушки. Çаратсан çаратсан, мĕн-те-пулса курĕ-ха (пулĕ-ха). Грабит, грабит, да до чего-нибудь и дограбится. || Иметь. Истор. Санăн арăму Ирина халиччен ача-пăча курман, ахăр ӳлĕм те кураймĕ. Собр. Ай, пиччеçĕм, Николай, пичче! Эсĕ курнă ача-пчана эпĕ те кура парам-и, эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и. Орау. Виçĕ пуса курман-им эпĕр, виçĕ пусшăнах çука юлмăпăр-ха! (т. е. копейка — не велик расход.) || Подражать. N. Эсĕ кукленсе кĕнĕ арăмран курса вĕрен. || Иметь целью. Бур. † Ай-хай, çинçе пӳçĕм, çамрăк пуçăм, кам телейне курса ӳсет-ши? || Кан. Çав тери пуян çын хĕрĕ мĕн курнă-ши ĕнтĕ (что нашла завидного) ман ывăлра? || В качестве вспомогательного глагола. Сунт. 1929, № 9. Çăва тухнăранпа армансем çунаттисете лайăххăн, вăйлăн çавăрса та курайман. N. Конта çантăлăк пит вĕри: кон-каçа кĕпесем типсе кормаççĕ. N. Пĕр вĕренсе тухсан, кĕнеке вуласа курмаççĕ. N. Ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын. N. Пĕр санпа анчах калаçса курман. N. Хусантан тухнăранпа ăшă пӳрте кĕрсе курман. N. Тăласем типсе курман (= все время мокры). Конст. Чăв. Тата килсе кĕр (приезжай повидаться), тепĕр килнĕ чух (в другой раз) аннӳне те илсе кил вара. N. Кайса кур чăвашсене. Поезжай, повидай (или: навести) чуваш. N. Сыв пул! Татах килсе кур. Кан. Ялта мар пирки кашни кунах кайса кураймастпăр. Юрк. Ку аттамсемпе эпĕ темĕн каласан та Хусана çитсе курас çук. СТИК. Эпĕ халиччен çӳресе курман çын мар вĕт. Чай, я не в первый раз (езжу).
смотря на; из-за; по причине; соответственно. N. Тен, эсир аван вырнаçсан (устроитесь на новом месте), сире кура тата ыттисем пырĕç. Орау. Ăна, пĕчĕккĕ тесе, ан кала эсĕ, вăл хăне кура мар. Ib. Усалăн кăмăлĕ те питне-куçне кура. У него, негодяя, и характер в рожу (т. е. соответствует его внешности). Ib. Хăй, хăне кура мар, шăрчăк пек чăлт-чăлт анчах сикет. Петушится не по достоинству своему, хотя сам — ничтожество. N. Çулне кура мар пысăк. Велик (телом) не по годам. Хăй çулне кура мар ăслă. Умён не по летам. N. Пĕр-пĕрне кура мар. Чубаево. Пĕр вăхăтра, хам аптратнине кура, атте пĕрре çапла каларĕ: школа кайса пăхас пуль, Виктăра хут вĕрентме леçес. Юрк. Калама та çук, хăваттирĕм хакне кура (по ее цене) пит аван. ТММ. Кил йышне кура пыран çын. Изамб. Т. Пуçне кура (соответственно) китăн (у кита) çăварĕ те пит пысăк. Ст. Чек. Хăна кура мар йывăç аван! Не по себе дерево клонишь! (о женитьбе). Ib. Кăмăлне кура телейĕ. По характеру и счастье. (Послов.). Н. Кунаш. † Ким чече, ким чече, киле кура пĕр кура... еtс. Бишб. Кăвакал кӳллине кура (соображаясь с глубиною озера) чăмат. Чураль-к. Хытă пăтă çимĕтĕм, çывне кура (из-за масла) çиетĕп. Микушк. † Укăльча тулашĕнчи лас хурăн («кудрявая старая береза»), ласне кура пас тытнă; пирĕн пек çамрăк ачасене йăвашне кура (вследствие их смиренства), çын çиет (про них сплетничают).
видимо (собств. «видишь»), как видно. СЧЧ. Вăсем сиснĕ, куран, эпĕ йĕрĕхе (кузовок йĕрĕх’а) пăхма кайнине. Юрк. Вĕсем, ялан аш çинĕрен, куран, мăнтăр çынсем мар. Ст. Чек. Пулă кашкăрăн кăмăлне кайнă, куран. Ib. Вăл хăмăт илнĕ, куран (говорит человек, который смотрит в окно и видит, что его знакомый приехал в новом хомуте). Хĕн-хур. Вăл (она), савăнса: ку тĕтĕм пĕр-пĕр пӳрт мăрйинчен тухат, куран, тенĕ. Юрк. Сăмавара эсир пĕртте тасатмастăр, куран: пит хуралнă-çке? (Срв. Ст. Чек. Куран, вăл мĕн тăват. Видишь, что он делает, т. е. его надо опасаться).
тайно, незаметно. Ск. и пред. 63. Çак икĕ япала пирки вăл паян çынсем курман çĕртен Янтрак патне пырса кĕчĕ.
(-н’эх’), каждый раз, как его видишь. N. Кормассеренех вăл ĕссĕр.
(-миш), подобный не видяшему. Сред. Юм. Кормиш полать. Притворяется будто не видит. Кан. 1928, № 18. (Вăл) çак килсене кĕркелесе тухсан та, эрехе курмиш пулать. Хотя он и заходит иногда в эти дома, но притворяется, будто не видит вина.
(ӳк, ӳк), падать, пасть; упасть, свалиться; впасть, выпасть. Орау. Кайнă чухне чӳречесене хупса хăварăр, тата унта-кунта астуса тухăр, вут ӳксе юлнă ан пултăр (чтобы где-либо не осталось упавшего огня). Сред. Юм. Ӳке парсан (если вдруг упадешь), пуçна çȏрса пăрахан вит! Изамб. Т. Кăна ӳкеччен хĕнес тесе, çынсене чĕнсе пухнă. Собрали народ, чтобы избить его до полусмерти («до упаду»). N. † Ой (хир) варинчи тӳрĕ çăка, кассан ӳке памĕши? К.-Кушки. Санăн тăватă шăлччĕ; малтан ӳсĕрсен, икĕ шăлă ӳкрĕ; тепре ӳсĕрсен, тата иккĕш ӳкрĕç. У тебя было четыре зуба; ты выкашлянула сначала два, а потом остальные два. Регули 1449. Ӳктĕр, тесе, ятăм. Я выпустил его, чтобы он упал. Орау. Ӳксе, сăмсине çĕмĕрнĕ. Упал и разбил себе нос. О землед. Кăчуне тата хăш-хăш çынсем навуса анасем çине хĕлле е кĕркунне, юр ӳкиччен (до снега), тăкаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ; уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. [Сивĕ пăх (чит. п┐ŏх), т. е. блистание снега]. Юрк. † Кĕмĕл черкке пулăтăм, атте аллинчен ӳкмĕтĕм. Ау 13°. Урмак-маки: ӳкем, тенĕ çĕртен (приготовившись упасть), тепĕр йывăçран ярса тытрĕ (ухватился), тет. Т. VII. Хайхисем пыллă сăрана, ӳсĕрĕлсе, ураран ӳкичченех ĕçнĕ, тет (напились до того, что свалились с ног). Хорачка. Вăлсаня ĕçтерес-çитерес полат ӳкиччен. || О снеге, отблеске и пр. Альш. Миххайла праçникĕ таврашĕнче юр ӳкет ӳкнĕ çул. Около Михайлова дня в иной год выпадает снег. Хыпар № 39, 1906. Каçпала тĕрлĕ енче пĕлĕт çине вут çуттисем ӳкеççĕ. По вечерам в разных местах виднеется зарево. || О всякого рода случайностях. Богдашк. † Тантăш тухса кайрĕ те, хуйхă ӳкрĕ пуç çине. Подруга вышла замуж, и мне пришлось горевать. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (пала на сердце дума о доме). Чăв. й. пур. Пуç(а) ӳксен, пушмак. Если случится нужда, то (сошьешь) и башмаки. (Послов.). || О растениях на корню, повалившихся в одну сторону. Нюш-к. Пăрçа хăмăлĕ ӳксен, когда стебель гороха повалится на зеклю. КС. Тырă ӳксе пулнă (= лайăх). Хлеб уродился замечательно хорошо. || Слететь. Юрк. † Хурпа кăвакал калаçаççĕ: патшанăн аслă кӳлне ӳкес, теççĕ. Гусь с уткой совещаются о том, чтобы слететь на царское озеро. || Спадать. О сохр. здор. 42. Чĕрнесем ӳкеççĕ. Ногти спадают. Чув. календ. 1907. Çак хĕрелсе тухнă япала (сыпь) 2—3 кунран çухалать. Ун хыççăн ӳт тирĕ хăпаланса ӳке пуçлать (после этого кожа начинает шелушиться). || Впадать (в горе). Жит. св. Январь. Вăл турă çине шаннипе нихăçан та хуйха ӳкмен (не падал духом), яланах савăнăçлă сăнпа тăрса, турра мухтанă. Псалт. 142,4. Чунăм хуйха ӳкрĕ. || Угодить (попасть). N. Вăрăм-вăрăм чăрăшсем вăрман хыçне кайс' ӳкнĕ; вăйя тухман аппасем каччă хыçне кас' ӳкнĕ (угодили к парням). Хыпар № 4, 1906. Эсĕ тĕне кĕмен чăвашсене каласа ăнлантар: вĕсем тутар ултавне ан ӳкчĕр. Истор. Вăл пит аслă ӳкĕ святой çын пулĕ. Альш. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç чухрах çĕре ӳкеçке (= ӳкет-çке). Чем люди живы. Епле вара эсĕ çул çине пырса ӳкрĕн? тет Матрӳни. Как же ты угодил прямо на дорогу? ― говорит Матрена. Сир. 15. Вăйлă çынпа ан хирĕç, хăçан-та-пулсан ун аллине ӳкмелле ан пултăр. Орл. II, 248°. Пичĕшĕ патĕнче туй ӳкĕ, шăлнĕ патĕнче çĕр выртĕ. (Кăвар). У старшего брата поезжане (во время свадьбы) попируют, а у младшего — заночуют. Панклеи. Пырсан: таста сăмах ӳкĕ, тесе (ирех полчĕ те), хăвасам тохиччен, айăкра лартăм (чтобы не было лишних разговоров). || Добраться. N. † Атьăрах та чупар-ха, чупар-ха, кĕпер çине ӳкер-ха, ӳкер-ха! Кĕпер çинче мĕн пур? тет, мĕн пур? тет. || Выпасть случаю. N. Тухса кайма май ӳкнĕ, илекене йӳн ӳкнĕ. Выпал случай выйти замуж самокруткой, а жениху — дешевка. || Нападать. А. П. Прокоп. † Çуллен тулă акаттăм, куллен хĕрхӳ (хищн. птица) ӳкеччĕ. Юрк. † Ахванеç чикрĕ пуçне стайккана — виççĕн харăслатса ӳкремĕр, виççĕн виçĕ çĕклем вутă йăтрăмăр, улахăн (scr. улăхăн) кăмакине хутрăмăр, Ахванеçе унта чикрĕмĕр, пĕр наччасрах чунне илтĕмĕр. Афанасий сунул голову в кадку, а мы, все три (девицы), сразу накинулись на него (здесь пропуск?). Потом мы, втроем, принесли три ноши дров, затопили печку, сунули туда Афанасья и быстро умертвили его. Чув. календ. 1904. Хăш чухне пахча çимĕçĕсем çине пыйтă-пăрçа ӳкет. Иногда на огородные растения нападают разные вредные насекомые. || Возникать. Альш. † Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. Богдашк. || Ай, тăванăмсем, тантăшăмсем, эпир ĕлĕк чухне пурăнни тĕлĕкрех ӳкеет-ĕçке куç умне. || Переходить (на чью-либо сторону). Юрк. Вĕсем вырăссем енне кайса ӳкмен пулсан... Если бы они не перешли на сторону русских... К.-Кушки. Вĕсен енне кайса ӳкнĕ. Перешел на их сторону, стал действовать с ними заодно. || Отпечататься, отразиться, быть написану. N. Манăн статья хаçат çине начар ӳкрĕ. Моя статья в газете отпечаталась очень неясно, слепо. Духовн. паст. Çавă пичетсемпе ăвăс çине пичет пуссассăн, пичет паллисем пĕр-пĕринчен уйрăм ӳкеççĕ-и? Б. Хирлепы. † Хусана карăм ят пама, ят парса та ят ӳкмер. || Составлять, равняться (о мере). N. † Атте килĕ улăх пак, утмăл чалăш вăл ӳкет (равняется 60 саж.); утмăл утăм утсассăн, пирĕн аттене юрăн-ха (угодишь нашему отцу, т. е. твоему свекру). || Обходиться (в смысле стоимости). Хыпар № 30, 1906. Пĕр пăт сахăр савăт хуçисене 1 тенкĕ те 60 пуса яхăн ӳкет. Пуд сахару обходится самому сахарозаводчику около одного рубля 60 коп. N. Мĕн хака ӳкессине... Во что обойдется... N. Вĕсем ăна ултă тенкĕ анчах ӳкнĕ. Они обошлись ему всего в 6 руб. Хыпар № 46, 1906. Ăна укçа пит хакла ӳкет. Деньги обходятся ему очень дорого, т. е. он затрачивает для добывания их много труда. || Приходиться (безл.). К.-Кушки. Мана вутă тултма ӳкрĕ. Мне пришлось носить дрова. N. Колач пĕçерме ӳкрĕ. Пришлось печь калачи. || Лишаться. Псалт. 48,15. Вĕсем чаплăхĕсенчен ӳкĕç. || Окончиться. Орау. Ака ӳкнĕ = ака пĕтнĕ. IЬ. Çĕртме ӳксен, пĕр-ик эрнерен ута каяççĕ. Недели через две по окончании пара выходят на сенокос. IЬ. Ака ӳксен, пирĕн касу кăлараççĕ. По окончании яровой пашни у нас выгоняют на пастьбу табун. || Падать в цене, дешеветь. В. Олг. Паян çăмарта ӳкет-и? (хăпарат-и). Падают ли (поднимаются-ли) сегодня в цене яйца? Шибач. Эреке ӳксе-и? Подешевело ли вино? КС. Тырă хакĕ ӳкнĕ. Цена на хлеб упала. || Уступать (в цене), делать уступку. Юрк. Эпир унтан кая пĕрте ӳкместĕпĕр. Мы больше ничего не уступим. Изамб. Т. Ӳк, ӳк пăртак. Уступи немного. Хурамал. Пилĕк тенкĕ ыйтрĕ те, пĕр тенкине ӳкрĕ (уступил рубль), тăват тенкĕ пачĕ. || Начинать(-ся), приниматься. Трхбл. † Çулаях та тăрăх анам пур, хăш йăранĕнчеп ӳксе вырам-ши? В. Ив. Вĕсем ку ĕçе çуркунне, ăшăта пуçласанах, тытăнса, кĕркунне, сивĕ ӳкеччен (до наступления холодов), ĕçлеççĕ. Сред. Юм. Çав ана çине вырма тин пырса ӳкрĕç, тавна темĕн чол вырса пăрахрĕç. Только что начали жать, а уже выжали много. Якейк. Леш аная пĕтерсе, çотри ани çине кайса ӳкрĕмĕр (начали жать загон на пригорке). К.-Кушки. Кăнтăрлана иккĕмĕш ана çине ӳкрĕмĕр. Кумпек (= кун пек) вырсан, тепĕр эрнерен пĕтеретпĕр. Орау. Санара-пуçăн анана сухаласа пĕтерсе, шĕвĕр çине ӳкрĕмĕр эпĕр кăнтăрлаччен. || Приводить к каким-либо результатам. Жит. св. Апрель. Вара Сисиний, хăй ӳкĕтлени ним вырăна та ӳкменнине курса, вĕсене çунтарса ямалла сут тунă. || Сбиваться (о масле). Якейк. Паян уçласа ăвăнтăм, çу ним туса та ӳкмеçт: те пĕçертсе ятăм (вĕри шывпала), те сив шу кирлĕ. || Заболеть, слечь. О сохр. здор. Çак çын чĕрĕличченех, ӳнăн чирĕпех çав килте тепĕр çын ӳкет. Никит. Анчах нумаях та пулман, çак Петр Михайлов халсăр пулса та ӳкнĕ. НТЧ. Элекка пĕр кун çӳрет, икĕ кун çӳрет, тет, хайхи ураран та ӳкрĕ, тет. || Пасть (умереть, о животном). См. пăч-пач. Ст. Чек. Лашисем ӳкрĕç. Их лошади пали. Истор. Вăл лаши ӳкнĕ, тет те, тарçисем ăна хула тулашне кăларса пăрахнă, тет. Сборн. по медиц. Сибир чирĕпе хăш-хăш çĕрте выльăх час-часах ӳкет, хăш çĕрте сайра ӳкет. || Сред. Юм. Пирн хыçа ӳксе вырăр. (Говорят артели, если загон не широк, когда велят начать жать сзади и по направлению к говорящему). || Вспомогательный глагол (см. «Оп. иссл. чув. синт.» II, стр. 57). Шел. 100. Хăш тĕлтен вĕçсе ӳкрĕн-ши кунта? Б. Яныши. Çак тилĕ мĕн пур пуллисене йăлтах çĕрелле пăрахса пĕтерчĕ, тет те, хăй те тухса ӳксе юлчĕ (выпала), тет. Юрк. † Сире курсан, сиксе ӳкрĕм (спрыгнул) çав сарайран сӳлĕ пусмаран. Актай. Кунăн арăмĕ сывлăшпа хăй ăшнеле туртать, тет те, лашасем ун ăшне пурса (= пырса) ӳкеççĕ, тет. Его жена вдохнула в себя воздух, и вместе с воздухом втянула в себя и лошадей. N. Ĕнер каçпа ку чулсем çук-чĕ-çке, ăçтан килсе ӳкнĕ вĕсем? тенĕ. Юрк. Тăрсан-тăрсан (вут), урамăн тепĕр енне те кайса ӳкет. Через некоторое время пожар перекинулся и на другую сторону улицы. Альш. Чупать, чупать те, аран çитсе ӳкет (добегает) пĕр çын тĕлне. N. Эпир хĕпĕртесе ӳкрĕмĕр. Мы очень обрадовались. N. Савăнсах ан ӳк. Не очень радуйся. Хыпар № 31—2, 1906. Çакна илтсен, земский пĕтĕмпех хыпаланса ӳкнĕ. (затомашился). Толст. Хир сысни хăй çине сиксе ӳксе (накинулась), вилмеллех хырăмне çурса пăрахре, тет. Мар. Егип. Арăм кĕл-туса тăнă вăхăтра, Зосима пĕтĕмпе хăраса ӳкнĕ (перепугался). N. Вара халăх хăраса, сехĕрленсе ӳкнĕ (перепугался). Хыпар № 35, 1906. Çавăнпа правительствопа çĕр нумай тытакан улпутсем хăраса ӳкрĕç. Букв. I ч. 1904. Ку улпут пек манăн пĕр сехет анчах пурăнса пăхасчĕ: кĕрсе ӳксеттĕм вара ырă пурăнăçа! тет (ну и зажил бы я тогда!) Чăв. й. пур. 22. Хăй те вырăнтан тухса ӳкнĕ. И сам лишился места. Якейк. † Çăлтăр виттĕр çол корнать, эпĕр каяс çол корнать; хăçан çитсе ӳкем-ши? (доберусь). N. Çавăрнса пăхрăм та, Матьви киле парать, аран тарса ӳкрĕм (едва удрал). Истор. Изяслав хăй те Киеве аран тарса ӳкнĕ (убежал, т. е. добрался до самого Киева). М. Чолл. Аран тарса ӳкрĕмĕр пĕр çырмана. Едва успели добежать до оврага. N. Катăлса ӳк, отломиться и отпасть; татăлса ӳк, оторваться и отпасть; çĕмĕрĕлсе ӳк, разбиться и упасть. Сред. Юм. Татса ӳксе выраççĕ. (Загон не широкий, а жнущих много, поэтому начинают жать в разных местах загона, т. е. один с одного конца, другие с середины, а третьи ближе к другому концу).
заставить упасть, уронить, свалить; сшибать (с ног), сшибать (с места); поразить горем или радостью. N. † Йор çĕнчен çăмăр çусассăн, тем чул çына (= çынна) ӳкерет. Если на снег выпадет дождь, то делается так скользко, что очень многие падают. Изамб. Т. Кăна хăваласа çитсе ӳкернĕ (сшибли с ног). Упа 270. Тĕлленĕ те, ӳкернĕ пăланне. Нацелился и свалил оленя. || Навести. N. Куç-кĕскипе хĕвел çуттине вĕсен куçĕсем çине ӳкернĕ. Навел им на глаза зеркалом зайчика (солнечный свет). || Лишиться положения, должности. Букв., 1 ч. 1904. Унтан кайран Иван çав чынта нумаях тăрайман: айăпласа час ӳкернĕ ăна (лишили должности). Серг. Рад. Тохтамыш Мамая, çĕнтерсе, патшаран ӳкернĕ те, ун вырăнне патшана хăй ларнă. Чăв. й. пур. Ваçка хăй ăсĕпе, старастана вырăнтан ӳкерсе, тĕрмене хуптараччĕ. Васька, в своих мечтах, уже видел старосту уволенным и посаженным в тюрьму. || Afficere aliqua re У. Çынна хуйха ӳкер, причинить человеку горе. || Заставить спуститься и сесть, заставить слететь. Альш. † Кăвик кăвакарçăн вĕçтертĕм, пуян анкартне ӳкертĕм. Ч.П. Икĕ кăлат утă хушшине ăмăрт-кайăк чĕппи ӳкертĕм (пустил лететь и сесть). || Вышивать; снимать копию, фотографировать, рисовать, записать. КС. Тĕрĕ (т'ӧ̌рӧ̌) ӳкерсе ил, вышивать по рисунку или снимать узор на бумагу. Юрк. † Мĕшĕн пăхатăр укçана? — пăхса ӳкерме тĕрĕ мар. Янтик. Аппа тĕрĕ ӳкерме кайнă. Старшая сестра пошла снимать узоры. Беседа чув. 20. Сан ывăлу салтака кайнă пултăр; эсĕ ăна курма пултараймастăн; хăвăн курассу килет, ăна киле ямаççĕ; хай вара эсĕ ăна: ывăлăм, ху сăнна ӳкерсе яр-ха, тесе, çыратăн. БАБ. Хăйĕн кĕнеки çине ман кĕлеткене ӳкерсе илме (срисовывать меня) тытăнчĕ. Иревли. Чул çинчи çырусене ӳкермех пирĕн пата кĕрсе выртас, терĕ. Он хотел нарочно заехать к нам, чтобы срисовать надписи на надгробиях. Ист. церк. Тата вăл çын сăнне ӳкерсе çырма пĕлнĕ. Кроме того он был искусным портретистом. Сред. Юм. Ӳкерсе ил, снять какой-нибудь рисунок или копию письма. IЬ. Ӳкерсе ил, сними, спиши. Мухаммед. Корана эпĕ хам çырмастăп, мана ăна турă пĕлĕт çинчи хăйĕн [кĕнеки çинчен ӳкерсе парать. || В курм. и нек. др. говорах — писать (= çыр). Хот ӳкерсе ятăм. Я написал и послал письмо. || Перенимать, усвоить; передать точно; подражать. Г. Т. Тимоф. Пирĕн ялсем, кăнтăрла еннелле кайса, унти юрра ӳкерсе килнĕ. Альш. Çав Элшей, Чаппи, Саркамăш пулса Мăрсаран епле кĕл-тумаллине ӳкерсе юлаççĕ, тет. СТИК. Эпĕ вĕсен юррине çавăнтах ӳкерсе илтĕм (сразу перенял; в курм. говоре это значило бы: записал). N. Япаларан тухакан сасса ӳкерес, подражать звуку предмета. N. Кăвакал сассине ӳкерсе парать. Подражает крику утки. Лаша кĕçеннине ӳкерсе парать. Подражает ржанию лошади. К.-Кушки. Шăнкăрчă тиха сассине ӳкерсе парат. Скворец подражает ржанию жеребца. N. Сассине те чăваш сассиях ӳкерет. Подражает точно даже тону чувашской речи. Доводить до известной суммы (свой заработок). Хыпар № 31―2, 1906. Кунне мĕн чулшара ӳкеретĕн? тесе ыйтатăп эпĕ те. Я спрашиваю: «До какой суммы доходит твой дневной заработок?».
понуд. ф. от ӳкер, заставить сбросить, скинуть, свалить и пр. N. Çапла, аслăрах çынсене элек парса, хĕтĕртсе, вăл ăна вырăнтан та ӳкерттернĕ (добился его увольнения с должности). Чăв. й. пур. Манăн арăма Иван хĕнесе хырăм ӳкерттерчĕ (избил ее, и она выкинула ребенка). || Заставить, позволить рисовать, писать и пр. Курм. Кама ӳкерттерес-ке? Кого (мне) попросить написать (это) письмо?
(-ζ'э̆к), снимок, образчик рисунка; рисунок, картина; образ, икона; географ. карта. Тюрл. Ӳкерчĕк — образчик, рисунок узора. СТИК. Ӳкерчĕк (образец) илме каяс-ха (напр., для вышивания). Осв. чув. мон. Вуникĕ аслă прасникĕн ӳкерчĕкĕ (= икконĕ). Посл. 164,14. Эпир ун урлă унăн юнĕпе хăтăлма, çылăхăмăрсене каçарттарма пултаратпăр; вăл курăнми туррăн ӳкерчĕкĕ пур пултарнă япаласенчен те малтан çурални. IЬ. 214,3. Хăна ту çинче епле кăтартнă, пурне те çав ӳкерчĕк тăрăх ту. К.-Кушки., Альш., Бюрг. † Пĕркенчĕк тĕрри ӳкерчĕк (образцовый), ӳкерсе юлăр, тантăшсем. N. Çĕр ӳкерчĕкĕ, геогр. карта. || В перен. см. ― работа. N. Ӳкерчĕке (= ĕçӳ) нуммай иккен-ха сан, Иван. || Список. Расск. из жит. св., 5 кн. Çав çын çырса ӳкернĕ новый завет кĕнеки ӳкерчĕкне улпут: асăнмалăх пултăр, тесе, Лондон хулине панă. Сир. ХХХVIII. Мĕн пур халĕнчен вăл ӳкерчĕкне тĕрĕс ӳкересшĕн тăрăшать. || Пропись (тетрадка). Тюрл.
(ӳгэ̆т, ӳг'э̆т'), наставление, вразумление. СПВВ. ИА. Пуçа хуйхă килсен, ватă çынсенĕн ӳкĕтне итле. N. † Ирхĕне тăтăм, тула тухрăм, çитмĕл çичĕ тĕслĕ сас илтрĕм; вăл сасăсем пире ӳкĕт мар, курайман тус пире тус мар. Юрк. Вĕсем пурте пире пиллесе, ырă сăмах каласа, ӳкĕт пачĕçĕ.
повлиять на кого уговорами, убеждением. Альш. Лешсене ниепле каласа ӳкĕте кӳреймелле мар. Ист. церк. Çапах вăл кайран-кайран çав çынсене, пурне те ӳкĕте кӳрсе, хăйне итлекен тунă.
уговаривать, наставлять. СТИК. Ывал-хĕр, ашшĕсемпе килĕшмесĕр, ашшĕсем илсе парас тенĕ хĕре илмест пулсан, ашшĕ амăшне: ӳкĕтле-ха, тен çаврăни? тет. N. Вăл, упăшкине ӳкĕтлесе, татах тепĕр пупа чĕнме янă. Посл. 188,2. Ват çынна ан хурлантар, ăна аçу пек курса ӳкĕтле. Букв. 1904. Ку ӳкĕтлекенни пулнă, лешсем итлекенни пулнă. (См. «Оп. иссл. чув. синт.» II, 242). Он их уговаривал, и они его послушались.
(ӳл'э̆мч'ч'эн'), впредь, более. Якейк. Шурăм-п. № 4. Ӳлĕмччен нихçан та кĕрмĕп, тет (не пойду воровать в огород). Хыпар № 20, 1906. Вĕрентес пулать ăна лайăхрах, ӳлĕмччен вăл чеелĕхпе паттăра тухма пăрахтăр, теççĕ. Ib. № 5, 1906. Ӳлĕмччен те çын кирлĕ тесе, малтан пуяна тӳлеме пулать.
опрокинуть, положить лицом вниз. Н. Карм. Кашăка ӳпĕнтерсе хур. Положи ложку вверх донышком. БАБ. Хам тавра тимĕр карта çавăртăм та, турăша ӳпĕнтерсе, ун çине лартăм. Ст. Чек. Чей куркине ӳпĕнтерме хушнă пулĕ ĕнтĕ. Должно быть, велено опрокинуть чашку (вверх донышком). Алекс. Вăл шăтăк çине пĕр мăн чул ӳпĕнтернĕ (опрокинут, навален). Сред. Юм. Пĕр чохăн чӳлмек (чугун) шывва пĕтĕмпех ӳпĕнтерсе янă. Пролили чугун с водой, и при этом он опрокинулся.
(-гэн,-г'эн, Пшкрт. ӧрҕӓн), лениться. Хыпар N. 12, 1906. Вĕренме ӳркенетпĕр, вĕренме! Ленимся учиться. Изамб. Т. Ача пăхассинчен ӳркенмест ул, унăн кипкисене çăвасси килмест. Что касается ухода за ребенком, ― она не ленится, но только ей не хочется стирать пеленки. Ст. Шаймурз. Раштав вăхăтĕнче, кăш канмалли вăхăтра, кăсем каллах çыру ĕçне ĕçлесçĕ. Епле кăсем ӳркене пĕлмеççĕ! || N. Вăл пурăнма ӳркеннĕ (говорят, если умер кто-нибудь). Зап. ВНО. Вăл пурăнма ӳркенчĕ (умер).
(ӳс), расти; размножаться, плодиться. См. çитĕн. Хыпар № 22, 1906. Тепĕр çулĕнчех çав вырăнсевче кăмпасем ӳсекен пулать. На другой же год в том месте начинают расти грибы. Сборн. по медицине. Е ӳсе-киле, хăйне упраманнипе, темиçе тĕслĕ хĕн курать. Выростая (ребенок), лишенный ухода, страдает от всяких болезней. Кĕвĕсем. †Чĕрес йăтса ан тухăр пиçнĕ-пиçмен çырлашăн; лаша кӳлсе ан тухăр ӳснĕ-ӳсмен (не подросших) хĕрсемшĕн. Проп. о блудн. сыне. Çав таса шывра вăл тантăшсемпе шыва кĕрсе ӳснĕ. Альш. Такасем ӳсме кусаççĕ (также и сысна çурисем). Бесплодный coitus молодых животных — для роста. (Чуваши думают, что мужчина post primos concubitus растет, а женщина ― сарăлать (растет в ширину). Ст. Айб. † Вăрман ӳсет, ӳсет (растет), пысăк пулать; çулçине хурт çиет, хур пулат; сар хĕр ӳсет, ӳсет пысăк пулать; савнă тусĕ илмест, хур пулать. N. Алăкум вĕçĕнче çаврака кулĕ, çавăрăнса ӳсме (расти) ирĕк çук. Орау. Тарçа пĕр-пĕр ӳснĕрех ача тытасчĕ: шанчăклăрах пултăр. Нанять бы в работники парня более подросшего, чтобы можно было положиться на него. Трень-к. Улма ӳсерехпе, атте килте чухне, эпир аттепе сат пахчинчех çывăраттăмăр.
рост; возраст. Орау. Çын ӳсĕмĕнче (в период роста) ăна-кăна курмасăр ӳсмест. Альш. Ӳсĕмне кура хăйне вăййи тупăнать. Он находит игру себе по возрасту. Сборн. по медиц. Вăл ӳсĕмре çыннăн ĕçлесе, савăнса, выляса-кулса анчах пурăнасчĕ, — чирлĕ чух ăçтан аса килччĕр ĕнтĕ вĕсем! В том возрасте человеку нужно бы быть полным деятельности, жизнерадостности и игривости, а болезнь отгоняет всякую мысль об этом. К-Кушки. Ман ӳсĕмрисем. Люди моего возраста.
(ӳзэ̆р), кашлять; чихать. Орау. Вăл аран-аран пыр тĕпĕпе ӳсĕрсе сурса кăларса пăрахать. Он с трудом отхаркивает. К.-Кушки. Кушак ӳсĕрчĕ те, пĕтĕм питне кĕл турĕ. Кошка фыркнула, и засыпала ему все лицо золою. IЬ. Ӳсĕретĕн-ӳсĕретĕн, ниепле те ӳсĕрсе кăлараймастăп.
(ӳзэ̆р), пьяный, нетрезвый. См. ӳссĕр, ĕссĕр. Альш. Ӳсĕрпе пулнă япала! Зачатый в пьяном виде! (Ругань). N. Ӳсĕр выртакан патне ачасем илсе пырса шăртнă (науськал помочиться). N. Çав урампа тепле ӳсĕр килет. Сред. Юм. Пăх пик ӳсĕр. Пьяный как стелька. N. Вăл çапла куллен ӳсĕр çӳренине курсан. Юрк. Пĕре çапла кăна, ӳсĕрне пĕлмесĕр, çырма хушнă. Хăй çапла, уткаласа çӳренĕ чухне, тăват-пилĕк сăмах каласа парсан, тата мĕн çырмаллине шухăшласа çӳре пуçлат. К.-Кушки. Эсĕ ĕнер ӳсĕр пуçăпа темĕскер хăтланса çӳренĕ, паян пурте кулаççĕ. IЬ. Ӳсĕр пуçăмăрпа таçта пырса кĕнĕ (мы). || Опьянение. Буин. † Ĕнтĕ сăра ĕçрĕм, сăра ĕçрĕм, ку ӳсĕрĕме кăçта хурам-ши? (куда мне девать это мое опьянение? К.-Кушки. Эпĕ унпа урăлла калаçман, ӳсĕрпе калаçнă. IЬ. Эсĕ унта ӳсĕрпе (или: ӳсĕррӳпе) темĕн те хăтланăн. IЬ. Вăл унта пынă та, ӳсĕрпе чӳрече çĕмĕрнĕ. IЬ. Вăл унта пынă та, хăй ӳсĕррипе темĕн те хăтланса пĕтнĕ. Юрк. Ӳсĕрпе пĕлмесĕр, ăçта аяккинчен чĕпĕтсе тытат, ăçта тĕпĕнчен тытса çĕклеме хăтланат.
пьянеть. Трхбл. Икĕ пуслăх ĕçнĕ, çичĕ пуслăх ӳсĕрĕлнĕ. На две копейки выпил, на семь опьянел (т. е. выпил немного, а начал скандалить). Изамб. Т. Туй халăхсем ӳсрĕлменнипе шăппăн лараççĕ. Свадебные гости, не будучи в опьянении, сидят тихо. Юрк. Вăл чĕнсе ĕçтере пĕлмесен те, киле тавăрăнсан, иксĕмĕр питĕ хытă-кăна ĕççе ӳсĕрĕлер... Сред. Юм. Ӳсĕрлсен, хăнклапа таракан та укçан курăнать, тесе ӳсĕрлсен, çын темшĕн те мухтанать, тесе, калассине калаççĕ. Ч.С. Пумелккере пĕр ӳсĕрлмен çын та кураймăн, пурте ӳсрисемпе пӳртре çапкаланса çуреççĕ. || Говорится и об осыпающихся зернах созревших злаков. Торп-к. Какарин та макарин, ыранпа паян килмесен каяп та ӳкетĕп. (Загадка: урпа, ӳсĕрĕлнĕ урпа).
опьянять, одурманивать. Изамб. Т. Çулçăлă тапак час ӳсĕртет. Листовой табак скоро пьянит. К.-Кушки. Ку сăмакун пит час ӳсĕртет. Эта самогонка очень опьяняет. IЬ. Вăл, хăнисене часрах ӳсĕртес тесе, çине-çине ĕçтере пуçларĕ.
ненормальное состояние человека. || Человек в ненормальном состоянии. СТИК. Çав ӳссĕр чире эс итле-ха, вăл сана темĕн те пакăлтетсе кăтартĕ. (Так называют одного человека, который, как говорят, еще «ларса пĕтмен», т. е. не совсем в здравом уме).
(ӳт, ӳт'), тело; плоть; мясо. N. Ӳт чĕлхен шăмми çук, тесе, чĕлхе, сăмахласан, тем те сăмахлать, тесе калассине калаççĕ. Шемшер. † Пăхма пĕлмен çавра куç икĕ куçĕ йĕп-йĕпе; калама пĕлмен ӳт чĕлхе икĕ пичĕ йĕп-йĕпе. Зап. ВНО. Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта. (Свеча) Тело снаружи, рубаха внутри. Т. М. Матв. Ырхан ӳт (аш) хăй шӳрпинчен хăй вăтаннă, тет. (Послов.). Гаворят, что нежирное мясо устыдилось своего навара. Сборн. по медиц. Çав эмеле докторсем чирленĕ çыннăн ӳтне йĕр туса ӳчĕ ăшне сирпĕтсе куртеççĕ. Доктора это лекарство впрыскивают, сделав нарез на теле. Посл. 164,18. Вăл чиркӳ ӳчин пуçĕ. Сред. Юм. Ӳт кĕмес (или: ӳт хошмас). Не тучнеет, не поправляется телом. N. Эсир мана мĕшĕн вăрçатăр, эпĕ сирĕн ӳтĕрсене сĕветĕп! || Труп. Чуратч. Вăл вара, çанта кайса кĕрсе, шăлнĕ ӳтне исе тавăрăнса, тирпейлесе пытарчĕ, тет.
назв. раст. с сердцевидными листьями, темно-красного цвета (употреб. от порезов). Ст. Чек. Ӳт кӳрекен курăк кĕпçелĕ. Кайсар. Ӳт курĕкен курăк хирте ӳсет; вăл вăрăм пулать. Унăн çулçи — пĕр енĕ симĕс, яка, тепĕр енĕ кăвакрах çăмламас (пушистый). Ăна, алла кассан, ӳт çине хураççĕ.
corpulentus, здоровый, полный. О сохр. здор. Чей ĕçекен çынна апат та сахалтарах кирлĕ пулать, вăл çын сахалтарах çиет пулсан та, сывă та, ӳтлĕ те пулать. Тому, кто пьет чай, и пищи меньше надо. Несмотря на то, что он мало ест, бывает здоров и в теле. || Имеющий (какое-либо) тело. Хыпар № 47, 1906. Епле пысăк ӳтлĕ ĕнерен пысăк пăру пулать, çапла шултăра пĕрчĕрен шултăра пĕрчех пулать. От крупной коровы родится крупный теленок, также от крупного зерна родится крупное зерно. || Хура ӳтлĕ çын, негр. V. S.
употребление скоромной пищи. Якейк. Ӳт çинă чохне те аш çимаçть вăл. Даже во время мясоеда он не ест мяса. N. Клавдий ӳт çиет-и? Пысăккисем çиеççи сĕте, юратаççĕ-и?
(ӳт'), пользоваться, видеть пользу. КС. Эп те ун çумĕнче пăртак ӳт курап (от него пользу вижу). М. б. искажено на йӳн кур? Ib. Вăл тарăç, çав хуçа панче пурнса, нумай ӳт курчĕ (хорошо получал жалов., или крал, наживался и пр.).
то же, что вăл тĕрлех (настолько). || Очень хороший. Учите детей. Амăшĕ матур пулсан, ашшĕ ӳтĕрлех пулмасан та, ачисем ăнаççĕ.
(ӳζ'ӳк), полевое моление с кровав. жертв. См. учук. Ст. Чек. Ака умĕн чӳкленĕ ӳчӳк, икĕ хуран шӳрпе(?), икĕ хуран пăтă пĕçереччĕç, пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына пусаччĕç, виçĕ така пусаччĕç, пĕр хур. БАБ. Ӳчӳке каять. || Назв. урочища. N. Ӳчӳк, вăл пĕр пĕчĕкçĕ çĕрем, хамăртан пĕр çухрăмра. Унта ĕлĕк ӳчӳк тунă.
назв. духа. Сала 231°. Ăя, вăл хулсене чăмласа ярать, тет, çынсенне. Ăя ― он, говорят, прожевывает плечи у людей. Ала 99. Ăя çолĕ çине вите полсан (угодит), утсам начар полаççĕ, тит. Ăя çĕрле утсане утлана-утлана чопать. Пĕр çынăн (= çыннăн) вити ăя çоль çине полнă, тит. Утсам хоп-хора шăва ӳксе тăраççĕ, тит. Ăя пит хытă чопать, тит. Çампа ват çынсам чарсăр хытă чопакан ачасене: ăя путякки пак чопаттăр, тиççĕ.
(ы̆jы̆х), сон. Тюрл. Ăйăх, сон. Урмай. Ăйăх пусса çитрĕ, тет, çаксене. Их клонит ко сну. У. Ларсан-ларсан, ăна ăйăх пуснă. Спустя некоторое время его начало клонить ко сну. Орау. Ăйху тăранчи? (или: çывăрса тăрантăн-и?). Выспался ли? Ib. Манăн ун чухне ăйăх уçăлиманччĕ, эп сан сăмахна ăнланимарăм. У меня в то время еще было сонное состояние, почему я не совсем понял твою речь. Ib. Кахал, ăйăха ярăнчĕ ĕнтĕ, кунĕ-кунĕпе çыврать! Лентяй, теперь уже навалился на сон, день-деньской спит! Ib. Ăйăх вăл çĕтĕк-çатăк майра пек, тит: чăссан, тăсăлап, татсан, татăлап, тесе калать, тит. Сон, говорят, похож на русскую женщину в лохмотьях. «Если меня натянуть» говорит он, — «я натянусь; если оборвать — оборвусь». Ib. Паçăр ăйăх пусрĕ те, халĕ уçăлчĕ ĕнтĕ. Давеча ко сну клонило, но теперь сон уже прошел. Ib. Эп, каç выртсан, ăйăх килме (или: килтĕр, тесе) кĕнеке вулап. Когда я ложусь вечером спать, то для того, чтобы заснуть быстрее, читаю книгу. Ib. Ăйха сĕрес, ăйха çапас, ăйха ярас ― (здорово) спать. Ib. Йăвăр ăйăхлă эп питĕ, вырăн çинчен сĕтĕрсе антарсан та, туймастăп. У меня тяжелый сон, я не просыпаюсь даже в том случае, если меня стащат с постели. Ib. Ăйăха вĕçтерес марччĕ, нушаланмалла ан пултăрччĕ. Не отогнать бы сна, не пришлось бы мучиться. || Метаф. N. Унăн ăйхи уçăлиман пулĕ-ха, ăна пĕрре тăхăнтартмалла, ăйхи уçăлтăр (т. е. его надо ударить, чтобы он прочухался, т. е. одумался).
спать без просыпу. КС. Паян ăйăха печĕ вăл. Он сегодня спал крепко и долго.
(ы̆jы̆хлы̆), имеющий сон. Орау. Якур пит çăмăл ăйăхлă, вăл шăрчăк алтнипе те вăранать пуль. У Егора очень легкий сон; он, вероятно, может проснуться и от трещания сверчка.
(ы̆jjэ), то же, что ĕйе. М. П. Петр. Ăйе, злой дух. Паас. Вăл ачана ăйе ернĕ.
впросонках; спросонок. Ст. Чек. К.-Кушки. Ăйхă тĕлĕшĕпе эпĕ çĕрле квас-чĕресне тӳнтерсе янă. Впросонках я опрокинул ночью квашню. Ib. Ăйхă тĕлĕшĕпе вăл мана çапса ячĕ. Спросонок он меня ударил.
тереть, растирать, мять. Н.И.П. Кантăр пуçĕнчен вăррине йăваласа е сăтăрса илсен, вăл пит çӳпĕлĕ пулат; ăна ывăç синче ăвсан, вĕрсессĕн, çӳппи вĕççе кайса, вăрри тасалса юлат. Шел. II. 39. Кăкрисене ăваççĕ, пуçĕсене ухаççе. || Бить, хлестать. СТИК. Ай-ай, хытă ăврĕ кăна ашшĕ шĕвĕ хулăпа (отхлестал). || Начерт. 178. Ăв, молоть табак. Ст. Чек. Ăвнă тапак, нюхательный табак. Ib. Ăвнă тапак ― алăпа йăваланă е тӳнĕ (толченый) тапак. Ib. Куçĕсене ăвнă тапакпа сапнă. Глаза засыпали нюхательным табаком.
(ы̆вы̆н), стремиться, сильно желать. СТИК. Ăвăн ― гореть желанием. Çавна хĕнешшĕн ăвăнан та-ха. И. С Степ. Ăвăнас: çав хĕре илесшĕн ăвăнать. Çĕн-Ӳсел. Эй, ăвăнат та вăл ăна илешшĕн (каяшшăн)! Стремится взять ее за себя (или: выйти за него замуж). СПВВ. Текерлĕ кӳллисем ешĕл каю, утсем ăвăнаççĕ çиешшĕн. Ст. Чек. Ăвăватăп — желаю, стремлюсь (напр., купить). Изамб. Т. Манăн епле çăлас-ши (сено), тесе, ăвăнса çӳретĕп эпĕ.
назв. улицы в Б. Аксе, Буин. у. Ăвăс-касси — Аксури касă ячĕ; ĕлĕк вăл касăра ăвăс нумай ӳснĕ. Так называется улица в Аксе; раньше на этой улице росло много осин.
осинник. || Назв. урочищ. Альш. «Ăвăслăх» вăл пирĕн хисеплĕ вырăн пулнă (место на Свияге). Ib. Тĕме тавра пĕчĕкçĕ çырма пек лапă; шыв пулать вăл лапра; пĕтĕмпе хăмăш пусса илнĕ ăна; çав тĕмере «Ăвăслăхри ырăсем» тенĕ.
(ы̆вв), звук, издаваемый при полете и бросании. К.-Кушки. Квакарчăн çуначĕсемпе ăвв! туса вĕççе кайрĕ. Ib. Вăл чулпа печĕ те, чулĕ ăвв! туса иртсе кайрĕ.
(ŏман, ы̆ман), дождевой червь. Н. Седяк, Баранов 104. Вăл сиен тăвакан хурт-кăпшанкăсене, хуртсене, ăмансене темĕн чухлĕ çиет. Она (птичка) съедает много вредных насекомых и червей. N. Эпир пĕрре юлташпала кăнтăрла, каç пулсан, пулла кайăпăр, тесе, ăман чакалтаса хутăмăр. Однажды, в обед, мы с товарищем, предполагая идти вечером на рыбалку, нарыли дождевых червей. || Белый червь в навозе. Орау, КС. Ăман, навозный червь, крупный, белый. Ib. Ăман пек мĕшĕлтетсе çӳрет. Копошится как червяк. Янгорч., Кибеки. Ăман (ŏман), белый навозный червь с черной головкой и синей задницей (личинка).
, (ы̆мзан), зариться, завидовать. М. П. Петров, СПВВ. Çын япалине ан ăмсан. На чужую вещь не зарься. Никит. Савăнмалăх сăнăм пур-ччĕ, ăмсанмалăх пĕвĕм пур-ччĕ. Хурамал. Вăл çын пит ăмсанса пăхать (манăн пулин-ччĕ вăл япала, тесе). N. Ăмсан = хапсăн.
понимать. Хыпар № 12, 1906. Вĕреннĕ çын вăрçăра та çĕнтерет, ĕçе те ăнласа ĕçлет. Образованный человек и на войне побеждает, и работу с разумом выполняет. Ист. церкви. Вăл юрăсенчи сăмахсене авал эврейсем пурнетех ăнлайман. Слова этих песен в древности евреи не все понимали. N. Ăнласа илтĕм, понял. Итлесе тăрсан-тăрсан, ăнласа илтĕм. Послушав, я понял. Орау. Ачасем ăнламаллараххине ачасене вуласа кăтарт. Прочитай детям то, что для них более понятно. Юрк. Леш (зем. нач.), тутарла пĕлменскер, ку мĕн калаçнине пĕр сăмах та ăнламасăр юлат. Тот (зем. нач.) не знавший по-татарски, из того, что он говорил, ничего не понял. Ст. Чек. Ăнласа ил те, чăмласа çи. Пойми и разжуй (раскуси). N. Ăнласа илни. Понимание.
ăнтан кай, лишиться чувств. N. Эпĕ ун чухне нумайччен ăнран кайса выртнă. Унтан вара, пăртак хама ăн кĕрсен, темĕнскер (= темĕскер) ыратнă пек туйăнчĕ. Я в то время (тогда) долго пролежал без сознаная. Потом, когда я несколько пришел в себя, я почувствовал некоторую боль. Сир. 164. Вăл вырăнĕнчен хускалсан, паттăрсем хăраса каяççĕ, сехĕрленсе, ăнтан каяççĕ. N. Ăнтан кайса выртрĕ, лишился чувств. N. Ăнран кайса выртать. Лишается сознания (in concubitu). N. Ăнран кайиччен ташланă. Плясал до потери сознания. || Изумляться. Font. 1. Леш тетĕшсем ăнтан кайса пăхса тăраççĕ, тет. Те дядья с изумлением смотрят (на происходящее). Альш. Эпир пиçнĕ пăрçа шăтат-и, терĕмĕр те, пиçнĕ çăмартаран чĕпĕ тухат-и, çисе ятăмăр, терĕ, теççĕ. Патша ăнтан каят. Сака 482. Зверĕсем пĕр-пĕринпе ăнтан каяяççĕ, тет. Юрк. Чăваш, эсĕ пур япаласем çинчен те питĕ пĕлсе калаçатăн, эпĕ, итлесе, ăнтан кайса тăтăм. Эпĕ санран тата пĕр япала çинчен ыйтса пĕлес тетĕп. Эсĕ пĕлетĕн пулĕ, тархашшăн, каласа парсам-ччĕ? Чувашин, ты относительно всяких вещей рассуждаешь как знаток; слушая (тебя), я был очень изумлен. Я хотел спросить тебя еще об одной вещи. Ты, вероятно, знаешь об этом, ради бога, расскажи мне. || Потерять голову, выбиться из сил. Ч.С. Эсĕ ху пĕлнипе ту, эпир ăнтан кайнă ĕнтĕ. Делай как знаешь, мы уже голову потеряли. БАБ. Аннесем: тӳрлеттере-тӳрлеттере (меня) те ăнтан каяттăмăр, тет, Мать говорит, что они не знали, что со мною делать и как уж меня лечить. Конст. чăваш. Çук, тупаймарăмăр, шыра-шыра шалтах ăнтан кайрăмăр; эсĕ каласа янă вырăнсене пурне те çӳресе тухрăмăр. Нет, не нашли; с розысками совсем голову потеряли; обошли все те места, которые ты указал (нам). Хыпар № 3, 1906. Çаврăна-çаврăна, ăнран кайрĕ, курăнать. Кружась, должно быть, выбился из сил.
без памяти. Ч.С. Ачисем (его) хăранипе нумайччен ăнсăр пулса выртнă. Дети (его) от сильного испуга долго лежали без памяти. Ст. Шаймурз. Эсĕ мана курма мар, сассăма илтсен те, виç сутка (тавлăк) ăнсăр выртăн. || Забывчивый; рассеянный, непонятливый. К.-Кушки. Епле эс ăнсăр, хунă япалана манатăн. Какой ты забывчивый, забываешь куда кладешь! IЬ. Вăл çын пит ăнсăр, ăна уталама нимĕн те мар. Тот человек очень рассеян, опутать его ничего не стоит. IЬ. Мĕнле эс пит ăнсăр, каланнине ăнланаймастăн! Какой ты непонятливый, не понимаешь, что тебе говорят!
ăнран яр, изумить, лишить сознания; с ума свести; замаять, измучить. КС. Ăнтан яр, замаять. БАБ. Ĕлĕк вăл киреметсем пирĕн ялсене ăнтан-кăна янă, тет: патĕнче ĕçлеме çук-чĕ, тет; вăрçма çук-чĕ, тет: çиччас тытаччĕ, тет те, чирлетсе чут вĕлермес-чĕç, тет; чӳклесен тин чĕртеччĕ, тет; чӳкле пĕлмесен, вĕлерсе те пăрахаччĕ, тет. В старину, говорят, та киреметь только сводила с ума наших деревенских: нельзя, было около нее ни работать, ни ругаться; она сейчас, поражала болезнями чуть ли не до смерти; болезнь проходила лишь после жертвоприношения; если не умели принести жертву, то пораженные умирали. || Etiam de concubitu dicitur, cum femina in coeundo tanta afficitur voluptate, ut paene animo deficiatur. N. Вăл япала (concubitus) ăнран та ярать.
(ы̆н), удаваться, хорошо уродиться. Изамб. Т. Ăнса пулнă купăста пуçĕ. Хороший вилок капусты. СПВВ. БМ. Ăнать = ӳнет= ĕнет ― идет хорошо, ладится, спорится. Юрк. Ĕçĕ çапла ăнманинне курсан, ку, Митук, тытăнат тепĕр тĕрлĕ шухăшлама. Увидев, что дело не ладится (что ему не везет), Дмитрий начинает строить другие планы. Ст. Чек. Вырма тухнă кун малтанах ăнман çынна хирĕç пусан, алă касассине пĕлтерет; кассан, час тӳрленмест, тет. Собр. 39°. Сутă тума кайнă чух пушă витре курсан, сутă ăнмасть, теççĕ. Если встретишь (женщину) с пустыми ведрами, когда будешь отправляться на торговлю, то не будет удачи в торговле. Юрк. Ĕçĕмĕр ăнтăр. Пусть будет удача в нашем деле. IЬ. Ăнмасан, ик-виç сутка та йӳççе ларат. Если не удастся, то киснет 2—3 сутки. Учите детей. Ача ăнасси, ăнмасси хамăртан нумай килет. Удача или неудача в детях много зависит от нас самих. Упа 702. Алăк патĕнче вырăн ăнсассăн, тĕпелелле ан ирт, теççĕ. Если место у двери будет удачным, то, говорят, не нужно проходить в передний угол. (Послов.). Учите детей. Ăннă ача ашшĕ-амĕшшен чăнах та пысăк ырăлăх. Для родителей хороший («удавшийся») ребенок действительно большое добро. Сред. Юм. Пит ăнса полнă, тесе, тыр лайăх, вăйлă, пĕрчĕллĕ полсан, калаççĕ (когда хлеб хорошо уродится). Чув. Кален. 1911. Çавăнпа, ир аксан, тырă ăнса пуласса ĕмĕтленме пулать. Поэтому можно надеяться, что рано посеянный хлеб хорошо уродится. Чув. календ. 1910. Ялти çавăн пек лавккасем нумайĕшĕ прикащик ăнманнипе малалла каяймаççĕ. Многие из таких деревенских лавок из-за неудачного (выбора) приказчика, не могут торговать успешно. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух умран кушак каçса кайсан, çул ăнмасть, тет. Если перебежит дорогу кошка, то не будет удачи в дороге. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ килнĕ çын ăнмасан (придет дурной человек), выльăх пымас, тет (не будет удачи в отношении скота). Истор. 51. Вăл та пулин ăнмарĕ, пăрахса кайрĕ. И тот оказался неудачным — бросил и ушел. Календ. 1903. Ĕçекен çыннăн ачисем ăнмаççĕ. У пьяницы не удаются дети (т. е. бывают больные). || Сред. Юм. Ачапча ăнмас ȏн. У него дети не живут.
неудачный, неудачливый. Сред. Юм. Эй (произн. в нос с почти закрытым ртом) ăнман пăру! (Брань). Изамб. Т. Акă манăн пĕр ăнман Илче ятлă ывăл пур. Вот у меня есть один неудачный сын, по имени Илче. Чăв. й. пур. Вăл Микканăн халĕ икĕ ывăлĕ пур, икĕшĕ те ăнман, хăне хуман, икĕшĕ те чăрсăр, кампа килчĕ, унпа тӳпелешеççĕ. У этого Николая два сына, оба дурные; не по нему пошли; оба придирчивы, с кем попало схватываются. Ст. Чек. Ăнман çын, злой человек (таса мар ăш-чиклĕ çын). IЬ. Ăнман япала = начар япала, плохая вещь. Ист. церк. Франк çыннисем суя тĕне тытса пурăннă, пит вăрçа юратакан çынсем, усал, ăнман çынсем, этеме хĕрхенмен çынсем пулнă. О сохр. здор. 90. Анчах тĕп-сакайĕ аяккисенче усал, ăнман, пăнтăхакан, çĕрекен тăпра ан пултăр. Альш. † Ăнман çынпа çул çине ан тух, ырă улпут пек пуçна çухатăн. С дурным человеком не выходи в дорогу — потеряешь, как добрый барин, голову. N. Ăнман çын, несчастный, глупый. СПВВ. ИФ. Ăнман — пит ăслă мар, кăшăт тăн-тантарах. Ашшĕ çиленсен: эх, ăнман ачупăчу, çавна та тума пултараймас! Е япала çухатсан, тупаймасан, çапла калаççĕ. П.И. Мĕн турăн капла, ăнман, тесе калать, тет, амăшĕ. Что ты сделал, глупый! говорит ему мать. N. Ух та вырт кăмака çине, ăнман, тесе каларĕç тет вара (дураку). N. Ку улпут курать, тет те: эй, ăнман, ăçта кĕнĕ! тесе, хăй кĕпи-йĕмне хывса, кĕрет, тет
дат.-вин. пад. от вăл. Юрк. Чейне ăна куллен ĕçетпĕр-çке, тет. Ведь мы каждый день пьем чай. Вишн. 73. Ăна тума кирек кам та пултарать. Ăна пĕр шетник (катка) илес пулать те, тĕпнерех айккине пĕр шăтăк шăтарас пулать; çав шăтăка питĕрме пĕр пăкă тăвас пула ть. Устроить это может каждый. Для этого нужно взять кадку и ближе ко дну продырявить дыру; чтобы затыкать дыру, нужно сделать деревянную пробку. Ст. Ганьк. Ăна мунчаран тухсан, ирхипе-каçхипе пĕрер чĕркке ĕçтермелле. || Иногда не переводится. Альш. Ватă яланах вăл тери тумланса çӳремес ĕнтĕ ăна, çамрăк тумланать, тумлансан. Старый человек не особенно наряжается, вот молодежь так та наряжаетея. IЬ. Атăл херринереххисем-кăна сатлăрах ялсемтĕр ăна. Лишь (это) селения, расположенные ближе к берегам Волги, должны быть богаты садами. Хыпар № 7, 1906. Пирĕн ăна кашни çул хирĕн виççĕмĕш пайĕ ахалех выртать. (Это) у нас третья часть пахотной земли лежит каждый год напрасно (без пользы). К.-Кушки. Тĕпек. Ăна икĕ вăрман хушшинчи хире калаççĕ (так называют поле, находящееся между двумя лесами). Альш. Кукши тата: эпĕ мар-и ăна? тесе, ларать, тет. Плешивый сидит и говорит: «Не я-ли это (сделал)?» Йӳç. такăнт., 45. Хĕрарăм пуçĕ çавнашкал, ĕнтĕ, вăл: часах çурăлать. Эпĕ ăна нӳхрепре ӳкрĕм (я это в погребе упала).
зато, поэтому; глядя на то. Юрк. Кунăн вырăнĕ (усадьба) аван пек, кĕтесре. Ăна кура улăштарнă пӳрчĕ ишĕлсе аннă, пурăнма хал çук. Усадьба этого, кажется, удобна, в углу, зато изба, которую он выменял, развалилась — невозможно жить. IЬ. Ĕне выльăх çимене юратат та, ăна кура хăй çинине ик-виç хут тавăрса пырат. Хотя корова любит корм, но зато съеденный корм она возвращает вдвойне и втройне (молоком). IЬ. (Он был ленив в работе), ăна кура вăл ытти тĕле: пасара кайма, сутта кайма е тата армана-мĕне тырăсем авăртма кайма хавастарах пулнă (но зато он охотно ездил куда-нибудь в другое место: на базар, продавать хлеб, или на мельницу, молоть). IЬ. Ăна кура (= зато) патши пахасăр пулнă. Зато их царь был жаден.
см. вăл-ку. Истор. Ача, ăна-кăна пĕлменскер, мăйне тăснă та: çук, кивĕ, тенĕ. Ничего не подозревая, мальчик, вытянул шею и сказал: «Нет, старое». Альш. Ăна-кăна тиркешмес. Ничего не разбирает, неразборчив. Ст. Чек. Ăна-кăна, кое-что (вин. пад.). Ăна-кăна тумалла. Надо сделать кое-что («то-сё»).
(ы̆ҥгар), смекать, понимать. А. Турх. Ăнкарас, смекнуть. Сир. 73. Паллă сăмахсенĕн тĕпне-йĕрне ăнкарасшăн шухăшлать вăл, юптару юмахăн тупсăмне тупма вĕренет. Конст. чăваш. Кукка чăвашла начар калаçать, инке аванах калаçать, инкен акăшĕ пĕртте калаçма пĕлмест, калаçнине анчах ăнкарать. Дядя плохо говорит по-чувашски; тетя совсем хорошо говорит; ст. сестра тети вовсе не умеет говорить, чуть только понимает. П.П.Т. Тата та нумай калать те, анчах пурне те ăнкармаллах мар. Хотя он и еще многое говорит, но всего нельзя понять. СПВВ. И.Ф. Ăнкар(м)ас — çын мĕн каланине уйăраймас. Вăл ăнкараймас халĕ, пăртак хуçкаланмалла, теççĕ. Ст. Чек. Ăнкарат = пĕрре каласассăн, ăнласа илет. Вăл ăнкарат = мĕн каланине пĕлет. Хăшĕ вăл каланине ăнласа пырат, ăна ăнкарат, теççĕ. Ăнкарса илет, юпласа хунине ăнласа илет, йывăр çавăрса каланине çавăрса илет. Череп. Ăнкар = тĕшмĕрт, понимать (не все). || Пшкрт. ы̆ҥгар — настроить?
(ы̆нраш), понимать, смекать. Череп. Пирĕн Иван çырăва ăнраша пуçларĕ. Наш Иван начал понимать в письме (в грамоте). Ст. Чек. Вăл çырăва ăнрашат ĕнтĕ. Он кой-что в грамоте уже понимает. IЬ. Ăнрашса илеймен. Не смекнул, в чем дело; не расчухал. Шурăм-п., № 1. Чăваш арăмĕ, ку сăмахсене ăнрашса илеймесĕр (не поняв): епле кута кăтартас? тесе, шухăшлать, тет. || Бормотать, говорить невнятно, бредить. Тюрл. Ӳсĕр çын ăнрашша выртать. Пьяный лежит и бормочет. СПВВ. Ăнраш; ăнрашкала, бредить.
нечаянно, случайно, неожиданно, вдруг. О сохр. здор. 118. Ак хăш чухне тата ăнсăртран ӳксе хул е ура хуçăлать. Вот еще иногда от нечаянного падения ломается рука или нога. СПВВ. ИА. Ăнсăртран, нечаянно. Юрк. Пупĕ те старастийĕн чĕлхи çинчен кирлĕ мар сăмах ăнсăртран ĕçĕрĕннине илтсен: стараста, эпĕ тепĕр хут авланмарăм-çке, мĕшĕн эсĕ мана апла калатăн? тет. И священник, услыхав, что с языка старосты сорвалось нечаянно неприличное слово, сказал ему: «Староста, кажется, я во второй раз еще не женился; почему ты мне так говоришь?» IЬ. Пиçнĕ яшка ăнсăртран тăкăнса кайни ĕç ăнмасса систерет. Если сварившееся варево (яшка) нечаянно прольется, то, говорят, это к неудаче. IЬ. Пурте вуласа ларнине курсан, ăнсăртран ку юлхав ачине те вĕренмесĕр кăмака умĕнче тăнине курах каят. IЬ. Чипер çынсем урлă, çта арăм ыйтнă пирки, хăш чухне çапла ăнсăртран вырăна-мĕне çаклансан, савăнса, кăшт анчах ĕçсе пăхатăп. Попав, через хороших людей, или через просьбу жены, куда-нибудь на службу, я с радости немного выпиваю. IЬ. Йывăç çурт туса парсан, ăнсăртран çунса-туса кайсан, татах вĕсем валли çурт тумалла пулат. IЬ. Вăл ăнсăртран шыва кайсан, эпĕ ун хыççăн каçмăп. Если она вдруг утонет (свалится в воду), я за нею не пойду. Н. Ч. Ăнсăртран, эсĕ мана итлемесен, эпĕ сан çинчен патша турра пуççапса тархаслăп, терĕн. Орау. Ачана ытла ан йăвала (не мни), ăнсăртран (вдруг еще) ача хулне мăкăлтăн тата. N. Ăнсăртран-мĕнтен вĕсем мана ан улталаччăр. СПВВ. КЕ. Ăнсăртран — пĕлмесĕр тунă япала. Сред. Юм. Ăнсăртран шывва ӳке парсан, тесе, çын шыв хĕрĕнче пăртак-çиç тытăнса тăрсан калаççĕ (говорят человеку около воды, когда от неосторожности с ним может случиться несчастье). IЬ. Çил вăйлă чȏхне лоткапа Атăл çине ан кĕрĕр, таста ăнсăртран лȏтка çавăрнса ӳкĕ. Во время сильного ветра не выезжайте кататься на лодке на Волгу: случайно может перевернуть лодку. СТИК. Ăнсăртран, очень редко; неожиданно, непоследовательно, случайно. IЬ. Таçтан ăнсăртран чир килсе çыпçăнчĕ. Откуда-то неожиданно пристала ко мне болезнь. Шел. 163. Ăнсăртран вĕççе пӳрте кĕрсессĕн, манăн пуçăма сар çу сĕреççĕ: сан çăварна — çу, тутăна — пыл, теççĕ. (Гов. ласточке). В одной рукописи вм. «ăнсăртран» написано: ăнсăр сăртран. N. Ăнсăр сăртран килтен хĕрт-сурт писсен, вара пархатарлă мар, тет (не к добру).
(ы̆нды̆х), клясться, божиться. См. тупа ту. Зап. ВНО. Уншăн мĕн ăнтăхмалли пур? Из-за таких пустяков зачем так клясться? (Ядр. и Сызран. уу.). Полтава 234. Ăнтăхса хыт тупăшрăн (клялся). В. Олг. Ăнтăх, божиться. Слепой. Ăнтăх, клясться (торра, хĕвеле асăнать, çĕр кышлать). Эп çав япалана илмен, торăшăн та, хĕвелшĕн те, уйăхшăн та! (клянусь богом и пр.). СПВВ. Ăнтăх — ăнтăхать, «клятва на вещи, напр., через лошадь». Хурамал. Тупа туса, ăнтăхса пĕтрĕ. Очень много божился. Б. Олг. Тора (= торра) асăнса, ăнтăхсах асăнчĕ (поклялся). Хорачка. Пустоj ы̆нды̆ҕат, божится попусту. Питушк. Ăнтăхать, чунне çиет (грешит), турра-пӳлĕхе ăнтăхать, тет. М. П. Петров. Вăл хăй тасишĕн ăнтăхать (клянется).
(ы̆нжы̆рт), порча, постигающая человека вследствие чьей-либо ссоры. СПВВ. КЕ. Ăншăрт, хаяр çын вăрçсассăн, тепĕрне çантах темĕскер лекет, ăна: ăншăрт ӳкнĕ, теççĕ. То же знач. и в Сред. Юм. Н. Карм. Çынпа вăрççассăн лекет, теççĕ ăна. Çынпа вăрççан, кайран çын чирлесессĕн: çын ăншăрчĕ лекнĕ, теççĕ. Вара вĕтĕ икерчĕсем тăваççĕ те, чирленĕ çыннăн пуçĕ тавра çавăра-çавăра, сăмахсем калаççĕ: çавăн ăншăрчĕ тухтăр, унăн ăншăрчĕ тухтăр, теççĕ. Унтан вара, хире кайса, лартаççĕ. Нюш-к. Çынсем вăрçнине курсан, сурса иртсе кайма хушнă ваттисем; сурса иртсе каймасан, ăншăрт ӳкет, теççĕ. [Ăншăрт ӳксен, чĕрне çине шурă (пятнышки) тухать]. Ст. Ганьк. Килти ăншăрт пусан та, тул ăншăрчĕ, (мир) халăх ăншăрчĕ, пуху ăншăрчĕ, арăм ăншăрчĕ, хĕр ăншăрчĕ, арçын ăншăрчĕ, ача-пăча ăншăрчĕ ― çилпе килсен, çилпе кай; çулпа килсен, çулпа кай; ан тавлаш, ан хирĕç, таврăн. Н. Седяк. Ăншăрт çынсем вăрçнине курса хăранăран пулать, теççĕ. Кăмакана кумкка тăвар пăрахаççĕ: вăл унтан шартлатса сирпĕнсе пĕтет; тĕпренчĕксене пухса, шыв çине ярса ирĕлтерсе, шывĕпе алăк хăлăпсем, сак хăмине çуса ĕçтереççĕ. Макка 235. Унтан тата ăншăрт тăваççĕ, ăншăрта ак мĕншĕн тăваççĕ: кам-та-пусан пĕр-пĕр çын вăрçнă çĕрте тăрсан, çавăнтан кайран е пĕр-пĕр япала ыратсан, е ăш-мĕн е пуç ыратат-и, хуть те мĕн ыратсан та, вара: ăншăрт ӳкнĕ, тесе, ăншăрт тăваççĕ. — Ăншăрта ăна ак çапла тăваççĕ: пĕр начар путеке илеççĕ те, çыран хĕрне кайса, çунтарса яраççĕ; çавнах тата тепĕр тĕрлĕ ак çапла тăваççĕ: çăнăх илсе, вĕçтерсе яраççĕ те, унтан вара: чире вĕçтерсе ятăмăр, теççĕ. Магн. М. 142. Ăншăрт (хаяр). IЬ. Ăншăрт ӳкни. Альш. Ăншăртран вĕрес. Заговорить болезнь ăншăрт. Упа 656°. Хĕрĕх те пĕр чул çине хăçан ăншăрт ӳкет, çавăн чухне тин ӳктĕр. М. В. Шевле. Ăншăрт — болезнь. Жертв. кн. Ăншăртъ (sic!) Ашшĕ така (вар. Ăншăрт Ашшĕне така). У ăншăрт есть и мать. IЬ. Аншарт сирен (чит. ăншăрт сирен). || «Ожесточенный.» Полтава 221. Ăншăрт çынпа тĕл-пулсан, пĕрле куç-çуль юхтарать (с ожесточенным слезы льет). || Бранное выражение, что-то в роде русского «чорт». М. Яльч. Чертаг. Ăншăрт пак çиленсе çӳрет. Ходит и злится как ăншăрт. Ст. Чек. Ăншăрт: 1) что-то йӳçĕ; йӳçĕ япала; 2) ăншăрт, тесе, çынна калаççĕ: тискер, хаяр çын пулат, тискерĕн пăхат. Ăншăрт пек пăхат.
очень, весьма, чересчур. Зап. ВНО. Ăравасăр, архасăр, хăтсăр, очень, весьма, чересчур. IЬ. Ăравасăр лайăх, чересчур хороший; весьма. очень. Хурамал. Вăл лаша ăравасăр вăйлă. Эта лошадь чрезвычайно сильна. Шибач. Ăравасăр лайăх = майсăрах лайăх. Тиханьк. Ăравасăр лайăх тунă. Сделано необыкновенно хорошо. Чертаг. Ăравасăр.
(ы̆расна), отдельный, особенный, особый. Альш. Кӳлĕ пулли юхса выртан шыври пулăран хăйне ăрасна пулă пулать вăл. Озерная рыба, в отличие от речной рыбы, принадлежит к особой породе рыб. Ч. П. Икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна. Две березы рядом, но их корни разные. Хыпар № 34, 1906. Хресчене ĕлĕкренпех ăрасна йышши çын шутласа пурнаççĕ. Крестьянина с давних пор причисляют к особой породе людей. Бугульм. † (Кăвак) кăвакарчинсем пурте пĕр пек, çуначĕ вĕç шурри ăрасна. Голуби все одинаковы, но тот из них, у которого кончики крыльев белые,— выделяется из ряда прочих. || Порознь, особо, отдельно. Ч.П. Эпир ăрасна çуралнă, пĕрле ӳснĕ. Мы родились от разных (матерей), а росли вместе. Хурамал. † Ăраснаях тунă, пĕрле ӳснĕ — мĕншĕн уйрăлмалла тунă-ши? Родили нас порознь, а росли мы вместе; зачем такая судьбина, что приходится расстаться? НТЧ. Тасатса пĕтерсессĕн, кашнин какайне ăрасна çакса пĕçереççĕ. Когда вымоют мясо, мясо каждого варят отдельно. Хыпар № 41, 1906. Нихăшĕ хутне ăрасна кĕрес мар, тесе, министрсене икĕ ушкăнĕнчен те суйланă. Чтобы быть нейтральным, выбрал министров из рядов обеих партий. Конст. чăваш. Мирза Салих: мĕн пачĕ? тесе, ыйтнă пулсан, кăсьяра ăраснах пĕр кивĕ кĕмĕл укçам пурччĕ: акă çакна пачĕ, тесе, калас теттĕм; анчах апла ыйтмарĕ. КС. Эп ăна пĕр курка ăраснах пырса патăм. Я подошел и дал ему один стакан с особенным вниманием, особо. || Особенно, в особенности. Хыпар № 27, 1906. Самара (надо: Самар) кĕпĕрнинчи хресчен çыннисем Хусан çыннисем пек мар, эрехе ăраснах пит юратаççĕ. Крестьяне Самарской губернии не как казанские крестьяне: они отличаются особой любовью к водке. Беседы на м. г. Чиркĕве, турă ятне ăраснах мухтакан çĕре, пымаççĕ те. N. Шыв хĕрринерех ăраснах çаран ӳссе тухнă. Ближе к берегу особенно выросла трава.
(ы̆распуj), разбой. || Крик человека, на которого напали разбойники, грабители и т. п. БАБ. Вăл ăраспуй кăшкăрнине ялта илтнĕ. В деревне слышали, как он кричал караул.
счастье. Конст. чăваш. Тухсанах, пĕр çын(н)а тĕл пултăм, вăл çын манăн ăрăсăма турккăлла калаçма пĕлекен вырăс пулчĕ. Как только я вышел, встретил одного человека; этот человек, к моему счастью, оказался русским, говорящим по-турецки. Хурамал. Ăрăс тытан, назв. божества. Н. Лебеж. † Эпир аттене аннерен ăрăс (ăрăссăр?) чунсем, чирсем тимесĕр ӳксе вилетпĕр.
(ы̆ргаj), форель. Смолькино. Сивĕ шывра пурнать. Вăл пит чее, ăна тыта пĕлменнисем тытаймаççĕ. Пĕçерсен, шыçăнса каять. Водится в р. Усе. N. Ăркай ― пулă ячĕ.
личн. имя человека. Сятра. Кушламар калать, тет: манăн кантра япас пулать, манăн шăлăм пур, Уртяк ятлă, вăл çапă купи айĕнче выртать, эсĕ çапă ил те; ĕс, ăртяк! тесе, çапкаласа пыр. (Язык диалекта здесь сильно искажен).
(ŏс, ы̆с), ум, разум; ум-разум, рассудок. N. Акă пирĕн хушшăмăрта тĕслĕрен халăх пур, тĕрлĕ ăс пур, тĕрлĕ чĕлхе пур. Вот среди нас есть разный народ, разный ум, разный язык. Собр. Ăс çук та, ĕç пулсассăн ― ĕç çук, теççĕ. (Послов.). Нет ума, поэтому нет и дела. IЬ. Çук ĕнтĕ, урăх эрех пулмас, ăна ăс вĕрентекен пур (его кто-то учит уму-разуму). Альш. Эсĕ ăсран тухнă ахăр, тенĕ. Должно быть, ты сошел с ума. СТИК. Ăс çитеймес çав. Не хватает ума. (Говорят человеку, не сумевшему сделать что-нибудь руками). Изамб. Т. Сана та ăс кĕмерĕ иккен. Авланнă пулсан, пĕр-ик ача ашшĕ пулнă пулăттăн. Не набрался, оказывается, и ты ума. Если бы ты был женат, то ты был бы отцом двух-трех детей. Собр. 343. † Пирĕн пек çамрăк ачасем пурăнакиле ăс илет. Ала 96. Ку ачана кăшт ăс кĕре пуçланă: мĕлле пурăнас ку хĕле? тет. Этот парень начал приходить в ум: как, говорит, провести эту зиму? Орау. Нимĕч вăл ăспа пурнакан çын, ал-хапăлтах мĕн курнă, ун хыççăн каймаçть. Немцы — люди рассудка, и ничем не увлекаются. Кильд. Хайхи вара ăс вĕренте пуçларĕ, тет (начал учить уму-разуму). Б. 13. Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. Если постоянно ходить с умом, то деревенские старики не будут бранить. С. Тимоф. † Çĕнĕрен килнĕ çын, тесе, çунан вута ан чикĕр: ман ăс кĕске, чăтас çук. Из-за того, что я новый человек, не толкайте меня в пылающий огонь: у меня ум короток, я не вытерплю. (Слова молодушки). Полтава 11. Ăсран тухнă ват этем. Старый человек, выживший из ума. Кратк. расск. Иосиф тĕрмере, хĕн пурăнăçра, шăп ӳссе çитĕнсе, пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Ч.С. Санăн ăсу ватăлнăçĕмĕн пĕтсе пырать-мĕн, терĕç. Они сказали: «Ты, чем старше, тем глупее». Юрк. Ăсĕ пур чух, еще будучи в здравом уме и твердой памяти. Юрк. Шухăшласан, ăсăм çитми пулчĕ. (От долгой думы) в голове не хватает способности мыслить. Псалт. 30,23. Эпĕ ăсăм кайнă вăхăтра каларăм. IЬ. Лаша пек, ашак пек ан пулăр, вĕсен ăсĕсем çук. N. Нумай вĕренни ăсран ярать сана. Долгое учение сводит тебя с ума (лишает разума). А. П. Прокоп. † Ăсăмăр ухмах. У нас глупый разум. Юрк. Эсир мĕшĕн апла çырса янине, пăртак ăсĕ пулсан, хăех пĕлĕ, теççĕ, кулса. «Если есть у него немного сообразительности, то он сам поймет, почему вы так написали», говорят они, смеясь. Якейк. Воник салтакăн пĕр качакан чохлĕ ăс çок, теççĕ. У двенадцати солдат, говорят, нет ума столько, сколько у одного козла. Юрк. Калаçса ларнă ушкăнта пĕр чăваш пит ăспа калаçса ларнă. Вăл çапла пит ăспа калаçнинчен итлесе лараканнисем, ыттисем, пĕтĕмпе тĕлĕнсе тăнă. Среди беседующего общества один чувашин разговаривал очень умно. Слушатели изумлялись его умным речам. Богдашк. † Икĕ савнă тусăм пур, пĕрин ăсĕ кĕскерех; пĕри кайсан, тепри пур. Есть у меня два милых друга, но у одного из них ум коротковат. Если один уйдет, то останется другой. Псалт. 48,4. Чĕремпе шухăшласа пĕлни ăса вĕрентĕ. Юрк. Ача-пăча ăсĕ. Сред. Юм. Ăсне ĕçет, ум пропивает. IЬ. Ĕçесси ĕçтĕрчĕ хоть те, ăсне ан ĕçтĕрчĕ. Пусть бы пил, но только бы ума не пропивал. N. Ку çынсем йăлтах ăсран кайнă, нимĕн пĕлмеççĕ. Эти люди совсем сошли с ума, ничего не понимают. Урож. год. Çамрăк чух ăс салатман (не расточал попусту), укçа шăва пăрахман. А. П. Прокоп. † Çинçе-кăна пӳлĕ хура куççăм, пурăна-пĕр-киле ăс илет (приобретает). Кĕвĕсем. 79. Паянхи кунтан ăсăм пĕтрĕ (я лишился рассудка) такçан тăвансене курнипе. Чăв. й. пур. 9. Лайăх ăслă, кăмăллă çын. Очень умный, симпатичный человек. || Мысль. Изванк. Çул çинче каялла çавăрăнса пăхсан, тепĕр ăс кĕрет, теççĕ. (Послов.). Ст. Чек. Ăс пăттăранат, мысли перепутались. IЬ. Хуйхă пусан, аптăранипе ăс пăттăранат. IЬ. Ăс пăттраннă вăхăтра пуç анкă-минкĕ пулат, ыратат. IЬ. Ăс пăттăранма ури çине ĕне пусман (еще молод для того, чтобы слишком задумываться). || Направление ума, убеждение. Жит. св. Январь. Арий, пит ăслăскер, шуйттан пулăшнипе пĕтĕм халăха, улпутсене те, патшасене те, архиерейсене те, хăй ăсне ерте пуçланă. Лашман. Ырă кинçĕм (çавă пур) ялан пĕр ăс çинче пурнинччĕ. (Свад. песня). Сред. Юм. † Çичĕ ют килне каймасăр çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужую семью, я не буду жить чужим умом. Чăв.-к. † Çичĕ ют килне çитмесĕр, çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужой дом, я не намерена поддаваться чужому влиянию. ЧП. Нумай йĕрĕп ĕмĕр тăрăшшĕне ирттерме, ăсшăн тăрăшма пиллесем. Много еще поплачу я в течение своей жизни, благослови меня на приобретение должного направления ума. Хыпар № 16, 1906. Эсир хăвăр, хытă тăрсан, турă панă ăса тытса, кĕнеке вĕренме ан ӳркенĕр. || Совет. Чăв. й. пур. 12. Эпĕ сан патна ăс ыйтма килтĕм, тенĕ. Я к тебе пришел за советом. IЬ. Леш сутма пынă çынсене тунма (отпереться) ăс вĕрентнĕ (научил). Альш. Унтан вара Ванькканăн арăмĕ монастыре ăс шырама кайнă. Н. Шинкус. Кам та кам çав старикрен ăс ыйтса килĕ, çав тăшман тин çак киле çĕнтерĕ. До тех пор, пока не сходит кто-нибудь к тому старику за советом, тот враг не одолеет этого дома. || Мнение. Ходите во свете. Пĕр ăс тытса. БАБ. Выртасчĕ, те çывăрасчĕ ĕнтĕ, пирĕн ăспа. По нашему мнению, следовало бы им лечь да уснуть. || Сознание. Сред. Юм. Ăс пăрахсах ĕçмес ȏ. Он не пьет до беспамятства. Лашмаш. Тусçăм, эпир иккĕн (sic!) эпир уйăрăлсан, асăнăн-ха ăсă пĕтиччен (до того, что сойдешь с ума). Ала 61°. † Кунтан, тăвансем, эпĕ уйрăлсассăн, асăнăр-ха ăсăрсем пĕтиччен. Б. Сунч. † Эпĕ, тăван, кунтан уйăрăлсан, асăнăр-ха ăсăрсам пĕтиччен. || Повадка. Чăв. й. пур. 10. Эй, Яхвар! çак сирĕн ăсра энĕ пĕртте юратмастăп, çул хура, тиенĕ ăлавна йывăртарах, ху çапах лашана хĕнетĕн. Эх, Яхвар! не люблю я этой вашей повадки! Дорога бесснежная, клади положил много, а сам все-таки бьешь лошадь. || Нрав, характер. Ала 8. Унăн ăсĕ те пит аван, лăпкă ăс пулнă. Он был очень хорошего, тихого нрава. Посл. 101,20. Ăсăртан — çулланă (в летах) çынсем пек пулăр. Ала 90. Анчах вăл ачасем иккĕшĕ икĕ ăслă пулнă (различного характера). || Прием, способ. Ала 13°. Халь ĕнтĕ ку ăспала (зная такой прием) аптрамăп-ха, тенĕ. IЬ. 20°. Ăс шыра пуçланă. Начал искать способа. IЬ. 21°. Пире нимĕн те кирлĕ мар, эсĕ пире ăс тупса парăн-ши? Нам ничего не нужно: не укажешь-ли ты нам способа (выхода)?
образумливать, образумить. Сир. 33. Кĕтӳçĕ кĕтĕве пăхса тăнă пек вăл этеме питлет те, ăса та кӳртет, ăн та парать, кăмăлне те çавăрать. Сёт-к. Рахмат калатăп мана ăса кӳртекен (вразумившему) торра. Хыпар № 39, 1906. Халăх вĕсене çапла калать: эпир вĕсене хĕнемен, ăса-кăна кӳртрĕмĕр. Народ (мир) им так говорит: мы их не били, лишь только проучили. Альш. Ăса кӳртсе илтĕм. Проучил.
образумиться, поумнеть. Хыпар. № 31, 1906. Чăвашсем пăртак ăса кĕчĕç, çавăнтан пуçланса кайрĕ вăл çĕнĕ самана. Чуваши немного поумнели, с того времени началась новая жизнь (время). Апок. 254,9. Вĕсем çак асапсене тума ирĕк пур туррăн ятне хурларĕç; ăна мухтама ăса кĕмерĕç.
приобрести ум. В. Олг. N. Вăл, ялан вĕренсе, ăс илме тăрăшнă (тĕрлĕ май вĕренсе, хăй ăсне уçăлтарнă).
придумать, выдумать; размышлять. мыслить. Т. Григорьева. Ăсли ăсласа иличчен, ухмахĕ персе ярать, теççĕ. (Послов.). Пока умный придумает, дурак уже скажет. Цив. Ăсла-размышлять. Посл. 22,16. Эпир сире хамăр Иисус Христос туррăмăрăн хăвачĕ çинчен, вăл килни çинчен чеелĕхпе ăсласа тупнă юмах хыççăн кайса пĕлтермерĕмĕр. О землед. Ăна кăшт анчах кăтартса памалла, малалла ĕç ăçталла каяссине вăл хăй те ăсласа тупать. Ему только немного показать, дальше он сам додумается, в чем дело. Учите детей. ЬIйтсан: сана мĕн кирлĕ? тиес пулмасть, лайăх, ăсласа, каласа парас пулать. Если спросят дети (о чем-нибудь), не нужно говорить: «что нужно тебе?» — а надо подробно разъяснить (спрашиваемое). Баран. 139. Пит ăсласа тунă. Сделано с большим умом. Латыш. Шухăшласа, ăсласа çӳренĕ (шаланкă). N. Эпĕ: ку кĕнекене епле çын кăларнă-ши? ăçтан ăсласа тупнă-ши? тесе ыйтрăм. Я спросил: «Какой человек выпустил эту книгу? Откуда хватило у него ума (написать ее)?»
найти способ. Пĕр вăхăтра унăн ĕçĕ пĕтсех ларнăччĕ, ăслайларĕ-ăслайларех. N. Вăл çынна вырăнтан кăларма нимле ăслай тупаймастпăр (способа). Орау. Епле-те-пулин ăслайлас пулать ĕнтĕ. Надо найти какой-нибудь исход.
(ŏслŏ, ы̆слы̆), умный, даровитый, способный. Беседа чув. Çаксем çинчен калаçнă чух, вăл ăслăраххăн та, пĕлекен пек те курăннă. Сир. 238. Пур ырă ăслă çынран ăс ыйт. Алекс. Нев. Ăслă-ăслă улпутсем.
(ŏзан, ы̆зан), тетерев. Вомбу-к. Якейк. Ăсан — чăхă нушшĕ хора тĕрлĕ кайăк. IЬ. Ăсан — чăх пек, вăрманта порнакан кайăк. То же слово в Хир-бось (Тойсинск. вол.). СПВВ. Х. Ăсан, тетерев. IЬ. † Хура вăрман хĕрринче тăхăр ăсан йăви пур. Лашман. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. Пшкрт. Ы̆зан, тетерев. Шибач. ŏзан (кăвакрах, чăхă пак пор). Чертаг. Ăсан алтать (или: кăлтăртатать). Юрк. Вăл çапла тăванĕсемпе те ял-йышĕсемпе те ялан вырăсла калаçнăран, хăйсен ялĕсем, ăсансем, часах ăна, вăл епле çынне курса чухласа, ăна: «вилнĕ çын» тесе, çĕнĕ хушамат панă.
(ŏста, ы̆ста), мастер, знаток (дела, слова и пр.). N. Вăл (она) сăмаха пит(?) ăста пулаканччĕ. Она была мастерица говорить. Чураль-к. Пĕчик майри пичĕке ăсти. (Чăхă). Маленькая русская — мастерица делать бочки. Юрк. Пăтăсене чăвашсем тĕрлĕ кĕрпесенчен пит ăста пĕçереççĕ. Чуваши большие мастера варить кашу из разных круп. Регули 7. Вăл атă ĕçлеме ăста. Он мастер шить сапоги. Изамб. Т. Ул сăмаха-йăмаха пит ăста. Он мастер говорить и рассказывать сказки. Б. 13. Ăста çын ăстах: ĕçе тытнă, тунă, пăрахнă. Мастер так и есть мастер: взялся за дело, и дело сделано. Юрк. Эсĕ, чăвашла пит ăста пĕлекенскер, çав каçитре çырса асапланма ухута тумăн-ши? Ты, хорошо знающий (мастер) по-чувашски, не возьмешь ли на себя труд по работе в этой газете? IЬ. Такмака ăстисемшĕн пĕтес çук такмак пулĕ. Регули 1375. Ăстарах çын кам пор конта? Кто здесь более знающий (мастер)? II. Ăстана тух. Выходи в мастера. Т. М. Матв. Ăста кутĕнчен пăс тухнă, тет. (Ăста тума тытăннă япалине тăвайманнине пĕлтерет. Послов.). || Мастерство. Могонин. Ăста пĕлекен çын. Человек, знающий мастерство. Альш. Ăста, мастерство. IЬ. Халĕ тата темĕн-темĕн ăстана вĕренмеллисем туса пĕтереççĕ-ха (учебные мастерские). || В наречном смысле. Юрк. Кĕсле калакан вырăсĕ, кĕслине пит ăстах калайманскер, темĕн тĕрлĕ тăрăшсан та, авантарах калама пултараймас. Русский гусляр, играющий не важно, как ни старается, а лучше играть не может. IЬ. Çырма ăста çырать. Писать (он) мастерски пишет. N. Тутар ялĕсене кайса çӳресе, тутар чĕлхипе калаçма та питĕ ăста вĕреннĕ. Посещая татарские деревни, научился и хорошо говорить по-татарски. БАБ. Ун пек кĕлле ăста ыйткалакан нумайăш юмăç пулаççĕ. Такие нищие, хорошо знающие молитвы, обыкновенно бывают ёмзями. || Заклинатель(-ница). Золотн. 177. Ăста — заклинательница. Макка 207°. Ăста туйне аташтарса ярать, ăста туй халăхне çапăçтарать. Заклинатель расстраивает свадьбу. Он же заставляет участников свадьбы и подраться. КС. Çав ăстана (знахарь) кайса ил, вăл тӳрлетет (вылечит), терĕçĕ (животных от порчи). Чăв. й. пур. 12. Вăл Мертлĕре пĕр ăста çын пур, теннине илтнĕ. Он услыхал, что в Мертлях проживает один умелый отравитель. || Трхбл. Ăста — хорошо, хороший. Сирĕн кам пит ăста вĕренет? У вас кто учится очень хорошо? N. Ваççа пит ăста вĕренет, теççĕ. Говорят, что Василий учится очень хорошо. Ĕлĕк ăстисем малта лараччĕс, тет. Прежде хорошие ученики, говорят, сидели впереди.
мастерство, искусство. Кратк. расск. 16. Ĕнтĕ, патша, манăн тĕлĕксем калама ăсталăхăм-мĕнĕм çук та, турă, сана хĕрхенсе, санăн халăхна хĕрхенсе, вăл тĕлĕкӳсене пĕлтерĕ, тенĕ Иосиф Фараона хирĕç. Иосиф в ответ так сказал Фораону: «Хотя, царь, для того, чтобы растолковать сны, я не обладаю достаточным искусством, но бог, милуя тебя и твой народ, откроет тебе значение твоих снов.»
(ы̆с'), ведь. Кильд. Юмăç мĕн вăл? Кам вăл? Чухлатăр-и, тăвансем? Юмăç вăл этем куçне курăнса çӳрекен çĕр çинчи шуйттан-ăç вăл. Регули 508. Эс калас çок-ç-ха! IЬ. 507. Эс мана нихăнча та окçа памарăн-ç-ха. IЬ. 506. Татрăм-ç-ха.
(ы̆с'тан), откуда. N. Ăçтан пулнă ку пуç, ăçтан тухнă ку ăс! Где зародилась такая голова, откуда этот ум! Откуда эта голова, откуда этот ум. Пазух. Шур Атăл çырансем, ай, çӳлĕ-çке, лашасене ăçтан та ĕçтерес? || Как? каким образом? Орау. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит. Тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уяхĕ тин тăва-ха, тит. N. Ăçтан çӳрейĕ вăл, çӳреймес. Как ему ходить, не сможет он ходить. Ч.П. Эпир ăçтан юрасси пур? Как мы можем понравиться. N. Йĕмесĕр-кулянмасăр ăçтан пултăр! (как не плакать!). Альш. Çамрăксем çапла вĕт вĕсем; акă эпĕ ватăлатăп та, выляс-кулас килмест ĕнтĕ! Тет. ― Ăçтан ватă-ха эсĕ? тет пĕри (какой ты старик! — т. е. ты еще вовсе не старик). СТИК. Ăçтан-та-пусан (= пулсан) турă каялла çавăрса килтĕрех! («Ăçтан та пусан» выражает не «откуда-нибудь», а «как-нибудь»).
дрянной, какой ни попало, что ни попало. Дим. Ростов. Школăра та шухă вылякан, усал калаçакан, ăçти-çук тĕрлĕ усал ĕçсем тăвакан юлташсемпе паллашман. Сказки и пред. чув. 4. Ку карчăк та ăçти çук тухатмăшчĕ таврара. К-Кушки. Эй, ăçти çук! Эх, дрянь! Букв. I ч. 1904. Тискер кайăка, арăслана, парăнтартăм, халĕ çак ăçти-çук эрешментенех пĕтетĕп-ĕçке. Рук. календ. Прокоп. Вĕт пирĕн чăвашсем пит ирсĕр пурăнаççĕ: пӳртĕнче витери пек, алшăллийĕ ăçти-çӳк, çĕтĕк-çурăк, кивĕ кипке, кивĕ йĕм. Чем люди живы. Укçине пĕр-пĕр ăçти-çукпа ĕçсе пĕтернĕ ĕнтĕ ку, тата хăйне те ертсе килчĕ. Трхбл. Вăл ăçти-çука калаçма пит юратат. Он любит болтать чепуху. Н. Карм. Ăçти-çук, плохой, невзрачный. См. хавал.
(ŏдŏр, ы̆ды̆р), водяная крыса? КС. Ăтăр ― небольшой зверь; хорошо плавает в воде и питается водяными насекомыми и рыбой. Шурăм-п. № 27. Ăтăр — животное, похожее на мышь. Зап. ВНО. Ăтăр ― речная выдра. Ст. Чек. Ăтăр ― водяное животное, величиною с крысу. Орау. Пусмалана пулă тытнă чухне пусмалана ăтăр (ŏдŏр) кĕрсен, пусмалана çурса тухса каять. Сред. Юм. Ăтăр — арлан пик — пĕчик хирти кайăк. Якейк. Ăтăр — пĕвере порнакан кошак çури пак хора кайăк; вăл кайăк яланах пĕве шăтарать. А. Турх. Ăтăр — чиркас манирлĕ, пысăккăшĕ, чиркасран яштакарах, чăмăртарах, тăрхалларах, пăтăр-патăр туса чупать, йывăр чупать. Шыва сикнĕ чухне, чул пăрахнă пек, панчă! тăвать. Нюш-к. Ăтă ― в роде мыши, черная, разрывает снасти. IЬ. Ăтăр (ŏдŏр) — в роде мыши, живет в воде. Шибач. Ăтăр — кайăк, шура порнать; полă тытма лартсан: ăтăр (шака) касса кайнă, теççĕ. Н. Карм. Ăтăр (ŏдŏр) — шывра, сăрă, ăна тытаççĕ (маленький): арман пĕвисем çурать, сиен тăвать. N. Ăтăр пек сĕтĕрет (говорят о скопидоме?). || Выхухоль (?). Начерт. 178. Ăтăр — выхухоль. || Хорачка. Ăтăр (ŏдŏр) тăпра алтса çӳрет, пĕтиççĕ (пэ̆д'ис'с'э̆). СПВВ. ТА. Ăтăр= арлан. || Личинка? Шурăм-п. № 27. Ăтăр — личинка. Тюрл. Ăтăр (ŏдŏр), большой белый червяк с красной головкой, водится в гнилушках. || Тяжелый человек. Тюрл. Йывăр çынна ăтăр теççĕ. || Фамилия. К.-Кушки. Ăтăр Ваççи, по-русски — Василий Удюркин. Букв. I ч. 1904. Пĕр вăхăтра Ăтăр Яхварĕ çуркунне, урам хушши хуралсан, армана кайма тухнă. || Маленький человек. Моргауши. || Крот. Б. Олг., В. Олг. Ăтăр, ори каялла; она кайора теччĕ тата. Так ли? СПВВ. ТА. Ăтăр — çĕр чавала пыракан кайăк.
межд. Янш.-Норв. Эпир пĕр ыйхă çавăрнă пулĕ çав, манăн хăлхана; ăх, ăх! тенĕ сасă кĕрех кайрĕ. N. Пуп: ăх! тесе те сывлайман — вилсе те кайнă (его удавила старуха). Сам. 59. Вăл сысна пек, хĕсĕк куçлă:ăх!.. текелет, ăçта пынă.
(ŏш, ы̆ш), нутро, желудок. Якейк. Эп паян ăша яман, эсĕр ик хут çирăр. Я сегодня ничего не ел, а вы уже два раза поели. N. Ăш ыратакан. Побаливает живот. Скотолеч. 26. Ăшран ыратнă чухне епле имлесси çинчен. О том, как лечить во время боли внутри. N. Ăш ыратсан ĕçмеллĕх юлтăр. Пусть останется для приема во время боли живота. Цив. Ăш ыратать = хырăм ыратать. Живот болит. Календ. 1907. Ăш çине вĕри шыв çинче йĕпетнĕ тутăр хурса тăмалла. На живот нужно положить намоченный в горячей воде платок (при поносе). Пазух. Çӳл ту çинчи шур мулкачă курăк çисе вылать-çке; пирĕн пек çамрăк ачасем те ăшне тытса йĕрет-çке. Находящийся на высокой горе белый заяц ест траву и играет; такая, как мы, молодежь плачет, схватившись рукой за живот. Шорк. Ĕнер ĕççе ăш ыратаканах полнă (до того, что даже заболела грудь). || Внутренности (человека, животного). Сред. Юм. Пит шăнсан, ăша сиввĕ витрĕ, теççĕ. Сильно замерзнув, говорят: холод заморозил внутренности. Собр. 335°. Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар, теççĕ. Внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы. (Послов.) Шурăм-п. № 26. Питĕ сивĕ çил вĕрет, пĕтĕм ăша шăнтать. Дует очень сильный ветер, студит всю внутренность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх икĕ ача çуратат, пĕрне ăшне тытса юлат. Жена Ивана родит двух детей, у которых одна щека ― солнце, другая — месяц; одного оставляет (задерживает) в животе. Чăв. й. пур. 32. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухас пек калаçнă. Своей речью он как бы проникал в самое сердце. Хыпар № 1, 1906. Мĕншĕн тесен ĕлĕкхи манахсем ăш хăпарса тухиччен ĕçлесе пурăнакансем... Так как прежние монахи, работавшие до упаду... || Экскременты. Хурамал. Чирлĕ лашанăн ăшĕ тухмасть. У больной лошади не выходит кал. || Начинка. Изамб. Т. Пелĕш ăшĕ, начинка пирожка. || Мякоть (арбуза, дыни, тыквы). Хыпар № 3. 1906. Ман умра, сĕтел çинче, пĕр арпус выртать, пысăк, илемлĕ: ăшĕ те хăйĕн хĕп-хĕрлĕ пулĕ. Передо мной, на столе, лежит арбуз, большой и красивый; вероятно, и мякоть у него красная-раскрасная. || Внутренность. Изамб. Т. Пăртак тăрсан, сасартăк чиркӳ ăшĕ тата ытларах çуталса кайрĕ. Немного погодя, вдруг внутренность церкви осветилась еще ярче. N. Ăш (шал енĕ), внутренность. || Подкладка. Ч.П. Канихвер камсулăн ăшĕ хура. У камзола из «канихвер'а» подкладка черная. Альш. Çĕлĕк ăшĕ; ăшă ăшлă çĕлĕк; карттус ăшĕ. Подкладка шапки; шапка с теплой подкладкой; подкладка фуражки. Ядр. Вăрман ăшпе(=ăшĕпе) вăтăр çухрăм каймалла. Нужно идти (ехать) тридцать верст лесом (внутренностью леса). Пизип. Вот вăлсем вăрман ăшĕпе пыраççĕ. Вот они идут (едут) лесом. || Употребляется в значении послелога. Регули 1109. Сăнăх-шне ӳкерчĕ. Уронил в муку. Торп-к. Çак мăкăра ăста ярас? тесе, итет, тет. Çын калать, тет: лашасам ăшне яр, тесе каларĕ, тет. Куда пустить этого быка? Человек отвечает: «Пусти в табун лошадей (к лошадям)». Ст. Шаймурз. Карап ăшĕнчен тухса, выйдя из корабля. Ал. цв. 2. Вăл чул кĕлет чул ту ăшĕнче. Этот каменный амбар — в каменной скале. В Якейк. гов.: катка-шне шу толтарнă, сĕт ĕшне тăвар янă (а не çине). Там же: корка-шне, чĕрес-ĕшне, хот-ăшне. Регули 1110. Вутă-шне хор. Çав вута хор. Клади в сено. Клади то сено. IЬ. 1112. Утсам вите шăнче (витере тăраççĕ). Лошади в конюшне (стоят в конюшне). IЬ. 1113. Хоран-шăнче (хоранра) вĕрет. В котле кипит. IЬ. 1114. Çак тоттăр-шне чăрка. Заверни в этот платок. IЬ. 1028. Виç контан вăрмана кайса. Виç кон иртсен, тăват кон-шăнче вăрмана кайса. Через три дня в лес отправился. По прошествии трех дней, на четвертый, отправился в лес. Ау. 219. † Пур, пур тăван ăшăнче, савнă тăван çавăччĕ. Среди всех родных он был самым милым моему сердцу. Богдашк. † Пурçăн чаршав ăшĕнче, мамăк минтер пулинччĕ. За шелковым занавесом была бы пуховая подушка. Альш. Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Летних месяцев семь; в течение семи месяцев будет семьдесят разных дней. || Ум, мысль, память; сердце. О заступл. Вăл сăмаха санăн виличченех хăвăн ăшăнта тытса çӳрес пулать, пĕр çынна та калас пулмасть. Это слово тебе нужно всю жизнь хранить в сердце (втайне), никому не надо говорить. Шурăм-п. № 3. Ятласа пăрахмасан, юрĕ те-ха, тесе, шухăшлать хăй ăшĕнче. Хорошо, если не обругает, думает (он) про себя. Ч.С. Эпĕ вăл каланă сăмахсене ăшра тытса çӳре пуçларăм. Все, что он говорил, я стал держать в уме. Ягудары. Вăл ман ăшăмра та çок. У меня и на уме-то этого не было. Панклеи. Йăвана кӳме ăша кĕре пуçларĕ. Иван стал вспоминать о повозке. Кĕвĕсем 81. Кĕмĕл çĕрĕ, ылттăн куç, пур-и ара аллăнта? Иксĕмĕр калаçнă сăмахсем пур-и ара ăшăнта? Есть ли у тебя на руке серебряный перстень с золотым щитком? Сохранилось ли у тебя на сердце все, что мы говорили с тобой? Арман-к. Чеб. у. Эп сана окçа памаллаччĕ. — Манса кайнă, вăл ман ăшăмра та çок. Я должен был тебе деньги. — Я совсем забыл об этом, и в памяти у меня нет (совсем запамятовал). || Придача. Абаш. Кона ăшне яр. Это дай на придачу. Йӳç. такăнт. 70. Ĕçкине ăшнех калаçнă ăна! Выпивка была сговорена сверх всего. Орау. Сана аллă хăяр анчах памалла та, аллă пĕр пулч; юрĕ, пĕри ăшне кайтăр (пусть пойдет не в счет). || Цив. Кукша ăшăнчен вилес пек кулса тăрат, тет, у. Плешивый едва удерживается, чтобы не расхохотаться во все горло. || Орау. Ăшне каяш сасси! Кунĕпе улать! Чтобы ему лишиться голоса!― целый день воет.
принимать внутрь. Обращать внимание. Бюрганский. Вăл вĕрентнине ăшăра илĕрччĕ. Сохраните в сердце его учение. Истор. Василько, хăйĕн чунĕ тасаскер, вăл сăмаха ăшне те илмен. Василько, так как у него совесть была чиста, не обратил внимания на эти слова. Шурăм-п. 3. Улпучĕ çиленессе ăша та илмен. Барин и не думал сердиться.
имеющий внутренность. || Имеющий (то или иное) сердце (в псих. см.). БАБ. Эпĕ вăл арăмсем усал ăшлă тенине ĕлĕкех илтнĕччĕ. О том, что эти женщины злодейки, я еще раньше слышал.
тошнота. Чума. Вăл чирпе чирленĕ чух пирвай ăш-чик тулса çитет те, чĕре пит хытă тапакан пулать. Когда хвораешь этой болезнью, сначала появляется тошнота, потом начинает сильно биться сердце. || Злоба, ненависть. Беседы на м. г. Çавăн пек ĕлĕк Каин ăшĕ-чикки тулса çитнипе шăллĕне вĕлерсен, турă ăна канлĕ вырăн паман. Когда Каин убил брата из-за злобы к нему, бог не дал ему покою на земле. Изамб. Т. Ачана ĕрлеме калап-калап та, итлемест; ăш-чик тулса çитрĕ те, хĕнесе пăрахăрăм. Велел я мальчику, а он не слушается: я рассердился и побил. N. Пĕтĕм ăшĕ-чикки тулса çитнĕ унăн (от гнева). [Тюрл. Ăшна-чиккĕне мĕн толтарса çӳретĕн? Что ты злишься?] || Нервное расстройство, волнение. Конст. чăв. Эпĕ ăш-чик тулса çитнипеле нимĕн те калаймарăм; инке, сывă пул, тесе, чуп турăм та, куккапа пĕрле малалла утрăм. От волнения я ничего не мог сказать кроме: «Прощай, тетя!» — поцеловал ее и вместе с дядей двинулся вперед. Упа 742. Çав тĕрлĕ Аксеновăн ăшĕ-чикки тулса çитнĕ, хуть те халех хăна ху вĕлер. Аксенов так расстроился, что был готов убить себя.
жажда. Коракы̆ш. Кĕçĕннин ăшĕ хыпнă та, унта вăл сăра ĕçме кайнă... У младшего появилась жажда, и он пошел туда выпить пива. КС. Нихçан та ăш (без притяж. афф.) хыпса ĕçмен. Nunquam biberat sitiens. Питушк. Ăш хыпса кайрĕ, ăш çонса тухать, тет (хочется пить, чувствуется жажда, питьём морит). КС. Ăш хыпса вĕлерет (или: пĕтерет) манăн. У меня страшная жажда. Ib. Ăш хыпса вилетĕп. Умираю от жажды.
поджариваться (в перен. см.), КС. Апат пĕçернĕ чухне хĕрарăм кăмака умăнче ăшаланать. Женщина во время приготовления пищи жарится у печки (ее бросает в жар). Истор. 47. Турккăсем вутри пек ăшаланнă: хăпаракан вырăссене штыкпа та тĕртсе янă, пăшалпа та персе ӳкернĕ. Турки поджаривались как в огне: наступающих русских они и штыками толкали, и из ружей в них стреляли. || Быть в жару. О сохр. здор. Çав вĕрине вăл хăш чухне виç эрнене яхăн асапланса, ăшаланса, выртать. Этот жар иногда держится у него около трех недель. Ib. 19. Вăл çын çапла ăшаланса пит час начарланса каять (при холере). Этот человек скоро от жара худеет. КС. Ун ачи пит йывăр выртать ăшаланса (в жару). || Беспокоиться, заботиться, гореть нетерпением; мучиться. Шел. 36. Вут çийĕнчи çĕлен пек ăшаланать вăл саншăн. Он беспокоится о тебе так, как мучится поджаривающаяся на огне змея. Чăв. й. пур. 18. Епле каям-ши? епле каям-ши? тесе, пит ăшалана пуçланă. Начал беспокоиться о том, как ему идти (ехать). Букв. 1904. Пĕрре çапла хĕн курса выртнă вăхăтра, эпĕ анне пит ăшаланнине сисрĕм. Однажды, когда (мать) лежала в таком мучительном состоянии, я заметил, как она страдала. Хыпар № 30, 1906. Ку архиерей чăвашсемшĕн тăрăшнине пĕлсе, пурте: курас-чĕ, тесе, ăшаланаççĕ. Узнавши, что этот архиерей много заботится о чувашах, все горят нетерпением увидеть его. Юрк. Ăшаланса кĕтсе тăраççĕ. С беспокойством ожидают его. || Торопиться, делать что-либо быстро. КС. Ыраша ăшаланса выратпăр. Жнем рожь быстро, торопливо. Альш. Вара хам тухам-ха, тесе, ăшаланса тухат, тет (торопливо выходит). Ib. Патша пӳртне кĕрет те, хай вăрă вăрланă-кайнă, тет. Патша часрах вăрă патне ăшаланса(= васкаса) каят, тет. Царь входит в дом, а тот вор уже успел украсть и уйти. Царь торопливо идет к вору.
тепло. Т. VI. 7. Ăшă ăмăшĕ, ăшă хаярĕ... Мать тепла, зло тепла (божества). N. Ăшă тăрать, стоит теплая погода. Н. Седяк. † Ял вĕçĕнчен шыв юхать — сивĕ те пулсан, ĕçмеççĕ; ял варринчен шыв юхать — ăшă та пулсан, ĕçеççĕ. У конца деревни течет вода но, хотя, она студеная, ее не пьют; по середине деревни течет вода но, хотя, она теплая, ее пьют. Бгтр. Ăшăпа сивĕ тавлашнă кун (Христоса хирĕç тухса илнĕ кун) ăшă пулсан, малалла ăшă пулать, теççĕ. Если в день, когда борются холод с теплом (в сретенье), будет тепло, то и потом будет тепло. N. Тата хăш вăхăтра, çав хĕвел ăшшинче çывăрнă чух, ăна кашкăр та тытат, тет. Иногда, когда он лежит на солнцепеке его и волк ловит. Шурăм-п. Вăл та ăшăпа аптранă. И он замучился от жары. КС. Ăша ăшă çаппĕр (согрелся). Нюш-к. Ăшша курса, юпăнч ил (тумтир тавраш, пӳркенмелли илме хушать). Глядя на тепло, бери покрывало. (Послов.). N. Нурăс уйăхĕ теççĕ, кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран. Месяц нурăс называют так потому, что в этом м-це время идет к теплу, и становится сыро. Альших. † Кайрăм Пăла тăршшине, кĕтĕм вăрман ăшшине. Пошел на Булу (речка), зашел в тепло леса. Янбулат. † Порçăн тотăр поç ăшши, çак ен хĕрсем чон ăшши. Шелковый платок согревает голову, девушки этого края ласкают (согревают) душу. Сред. Юм. Ăшша хĕрĕнсе тохнă. Вышел, рассчитывая на тепло. Ib. Ăшша тохрăмăр. Мы вышли на тепло. т. е. дожили до тепла. Т. М. Матв. Ăшша çĕлен иленнĕ, теççĕ. К теплу привадилась змея. (Послов.). N. Спаççипă турра, ăшша тухрăмăр (дожили до тепла). || Жара. N. Чĕкĕнтĕре самай чечеке ларнă вăхăтра ăшă тиврĕ. Свеклу взяло жаром как раз в то время, когда она расцветала (так говорит хозяин). N. Эпĕ мĕнле ăшша та сивĕтетĕп, пĕр çухрăмран пĕçерекен ăшша та сивĕтетĕп. Я могу какое угодно тепло остудить; за целую версту я могу остудить самую горячую жару. Макка 202. Вĕсене сӳнтермесен, тыррапулла ăшă тивет, теççĕ. Если не потушить (огонь), то, говорят, хлеба возьмет жаром. Сала 305. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. Если во время праздника «çинçе» влезешь на постройку, то, говорят, хлеба возьмет жаром. В. Олг. Ăшă (ŏжŏ) тисерчĕ(=тиврĕ). Жаром хватило (о хлебе). Регули 1059. Выльăх ăшăран ништа кайса кĕме пĕлмест. Скотина не знает, куда деться от жары. || Сила, внутренний жар. N. Пĕтнĕ ĕнтĕ (одряхлел), ăшши çук. Нет силы (у старика). || Лупцовка, verberatio. Завражн. Пĕрре, тытса, ăшă пачĕç. Пĕрре ăшă парам-ха! Раз поймали и задали лупцовку. Задам-ка раз лупцовку. || Теплый. Якейк. † Çак коккăрта çил ăшă; çил ăшă мар, хĕр ăшă: чон йоратнă хĕр ăшă. В этом углу теплый ветер; ветер не теплый, а девица теплая: сердечно любимая девица теплая. К.-Кушки. Турăран савăнăç ыйтатпăр, ăшă çумăрне пар, тесе. Просим у бога радости, чтобы он дал (нам) теплого дождя. N. Çуркунне хĕвел çӳлелле хăпарать те, кунсем кунсайранах ăшă та ăшă пулса пыраççĕ. Весной солнце поднимается высоко, и с каждым днем становится все теплее и теплее. О сохр. здор. Ăшă тумтир. Теплая одежда. N. Ăшăрах, тепловатый. Н. Карм. † Çак тăванусем патне салам ярсан, кăнтăрлахи ăшă çилпе яр. Если будешь посылать привет этим родным, то посылай его с теплым полуденным ветром. Орау. Ăшă çăккăра ватă çынăн та шăлĕ витет. Теплый хлеб и у старого человека зуб берет = теплый (свежеиспеченный) хлеб и старику по зубам. Ib. Паян ăшă тăман лаплаттарать анчах. Сегодня идет хлопьями сильный снег. Юрк. Эпĕ унта ăшă çĕрте-кăна çĕлесе ларăтăм; хуралла-мĕне шăнса çӳремĕтĕм. Я бы там сидел в теплом месте и не ходил бы в холод сторожить. || Шибач. Ăшă апат. Горячая пища. || Приветливый, сердечный, теплый, ласковый. Хурамал. † Чĕлхĕрсемех çемçе, питĕр ăшă, калаçассăм кисе(= килсе) тăрать-çке. Беседа ваша мягкая, лицо приветливое, так и хочется говорить (с вами). N. Аллăран курка памасан, ăшă (scr. ăшĕ) сăмахĕ пулинччĕ. Если и не даст из рук чашку, то пусть (у нее) было бы приветливое слово. Такмак. Авалхи йăлапа тухрăм туя. Ăшă питпе (ласково), тутлă чĕлхепе пире хапăл тăватра? По старинному обычаю вышел я на свадьбу. Примите ли вы нас с приветливостью на лице, с сладким словом? Якейк. Ăшă çын нумай та, но Якку амăш пек ăшă çын орăх топас çок (противоположное — сивĕ çын). Ласковых людей много, но ласковее матери Якова не найти. Янш.-Норв. Унпала нихăçан та ятлаçмаççĕ, ялан унпала ăшă сăмахне анчах калаçаççĕ. С ним никогда не ссорятся, всегда говорят с ним ласково. Юрк. Виç хутчен пит ăшă-кăна чуп туса илчĕ. Три раза поцеловала меня так мило. Альш. Ăшă сăмах, приветливое слово. N. Ăшă сăмахсем те кăлаççа илеççĕ. И поговорят приветливо. Якейк. Ырă кăмăллă, ăшă çын, добрый, ласковый человек. || Приятный. Бюрг. Ăшă ыйхăран çынсем вăранччăр. Пусть люди проснутся от сладкого сна. Юрк. Сыв пулса тăр халĕ. Ăшă хыпар кĕтсе юлакан тусă Ив. Юркин. Пока будь здоров. В ожидании доброй вести твой друг Ив. Юркин. Собр. 210. † Иртет ĕмĕр, иртетех ăшă ăйхăра курнă тĕлĕк пек. Проходит век, как приятный сон. N. † Пиртен ăшă хыпар çитсессĕн, çумăнти мăшăрна илех пыр. Получив от нас приятную весть, возьми свою жену и приезжай. || N. Ăшă пăрçа çитер. Угощать свинцовым горохом (ружейным огнем).
с доброй душой (прилаг.). Альш. Тепле ăшă пиллĕ çын вăл, ăна курсан, чун савăнат (с добрыми внутренними качествами; не желающий другому зла).
(ы̆жы̆х), мелкий. См. ăшăк. В. Олг. К.-Кушки. Вăл çырма (речка) пит ăшăх. Шорк. Ăшăх ламппă, неглубокая лампа.
(э̆л’э̆к, э̆л’э̆к’), раньше, прежде, в предыдущий раз. Толст. I―II, 29. Ĕлĕк эпир Хусан кĕпĕрнинче пĕр ялта пурăнаттăмăр. Ib. 82. Ĕлĕк пĕр кĕтӳçĕ пурăннă. Пазух. Ĕлĕк чух, сарă чух, ют кирлĕ мар, тăван, эс пур чух. N. Вăсем вăл вăрттăн тырă сутнине ашшĕнчен ĕлĕкех сиснĕ иккен. О том, что он тайно продает хлеб, они заметили еще раньше отца. Хыпар № 7, 1906. Хай манăн хаçетĕм эпĕ Мускава пыраччен пилĕк-ултă çул ĕлĕк тухнă. Оказывается та моя газета вышла лет на пять или на шесть раньше, чем я приехал в Москву. N. Ĕçлесе тавăрăнсан, ĕлĕк сапнă кăмрăкне тасатса, унăн вырăнне татах сапас пулать. По возвращении с работы надо очистить от прежнего угля и посыпать новым. Ала 29°. Çакăнта тоя килес тесе, виç кун ĕлĕк тапранса, аран килсе çитрĕмĕр. Чтобы приехать сюда на свадьбу, мы три дня тому назад тронулись и едва добрались. Ib. † Ах, кинçĕм, Анна пур, сана илес тиесе, виç çул ĕлĕк (?) кĕтетпĕр, N. Пумилкке тăваччен малтан, ик-виç кун ĕлĕк, сăра тăваççĕ. Дня за два или за три до поминок варят пиво. Чăв. й. пур. 19. Пĕр çйрĕм çул ĕлĕк Кушкăра пĕр питĕ паттăр, чăрсăр çын пулнă. Лет двадцать тому назад, в Кошках был очень сильный человек.
еще прежде; уже давно. К.-Кушки. Вăл ĕлĕкех пулнăччĕ, асаттесем астăваççĕ ăна.
значительно раньше (прежде). Истор. 158. Анастасия вăл вăхăтра амăшĕпе анчах пурăннă: ашшĕ унăн ĕлĕкрехех вилнĕ (отец ее давно умер).
в прежнее время, в прежние годы. Сборн. по мед. 60. Ĕлĕксенче вăл чирпе пĕр килти ачасем те мар, пĕтĕм ялти ачасем, пĕри юлмиччен, вилсе пĕтнĕ. В старину от этой болезни вымирали дети не только из одного дома, но и со всей деревни, до одного. Альш. Ĕлĕксенче Кавăрле Ваççи те куштансем хушшинче пулнă çав ĕнтĕ вăл. В прежнее время и Василий Гаврилов находился в числе коштанов.
(ӧ̌л’г’эр, э̆л’гэр), плеяды, Утиное гнездо (созвездие). СПВВ. Х. Ĕлкер = Ала-çăлтăр. Никит. Ĕлкерпе (çичĕ çăлтăр пĕр çĕрте купаланса тăраççĕ) уйăх катаран иртсессĕн сĕлĕ вăрăм пулат; çывăхран иртсессĕн сĕлĕ кĕске пулат. Вăл мартра иртет. Çав мартра Ĕлкер миçе каçра уйăхран иртет, çавăн чул ернерен юр кайса пĕтет. Если созвездие Плеяд и луна пройдут далеко одно от другого, то, говорят, будет высокий овес; если близко, то низкий. Это бывает в марте. Тогда же, через сколько ночей созвездие обгонит луну, через столько недель сойдет снег. Чертаг. Ĕлкер (ӧ̌л’г’эр) ― звезды. Якейк. Ĕлкер, иначе Ала-çăлтăр (7 звезд). Н. Седяк. «Ĕлкер ― Кайăк-Çулĕ» (т. е. Моисеева Дорога, Млечный Путь!). Чув. прим. о пог. Ĕлкер (Ала-çăлтăр), Плеяды. Ib. Ĕлкер (Ала-çăлтăр) Нурăс уйăхĕнче [март светили (!) çуралсан] уйăхăн çӳлĕ енчен иртсен, çур типĕ килет (юр час каймасть, çăмăр пулмасть), çав çул çăвĕпех уяр пулать etc. Б. Олг. Ĕлкер (ӧ̌л’г’эр) ― одна звезда. Микушк. † Уйăхпа Ĕлкер çĕр çутти. Ib. Ĕлкер = Ала-çăлтăр («Утиное Гнездо»). Икково. Ĕлкер-çăлтăр (-дŏр), Плеяды.
(э̆л’гэ̆), образец, модель. И. С. Степ. «Ĕлкĕ, образец, модель». М. П. Петр. Ĕлкĕ ― выкройка. Хурамал. Тумтире ĕлкĕпе касаççĕ. Одежду кроят по выкройке. Ib. Пĕр-пĕр япаланăн ĕлкине илес. || Вид, форма. Ст. Чек. Атă ĕлки-кăна. Только слава, что сапоги (о плохих сапогах). Ib. Ку аттăн ĕлки-кăна. Только по виду сапоги, а на деле никуда не годятся. || СПВВ. АС. Ĕлкĕрен ӳкнĕ вăл = халтан кайнă.
(ӧ̌м, э̆м), сосать. К.-Кушки. Сирĕн ачасем миçе çула çитеччен чĕчĕ ĕмеççĕ? IЬ. Ача чĕчĕ ĕмет. Якейк. Хăш ача аллине ĕмет. Иной ребенок сосет палец. IЬ. Эс халь те аллуна ĕмме прахман-и? Ты до сих пор не перестал сосать руку (палец)? Н. Седяк. Ĕнене çĕлен ĕмсен, кушака чăрмалаттараççĕ, сĕтне вĕри çатма çине сăваççĕ. Если пососет вымя коровы змея, то заставляют царапать вымя кошку, а молоко доят на горячую сковороду. Орау. Сăрана (пиво) ĕмет-кăна! (с удовольствием пьет, как бы сосет, дует). IЬ. Сире кирлĕ пулĕ, терĕм, атту ĕмсе яраттăм (выпил бы молоко; оно для меня приятно, и я его могу много выпить). Трехбл. Иван! — Мĕн!-Мαννε ĕм! || Паразитировать. N. Пирĕн пупăн ывăлĕсем вĕренсе ĕçе кĕримарĕç, ухмах пек ĕмĕрне ашшĕне ĕмсе пурăнмалла пулчĕç. Сыновья нашего священника не получили образования и не пристроились к делу; они всю жизнь, как дураки, были вынуждены жить за счет отца. Орау. Пирĕн ăстăршна ăстăршна-и вăл? Халăха ĕмсе пурăнать çав, çавă пур. Разве наш старшина настояший старшина? Только то и есть, что живет за счет народа. || Курить. Орау. Э-э, ĕмеппĕр-çке чĕлĕмне! Все время курим!
заставить или позволить сосать. V. S. Сĕлĕпе(=сĕлеке, сĕлĕке, сĕлĕхе) юн ĕмтерес. Заставить пиявку (сĕлĕп) пить кровь (т. е. ставить пиявки). К.-Кушки. Кӳр-ха, эп чĕччĕне ĕмсе пăхам! — Эп сана ĕмтерĕп ак! || Курить во всю. К.-Кушки. Вăл чĕлĕме ĕмтерет-кăна! Он так и сосет (курит) трубку!
(ӧ̌мӧ̌л'г'э, Пшкрт. э̆мэ̆лђӓ), тень. См. ĕмĕл. СПВВ. Ĕмĕлке = мĕлке. ЖМЕ. Кĕл-туса чарăнсассăн, Зосима çын ĕмĕлки çине тинкерсе пăхнă та, чăнах та вăл çын иккенне тин палланă. Помолившись, Зосима присмотрелся к человеческой тени, и понял, что это был человек. Собр. Сиввĕ пӳртĕн ĕмĕлки çук. (Нӳхреп). Абыз. Ĕмĕлкинчен хăранă, тит (= мĕлкинчен хăранă). Испугался своей тени. || Отражение. Орбаш. Ĕмĕлке, отражение. IЬ. Унта (в колодце) вĕсем тупăк пак ĕмĕлке курнă. Они увидали в колодце отражение гроба. || Неясный образ. Чаду-к. Хĕвел тухнă чух, вăл таçта пĕр ĕмĕлке курнă. Иван йывăç çинчен аннă та, çав ĕмĕлке патне кая пуçланă. Вăл ун патне çитсен, пĕр пăхăр пӳрт ларнă. При восходе солнца он увидал где-то тень. Иван слез с дерева и направился к тени. Когда он добрался до нее, то оказалось, что это был медный дом. Чăв. юм. 1924 (Пред.). Уйăх çинчи ĕмĕлке хĕр ĕмĕлки мар, тусенĕн ĕмĕлки.
(ӧ̌мӧ̌р, э̆мэ̆р), век. М. П. Петр. Этеме пурăннă-çемĕн ăс кĕрет те, анчах ĕмĕрĕ кĕскелет. Чем больше человек живет, тем больше набирается ума, только жизнь его сокращается. N. Ӳпренĕн ĕмĕрĕ ик эрне. Век мошки — две недели. Сред. Юм. Ĕмĕр сакки сарлака, ȏнăн вĕççи кȏрăнмас (тесе), ĕмĕр вăрăм, малла (= малалла) мĕн пôлассине пĕлместĕн, тессине калаççĕ. N. † Епир вылянă-кулнисем каят ĕмĕр тăршшăне. К.-Кушки. † Эпир вылянни-кулнисем пырĕç ĕмĕр тăршшине. Память о наших играх и весельи сохранится на всю жизнь. Хыпар № 19, 1906. Халĕ сасартăках ĕмĕрти чи пысăк ĕçсене тума тытăнмалла пулчĕ. Теперь неожиданно пришлось взяться за самые важные в жизни дела. Пшкрт. Эп хам порăннă ĕмĕрте шатак (шадак) корсатăп (корзады̆п). Я на своем веку всего навидался. N. Ĕмĕрне чăваш чĕлхипех асапланса ирттерчĕ. Весь свой век провел над чувашским языком. Якейк. Ĕмĕрне контах иртерч. Весь свой век прожил здесь. IЬ. Ĕмĕрех асапланатпăр. Всю жизнь мучаемся. IЬ. Ĕмĕрех конта порнать. Весь свой век проживает здесь. N. † Ĕмĕр иртсе каятĕ, тĕкĕ персе те чарас çук, тăм сĕрсе те чарас çук. Юрк. Калăн, хăйсем темиçе ĕмĕр пурăнмалла, тесе. Скажешь (подумаешь), что они проживут несколько веков. N. † Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç; яш ĕмринче порннă чох, вĕрем иртни сисĕнмест. Когда на речке... туман, то не видишь, как летит птица; когда проводишь молодость, то не замечаешь, как летит время. Пазух. Çăварни çуни хура çуна, тытрăм-кӳлтĕм хура лаша; сикрĕç-ларчĕç хура хĕрсем, ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. Букв. Ĕмĕр сакки сарлака теççĕ. Лавка жизни широка. (Послов.). Сир. 40. Ăссăрпа йĕркесĕршĕн пурнан ĕмĕрех йĕр. Ходар. Вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть. (Вирĕм). К этому человеку собирается («остается») всякое зло, и он поэтому во всю свою жизнь не видит добра (благополучия). Ч.П. Ĕмĕр иртни, течение (прохождение) жизни. Ст. Чек. Ĕмĕре ирттерни — тикĕс ирттерни пулат. Сред. Юм. Ĕмĕр иккĕ килес çок. Жизнь не повторится («почему же не удовольствоваться?»). Рак. † Пирĕн тăвансем: ах! тиеççĕ, епле ĕмĕр ĕмĕрлес! тиеççĕ. Изамб. Т. Шел çамрăк çынна; ĕмĕрĕ пĕтнĕ пулĕ çав. Жаль молодого человека; должно быть, жизни его пришел конец. Менча Ч. (и в др. гов.). Ĕмри — его жизнь. Орау. Ĕмĕрне çавна шыраса ирттерчĕ Шăршĕвӳ те. Шыржи («твой Шыржи», n. viri) такой смерти и искал всю жизнь (собаке собачья смерть). Ч.П. Ĕмĕрĕм вĕçне çитетĕп. Доживаю век. Кратк. расск. 26. Ăна ĕмĕрĕнче пĕр çын та: Иов капла усал, Иов çапла усал, тесе, çăвар уççа, калакан пулман. Орау. Мĕн пур ĕмерне Хусанта ирттерчĕ. Весь свой век прожил в Казани. IЬ. Мĕн пур ĕмĕрне кĕнеке çинче ирттерчĕ. Весь свой век провел над книгами. IЬ. Ху ĕмĕрĕнте эсĕ ăна кураяс çук. На своем веку ты не увидишь его. Регули 711. Ман ĕмĕрех (ĕмĕре) çитĕ ку япала. На мой век хватит этой вещи. Изамб. Т. Пĕрре тытсан, ул ĕмĕре пырат. Раз загородить, и на век хватит. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, сĕт каткинчен тохнăскер, катан-пирпе тытнăскер, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ (жизнь показалась радостной). Альш. Вĕсем вара ĕмĕрнех суккăр пулса ирттернĕ. Они всю свою жизнь были слепыми. Ядр. † Шăпăр, шăпăр çӳмăр çăвать; хĕвел пăха ть, типĕтет, пирĕн ĕмĕр çанашкал. Шумит дождик и намачивает; взглянет солнышко и высушит; такова жизнь наша. Посл. 191,17. Ку ĕмĕрĕн пуянĕсене ӳкĕтле. О сохр. здор. Ватăлса виличченех ĕмĕрĕнче те пĕр чир-чĕр те курмаççĕ. До самой смерти в преклонных летах не знают никаких болезней. Ау. 102. Ватăлас ĕмĕрте вĕсем пĕр ывăл ача тупнă. На старости лет у них родился («нашли») мальчик. Альш. † Пĕр ĕмĕр те кунта, пĕр ĕмĕр лере: саклата та хунă мул пекех. (Застольн. песня). Псалт. 16,14. Вĕсене çак ĕмĕрĕсенчех çĕр çинчи суйласа илнĕ сахаллисенчен уйăр. IЬ. Санăн патшалăху пур ĕмĕрсенче те тăракан патшалăх. К.-Кушки. Ĕмĕрте катăк пуртă та кирлĕ пулнă, тет. В жизни, говорят, может пригодиться и обломанный топор. (Послов.). || Век, saeculum. Канон. Эсĕ этеме калама çук савнă тăрăх юлашки ĕмĕрсенче ĕмĕр хĕр Маріяран ӳтленнĕ. || Вечно. Ягутли. Кирек камăн та пурнан кунсенче ĕмĕр асăнмалла вăхăтсем пулаççĕ. У каждого бывают в жизни незабываемые минуты. М. Васильев. Ай-ай, аван! Ĕмĕрех ко тапакка шăршлăттăм. Ах, как хорошо! Весь свой век нюхал бы этот табак. Сборн. по мед. Юмăç тени ĕмĕр çук пулать. Знахари вечно бывают бедны. Орау. Ĕмĕр каймастăп. Во веки не поеду. Чăв. й. пур. Кайран акнă тырă ĕмĕрех начар пулат. Поздний посев всегда бывает плох. Ст. Чек. Атсем (= ачасем), хăнана кайсан, ĕмĕр çапла пулат вăл! Ребята, когда пойдешь в гости, всегда так бывает! || Долгое время. СТИК. Мĕн ĕмĕр хытланса тăратăн эсĕ унта! Сколько времени ты там возишься! Коракыш. Ку кайăка чĕрĕллех тытас тесе, Иван тем ĕмĕр çӳренĕ. Желая поймать эту птицу живьем, Иван проходил очень долго.
в течение всей своей жизни (dum vixit, — vivet). N. Ун чух хăйса калаймасан, вара вăл арăм ятне ĕмĕрĕнче те хăйса калаймасть. Если он тогда постеснится назвать жену по имени, то в течение всей своей жизни не осмелится назвать ее. Употр. в отриц. предл., как и выр.: ĕмĕрĕрте те.
(ӧ̌мӧ̌рл'ӧ̌х, э̆мэ̆рл'э̆х), достаточный на веки вечные, до конца жизни, до гроба. Сред. Юм. Олмăççи пахчи ĕмĕрлĕх япала (на веки хватает). Н. Карм. † Улт уралă капан айĕнчен ĕмĕрлĕх пĕр çĕрĕ эп тупрăм. Ĕмĕрлĕх çĕрĕ, пĕр ĕнчĕ куç, пур пӳрнесене те юрин-ччĕ! Под копной, стоящей на шести подставках, нашел я одно вечное колечко. Вечное колечко с жемчужным глазком, — ах, если бы оно хорошо приходилось на все пальцы! Икково. Пиçмен çăккăр виç конлăх, осал арăм ĕмĕрлĕх. (Послов.) Е. Турă тĕнчене çав тĕрлĕ юратрĕ, вăл хăйĕн пĕртен-пĕр ывăлне ĕненекенсем пĕри те ан пĕччĕр, ĕмĕрлĕх пурăнăçа курмалла пулччăр, тесе, ăна вилĕме пачĕ. Чăв. й. пур. Унта çур витре эрехлĕх мар, теминçе çын ĕмĕрĕлĕх мул пур, тенĕ. Там хватит богатства не только на полведра водки, но и на несколько веков. || Вечность. Сунч. † Уйăрăлмăпăр, тăван, сивĕнмĕпĕр, ĕмĕрлĕхе пĕрле пурнăпăр. Сборн. мол. Ĕнтĕ ĕмĕрлĕхе вĕлерсе ан пăрах пире. Ст. Айб. Эсĕ ĕмĕрлĕхе çывăрнă-ччĕ те, эпир сана чĕртсе тăратрăмăр. Ты заснул было на веки (умер), но мы решили тебя воскресить. Ч.П. Ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнашшăн. Чтобы век прожить вместе. Псалт. 148,6. Вĕсене вăл ĕмĕрлĕхе, ĕмĕртен ĕмĕрлĕхе туса хунă. IЬ. 118,142. Санăн тĕрĕслĕхӳ ĕмĕрлĕхшĕн тĕрĕслĕх. Сир. 33. Этем ĕмĕрне ĕмĕрлĕхпе танлаштарсассăн, тинĕсре пĕр тумлам шыв пек.
во век (не). N. Ĕмĕрне те çылăха кĕмĕн. Во всю свою жизнь не согрешишь. Ч. П. Тусăм пар мана аллăна ĕмĕр ĕмĕрне уйăрăласса (м. б. уйăрăлмасса?). Друг мой, дай мне руку, чтобы расстаться на век. Псалт. 24,1. Ĕмĕрне те намăса юлмăпинччĕ. || Всегда (все время), вечно. Кратк. расск. 3. Вăл йывăçăн улмине çисе пурăнсан, этеме ĕмĕрне те вилĕм те, чирте тивмелле пулман. Вкушение плодов этого дерева давало человеку бессмертие и избавляло его от болезней.
от века и до века. Псалт. 144,2. Санăн ятна ĕмĕртен ĕмĕре, ĕмĕрех мухтаса аслăлам. N. Вăл пурăнăç вара ĕмĕртен ĕмĕре пырĕ. Эта жизнь будет идти (длиться) от века и до века.
во век (не...), никогда (не...). Конст. чăв. Эпĕ вăсене урăх ĕмĕрте те килсе курас çук. Я к ним уже во век не приеду повидаться. Икково. Эсĕр она ĕмĕрте те корас çок. IЬ. Вăл она ĕмĕрте те корас çок.
вечный. К.-Кушки. Унăн ĕнтĕ ĕмĕрхи! У него вечно так! (т. е. такая привычка). || Давнишний, старинный, древний. К.-Кушки. Вĕсен ĕмĕрхи йăли ĕнтĕ вăл! Это у них старая привычка!
надеяться, рассчитывать; намереваться. Юрк. Çын туннине анчах ĕмĕтленсе çӳретĕн, ху тума тăрăш. Ты рассчитываешь только на чужой труд, старайся сам работать. Ала 56°. Çапла вара эпĕ, ĕмĕтленсе тухнă çĕре çитсе, ĕçе туса, киле таврăнтăм. Таким образом я добрался туда, куда намеревался, и, сделав дело, возвратился домой. IЬ. 2. Сирĕншĕн турăран сывлăх ĕмĕтленетĕп. Сывă пулăр. Надеюсь, что вы будете живы и здоровы. Прощайте! Хурамал. Вăл кĕнекесем пире пит тунсăх, çавăнпа эпĕ вĕсене тем пек ĕмĕтленсе тăратăп (я с нетерпением жду этих книг...). Юрк. Унтан кайран тутарсем пурте вилме ĕмĕтленсе çӳре пуçлаççĕ. После этого татары все начинают готовиться, надеясь на скорую смерть.
(ӧ̌мбӳ, э̆мбӳ), царь. СПВВ. ТА. Ĕмпӳ = патша. Пшкрт. Э̆мбӳ, царь. НАК. Эпĕ хура-кĕсрери ĕмпӳ (патша), сăрланти ĕмпӳ патĕнчен киле тавăрăнатăп. (Слова киремети, сказ. встретившемуся охотнику). || Царство, государство. Якейк. Пирĕн ĕмпӳ çинче вăрман нумай. IЬ. Вăл орăх ĕмпӳ çине тарчĕ.
ĕнĕççĕр, неудачный. Сёт-к. Ĕнĕççĕр çол, неудачный год (дорога). || Чересчур. Якейк. Ĕнĕççĕр нумай = шотсăр нумай. IЬ. Ĕнĕççĕр — без счета. IЬ. Çав варта çырла ĕнĕççĕр нумай (ĕнĕççĕр сахал). IЬ. Мана вăл кăçал арманта ларнăшăн ĕнĕççĕр сахал пач. Зап. ВНО. Вăл ĕнĕçсĕр çиет. М. Тув. Вăл ĕнĕççĕр çиет. Он чересчур много ест. || Позволяющий себе непростительные вещи. Якейк. Ĕнĕççĕр çын.
понуд. ф. от гл. ĕнмен. П. Федотов. Турă, ĕнтер, савăнтар, ĕçме-симе пур, пĕлĕшпе-танăшпа паллашма пар. (Молитва «сăра тунă чух»). N. Турă пуринчен те лайăх ĕнтерсе пытăр. Орау. Улшува ĕнтерчĕ. Имеет успех в мене (лошадей). || Настроить. Орау. Хветĕр шăппăра ĕнтерчĕ. Федор настроил пузырь (музык. инструмент). Ядр. Шăппăр ĕнтерсе пачĕ мана вăл (настроил). Якейк. Ай-ай, эп паян кĕсле (гусли) пит лайăх ĕнтертĕм-çке!
(ӧ̌н'т', э̆н'т), палить, спалить. К.-Кушки. Паян пирĕн анне така пуç, урисене ĕнтешшĕн-ччĕ; те ĕнтрĕ ĕнтĕ? Сред. Юм. Выльăхăн пуç-ôринчи кокарне ĕнтеççĕ. У (зарезанной) скотины палят ноги. Сир. 103. Пĕлĕт çинчен турă вучĕ ӳксе, санăн сурăхусене, кĕтӳçӳсене йăлт ĕнтсе, çунтарса ячĕ. IЬ. 82. Кăнтăр тĕлĕнче вăл (т. е. хĕвел) пĕтĕм çĕре ĕнтсе ярать. || Пороть (бить). Б. Олг. Поттом тапратнă она ĕнтме (= хĕнеме). Потом начали его пороть (бить). Сред. Юм. Ĕнтрĕм = вĕтрĕм = хĕнерĕм, побил.
заставить опалить. К.-Кушки. Ватти ывăлне калат: паян вăл урасене ĕнттермелле (заставить жену опалить) те, сутĕн тутарттармалла. Остаться без питья, без молока. N. † Апи, маншăн ма макăран? ― сăва-тăран ĕне мар, типсе-ĕнсе юлас çук.
хлев для коров. Собр. 193°. Чăн первей вăл (она), хăй юратман яла кайсă, пĕр уй хĕрĕнчи çынăн ĕне картине кĕрсе, хуçи пыраччен ларат, теççĕ.
коровий брод. || Назв. оврага. Альш. Вăл çырмана «Ĕне-Каççи» теççĕ. Этот овраг называют «Ĕне-Каççи». IЬ. Ĕне-Каççи шывĕ.
, (э̆н'эн'), верить, поверить, веровать. N. Мана вăcем ĕненмерĕç; унтан ĕненмеллерех каларăм та, тин ĕненчĕç. Они мне не поверили; потом я сказал им более убедительно, и лишь тогда они поверили. Ист. церк. Ун чухне вăл пĕтĕмпех турра ĕненме пулнă. В то время он совсем был готов поверить в бога. КС. Ĕненместĕнех-и вара? Так и не поверишь? Альш. † Хĕр-сăри килчĕ, куртăр-а? Хирĕç тухса илтĕр-е? Ĕç пăрахса чупрăр-а? Ĕненмĕсĕн, тухса пăх. Видели ли, что прибыло «хĕр сăри»? Встретили ли подобающе? Бросили ли дела свои для этого? Не веришь, так посмотри сам. Сред. Юм. Ĕненмесен, ĕне кôтне кайса çулла. (Ачапчарах çынсĕм ĕненмен çынна çапла калаççĕ). Истор. Çав хута вуласа пăхсан, вара Вишневецкий хăй те ĕненсех ĕненнĕ. Когда Вишневецкий прочел эту бумагу, то и сам совершенно поверил (сказанному).
понуд. ф. от гл. ĕнен. К.-Кушки. Вăл ăна ĕнентерес, тесе, сăх-сăхса та кăтартат.
(э̆н'эр), вчера. Хорачка. Ĕнер (э̆н'ӓр), вчера. Якейк. Ĕнер-вĕçĕм-консенче вăл онта-ччĕ. На этих днях («вчера-третьего дня») он был там. СТИК. Ĕнерсенче эпĕр пĕр те пушă тăман. На этих («вчерашних») днях нам было совершенно некогда (недосуг).
напевать, мурлыкать песенку. СЧУШ. (Упа 835). Хутте хăçан вăрансан та, çĕрле, вăл ялан макрат; анне ялан ĕнĕрлесе йăпатат-чĕ ăна. Ночью просыпаясь, он всегда плачет; мать всегда успокаивала его, напевая что-нибудь.
(э̆н'л'эт'), назв. реки Илети, притока Волги. Нюш-к. Ĕнлет шывĕ Шур-Атăла(?) тухать. Шур Атăл тăрăх ухсан-ухсан, чи вĕçĕнче шурлăх пур. Çав шурлăх варинче тына-пуççи (кочка) пур. Тына-пуççи çинче кайăк патши пурăнать. Кайăк патши пĕрре шăхăрсан, пĕтĕм кайăк пухăнать. Вара кайăк вăрçи пуçланать. Çав вăрçăра çăмăр çунă пик кайăк вилсе ӳкет. Тепре шăхăрсан, вăрçă чарăнать. Кайăксем вара, кăçтан килнĕ, çанта каяççĕ. Кайăк патши çĕн уйăхра çĕнелет, кив уйăхра кивелет. Çав шурлăх айккинче хумăшлăх. Хумăшлăх çумăнче карчăк пурăнать. Çил-тăвăл тухсан, хумăш кашлама пуçлать. Хумăш кашланине илтелесе, карчăк юрăсем, кĕвĕсем юрлать, хăен юррисене пирĕн енеле ярать. IЬ. Ĕнлет шывĕ тăрăх кайсан-кайсан-кайсан, темĕн чул кайсан та нимĕн те çук, пĕр таса уйпа шыв анчах. Тата кайсан, пĕччен хурăн ларать. Патша вăрçă пуçлаччен, çав хурăн патĕнче кайăк вăрçи пулать. Кайăк вăрçнă вăхтăрта (= вăхăтра) унта çын пырса тăрас пулсан, нипле те чăтса тăрас çук, çавăнтах кайăк сассипе вилсе каймалла. У (= вăл) вырăна çын пыраймасть. Пĕччен хурăн патĕнче Хултер (Хул'д'эр) патша турăпа чаршав витĕр йăмахлать, тет.
с неустойчивым, нетвердым затылком, т. е. шеей. Чăвашсем ЗЗ. Вилнĕ çын вăл ĕнсесĕр пулать, тет, ĕнсине пĕртте çĕклеймаçть, тет. Срав. русск.: «у него шея-то как осиновый кол шатается» (сказано о человеке, скоропост. умершем на империале конки).
(э̆ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». IЬ. Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.
вид (перс.). См. йĕренки. СПВВ. Ĕренке. N. Ман старик (муж) те ĕлĕк вăл тавраша пит хавас-чĕ (был охоч) те, шеремет! Халĕ мĕн! — ĕренки те юлман ĕнтĕ! (одни лепесточки остались). Хурамал. Чирлĕ çынна калаççĕ: ĕренки те çук (тĕсĕ пĕтнĕ, начарланнă). СТИК. Пĕр сăмси-кăна тăрса юлнă, çын ĕренки те çук (так говорят о больном, если он сильно похудеет). IЬ. Пăхсан, кăмăл çаврăнат, пĕр ренки (sic!) те çук. До безобразности некрасив, так что становится противно.
(э̆рэт, э̆рэт'), ряд; порядок; строй; лад. N. Икĕ ĕрĕтĕн тăчĕç. Встали в два ряда. Ч.С. Тата алăк патне çуртасем ĕречĕпе лартса тултарчĕç (при похоронах). Ходар. Пӳрте кĕрсессĕн, пурте ĕречĕпе сак çине ларса тухаççĕ. Пурте пĕр ĕрет виçшер курка ĕçсен, кĕслеç кĕсле калама тапратать. Войдя в избу, все садятся на нары в ряд. Когда все они один за другим выпьют по три ковша за раз, гусляр начинает играть на гуслях. Юрк. † Хрантсуски тутăр кĕçĕнтерех, унăн хĕрри виç ĕрет (с каемкой в три полоски). || Ряд (порядок) домов. Юрк. Çурчĕ çав ĕретрех, виç-тăват кил урлă-кăна. Его изба в том же порядке, всего через 3―4 двора. || Очередь, черед. Альш. Ĕнтĕ вăталăххине ĕрет, тет, сыхлама кайма. Хыпар № 31―2, 1906. Нумайлăха мар, çапах та тӳс! Санăн та ĕрет çитĕ. Не надолго, потерпи! И твоя очередь придет! Ст. Чек. Ĕрет тивĕрĕ (sic!), дошла очередь. Ст. Ганьк. † Ĕççе пар та яра пар, юлашкине ĕрете яр. Юрк. † И, ĕççе пар; тăван, ай, яра пар, юлашкисем юлсан, ĕретрен яр. IЬ. Ун чухне пире ĕрет çитмес, тесе, хăварчĕçĕ. В то время нас оставили, ссылаясь на то, что (до нас) не дойдет очередь. Макка 169°. † Ыр ут килет ыткăнса, ыр çын килет асăнса: тулли курка тыттарăр. Тулли курка ― тав сире, ытармалла мар сире. Ĕçе пар та, яра пар, юлашкине ĕрете яр. Мчится хорошая лошадь, (на ней) едет добрый человек, нарочно (с целью навестить нас). Наливайте ему полный ковш. Приветствую вас полным ковшом, вы очень милы моему сердцу. Выпей, и больше ничего, а что останется, передай гостям по порядку. || Поочередное взаимное угощение, устраиваемое чувашами во время праздников. Гости, посещающие дом в силу этого обычая. Изамб. Т. Эпĕ çывăрса тăнă çĕре пыстете (= пысăк тете) ывăлĕ ĕрете чĕнме килнĕ. Атте: ĕрет хамăр патăртан пуçлăпăр, тетӳсене чĕнсе кил ĕрете, терĕ. Эпир хамăр ĕрет пуçласшăн-ччĕ, терĕ пирĕн атте. Ул çапах пирĕн атте-аннене хăйсем патне ĕрете илсе карĕ. IЬ. Анчах хамăр патăра ĕрет пынине куртăм та, часрах киле чупрăм. IЬ. Раштавра хамăр пата ĕрет пырсан (когда к нам пришли гости, обходившие из дома в дом), пăртак сăра ĕçтеркелерĕç. Çавăнтан тата çĕнĕрен чирлерĕ. IЬ. Ĕрет килсе кĕрсен, эпĕ пуринпе те Христус-вускрес турăм. Вил. йăл. Вăл кун вара каçчен мун-кун йĕркипе ĕрет туса ĕçкĕ-çикĕ тăваççĕ. N. Çапла çĕрĕпе, ăратнере ĕрет тухачченех, хывса ĕççе-çисе çӳреççĕ. Богдашк. Т. Пĕр каçхине псаломщикĕ рекрутсемпе ĕрет туса ĕçсе çӳренĕ те, кун патне те каймалла пулнă. || Соблюдение порядка (в обряде). Сиктер. Çапла ĕретне туса çитерсен, ĕçсе çиме тытăнаççĕ.
порядочный, как следует. N. Ĕретлĕ — порядочный (пӳлĕм). || В качестве наречия. Ч.С. Эпĕ, саккăра çитсен, уччилнике кайрăм. Анчах ман вăл малтанхи çул ĕретлех иртерсе пулмарĕ: ăçта хам чирлеттĕм, ăçта çемьесем чирлесен каяймастăм. Когда мне усполнилось восемь лет, я пошел в училище; но в первый год мне не пришлось как следует учиться: то сам хворал, то кто-нибудь в семье, ― и приходилось оставаться дома. Хыпар № 43, 1906. Çак турă маннă тĕнчене 25 çултанпа закон улăштарас, патшалăх йĕркине урăхла тăвас, тесе, тăрăшакан çынсене, сутсăр, ĕретлĕ айăпне пĕлмесĕр, хăвала-хăвала е иле-иле кайрĕç. Всех тех, кто, за (эти) 25 лет, стремился к перемене закона, к улучшению государственного строя, без суда и следствия, не разбираясь как следует в виновности, прогоняли или уводили в этот забытый богом мир. N. Халь мĕн чечекĕ, ĕретлĕ сарăлса ларакан чечек çук, ― пурте ĕнсе кайнă. Какие теперь цветы, ни одного порядочного цветка нет, все выгорели. Юрк. Çӳçĕсем унăн пăртакçĕ кăвакарайнă, ĕретлĕрех шуралса та çитеймен. У него волосы лишь слегка поседели, но далеко не побелели. N. Мана паян ĕретлĕ те çитермерĕ, тата пĕр тумлам шыв та памарĕ. Меня сегодня и не накормил как следует, и ни одной капли воды не дал. Юрк. Эпĕ сана авă пĕр кун вутă турттаракансенчен ыйтса пĕлме хушрăм, эсĕ ăна та ĕретлĕрех ыйтса пĕлеймерĕн. Намедни я велел тебе распросить тех, кто возил дрова, но ты и этого не мог как следует сделать.
плодовитый. Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орловы ― очень плодовитый род.
(ӧ̌ссӧ̌н'), непереводимый послелог. Беседы, на м. г. 16. Хамăр ĕссĕн, сами, своими силами. N. Вĕсем хăйсем ĕссĕн пурне туса çитерес çук. Они не могут сделать всего своими силами. Изванк. Аптрарĕç çынсем, хăйсем ĕссĕн нумай хăтланкаласа пăхрĕç. Измучились люди, много средств перепробовали (при изгнании мора). Шибач. Вăлсам хăвасам (= хăйсем) ĕссĕнех тăваççĕ. N. Уринчи тимĕрĕ хăй ĕссĕнех уçăлса ӳкнĕ. Ножные кандалы спали у него сами собою. Сборн. мол. Вăл хай есĕ курнă чул, алă перĕнмесĕр, хăй ĕссĕн туран катăлса анса, тимĕре, пăхăра, тăма, кĕмĕле, ылттăна салатса пăрахни пек пулĕ. См. ăссĕн.
(э̆с'), дело, работа, занятие. Регули 1202. Ĕç пырать халь. Ĕç тăрать. Дело пока идет. Работа стоит. Изамб. Т. Утă ĕçĕ чилая пырат. Работы по сенокосу надолго хватит. Хыпар № 33, 1906. Кирлĕ ĕç туман, ĕç туни ятне анчах туса пурăннă. Нужного дела не делал, только делал вид, что работает. Чăв. й. пур. 35°. Вăл ялан: епле пуяшши? (= пуяс-ши) тесе, шухăшласа çӳренĕ, хăй ĕçе пит харсăрах пулман. Он постоянно ходил с мыслью о том, как бы разбогатеть, а к работе был не особенно старателен. IЬ. Япала парса та, укçа парса та, ĕç патĕнче те нумай пулăшнă. Много помогали: и вещами, и деньгами, и при работе. Т. Григорьева. Ĕç вилсен те виç куна пырать, теççĕ. Говорят, что работы и после смерти на три дня хватит. (Послов.). Тайба. Ĕç вилсен те виçĕ куна çитет, теççĕ. (Поговорка). Б. Илгыши. † Сар акине ма ятлас? ― сарай хыçне тухать те, сап-сар кукăль çитарать. Кам савать, вăл çиять, пире çима мĕн ĕç пур? Юрк. Урăх ĕç çук, ĕçес-çиес ĕç анчах юлчĕ, тет писсăрĕ. Больше дел нет, осталось только (одно дело) пить и есть, говорит писарь. Курм. Ĕçе ан тăрат. Не тормози работу. Регули 844. Ĕçĕ пор та, ĕçлеме ӳркенетĕп. Хотя и есть дело, но работать не хочется (лень). Ильм. Ура ĕçне те алă ĕçне те аван тăвать. Всякую работу исполняет хорошо. О сохр. здор. Ĕç патне те каяймаççĕ (больные). Пазух. Чакă туйĕ, ай, куртăр-и? Алăри ĕçре пăрахса чупрăр-и? Ист. церк. Пĕтĕм хăйĕн пурăнăçне хăй юратнă ĕçе панă. Всю жизнь отдал любимой работе. Регули 382. Вăл вăрманта. Эп конта. Вăл ĕçре. Вăл пĕччен. Жит. св. Апрель. Вăрă ĕçне тытса пурăнма пăрахăр ĕнтĕ эсир. Бес. чув. 15. Унăн мĕн ĕçĕ пур? — пĕр вулас ĕçĕ-кăна, тек темĕн-те-пĕр кирлĕ-кирлĕ мар шухăшласа кăларать. У него какое дело есть? — только и дело, что читать; не знаю что выдумывает. Альш. † Çакă ĕçе тăвакан, хĕрсен ĕçĕ мар-ши çав? Делать это дело, не девичье ли дело? Чет. пути. Ĕçĕ ĕç пулать, шăйрăк юлмасть, курăк тухмасть. Дело идет правильно; не остается огрехов, не растет сорной травы. Яжутк. Йăван, манăн ĕçĕ, санăн хуйхи; вырт, çывăр, тесе каларĕ, тет (работа моя — забота твоя; ложись и спи). Козм. Ĕçрен канлĕ пулсассăн, пирĕн ялăн хĕрĕсем пĕрнепеле вăрмана йăкăртатса утаççĕ. Хыпар № 44, 1906. Укçа анчах туртса тăнă, ĕçне пиртен ыйтмасăр тунă. Орау. Ĕç пулса çиттĕрĕ, куланай анчах парас пулать. Дело в шляпе, только (осталось) уплатить подати. Альш. Ĕçе çемçе, слабосильный. Полевые работы. Байгул. † Пирĕн атте ухмаххи ― ĕçе çитсен, хĕр парать. Глупость нашего отца (видна из того), что он выдает дочь перед полевыми работами. N. † Ĕç пĕлмен хĕрсене ĕç умĕнчен параççĕ. Девиц, не умеющих работать, выдают замуж перед полевыми работами. Сред. Юм. Тыр вырма кайман çынна: ĕç патне тохмас, теççĕ. Кто не ходит жать, про того говорят, что он не выходит на (полевые) работы. Ч. С. Пирĕн ялсем, ĕçе тухсан, яланах ернекуна хисеплеççĕ. Во время полевой работы наши деревенские всегда почитают (праздничным днем) пятницу. N. Анкарти хыçсене лартса тултарсан, ĕçе тухаччен, канса тăраççĕ. Закончив посадку в огородах, до начала полевых работ, отдыхают (крестьяне). Услуга. Юрк. Вĕсем сана ĕç туса парас çук. Они не сделают тебе услуги. || Связь (с чем-либо), причастность (к чему-либо). Альш. Сан мĕн ĕçĕ пур унта? Какое тебе тут дело? N. Качака каланă: ăна çиме мĕн ĕçĕм пур. Коза сказала: «На что мне есть это?» Регули 44. Онăн онта каймалли ĕç çок. Ему незачем туда идти. Якейк. † Çĕрпӳ хуçи çĕр хуçа; çĕр хуçапа мĕн ĕç пор, пирĕн ати хăй хуçа. Цивильских купцов сто человек; какое нам дело до ста купцов, наш отец — сам купец. Н. Сунар. Вăл çиме каласан, çи, унта вара ман ĕç мар, кирек те мĕн ту, тенĕ. Если он велит есть, ешь; а потом уж не мое дело, что хочешь, то и делай. Е. Санăн пирĕн çумра мĕн ĕç пур? Какое тебе до нас дело? N. Сана мĕн ĕç! Какое тебе дело? С. Сан мĕн ĕç пор? Какое тебе дело? У. Унăн айăпĕ çумĕнче сирĕн ĕçĕр çук. Вам нет дела до его вины. || Якейк. Онăн ĕçĕ пĕтнĕ (= вилес патне çитнĕ). || Причина, стать. Юрк. Сире мĕн ĕçпе эрех ĕçтермелле? С какой стати поить вас вином? || Ремесло. К.-Кушки. Вăл ĕçе вĕреннĕ çын, ун алли пур çĕре те пырат. Он — человек обученный ремеслу, его руки могут делать все. || Поступок. || Иногда не переводится. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах та çаплах-ши? Но так ли это в действительности?
определить на должность. КС. || Употреблять в дело. N. Шăтăк çăварĕ патĕнче чул купаланса выртнине курсассăн, вăл çав чулсене ĕçе кӳртесшĕн пулнă.
иметь значение. Посл. 218,18. Пехил вăл пехиллекенĕ вилсен тин чăн пулать, пехиллекенĕ чĕрĕ чух ĕçе пымасть.
работать; делать. Регули 260. Эп она корса ĕçлеменнине. Янтик. Хĕлĕпех эп ун патĕнче ĕçлесе пурăнтăм. Всю зиму я проработал у него. Регули 105. Ĕçлессипе аптранă. Только и думает о деле. К.-Кушки. Ял тăрăх чупма вĕреннĕ çынсем килĕнче ĕçли-ĕçлеми ирттереççĕ. Люди, привыкшие слоняться по деревне, работают дома без усердия. Сред. Юм. Ĕçле-тăркачă, вилес патне çитрĕмĕр ĕнтĕ паян. Сегодня мы заработались до упаду. IЬ. Ĕçлетсĕн, ĕçле. Если будешь работать, работай. Альш. Вăрă патне пырат та, вăрра кăшкăрат: эй вăрă, мĕн ĕçлен? тет (что ты делаешь?). Кратк. расск. 26. Эсир мĕнле ĕç ĕçле пĕлетĕр? Какую работу вы можете работать? N. Пуçĕ çав таран ĕçлет. У него настолько башка работает (т. е. он ничего умного придумать не может). Хора-к. † Йăван лаши ― тор лаши, ĕç ĕçлесе ватăлман, хĕр шыраса ватăлса. Иванова лошадь — гнедая; не от работы она постарела, а постарела в поисках невесты (для хозяина). Ашшĕ-амăшне. Кирек те мĕскер ĕçле! Делай что хочешь. Регули 592. Полать (полакан) ĕçлеми çын. Бывает неработящий человек. Вишн. 59. Ĕçленĕ чух ĕçлемен чухнехипе пĕр виçелĕх çиес пулать-и? Нужно-ли питаться одинаково как в рабочее, так и в нерабочее время? Ау 42°. Ак савнă йăмăк мĕн ĕçлерĕ! тет. Вот чего наделала милая сестричка! Сред. Юм. Ĕçле-ĕçле-ĕçле-ĕçле; ĕçлемесен, пăхна çи! Çорконне йор кая пуçласан сар-кайăк йывăç çине ларать те, çапла каласа йорлать. (Подражание одной породе птиц (иволга), которые зимой живут в деревнях и летают по дорогам, а летом в лесах. Величиной она с скворца, с желтыми перьями на груди и с длинным хвостом). N. Ĕçлеме юратни, трудолюбие. Регули 258. Ĕçлеми çын пре пор. IЬ. Ĕçлеми çын кам пор пирĕн? IЬ. Вăл çын, ĕçлеменни, кайрĕ. Изамб. Т. Халех пĕрре те киле тавăрăнмаст та, ӳссен мĕн ĕçлемĕ ул? И теперь он совсем не возвращается домой; чего он (только) не сделает, когда подрастет? Регули 261. Ĕçленĕ ут мар ку. Это — лошадь, которая до сих пор не была в работе. Земледелец. Пирĕн халăх ĕçлемен мар, ĕçлет. Наш народ не бездельник, он действительно работает. Орау. Ĕçлес пулмасан(= ĕçлемелле мар пулсан), каяс манн. Если мы не будем работать, то мне надо итти. Регули 74. Манăн паян ĕçлес. Я сегодня намерен работать. Якейк. Ĕнер ĕçлесмĕн кона. Это, оказывается, надо было сделать вчера. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Не истопишь печку — не испечется хлеб; не привыкнешь к работе — не обзаведешься домом. (Послов.). Регули 103. Вăл тарçă ĕçлесре лайăх. Тот работник хорош в работе. IЬ. 118. Ĕçлессинче прахрĕ кайрĕ (сомн.?). IЬ. 112. Ĕçлесшĕн окçа паратăп. || Обрабатывать. Чув. календ. 1911. Çĕре лайăх ĕçленĕрен манăн тырă çынсен пулман чух та пулчĕ. От хорошей обработки земли, у меня бывал урожай хлеба и тогда, когда у других его не было. N. Мĕн ĕçлетпĕр-ха? (Так говорят, если придут к человеку, что-нибудь делающему). || Родить. Алешк. Сапл. † Çак Саплăк хĕрсене кам ĕçленĕ(= родил)? — икĕ пичĕ хĕрлĕ улма пек.
работающий; работящий. Регули 255. Вăл конта ĕçлекен мар. Здесь он не работает. Сред. Юм. Ĕçлекен патне пыраччин сысакан патне кай, теççĕ. («Так говорят тому, кто без дела ходит около работающих людей»). Регули 696. Ĕçлекен мар çын вăл. Он не работящий человек (следует: вăл ĕçлекен çын мар).
трудолюбивый. СПВВ. ОВ. Ĕçлĕхлĕ. Бес. Чув. 5. Вăл ĕçрен тарман, ĕçлĕхлĕ пулнă. Нюш-к. Ĕçлĕхлĕ чăваш: ир тăран чăх-чĕп тĕпренчĕксемпе тăранать, тенине манмасть. КС. Ĕçлĕхлĕ, работящий. Янш.-Норв. Питĕ ĕçлĕхлĕ вĕт вăл (она).
оставить работу. || Оставить работу по старости лет. СТИК. Ун ачисем çитĕннĕ, ĕçлекен нуммай; уна (= ăна) ĕçрен юлсан та çылăх мар. IЬ. Вăл ĕçрен юлнă. Оставил работу по старости.
бездельничать. Ст. Чек. Паян вăл пирĕн кун хута ĕçсĕрленсе çӳрет. Сегодня он у нас целый день бездельничает.
(-кэ̆, -к'э̆), выпивка; пир, пирушка; пьянство; напиток. Чăв. й. пур. 33°. Вăл хăй те Иванĕ пекех пит ĕçке юратнă, кулленех ӳсĕр пулнă. Çав Прухха вăсене хăйсем ĕçкипе хăйсене куллен ӳсĕр тунă. Он и сам, как и Иван, любил выпивку, и каждый день был пьян. Тот, Прохор, каждый день их спаивал на их же счет. N. Ĕçкĕ пуçтарчĕç, тет; ĕçкĕ пуçтарсассăн, каллех çав хĕр сăра ĕçме чĕнчĕ, тет. Юрк. Чăвашсенĕн ĕçкисем: сăра, кăвас (йӳçĕ), пыллă сăра, эрех. Вĕсене ытти çынсем пекех хатĕрлеççĕ. Font. 1. † Ах аттеçĕм, атте! ăшлă-туллă алсăна ĕçкӳ пиркӳ (= пирки) çухатрăн. Ч.С. Вĕсем хăшĕ-хăшĕ: ĕçкĕ вăл, маншăн тесен, вилнĕ атте-анне чĕрĕлсе тăнипе пурĕ-пĕр. Ĕçкĕре такçан курман хурăнташна куратăн, çу пек çемçе чĕлхӳпе, пыл пек тутлă сăмахна калаççа пĕтерейместĕн, теççĕ. Некоторые из них говорят: «Пирушка для меня так же дорога, как если бы у меня воскресли родители. На пирушке встречаешься с родственниками, которых давным-давно не видал, и не можешь с ними наговориться». IЬ. Ĕçкĕ хатрисене хатĕрлесе çитерсессĕн, пухура пурте пĕрле канаш тунă каç ĕçке лараççĕ. Ĕçкĕ бывает ятлă и бывает ятсăр, д. б. если ĕçкĕ назначена в известный праздник, то бывает ятлă. НТЧ. Пирĕн ялта чăвашсем хĕллехи ĕçке яланах çăварни эрнинче ĕçеççĕ. Малтанхи кун вĕсем хăна-вĕрлепе ĕçеççĕ, иккĕмĕш кунĕнче хăйсен ял-йышĕпе ĕçеççĕ. В нашей деревне зимнюю пирушку справляют на маслянице. В первый день пируют с гостями (приезжими), на второй день со своими однодеревенцами. Орау. Ĕçкĕ-ыйтаççĕ. Просят угостить водкой (о многих; напр., общество от кого-нибудь требует за что-нибудь). См. Магн. 231.
угощение (яства и пития). Ст. Чек. Ĕçкĕ-çикĕ лартаççĕ: çимĕçсем, эрек, сăра. БАБ. Çичĕ тĕслĕ тырă-пулăран çак тĕрлĕ çисе пĕтми, ĕççе иксĕлми ĕçкĕ-çикĕ тунă. N. Вăл ĕçке-çике çисе-ĕççе тăраннă çĕре çавă хăтанăн улма сачĕ пур иккен. Альш. Çынна мĕн паллаштарин — ĕçкĕ-çикĕ, çăкăр-тăвар паллаштарат, тет чăваш.
поить; поить водкой. Ала 6. Ыттисем ĕçесшĕн, тет, Иван Суволов ĕçтермерĕ, тет. Другие хотели пить, а Иван Суволов не дал пить. N. Хăнасене питех ĕçтермерĕм те, нумай лармарĕç, тохса карĕç. Я не слишком угощал гостей, поэтому они не долго сидели — ушли. Регули 734. Онта квас ĕçтерĕç пире. Там угостят нас квасом. || Вызывать жажду. N. Паян пăрçа куккли çирĕмĕр те, шыва пит ĕçтерет. Сегодня поели пирогов с горохом, поэтому очень хочется пить. Орау. Тăварлă пулă шыв ĕçтерет вăл, илес мар ăна. Соленая рыба вызывает жажду (после нее питьем морит), не надо ее покупать. К.-Кушки. Ĕçтерсе çитерес, поить и кормить; угощать.
ĕçрĕн, (ӧ̌з'ӧ̌рӧ̌н, э̆з'э̆рэ̆н), отвязаться, отделаться, освободиться, высвободиться. Бюрг. Ĕçĕрĕн, вырываться из рук. Юрк. Парапан патаккисем, алăран ĕçĕрĕнсе, пĕр енелле ыткăнса кайсан. IЬ. Алла-аллăн тытăнсан, сулкаланса, хирĕç пулакан çынсене тĕккелесе пырать-чĕç. Пĕри вĕсене чавсипе тĕксе ячĕ те, аллисем ĕçĕрĕнсе кайса, икĕш те çурт çумне кайса перĕнчĕç. IЬ. Çав куркана пула тепле часах ĕçĕрĕнсе каятăн (вырăнтан), хам та сисмесĕрех юлатăп (и сам не замечаю, как из-за пьянства слетаю с должности). N. Аллинчен ĕçĕрнсе тарчĕ. Вырвался из рук и убежал. || Срываться (т. е. оступиться). Хĕн-хур. Çавăн чухне вăл, ăнсăртрăн ури ĕçĕрĕнсе кайса (оступившись), пӳртĕн çӳлти, иккĕмĕш хучĕнчен тул енелле, хытă çĕре, ӳкнĕ те вилнĕ. Чем люди живы. Пĕр пырса çулăхасси анчах, вара ĕçĕрнессине ан та ĕмĕтлен, тесе шухăшлать ку. || В Елховоозерной зап. ф. ĕçрĕннĕ.
(э̆жэн'), утомляться, намаяться. Сёт-к. Паян чилай ĕшентĕмĕр. Сегодня мы порядочно утомились. Изамб. Т. Лаша ĕшенчĕ. Лошадь устала (менее сильное выражение, чем ывăнчĕ). То же выраж. в Сред. Юм. Лашана хăвăртрах ȏттартăм та, паян — те ĕшенчĕ, тем — апат та çимес. Ст. Яха-к. Ахаль лайăх ярăннă ачасем те пĕтĕмпех ĕшенсе килеççĕ. Даже те ребята, которые катались хорошо, возвращаются совершенно утомленными. Шибач. Ĕшентĕм = унса кайрăм. Хорачка. Паян ĕшентĕм, йăлăнтăм. Н. Карм. Лаша пит ĕшенчĕ. СПВВ. ПВ. Пит трук чупсан, лаша ĕшенет. Если лошадь все время бежит рысью или вскачь, то она утомляется. || Тощать, плошать. Ст. Чек. Ĕшенет = начарланат (лаша). IЬ. Лаша извусра (извусра) ĕшенчĕ. Тимер. Вăл е çĕр ĕшеннĕрен, е вăхăтра çумăр пулманран, е урăх йĕркерен (причины) пулнă.
торопыга. КС. Мĕлле ĕшкеленчĕкскер вăл, ниçта кайса кĕрессе пĕлмеçт! Какой он торопыга, не знает, куда ему деваться!
(ӧ̌шк'ӧ̌н'), добиваться. КС. Вăл çав хĕре илешшĕн пит ĕшкĕнчĕ. Он очень добивался руки этой девицы. || КС. Ĕшкĕнсех тытăнтăмăр та, туххăмра (мигом) вырса пĕтертĕмĕр çурпилĕке. IЬ. Ĕшкĕнсе ĕçлет. Работают энергично. || КС. Çанталла ĕшкĕнчĕ. Быстро пошел вон в том направлении.
(?), назв. речки, на которой стоит дер. Тимяши. Тимяш. Вăл (Тимеш) Яуркка шывĕ çинче ларать. Она (д. Тимяши) расположена на берегу р. Яурки.
(jавы̆с'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом. М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç. || Увиваться. КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çăхансам явăçаççĕ. || Привадиться. Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадились собаки. Юрк. † Уй варринчи хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.). Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье). || Кишеть. Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат). || Болтаться, «тереться» около кого-нибудь, приставать к кому-л. Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься? Смешаться (попав в число других вещей). Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами. IЬ. Явăçса (кайнă ĕçлеме)= пĕрлешсе, хутшăнса. IЬ. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи. Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă (связалась), теççĕ, тет. Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл. КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они «кусаççĕ»). Бгтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне явăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней. || «Путаться» с кем. Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).
(jавгала), учащ. ф. от глагола яв. К.-Кушки. Вăл çын кантăрасем явкаласа кунне ирттерет. Он проводит день за витьем веревок. (Здесь учащ. ф. указывает на малую важность занятия).
(jавгалан), учащ. ф. от гл. явкала, виться; увиваться; вертеться. Ст. Чек. Çĕлен явкаланса çӳрет. Змея извивается. Яргуньк. Хайхи çĕлен çĕвĕç мыйне(мăйне) явкаланса ларчĕ. А змея-то обвилась вокруг шеи портного. Ч.С. Унăн çилхи вăрăм, явкаланса çĕрех аннă-ччĕ. У нее (лошади) длинная грива, (которая), извиваясь, доходила до земли. N. Ун тымарĕсем чул куписем ăшне явкаланса кĕреççĕ. Корни его (растения), извиваясь, проходят в кучу камней. Орау. Вĕшле пек явкаланса çӳрет. Ердово. Ăçта пăх, пур енелле те, хура çĕлен пек хуралса юлнă çулсем явкаланса чăсăлса(= тăсăлса) выртаççĕ. Куда ни посмотришь, во все стороны тянутся, извиваясь, почерневшие дороги, точно черные змеи. ХЛБ. Ытла типĕ пулсан, муклашкасем явкаланса (sic!) пырса (катясь вместе с бороною?) ванмаççĕ. || Кривляться, кокетничать. || Идти переваливаясь (о длинном человеке). КС. Явкаланса пырать, идет вихляясь (гов. о верзиле), такого человека зовут явкаланчăк. IЬ. Явкаланса ут, идти переваливаясь (о длинном человеке). || Увиваться. Толст. Вăл чашкă таврашĕнче тек явкаланса çӳренĕ. Он все вертелся около блюда. || Вертеться около кого или чего-л. Сред. Юм. Ни ȏтаймас, ним тумас: ман ȏмра явкаланса пырать хăй. || Или где-либо (с какой-то целью). Якейк. Явкаланса çӳрет, тесе, пĕр-пĕр япала илесшĕн çын патне час-час пынине калаççĕ. IЬ. Çав тем явкаланса çӳрет конта, мĕн-те-полин кирлĕ полмалла мантан. Сред. Юм. Мĕн ман таврашра явкаланса çӳрен çак эсĕ пĕрех-май? Что ты все вертишься, (вьешься) около меня? IЬ. Пĕр-май ман таврашра явкаланса çӳрет. Постоянно вертится около меня. || Не сидеть покойно. Рак. Мĕн явкаланса ларан, тенкеле çĕмĕртĕн вĕт! Что ты вертишься, сломал ведь стул-то? || Якшаться, водиться. Ивановка. Хай шкула çӳре пуçласан, эпĕ пĕр-маях вырăс ачисемпе явкаланса çӳрерĕм, çавăнна пĕр хĕл каçнă çĕре чилаях вĕренкелерĕм. Как только я начал ходить в школу, то постоянно вертелся среди русских мальчиков, поэтому в течение зимы порядочно научился (говорить по-русски).
вьющийся. КС. Явкаланчăк курăк. || Вертлявый. Г. Т. Тимоф. Явкаланчăк, вертлявый (о червяке, о рыбе, о человеке). || Сред. Юм. Явкаланчăк. Так называют детей, которые всё возятся около работающего человека. СТИК. Явкаланчăк! Мĕн тек алă айĕнче явкаланса çӳрен? тух кунтан! («Говорят маленьким, мешающимся в среде больших, которые серьезно работают»). || «Легкого поведения». КС. Явкаланчăк çын («человек легкого поведения»). || Подлаза (хĕрен пек явăнса çӳрет). Н. И. Полорус. Питĕ вăл явкаланчăк. || Бездельник. Золотн. † Явкаланчăк ямшăкра. || О вертлявой женщине. Орау. Явкаланчăк! явкаланса çӳрет çав. (Говорят о женщине, скорее — о русской). || Долговязый.
(jага), гладкий; гладко; скользкий; скользко. См. якла, яклака, яклашка, яп-яка. Зап. ВНО. † Йăкăш-йăкăш шумашкăн урай яка пулин-ччĕ. Никит. † Алкум вĕçĕнче яка пăр, нумай çынна ӳкерч пуль. Рак. Пит яка сысăп ĕнтĕ, çамартапа кулач (булка) анчах çисе выртап. N. Паян яка. Сегодня скользко. || Глазурь. N. Кăкшăмăн яки пĕтнĕ (облезла). || В переносном значении= нет. С. Кăсья тĕпсем яка полĕ-ха; кăсйинче полсан, илĕ-ччĕ те. Видно, в кармане пусто; если бы было в кармане, то купил бы. Сред. Юм. Кăçал вăрманта кăмпа нăмай, кăмпа нăмай, теççĕ; эпир каяппăр — яп-яка та çап-çут (нет ничего). Янтик. † Çав Ысампаль хĕрĕсем каять, каять, каяймасть. Каять-и-ха, каймичи (каймĕ-ччĕ-и?), арчи тĕпĕ якарах (видно дно сундука, т. е. в нем пустовато). Байгул. † Хĕрне парса илĕччĕç, карман тĕпсем якарах (в кармане пусто). Н. Байгул. † Пĕчĕкçех лаша тур лаша сĕлĕ парса сĕлĕ çимес; сĕллине парсан, çийĕ-чĕ, пӳлме тĕпсем якарах. || Нарядный, нарядно. Сред. Юм. Ай-ай, эсĕ питĕ яка çӳретĕн! Как ты нарядно ходишь! IЬ. Пит яка çӳрет. Ходит очень нарядно. Истор. Çи-пуçне ялан яка çӳретесшĕн пулнă. Хотели постоянно водить его нарядным (т. е. одевать нарядно). Яргуньк. Эпĕ çак ачана ĕçлемесĕр-тумасăр, тутлă çиса, яка тумланма (наряжаться) вĕрентес тетĕп, терĕ, тет (она). || Гладко, в перенос. смыс. Хыпар № 33, 1906. Школасенче мĕне вĕрентмелли, яка вĕрентмелли çинчен вăл программа çинчех нумай каламан.
гладить, выгладить, обгладить, гладить (белье) утюгом. Сир. Санăн уру унăн алăк тăпсине якаттăр. Пусть твоя нога сделает гладким порог его. Орау. Шăтăкĕ таврашне (вокруг ямы) шыв сапса, шăнтса якатнă (заморожено и сделано скользким). Сказки и пред. чув. 77. Пăхса тăчĕ-тăчĕ те, шур сухалне якатса, карĕ вăл еррипе, карчăк енне çаврăнса... Кн. для чтен. 61. Вара вăл Акçеновăн çӳçне якатам пек туса ыйтнă: Ванюк, арăмна чăннине кала-ха: чăнахах, хуçана эсĕ вĕлертĕн-и? тенĕ. Потом она (жена) сделав вид, что гладит Аксенова по голове, спросила (его): «Ваня, скажи ты жене по правде, действительно ли ты убил хозяина?» Юрк. Питне, аллисене çуса тасатсан, çӳçне-пуçне тураса якатсан... Умыв лицо и руки, расчесав волосы... || Якейк. Сан патра лара-лара, эп покана якатса ятăм. Я уж (чай) у тебя и стул просидел. || В переносн. знач. истратить. Юрк. † Йăкăр, йăкăр пасара, енчĕк тĕпне якатма (чтобы истратить все деньги). Ст. Чек. Якат, гладить, воровать. Альш. Ку качака сутакансем качака патне пыраççĕ те, качакана якатнă-кайнă, тет. Продавцы козы подходят к козе, а коза, оказывается, уже украдена. Хора-к. † Йăван выртас тӳшекне Мирон выртса ыр корса, Йăван салтас кантрине Мирон салтса якатса. (Свад. п.). Ст. Чек. Якатнă, обчистили (обобрали) до нитки (напр. пьяницу, распутника).
(jагы̆лбаj), ястреб мелкой породы. Н. Седяк. Н. Карм. Якăлпай ― чăпар, кайăк тытать; иначе хĕрхи. Кушак-кайăк тыта ть вăл; стоит в воздухе на одном месте.
(jагы̆лδиы), «болтливый надоедник». Н. Уз. Питĕ якăлти вăл. Он чересчур разговорчив, так что надоедает. || Вертлявый. СПВВ. МС. Якăлти, мĕн кунта тек якăлтатса çӳретĕн?! || Мункачи. Якăлти, szelmalomajtek. См. япăлти.
(jагы̆р), якорь. Шорк. Çаврака кулле якăр ятăм. (Тăвар яни). Ст. Шаймурз. Атăл тĕпне якăр ятăм. (Яшка çине тăвар яни). СТИК. Пусса якăр ятăм. (Яшка çине тăвар яни). Посл. 211,19. Чуншăн вăл тĕреклĕ, пĕртте хăрама çук якăр майлă. || Нечто в роде якоря, служащего для доставания из колодца упущенного ведра. Ст. Чек. || Тормоз. Янтик. Якăр ярас, тормозить (телегу каким бы то ни было образом).
(jаклашка), гладенький. Т. М. Матв. Ялта яклашка та, килте муклашка. В деревне — гладенький («держит фасон» и т. п.), а у себя дома чурбан-чурбаном. (или: ничего не имеет). Тюрл. Яклашка, гладкий. Хура лаша яклашка. Т. М. Матв. Якку, Якку яклашка, çирĕм пилĕк муклашка. Яков гладок, у него 25 шишек. (Насмешка над именем «Яков»). || Форсун(-нья). Шибач. Яклашка, франтоватый (капăртарах çӳрет). Ст. Айб. † Чипер аппа яклашки, арăм пулсан, ленчешки. СПВВ. ИФ. Яклашка е каçрашка ― çукрах çын пăртак чаплă çӳресен: ав вăл епле яклашка çӳрет, теççĕ. Когда бедный человек начинает одеваться франтовато, то про него говорят, что он ходит яклашка или каçрашка. || Т. Григорьев. Ялти яшка яклашка, килти яшка муклашка теççĕ (чужое приятно, а домашнее противно). || Насмешливое прозвище Якова. К-Кушки. † Хура шĕлепке Яклашка, хĕрсем енне сулăнат. || Ничего не имеющий. Хорачка. Н'им т┐э с'ок―ты̆к, jаклашка.
(jал), селение (деревня, село). Б. 13. Ялта çерçи вилмест, теççĕ. Говорят, что в деревне не умирает воробей (с голоду). Альш. Элшел пĕчĕкçех мар ял: çĕр çитмĕл киле яхăн пур-тăр ялта. Альшеево не маленькое селение: в нем, пожалуй, около 170 дворов будет. Янорс. Ку хăш ял? тесе ыйтрăм та аттерен, ку Шĕнер, терĕ. Какая это деревня? — спросил я у отца. — Шинерь, — ответил мне он. Вишн. 71. Ялтан анатарах çырмара кĕпе çума, лаша шыва кӳртме юрать, анчах çынсем ĕçме илекен вырăнтан аяларах каяс пулать. В реке ниже селения можно полоскать белье и купать лошадей, только нужно спускаться ниже того места, где люди берут воду для питья. IЬ. 70. Ял тулашĕнчи çăлсене тасарах туса... Колодцы, находящиеся вне деревни, сделав чище... Епир çур. çĕр-шыв. 16. Сирĕн ял мĕн ятлă? Ялĕнче миçе урам? Орл. II 350°. Аслă ялтан кĕçĕн яла туй килет. (Кăвар туртни). Из большого селения в малое едет свадебный поезд. (Загребание жара). А. П. Прокоп. † Ай-ай, ялсем, хамăр ял! Мĕнле ытарса каяр-ши? Регули 741. Ял витрĕ (sic!) чопса кайре. Пробежал через деревню. IЬ. 632. Пĕр ача, пирĕн ялти, çак хота исе килчĕ. Юрк. Хăйсем ялĕ çыннисем, incolae vici eorum. IЬ. Карачăмне курсанах, хăйсем ялĕ çыннисем, пурте ун майлă пулса, ăна кала пуçлаççĕ... Ст. Айб. Ял йытти ял енеллех вĕрет, теççĕ. Деревенская собака лает в сторону той же деревни, откуда она. (Послов.). Сред. Юм. Ялти яшка яклашка, килти яшка тĕклешке, тесе, çын панче çинĕ апат тутлă пик туйăнать, килти тутлă мар пик туйăнать, тессине калаççĕ. Регули 1269. Ял сирен (чит. серен) воншар çын тăратрĕç. С каждой деревни представили по десяти человек. IЬ. 655. Порте кусам пирĕн ялтан. Все эти из нашей деревни. Ильм. Ют ялта. В чужой деревне. Ала 89. Как ашшĕ тухса каять ял çине çӳреме, килте унăн арĕмĕ ачисене хĕнеме тытăнать. Как только отец уйдет куда-нибудь («по деревне»), жена его начинает бить детей. Мусирма. † Ял-ял витĕр килтĕмер пуян çын ампар çуттипе. Альш. Ял хĕрĕсем касси-кассипе пĕр 14―19 хĕр пуçтарăнаççĕ те, канаш туса, сăра лартма тăваççĕ. Деревенские девушки, собираясь по 14—19 человек с каждой улицы, совещаются и решают варить пиво. IЬ. Ял сутне кĕмеççĕ. Не занимаются пересудами. Сред. Юм. Ял тăрăх, по деревне, по деревням. Кильд. Ашшĕ вăл вăхăтра ял çинче старостăра е правленинче сутиере çӳренĕ. Ее отец в то время был деревенским старостой или правленским судьей. IЬ. Çăтăк (тряпье) пуçтарма ял тăрăх кайрĕç. N. Мĕншĕн пĕр маях ял тăрăх чупатăн-ши? Конст. чăваш. Вăл кукка патне илсе каякан çын эпĕ пурăнакан Шмалак ялĕ кĕрӳшĕ пулать. Тот, который ведет нас к дяде, приходится зятем человеку из села Шемалакова, где я проживаю. || Общество. А. П. Прокоп. † Ятăм лайăх, тесе, ан мухтан, лайăх ятă тăре-юлĕ ял çине. Не хвались своим добрым именем, твое доброе имя останется в деревне. Ой-к. † Ялăм-йышăм ял пултăр, кӳршĕм-кӳппĕм кĕр пултăр. Сред. Юм. Ял çине ят кайтăр, кота йĕм йолтăр. (Так говорят, когда предпринимается что-нибудь важное). N. Яла ярса çĕнĕпе туса уйăр. Сдать (землю) в общество и разделить ее по-новому. N. Ытти ялсем, унтан уйăрăлса кайса, хăйсем ял пулнă. Другие селения, отделившись от того селения, образовали свои общества. || Происходящий из деревни. Эсĕ хăш ял? Ты из какой деревни? Ку та пирĕн ялах (или: ялсемех). Этот тоже из нашей деревни. Эп ку ял мар. Юрк. Çавсем ялех тепĕрне чиперех вĕрентрĕм. Из той же деревни, я обучил другого как следует. Чуратч. Ку арăм хăйсен ялех пулнă. Эта женщина оказалась из их же деревни.
назв. киремети. Орау. Ял сурăмĕ, вăл ялĕпе пуханса чӳклекен киремет. (Этой киремети приносят жертву всей деревней).
(jалавы̆р), назв. сел. Елаура, Сенг. вол. и у. Симб. губ. Макка 48°. Вăл ак мĕнтен пуçланса кайнă, теççĕ: пиртен инçе мар пĕр вăрманта «Еней» ятлă çăл пур; ĕлĕк çав çăл çинче «Еней-Йĕнтерек ятлă улпут пурăннă. Çав улпут ячĕпе çăлне «Еней» тенĕ. Çав улпут Ялавăр ялне пуçласа янă.
всегда, постоянно, все время. Юрк. Ялан пĕр манирлĕ тăрса. Б. Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. Если постоянно ходить с умом, то никогда не будут бранить деревенские старики. Сала. † Çак хуçанăн хăни мĕншĕн шавлать? ― Ялан пылпала эрех ĕçнĕрен. Почему гости этого хозяина шумят? — Потому что все время пьют водку с медом. Регули 1536. Вăл ĕлĕк ялан онта çӳрет-чĕ. Раньше он постоянно туда ходил. КС. Ялан çияла тухса пырать. Все время берет верх (в споре). Изамб. Т. Сана миçе каланă: тапак ап турт, тесе; эсĕ ялан туртатăн. Сколько раз говорили тебе: «не кури табак», а ты все (время) куришь. Утар. Ĕнесене яланах вара йăтса тăратрăмăр (поднимали), тăраймарĕç пурте (не могли вставать, от болезни). || Всё (т. е. все время). N. Илмелле те, ялан манап. Надо взять, но я все забываю; все каждый раз забываю. Орау. Ялан ĕçкелесе çӳреймĕн çав ĕнтĕ. Не всё же будешь пьянствовать. Юрк. Пупĕ, вăтанса, хăни умĕнче намăслă пуласшăн пулмасăр (пулас маршăн), ялан ыйтасса анчах пĕлет: манăн балыка кӳрсе парăр, тет. || В песнях иногда употребляется только для заполнения стиха. Макс. Чăв. К. I, 68. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм, ялан ырă аттеçĕм! N. † Аттеçĕм, аттеçĕм, ялан ырă аттеçĕм! Альш. † Ăйхусем килсен, вырт та çывăр, ялан тăрăх саккăн тăршшĕне. А. П. Прокоп. † Хучĕсем шурă, çыру хура, ялан писсăр-тияк аллинче. Мусир. † Çуллен хăта килменнине кăçал хăта килчĕ те, ялан парас, терĕр пуль. Сала. † Ухрăм çӳлĕ ту çине, ялан мерчен суйларăм. Хыпар № 36, 1906. Удельныйĕн хыçĕнче ялан удел капанĕ. || Иногда служит для выражения недостающего многократного вида глаголов.
(jалт), подр. быстрому движенню. Сред. Юм. Пуçне ялт çĕклесе пăхрĕ. Моментально поднял голову и посмотрел. Макс. Чăв. К. I, 50. Йывăç çулçи ялт (сразу, быстро) ӳкнĕ. Тогаево. Онтан пӳрт кĕтессине ялт çĕклерĕ, тет те, вĕлт анчах тохса карĕ, тет. Турх. Вĕçен-кайăк йăвинчен парт вĕçнĕ (быстро вспорхнула) чух, утă çулакан хăй пуçне ялт çĕклет. Ала 103°. Хорăн тăрăнчи хор хорчкки; хорсам çине ялт (быстро поднимая голову) карăнать (тянется). Т. VII. Паçăр çинĕ чухне (когда он ел) янаххи ялт-ялт сикеччĕ (быстро двигались челюсти). Букв. 1904. Хайхи шăнса хыта пуçланă çыннăн чĕри ялтах сикет. Ст. Яха-к. Ялт-ялт ― движение хлеба на иголке в гадании. См. уткăнтар. || Подр. бросанию, отшвыриванию. Орау. Кучикне: ялт! утса ярать (откидывает). БАБ. Лаша ун çинчен, ута (сено) ялт сирсе ячĕ, тет (отшвырнула). || Подр. скачку. Магн. Яш ачасам ялт та ялт (скачут), сарай алăк шолт, шолт, шолт! Якейк. Каская çапса лартнă савăл ялт сиксе тоххăþ. Ч.К. Ман тиха сасартăк темĕрен хăрарĕ те, кутне: ялт! сиктерчĕ те, мана çат! тутарса хăварчĕ. Урмай. Çак сумахсене илтсен, анчăк çури ялт анчах тухса сикрĕ, тет, вăрманалла. Сорм-Вар. Кусса пынă çĕртрех пĕр шăтăка ялт! сикрĕ, тет (клубок). Альш. Вăл качака пек ялт-кăна сиксе каçнă (перепрыгнул). N. Савăннă хăй, ялт! ялт! сиксе çӳрет. Ашшĕ-амăшне. Лисахви ялтах сиксе кайса (вздрогнув), ăна хирĕç: аван пурăнатăп-ха! тенĕ. ЙОН. Амăш атан пуснă чух, урам урлă ялт та ялт, çампа тӳшек çук пулнă. Ашшĕ така пуснă чух, урам урлă йăлт та йăлт, çампа тăлăп сук пулнă. || Подр. отрывистому движению пламени. Сред. Юм. Пошар пит вăйлă пȏлас, вăт çути контанах ялт-ялт туса корнать. Тим.-к. Янасал ялт-ялт, кураскил (чит. Ураскилт) хат-хат. (Çиçĕмпе аçа). Орау. Насусне уçланă чухне, вут çулăмĕ вучахĕнчен уçланă майĕпе ялт, ялт, ялт! туса тухать. Когда качают насосом, то пламя в очаге то вспыхивает, то погасает. IЬ. Çиçем çиçрĕ те, ялтах (jалдах) çутатса ячĕ (сразу осветило). См. МКП 10, 11, 48, 49.
(jалды̆ркка), блестящий. Изамб. Т. Ху (фу), ялтăркка, пăхмалла та мар! || Масляный (о глазах). Макка 24. Унăн (в пьяного) куçĕ-пуçĕ пит ялтăркка, çапах вăл хăйĕнчен хăй вăтанмас.
(jамы̆т), готовый. См. янтă. Истор. Хресченсем: улпут ĕçĕ, тесе, ĕçе çиелтен анчах ĕçленĕ; улпучĕсем те, ямăта вĕреннĕскерсем, тăрăшман. Ч.П. Ямăт мула ĕмĕтленсе, пуян çын хĕрне ан тапăнăр. СПВВ. Х. Ямăт, ямăттине, янтă, ямăтлас, янтлас. КС. Ямăтранах пуйрĕ. Разбогател чужим добром (но законно). Орау. Ямăтранах пуйрĕ (чужим добром, но законно, напр. женитьбою). IЬ. Çын ямăчĕпе пуййĕрç (= пуйрĕç) вĕсем, разбогатели чужим добром (готовым). М.А. 74. Епле вăл ямăтран тупасшăн? терĕç илтлекенсем. Сир. 132. Çыннăн асаппа пухăннă ямăтне çăтса яраймĕ вăл, калла кăларса парĕ; пурлăхĕ тăрăх унăн тӳлĕвĕ пулĕ, савăнсах тараймĕ вăл. Сред. Юм. Тăван пиччĕшĕн мар, ытти ашшĕпе, амăшпе пĕр тăвансĕн çȏрчĕйĕрĕ, ытти япаласем те ȏна йȏлсан: ямăт йȏлнă, теççĕ. Следовательно, ямăт означает имущество, оставшееся после родственников, не живущих в одном доме. Однако, если родители до своей смерти не выделили сыну имения, которое он должен бы получить, и он получает его лишь после их смерти, то это не будет «ямăт». IЬ. Ямăта-çиç пăхать. Все даровое хочет получать. Вĕлле хурчĕ. Вĕсем (сăрăсем) вĕллере те, тулта та нимскер те тумаççе, ямăт апат çиеççĕ те, сĕрлесе-çеç лараççĕ. N. Эпир соха сохаласа çӳреппĕр, эсĕ конта ямăтран икерч çисе ларатăн. N. Теприсем пыраççĕ те: ха! ха! ямăттине йышăнать! теççĕ. Другие подходят и говорят: «Смотри-ка, он присваивает себе готовое?».
(jамбы̆л), подр. не совсем звонкому бултыханью плавно поплывшей рыбы. См. МКП. 146. Ст. Шаймурз. Пĕсĕ (чит. пĕçĕ) тăра (тăрăх?) ямпăл-ямпăл. (Вăл та пулин пекĕ-йĕнни).
(jан), подр. далеко раздающемуся звону или гулу. Хурамал. Янтăракан япалана çапсассăн: ян! туса кайрĕ, теççĕ. N. Чăпар куккук сасси вăрманта янах каять. Ч.П. Икĕ куккук авăтат, аслă улăха ян ярат. Баран. 85. Çеçен хир ян каять. Ир. Сывл. 5. Кĕвве туртса яв! ярса, ĕçе васкарĕ çĕн вăйпа. Сунчел. † Эпĕ килетĕп асăнса, шăнкăрав пак сассăмпа аслă урама ян ярса. Альш. Вăрмана ян çураççĕ (оглашают, шапасем). КС. † Ярăслав хĕрĕ çамрăк хĕр, сасси унăн ян илтĕнет. (Перевод «Плача Ярославны»). Турх. Тăри сасси çӳлте ян-ян каять. IЬ. Унăн сасси (его вой) вăрмана ян кайнă. Ч.К. Хула пек çурчĕсем (их дом) ян янăрарĕ (от свиста). Сказки и пред. чув. 68. Кайăк юрри, çын сасси ян-ян ярать таврана. Собр. Хăни килет мăшрипе (мăшăрĕпе), аслă пӳрте ян ярат. Ч.П. Килет, ларать, юрă юрлать, хуралтă тăррине ян ярать (курак). Пазух. Сатра шăпчăк ян ярать; вăл сирĕншĕн юрламас ть; тепĕр шăпчăка йăхăрса, хытăран хытă юрла ть вăл. N. † Курак килет мăшăрпе; йăва çине ларсан, аслă яла ян ярать. Ау 242°. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Ч.П. Мерчен куçлă куккук авăтнипе хура вăрман çине ян каять (ясно, отчетливо отдается). Так и у КС. Ясный (о погоде). Беляева. Янах (ян+ах) уяр, См. янкăр, шанкăр.
(jанавар), животное (перс.). СПВВ. Чĕлхесĕр янавар ― калаçайман япала, выльăхсем. СПВВ. Х. Янавар ― бессловесное, жалкое животное. Сборн. по мед. Хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма пĕлмест. IЬ. Вара хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма е вĕсенчен сывалма меслетсем пĕлмен пирки, вĕсем çинчен вĕреннĕ ăслă çынсенчен мĕн тумаллине канаш ыйтса пĕлме хăранă пирки темĕн чухлĕ вилет. || Лошадь. Хурамал. Лашана йывăр çăк турттарнă чух: янавар! туртать вĕт, теççĕ. Альших. † Сакăр шăллă çунаçăм сакăлтана ямин-ччĕ, тăват уралă янавар тăваяккине ямин-ччĕ. Бурунд. † Сакăр шăллă çуна сакăлтана ямин-ччĕ; тăватă уралă янавар ту аяккине ямин-ччĕ. К.-Кушки. † Тăват уралă янавар (лошадь) тăваяккине ямин-ччĕ. Чертаг. Эй, янавар! Лайăх выльăха сурăм-çирăм, сана, янавара, лайăх полтăр. (О хорошей скотине). То же знач. и в Якейк. IЬ. Эй янавар! çӳресе ус куртăмăр! (о хорошей скотине). Н. Шинкус. Эй турă, уя кӳлсе тухнă ака çăмăл пултăр, янаварсене (акана кӳлнĕ лашасене) хăватне пар, турă! Тюрл. Эх, чĕлхесĕр янавар (лошадь)! веç она çапса пĕтернĕ; чĕлхи çок вĕт он калаçма! Шибач. Лайăх лашасене ыр янавар тетпĕр. Изамб. Т. Лаша, мана курсан, кĕçенсе ячĕ. Чĕлхесĕр янавар, паллат пулат çав! Хорачка. Хӧ̌ђэ̆м ут-ты̆к: аj jанавар! тӓччэ̆ она. Дик. леб. 32. Чĕлхесĕр янаварсем. || Выражает сожаленне. Ст. Чек. Шеллесе калаçат: янаварăм! янаварăм! (Обращение к человеку и животному). СПВВ. ВА. Янавар = мĕскĕн, бедный. Стюх. Эй янавар! Ах бедняжка! Во время пахания плугом перед началом говорят: «Шăрт кас, тĕрен хăпарт, янавара хăват пар». Ч.С. Вилсе кайрĕ авă, пирте ыррăн çулталăк та пурăнаймарĕ, янавар! Питушк. Янавара ан çап, вăл чĕлхесĕр япала. IЬ. Эй янавар, мĕскĕн (çынна калаççĕ). Ядр. † Алтăр туллиаштуртрăм, чикан пычĕ чӳлĕк туртрĕ; янавар укçи турпас мар, туртмассейрен çу юхмаçть. || Глупый. Я. Турх. Янавар, глупый. || М. П. Петр. Янавар — слабосильный. || Славная вещь. Шибач.
имеющий подбородок. Туперкульос 15. Вăрăмрах сăмсаллă çынпа шĕвĕртерех янахлă çынна вăл аптăратарах парать.
(jаны̆ра), звенеть. Баран. 85. Кĕмĕл чанкăртатнă пек сасси (лебедя) янăраса тăрать. Чĕлкаш. 8. Якăр сăнчăрĕсем янăрани... Ст. Чек. † Мерчен куçлă куккук авăтнипе пĕтĕм хура вăрман, ай, янăрат (звенит). N. Янаракан сасă, звонкий голос. || Пустовать. СТИК. Сирĕн çĕнĕ пӳртĕрте кам пурăнат? — Вăл пирĕн янăраса ларат-ха. Кто живет в вашем новом доме? — Он у нас пока пустует. Богдашк. † Кукки (кукушка) вĕççе кайсассăн, йĕлме йывыçĕ янăрать. Когда кукушка улетит с ильмы, она пустует. См. кукă.
(jаҥгар), мгла (летом). Писмянка. Паян янкар пит шеп кĕйтерет. Тюрл. Янкар çăвать (облаков нет, мгла; предметы чернеют; янкар çусан, тырă-полă та хытать). СПВВ. КЕ. Уяр чухне сĕрĕм пек çанталăк кăвакарса тăрать; вăл тырра ӳсме памас ть, теççĕ. IЬ. Тырă вырнă чухне çăнăх пек алла çыпăçать те, пĕтĕм çуркалантарса ярать, çавна янкар тесе калаççĕ. Янтик. Янкар тесе, кĕр-кунне, юлашки тырăсем вырнă вăхăтра, вĕтĕ (пĕрĕхсе) çăваканскере калаççĕ. Йĕпетессе пĕре те йĕпетмест, анчах янкар çусан, тырă вырнă чухне умра тусан пек вĕçсе пырать, куçа йӳçтет, сăмсана тулать. Тата янкар тырра пултарать, теççĕ. — Янкар çунă пуль, тырă шатăрах пулнă, теççĕ. СПВВ. ФВ. Янкар — çăмăр пекех çăват; вăл çусан пĕтĕм тырра хуратса ярат. СПВВ. Т. Янкар тырă çинче пулать, хура-тулă вырнă чухне çурла та, алă та хуралса каять. СПВВ. ИА. Хăш çул тырăсем çине янкар çăвать. Требн. Янкар ӳкесрен, çил-тăвăлтан, пур тĕрлĕ усалтан сыхласа усра. || Гнилушка. В. Олг. Янкар, гнилушка. СПВВ. Янкар — йывăç çĕрĕкĕ. СПВВ. ТА. Янкар — тунката вырăнĕнчи çемçе çĕр. СПВВ. МС. Янкар ― юман çĕрсен, ăшĕнчен ванса тăкăнат. Якейк. Йоман варĕнчи çĕрĕк; йĕри-тавра çирĕн, çĕрмен сăй, варĕнче çĕрĕк; янкар сарă (желтый) полать.
подр. неожиданному падению в отвесном направлении. Сред. Юм. Паçăр ȏнта выляса çӳреччĕç; эп сисмен те, çӳлĕ çĕртенех янкăлтăк (й)арна пачĕ. || Подр. быстрому проглатыванию СПВВ. ТМ. Янкăлтăк ― трук çăтса яни. Пиçмен çăкăр янкăлтăк теççĕ; вăл пиçмен çăкăра çăтса янине сисмен те. См. якăлтăк.
(jанра), то же, что янăра. Сред. Юм. Çĕн-çол çĕрĕ хĕрсĕм илтелеме посса тохаççĕ: хăнкрав сасси е шанкăрма сасси пик илтĕнсен, туйла каясса; янракан йывăç сасси илтсен, вилессе полать, тет. Орау. Ун çинчен вăл пурне те янраса çӳренĕ. Он об этом всем уши прожужжал.
(jабала), вещь; предмет; дело. Чтен. по пчел. №. 17. Ăвăс ытти япаласем тунă çĕре те каять, тата япала кĕлеткисем-мĕнсем (фигуры, изображения) тăваççĕ. Орау. Япала тыт та явала! (Бессмысленное изречение; говорится от нечего делать.) Юрк. Япалана пас вăйлă тытсан, ăшă пулат. Если на предметах сильный иней, то будет тепло. КС. Унтан халĕ аната куçарчĕ пӳртне, урăх япалана куçарман халь. Чхĕйп. Çĕр çине мĕн чул шăтнă япала (всё, что...) хĕвел, çăмăр, сылăм, çил — çак тăват япала тăрăх усă кӳрсе тăраççĕ. Шурăм-п. № 19. Çĕнĕ уйăх курсан, ура айĕнчи япалана çывăрма выртнă чуне пуç айне хумалла. Вара тĕлĕкре мен-те-пулин курăнать, тет. Регули 97. Эп она парассине япала (надо: парас япалана) кăтартса. Ib. 1266. Япалан пăхса парăп. Ib. 864. Онтан исе килнĕ япалана (япаласене) порне те кайлах еççе пар. Ib. 675. Вăл япаласене, туса пĕтернисене, киле исе килес; тунă япалисене киле исе килес. Орау. Хă вăн çук япала çав ĕнт çав; темиçе çынтан ыйтсан та, пĕри памарĕç; мĕнле алăпăр-ха ĕнт? Если у тебя не имеется вещи, то всегда бывает так. К скольким людям ни обращался, ни один не дал; как уж будем подсеивать? Хыпар № 22, 1906. Кайран, пĕр ирхине, Питĕре пырса çитрĕмĕр. Чейсем ĕçкелерĕмĕр-те, япаламăр пеккисене илсе, хайхи двореца шырама тухса кайрăмăр. Юрк. Пĕре те çапла балыка кӳртсе парăр, тесе, ыйтат иккĕ те ыйтат. Балыка, килте çук япалана, арăмĕ мар, никам та пырса лартакан çук. СТИК. Хай пирĕн япала ăнмарĕ пулас! У нас видно с тобой дело-то не выгорело (не удалось). Сред. Юм. Килтисĕне систермесĕр çынна япала пуçĕпех пара-пара яракан çынна: япала кăларать, теççĕ. N. Кил-хе конта, япала парăп сана. Иди-ка сюда, я тебя угощу («дам одну вещь», т. е. изобью). || Существо. Ч.С. Хай ніçта сиен-мĕн туман япалана кăкарса, асаплантарса тытнăран, луç мана çавăнпа ытла та шелĕн туйăнчĕ. Орау. Шатун, пушан япала, часах ывăнать (о лошади). N. Ĕлĕк пĕрне, пахча çаратма кайсан, тытнă, тет те, питĕ хытă хĕненĕ, тет. Çак япала, киле таврăнсан, хăй тĕлĕшшĕн калаçса выртать, тет: хырăмна пула çурăму тем курĕ çав, тесе выртать, тет, ыратнипе. Как-то давно, одного, попавшегося в саду в воровстве яблоков, здорово побили. Он, возвратившись домой, улегся в постель и разговаривает сам с собою: «Ради брюха, говорит, не знаю что потерпит спина!». Юрк. Ку çапла çăкăра тăпрапа тусан çинчен сĕтĕрсе илнине ăнсăртран пуп курат та, тытăнат кăна ятлама: итле-халĕ, ухмах япала, çăкăра, çапла иртĕнсе, тусан çинче çĕмĕрсе çӳреççи-мĕн? Ст. Чек. Мана хай япала (из это существо) ятпа чĕне пуçларĕ. Панклеи. Мĕн пор чонлă япаласанчен... (из живых существ). || Материя (ткань). Изамб. Т. Тата пасар япали илсе халат (поддевку) çĕлетеççĕ. || Приданное (у девушки). Абыз. † Тавай пире япала урапа кашти авăначчен. Пизип. † Икĕ тур лаши, ай, туртара, икĕ тур лаши, ай, туртара; шур япали урăпа çинче, сакăр сурăх, ай, саранче. Ала 8°. Эпир ăна çавах качча памасăр усрас çук, анчах хĕрин япали çук. || Вещество и пр. О сохр. здор. Чăх-чĕппи çăмарта ăшĕнчен тухать те, вара çăмартанăн хуппи анчах тăрса юлать. Çăмартари япаласем пĕтĕмпех пĕтеççĕ. || Товар. Чăв. й. пур. 22°. Хăй япалапа сутă тăваччĕ. Сам он торговал. Юрк. Ку япалушăн мĕн хак ыйтатăн? Что просишь за эту вещь? || Во мн. ч.—имущество, пожитки. К.-Кушки. Выçлăхра пĕтĕм япалисене сутса пĕтернĕ. || Говорят про пищу. НТЧ. Манăн нимĕн çимелли япала та пулмарĕ. У меня не случилось при себе ничего съестного. || Иногда не переводится. Беседа чув. 11. Мĕн çĕнĕ япала пур? Что есть нового? || Причина. О сохр. здор. Тĕрлĕ чир тĕрлĕ япаларан пулать. Разные болезни бывают от различных причин. || Необыкновенная вещь, диковина. Завражн. Ак япала! Какая штука-то! (Говорят, когда услышат нечто удивительное). Альш. Акă япала! Кунта мăкшăсем те пур иккен! Вот так штука! Оказывается, здесь есть и мордва! || Penis. Курм. † Пирĕн Яккувăн япали молкач пичи япали пак анчах. || Яд, отрава. Хыпар № 44, 1906. Колымскра иккĕмĕш çул пурăннă чухне, вăл япала ĕçсе вилме тапратрĕ, анчах ăна сиссе çăлчĕç. || Вредная вещь. Злой дух. Ст. Чек. Эй турă, тĕрлĕ япаларан (подразумевают «тĕрлĕ усалтан») хăтар пире. Хыпар № 29, 1906. Айван чура сапах доктор патне кайма пĕлмест: япаларан мар-ши? тесе юмăçа каять. || Нередко получает обобщающее значение. Панклеи. Сирн ку холара пăр хăрăк хорăн тонкати-япала пор-и? У вас есть в этом городе какой-нибудь сухой березовый пень? Якейк. Эп онтан кашнинчех иртсе çӳретĕп, анчах çын-япала кормастăп. Я там каждый раз прохожу, но никаких людей не встречаю. КС. Хула-япалана каяс пулсассăн... Если придется поехать в город и т. п. Хыпар № 2, 1906. Эрех-япала суйланă чухне (при выборах) ан пултăр. || С афф. притяж. 2-го и 3-го гл. ставится в некоторых чувашизмах. Ч.С. Пыраттăм ĕнтĕ, сасартăк хам умрах темĕскер хуп-хура тăнă пек туйĕнчĕ те ман çан-çурăм çӳçенсе кайрĕ. Лашу-япалу (куда тебе тут и лошадь и всё!...)! каялла чупа патăм. N. Пирĕн ват асатте — кăшăлу-япалу!.. киле пăрахса тавăрăннă, тет. Орау. Мун-куну-япалу... вĕççĕрĕ! Пролетела (твоя) пасха. Чув. тексты № 2, 513. Пасара карни? — Карăм. Мĕн илтĕн? — Пăрçа илтĕм. — Ак телей! — Телейи-япали (какое тут счастье!); кĕпер урлă каçрăм та, тăкăнчĕ-карĕ. — Акă сиян!—Сияни-япали (какой там убыток!)! тепĕр кунне кайса пăхрăм та, тӳшек пек выртать... || Иногда заменяет афф. -скер или же ставится вместе с ним; при этом речь иногда получает иронический оттенок. Демид. Икĕшĕ те мимо ярса курман япаласем пулнă. Оба они никогда не стреляли мимо цели. Уфим. Пирĕн чăвашсен хăтараканĕ ватман япала. Хĕрлĕ Урал. Пĕччен япала (будучи одна), шырама часах тухайман. Юрк. Чи аслă ывăлĕ, Митукĕ, наянтарах япала, ĕçе пит çемçе çын пулнă. N. Пит вăтанакан япала эпĕ. Я очень стеснительный человек. N. Пит намăслă япала тата. Орау. Раштавччен тухмалла япала, Мункунччен те тухмарĕ (напр. книга). КС. Вара мана халиччен ĕненмен япалана ĕнентерчĕç (заставили поверить в то, во что...); çын кураймасăр котун туса панă, терĕçĕ (испортил животных кто-то). Орау. Çамрăк япала, нумай кирлим ăна? — тата тепĕр-ик стаккан ĕçсенех, вилмелле (относительно выпивки). Ib. Хай, ӳссĕр япала, çулне-йĕрне паллайман. А он, пьяный, не мог определить дороги. Юрк. Пирĕн ăспа пулсан «Пулăхар» каçичĕ те, çĕнĕ япаласкер чăвашсенĕн кăмăлне пит килме кирлĕ-чĕ. Ib. Чăваш хĕрĕ пит таса япала, вăйлăскер, арçын вырăнне ĕçлесе çӳренĕ. Чувашская девушка, очень здоровая и сильная, работала за мужика. Йӳç. такăнт. 33. Эй, кум! Пĕрле ӳснĕ япала, халь те пĕрле пурăнар! Изамб. Т. Тӳрленсе çитмен япала тепле тăранĕ вара? Орау. Паян пĕр авăн çапрăмăр та, хĕллехи япала, тырри чĕрĕлсе кĕрет вăн; çулана çитмест çав вăл авăн тавраш, ун чух авăн та кирлĕ мар — хлупут çук. Ib. Кĕр-куннехи япала, сĕткен типнĕскер, сĕвĕнмест вăн пушăчĕ. Альш. Унтан вара пурама пуçланă япалана пăстармарĕ (так как здание уже начали рубить). || Часто переводится местоимениями нечто, что-нибудь, ничто и др. Ч.С. Анчах ал-валли çиекенсем пурте, ача ятне асăнса, япала (что-нибудь) хураççĕ (на зубок). N. Аллăна япала-мĕн тăрăнчим апла? Ты наткнул чем-нибудь руку? Ашшĕ-амăшне. Атте, япала (что-нибудь)-мĕн кирлĕ мар-и сана? Т. Исаев. Пĕр-пĕр япала пулсан. Если что-нибудь случится (неприятное). N. Мана çиме япалăр çук-ши? Т. Григорьева. Япала илнĕ чух çынтан ыйтмасăр ан ил, теççĕ. Когда хочешь взять у кого-нибудь что-либо, то не бери, не спрося, без разрешенья. (Послов.) Хыпар № 12, 1906. Э-э-эх! тетĕп. Ку чăвашăн пĕр япалине пăхса та савăнма çук иккен, тетĕп. Юрк. Хайхи Митук пĕр япаласăр тăрса юлнă (остался ни с чем). Череп. Япала тухмас. Толку не будет. Макка 202. Унти вутсене (огни) пĕр япала хăвармиччен сӳнтереççĕ. Альш. Япала пĕр хуйхăсăр пулмас, теççĕ. Ничто не дается без заботы. Юрк. Çак уйăхра, пушă вăхăтра, пĕр япала çырса ярашшăн. В этом месяце, в свободное время, хотелось бы написать одну вещь и послать ее. Макка 202. Вăл мăн чӳк тунă çĕре пĕр ялтан пилĕк çын хăвараççĕ, вĕсем вара çĕрле, мĕн-мĕн япала курăннине пăхса, сыхласа тăраççĕ. О сохр. здор. Мĕшĕн макăрнине пĕлсе, таврашне тӳрлетĕр те, япала ыратнипе макăрмасть пулсан... N. Япала ыратат, ыратман япала çук. Все тело болит. Тет. Вăл мана пĕр-пĕр япалу сикмен-и? (не свихнул-ли что?), тесе ыйтрĕ. Упа 589. Аккасем каларĕç: япала ыратмари? терĕç. Эпĕ: пăртак ура ыратрĕ (ушиб ногу) те, урăх ним те ыратмарĕ, терĕм. О сохр. здор. Унăн (у ребенка) пĕр япала (что-нибудь) ыратмасан, вăл нихçан та макăрмасть. Альш. Унтан чарăнаççĕ (перестают петь) те, çавăнтах пĕр-пĕр япалалла-мĕнле выляса илеççĕ хĕрсемпе каччăсем. См. епеле.
(jабаланζ'ы̆к), льстивый. Н.И.П. Питĕ япаланчăк вăл, теççĕ. Сомн.?
(jабы̆лкка), ветреный (в нравственн. отн.) Сред. Юм. Вăл хĕр пит япăлкка. Эта девушка очень ветрена.
(jабы̆х), отощать. СПВВ. † Кунĕн те çĕрĕн çăмăр çăват, япăхмĕ-ши пăлан пăрушĕ? Дни и ночи дождь идет, не отощает ли олененок? Сунчел. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, япăхмас-ши пăланăн пăрушсем. Ст. Чек. Лаша ялан ĕçленипе япăхрĕ. От постоянной работы лошадь отощала. Ib. Япăхат= начарланат . || Становиться плохим: придти в упадок, в плохое состояние. В. Олг. Япăх — прийти в ветхость (напр. о крыше на строении). Питушк. Япăхнă, этем пăхмалли те çук (çурт etc.), пит япăх (adject.). Календ. 1906. Япăхнă, кивĕ йывăç пахчине епле çамрăклатасси çинчен. Орау. Япăхрĕ унăн килĕ, теççĕ, пĕр-пĕр çынăн килĕ-çурчĕ юхăнсан (пришел в упадок от непочинки и пр.). Ильк. Япăхать — становится плохим. || Стать плохим, непрочным; устать, исхвораться. А. Турх. Ăй, йăлтах япăхрĕ! (о больном). КС. Япăхса карĕ. «Из границ вышел». || Начать плохо одеваться. Шибач. Япăхса кайрĕ хăвана хăва (плохо одевается). || Быть покинутым, заброшенным. Духовн. паст. Мĕскĕнсене, урамра-япăхса выртакансене... Сред. Юм. Япăхса выртать, тесе, кирек мĕн япала нăмай полса, ахаль, вырткаласа çӳресен, калаççĕ. Ib. Õрамра тем чол вăт-шанкă япăхса выртать. || Скучать. Зап. ВНО. Япăхас — скучать. N. † Япăхсассăн, юрласа яр; юрласан; кăмăл уçăлат. Соскучишься — запой песню; споешь — станет легче на сердце. Ст. Чек. Ăрамалла кай япăхнăран (от скуки иди на улицу). Ст. Шаймурз. † Ан япăхсам, тусăм, салам яр. Не скучай, друг, присылай привет. Юрк. Ĕçсен-ĕçсен, нимĕн тума пĕлмесĕр, япăхса: атьăр тата, тепĕр хулана кайса, унта тата çапла пит хытă ĕçер! теççĕ. Кн. для. чт. 14. Хĕлип пӳртре пĕччен ларса япăхнă. Филипп, сидя дома один, соскучился. || Измучиться. Юрк. Санран куллен-кун çыру кĕтсе тăрса, пĕтĕмпе япăхса пĕтрĕм (в ожидании письма измучился). N. Ларса кайсан та, эсĕ унта япăхăн. Если и поедешь в экипаже, всĕ-равно измучишься. || Отстать (от работы). СТИК. Кăтруçăн вăл тем ĕçрен чис япăхрĕ, ĕç кутне пырса перĕнмес ĕнтĕ (отстал от работы). || Ст. Чек. Шыв хут çинче япăхат(?). || Голодать. СПВВ. ГЕ. Япăхас = выçăхас.
(jабы̆х), плохой, плохо. Яргуньк. Пит япăх порнаççĕ. Очень плохо живут. Ib. Питĕ япăх пыраса (= пураса) пачĕç. Срубили сруб очень плохо. Якейк. Осал тонтир (или: япăх тонтир), плохая одежда. Ib. Çи-пуç та япăх (у женщины). Кильд. Авланас-тăвас пулсассăн, ытла япăх, çăмăл хĕр ан ил. Если вздумаешь жениться, не бери плохую, ветреную девушку. Ст. Шаймурз. † Хĕрĕрсемех пит япăх, элле ача тунăран? Девушки ваши очень плохи (тощи), от того ли, что они рожали? Хыпар № 6,. 1906. Çĕр ĕçĕ те çавах: вĕренни аван, вĕренменни япăх пулать. М. П. Петр. Япăх —запущенный, небрежный. || В смысле наречия. N. Япăх тыткалать. Якейк. Осал çырать (или: япăх çырать), плохо пишет. Ib. Вырăсла пит япăх калаçать. По-русски говорит очень плохо. N. Вăл чăвашла япăх пĕлет, питех пĕлмест. Он по-чувашски плохо знает, не очень-то знает. || Запущенность.
(jаппар), личн. яз. имя мужч. Иревли. || N. Яппар — арăш-пирĕш çын, ни унталла, ни кунталла шухăшлат, калаçа-кула пĕлмест, çын ăçта, вăл та унта шухăшлат; каласан, çиленет; тĕллĕ-ĕретлĕ çиленме пĕлмест. Пирĕн авал çавăн пек арăш-пирĕш çын Яппар пулнă. Çавăн ячĕпе арăш-пирĕш çынсене пурне те калаççĕ. Эй, Яппар! теççĕ ăна. Яппарĕ вăл арăш-пирĕш пулнă; хĕрĕсене качча панă чухне хирсем парса пĕтернĕ. Хирĕ пит пысăк пулнă. Пирĕн яла çавăнпа хир пит сахал пулнă; ытти ялсене тивнĕ.
ласковый; угодливый. СПВВ. ФИ. Чĕлхипе çынна юракан çынна япшар чĕлхеллĕ, теççĕ. СПВВ. Япшар, ласковый, угодливый. Ib. † Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшман кун парĕ. Чĕлхе çăвар япшар пулсассăн, çавăраймăп-ши тăванăм кăмăлне. СПВВ. ЕС. Япшар — çемçе чĕлхе-çăварлă, çаврăнăçлă, çын кăмăллĕ çын. Чăвашсем 4. Эпир епле çемçе чăкăтпа, çемçе хăпартупа асăнатпăр, çавăн пек ачанăн чĕлхи-çăварĕ çемçе пултăр, япшар пултăр. П. Пинер. Чĕлхе-çăвар япшар пусан, курайман çын та çул парат. Собр. † Куркисем чăпар, пылĕ хăла, мĕшĕн ĕçейместĕр çав пылĕсе? Сирĕн ĕçессĕре кам пĕлмес, йăпататăр япшар чĕлхĕрпе. Ст. Шаймурз. † Йăпăлтатăр (описка) япшар чĕлхепе. Н. И. П. Питĕ япшар вăл= çынна юратакан, çывăх куракан çын. Ст. Чек. † Кайăк чĕрелĕ çынпа калаçмашкăн чĕкеç чĕлхелĕ (япшар) çынсем те кирлĕ уна. N. † Пирĕн чĕлхе-çăвар япшар мар. Н. Шинкус. Хăра (вас) курсан, мĕн тусан, пит япшарăн калаçаканскер ку. Т. Григорьева. Ялта япшар пулсан, килте упа тир витĕнет, теççĕ. (Послов.). Пазух. Ялта япшар çӳрекен те, киле пырсан, епле-ши? Ч.П. Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшмансем кун парĕç. || Очень разговорчивый. Хурамал. Пит япшар, тăнне (= сывлăшне) çавраймасăр калаçать (пит калаçакан çын). || Красноречивый. Янтик. Смахсене таса, вырăнлă, çипçуллă смахлакан çынна: ну, пит япшар ярать, теççĕ. || Щедрый. М. П. Петр. «Япшар — щедрый, тароватый». (Так и у Паас. 21). || «Неразборчиво щедрый». Стюх. Ib. Япшарăн кучĕ шап-шар. (Поговорка). || Хорошо одевающийся. Чертаг. Япшар — лайăх томланса çӳрекен. || Прозвище. Нюш-к. Япшар Хĕветри, имя и прозвище мужч. || В кач. наречия. N. Япшар калаçать (çемçе чĕлхе-çăварлă çын).
(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.
шагнуть. Толст. Çичĕ çухрăм ярса пусакан аттисене. Орау. Вăл ярса та пусаймаçть, тит. Он не может сделать и шага. Бес. чув. Лаша иккĕ-виççĕ-кăна ярса пусрĕ, вара чарăнчĕ. Сенг. Çавăнтан вара эпĕ вĕсен пахчине ура та ярса пусман. С тех пор я в их сад ни ногой. Лучше здесь. Ниçта ярса пусма çук тăвăр пулнă. Настолько было тесно, что негде было ступить.
посылать (время от времени). Янтик. Малтанхи çулне вăл пăрмаях укçа ярса тăчĕ. Малтанхи çул вăл час-часах укçа ярса тăраччĕ. Малтанхи çул вăл çулĕпех укçа ярса пурăнчĕ (последнее — реже).
позволять пускать (через второе лицо). К.-Кушки. Эсĕ пăруна уçăм çине ан яртарттар, вăл кӳпĕнсе кайма пултарат.
подр. плавному движению, движению по прямой линии; подр. яркому свету. Сред. Юм. Манран аякра та мар, пĕр çăлтăр ярр! ярнса анчĕ. Янш.-Норв. Çăлтăр ярр! ӳкрĕ. Звезда упала плавно (с изв. скоростью). В К.-Кушки çăлтăр ярр! анчĕ ― звезда упала, делая продолжительное движение. Альш. Çиçĕм ярр аялла çиçрĕ (прямо вниз). Тет. Çăлтăр ярр! юхса кайрĕ. Янтик. Яр (а произн. почти как о) уяр (значит: на небе нет ни облачка; чистое, голубое небо). КС. Çăлтăр хĕвел-анăç енчен тапранчĕ те, хĕвел-тухăç енне яррр! кайса ӳккĕрĕ. (Падение звезды). Шурăм-п. № 26. Çăлтăр ярр, çутă ӳкерсе, куçран çĕтрĕ. КС. Вут çутти ярах ӳкнĕ (или: çан-çутă ӳкнĕ). Виднеется яркое зарево. Орау. Ярах тул çутăлать, алтансем алтмаççĕ. Уж совсем светает, петухи не поют. Ib. Тул ярах çуталчĕ. Совсем уж рассветало. || Подр. раскрытию настежь, совсем. N. Яр уçат та, яр хупат (окно). БАБ. Унччен те пулмарĕ, тет, çырăк (= çирĕк) яр уçăлса кайрĕ, тет те, Иисуса хăй ăшне лап хупласа илчĕ, тет (когда его преследовали враги, желая убить). Орау. Алăк яр уçăлчĕ те, пĕр ӳссĕр вырăс килчĕ-кĕчĕ. (Ярр выражало бы здесь усиление). Сборн. мол. Вăл вара хăй тумтирне илнĕ те, ярах çурса пăрахнă. Орау. Алăкне ярах уç, тĕтĕмĕ тухтăр. Чхейп. Алăк патнелле тăрса, алăкне ярах уççа пăрахса. Бугульм. † Алăкăра тапрăм, яр уçăлчĕ. N. Алăка ярр! уççа ячĕ. Альш. Пăр яр çурăлса кайрĕ. Лед раскололся по прямой линии, моментально, на большом расстоянии (напр., от одного берега до другого). || Подр. плавному движению (с известной скоростью). КС. Пăр çинче пынă чух ура ярах (сразу) шуса карĕ (скользнула, т. е. поскользнулась). Еково. Ярр тăсăлчĕ. Растянулась (лошадь). 1-ая кн. для чт. 1912, 5. Халран кайнипе хăй (собака) ярах тăсăлса выртнă. Якейк. Хăмла алăран ӳкрĕ те, çӳлелле (вверх) хытă яр вĕçсе карĕ (от ветра). Микушк. Çав тӳрĕ (дух) лекнĕ пусан, яр кай, тет; яр каймасан, тата сулласа ларать (кусок хлеба, надетый на иголку). Н. Карм. † Эп ыр курас пулсассăн, яр, яр (крупным шагом) утса кай, лаша. Ч.П. Çӳçе-пуçа якатса, урам тăрăх яр-яр-яр. (В Янш.-Норв. в этом сл. яр-яр, подр. движениям чел., который прогуливается «с восторгом, с торжеством, с изв. скоростью»). СТИК. Ту çинчен яр ярăнса антăм. Скатился. («Выражает образ действия». В Янш.-Норв. это зн.: скатился плавно и более или менее скоро; по объяснению А. М. Шакмакова (К-Кушки) — скатился быстро). Калашн. Хăмапа çаптарнă хапхасен умне яр тухаççĕ çĕнĕ-çынсем, сар хĕрсем. Батыр. † Яр, яр (здесь в адъективном зн.) пулă пулăттăм, пăр айĕнчен чăмăттăм. Альших. † Алших шывĕ тарăн шыв, яр-яр ишсе пулмарĕ. КС. Салакайăк хорчки ярр ярăнса анчĕ (без движения крыльев). || Подр. быстрому и стройному росту. Альших. Яр ӳссе кайнă. (Дерево) выросло быстро и прямо (стройно). || Подр. качанию зыбкого, упругого предмета. Сред. Юм. Пысăк йывăç тăрри çил пȏр чохне ярр, ярр! ярнать. IЬ. Хосанти чавсаллă тарантассĕм çине ларсан яр, яр-çиç ярнса пыран. IЬ. Пӳрт тунă чȏхне отса çӳреме хȏракан хăмасĕм ярр-ярр! ярнаççĕ. IЬ. Прахут хȏмĕ çинчен пĕчикрех лоткасĕм ярр, ярр! ярнаççĕ. IЬ. Хăма пуçĕ çине тăрса ярнсан, хăма ярр, ярр! ярнать. См. еще Паас. 21.
яра кон, в течение всего дня, целый день. КС. Яра кун, целый день. М. П. Петр. Яра кун, целый день. || День в его целом. Якейк. Эп ик яра кон çĕлесен ăна пĕтеретĕп. Пĕр яра кон ĕçлеме çитмеçть вăл ĕç.
(к┐уна), целый день. Истор. Çавăн чух вырăссемпе болгарсем яра-куна вăрçсах ирттернĕ. Беседы на м. г. Яра куна вăл пĕр ĕçмесĕр-çимесĕр ĕçленĕ. См. также Паас. 22.
аэроплан. Шел. П. 20. Хăш чух çӳлте яраплан: кĕрлет, явнать, вăл вĕçет.
(jару), свобода, свободный. Употребл. в след. выражениях. Б. Олг. Ута яруа (йăлăм енне олăха) ярас (на волю). IЬ. Вот, тет, йӳенсĕр кĕсре вăл арăм, яруа карĕ (шатунья). Завражн. Яру пырать [о лошади, когда на одной едут (верхом), а другая свободно бежит за первой, не в поводу]. IЬ. Лашана яру янă (пустили свободно пастись, тăлламасăр). С. Ярува кайнă, впал в распущенность. || Витая притужина (ветреница) из соломы. Õлăм витнĕ хȏралт çине ленкер ярас вырăнне, олăмран пĕтĕрсе яраççĕ, ăна вара яру теççĕ. || Подражание вытягиванию. СТИК. Вĕре-çĕлен яру-у ярăнса, вут тăкса карĕ (= вăрăм тăсăлса карĕ). || Высокий, стройный. Синьял. † Яру хурăн айăнче (= айĕнче) çава касман курăк пур.
(jары̆н), катиться (с горы), качаться (на качели или на волнах); скатиться. Т. П. Тимĕр така ту ярăнать. [Хăй (= хăйă) чĕлни]. Вир-ял. † Улача кĕпе, ука çуха, ярăнчĕ-анчĕ (соскользнула) шыв çине. Сала. † Улăхрăм çӳлĕ эп ту çине, ярăнса антăм (скатился) Самарăн шывĕ çине. Якейк. Атисам пасара кайнă, катаччи ярăнса илтĕм. Родители отправились на базар, я покатался (на лошади). Сред. Юм. Ярнас: ту çинчен; сăрт çинчен; çакса янă вĕрен тăрăх. КС. Пĕр каска шывра ярăнса (качаясь) юхса пырать. Коракыш. † Çинче çырма çичĕ кукăр, ярăнса юхма ирĕк çук пулчĕ. Б.-Янгильд. Пăр çинче ярăнни. Катанье на льду. Якейк. Кӳлĕ çине кайса, кĕт ярнса килтĕмĕр (покатались). Кошки. Манкăлтăкĕ урамра çунапа ярăннă. Ала 90°. Е тата пăр çинче ачасемпе пĕрле, çара-урайĕнех чупа-чупа пырса, ярăна-ярăна каяччĕ. N. Ярăнаççĕ ту çинчен. Катаются с горы. Йӳç. такăнт. 18. Эпĕ вĕçтеретĕп ярăнма (бегу кататься). Т.К. † Хăпартăм çӳлĕ ту çине, ярăнса антăм (скатился) мерчен лавккине. (Хĕр йĕрри). Кан. 1927, № 220. Питĕ пысăк чул купи ярăнса анас патнех çитнĕ. || Пуститься (напр., в бег). Хурамал. Сасартăках арăслан сик-тух та, пăлан хыççĕн ( =хыççăн) ярăна пар. N. Тилли: эй, конта лат мар, кив çăкăр-тăвара манаççĕ çав, терĕ, тет те, вăрманалла ярăна пачĕ, тет. Собр. † Вунікĕ хĕр пĕр матка ярнайраççĕ (идут плавной походкой, с изв. скоростью) пасара. || Перескочить (длинным прыжком). КС. Кашкăр пек ярăна патăмăр. Мы перескочили через загородь как волки. IЬ. Лаша карта урлă ярна пачĕ (или: пĕреçех ярăнтарчĕ, перескочила одним прыжком). || Заливаться, петь долго, протяжно, с увлечением. Хурамал. † Шăпчăк авăтать ярăнса хăяхпалан хăмăш хушшинче. Н. Лебеж. † Шурă автан, ай, ярăнса авăтать. Юрк. † Шап-шурă хурăн турачĕ çинче ярăна-ярăна вăл авăтат (протяжно, но с перерывами). Пазух. Паштак вăрман варринче, ылттăн юман тăрринче, куккук ярăнса авăтать. Ст. Чек. Ярăнса юрла. Петь, вытянув шею (птица; очень сомн.). || Увлекаться. Выляма ан ярăнăр. Не увлекайтесь играми? (Из письма). Посл. 186,8. Тӳрĕ кăмăллă, иккĕлĕ калаçман, эрехе ярăнман... çынсем. Исп. Вăйя ярăнмарăн-и? (ермерĕн-и?). Не увлекался ли играми? Сред. Юм. Кăçта ȏ кăçал, ытла вăйя пит ярăннă. Так говорят, если достаточно большой мальчик не работает. Янш.-Норв. Ярăнса юрлать. Поет с увлечением и наслаждением. || Плавать, двигаться плавно. Тяптя. Пăкăр (= пăхăр) çăлта пăкăр курка ярăнса çӳрет, тет. В медном колодце плавает медный ковш. Шурăм-п. № 19. Шӳрпи çинче çу ярăнса çӳрет, вăл та апат тутине нумай кӳрет. В супе плавает сверху жир, и он придает большой вкус еде. Сир. 116. Çăмăл ким шыв çинче ярăнса пынă пек. Как легкая лодка плывет по воде. Сказки и пред. чув. 19. Уйăх мĕлки пашалу пек кӳлĕ тăрăх ярăнать. Якейк. Полăсам пĕвере ярăнса çӳреççĕ (плавными движениями двигаются вперед). IЬ. Вăл ярăнса отса карĕ. Он зашагал широкими шагами. Макка 41. † Ах, тантăшçăм, тантăшçăм! ярнайраттăн-килеттĕн. Сред. Юм. Хорчăка ярăнса çӳрет. Ястреб летает плавно. Сказки и пред. чув. 24. Вĕри-çĕлен вĕçтерет, сывлăш тăрăх ярăнса. Дик. леб. Акăшсем сасартăк калама çук хăвăрт аялалла ярăнса (плавно) ана пуçларĕç. Баран. 14. Аякри тăвăн хĕрринчен, ăмăрт кайăк çĕкленсе, вĕçсе килет ярăнса (парит). Собр. † Ярăнса-ярăнса юртакан, хăйте чуптар кĕсре тьыхисем (scr. тихисем). Сир. ХLIII, 15. Вĕçен-кайăк пек пĕлĕтсем ярăнса тухаççĕ («вылетают»). По толкованию Янш.-Норв. это значило бы: «выплывают полосой»). || Пускаться в рост. Беседа о земл. Çамрăкла кирек мĕнле выльăх та пĕве ярăнать (хывать). Сала 252°. † Пирĕн атте хĕрĕне (= хĕрне) ярăнса ӳсме ирĕк çук. С. Тим. † Кăчухнехи çамрăк ачасене ярăнса ӳсме ирĕк çук. Шишкин. † Йотри каччи, хора ачи, тĕксе яма полмарĕ; ярăнса ӳсес чох тытрĕç пачĕç качча. Хурамал. Пĕчĕкçĕ пĕр пуççăм, çамрăк чунçăм, ярăнайса (свободно, без препятствий) ӳссе те пулмарĕ. Н. Байгул. † Кил-карти варĕнче хурăна ярăнса ӳсме ирĕк çук. А. П. Прокоп. Ылттăнпалан кĕмĕл, ай, айĕнче ман çамрăк пуç ӳсет ярăнса. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух, хаяр куçпа ан пăхăр. || Размахиваться. Изамб. Т. Усем вара пурте ярăнса утă çулаççĕ. Потом все они косят сено, размахиваясь. Урмай. † Вăрăм варта вăрăм хĕр ярна-ярна (= ярăна-ярăна) ут çулат. Якейк. Ярăнса çолса пырать (-пусăккăн кастарса, хытă çолса пырать). || О крупных шагах. КС. Ярăнса ут, шагать крупным шагом. || О плавной, равномерной походке. Ау 160°. Ах, йăмăкçăм (çавă пур), ярăнса утса пынă чух, ярăм шăрçанăн курна(т)тăн. Ч.П. Якур килет ярăнса, Мертлĕ хĕрне хĕрĕнсе. || Издавать особый долгий звук — чăрр (ч'ŏрр); гов. о «горле». КС. Пыр ярăнать ― в горле особый долгий звук: чăрр. IЬ. Пыр ярăн чĕ, сăра ĕçмелле пулĕ, теççĕ. Козм. Пыр ярăнсă кайсан: сăрана ку ĕнтĕ, теççĕ (предвещает выпивку). Н. Чукал. Пыр ярăнсан, е сăра, е эрех ĕçмелле пулат, теççĕ. Сказки и пред. чув. 73. Ялти тантăш-тăвансен пырĕ тĕпĕ ярăнать. || Увлекаться делом. Кошки. † Ярăнса çӳçме тураттăм (погрузившись в это дело). || Гулять на приволье. Юрк. † Ялăм, ялăм янтав пек; ыррăн ярăнса çӳремерĕм, çапах салтак туса ячĕç. || Привеситься. Юрк. † Ылттăн алка пулăтăм (= пулăттăм), анне хăлхине ярăнăтăм.
(jары̆слав), назв. дер. Верх. Буянова, Шем. в. Буин. у. || Назв. речки. Янш.-Норв. Ярăслав — çырма ячĕ. Вăл пирĕн ял витĕр юхса тухать; мĕшĕн Ярăслав теççĕ, эпĕ уна (=ăна) пĕлместĕп. | Личн. яз. имя мужч. Т. М. Матв. Ярăслав ярăннă, тип хăвана тирĕннĕ. (Насмешка).
имеющий ярмарку. Макка 90. Вăл пасарлă ярминккелĕ ял. Это селение с базаром и ярмаркой.
бежать крупными и легкими шагами, без скачков. КС. Ятлатса юртакан лашан чуппи ӳсĕмлĕ («крупные и легкие шаги»). Тет. † Ĕнтĕ аслă çул хĕррипе тилĕ яртлатать, аслă вăрман çаппи, ай, шартлатать. Ч.П. Хирте шур кайăк яртлатать. СТИК. Йытă урампа яртлатса пырат (выражает характер бега собаки). Анчăк чуппи лаша чуппи пек те, çын чуппи пек те мар. Вăл темле çепĕç, ярăнса, ярăнса чупса пырат. Н. Изамб. † Сăрт хĕррипе тилĕ яртлатат, хура вăрман çаппи шартлатат. Собр. † Çеçен хирте тилĕ яртлата. М. П. Петр. «Яртлат — идти широко, свободно». IЬ. Лаша, ват лаша пекех яртлатса, сӳрене туртса пынă. (Чăрсăр тиха). || Шляться? Ст. Чек. Яртлатса çӳрерĕ.
(jазар), распутство, блуд; распутный, блудливый (в половом отношении); страстный, похотливый. Йӳç. такăнт. 24. Кăçта сан ачусем, е? Кăçта кайнă вĕсем? Ясара кайни-мĕн? Чăв. к. † Ял (надо ял-ял?) хĕре ясарта, пирĕн ял хĕрĕ вăйăра. Девки другой деревни в разврате, а девушки нашей деревни в хороводе. Шорк. Ясар, говорят про человека слабого в одном известном отношении. N. Ясар каччă, развратный парень. Атмал-к. † Çак(ă) ялăн пасарлăх, пасарлăх мар, ясарлăх, ясар пуçĕ (главные развратницы) хĕрсем пур. N. † Ясар хĕре ял савать, ял савать те, чун савмасть. Развратных девушек любит деревня, но их не принимает (не любит) сердце. Альш. Ясара чупат, развратничает (о мужчинах и женщинах). Алик. † Пĕчĕк ура сыракан тĕпсĕр ясар пулатĕ. Кто обувает маленькие (изящные) лапти, та бывает невозможной развратницей. Шурăм-п. № 6. Ай матка, хам матка! Мĕшĕн ӳсĕр пултăн эс, мĕшĕн ясар пултăн эс? Ай жена, моя жена! Зачем ты стала пьяной, зачем ты стала развратной? Ала 29°. † Пирĕн те атти ясар мар, пирĕн те апи (scr. аппи) ясар мар; эпир камран пулнă-ши? — аптрамала-памала! Кр. Чет. † Ялти хĕр пек ясар мар, килти хĕр пек капăр (scr. капар) мар. Пазух. Чăкăра вăйă вылять-çке, ясар хĕрсем хӳтшăнмасть. Орау. † Ялта ясар пĕтмесĕр, мулча ăшши ан пĕттĕр. Пока не выведутся в деревне распутные девки, пусть остается пар (жар) в бане. Айдар. † Пирĕн (имя жениха) калатчĕ: ясар хĕре курсассăн, курас килмест, тет-чĕ. Синьял. † Яш чух ясар кам пулмасть, Иван пекки кам пулать? — сапур сӳтсе кĕрекен, çилам тытса ...акан. Хора-к. † Тавай пăхас, хĕр пăхас, ора шăхăр (чипер) сырнине, çамка хĕрри кăтрине, тоти хĕрри çӳхине, ялта çокне ясарне, çав та полать перн арăм. Кĕвĕсем. Чăн-чăн ясар хĕр иккен, питне писев сĕрнĕ иккен. Оказывается она (девушка) кокетница, накрасила себе щеки. || О глазах. Ч.П. Йăлтăр-йăлтăр ясар куç. Альш. Вăл калаçнинченех паллă, ясар çын пулмалла вăл, унăн куçĕмех ясар куç, куçĕнчен те палăрать. || Ст. Чек. Ясар, блудодей. || О животных. Ясар — блядливый (качака). || В. Олг. † Çак пӳрт хыççĕн отма çол, отма çол мар, ясар çол, ясар пуçĕ Орина! Могонин. Çапла хĕр мĕлле курвăпа, ясарпа ача тăвать, ачи те вара кӳрвăпа ясара шыраса çӳрет. Ч.П. Пирĕн ялта ясар çук. В. Олг. † Çакă ялăн хĕрĕсем перĕн яла пырашшăн торра така парнă, тет; така шӳрпи пиçиччен ясар косма (блудить) кайнă, тет; ясар чопса киличчен, шӳрпи типсе ларнă, тет.
(jат), имя; название. Менча. Когда у чуваш родится ребенок, то, еще раньше, чем крестить его (шыва кӳртиччен), ему, заодно с бабушками-повитухами (эпи-карчăк), нарекают имя. Если не наречь имени, то это считается нехорошим, так как иначе имя ему наречет чорт (шуйттан). Как только наступит время родить, бабы приводят повитух, и тотчас по рождении дают ребенку имя. Если родится ребенок мужеского пола, то иного нарекают Упа, иного Юманкка, иного Тăхти, а иного Сатай. Все эти имена даются с суеверным соображением. Упа называют затем, чтобы ребенок был здоров как медведь и не болел; Юманкка — чтобы он был крепким и коренастым как дуб и не хворал; Тăхти ― чтобы он был живуч и чтобы племя его множилось и не вымирало; Сатай ― чтобы род его плодился и не исчезал. Что касается девочек, то некоторых из них называют Хĕрпик, других Силпик, иных Эрнук и Тунюк (scr. Тунӳк). Хĕрпик — название не суеверное; родилась девочка, ну и говорят: давай назовем ее Хĕрпик; имя Силпик ― дается с суеверным соображением (ăрăмласа хуни): дескать, Силпик будет жить в почете (сил) и уважении (чис). Эрнук называют тех, которые родятся в пятницу (эрне-кун), а Тунюк (scr. Тунӳк) — родившихся в понедельник (тунти-кун). Ача ят хуни. Тĕне кĕмен чăвашсем, çамрăк ача çуралсассăн, ача ят хума ни пуп патне, ни мулла патне каймаççĕ. Вĕсем (некрещ. чуваши) ача ятне ватă стариксем, ватă карчăксем, эпи-карчăксем, хурăнташсене, ратнисене пухса, хăйсем пĕлнĕ пек, ача мĕн кун çуралнă, çав кун ячĕпе е çав кун ячĕ евĕрлĕ ятпа, пĕр-пĕр святой ятне асăнса тунă праздник тĕлĕнче çуралнă пулсан, ачине те çавăн ячĕпе ят параççĕ. Ывăл ача пулсан, ак çапла хураççĕ: ачи шăмат-кун çуралнă пулсассăн, Шăмак ятлă хураççĕ; вырăсерни кун çуралнă пулсассăн, Вырăстай ятлă, Ванюк (чит. Ванюк) ятлă хураççĕ; тунтикун çуралнă пулсассăн, Тутирек ятлă, Тутиер ятлă, Тăхтаман ятлă хураççĕ. Хĕр ача çуралсассăн, унăн ятне те арçын ачинни пекех хураççĕ. Улăштарсан та, сайра улăштараççĕ. IЬ. Некрещеные чуваши, когда родится ребенок, не ходят, чтобы наречь ему имя, ни к попу, ни к мулле. Чтобы наречь имя ребенку, они созывают старых стариков и старых старух, повитух, родственников и сродников, и нарекают имя ребенку, как умеют сами — или по имени того дня, когда ребенок родился, или именем, подобным имени этого дня; а если он родится около праздника в честь какого-либо святого, то — по имени этого святого. Если родится мальчик, то нарекают так: если ребенок родился в субботу, то Шăмак; если родился в воскресенье (вырăс-эрни кун) — Вырăстай или Ванюк; если родился в понедельник, то Тутирек, Тутиер или Тăхтаман. Если родится девочка, то ее имя нарекают подобно имени мальчика. Если и меняют, то редко. Кроме того имени, они некоторых нарекают по имени родителей, родственников или рода (тата вĕсем хăшин-хăшин ятне ашшĕ-амăш ячĕ, хурăнташ-ăру ячĕ майлă эл йăх ячĕпе хураççĕ). Имена детям своим они нарекают (хураççĕ) тогда, когда вздумают. М. Рус. Ĕлĕкхи чăвашсем ачисĕм пурăнмантан хĕр-ачасене вĕçен-кайăк ячĕпе, ывăл ачасене ураллă кайăк ячĕпе ят хунă. Макка 212. Вăл ача ятне кун ячĕпе шыраса тупаççĕ; кун мĕн ятли пулать, ăна та çавăн майлăрах хураççĕ. Çапла пĕр кун ятне илер-ха: эрне-кун хĕр пулсан, Эрнепи ятлă хураççĕ; ытлари-кун пусан, Утлаш ятлă хураççĕ. Альш. «Имена часто даются в виде соображения относительно зажиточности: если человек с не очень нравящимся чувашам именем живет славно — тихо, зажиточно, смышленно, то это имя дается многим на селе». Т. М. Матв. Ятне хуман ача макăра пулать. (Япалана килĕшмесĕр илсе кайсан, тавар хуçи хаклă ыйтма пултарать, е ĕçе малтан килĕшмесĕр ĕçлесен, ĕçлекенни хаклăрах илесшĕн, ĕçлеттерекенни йӳнрех парасшăн — çак сăмаха çавăн чухне калаççĕ). Якейк. Пĕчĕк ачасам кошаксене, сорăхсене, пăрусене ят параççĕ. Пĕр ятпах хăш чохне сорăха та, пăрăва та кошака та чĕнеççĕ. Кĕтерин, Маркка, Веркка ятлă хораççĕ. Лашапа йăтăсен те хăш чохне пĕр ят полать, напр., Мальччăк ятлă йăтă та пор, лаша та пор. Суждение. Турă, рая пырсассăн, вĕсене ятран каласа чĕннĕ (звал по именам). Псалт. 146,4. Вăл вĕçĕмсĕр нумай çăлтăрсенĕн хисепне те пĕлсе тăрать, вĕсене пурне те ятран пĕлет. Мар. Егип. Зосима çав хăйне нихăçан та курман, нихăçан та пĕлмен арăм ятран чĕннине илтсессĕн, пит тĕлĕннĕ. Е. Ятран чĕне-чĕне кăлар. Альш. Чăвашсем ятран каламаççĕ. Ашшĕ-мĕн ячĕпе чĕнсессĕн, чăваш çиленет. Ашшĕ-амăшĕ ятлă çынна ячĕнчен чĕнмеççĕ: атте ятли, анне ятли теççĕ. Хăй ятлине аташ теççĕ. Пуринчен ытла кăна хĕр-арăмсем çапла тăваççĕ. Псалт. 108,21. Эй турăçăм, турăçăм, эсĕ маншăн хăвăн ятна тивĕçлине ту. Якейк. Аланмасăр порнатпăр, ватă ятне илтетпĕр (нас обзывают стариками). Посл. 179,11. Вăл сире хăвăра чĕнсе илнĕ ята тивĕçлĕ çынсем тутăр. Шурăм-п. № 21. Хăй ĕçсе пурăнать пулсан та, чăваш ятне унăн пек пăсмалла мар. Сала 50°. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, — унăн ятне кам пĕлмест? Что сокращ. жизнь. Рай пурăнăçĕ-çех пурăнăç ятне илтме тивĕçлĕ. Макка 110. † Чунăмăр тӳрă аллинче, ятăмăр патша умĕнче, пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шухăшăмăр атте-анне умĕнче. Сир. 41. Ухмах темесĕр мĕн ят парас ăна? Альш. Хальхи чăвашсем пайтахăшне мĕне кĕлтунине те пĕлмеççĕ, тет, ятне-кăна, пĕр пĕлмесĕр, калаççĕ тет. Собр. 339. † Пĕвĕр илемлĕ, сăнăр хитре, кам хунă-ши сирĕн ятă-ра? || Очередь по отбыванию воинской повинности. Б. Олг. Каþан, пичин салтак ячĕ тохсан (был объявлен рекрутом), пичин ик хĕр-ача пор-ччĕ. См. ят пар. || Назначение. Юрк. Укçа пулсан, пуштăпа яр. Анчах укçăна хам ятпа ан яр. Будут деньги, пошли почтой. Только не посылай на мое имя. N. Пĕр письмо (= çыру) янă-ччĕ сан ятпа. Одно письмо на твое имя было послано. || В выражении ячĕпе «от имени»... Хыпар № 9, 1906. Вĕсем кĕпĕрне ячĕпе суйласа яма 50 çын хушшинчен 8-9 çын-кăна суйласа ямалла. IЬ. № 8. Пирĕн те пĕтĕм чăваш халăхĕ ячĕпе пуху тума пулмĕ-ши? тетĕп эпĕ. || Цель. Хыпар № 46, 1906. Закона уççа парас ячĕпе Сенат çĕнĕ закон кăларчĕ. || Доброе имя, честь. Ч.П. Леш кассенĕн хĕрĕсем ашшĕ ятне ямалăх. Альш. † Атте-анне ятне лайăх тытсан, пире лайăх çынсем чис парĕç. Собр. 173°. † Атте-анне ячĕпе патшасем чĕнеççĕ хăнана. Янш.-Норв. † Аттем-аннем ячĕпе ырă çынсем чĕнеççĕ хăнана. С. Алг. † Ман туй килет шавласа, атте-анне ячĕпе. || Хорошая или плохая слава, молва. Ст. Чек. Ячĕ пысăк ĕнтĕ. Он уже прославился (в хорошем смысле). Альш. † Маттур-маттур хĕрсене ячĕпелен шыраççĕ. Якейк. † Çварни çони шуç котлă; шуçĕ йолать йор çине, ят сарăлать ял çине (слава идет по деревне). N. Ырă ят илт, выслушать (себе) похвалу, добрую славу. К.-Кушки. Пуян ячĕ çĕклесе, виçĕ пуспа ан виртле. Славясь богачем, не дразни тремя копейками. Ч.П. Ятăра пăсĕ. Ала 103°. † Ĕçес-çияс хуçаран, ыр ят тăвас хăнаран. Альш. Пурăнать вара салтак арăмĕ хуняшшĕ-хунямăшĕ аллинче; вĕсем ырă пулсан, ырă ят илтсе, вĕсем усал пулсан, усал ят илтсе. N. Халăха тытса тăракан каланă сăмахĕсем тăрăх ăслă çын ячĕ илет. N. Хаяр ята кӳрт. Сделать предметом осуждения. Бижб. † Чаплă хĕрĕн чап каят, начар хĕрĕн ят каят, тет. Юрк. † Çичĕ çул ямшăк çӳрерĕм, ямшăк ятне кăлараймарăм, çичĕ пушă аври хуçмарăм. Макка 36. Çак хамăр кас ачисем ят кăларма хăтланчĕç (хотели распустить дурную славу). IЬ. 173°. † Çинçе пӳме ӳстертĕм ятма ял çине ямарăм. IЬ. † 107°. Ялсем çинче ан мухтанăр, ятăр юлĕ ял çине. Лашман. † Çăпатана пăрахса, атă тăхăнтăм, пуснă йĕрсенчен вут тухтăр. Вучĕсем пĕр тухчăр, чулĕсем путчăр, матур йĕкĕт çинчен ят тухтăр. Сир. Ху çинчен элекçĕ ячĕ ан кăлар. Не приобретай славы клеветника. IЬ. Ик чĕлхелĕ çын çинчен яланах усал ят каять. || Брань, выговор. N. Хаяр ята кĕр. Подвергаться дерзкой брани. N. † Çамрăк пуççе чармасан, ваттисене ят тивет. Пус. Сĕм вăрманта вăрăм йывăç, çил тимесĕр пĕр кун лармĕ. (Салтака ят тивни). Сала 196°. Сулахай хулха янрасан, ят илтет. N. Лашисене хупмаççĕ, вăррисене хаяр ят; хĕрĕсене чармаççĕ — каччисене хаяр ят. Сятра. † Ах, пире ват ятлать! Ват çын ятне пăхсассăн, эпĕ пасара та тохас çок. Юрк. † Пĕр хĕр ясар пулсассăн, пур хĕр çине ят килет. Ала 89. Ача-пăча ятран-патакран пит хăрать. Дети очень боятся брани и побоев. Якейк. Мана порнма пит йăвăр: кашнă конах ят илтеп (слышу брань). Орау. Капла туса ят илтиччен, эпĕ луччă тепĕр çĕрте сăмахсăр пĕр пуссăр хырăма тăранмалла ĕçлем. Ч.П. Çавна тытса чуп-тусан, çамрăксене ят тивет (побранят). || Молва. БАБ. Ял çине ят карĕ, халăх çине хахать карĕ (из «такмак»; слух, молва). || Звание. Панклеи. Кăна илес мар, мĕн пуçлăх ятне илтес! Если этого не взять, то зачем и начальником называться! (Слова солдата. Сказка № 16.). Сир. 68. Тепĕр тус пур, тус ятне-кăна илсе тăрать. || Сословие. Хыпар № 13, 1906. Смоленск уясĕнче 32 çынтан — 18 дворян, 5 çын урăх ятран, 9 çын хура халăхран. || Для проформы. Ст. Чек. Çумăр ятне-кăна çăват. Только слава, что дождик (т. е. еле-еле накрапывает и т. п.). Хыпар № 42, 1906. Улпутсем вăл ĕçе панă укçана кĕсьене чикеççĕ. Ĕçĕн ятне анчах тăваççĕ. Календ. 1904. Хыт сухана пит кăйран тухаççĕ, иккĕмĕш хутне çавăнтах тăваççĕ, тата иккĕмĕш хутне ятне-кăна (анчах) тăваççĕ. Орау. Мур çĕвĕçи (этот чорт портной, этот негодный портной) сăхмана пăсса хăварчĕ. Майтансем (майданские) вăсем путлĕ çĕлеççĕ-и? ятне анчах туса çӳреççĕ вĕт! СТИК. Ятран-кăна тукаласа тунă. Сделано кое-как. IЬ. Ятран-кăна (ахальрен-кăна) шаккакаласа хунă. Кое-как сколочено. Иваново. Ачасĕм, эсир кунта вĕренсе тухрăр... Ячĕ-çеç ан пултăр; мĕн вĕреннине ан манăр, киле ан юлăр, епле-те-пуса ытти çĕре кайма тăрăшăр. Сред. Юм. Аптратнă мана текех: туса пар, тесе; ячĕ пȏлтăр, тесе, туса патăм. || Нарочитая цель, назначение. Иногда имеет оттенок послелога. Панклеи. Йăван хĕпĕртесе: килях, пичи, килях! тет. Ăсса тох-ха, арăм, пичи ячĕпе, тет.Макка 212. Леш укçине ачин ячĕпе каласа хураççĕ. Те деньги кладут в честь новорожденного. Аку 121°. Турăпа патша ячĕшĕн (ради или во славу). Шурăм-п. № 14. Мана та праçник ячĕпе (для праздника) ĕçтересшĕн. || Надельная душа. Ст. Ганьк. † Ял ялĕнче хĕр нумай, хĕр нумай та, ят сахал. Хамăр ялта хĕр сахал, пĕрне те мана памаççĕ. IЬ. † Хĕр сахал та, ят нумай, хăçан ӳссе çитĕç-ши? Изамб. Т. Ятран куланай пухаççĕ (по душам). О сохр. здор. 57. Пĕр ик-виç вĕлле пулсан, вĕсем (пчелы) пĕр ятăн çулталăк куланайне татмалăх ĕçлесе параççĕ. Макка 235°. Ялпа пĕрле çынсанчен ят тăрăх укçа илеççĕ те, çав укçапа вара пĕр тиха или лаша илеççĕ. Альш. Тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он). Бес. о земл. Кашни пусса анана уйăрса, ятăн (по душам) валеçе пуçланă. N. Ятран (с души) куланай тӳлесси. Нюш-к. Ятпа уйăр, ятпа уйăрнă. Истор. Куланая ун чух çын тăрăх (ятран) тӳлемен, çĕр хисепĕпе тӳленĕ. Н. Шинкус. Вăл ӳчӳкне пирĕн ялсем пĕр вăкăр, пĕр тына, виçĕ сурăх параççĕ. Ӳчӳк çывăхара пуçласан, çав выльăх-чĕрлĕхсене илмешкĕн, тата кĕрпеçăнăх илмешкĕн, ят тăрăх мĕн чулшар-та-пусан укçа пухаççĕ. (Аслă ӳчӳк). Истор. Вăл, вырăс çĕрне хăйĕн çыннисене ярса, тепĕр хут ят хисеплеттернĕ. || Надел (земли) на душу или на едока. Цив. Манăн ят çĕрне те аттесем ĕçлесе порăнаççĕ. Мой надел земли обрабатывают мои домашние. Орау. Эсĕ мĕлле (или: мĕн) тăвашшăн: ятна парас-и, ай анан памалла-и? — çавна шут тума киле кил. Как ты хочешь сделать: сдать ли твой душевой надел с условием, чтобы исполнялись все повинности (арендатором), или сдавать в аренду позагонно (на год)? Приезжай решить этот вопрос. N. Çак вырсарни-кун ятне парассине нимĕн те калаçмарĕç. В минувшее воскресенье относительно сдачи земли в аренду ничего не говорили. N. Эсĕ пĕр ятпала та пит пуян. Ты и с одним душевым наделом живешь богато. Юрк. Ана-çарансене ят çинчисене-кăна мар, тара та иле пуçлат. Не довольствуется надельными полевыми угодьями и лугами, а начинает и арендовать. IЬ. Миките Микулайĕ, ачисем ята кĕриччен (пока дети не получили надела), çапла пит тертленсе пурăнат. IЬ. Миките Микулайне йышлă çемьепе, пĕр ят çинчи ани-çаранĕсемпе-кăна (с одним душевым наделом) тăранса пурăнма пит йывăр пулнă. Шурăм-п. № 18. Виçĕм-çул, халăх çĕр уйăрнă чухне, ята кĕресшĕн хыпаланчĕç (спешили получить надел земли). Изамб. Т. Старик ячĕ тухсан, тепле пурăнăпăр вара. Если надел моего умершего мужа отберут в общество, то как мы будем жить? Альш. Пур унта хăшĕ-хăшĕ, унтан-кунтан ят пуçтарнисем: çирĕмшер-вăтăршар ятлă. IЬ. Утă Чăнлă улăхĕнче ят пайне пĕр виç купа тивет, теççĕ, Элшелсен, утă пулнă çулсенче. «Ят пайĕ утă» тиекенни, унти утă, чăн лайăх утă вăл. Ч.С. Ятлă çынсем кашни килĕрен ят тăрăх çăмартапа çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. (Во время «хĕр-аки»). Чув. календ. 1910. Пирĕн хура халăх йышлăланнă-çемĕн йышлăланса пырать, çавăнпа ят çĕрĕ сахалланнă-çемĕн сахалланса пырать. || Подушное. Изванк. Темиçе ят пама пар. Увеличь число мужчин в семье. (Из моленья).
распустить дурную молву; ославиться. N. Ят яр, срамить. Юрк. Эсĕ пирĕн ята ярса çӳретĕн, намăссăр япала! Стюх. Пĕр хĕр ясар пулчĕ те, пур хĕр ятне вăл ячĕ. Ст. Чек. «Ят ярас — распространять о ком-либо дурную весть». N. Ят яр, çĕрт. Юрк. Ял çине ятне ярса пурăн (пользоваться дурною славою). IЬ. Хăйсенĕн усал ятне ял çине янă пирки. Ашшĕ-амăшне. Усси вĕсенчен çук, ята ярса пули-пулми сăмахсем анчах калаçса çӳреççĕ ял тăрăх, тенĕ. Орау. Ятне янă, нажила (нажил) худую славу. N. Ятне яман (не ославившаяся, женщина или девица).
нарочито. Сред. Юм. Ко сăкман сана ятнех вара; хупа виçсе çĕлетсен те, кон пик лайăх çыпăçса тăмĕ. Сам. 6. Ялти ватă-яшсене пухăнса вуламашкăн та ятнех вара ку сăвăсем. Баран. 129. Хырă икеллине, е чăршă икеллине татса илет те, йывăç хуппи çурăкне персе чикет, е икеллине чикме ятне чавса шăтăк тăвать. || В качестве послелога: для (кого), ради (кого). Сир. 56. Ывăлĕнчен вăл курайман тăшман ятне хирĕç тавăракан хăварать, тус-йыш ятне тав кӳрекен хăварать. Оп. иссл. чув. синт. I, 516. Çак вырăна пирĕн аттемĕрсем парне кӳрес ятне туман, парне çунтарса кӳрес ятне те туман, сирĕнпе пирĕн хушшăмăрта, пирĕн ывăлăмăрсем хушшинче астумалăх паллă пултăр, тесе, тунă, тийĕпĕр. Отцы наши, скажем мы, сделали этот жертвенник не для всесожжения и не для жертвы, но чтобы это было свидетелем между нами и вами и между сынами нашими.
являться на призыв. КС. † Хулана каяс, ят парас (в солдаты). Абыз. † Пирĕн пичи Хусанта; Хусана карăм, ят патăм; ят парса та ят илмерĕ. || Нарекать имя. N. Ăна Петĕр, тесе ят панă. Ему дали имя Петр. || Записываться. Хыпар № 2, 1906. Вăл ушкăна 260 пин ытла çын ят панă, теççĕ.
безымянный. Тюрл. † Авлантарас ывăлу пултăр, качча парас хĕрӳ пултăр, ман пек ятсăр туса ан пар. Нюш-к. Тĕне кĕреччин ачана: ятсăр, тесе, чĕнеççĕ. Ст. Чек. Ачана шыва кӳртеччен ятсăр ача теççĕ. Н. Седяк. Ятсăр ача макра пулать. (Послов., намекающая на необходимость выяснения цены при всякой покупке и продаже, чтобы потом не вышло недоразумения). Ала 81. Ăстарикĕн кĕçĕн ывăлĕ ятне никам та пĕлмен, вăл ятсăр пулнă. См. пурне.
(jатлас'), ругаться, браниться, ссориться. СТИК. Çавсем питĕ хытă ятлаçса илчĕç. Они очень сильно поругались. Регули 739. Эп онпа ятлаçман; вăлсам ятлаçаççĕ (вăлсам онпа ятлаçаççĕ). Истор. Зырянсем ăна каланă: эсĕ пирĕнпе ан ятлаç, Стефанпа хăйпе кайса калаç, тенĕ. || Бранить. Ишек. Кайран тапратрĕ, тет, ятлаçмашкăн стариккине. Якейк. Вăл ятлаçса тăкрĕ. Он обругал. Никит. Атте çакна илтсессĕн, ятлаççа-çеç пăрахрĕ. Как услыхал это отец, так и обругал.
(jаhы̆н), близко, около (тат.). Употребл. и в склонении. У. Эсĕ ăна ху яхăнна ан çывхарт. Ты его не подпускай близко к себе. Ч.С. Эпĕ çамрăк чух чăнахах, вĕсем вĕрентнĕ тăрăх, киремет яхĕнне (= яхăнне) пыма та пит хăраттăм. Ходар. Сысна таврашне (свиней) унта яхăна та ямаççĕ (и близко не подпускают). Ст. Чек. Яхăнне те ямаст= çывăха та ямасть. Сред. Юм. Тытнă аллине çĕçĕ те: яхăна ан килĕр, тесе, сȏлласа-çиç тăрать ȏ çĕçĕпе; кăçта çын пытăр ȏн патне! БАБ. Яхăнĕнче (около киремети) выльăх тавраш хĕнесен, выльăх та вилеччĕ, тет. N. Пумилкке туса ирттеричченех вилнĕ çын, масарта вырăнаçмасăр, хăй пурăннă çурт яхĕнче (вм. яхăнĕнче) пурăнат. Хăр. Паль. 42. Хăшĕсем вершука яхăнарах. Некоторые приблизительно до одного вершка. Янш.-Норв. Ăна чӳклеме (для моления ему) вăл пуçтарнă укçапала пĕр виç кĕрепенке яхăн (около трех фунтов; у друг. виçĕ кĕрепенккене яхăн) пасар кулаçĕ илет. N. Пĕр виçĕ пин çынна яхăн. Приблизительно около трех тысяч человек. Н. Шинкус. Хай чикан кĕлетре çур сыснана яхăн какай çаканса тăнине курах карĕ. Б. Яныши. Пиртен пĕр çухрăма яхăнра пĕчик вăрман пур. N. Укçа икĕ çĕр тенке яхăн ытлашши пулнă. Денег оказалось почти на 200 рублей больше. Ст. Яха-к. Пирĕн хĕлле кĕрекен чиркӳве пилĕк çĕр çын (у др. çынна) яхăн кĕрет. || Употребл. и в временном значении. Макка 65. Пирĕн ял пуçланни çĕр аллă çула яхăнах ĕнтĕ. М. Сунчел. Вара çапла эрнене яхăн ĕçеççĕ (около недели). Юрк. Ăна ху та пĕлетĕнтĕр (вероятно, знаешь), вăл унта пĕр-ик çула яхăн пурăннă çын. Перев. Эпĕ пĕр вунă çулта яхăп-чĕ. Мне было около десяти лет. Шурăм-п. № 4. Ире яхăн (близко к утру) çил тухать. РЖС. 2. Пĕр çур сехете яхăнтан каллах хĕвел пăха пуçланă, çанталăк ĕлĕкхи пекех тӳрленнĕ. || В чувашизмах. Истор. Киеври халăх Владимиртен пуçне урăх никама та яхăна та яман (о других претендентах и слышать не хотел). О сохр. здор. Шыв ĕçнĕ чух карланкине шăнăр туртакан пулать, кайран вара шыв ĕçме яхăна та ямасть (о бешеном). СТИК. Ун яхăнне те пырас килмес. Не хочется и близко к нему подойти. IЬ. Çавă сана укçа пачи? ― Яхăнта та çук (и не думает). Сред. Юм. Эп: иксĕмĕр каяр-ха терĕм ȏна та, ȏ яхăн та каяс çõк вит. IЬ. Мана тыр виçнĕ çĕре яхăна та ямарĕ, хăй-çиç виçрĕ. СПВВ. Х. Манăн яхăн та тăрас килмест — нисколько. Сред. Юм. Яхăн та ан кала. Ни за что не говори. Ядр.Эпĕ çулла нумай çывăрма вĕреннĕскер, манăн ыйхаран яхăн та тăрас килмеçт, анчах ирĕксĕр тăрас пулать. Хĕвел, № 1. Пирĕн чăваш, вĕренсе, пысăк çынна тухсассăн, мăн-кăмăлланса каять. Чăвашсем çине яхăнта та пăхасшăн мар. Орау. Яхăнне те итлемеçт. «Не слушает ни за что». Макка 123°. Вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен (и не думал слушаться). || СТИК. Пухаççĕ, пухаççĕ, тет (ягоды), хĕрĕсен (у девушек) пуракĕсем тулма яхăнта та çук (далеко до краев), ывăл ачин пуракĕ тӳпеми тулса кайнă. || Недавнее, близкое время. Ч.С. Ĕлĕк ут та кустараччĕç (во время «сĕрен»), тет те, ку яхăнта пăрахăç тунă. Альш. Халĕ тата, çак яхăнсенче, тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он стал беднеть). См. яхăнта, яхăнччен.
приблизительно до... Альш. Вăл ту Мертлĕ çумĕнченех пуçланса каять те, урлăшĕ пĕр çухрăм çура яхăнччен пулса, куклĕ евĕрлĕрех пырать Сĕве хĕрринелле.
стройный. Çĕнтерчĕ 9. Яш пӳ-силĕскер, мĕнле илемлĕ утса пырать вăл!
(jаш), молодой. Микушк. «Яш ача ― молодой, высокий, стройный, красивый парень, красавец». Орл. II, 206. Çинче пилĕк яш ача. (Кисип, пест). Козм. Яш, яш, яш йинке вый вылятма тухсамăр. Хора-к. † Чон-чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ, мамăк тӳшек сартарчĕ, çине утял виттерчĕ, виç каç витсе çураттăþ (= çывăрттарчĕ). Собр. † Лайăх арăм илес терĕм, яш йĕкĕтрен хăрарăм. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак; посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ (к┐ар'). СПВВ. ТА. Яш çын — çамрăк çын. КС. Яш çын, средних лет. IЬ. Вăл ватă мар, яшă халĕ. IЬ. Яш ача, молодой парень (в песне). Срв. вăтам çын «человек средних лет». || Молодой человек, юноша, молодец. N. † Шопашкар чол çорч, шор чол çорч, пор ыр яша макăртать. Пшкрт. Яш (яшсам), молодец (молодцы). Шурăм-п. № 23. Ку яшăн амăшĕ ман аннен хунямăшĕ пулать, терĕ. Б. Чураш. Киле ваттисем те яшшисем анчах юлнă. Ядр. † Яшăм, яшăм яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ-çке. || В след. песне описка. Юрк. † Яш-яш (чит. ям) урам, ям урам, пасар урамĕ пулĕ вăл.
(jажы̆), холостой, молодой (парень). Курм. Ст. Яха-к. Яшă çамрăк йĕкĕтсем вăл каçхине сăра ĕççе, çур-çĕрчченех чупса çӳреççĕ. Молодые парни в ту ночь гуляют до полуночи, угощаясь пивом. || Холостой парень; молодец. Орау. Уравăшсем яшшисем таса-çке. Ораушинскне парни очень видные, красивые. Абыз. † Маншăн йăмăк ма макрас, санăн валли сар яшăсем пур. Зачем тебе, сестричка, обо мне плакать, для тебя найдутся холостые молодцы. Юрк. † Пурăнас йытта вĕлерсе, парапан туса килтĕмĕр; яшă çӳрес ачине кĕрӳ туса ятăмăр. Убив собаку, которая еще могла бы жить, мы сделали из ее шкуры барабан и приехали с ним; холостого парня, которому еще надо бы гулять, мы превратили в зятя (поженили).
подр. движению и шороху ползущей змеи или ящерицы. Сред. Юм. Çĕлен яшăлл тутарса ката (куст) ăшне кĕрсе кайрĕ. СТИК. Хам ура айĕнчех çĕлен яшăл турĕ (хускалчĕ, тăсăлчĕ, çаврăнчĕ те, яшăлл тенĕ пек сасă илтĕнчĕ). IЬ. Пит çинче темĕскер яшăлл турĕ те, сикрĕм-тăтăм; вăл иккен калта (это вызвало особое ощущение).
угощение девушки-гостьи. Сред. Юм. Хăна хĕрне яшка çиме чĕнес пȏлать. IЬ. Хăйсен ратнисем патне ларма пынă хĕре, хĕлле полсан, яшка çиме чĕнеççĕ (угостить). IЬ. Хăна хĕрĕсĕне, салтака кайнă ачасĕне ратнисĕм яшка çиме чĕнеççĕ (зовут в гости). || СТИК. Туйне, çĕнĕ-хăтине, таврăнипе туса пĕтерсен, çĕнĕ-çынпа упăшки çывах çынсем патне хăнана çӳреççĕ. Вăсем чĕнмесĕр пымаççĕ, питĕ хытă чĕнсен тин (пыраççĕ); çавна: яшка çиме илсе килес, теççĕ. Яшка çиме илсе килес, тесе, тата ларма хĕрне вăл ларма пынă çын ратнисем хăнана илсе çӳренине калаççĕ.
подр. мгновенному прыжку. СТИК. Яшт сиксе каçрĕ, перепрыгнул. [Сред. Юм. легко перепрыгнул (о человеке)]. Урмай. Хай анчăк çури яшт анчах сиксе ларчĕ, тет, кусем çине; кăштах тытаймарĕ, тет, кусене. Б. Яныши. Кошак: шăши, тесе, яшт сикрĕ, тет те, кашкăра питрен ярчĕ-илчĕ, тет. || Подр. быстрому поднятию. Ала. 82. Çĕлен старикрен виçĕ хутчен ыйтрĕ, тет те, хӳрине яшт çĕклерĕ, тет те, старик иртсе карĕ, тет. || Подр. вскакиванию с места. Кан. 1929, № 46,4. Чышкисене чăмăртаса яшт! сиксе тăчĕ (вскочил). М. Васильев. Выçă тотар ирхине яшт-çиç сиксе тăрат мĕн. || Подр. лизку. Сред. Юм. Ине тăварлă хорана яшт, яшт! тутарса çуллать (лизание коровы). || Подр. вытягиванию тела во весь рост. Ядр. Яшт чăсăлса тăчĕ (вытянулся стоя). Бгтр. Пĕчик ачана тĕне кӳртнĕ чух, вăл хурантан яшт чăсăлса тухсан: вилет, теççĕ, хутланса тухсан: вилмест, теççĕ. || Подр. мгновенному прохождению или минованию. Бгтр. † Ух, ĕмри, яш ĕмри, яштах иртсе кайрĕ пуль! Тораево. † Яшăм, яшăм, яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ, курнать. Рус. † Яшка çурти кĕлеткем яштах сая каймин-ччĕ. || Подр. пронзанию. Шурăм-п. № 10. Туртса кăларчĕ пысăк çĕçĕ, яшт-çеç ăна тутарчĕ. Матки çухра юлчĕ (жену пронзил ножом). || Подр. колотью. Альш. Яшт чиксе ыраттарать. Колет (по временам). Орау. Калинккерен кĕнĕ чухне, чăркуççире яштах чикрĕ те, эпĕ вара кукленсех антăм. || Подр. втыканию. КС. Çемçе çĕре патак яштах кĕрсе карĕ. || Подр. быстрому отдергиванию. Сред. Юм. Аллине ман пĕç çине хорсан, йĕппе чикрĕм те, яшт! тортса илчĕ (получается незначительный шорох). || Подр. быстрому, как-бы мгновенному росту. Никит. Ырашăн та çавăн пекех ӳсесси пулмарĕ. Вăл, çур-кунне яшт кайнăскер, старик пек кукленсе, хытса ларчĕ. Орау. Вăл ача салтак патне çитсен (около совершеннолетия), темле яштах (с удар. на 1-ом слоге) ӳссе карĕ. Н. Карм. Ĕлĕк пĕчĕккĕ-кăна-ччĕ, халь яштах ӳссе кайнă, теççĕ çамрăк ачасене (= кинетех, т. е. вдруг). || Подр. быстрому киданию. Сорм.-Вар. Киле килсен, çăмхине яшт тӳрече умне (на подоконник) утса ячĕ, тет те, çăмхи урамалла кусса кайрĕ, тет.
(jэ), или. Сам. 76. Тулли лавĕ тӳнейсе, е урапа çĕмĕлет, ытла хăвăрт вĕçейсе, е лаши-мĕн тĕрĕнет. Альш. Леш каять Картламай патне (е тĕл пулать-и ĕнтĕ). Картламайпа пыраç те ― пӳрте питĕрнĕ, кӳртмес. С. Е вăл халăха эпĕ тĕттĕмрен Христос умне ертсе кăларăп-и, е Христос тĕнĕшĕн тăрăшса, асап курса вилĕп-и, тенĕ. Ала 26. Пупсем халăхран ыйттăрĕç, тет: эсир вăл çынна паллаттăр-и, е тата палламастăр-и? Попы спросили у народа: знаете вы того человека, или же не знаете?
соотв. русск. Хоть бы раз... и того нет. П. И. Орлов. Макарав шĕлепкине туянсан кайран, хайхи ача (мальчик) е йĕрин, тет. См. Макарав. || В вопросах соотв. русск. а. N. Эсĕ манса карăн-и-мĕн? Учитель, нăмай та пулмасть, мĕн каларĕ, е? Как ты думаешь? N. Капла туни ĕнтĕ вăл кивĕ самана кутăн килни пулать поль, е?
описка вм. ĕйе (назв. духа)? Ау 18°. Унтан ку калат: ав кăмака айĕнче ватă е пуçĕсем пур вĕт; тыт та пĕçер, тесе, каларĕ, тет. Амăшĕ: вăл час пиçмес, тесе каларĕ, тет.
(jэjӳ), разлив реки. СПВВ. Х. Ейӳ — разлив воды. Ст. Айб. † Кăçал йĕпе питĕ пулчĕ, ейӳ карĕ аякка. Нынче было очень мокро, разлив был широкий. (Та же песня и в с. Тайбе). Ядр. Ейӳ тухсан, во время разлива. Ч.С. Пирĕн пĕр Пăла (scr. Була) ятлă пысăк çырма пур, вăл çур-кунне ейĕве каят (разливается). N. Çыранĕсенчен тухса, пит ейĕве кайса выртать (о реке). Изамб. Т. Çур-кунне шыв тулсан, ейӳ тухать те, икĕ енелле те сарăлса каять. IЬ. Кăçал ейӳ тухăрĕ (= тухрĕ, вода вышла из берегов). IЬ. Кăçал ейӳ инçене сарăлчĕ (широко). IЬ. Ейӳ чаксан, атмапала пулă тытаççĕ. После спада воды рыбу ловят наметкой. IЬ. Ыраш аксан, ăна ейӳ пусат. Если посеять рожь, то ее затопит разливом. Хыпар № 5, 1906. Нил шывĕ, тулса, 10—14 аршăн çӳлелле хăпарса каять; вара хăй çырансенчен туха ть те ейӳ пулать (инçе сарăлать). Сир. 46. Фисонпала Тигр шывĕсем çĕнĕ çимĕç ĕлкĕрнĕ вăхăтра ейӳ кайса тулнă пек вăл ăслăлăх тултарать. Имен. «Ейӳ — зажоры, разлив реки. Ейӳ пула пуçласан». N. Çаран ейӳве кайнă. Луга залиты водою. || «Изволок». Тюрл. Ейӳ — изволок. || Неглубокое место в реке, где вода течет мелкими струйками. Тюрл. || Мелкий (о посуде). СТИК. Ейӳ тиркĕ, ейӳ чашкă, тесе, ăшăк чашкă-тирке калаççĕ.
ейĕве кай, разливаться (о реках). Сир. 39. Шыв ейӳ кайнă пек, как река в разлив. Истор. Вăл вăхăтра шыв, ейĕве кайса, темĕн тĕрлĕ сарăлса тăнă. В то время был разлив, и река была очень широка.
(jэвэ̆р), образ, форма, вид, подобие. А. Турх. Çын евĕрне çухатрĕ. Потерял человеческий образ. N. Вăл хăйăрăн евĕрĕ те çук. Требн. 159,29. Анчах вăл санăн евĕрне илсе те, ăна усраймасăр, санăн сăмахна тытса тăман. N. Ку лаша манăн хамăн; сан лашу евĕрне килет пулĕ те çав (похожа), тĕнчере сахал-и-мĕн пĕр тĕслĕ лашасем? || М. П. Петр. Евĕр — порода. СПВВ. П.В. Евĕр — племя. || Подобно. Сам. 59. Хăй çавах та, выçă евĕр (как голодный, будто голодный): пĕтетпĕр пуль... кам тӳсет! Кан. 1928, № 149. Вăл Тимĕрç-касра патша евĕрех.
схожий, похожий; похоже, одинаково. Шел. II. 62. Вăл тутăрсен евĕрлĕ тутăрсем Шупашкарти Чăваш Тĕп Муçейĕнче те пур. Анчах нихăшĕ те Уки (женское имя) тутрисене çитес çук. || Собр. 124. Евĕрлĕ-шеверлĕ (ita scr.) (Загадка: ака туни.).
сватун(-ья); сводник(-ца). СПВВ. ЕХ. Евчĕ — хĕр çураçнă чухне хăтана çӳрекенни. Юрк. Евчи (арлă-арăмлă) туй тапранас уммĕн икĕ хăта хушшинче туй пирки калаçаканни, хĕре çураçаканни, чăпăрккă пăрахаканни. Янш.-Норв. Çураçиччен хĕр ашшĕпе авланас ашшин хушшинче сăмах çӳретекени евчĕ пулать. Евчи вăл е хĕр ашшĕсен пĕлĕшĕ пулать, е упăшки пулассин пĕлĕшĕ пулать. Упăшки пулассин ашшĕ енчĕ патнĕ каять те, хĕр ашшĕ патне: хĕрне хулăм мĕн чухлĕ ыйтать? тупра мĕн мĕн парать? тесе, ыйтма ярать. Ст. Чек. Упа лартат евче çăккăр-тăвар. Медведь угощает сватунью. Изамб. Т. Евчĕ всегда бывает из той же деревни, откуда невеста. N. Ывăл ачи ӳссе çитсессĕн, ашшĕ-амăшĕ хĕр шыра пуçлаççĕ. Хăтана тӳрех хăйсем çуремеççĕ, вĕсем пит вăтанакан çынсем, шыраççĕ вĕсем çын урлă, вăл çынна евчĕ теççĕ; евче... е арăмĕ, е упăшки уйрăм пулмаççĕ, икĕшĕ пĕрле пулаççĕ. Евчĕ малтан хĕр ашшĕ-амăшĕпе калаçаççĕ, ыйтаççĕ панине-паманнине. || СПВВ. «Евчĕ — посредник. IЬ. † Тусана тăвас пулсан, лайăхне ту, ялти туса евчĕ кирлĕ мар». Стюх. † Тăватсăн, ту тусна ялтине: ялти туса евчĕ (посредник) кирлĕ мар. || Латыш. Нишлеме иккĕн кирлĕ: пĕри карчăкки, тепĕри евчи.
бодрый, крепкий (о человеке). СПВВ. ФИ. Пит ватă çын ваттине палăртмасăр çамрăк çын пек ĕçлесе çӳресен: пит екерлĕ-ха вăл, теççĕ.
(jэл'гэ), сочиться, быть заметным (о воде). КС. Вăл вырăнта шыв шăнмаçть, хĕлле те елкесе тăрать (виднеется вода).
понуд. ф. от гл. елпĕр. Сказки и пред. чув. 18. Вăл чарăнма пуçласан, тутисене елпĕртрĕç.
(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.
имя «барина», основателя с. Елаура. Елаур. Еней-Йĕнтерек ятлă улпут (вăл Ялавăр ялне пуçласа янă).
(jэн'ди), памятник(?), станция(?), истукан(?), идол(?), чучело(?), фигура(?), изображение(?), образ и т. под.(?). [Из фразы «енти курма кайрăм», встречающейся в нижеследующем расскаве Т. М. Матвеева]. Ĕлĕк пĕрре Аслă-Арапуçсем Чĕмпĕре тырă сутма кайнă. Тыррисене сутсан, пурте пĕрле хваттере кĕнĕ. Унтан хула курма, япала илме кайнă. Çӳресен-çӳресен, пурте таврăнаççĕ. Çăпрук ятли-кăна çук. Кĕтсен-кĕтсен, хайхисем: кайма хатĕр пултăр, тесе, хăйсен лашисене те, Çăпрук лашине те кӳлсе хураççĕ; хăшĕ урапа çине хăпарсах та лараççĕ. Çăпрука кĕтсе, ăна ятлакаласа лараççĕ. Ку вăхăтра Çăпрук «чукун кĕлетке» курма кайнă иккен. Çӳресен-çӳресен, вăл Карамçын сатне пырса кĕрет те, нумайччен «чукун кĕлеткене» тĕлĕнсе пăхса тăрать (Карамçын памĕтнĕкне ĕлĕк ялти вырăссем «чугунная баба», чăвашсем — «чукун кĕлетке» теччĕç). Унтан Çăпрук хваттерелле чупать... — Ăçта шуйттанта çапкаланса çӳретĕн? Лар часрах! Кĕтсе ывăнтăмăр! теççĕ кăна юлташĕсем. — Енти курма кайрăм, тесе, персе ярать Çăпрук. Хай Çăпрука юлташĕсем çавăнтах кулса, енти тесе, мăшкăллама пуçлаççĕ. Çавăнтан вара ялта Çăпрук Енти хушаматлă пулса юлать. [Кăна эпĕ Аслă-Арапуçĕне 1908 —10 çулсенче илтнĕ]. Раз когда-то больше-арабузинцы (с. Большие Арабузи, б. Буинского у. Симб. губ.) поехали в Симбирск продавать хлеб. Продав хлеб, все вместе заехали на квартиру. Потом пошли посмотреть город и за покупками. Походили, и все вернулись. Нет только одного, Спиридона. Прождав некоторое время, они запрягли и своих лошадей и лошадь Спиридона, чтобы быть готовыми к выезду; некоторые даже взобрались на телеги. Сидят, ждут и поругивают Спиридона. Оказывается, в это время Спиридон уходил смотреть «чугунную бабу». Походивши (по городу), он забрел в Карамзинский сад и долго с удивлением разглядывал «чугунную бабу». (Раньше Карамзинский памятник деревенские русские называли «чугунной бабой», а чуваши — «чукун кĕлетке» (чугунное изображение). Потом Спиридон побежал по направлению к квартире... — «Где у чорта ты шлялся? Садись скорее! Устали ждать!» — говорят ему товарищи. «Я ходил смотреть енди» — ляпнул им Спиридон. Нашего Спиридона товарищи тут же стали дразнить, обзывая его Енди. С этих пор в деревне Спиридон получил прозвище Енди. (Таким образом, это слово, повидимому, является продуктом индивидуального творчества).
(jэнζэ̆к,—џ̌э̆к'), кисет; кошелек; кожаный кошелек для денег. Изамб. Т. Енчĕк ― кисет для денег или для табаку. Щ.С. Енчĕк — кожаный кошель для денег, вешался на пояс. IЬ. Ĕлĕк, турă çынсене укçа вайлеçнĕ (sic!) чухне, вырăссем укçа илме мих илсе кайнă, çавăнпа вĕсен укçа нăмай. Чăвашсем енчĕк анчах илсе кайнă. Енчĕк ăшне укçа сахал кĕнĕ, çавăнпа чăвашсенчен пĕр пуян çын та çук. Альш. Хĕрсен чĕрçитти кантрисем çумĕнче, пысăклăх çумĕнче, енчĕк (кисет) пулать. Вăл енчĕкне çавракарах тăваççĕ те, пиччĕн енĕшне темĕнле-темĕнле татăк-татăк улалатса çĕлеççĕ хăшĕ. Унта хăнасем панă укçисене яраççĕ. КС. Енчĕк — мешочек у женщин; в него кладут нитки, шнурки и пр. СПВВ. НН. Енчĕк — хĕр-арăмсен пилĕк-çыххи çумăнчи кĕсйи. Пшкрт. jӓнџэ̆к, то же, что енчĕк. Ст. Шаймурз. † Авалхи те тенкĕ, кив тенкĕ, енчĕк тĕпне ярса пулмарĕ. Старинную серебряную монету не пришлось положить в кошелек. Сред. Юм. † Енчĕк тõлли окçи пõр, пĕтĕм пасара хăй пõхать. Шел. 31. Тарай тутри енчĕкĕ пурте пурçăн шерепи. Юрк. Старик, виçĕ çĕр тенкĕ укçине аллине илсе, укçа йнчĕкне чиксе хурат. Бел. Гора. † Саратав (= Саратту) енчĕк сар енчĕк; тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмар. IЬ. Енчĕк — укçа хуракан сăран хутаç. Альш. † Пире укçа памасан (если не даст), шăши кастăр енчĕкне, арлан тулттăр укçине; пире укçа парсассăн, шăши юсĕ сыхлатăр. || Украшение (у женщ.). На грубом рисунке из Шибач. изображено так: [[Image:]]Сбоку приписано: «моркка». Сёт-к. Енчĕк — женск. украшение. Юрк. † Утса-чупса çырла пухат кунсем шăрăх вăхăтра; енчĕк çӳçи тытса йĕрет пит асăннă вăхăтра. || Scrotum. Шибач. || Вымя. Торп-к. Качаки вăрмана кайса килчĕ те, йорлать, тет: хир, хир вути татрăм, хир, хир орлă каçрăм; енчĕкĕм толи (= толли) сĕтĕм пор, муþ хоппи толи çăвăм пор, тесе йорлать, тет. Чураль-к. † Енчĕк тулли сĕтĕм пур, мăйăр хуппи тулли пылăм пур. (Юмах юрри). См. кача. || В одной песне встречается вм. ĕнчĕ. N. † Атăл варринче шур енчĕк (lege: ĕнчĕ); ăсса илес чĕ, ăсми çук.
некогда имя мужч. || Назв. села Яншихова, Батырев. вол. Буин. у. Янших. «Вăл яла пĕр инçетри Еншик ятлă ялтан куççа килнĕ, тет-чĕç».
(чит. вар'), назв. урочища на земле Б.-Яушевского общ., М.-Яушевск. вол. Ядр. у. N. Ĕлĕк Еншик пурăннă, ăна Явăш хăваласа янă. Вăл халь Еншик ларакан вырăна кайса ларнă.
(jэпл'э), как, каков, какой. N. Этем епли ачи-пăчи çинче палăрать. На детях видно, каков человек (о человеке можно судить по его детям). Сл. Кузьм. 75. Ху кам иккенне пĕлтерес тесен, юлташусем камне кала, вара эпĕ эсĕ еплине пĕлеп (я узнаю, каков ты). Беседа чув. 4. Епле хĕнетпĕр-ха? — Ăçта? Вара пушăсăр çула тухас тетĕн-и-мĕн? Альш. Ĕç, ĕç! Епле вăл, ĕçмесен? Апла эсĕ пире хăнана чĕнместĕн. Пей, пей! Как это не пить? Этак ты нас и в гости не позовешь. Етрух. Вăл: акă епле тасататăп, тет, пур чир-чĕре кил-ăш-чиккинчен хăваласа кăларатăп çакă килтен! Макка 139°. Юрăсене пусма пулнă-чĕ, вĕсене пусĕç-ши? епле пек? Песни обещали напечатать. Как тебе кажется, напечатают ли их? Орау. Çакăнтан ӳксен, вилмелле-и? (или: кунтан ӳксен, вилĕн-ши? — Епле ӳкен вĕт! А что, если прыгнешь отсюда, то умрешь? — А ведь это зависит от того, как упадешь. Юрк. Эсир епле ятлă çынсем пулатăр? Вы что за народ, что за племя? IЬ. Эсĕ епле кĕл-тунине эпĕ пĕртте курман, — епле кĕл-тăватăн? тесе ыйтат. IЬ. Санран ыйтатăп эпĕ: эсĕ хăна ху епле, айăплă тетне е çук-и? IЬ. Хăшĕ епле суеçтерме пĕлет, çав çапла суеçтере пуçлат. Никит. Ав, Петĕр киремете çырлахтарманшĕнех вилчĕ вĕт. Епле çырлахтармастăн ăна, епле çураçмастăн унпала? тенĕ. Ст. Чек. Епле илем (как мне купить) çакăн пек карттус? Ст. Шаймурз. Кӳлсе тухрăм çӳрен утăра, çул еплине пĕлмешкĕн. Хыпар № 27, 1906. Епле апла (как это так), мĕнле хаçетшăн (= хаçатшăн) тĕрмене хупаççĕ? тетĕп эпĕ. Юрк. Пире, чăвашă, юрат-çке, тетĕн, вăл епле апла юрат пулĕ? (как это допустимо?). Альш. Вĕсем кайиччен, ял еплерех (какова примерно) иккенне пĕлсе юласшăн эпĕ. || Какой бы ни...; как бы ни... О сохр. здор. Епле çыннăн тă (какому угодно человеку) хăйĕн тумтирне шаккама ĕçленĕ хушăрах кăшт та пулин вăхăт пулать. Альш. † Шурă Атăл хĕрри шурă хăйăр; еплеех те шурă пулсан та, юр пулмĕ. || В вопросах соотв. русск. а что, ну что. Юрк. Кăсен сăмаварĕ тахçантанпа тасатман: пăхма ирсĕр, тикĕт чӳлмекĕ пек хуп-хура. Хуп-хура пулнине курсан, хăни: эсир епле, куллен чей ĕçетре? тесе ыйтат. IЬ. Епле, И. И. сана киле ячĕ-и? IЬ. Пайтахчен уткаласа çӳресен тата: епле, аван-и? Вуласа пăххалĕ, итлем, тет.
(jэр), увязаться, привязаться, присоединяться; сопровождать; принимать участие. Якейк. † Сарă вăрăм варли пур, сар ачасам ереç поль. Есть у меня красивая, статная подруга, но, должно быть, привяжутся к ней красивые парни. Сёт-к. † Хор лотра варлия хора ача ерчĕ поль, атьăр киле ачасам. N. Кам ăслăлăхлă, çавна ер (присоединись). Требн. Вăл хăйĕн урапи çинче ларса Исаиа пророк кĕнекине вуласа пынă. Святой сывлăш Филиппа каланă: çак урапа çумне пырса ер, тенĕ. Н. Сунар. Кашкăр, хавасланса, йытăпа пĕрле ерсе карĕ, тет, йытă патне. НАК. Пирĕн аттесем те вăл йĕркене ерсех каймаççĕ. И наши родители не очень-то принимают участие в этом обряде. Чăв. ист. 10. Çав авалхи юмах пире чăвашсенĕн тĕп-аслашшĕсем çĕр ĕçне мĕншĕн ерсе кайнине пит лайăх кăтартса парать. Беседа. Вăл вара çав çĕрте пурăнакан пĕр çын патне пырса ернĕ; вăл çын ăна сысна кĕтме янă. || Вступить в предосудительную связь. Чăв. й. пур. 29. Унтан вара вăл шăллĕне те авлантарнă, ăна авлантарсан, ун арăмне ернĕ. Ала 11°. Вăл татах тапăннă, тет, анчах ерейман ăна вăл (id efficere non potuit, ut cum femina coiret). ЙОН. Çакă ялта хĕр нумай, качччă ермен хĕр çук. Сир. 81. Хĕр чухне вĕсемшĕн пăсăласран, ашшĕ килĕнчех йывăрланасран хуйхă; мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă. || Приставать (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир тумтирсем, пĕренесем çине те ерсе юлать. Эта болезнь заражает и одежду и стены. Сред. Юм. Кĕçĕ ернĕ. Пристала чесотка. || Увлечься (чем). Истор. церк. Ĕçке-çике ан ерĕр, эрех хыçсăн ан кайăр. Беседа. Çапла хăтлана-хăтлана, пĕтĕмпех ĕçке ерет. IЬ. Ĕçме ернĕ çын. Спившийся человек. Беседы на м. г. Ĕçке ернĕ çын. Требн. 50,28. Ĕçке ерсе пурăнмастăн-и? || N. Эп юхха ертĕм. Обеднел. || Прилипать (напр. о паутине). К.-Кушки. Эрешмен карти ура çумне ерет (осенью).
жить в интимной связи. Чав. й. пур. 29. Вăл, упăшки виличченех, çав хăй патне киле кӳртнĕ çынпа ерсе пурăннă.
понуд. ф. от ер. Собр. Ула-куракпа чакак тус пулĕç, хура-курака ертмĕç, теççĕ. Ворона с сорокой будут друзьями, но грача в свою компанию не возьмут. (Послов). Юрк. Таса мар алă-шăлли куçа чир анчах ертсе тăрат (заражает). Симб. Ваççук ятлă юлташ хăйсен кӳршинне кишĕр вăрлама ертсе карĕ (повел меня). О заступл. Тарçă вĕсене ертнĕ те, вăрмана илсе тухса кайнă (повел их). N. Вăл хăйпе пĕрле арăмне тата хăй хурăнташне ертрĕ те, кĕреçесем илсе, çарана кайрĕ. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ (= кĕтĕвĕ) тохса кайнă чохне, хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм (пустил в стадо). Орау. Пĕре мулча (мул'џ̌а) кĕрсе ертсе килнĕ-ччĕ (притащил), унтанпа пыйтă тавраш курман. Сиктер. Лаша хыççăн (за лошадью) тиха ертме парăсăн-ччĕ. (Моленье). Альш. Пĕр вырăспа ертсе ярать вĕсене. Сир. 169. Хăй вĕсене мачча çине ертсе улăхнă (проводила их на чердак). || Заставить бегать за собою (о животных и человеке). N. Вăкăр ĕне хыççăн чупать, пашпăртне валать (odoratur pudenda); пирĕн ĕне вăкăр ертнĕ (хăй хыççăн чуптарать). Орау. Пирĕн ĕне ертет нихак-ха, слав пух. IЬ. Ĕне ертни (со времени случки) пĕр-ик ĕрне пур нихак ĕнтĕ. Якейк. Çак хăтайăн хĕрĕ пор, ялта ертмен ача çок (в непристойном см.). Кан. 1927, № 234. Ĕне пĕтĕ е хĕсĕррине вăкăр ертни виçĕ эрне иртсен тин пĕлме пулать. IЬ. Вăкăр ертичченхин пек мар, лăпкă çӳреме пуçлать.
проводник, провожатый. || Провожатый умерших (на том свете). Макка 221. Хывнă чухне ак çак сăмахсене каласа хываççĕ: умăнта пултăр, сĕкĕл ту, пĕр турамĕ пĕр çăк пултăр; умăнта пултăр, ертсе çӳрекеннине те тивтĕр. IЬ. 189. Çын вилсен, ăна асăнса хывнă чух, чăвашсем темĕскерле ертсе çӳрекенĕ асăнаççĕ: ертсе çӳрекенин умĕнче пултăр (теççĕ). Чхĕйп. Тата йĕртсе (sic!) çӳрекен, сана та сăрапа асăнатăп, эсĕ çак анчах вилнĕ çынна лайăх йĕртсе (sic!) çӳре, тенĕ (вăл вилнĕ çынна ертсе çӳрекен кам вăл, уна пĕлмен ĕлĕк, вилнисенчен пĕри йĕртсе çӳрет пулĕ, тенĕ). N. Чăн малтан çав ват çынна асăнса хываççĕ: (имя) пичче, ертсе çӳре (имярек. Обращаются к умершему старику, прося его быть вожатым для скончавшегося младенца).
(jэрг'э̆н'), любовник, любовница (так во многих гов.). Панклеи. † Атьăр, ачасам, киле кайпăр, еркĕн кĕтсе тăрать полĕ, ăснă сăри сӳрĕлет полĕ. Сака 519. Акă ку карчăк еркĕннийĕн умне икерчĕ хурат та, калат: асту, хытă ан çи, суккăр та клуххуй тăват пире вăл, тенĕ. Яжутк. † Атĕр киле, ачасем, киле кайма чух пулĕ, ял-ялĕпе (в ориг. ялипе) еркĕн пур, еркĕн кĕтсе тăрать пуль.
назв. озера между с. Альшеевым и д. Мертлями, Буин. у. Симб. губ. Альш. Пирĕн чăвашсем калаççĕ: куç пăсăлсан, çав Ес-кӳлĕ шывĕпе çусан, тӳрленет, теççĕ. IЬ. Ес-кӳлĕ тиекенни вăл пысăк кӳлĕ, Элшелпе Мертлĕ хутлăхĕсенче. (Склонение: Ес-кӳллĕн, Ес-кӳлле).
(jэдэс), дужка. См. йĕтес. Сред. Юм. Чăххăн малти сейник (= сенĕк) пик уйăрлакан кăкăр шăммине етес тесе калаççĕ. IЬ. Алтанăн, чăххăн кăкăрĕнче сейник (= сенĕк) пик уйăрлса тăракан шăмă пор, çавна вара иккĕн ик юппинчен тытаççĕ те, хуçаççĕ; он какайне пăртаккăн-пăртаккăн уйăрса пор пӳртри çынсĕне те валеçсе тохаççĕ; кайран вара, эрехле уйăрнă полсан, шăпа тытаççĕ те, кăш чохне эреххине çавăнтах ĕçтереççĕ, хăш чохне тепĕр чохне хăй патне чĕнсе ĕçтереççĕ; аланман ачапа хĕр уйрать полсан, кĕпесĕм тĕрлесе памалла, тотăр илсе памалла уйраççĕ. Г. Т. Тимоф. Етес ĕçеç. Пирĕн чăвашăн, чăхă пуссан, етес уйăраççĕ пĕр-пĕринпе, ашне çинĕ чух. Уйăрнă çĕрте калаçаççĕ (условливаются) «улталамалла» та «улталамалла мар». Улталамалла калаçсан, кам улталаканнийĕн япала парасси каçать; кама улталанă, çав-кăна пара ть вара, кампа уйăрнă çавă. Улталамалла мар калаçсан, икĕ енчен те пĕрне-пĕри япала параççĕ. Калаçаççĕ унта пĕри кĕпе парса тепĕри пушмак илсе памалла та, е пĕри кĕпе тепĕри пысăк явлăк илсе памалла та, е тата урăх мĕнне те пулсан тумалла та, е тата икĕ енчен те пĕрер сăраковушкăшар эрех илсе ĕçтермелле те, ытларах та калаçаç: темĕскер, шăнкăрав çакса, лашапа пырса, илсе каймалла та. Тупаççĕ унта калаçакансем епле пулсан тума: сĕтел айне кĕрсе ларса, юрламалла, кĕпе киллипе туртмалла, пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. Çавна калаççĕ вара пирĕн чăвашăн: «етес тус» теççĕ; «етес туспа ĕçмелле», теççĕ. Етесне уйăрнă чухне, етес çумĕнче ашĕ пулать унта; çав ашне — уйăрнă çĕрте кам пур — çавсене параççĕ пĕчĕкçĕн-пĕчĕкçĕн, валеçе-валеçе. Вĕсене вара етес тӳленĕ çĕре чĕнеççĕ ĕçкине ĕçме. Çав Пукравра-мĕнте ĕçеççĕ унăн ĕçкине. Етес çамрăксем уйăраççĕ ăна, ватăраххисем те сайрахутра уйăркалаççĕ те, анчах вĕсем сахал уйăраççĕ. Çамрăксен илемлĕ вăл етес уйăрни — чăнлани. Чĕнеççĕ хай етес тусне, етес юлташĕсене. Тытăнаççе ĕçме. Хăнасене ăсатсан, тытăнаççĕ вăл тавраша. Ĕçкĕ пулать вара вăл питех те аван: етесе хытă ĕçеççĕ ăна. Пуçтарăнать унта çамрăк-кăна: пыраççĕ уйăрнă çĕрте пулманнисем те, вĕсем те илсе каяççĕ вара пĕр-пĕрин патне. Хай тытăнаççĕ юрлама, тытăнаççĕ ташлама, купăсĕ те пулсассăн. — «Етес ĕçес» теççĕ вара çавна. Унта ватă таврашĕ пулмас та çамрăксем ĕçнĕ çĕрте: хăйсене ирĕк вара вĕсене. Çӳреççĕ çапла кунĕпе пĕр-пĕрин патĕнчен тепĕрин патне кĕре-кĕре. Ӳсĕрĕлеççĕ те вара хĕрсем, пичĕ-куçĕсем хĕп-хĕрлĕ хĕретне пек пулса каяççĕ. Тытăнаççĕ вара кулма, шӳт тума. Пĕр шӳтле вăл хĕри-пăраç ĕçки. Хăйсем ӳсĕрĕнчен хăйсем кулаççĕ вара вĕсем ун пек чухне. Вăл етес ĕçнĕ çĕре пыллă сăра таврашĕ те, тутлă сăрасем тăваççĕ вĕсем кăкшăмсемпе. Этемме çавă ӳсĕртет. Етес ватăраххисем те уйăраççĕ пĕр-пĕринпе. Вĕсем «эрех ĕçмелле» — мĕнле калаçаççĕ: пулуштухшар-и, штухшар-и. Пĕр-пĕрне вара лашапа тиесе çӳресе ĕçтереç. Унта пулать вĕсен те вăййи, кулли. Тупса килеççĕ купăççине те, калама çук «аван» ĕçеççĕ. Илметума кайнă çĕрте, тăрантас çинче, ялан та минтер таврашĕ вара хăйсен. Етес туртмасан, нимĕн те пулмас, туртсан — вилсен, етес шăммине уйăраççĕ тет». Çапла калаççĕ чăвашсем, етес уйăрасси çинчен. Уйăрсан вара, епле те пулсан чăнласшăн тăрăшать. Уйăрать те, чăнлать. Чăнланă çĕрте тата тепĕрисем уйăракансем пулаç. Вĕсем вара тата кăсене «етес ĕçкине чĕнеç. Тупăнса пырать вара çапла етес ĕçӳ».
(jэд'э̆рн'э), назв. гор. Ядрина, б. Каз. губ. Якейк. † Яш çын ĕмĕр иртет-çке, çав Етĕрне хошшине каяс килмест, мĕн тăвас? IЬ. † Етĕрне сотти пуç сотти. («Молодых людей 1-го стана забирают в солдаты в Ядрине»). N. † Етĕрне хули пуç сутти, — карăмăр та, пуç сутрăмăр. Собр. Етĕрне хĕрĕ сарă хĕр; çыру ямасан, чун канмас. Уравăш. 2. Уес хули Етĕрне Сăр шыввийĕн леш енче; йыт пуç çине ларнă, тет, çавăнпа начар хула, тет. || Назв. селения. Пшкрт. jӓдэ̆рнӓ. Эпир çур. çĕр-шыв 25. Вăл вулăсăн кантурĕ Етĕрне ятлă чиркӳлĕ-пасарлă ялта.
назв. местности в лесу. Альш. Сĕве хĕрринерех лап çĕр пур карташ вырăнĕ чухлĕ. Унта çĕмĕртсем, ытти çӳлĕ йывăçсем ӳсеççĕ пĕр çиччĕ-саккăр. «Еш-Тĕп» теççĕ вăл вырăна. Г. Т. Тимоф. Унтан Елшел çывăхĕнче вăрманта «Еш-Тĕп» тиекен вырăн пур.
зелененький. Сам. 56. Савăнăçлă!... Пăхса тăр пурте чĕрĕ ешеркке! Йĕри-тавра çут чатăр — аслă-çке вăл, шенкеркке!
(jэжэ̆л'), зелень; зеленый. Хыпар № 11, 1906. Пĕр ик-виçĕ эрнерен вăл вырăна та ешĕл пусса илет. N. Курăк çине ан вырт, кĕпĕне курăк ешĕлĕ çапĕ (у тебя рубашка сделается от травы зеленою, с зел. пятнами). Шаймурз. † Тăхăнăрсам ешĕлĕ пĕтиччен. Надевайте их (перчатки) до тех пор, пока не слиняет их зеленый цвет. Баран. 5. Çаран çинче курăксем ешĕл пулса ларĕç-ши? тесе, шавлать пӳртри çын. Альш. † Ешĕлех те калпак эп тăхăнтăм, ешĕлех те хулана эп кайрăм. Чув. сборн. 144°. † Атăл çинче ешĕл машшина (пароход). Ст. Шаймурз. † Шурă Атăлпа ешĕл машшина, хумхантарать Шурă Атăл шыв(ĕ)сене. Лашм. † Унăн хуппи (ставни у окон) ешĕл сăрлă иккен. IЬ. † Хура çыру, ешĕл пичет пирĕн савни аллинче. IЬ. † Алăкăр умĕнче решетке, аллăрта ешĕл перчетке. Ау 281. † Шур-Атăлпа юхса килет ешĕл пуçлă машшина. Fontes 1. † Шур-Атăлтан юхса килет ешĕл пуçлă машшина. Образцы 45. Аллăрсенче ешĕл перчетке, ан пăрахсам ешĕлĕ пĕтиччен.
то же, что ешĕл-сенкер. Тюрл. Ешлĕ-сенкер, купорос. Хир-бось. Ешлĕ-сенкер (с¬эн'г'эр) — квак чол, купорос. Сред. Юм. Ешлĕ-сенкер. Выльăх хуртлансан, хурт пĕтерме хуртланнă вырăна ватса чикеççĕ. Вăл хурта пĕтерет, пит хăватлă, çиме юрамас. В. Олг. Ешлĕ-сенкер, назв. лекарства, покупаемого в лавках (симĕс чол). Ута хаяр ӳкрĕ-тĕк (если поразит порча), омпа йосанат.
(jывы̆р ), тяжело; тяжелый. См. йăвăр. О земледел. Кирлĕ мар çĕре йывăр сӳрене яма юрамасть. Пользоваться тяжелой бороной без нужды нельзя. Альш. † Манран юлнă арăма, ĕçе йывăр ан хушăр. (Когда я уйду в солдаты, не заставляйте мою жену делать тяжелую работу. Изамб. Т. Йывăр тăпрăр (ваша земля) çăмăл пултăр! (Обращ. к умершим, на поминках). Тяжесть; тягость. Хыпар № 43, 1906. Вĕсем урам тăрăх аллă-утмăл утăма утма та пит йывăра хураççĕ (считают за труд). Ib. № 11. Çулта-лăкра ĕçнине шута (хисепе) хурсан, лăнках (порядочно) пухăнать; çук çынсене, чухăнсене йывăра килет (приходится тяжело). Сред. Юм. Пит йывăр çĕклесен, çынна йывăр лекет (он надрывается). Толст. 4. Эпир ахалех ытлашши йывăра сĕтĕрсе çӳретпĕр. || Трудный. Самар. Кучченеç хутаççине пит йывăр тĕвĕ çыхаççĕ, ăна хĕрĕн инкĕшĕнчен салттараççĕ. Ст. Чек. Йывăр çавăрса каланине ăнласа илет. Понимает трудные выражения ( мысли). || Груз. Альш. Халиччен йăтайман арчасене, йывăрсене урапа çине тиени сисĕнмерĕ. Н. Шинкусы. Çавăн пек мала тухакан (быстрых, обго-няющих во время скачки в аслă ӳчӳк) лашасене хăшĕ-хăшĕ, çавăн пек çĕре çӳрешшĕн анчах, йывăра кӳлмесĕр, çитерсе усраççĕ. || Горе, беда. Истор. 152. Хамăр пуçа йывăр килсен те, парăнатпăр ĕнтĕ. С трудом. Ст. Чек. Йывăр сывлать, тяжело дышит. || Беременность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ йывăра юлать (= çине юлнă). Жена Ивана беременеет. || Обидный, обидно. Букв. 11. Йывăр ан кала. Не говори чего-либо обидного. || Гибельный, опасный, опасно. N. Йывăр пăрăнтан, йывăр çумрăнтан сыхласа тăр, ӳч-ӳк, çырлах. Сред. Юм. Йывăр çилтен, йывăр хĕвелтен тор сиртĕр. (Говорят во время молитвы. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача тăм çисен, йывăр (тягота) пулать, теççĕ. || Медленно. Календ. 1906. Малтан пит йывăр ӳсет (бамбук). || Тяжелый (о болезни). N. Йывăр суранлă, тяжело раненый. (Солд. письмо). || Тяжело (заболеть). Сборн. по мед. Хăш чухне çав вăхăтрах куçĕ те пит йывăр пăсăлать. Ib. Йывăр çуратмалла пулсан (при трудных родах) пулăшмашкăн доктор та пур, кирлĕ им-çамсем те алă айĕнчех. Чăв. й. пур. 35. Хай Куçманăн арăмĕ йывăртан йывăрланнă та, пĕр эрнерен вилнĕ-кайнă. || Преступный, преступление. Ала 16. Мĕн йывăр ĕç турĕ ку çын, çын вĕлерчи-мĕн вăл, е тата урăх вăрă-хурахра çӳрери-мĕн? Какое преступление совершил этот человек: убил ли, или совершил какую-либо кражу? Хыпар № 43, 1906. Ĕçлемесĕр пурăнса, вĕсем усалланса, асса каяççĕ, пĕтĕм вăйне ĕçсе, йывăр тусах пĕтереççĕ.
прибавиться в весе, отяжелеть. N. Икĕ-виçĕ эрнере хур ик-виç кĕрепенкке йывăрланса каят. В две три недели гусь прибавляется в весе фунта на 2 или на 3. Чув. прим. о пог. 207. Ватă çынсен шăмшакĕ йывăрлансан, хулпуççи (пилĕк-çурăм) ырата пуçласан, йĕпе пулать. Если старикам становится тяжело, плечи (поясница) начинают болеть, то будет ненастье. || Тяжело заболеть. Скотолеч. 34. Йывăрланса çитсен, сурăх пĕре (= то) пĕр вырăнта çавăрăнса тăрать (при вертеже)... О сохр. здор. Вăл (чирлĕ çын) питĕ йывăрланса, вĕриленсе çитет те, тăтăшах çывăрать. Ч.С. Йывăрланнă-çем йывăрланса пычĕ. Ей становилось все хуже и хуже. Ау 11°. Тĕнче-çăвар пит йывăрланса çитрĕ, тет: вилептĕр, тесе калат, тет. || Забеременеть. N. Йывăрлан (йывăр-çын пул). Сир. 81. Хĕр чухне вĕсемшĕн пăсăласран, ашшĕ килĕнчех йывăрланасран (чтобы не забеременели) хуйхă; мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă.
(jывы̆рлы̆х), тяжесть. || Притужины, жерди на соломенной крыше (чтобы ее не снесло ветром). Н. Карм. Утăм. № 1, 23. Курăс хуп витсе лартнă кĕлет те, çакă йывăрлăх пуснă лупас. Ч.П. Çурăм-пуçĕпеле, йывăрлăх çине ларса, вăл юрлать (хура чĕкеç). Кĕвĕсем. Пӳрт çине йывăрлăх ярсассăн, пӳрте йывăр килмĕ-ши? || Притужина, ветреница на стогу. Ау 14. Капан çине янă йывăрлăхсем N. Сан çине йывăрлăх хумалла (так говорят непоседе). || Эпизоотия. Ст. Чек. Выльăх йывăрлăх чухне выльăха çитерсен, выльăх чиртен хăтăлса юлат. Если скотину во время эпизоотии выкармливать, она не заболеет.
«новый зять». К.-Кушки. Çĕнĕ йысна тесе, килте е ратнере халĕрех кайнă хĕрĕн упăшкине калаççĕ, анчах пыра-киле вăл ят пăрахăнат. (Муж родственницы, вышедшей замуж не так давно).
болтушка для кормления собак. Сред. Юм. Йыт пăттинче çапах шывва кĕреççĕ. (Так говорят о тех, кто купается в нечистой воде). Шел. 76. Валем-валем выртаççĕ пăяв шывсе чăрканса, ăçта пăхнă, вăл тĕлте йыт пăтти пек арканса.
(jыды̆), то же, что йыт. См. йăтă. Юрк. † Çĕтĕк кĕрĕкĕ татăкĕ йытă вĕрнипе çурăлат. Орау. Йытта ан йĕкĕлте (= ан çĕтĕлтер). Не дразни собаку. Сред. Юм. Эс те учитĕле тохсан, луччĕ йытта сăмсана касса парам! (Так говорят, когда уверенно знают, что собеседник не может быть учителем). IЬ. Пуçа йытта хывнă та, ĕç хушсан, та ĕçлемес. (Ссылается на болезнь, притворяется и не делает того, что ему велят). Б. 13. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. (Послов.). IЬ. Йытă мăнтăр та, çиме юрамасть. (Послов.). КАХ. Çырлах, аслă кĕлĕ! Кама тимен, ху валеççе пар. Ачăна-пăчăна чар, йыттусене пирĕн выльăхсем патне ан яр. (Моление киремети Питтури в «тайăн сăра»). Б. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Загадка: иголка с ниткой). Т. М. Матв. Йытă аллипе ĕçлетĕн. Работаешь спустя рукава. Сказки и пред. чув. 14. Йытă урипе утиччен, сивĕре шăнса çӳриччен, лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхи те пулас мар. Чăв. й. пур. 7°. Çыраканнине сĕтĕрсе килес те, йытта хĕненĕ пек (как собаку) хĕнес! Орау. Йытă пек япăлтатса çӳрет. СПВВ. Х. Йытă хăй хӳри çине сысмасть, теççĕ. (Послов.). Нюш-к. Ĕлĕк авал турă, этеме ыраш панă чух: ыраш кирлĕ-и сана? тесе, ыйтать. Çын: кирлĕ мар, тет. Ыраш тĕпĕнченех пучахлă пулнă; ыраш пучаххи çурри анчах юлать. Тепре ыйтать. Çын ун чухне те: кирлĕ мар, тет. Çавăн пек темиçе хутчен ыйтса та, çын: кирлĕ марах, тесе пырать. Ыйтмассайран ыраш пучаххи кĕскелсе пырать. Турă юлашкинчен ыйтсассăн, çын: кирлĕ мар темелле-ччĕ, тет, анчах йытă: хам-хам! тесе янă та, çавăнпа халĕ пирĕн ыраш юлнă. Йытă лайăх мар вăл, тесен, йытă усракансем çак сăмахсене каласа кăтартаççĕ. Собр. Йытă шуйттана сиссе (чуя) çĕрле вĕрет, теççĕ. Т. Григорьева. Килте йытă пăтратманне ялта яшка пĕçернĕ, теççĕ. Дома не умел замесить собаке, а в деревне сварил похлебку. (Послов.). N. Эсĕ йытă! терĕм. N. Конта йытă пуç те полĕ! Здесь, чай, чорт знает что есть! Сред. Юм. Йытă самăр та, пусма юрамасть. Хоть собака и жирна, но на закол не годится. Собр. 74°. Йытă, тесен — çăмĕ çук; этем тесен — сăнĕ çук. (Послов.) Ала 91. Çакă кĕçĕн тăванĕ (брат) мĕн курман вăл! Вăл курнине ялти йытă та ан куртăр (того, что он перенес, не дай бог испытать деревенской собаке). IЬ. 31. † Пире: салтак кай (= салтака кайĕ), тесе, ялти йытă каламан пуль; çын та сисмер — кайрăмăр. Т. М. Матв. Эй, алли-урине йытта касса пама! Юрк. Йытă хĕлле, сив вăхăтра, питĕ хытă шăнса: эх, кунтан ăшă пулсан (= çăва тухсан), çула, шăрăх вăхăтра, шăмăсем тултса, пӳрт тăвăттăм (шăмăран пӳрт тăвăттăм), тесе, калать, тет. Изамб. Т. Халь уччиччĕлсем нумай: йыт кутне тапсан, уччиччĕле тивет (т. е. учителями хоть пруд пруди). N. Йытă выртман вырăнта выртăрăмăр пулĕ (валялись везде, где попало). N. † Йытă çăварне аш кĕрсен, хăçан каялла тухни пур? (Солд. п.). Орл. II 235. Хура йытти çакăнса тăрать хĕрлĕ йытти ăнах (на нее же) вĕрет. (Хуран вут çинче). Сред. Юм. Йытă хăй хӳри çине сысмас. Никто сам себя не хает. (Буквальный перевод: «собака на свой хвост не испражняется)». Чăв. й. пур. Хăне те (его), йытă вилли пек, çĕре тирпейсĕр чикнĕ (опившегося зарыли без отпевания). || Неблагодарный. || Пес (брань). Сказки и пред. чув. 47. Эрехне таçта хăй пытарчĕ те, пирĕн çине калать тата, йытă! СТИК. Çав Ваççа йыттиех (ce chien de Vassia) тунă пулĕ. Вероятно, это напроказил мерзавец (пёс) Вася.
«посмешище даже для собак». Шорк. Вăл ача (парень) пирĕн хĕре йытă колли турĕ (опозорил).
то же что йыт-пăтти. СТИК. Вăл шыв йытă пăтти пек. Та вода очень мутна.
йытă пăхĕ, брань. || Слепой. Йытă пăх тăвать вăл. Он ни черта (т. е. ничего) не сделает. Сред. Юм. Йытă пăх. (Так говорят часто, если на что-нибудь не соглашаются). IЬ. Паранк кайса кăлар-ха? ― Йытă пăх (чорта два)! кайса кăлар ху! N. Йытă пăхĕ ак! Говорят детям, если им дадут чего-нибудь, а они еще просят. По-русски — «дерма тебе еще в рыло!».
(jыш), семья. Н. Т. Ч. Арăмĕ вара хуранти пăттине хай тăпăрăслă сĕтне сĕтел çине антарса лартат, вара пур пек йышĕ ларса çиет. Собр. Йышне кура хурăнташĕ. Смотря по семье и родня. (Послов.). Ала 71°. † Çич ют йышĕ умĕнче мĕн каласан килĕ-ши? Аххаяссăм, аххаяс, хай-хай, аххай, аххаяс! IЬ. 93°. Вăсен йышĕ мĕн пурĕ çиччĕн пулнă. М. П. Петр. Йыш — семья в доме; свойство, порода. Сала 183. Патша ывăлĕ кĕрсен, çурт йышисем: авланатна? тесе ыйтаççĕ. Янш.-Норв. Авланас текен йышне те çын питĕ кирлĕ пулсан: памастпăр (девушку), тенĕ сăмаха пăхса тăмаççĕ (не обращают внимания на отказ). || В переносном зн. Ист. Церк. Монахсем пурте пĕрле, пĕр йыш пулса, пурăнакан монастырсене общежитие теççĕ. Ч. П. Кĕчӳне ӳсекен çамрăксем патшалăха (салтака) каяççĕ йыш пулаççĕ; ах мăнтарăн хĕрĕсем, çичĕ юта каять, йыш пулать (присоединяются к чужому семейству). Янтик. † Амаран хĕр çуралать, юта каять, йыш пулать (хушать?). || Артель, люди. Йышпа ĕçлеме лайăх. С людьми работать хорошо. N. Эпĕр асăнни сакăр кун, тухни тăхăр кун, йыш пуçтарни виçĕ кун. (Такмак). А. Турх. Йышĕ çитет-ха вăл та. Людей-то достаточно (для работы). IЬ. Йыш тупрăр-а? Нашли ли достаточно людей для работы? (или игры и пр.). Янш.-Норв. Çук, кăçал памастпăр (дочь замуж); ĕçлеме те йыш çук, пăртак амăшне пулăшкаласа пурăнтăр-ха. N. Ĕçлеме йыш тупма кайнă. Ч. С. Тырăсене кӳртсе, улăмсене купаласа пĕтерсен, ыраш çапнă йышсене апат çитерсе ятăмăр. || Товарищ. Ч. П. Кам пире тĕл пулсан, ай, тус пултăр, кам пире май пыран, ай, йыш пултăр. Ст. Шаймурз. Суйлан йышне тупман, тет. (Послов.).
(jыш), хозяин. К.-Кушки. Çав çĕр йышĕ вилнĕ. Собр. Вăкăр йышне пуçĕ çук, теççĕ. (Послов.). Янш.-Норв. Вăл укçасене (принесенные людьми, больными глазами и чирьями, для умилостивления духа) кĕлет йышĕ пуçтарать те, кашни уйăхра тен (= тенĕ) пекех, тӳркĕллине чӳк тăват (духу тӳркĕлли, живущему в клети). Хурамал. Хăна-кил йыши ăна ыраш пăтти пĕçерсе çитернĕ. Собр. Йытти йышне палламасть, теççĕ. (Послов.). N. Йыши йыттине палламан пек пулат, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Тăрансан, йытти йышне тапăнат, теççĕ. (Послов.). Изамб. Т. Ку лаша йышĕ паллă мар. || Жених. Изамб. Т. Йыш тухĕ-ха. Жених найдется. IЬ. Старик (муж) вилсен, киле кӳртес, тесе, калаçтаркаларăм та, йыш тупăнмарĕ (не нашлось жениха). || Муж. Изамб. Т. Халĕ ĕнтĕ йыш çинчен шухăшлама та çылăх: ватăлтăм ĕнтĕ. Хĕрĕхе пусап та... Теперь уж грех и думать о муже ― состарилась, мне уж сороковой год.
(jышши), подобный. Çавăн йышши, подобный тому; кун йышши, подобный этому. Беседы на м. г. Ху йышши этем. Ст. Чек. Турăх йышши мар, хăймапа юрсан. Беседа чув. 14. Çав праçниксенче ачасем пуçтарăнаççĕ те, пĕр-пĕр вырăна тĕрлĕ йышши йывăç лартса тултараççĕ. || (Какого-либо) сорта, качества. Календ. 1904. Чĕкĕнтĕре вăрăм йышшине акас пулмасть, чăмăр йышшине акас пулать. N. Ĕççĕр çынсем калаçакан йышши сăмахсем. Н. Шинкусы. Ывăлĕ те тата пит час сиксе тухса каякан йышши мар иккен (не из таких, чтобы скоро убраться вон). Сир. 316. Вăл ун патне патша хурăнташĕсене анчах паракан йышши ылттăн пиçиххи янă. N. Авă эпĕ, пĕр пилĕк çул пулать ĕнтĕ, ачасене шултăра йышши çĕр-çырли лартма патăм.
(jыжы̆н, занимать (место). Шорк. Пирĕн ачана вĕренме ярас та мар пулĕ, ахалех вырăн йышăнса ларать (занимает место), нимĕн те вĕренмес. IЬ. Ку йывăçа касас, мĕн вăл ахалех вырăн йышăнса лартăр, ӳсесси çук. Ягутли. Хăйсен йăвисене йышăнаççĕ (птицы, прилетающие с юга). N. Тата хăшĕ-хăшĕ: вăл хăй ĕмĕрне пит аван ирттерчĕ, нумай ырă курса пурăнчĕ, çын ĕмĕрне те йышăнчĕ, тесе, калаçкаласа пыраççĕ. (Говорят о покойнице идущие за гробом). || Избрать. Изамб. Т. Усем малтан пĕрер ят йышăнаççĕ. Сначала каждый из них избирает для себя какое-нибудь имя, название (в игре). || Принимать, присвоить, признать за свое. Сборн. по мед. Е хăвăртрах пĕтĕм алла кастарса пăрахас пулать, е хăтăлма çук вилĕме йышăнас пулать. Ч.С. Юман патне çитсен, малтан: выльăхсене уй чӳк юманĕ йышăнать-и? тесе, курăк çине ярса пăхаççĕ. Выльăхсем курăк çисен: чӳк юманĕ йышăнать, теççĕ; çимесессĕн: выльăхсене курăкне çиме хушмасть, çавăнпа йышăнмасть пулĕ, теççĕ. (Уй чӳк туни). Т. IV. Кĕшерни каç çурт алăкĕсене, чӳречисене пурпа хĕрес туса çӳремесессĕн, усал йышăнат, теççĕ. Шурăм-п. № 26. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче çăлтăрĕ пур, теççĕ; хаçат та, тухма пуçласан, пĕлĕт çинче çăлтăр йышăнать-çке вăл. Ст. Шаймурз. Шапка невидимкăпа, сапог самохода йышăнатпăр, самолетни ковера йышăнакан çук. || Принять во внимание. N. Пирĕн ĕç темĕн чул кирлĕ пулсан та, йышăнмасăрах хăварать (не рассматривает наших нужд).
то же, что инке. Альш. Йинке — тете арăмĕ, аттепе пĕр тăванăн арăмĕ, ытти пур хамăр ратнери манран аслисем; кукка арăмĕ. Аттепе пĕр тăванăн арăмне, асаттепе пĕр тăванăн арăмне, ассаннепе пĕр тăванăн арăмне, кукаçейпе е кукамайпа пĕр тăванăн арăмне те аслă йинке е пысăк йинке, теççĕ. IЬ. Йинке — пăяхам арăмĕ. Сред. Юм. Йинке — жена старшего брата мужа. Чăв. й. пур. 29. Çав Павăлăн хăнчен пĕр йинкĕш юлнă, вăл, тет, ăслă карчăк пулнă. К.-Кушки. Йинке тесе, упăшкинчен аслă, упăшкипе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ. (Жена брата мужа, который старше мужа). IЬ. Йинке тесе, амăшпе пĕр тăванăн арăмне (куккăшин арăмне) калаççĕ, куккăш хăйĕнчен аслă пулсан. IЬ. Йинке тесе, кукашшĕпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата дедушки по матери). IЬ. Йинке тесе, аслашшĕпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата дедушки по отце). IЬ. Йинке тесе, упăшкипе пĕр тăванăн арăмне, вăл (арăмĕ) хăйĕнчен кĕçĕн пулсан та, калаççĕ, анчах упăшки тăванĕ хăйĕнчен аслă пулмалла (жена брата мужа, если даже она и моложе говорящей, но если брат мужа старше мужа). Юрк. † Эпир туя каймасан, йинке илсе килмесен, курмассерен куçран сур, пĕр иккĕ-виççĕ кутран тап. К.-Кушки. Йинке тесе, хăйĕнчен аслă, хăйпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата, который старше говорящего). IЬ Йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăван тетĕшĕн арăмне калаççĕ (жена старшего брата отца). IЬ. Йинке тесе, амăшпе пĕр тăванăн ачин арăмне, вăл ачи хăйĕнчен аслă пулсан калаççĕ (жена двоюродного брата по матери, который старше говорящего). IЬ. Йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăванăн ачин арăмне, вăл ачи хăйĕнчен аслă пулсан, калаççĕ (жена двоюродного брата по отце, который старше говорящего). IЬ. Йинке тесе, кӳрши е хирĕççин арăмне калаççĕ, вăл хăйĕнчен аслăрах пулсан (жена соседа или живущего напротив по другому порядку той же улицы, если та старше говорящего) IЬ. Йинке тесе, ялти хĕр-арăма (кирек кама та) унпа калаçна чухне, ăна сума-суса калаççĕ (хĕр-арăмĕ аслăрах пулсан). Назв. всякой женщины в селе, из уважения, если она старше (обращающегося к ней). IЬ. Йинке, тесе кирек хăш хĕр-арăма та, кирек ăçта пулсан та, унтан мĕн-те-пулсан ытмалла пулсан, калаççĕ; вăл хĕр-арăм хăйĕнчен аслăрах пулсан (обращаются ко всякой женщине, где бы то ни было, если она кажется старше обращающегося). || Молодая женщина (как по-русски тетка, тетенька). Юрк. † Чипер йинкесем хыççăн çӳре-çӳре (ухаживая) пĕр кĕсье сарă ылттăна пĕтертĕм.
жена младшего брата. К.-Кушки. Кĕçĕн йинке тесе, упăшкипе пĕр тăван чăн кĕçĕн пăрачин арăмне калаççĕ. Анчах вăл кĕçĕн пăрачĕ çапах та упăшкинчен аслă пулмалла. (Жена самого младшего из братьев мужа, родившихся раньше его).
жена дяди по отце, женившегося не так давно. К-Кушки. Çĕнĕ йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăванăн арăмне, вăл халĕрех-кăна авланнă пулсан, калаççĕ. IЬ. Çĕнĕ йинке тесе, хĕрипăраçсем ратнери хăйпе пĕр танлăрахăн арăмне калаççĕ. Хăшĕ-хăшĕ çав ята кайран та пăрахмаççĕ вара (так зовут девушки жену родственника, который с ними более или менее в равных летах). || Жена недавно женившегося (в доме или в родстве). IЬ. Çенĕ йинке тесе, килте е ратнере халĕрех-кăна авланнă çыннăн арăмне калаççĕ пĕчĕкрех ачасем. Ав çĕнĕ йинкӳ хĕвелçамăш парас тет, кус-ха кайса ил! (Говорят детям. С течением времени это назв. ими забывается).
йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).
набраться силы, поправиться. СПВВ. Е.С. Юл илни — ывăннă çĕртен выртса е ларса канни, апатланни. Тата пуян çука ере пуçласан, тепĕри ăна пулăшса, çĕкленсе кайни. СПВВ. Х. Юл илтĕм, поправился. Толст. Вăл хуппăн хĕррисем ӳссе тĕмескеленсе кайрĕç те; улма йывăççисем, аптракаласан-аптракаласан, юл илчĕç. Шарбаш. Чирлĕ çын йăл (йол) илет. Больной человек выздоравливает. || Шибач. Йол илме поçларĕ. Начал богатеть. В. Олг. Вăл халĕ йол исе. (Так говорят о поправившемся человеке или животном). N. Çакăн пирки малалла йол илессе ĕмĕтленмелли пĕре те çок.
йола йоп, жилить, клеветать; кляузничать. Отголоски 27. Юлавçă амăшĕ, Юлавçă! Тупавçă амăшĕ, Тупавçă! Юла-юпса, тупа туса калаçнă йĕркепе çырлах. Полор. Мĕн мана юла-юпса-калаçан? Что ты взводишь на меня напраслину? Ст. Чек. Юла-юпаççĕ. N. Кăтра Павăл вăл ялан юла-юпать (запирается, кляузничает); ĕлĕк пилĕк тенкĕ илчĕ, — тем тума-ччĕ çав, ― кайран ыйтрăм та: патăм (уплатил) вĕт сана, терĕ. Тахçан панă! Якейк. Йола-йопса ан ил= суйса (не совсем точно) ан ил. Чертаг. Ик хут шырать, йȏла йȏпса. Получил уже, а требует вторично, будто не брал. || Притворяться. Якейк. Йола-йопса çӳрет = ĕссĕре персе çӳрет (притворяется пьяным). См. юлавçă.
остаток. НТЧ. Кайран, юлашки юлсан, хăйсен ăратнипе, юри кайса, чĕнсе çитереççĕ. Янш.-Норв. Юлашки юлнине (кушанье) ялти чухăн çынсене кайса параççĕ. Сир. 259. Лешĕ çинĕ, тăраннă та, юлашки те юлнă. Пропов. о блудн. сыне. Сысна юлашки икĕл хуппи. Шелуха желудей, оставшаяся от свиней. Изамб. Т. Капăртма юлашкинчен е çавăн йышшинчен пĕчĕк çăкăр пĕçереççĕ. Ун пеккине хăпарту теççĕ. Ядр. † Сар хĕр амăш каларĕ: 80 тенкĕ хулăм, терĕ. Ах тăхлачă, тăхлачă! сакăр ача йолашки (отставная любовница восьмерых) сакăр тенке кирлĕ мар! N. Чăваш юлашки, вырăс юлашки (негодный). Ч.П. Çак ирçе ялин хĕрĕсем пиртен кая юлашки. Бугульм. † Пирĕн инке пуласси теплĕ таса юлашки (последняя, случайно уцелевшая, virgo); эпир илнин юлашки шăль тăкăниччен ларин-ччĕ. || Остальной. Собр. 164. Юлашки ешкен тути çук, теççĕ. (Послов.). || Последний. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 7. Шутласан, юлашкисем мĕнпе-те-пулин вăйлăрах пулнă пулас. ЙОН. Çирĕм пĕр çула хам çитрĕм, юлашки хам юлтăм. Регули 907. Йолашки патне çитичченех лайăх-чĕ, йолашки при осал полчĕ. IЬ. 1030. Эп йолашки полтăм (килтĕм). Я оказался (пришел) последним. IЬ. 1031. Йолашкине вăлсам анчах йолчĕç (вăл анчах йолчĕ). Последними(-ним) остались они (он). Юрк. † Атте мана юратат, юратат та х(к)улянмас; юлашки унăн епле пулĕ, тет. || Поскребыш (последний ребенок). Орау. Юлашки мар-и вăл? Он у них не поскребышек ли?
(мєлэ̆к), с раскрытым воротом. Хорачка. Йолăк-мелĕк (у ворота тӳме çок, ĕмĕре çыхмаст). IЬ. Вăл йолăк-мелĕк çӧрет, теччĕ.
заставить упрашивать. См. йăлăнтар. Н. Шинкусы. Вĕсене хытăрах юлăнтарашшĕн; манăн халĕ унпала пит тытăнсах тăрас килмест, терĕ иккен вăл. Изамб. Т. Мĕн юлăнтаратăн? Что заставляешь себя упрашивать? (гов., когда приглашают).
йоман, (jуман, jоман), дуб (зимний). N. Юман считается красивым деревом. См. нĕр. М. Васильев № 3, 12. Вара ват çынсем йомантан пăчкă тăваç те, çав пăчкăпа каскана сăтăрса вăт кăлараç. IЬ. 9. Пирĕн ялта ĕнтĕ пĕр вăн-ик çол пор чӳк тума пăрахни; ĕлĕк чӳк тунă вырăна пирĕн халь те Чӳк çырми теç. Онта халь пĕр татăк тăрăллă ватă йоман ларать, ăна пĕр Кантрашка ятлă ват çын, лаша пуç шăмми çакса, ӳстернĕ. Он тăрри аçи çапнăран татăлнă. Курм. † Уй варринче ват йоман; ати, тесе, карăм та: килех, улăм! темерĕ. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çын юман ӳстере пуçласан, унăн лартнă юманĕ мăйĕ хулăмĕш пулсан, хуçи вилет, теççĕ. Микушк. Юмми юман, тупи (чит. туппи?) селен. (Пĕрлĕхен). N. Юмантан çуртарса тунă хăмасем. N. Ачасем, юман кутĕнче мăнаçи (ас-атти, аслати) авăтнă чух тăма юрамасть, унта усал пурăнать; пилеш (рябина) кутĕнче тăма шанчăклă, унта турă пурăна ть. N. Юман çӳлчи вакша хулхи пек пулсан, тырă акма юрать, теççĕ. Янш.-Норв. Çав каталăхра пĕр пысăк ватă юман ларать; вăл юман кутĕнче пирĕн ялсем кашни çулах уй чӳк тăваççĕ, çавăнпа вăл юмана уй чӳк юманĕ, теççĕ... Çав юмана пирĕн ялсем теме хисепленĕ пекех хисеплеççĕ: ăна иртсе каймассерен, пуринчен ытла ваттисем, çав юман çине пăхса, акă çапла каласа иртсе каяççĕ: эсĕ пур пусри йывăçсенĕн патши, сана кашни çулах асăнса витĕнетпĕр, пире те çырлахсам, тесе. Тата вĕсенĕн ачи-пăчисем чирлесен, вĕсем часах ăвăсран çурта тăваççĕ те, çав юман кутне кайса, кĕл-тăваççĕ, тет. Кайсар. Юман мăкне типĕтсе ватмалла та, шыççа çыхмалла; вăл пит аван, шыççа туртать. N. Юман каснă пек хăтланса, яра-кун ирттертĕм. || Отправляясь «в поход», рекрут из чуваш обходил вокруг векового дуба, чтобы помнить родину и счастливо воротиться домой. См. Разг. С. Мих. 25. Ст. Чек. Терчĕмен юманĕ. Вириял юманĕ || Личн. яз. имя мужч. Рекеев, Пол. Байбахт., Т.-И.-Шем., А. Турх., Золотн. Ст. Чек. Юман: Степан, Иван, Константин. Альш. Юман Хветуç.
назв. героя в сказке. Чув. тексты № 2, 169°. Н.-Сорм. Кайнă чух тĕл пулчĕ, тет, вăл Юман-Паттăра, юмансене авкаласа тăнине.
юмăçă, у И. Н. Юркина всегда юмăçĕ, знахарь, ворожея. М. П. Петр. Чăваш. й. пур. 36°. Вăл юмăç ялан укçа çинче пăхнă иккен. N. Христос турра мухтас вырăнне, çавă шуйттан тарçине, юмăçа, мухтаса тăраççĕ, акă мĕн калаç: эсĕ пушали кĕнеке вула, а пиршĕн пулсан, юмăç турăпа пĕрех, юмăç вăл çурă турăпа пĕрех, теççĕ. Бюртли-Шигали. Манăн атте хамăн юмăç-чĕ. Чăваш çемйинче кăшĕ-те-пулсан чирлет те, каять вара юмăçа. Макка 207. Юмăç, пĕр каласан, нимĕн те тăва пĕлмест. Вăл çынсене çапла улталат: йĕп çине çăкăр тирет те, суллантарма тытăнат; суллантарат вăл икĕ çăкăр татăкĕ хушшинче, или просто укçа çине пăхат. Хальхи юмăçсем аплах хăтланмаççĕ, ĕлĕк миçе пус панă, çавăн чухлĕ сăмах анчах каланă. Сюгал-Яуш. Юмăçĕ вăл киреметĕнчен пăртак лайăхрах пĕлет пулмала. Вăл киреметĕн шăльнĕ пулнă, тет. Вăл ăстан суйине тупса çитерет-ши? Нумайăшне киреметсенчен ытларах юмăçи улталать, курнать. Ну хутте хай юмăçи те çынсене улталанă, тет. Ну çынсем те хăйне нумай улталаççĕ, курнать. Виçĕ пус парса та улталаççĕ, курнать, пилĕк пуспа та; вунă пусне парсан, тата пушчех суйма тапратать, курнать. Вара кайран тата килме каласа ярать, тет. Халь ывăнса çитрĕм, тет. Тепĕр виççĕ (sic!) кунтан пурне те каласа ярăп, тет; суй (sic!) суйса ярать, тет. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? Ун патне ырă шутлă çынах ан кайтăр, тесе, калать, тет, пĕр çын. N. Ху юмăçна ху палăртатăн. Сам показываешь, что ты гадатель. Ст. Чек. Укçине чĕрки çине (хурса?), çăккăр татăкне йĕппе чикеççĕ. Йĕппин куçне çиппе витĕреççĕ, вара сулланасса кĕтеççĕ. Çак япаларан мар-и ку чир? тет. Суллансан: çак япаларан; ав уçăлса каят, тет; сулланмасан: ак çак (урăх япала калаççĕ) япаларан мар-и? тет. СЧЧ. Çавăн чухне хамăр ялта пĕр суккăр хĕр юмăç пур-ччĕ. Ун патне (к ней) юмăçа (для ворожбы) çĕршер çухрăмран пар лашасемпе пыраççĕ. Б. 13. Вăтанман юмăç пулнă, тет, ӳркенмен ăста пулнă, тет. НТЧ. Çав ялта, укçа çĕне (= çине) пăхса, мĕн пулнине, малалла мĕн пулассине пурне те тĕрĕс каласа кăтартакан арçын юмăç пур, теççĕ. Чуратч. Кил-ăш-чиккинче кирек кам сымар пулсан, час-часах юмăç патне чупса каяççĕ. Юмăç патне пырсан: ман килте çапла ача çывмар пулчĕ-ĕçке, тесе, каласа кăтартаççĕ. Вара юмăç, пĕр çип вĕçне çăккăр хытти çыхса, суллантарма тытăнать. Суллантарсан-суллантарсан, калать: сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. Альш. Юмăçă; один из приемов: алă тымăрне пăхать, кăвапине пускалать. Ч. С. Чӳк пуçлас, тесе, юмăç карчĕкне чĕнсе килчĕçĕ. Ib. Атте вара пиччене юмăçа чӳклеме кайса илтерчĕ. Могонин. Юмăç тесе, ăста пĕлекен çынна калаççĕ. || Знахарство, гаданье. Альш. Юмăçă укçипе (деньгами, полученными за гаданье) пуяймăн. БАБ. Вăл кун (?) çĕнчен мана пĕр пирĕн кӳршĕри юмăçа пăрахнă (бросившая ворожбу) карчăк каласа кăтартрĕ. Болезни. Паян ĕç тытас çук-ха; çав ача кĕнеке тăрăх юмăç пăхма пĕлет, тĕт-ха, кайса пăхтарас. БАБ. Эпĕ ĕлĕк, хĕр чухне, пĕр юмăçран юмăçа вĕренни çинчен (об учении колдовству) илтнĕ-ччĕ. Ст. Яха-к. Епле (какой) чӳк тумаллине эпĕ ăна халех юмăç çинче пăхса пĕлĕп (узнаю из гадания), терĕ, || Кан. 1927. № 237. Матка йăпăр-япăр Шĕнере, юмăçа тухса чупрĕ. Якейк. Опăшкине йомăçа янă. || Сред. Юм. Солланкаласа тăракан çынна, выльăха та: йȏмăç пăхать, теççĕ (говорят о сонном, пьяном человеке или о плохой скотине). || Йомăç, прибор для гадания. || Йомăç, отвес (у плотников). Шарбаш.
юмăç карчăкĕ, (-ы̆к), старуха йомзя. КС. Юмăç карчăк (вин. п. юмăç карчăка). М. Васильев. Мулларан урăх (кроме жрецов) кĕлĕ йĕркисене пĕлекен юмăç карчăксем пулнă. Вĕсем, çын чирлесен, чӳксем тунă, арçӳрисене çăкăр тураса пăрахнă, тухса, киреметсене, йăрăхсене сулнă. Вĕсем уншĕн укçа е пĕр-пĕр япала илнĕ. Ч.С. Юмăç карчăк юмăç пăхрĕ, тет те: акă кăна хума юрать, ку ята хурсан, сирĕн ачăр телейлĕ пулмалла, тенĕ. IЬ. Хай анне Натаси(?) ятлă юмăç карчăк патне кайрĕ. Анчах Натаси карчăк йӳмăçне пăхса яман, мĕншĕн тесен ун чухне чăхăсем кашта çине ларнă. Орау. Юмăç карчăк пек хампа хам калаçап. Разговариваю сам с собою, точно ёмзя. Собр. 233. Пĕр-пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ, хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларать те, тути патне еççе, тута тавра çавăркаласа, çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан, урăх киремет тытнă, теççĕ. Вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманна чӳклеççĕ. Шăмат-кун пасара пĕр-икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илме парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак (с «ĕ») чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна пăрахаççĕ. Вырсарни-кун çитсессĕн, ир ирех, киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне, турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе, чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çысассăн: киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата турлетеççĕ. Ч.С. Çапла чирлесессĕн, анне ун патне ăна пăхтарма пĕр юмăç карчăкне илсе килчĕ. Изванк. Пĕр юмăç карчăкĕ ват чăха мăйĕнчен тытса: эсĕ урăх чун ан шыра, мĕн панине ил; эпир сана асăнăпăр, эсĕ пире ан асăн; мĕн тăвас, ним тума та çук; сана эпир ирĕксĕр вĕлермен, турă çапла тунă, эпир хамăр та ĕмĕрех пурнас çук, вилмелле, тесе, чăха пуса пăрахса, утса ячĕ (Поминки).
гадать. КС. Ст. Яха-к. Мĕн пыраканĕ пурте пирвай, инкен аллине тытса, юмăç пăхаççĕ. Вĕсем, хĕвĕнен çăкăр хыттине туртса кăларса, йĕп тăрне тăрăнтараççĕ, тата чĕрçине пĕр хуран ывăсси хураççĕ. Вĕсем, çав çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантариччен, çăкăр хыттине тута таврала, тем каласа, çавăраççĕ. Кирек хăш юмăç та, эпĕ курнисем, çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантарнă чухне, калаççĕ: çак кине Сурăм киремеч тытнă пулсан, çăкăрпа йĕп пĕç тăрăх суллан; унтан мар пулсан, урлă та пирлĕ суллан, теççĕ. Суллансан-суллансан, çăкăр хытти тапах чарăнмасан: çук, кунтан мар-ха, теççĕ. Микушк. Юмăçă юмăç пăхать. Вăл çăкăр татăкне йĕппе тăхăнтарать те, сулласа ларать. Чирлĕ çын ун патĕнче пăхса ларать. Вăл вара, пăхсассăн: чирлĕ çынна çав тӳрĕ (дух) лекмен-и? тесе, ыйтать. — Çав тӳрĕ лекнĕ пусан (= пулсан), яр кай, тет. Яр каймасан, тата сулласа ларать Тепĕр тӳрĕ лекмен-и? тет. Вăл тӳрĕ лекнĕ пусан, яр кай, тет. Мĕн ыйтать? тесе, сулласа ларать. — Çунатлă ыйтать-и? пăтă-юсман ыйтать-и? тет. Пăтă-юсманнах юрать, тет. Тăрсан-тăрсан: юрамасть, тет. Тата шалалла каять пулĕ-ха вăл: вăкăр-тына ыйтмасть-ши вăл? тет. Сулласан-сулласан, тупать вара мĕн пусмаллине. Вара вăл мĕн хушнă, çавна пусаççĕ. Пуснă чухне, урине, пуçне çăвать те, урайне ярать. — Силленет-и? тесе, кĕтсе тăрать. Силленсен, пусса çияççĕ; силленмесен, ăна ярса, тепрĕне (= тепĕрине) тытаççĕ. Вăл силленсен: килĕшрĕ, тесе, пусса, çияççĕ. Юмăçă хушсан, лашана хĕрхенмеççĕ, пусаççĕ. Хăйин(хăйĕн) çук пусан, сутăн та пулин илсе пусаççĕ.
йон, (jун, jон), кровь. Н. И. П. Юн çинче (ăшĕнче) выртат. Лежит в крови (человек). N. Хĕп-хĕрлĕ (или: чĕп-чĕрĕ) йон выртать. Лежит весь в крови (чел.). Орау. Питне, сăмсине-çăварне пĕтĕмпех çĕмĕрнĕ. Пĕтĕм пичĕ-куçĕ юнланнă (или: чĕп-чĕр юн пулнă). Шел. 27. Кайсан, кайсан, вăл татах курать тепĕр вĕшлине, юн çийĕнче (в крови) пĕр сассăр, хусканмасăр, выртнине. Якейк. Чĕп-чĕр (или: çара) йон выртать. Лежит весь в крови. IЬ. Чĕп-чĕр йон полаччен вăрçрĕç. Раздрались в кровь (о дерущихся). Орау. Чĕп-чĕрĕ юн выртать, хăй таврашĕнче те пĕтĕмпе юн кӳленсе выртать (лежит в луже крови). IЬ. Вăл чĕп-чĕр юн пулнă. Якейк. Чĕп-чĕр йон поличчен ватнă. Избили до крови. Шел. П. В. Вĕçсĕр-хĕрсĕр çын вилли юн ăшĕнче выртрĕçĕ. Юрк. Юнне пĕçереççĕ акă епле: пуснă выльăхăн таса юнне кĕрпелĕ савăт çиве илеççĕ, ăна, юнĕ çывăриччен, кĕрпипе пĕрле пит хытă пăтратаççĕ. Юнĕ çывăрсан, çав кĕрпепе хутăштарнă юна аш яшки çине ярса пĕçереççĕ. Хыпар № 8, 1906. Çавăнтах ăна пĕр стражник (= страшник), пăшалпа çапса, юн кăларнă. N. Юн ярса пурăнаççĕ. М. Васильев № 3, 37. Алли-ори пăчах йон. Руки и ноги все в крови. С. Тим. † Çамрăксенĕн чĕн пушă; чĕн пушăран юн тумлат, юн тумлин те, чун сават. Шурăм-п. Хăй тăванне пĕлсессĕн, куçĕсенчен юн тухнă (кровь выступила), тет. Изамб. Т. Ул юн яртарчĕ. Ему пустили кровь. IЬ. Эпĕ ăна юн ятăм. Я пустил ему кровь. IЬ. Сăмсинчен-çăварĕнчен юн кайнă, тет. У него из горла и носа шла (или: пошла) кровь. IЬ. Юн кайнипе вилнĕ. Истёк кровью и умер. Янтик. Пĕтĕм алла юн. Все руки в крови. СТИК. Пирĕн ĕнтĕ юн сивĕннĕ, пире, кăмака çинче выртсан та, çылăх мар; эсĕр халь çамрăк çын шăнма юрат-и! (Говорят старики молодым людям). Орау. Сăмсаран юн яриччен çынна çапма юри ку?.. Разве можно бить до того, чтобы потом из горла и носа пошла кровь?.. (Сказано о прошедшем событии). IЬ. Виличченех çапла юн шăрса пурăнчĕ (мочился кровью). N. Ӳсĕрскер, яла пырса кĕнĕ чухне, пуçне уличе юпи çумне пенĕ те, пуçĕ чĕп-чĕр юн пулнă. Въезжая пьяным в деревню, он ударился головою о воротный столб и разбил себе голову в кровь. Сред. Юм. Епле самăр ȏлă, юн пик хĕрлĕ çӳрет вит! Какой он здоровый ― красен как кровь! Орау. Юнь (= юнĕ) шĕвелнĕ пулĕ унăн (кровь бежит так, что нельзя удержать). Турх. Сурчăк çинче юн пĕрчисем тĕл пулкалаççĕ (у больного). Скотолеч. 5. Хăш-хăш çынсем лашисене çур-куннесерен юн яртараççĕ (делают кровопускание). Чув. Календ. 1910. Пыртан юн кайнă чух, е тăварлă шыв е пăр çăтас пулать. При кровотечении из горла нужно пить соленую воду или глотать лед. Шаймурз. Çăвару тулли юн пулĕ, ăна ан сур вара. (Послов.). Ст. Шаймурз. Юпа çумне юн тăкăнат. (Пиçиххи çыхни). Т. М. Матв. Юнĕ пур та, чунĕ çук. (Палан). Чунĕ пур та, юнĕ çук. (?) || Бранное выражение. Юрк. Пăхăсăн, вăл татах тăранман. Татах кунтан, тĕпрен (из отцов. дома), шырат (хочет что-то получить). Кунта мĕн унăн, хура юнĕ юлнă-ши?.. çавна шырат-ши?.. (т. е. у него не осталось ничего). || О менструации. Орау. Юнпа пĕвенсе çӳрет-ха (у нее менструация; так говорят с оттенком легкой шутки). || В чувашизмах. Ч. П. Пăхма хĕрсем хĕвел пек, ăшĕ-чикки хура юн. На взгляд (эти) девицы как солнце, а внутри их черная кровь (т. е. они злы).
йона, (jуна, jона), грозить. Ст. Чек. Тек юнаса çӳрет, грозит. Пшкрт. Вăл она хэ̆н'ӓмӓ jонат-хал'ы̆. Сёт-к. Йонаса порнать. Таит злобу на кого-нибудь. СПВВ. Юнас, угрожать. Якейк. «Вăл мана йонать (= вăл мана мĕн-те-полин осал тăвасшăн)». Посл. 15,23. Вăл хирĕç тавăрса усал каламан; асапланнă чух та юнаман. Истор. Ăна епле-те-пулин вĕлерес, тесе, йонанă. Ib. Пире иксĕмĕре Василькопа Владимир Мономах юнаççĕ, тет. Сир. 50. Епле арăслан тупăш сыхласа çӳрет, çавăн пек çылăх та усал тăвакана юнаса çӳрет. || Грозить рукою. Сред. Юм. Алăпа йȏнать, пӳрнепе йȏнать. Çĕнтерчĕ 59. Турăш кĕтессине чышкипе юнаса. Сунчел. Ашшĕ ачисене пӳрнипе юнанă пек, вĕсене ырă пултăр тесе, хăратса юнат.
(-нав), угроза. Чăв. й. пур. 9°. Вăл нимĕнсĕрех, ахаль йăпатсах чарнă, ни хăратса мар, ни юнавпа мар; вăл çынна йăпатма пит ăста пулнă, унăн пĕр сăмахĕ те çыннăн чĕрине кĕрсе лармалла пулнă. Требн. 223,27. Хăвăн чурусене пур тĕрлĕ юнавран, ӳт сиенĕнчен, чун сиенĕнчен пуринчен те хăтар.
капризник. Тюрл. СПВВ. Юнтармăш = йăлăнтармăш. Хурамал. Пĕр япала ыйтать те, ăна памаççĕ, урăхне параççĕ; унтан вара вăл илмест ăна; вăл: çи, тесессĕн те, çимест; пӳрте кĕр, тесен те, кĕмест; ним те итлемест; ăна: юнтарнă, теççĕ вара; юнтарса лартăр вăл, теççĕ. Янтик. Эй, юнтармăш? мĕн, çиме килместĕн тата, чăпăрккапа, тытса, вĕтмелле-и-мĕн сана?
тосковать? Бур. † Хура чĕкеç мăйĕсем шурă ула, мĕншĕн юншахланат-ши вăл çура? Юншахланмăччĕ-çке (= юншахланмĕ-ччĕ-çке) вăл çура, савнă йăви юлат аякка.
тосковать. Св. Истор. 38. Унăн (у Саула) ăшĕ вĕчĕркенекен пулнă (вăл вара юшнăха пуçланă).
юпă, (jуп, jубы̆), ответвление. КС. Юпă, разветвление. Альш. Юпă, разветвление. СПВВ. Юпă, юпни. Собр. 201°. Шывăн юппи çук (послов., означающая, что у воды нет сучка, за который утопающий мог бы ухватиться). СПВВ. Т. Юп, разветвление. См. хыççи-туни. Хорачка. Çырма йоп. Эпир çур. сĕр-шыв. 15. Çав çырма ялта икĕ пысăк юппа уйăрлать. N. Çеçен хир варринче çавра кӳл, çаврăнса юхма юпи (чит. юппи?) çук. Ч.П. Çырма юппи. || Приток. М. П. Петр. Юпă — ветка, ветвь. Шыв юппи — приток. Н. И. П. Юппи, приток (реки) С. Дув. Унăн (у нее) тата пĕр юппи пур, вăл Хула-çырми е Сăмсах ятлă. || Залив. СТИК. Шыв юппи, залив. || Ответвление дороги. N. Çул йӳппине канма лар. Синьял. Вăрмана çитрĕç, тет те, пĕри пĕр юпăпа карĕ, тет, тепри тепринпе, виçĕмĕшĕ тата тепринпе карĕ, тет. Тай. † Юппи, юппи çул килет, пĕр юппине хĕр килет. Пшкрт. С'ол jобы̆, ответвление дороги. || Отдельная часть, как бы ответвление здания. КС. Чӳркӳ юппи — колокольня или самая церковь. IЬ. Чан юппи, колокольня. || Сенĕк юппи, разветвление вил.
(jубы̆лы̆), с разветвлением. Альш. Вара унта вăл (речка) икĕ юпăлă пулса каять (разделяется надвое).
притча, иносказание. Чăв. юм. 1924. Çапла ĕнтĕ юмахсем вĕсем юптарусем, авалхи этем сăмахесем-çеç пулаççĕ. Йӳç такăнт. 45. Акă тата юптару. || Иносказательный. Сир. 73. Паллă сăмахсенĕн тĕпне-йĕрне ăнкарасшăн шухăшлать вăл, юптару-юмахăн тупсăмне тупма вĕренет.
иносказание. Сир. 73. Вăл чаплă çын сăмахĕсĕне сăнаса тăрать, сăмах-юмахăн юптарăнчăкне ăна илесшĕн (понять) тăрăшать.
йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. IЬ. 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. IЬ. 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. IЬ. 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. IЬ. Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. IЬ. Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. С┐идэт пэ̆р карда jоβи п┐атн'а. мэ̆н э̆с' лэксэ̆р ты̆рады̆н? т┐этjоβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.
обряд, при котором остатки костей после поминального угощения бросают на избранное место. Аттик. Вăл тирĕс кучисем ялтан аякрах мар; унта вилнĕ çын турпассисене тăкаççĕ, тата юпа тăратаççĕ. Юпа тăратни вăл пумилкке шăммисене кайса тăкни пулат. (Толкование сомн.).
(jубах, jобах), старая линяющая шерсть. А. Турх. Юпах тăкăнать. Ядр. Юпах ― весенняя шерсть вообще. Ч.П. Ут йăваланать юпахне тăкасшăн. Персирл. Юпах = йĕп-тăх. Сред. Юм. Çур-кунне лаша-выльăх юпах тăкать. Якейк. † Çор йопаххи посура, пор осал хĕр çак ялта. IЬ. Çор йопаххи (шерсть) çор-конне сорăх çăнне (= çăмне) кассан, прик эрнерен тăкăнма пуçлать; вăл çăн каснă чох аяла йола ть; çăн çитĕннĕ майпе çор йопаххи толалла тоха ть те, тăкăнма пуçлать. Вăл начар сорăхсен поринчен ытли полать. Янш.-Норв. Юпах (jубах) старая шерсть. || Стригун (о жеребенке). М. П. Петр. А. Турх. Юпах ― двухлетний жеребенок. См. юпах тиха. Шарбаш. Йопах, двухлетний жеребенок, стригун.
йор, (jор, jур), снег. Альш. Юр ӳкиччен, до выпада снега. Собр. 275. Пукравччен юр çусан, юр час лармасть, теççĕ. Если первый снег выпадет до Покрова, то, говорят, зима установится не скоро. Çутталла 52. Хăçан, шăнтса, юр çуса кайнине курас-ши? Сред. Юм. Йȏр çунă-çуманах, в конце осени или в начале зимы. IЬ. Йȏр çунă-çумантарахах парса янă-чĕ эп ȏна пĕр кĕрепенк çу, çавна халь те парса татман-ха. Орау. Юр вĕçе пуçласанах, сехре хăпать ман (потому что у меня нет теплого платья). Ч.С. Пĕрре çапла эпир кĕр-кунне ыраш çапрăмăр; ун чухне пăртак юр ӳкнĕ-чĕ (выпал снег). Собр. Юр çинчен кăмпа ан шыра, теççĕ. По снегу не ищи грибов. (Послов). Ст. Айб. † Çунам сулăнка карĕ, юр тулчĕ: акка-йысна килчĕ, кăмăл тулчĕ. Изамб. Т. Эсĕ çӳренипе хĕлле урамри юр такăрланат, çула урамри курăк хăрат (говорят шатуге). Т. Григорьева. Юр çинчен тăрна иртсен, пăрçа пулать, теççĕ. Если журавль пролетит, пока лежит снег, то, говорят, будет урожай гороха. N. Хĕл те çитет. Акă хайхи тăманра, çара çĕртен хăваласа пырса, юр хура пуçлать (надувает снег). N. Пӳртсем пĕтĕмпе юр айне пулчĕç (занесло снегом). Изамб. Т. Капансенчен иртсен, унта юр тап-таса юр. Чăв. и. пур. 35. Лешĕ каланă: çук апла мар, юлнă ĕçе юр пусать. Мана пулсан, пултăр халех, тенĕ, эсир кайран манатăр. Кн. для чт. 19. Хăй юр анчах пулнă. Сам весь в снегу. Синьял. † Шур чĕрçитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Орау. Вăл енче юр виç кунтан ытла выртмаçть, тит. IЬ. Юр нуммай çуни? — Нуммай çунă, ура сыппи таранах (ура сыппинчен те иртет), аран-аран ашса çитрĕм (или: килтĕм). Н. Карм. † Алăкăрсем умне юр тултарнă, хăла лаша кĕнĕ — йĕр тунă. N. Шап-шур юр килчĕ (пришел весь в снегу), юр çăвать пулмалла. Кив-Ял. Пирвайхи юрах нумай тултарчĕ. Первый же снег выпал очень обильно. N. Мĕле, сирĕн патăрта юр çуни? Что, выпал ли у вас снег. Регули 1050. Йор шу полчĕ. Снег растаял (превратился в воду). Орау. Юр çăвать, курăнать, пит-çăмартисене, алсене юр-пĕрчисем (снежинки) киле-киле пернеççĕ (одна за другою, так как их много). Якейк. Паян ир çинче йор кĕт (= кăшт) вĕçкелер те, чарĕнч. Ib. Йор вĕçкеле пуçлаþ. Орау. Юр айне алтса пытарнă. Зарыли под снег. Id. Эсĕ пĕтĕм юр пулнă-çке, ача; часрах, йĕрĕличчен, сăхманна хывса силле. Ст. Чек. Пăлтăра юр кĕнĕ. В сенях надуло снегу. N. Унтан исе каять çырмана: ку мĕне кирлĕ пире? тесе калать, тет. Леш калать: хĕлле юр тултарать, тет. Йӳç такăнт. 17. Пӳрте юр кĕртсе тултартăн (натащил снега в избу). Сятра. Он ч¬он'а тада jорба пэрмэлэ выл'аччы̆ аччазам (играют в снежки). Капк. 1928, № 21, 13. Пашникпе, шап-шурă юрах. Якейк. Хĕл каçиччен çунă йор ирĕлсе пĕтмен-хе. Снег, выпавший за зиму, еще не весь растаял. Ст. Чек. Кашкăр, юр ăшне пута-пута, чупса кайнă (увязая в снегу). СТИК. Ку хĕл пирĕн пахчари йывăçсемшĕн пит йывăр килчĕ. Крашавник йывăçĕсене юр пусна-чĕ. Сред. Юм. Çор-кȏнне уçăм ани çинче йор выртсан, çав тĕлте кальча çĕрет. Если весною на озими будет лежать снег, то на этом месте озимь вымокнет. Орау. Çуртсам çинчи юрсам ирĕлсе пĕтрĕç. Снег на крышах растаял. Ягутли. Юр çывхара пуçларĕ (пропадает), урам хушшисем пыльчăкланчĕç. СТИК. Кишĕре юр кайнă-кайманах акаççĕ. Морковь сеют тогда, когда снег еще не сошел. Ib. Юр кайнă хыççăнах сухана та туха пуçлаççĕ. Как только сойдет снег, уже начинают пахать. Ч.П. Юр кайсан. Когда растает снег (весною). N. Йор пӳртсем çомĕнчен кайса пĕтмен (у изб еще не растаял снег). N. Кăçал мăн-кун юр çинчен килет. Нынче на пасхе еще будет снег. К.-Кушки. Юр хĕнпе кайрĕ. Снег сошел с трудом. Таяние снега тянулось долго. Шурăм-п. № 11. Çур-кунне юр кайса пĕтрĕ. N. Ĕлĕкхи пекех шыв та пула пуçларĕ, хĕлле юр та лартми пулчĕ.
хороший; хорошо. В. Байгул. † Лайăх лашасем ямшăклăх, лайăх ачасем патшалăх (годны на службу государству). Сюгал-Яуш. Пĕр лайăх кун ман пата юлташсем пычĕç те, каларĕç. N. Лайăхран те эпĕ ăна илтĕм. Орау. Ан та кала (и не говори), лайăхскере так кулăхах (незаслуженно) хурлаççĕ! Ib. Лашана лайăхскере туянчĕ. Регули 130. Вăл ĕçлени лайăх. (Его работа хороша). Якейк. Лайăх кайăр! Счастливого пути! N. † Эпĕрех килтĕмĕр, каятпăр: кайни лайăх (хорошо, что уехали), тесе, ан калăр. Регули 594. Ман окçа полсан (если бы были), лайăхчĕ. Ib. 748. Лайăх мар, çомар çăвать. N. Эсĕ ху ăçта выртатăн, çавăнтах сар, иккĕн калаçса выртма лайăх. N. Вуламасăр тăриччен (лариччен), вуласан лайăхрах пулĕ. Чем не читать, лучше читать. N. Лайăхăн лайăхах пулат (= лайăх çыннăн ĕçĕ те лайăх пулат). || Хороше́нько. N. Лаша туяннă чухне (во время покупки) лайăх пăхăр (смотрите хорошенько, т. е. внимательно). N. Лайăх ларăр. Сидите хорошенько (не упадите). || В достаточной степени, в достаточном количестве, вполне, порядком. Чăв. й. пур. 19°. Эсĕ эреххе лайăх пар та, тĕрĕс пар, тенĕ. Якейк. Ку урока эп лайăхах пĕлимасп (не совсем хорошо знаю). N. Çавăншăн вара ăна лайăхах хĕртсе ячĕç (порядком прибили), тет. О сохр. здор. Акă пĕр талăкра пĕр çынна 2 кĕрепенкке çăкăрпа виç чĕрĕк аш, е авантарах пулă лайăхах çитет. Хĕн-хур. Вăл тухса утнă вăхăтра лайăхах тĕттĕм пула пуçланă. Регули 1405. Эп она лайăхах ватрăм, асăнĕ вăл мана. N. Пĕр сехет лайăхах (= вполне) пулĕ (т. е. несомненно теперь уже не менее часа пополудни). Г. А. Отрыв. Пĕр шанта 20 витре лайăхах пур вара, лайăхăнах çирĕм пур. СЧУШ. Пĕрени майĕпе сулланса кайса пачĕ, тет, кăна (медведю) пуçĕнчен лайăх кăна (здорово). В. Олг. Лайăх пăхас (угощать). Кан. Хăшпĕр чухне сехрене лайăхах хăпартаççĕ (пугают). Юрк. Кунта хăнана килтĕр-ем эсир, лайăхтарах çиесем ыйтăтăр? || Приветливый. ПВЧ 99. Аттипе те апи лайăх полсассăн, тата килĕс кăмăл (желание) пор. || Удачный. Якейк. Лăйăх çоратмарь; арăмăн ачаран телĕй полмарь (роды были неудачны). || Неповрежденный. N. Лайăх çтенаранах тĕтĕм (дым) тухать. || Здоровый. В. Олг. Лăйăх-и? Су-и? Здоров-ли? — Су, лăйăх-ха. N. Лайăх-и? Сыв-и? Здоров-ли? Здравствуйте! Альш. Тимĕрçĕ ачи ирĕлтернĕ тăхланне çакăн лайăх куçне (в её здоровый глаз) яра пачĕ, тет. || Небось. Орау. См. халтлаттар. N. Пуçран пĕре тăхăнтарсан, илĕн вара! Вот дам тебе по башке, небось тогда возьмешь! (или: „вот тогда возьмешь!“ — Этот оборот употр. в смысле угрозы: если ты возьмешь, то я ударю тебя по башке!). Якейк. Пĕре холăпа çонтарсан, лайăх вăрмана кайăн! Вот отпорю прутом, тогда будет леç! (Так гов. напр., ребёнку, который надоедливо просится в лес). || Можно. Скотолеч. 10. Çав вăхăтра ăна (жеребёнка) алла вĕрентме лайăх (можно приручить).
воз; подвода. См. ăлав. Изамб. Т. Пĕрре çапла манăн сар лаша лавĕ сулăнка кайрĕ. Ib. Хĕр япали лавĕ, воз с приданым невесты. Чуратч. Ц. Ĕçтерсе çитерсен, пĕр лав çăнăх парса ăсатса ячĕç, тет. Ib. Вара, вăсене лав çине тĕяса, шăналăкпа çыхса, лашисене кăларса ячĕç, тет. Тогаево. Вăлсене те илме лавсем килнĕ (приехали подводы). Орау. Лав çинчен (с воза) илес, унта йӳнĕрех, ахаль çĕртре, лапкасенче хаклă ыйтаççĕ. Тет. Лаву çине ларт-ха! Посади-ка меня на воз! (воз был с хворостом). СКАЗЗ 48. Икĕ лав çулпа килеç. Проезжали той дорогой две подводы. N. Пĕр лав утă илсе кил. Привези воз сена. Кан. Лав шыракан кашни кунах пур. Каждый день бывают люди, ищущие подводы (ямщика). Ib. Лав хакне калама çук хăпартса янă (страшно подняли цену за провоз). Сам. 75. Ирĕксерех ахлатса лавĕ умпе (= умĕпе) пымалла. Конст. чăв. Ирхине тăрсанах, япаласене тинĕс хĕрне турттарса кайма лав тытрăмăр (наняли подводу). Турх. Унта вăл пĕр пысăк лав вут каснă (дрова). N. Ула лаша лавра. ТММ. Начар арман лава нумай тытат. N. Виçĕ пăтлă миххине лав çине илсе хурсан, кайăпăр. Капк. Лава пынă çынсем те, ним тума аптăраса, ятлаçаççĕ. Ӳсĕрсене кĕтесшĕн мар. Кан. Выçлăх çул. Элĕкрен виçĕ лав сĕлĕ турттарса килчĕ. Ib. Тухса çӳреме пирĕн лашасем çук; ялсенче лавсем памаççĕ (не дают подвод). || Мирская подводная повинность. Сред. Юм. Лав картни, отметка об исполнении общественной подводной повинности. Икково. Лашасам порте лавра. Все лошади в разгоне.
ямщичать, заниматься извозом. Якейк. Вăл лава çӳренипех тăранса порнать (занимается возкой тяжестей или седоков, пассажиров). Беседа. Кĕрĕçсе лава çӳреме те ӳркенет. N. Лава çӳрекен çын, извозчик.
понуд. ф. от лаклат; подбрасывать. КС. Вăл лашан юртти хытă — лаклаттарать. N. Çул усалччĕ те, лаклаттарса (сиктерсе) пырать. Усал урапа кута-пуçа хăвармарĕ вĕт. Урапи лак, лак, лак! туса пырать (сотрясается). || Лакать. Орау. Йытă лаклаттарса ĕçет. Собака лакает. Срв. лампăртаттар.
полно, много. ПТТ. Çапла вара уй чӳкĕ тăвакан çĕре лак тулаççĕ (люди). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм: мана нăмай пар, тессине: мана лак пар, теççĕ. [Русские малыши, вм. „дай мне больше“, гов: „дай мне много“]. Ск. и пред. 44. Вăрман парсассăн, çиме лак пулать, халăх çĕрне сутсан та, сиен мар. N. Шуйттан ачипе амăшĕ урапана çавăраççĕ те, пĕр урапана лак тулли укçа тиерĕç, тет. Истор. Вăл вăхăтра унта лаках çын тулнă. Ст. Чек. Çĕрпӳре, пасарта, лаках. Ib. Лаках лартрăм (наелся до отвала), теççĕ, çисе тăрансан. Баран. 121. Юр, ирĕлсе, çĕре лаках ĕçтерсе тăрантарчĕ.
делаться ямистым, с ямами. Эпир çур. çĕршыв 27. Çавăнпа вăл çĕр час лакăмланса, ванса каять. Чертаг. Лакăмланса кайнă (дорога летом и зимою). || Сюндюк. Кулнă чухне тути лакăмланать. Когда он(-а) смеется, у него (у нее) делаются на щеках ямочки. В. Карабаши. Кулнă чух пит çăмарти лакăмланать (в Иккове „пăт потать“, в Карамышеве „ял потать“).
ямистий, ухабистый. Яргейк. Лакăмлă çул. N. Вăл çӳрекен çул лакăмлă, сулăнкăлă мар. Пшкрт: с’ол лаҕы̆млы̆ (ухабиста).
(тэ̃гэ̃мл’э̆), ямистый, неровный. Эпир çур. çĕршыв 16. Пирĕн уес çĕрĕ тӳрем мар: вăл çырмалă-çатралă, лакăмлă-тĕкĕмлĕ çĕр.
(лагы̆р), подр. сильному кипению (клокотанию). Шорк. Хоран лакăр-лакăр вĕрет (хоран хытă вĕренĕ чохне калаççĕ). || Подр. хрипению удавливаемого. Янш.-Норв. Вĕренĕ карчăкин мăйне пăвнă мĕн, вара карчăкĕ лакар-лакăр-лакăр! тăва пуçларĕ, тет. || Чăв. й. пур. 20°. Сахрун, пырса, çĕклесе пăхнă та, леш вилнĕ çын лакăр! тунă. || СТИК. Такан пырне каснă чухне вăл лакăр-лакăр! сывлат. N. Хăш-хăш çыннăн пырĕ лакăр-лакăр тăват (ытла пит пăсăлса кайнă çынсен). || Подр. звонкому хлюпанью воды в промоченном сапоге. Орау. Атăшне (= атă ăшне) шыв лакăрах кĕрсе тулчĕ. || Подр. звуку жидкости, смешанной с грязью, при ее проникании в сапоги и т. п. Орау. Лакăрах кĕрсе лартăм. Провалился на льду или в болото. Собр. Хура кĕсре кучĕ лакăр-лакăр. (Çăраççи уçнă чух хăлтăртатни).
из рук в руки; через передачу. Питушк. Ламран-лам, постепенно. Чăв. ист. 14. Вĕсем çырассине куçпа курса, е çынтан ламран-лам ыйтса пĕлнине çырса хăварă. Кан. Ламран-лам çӳрекен хыпарсене çеç итлесе пурнас мар. КС. Ламран-лам ярса çав хута çитернĕ вăл пичĕш патне.
то же, что ламран-лам. Чума. Çавăнпа ĕнтĕ пирĕн вăл чир çинчен, вăл епле ламран-лама сарăлнине... шăпах тĕпĕ-йĕрĕпе пĕлсе тăрас пулать. Балд. Çынна çак сомахсам ламран-лама кайса холхая кĕреççĕ. КС. Ламран-лама ăсаттăрĕç. Увезли, сдавая со станции на станцию.
(лап), подр. звуку хлопнувшегося (упавшего) предмета. СТИК. Çăм мишукĕ лап персе анчĕ. („Лап – звук мягкий, похожий на звук, когда падает что-нибудь мягкое“). Ib. Лакăш! турĕ те (отступился), лап! персе анчĕ (споткнулся и упал). Альш. Акă упăшки патне çитет те, палакирне лап! ӳкерет, тет. Богдашк. Т. Лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни. Толст. Лаши пĕтĕм вăйĕпе пынă çĕртен лап персе аннă та, Жилинăн урине аяла тунă (придавила). Шорк. Пылчăк çине хырăмĕпе лапах персе анчĕ. Эльбарус. Çаксем кăсйисенчен темскерсем кăлара пуçларĕç; тăта лап-лап! ӳксе пуççапаççĕ, тăта пакăл-пакăл! юмахлаççĕ. Сред. Юм. Витрери шывва (= шыва) трук тăксан, шыв лап! туса тôхса ӳкет (выплескивается). || Подр. мгновенному движению садящегося, ложащегося или падающего. КС. Хырăмĕпе лап выртрĕ. Сред. Юм. Мана корчĕ те, лап! выртрĕ. („При этом лап не означает звука при падении, а самое действие). Шорк. Пылчăк çине лап! татăлса анчĕ. Ст. Айб. Куçма кĕрӳ кускалать, Лапата кĕрӳ лап ларать. (Çатма çинче икерчĕ пĕçерни). || Подр. бросанию тяжелого предмета. Ст. Чек. Лап! пăрахат (бросит сразу). N. Ку ача амăшне пĕр ала йĕппе лап! тутарать, тет те, веç чиккелесе вĕлерет, тет. || Подр. удару (хлопанью). Альш. Амăшĕ алăкран тухат та, кукша капкăнĕ амăшне лап тутарат, тет. Шурăм-п. № 6. Арăмне пуçран çапуççипе лап! тутарчĕ. Альш. Кашкăр кĕрсенех, кашкăра аякран лап тутарнă. КС. Аллипе лашана купарчинчен лап! çапрĕ. N. Ашшĕн çăварне лап хупласа лартрĕ. || Подр. ударам бьющихся волн. Сред. Юм. Пĕчикрех хомсĕм лотка хĕрне лап, лап! пырса çапнаççĕ (= çапăнаççĕ). || Подр. хлопанью крыльев. Юрк. Çав вăхăтра кашта çинче ларакан автанĕ çуначĕсемпе лап, лап, лап! тутарса çапса илет. || N. Лап сур (плюнь).|| Подр. тяжелому ступанью по плоскому предмету. Алших. Лап-лап! çĕре ан пусăр: çĕр кисренет, тиеççĕ. || Подр. тяжелому бегу. Сред. Юм. Лап-лап! тутарса чупса кайрĕ. Побежал тяжелой рысью. Ib. Пирĕн лаша чупайрать-и-мĕн ôлă? Лап-лап, лап-лап! туса пырать, онпа мĕн чôлах аякка кайăн? СТИК. Пĕчĕккĕ ача, чуппи (бег) килĕшет, вăл темле çăмăллăн чавтарса пырат; пысăк çын вара лапăстатса пырат. („Лап-лап“ выговаривается соразмерно шагу; если шагает — редко, если бежит — скоро. Выражение впечатления при виде неуклюжести бега, неуклюжести фигуры, а также и звук, производимый ногами“). || Подр. звуку, который слышится, когда трясут шапку, взяв ее за тулью. Сред. Юм. Шапкана тӳпинчен тытса силлесен, лап-лап! туса силленет. || Подр. звуку неожиданно лопнувшего льда. К.-Кушки. Шыв тулнипе пăр лап! çурăлса кайрĕ. || Подр. кипению каши (хлопанью пара). Изамб. Т. Вир пăтти вĕренĕ чухне лап-лап! туса вĕрет. || Подр. моментальному погашению света. Хрест. Куçук çавăнтах ламппине лап! сӳнтерсе лартрĕ. Сунт. Пӳртре ламппă çути лап! сӳнсе ларчĕ. N. Çав вăхăтрах килти çунса ларакан çуртасем икĕш те лапах сӳнсе ларчĕç, тет. (Сказка). Сред. Юм. Пирн (= пирĕн) лампă чипер ларнă çĕртех лап! сӳнчĕ ларчĕ. N. Çутатса пыракан хунарĕсем лап сӳнчĕç. БАБ. Лап сӳнсе ларчĕ (огонь). См. тимĕр карта. || Подр. широким вспышкам молнии (как будто с глухим звуком). N. Çулахи çĕрсенче шевле (зарница) лап-лап çиçет: темĕскерле ăшшăн туйăнать те, тӳлек туйăнать. || Плашмя. Орау. Лап выртни („ляпа“) сан пултăр, эпĕ шĕвĕр пуçне („тыку“, т. е. с острого конца) йышăнап. (Так сговариваются игроки). || Как раз, совершенно. Якейк. † Çак нуштана корасса воник çолтах тĕл(л)ĕнтĕм, çирмик (= çирĕм ик) çолта лапах килч. Яргуньк. Чу кайăп, лап анăп, мăнтăр купи купалăп. (Кăшăл сăвăрни). Баран. 19. Акă, хайхи каçхи тĕттĕм хаяр вăрçса чикĕшес хире лапах килсе хупларĕ. БАБ. Хăй ăшне лап хупласа илчĕ. См. яр. Шорников. Лап хуратăп (какое-то выражение в игре в камешки, шакла). Янш.-Норв. Уяр! уяр пулать пулсассăн, вĕл вĕçсе кай; çăмăр çăват пулсассăн, лап (лап, п неозвонч.) ӳк. || Как раз (сильнее, чем лăп; выраж. неожиданность). N. Çав капкăн çапнă кашкăр умне лапах тухрăм. 93 çул, 24. Çимуртен лап çав чирлĕ çын патĕнче пулнă. Пшкрт. Холара лап пĕр эрне порăнтăм. КС. Эп вăл çитнĕ çĕре лап çитрĕм. Я как раз прибыл к его приходу. N. Çирĕм тăватă сахат хушшинче çĕр лапах пĕрре çаврăнса çитет. Регули 1350. Лапах выртать. Лапах йорать. || Совсем; точно. Чăв. й. пур. 23. Çав усрама илсе ӳстернĕ ывăлĕ ăнсах кайман, шап лап ăслах мар Сятра: хы̆нџа-ш̚и лап ŏжŏтсак jарат? Когда же будет совсем (понастоящему) тепло? О сохр. здор. 49. Аша пирĕн е лапах пĕçерсе, е ăшаласа (шарку туса) çиеççĕ. N. Хăлха лапах питĕрĕнсе ларать. || Точь-в-точь. Якейк. Лапах охмах эс. Ib. Эс лапах пирн ялти „Петĕр: калаçса колни та, йорлани та, ташлани та, сан çиллӳ те оннешкелех (как у него). || В самом деле. Хорачка. Лери халăх калат: верно, конта порнса, лапах конта порнсаç кусам, тет. || Шибач. Лапах польчĕ. Оказалось совершенно верным. СПВВ. ТА. Лапах-и? = Чăнах-и? (т. е. правда ли это?).
(лаба), низкое место, низменность. Шашкар. Шибач. Лапа-лапашка. М. Яльчики. Плуг вăл пур çĕре те: лапарине те, хыттине те кăпăшкарат сухалать. Альш. Лапалла, по направлению к низменности, под гору. Шорк. Ĕнене Хорăн Лапине хăваласа яр (раньше там были березы). Пшкрт: сан уды̆зам с’а лаβара ты̆тараччы̆ (или: çа лапра). См. лап. Ск. и пред. 59. Таçта лапара çĕр каçнă пулĕ... тумтирĕ пылчăклă, хуралса пĕтнĕ.
(лаба-), лопатка для точения кос (смолянка). Чертаг., КС., Изамб. Т. Якейк. Лапатка — çавая çивĕчлетмелли япала. Яргуньк. Çаран патне çитсен, Палламан хуçине каланă: манăн киле лапатка юлчĕ, тенĕ. Т. П. Загадки. Хура аппа икĕ енчен çупать. (Лапатка). || Лопаточный сбор за помол; мерка для получения лопаточного сбора за помол. СТИК. Лапатка — арманта çăнăх илнĕ çĕрте тыткалама тăваççĕ. Вăл шайккă пек (на подобие прежней банной шайки с одним ухом) хăрах тыткăчăлă пулат. Вăл япалапа арман хуçи арман авăртма пынă çынсенчен авăртнăшăн çăнăх илсе юлат. Унта чи нумаййи 20 кĕрепенкке каят, сахал – 15–17 каят. Ăна çӳхе тимĕртен тăваççĕ.
(лабашка), ложбина, ямина, рытвина, лощина. Ск. и пред. 56. Тирĕнет те вăл (ут), çăвăрăнса кайса, лăп (как раз) лапашкана тăсăлса выртать.
(лабы̆), низменность; ложбина, лощина. N. † Лапăсем тăрăх шыв юхать, аякран кĕмĕл пек курăнать. Изамб. Т. Унта пăртак лапăрах та, те çавăнпа (поэтому, что-ли), тăман пăртак лăпланнă пек туйĕнчĕ. Янш.-Норв. † Лапăра шуркут йăви питĕ нумай, чĕкеç йăвисене çитес çук. Шурăм-п. № 28. Малтанхи лапăри утта халăхсем, эпир çитиччен, пуçтарса, тепĕр лаппа кайнă. N. Пĕр лапăра ларать, тет, пĕр çын; пĕр çут çине пусать, тет, аллипе,— çут анса каять, тет; тепĕр çут çине пусать, тет, тепĕри анса ларать, тет. Ядр. † Торхла ялĕ лапăра; темчол лапăра полин те, кӳпсе каяс сасси пор. Ай, милый Тукас пор! Темчол ту çинче полин те, чипер полас сасси пор. || N. Лапă çĕр, долина. || N. Вăл эсĕ кăтартнă çĕре йĕрӳ лаппипе пырĕ.
некогда – понуд. ф. ог гл. лапăрта. || Бултыхаться. Чув. пр. о пог. 232. Хур шыв çинче ишсе çӳренĕ чух чăмса лапăртатсан, çăмăр пулать. Если гусь, плавая, бултыхается и ныряет, будет дождь. || О неправильном полете. Сред. Юм. Çôначчине амантнă (повредившая) кайăк чипер вĕçеймес, лапăртатса вĕçет. || КС. Кайăк лапăртатса вĕçсе карĕ (полет большой птицы; более слабое подр.— лăпăртатса). || Возиться над чем попусту. Череп. Плохой микроскоп можно дать ученикам „лапăртатса ларма“, т. е. для препровождения времени. || Возиться в грязи. Ст. Чек. Ачасем кӳленчĕкре лапăртатаççĕ. N. Шыв хĕрринче лĕпĕш лапăртатать; лапăртатнăçеммĕнех путать Вăл. || Плескать водой, грязью. Изамб. Т. Ачасем çумăр хыççăн пылчăкпа лапăртатаççĕ (пачкаются в грязи). Сред. Юм. Пĕчик ачасем мунчара шывпа лапăртатаççĕ. || Вести неприличную болтовню, болтать. Череп. В. Олг. Лапăртат, говорить нехорошие вещи. Ст. Чек. Лапăртатас — кирлĕ-кирлĕ мара калаçас. Ib. Ан лапăртат! Пшкрт: пустоj лаβрдатат (болтает). Ib. Пустой лап(-β-)ăртатса ларан! (= кирлеми соясам соляса ларат). Ала 85. Апай, мана пĕр аршăн пир пар та, кутамкка çĕлесе пар. Кăна илтсен, ăна амăшĕ: мĕн ухмаха еретĕн эсĕ, ан лапăртасса çӳре! тенĕ. || Биться (о птице). КС. См. çапкалан. Сред. Юм. Пуснă (заколотый) алтан лапăртатать.
лавка (торговая). Ходар. Тата çыннĕ пуçĕ вĕçĕнче лапка ларам пекки тăваççĕ. Унта вара вăл тĕрлĕ пасар япалисем тыткаласа ларать: хĕрлĕ кĕпелĕх сутать-и, пĕремĕк сутать-и, чей таврашĕ сутать-и, эрех сутан пекки тăвать-и. Çапла тусан, шатра çынна питех асаплантармаçть, теççĕ. Орау. Лапки ман ăрамра мар, тавар нуммай каяс çук (бойкой торговли не будет). Ib. Лапкине лайăх вырăна лартаççĕ, самай халăх куçса çӳрекен вырăнта. Пазух. Манăн савни пасарта хăмачă лапки лараччĕ. || Чертаг. Лапка пак витнĕ. Здание покрыто на один скат. У др. лавкка.
лохматый, косматый, с густой хвоей. Сам. 16. Лапсак тăррипе вăл пурне те хупланă. Ib. Лапсак чăрăш тăрринче хура-кайăк кăрлатать.
подр. движению лохматого предмета. СТИК. Вăрманта пĕр йывăçа касса ятăм та, вăл лапсăрр! персе анчĕ. („Выражает шум при падении большого дерева с листьями“). || Подр. косматости. Шурăм-п. Çирĕм-вăтăршар сурăх çăмĕсемпе лапсăр-лапсăр тутарса çеç çӳреççĕ. || Подр. слабости. Орау. Пĕр пирус (папиросу) туртрăм та, пĕтĕмпе лапсăрах ячĕ (почувствовал полнейшее расслабление). Ст. Чек. Лапсăрах кайрĕ, ывăнса (чувствует себя вялым). || Косматый. Тайба-Т. † Лапсăр-лапсăр сĕлĕ кĕлти пек, пирĕн йысна мар-ши çав? Тайба (б. Буин. у.) † Лапсăр-лапсăр лаççăм пур, лаç хыçĕнче çӳпçем пур, сакăр мăшăр саррăм пур.
лохматый, мохнатый, косматый; с пушистой листьвой или хвоей. ЧП. Пирĕн йытсем лапсăркка. Сред. Юм. Пит лапсăркка çăмлă сôрăхăн çăмĕ нăмай тôхать. Ib. Пирĕн пĕр сôрăх пит лапсăркка (с длинной шерстью). Çĕнтерчĕ 11. Лапсăркка калпаклă пуçне кантăкран (в окно) чиксе пӳртелле (в избу) пăхать. Виçĕ пус. 25. Çак курăксем, хăйсен лапсăркка, вăрăм тымарĕсемпе пĕтĕм пусса хупласа илсе, ытти курăксене тăнчах (совсем) пĕтереççĕ. Изамб. Т. Çула лапсăркка пуçлă çăка пит илемлĕ. N. Вăл пысăк, лапсăркка пулнă. Юрк. Лапсăркка çилкелĕ, с косматой гривой. О сохр. здор. 116. Пирĕн унта ĕçченĕ чухне лапсăркка, вăрăм, сарлака аркăлă-çанăлă тумтир тăхăнма кирлĕ мар. Ал. цв. 9. Темиçе тĕрлĕ чечексем ӳсеççĕ: пĕринчен-пĕри илемлĕ, лапсăркка, тутлă шăршăллă. Ст. Чек. Лапсăркка – нумай çулçăлă йывăç. || Неряшливый, плохо одетый; растрёпа. Орау. Ку карчăк пĕр лапсăркка кинĕпе тек мухтанса çӳрет (хвалится своей неряшливой снохой). Ст. Чек. Лапсăркка çӳрет. Ходит растрёпанный. N. Вăл чирлĕ, лапсăрккаскер, çын тăрăх (по людям) сĕтĕрĕнсе çӳрет. Сред. Юм. Пĕр лапсăркка матка (баба) иртсе кайрĕ хăй пирн пӳрт пуçĕнчен (не праворная). || Поврежденный (напр. о дереве). Янза-к. (Цив. р.).
плоский. N. Çĕр ала пысăкăшĕ анчах, вăл пашалу пек лапта тийĕччĕç, тет. || Валёк для белья. Пухтел. || Ладонь. СПВВ. ПП. Алă лапти сарлакĕш (с ладонь).
плоский. Хурамал. Карас-пулă лаптак пулать. Ск. и пред. 80. Лаптак сăмса, хĕсĕк куç. Сред. Юм. Лаптак сăмса, широкий и низкий нос. N. Лаптак çын, низенький, коренастый человек. Бугульм. † Тури-касăн хĕрсене лаптаккине кам пĕлмеçт. N. Эпир пурăнакан çĕр те, авалхи çынсем каланă пек, çу çинче юхса çӳрекен икерчĕ евĕрлĕ те мар, лаптак та мар, вăл чăмăр. Шибач. Лаптак (изба без крыши). || Плитняк. || Площадь. Эпир çур. çĕршыв 37. Театр лаптакĕнче (на театральной площади) театр çурчĕ. || Фамильное прозвище в д. Кожак, Алик. р.
плоский; плашмя. Толст. III–IV, 147. Çавăнтах тата лаптăк тăрăлă пĕр пĕчĕк пӳрт ларнă. || Плошадь, площадка. Чĕлкаш. 9. Кранит, тимĕр, йăвăç, кавăньăн чул сарнă лаптăкĕ, карапсемпе çынсем, пурте урса, иртĕнсе кайса, хăрушă сасăсем кăларса тăраççĕ. N. Вăл (рабфак çурчĕ) чылай лаптăк йышăнса тăрать. || Участок (неопред. формы). КС. Кăçал анасам çинче лаптăк(-к’)-лаптăкпех тырă çук (т. е. есть плешины). Якейк. Ана çинче пĕр лаптăк (часть) пĕтĕмпех пиçенпе шăтса ларнă (порос). || Загон неопределенной формы. Орау. КС. Лаптăк тесе, çаврака анана калаççĕ. Изамб. Т. Лаптăк ана çинчи тырра вырнă чухне ӳсĕнмест (кажется, что работа идет не споро, медленно). Трхбл. Лаптăк – виç кĕтеслĕ ана, шĕвĕрĕлсе пĕтет савăл майлă.
плоский; низенький, низкорослый (про человека); вялый, слабый, ничем не выделяющийся, ограниченный. Чебокс. Лапчашка = 1) плоский, 2) низенький человек, 3) неспособный к делу (нимĕнле ĕçе те тума пултарайман çын). Орау. Лапчашка, маленький и толстый; карапуз. Ib. Лапчашка тесе, лутра, сарлака çынна (çамрăк хĕрсене, çамрăк ачасене) калаççĕ. Хурамал. Лапчашка (или: лапташка) — лутра çын. || КС. Эсир ăна илес тетĕр те, вăл (она, девушка) ытла лапчашка (= çӳхе, плоскогрудая и т. д.). || Нескромный, непоседа, болтушка, кто мешает другим. К. Кушки.
плоский, низкий. Собр. Лапша, çăпата, çинçе пилĕк, çутă куç. (Хăй-чикки). Чув. пр. о пог. 178. Асамат кĕперри лапша (лутранăн) карăнсан, йĕпе пулать. Если радуга протянулась плоско, низко,– будет ненастье. || Неопрятный, неряшливый, грязный. Çеçмер. Вăл лапша томланкалать (одевается неопрятно). Питушк. Лапша çын (живущий грязно, неопрятно). Ib. Апатне чон çĕклемеçт çима та (противно есть), питĕ лапша (очень грязно). СПВВ. МС. Лапша тесе тирпейсĕр, хăйне хăй пăхайман çынна калаççĕ.|| Невзрачный, невидный. Чертаг. Лапша кĕлеткеллĕ (лаптаклă-мĕнлĕ ) = кĕрнексĕр кĕлеткеллĕ (невзрачный, плохого телосложения). || Неподвижный, вялый, слабый. В. Олг. Лапша çын, вялый, малоподвижный человек. Б. Олг. Лапша çын, слабый, плохой (в работе). Шарбаш. Ора çине тĕреклĕ тăриман çынна, выльăха: лапша! тесе, вăрçаççĕ.
садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).
неожиданно остаться сидеть (стоять). Шорк. Чип-чипер пынă çĕртенех вăл лара йолчĕ. ЧП. Пĕчĕкçĕ çуна, сăрлă çуна, лара юлчĕ пасар ăрамне. СТИК. Çав кашкăра та тытаймарăмăр та вара, мĕн чул ахутник эпĕр! Пеме, пеме çавăнта! Ларах юлчĕ вĕт (как удобно было поймать волка; стрелять бы тут, ведь прямо под носом был). Сред. Юм. Ача темĕн чôл хĕр хыççăн пырасшăн хыптарать; ашшĕсем ямаççĕ те, лара йôлчĕ.
встр. в чувашизме. N. Лара-тăра пĕлмеç, — пĕлмес. Ему не сидится и не стоится (о чрезмерно подвижном человеке). То же выраж. у. СПВВ. Х. Кан. Теттертинк вăл, пирĕн нефтă промышлĕннăçĕ вайлăланнине кура, лара-тăра пĕлмест.
ехать (на чем). N. Планпа ларса каят. Бгтр. Малтанхи ямшăках тĕл полчĕ те, онпа ларса кайрĕ. Дик. леб 35. Елисана малалла инçе çула ларса кайма пĕр парăс та, пĕр кимĕ те курăнман. Орау. Паян ларса каяс пуль (не пешком, а на трамвае или на лошади и пр.). Сегодня надо будет поехать, а не пешком пойти. Юрк. Ларса каяс текенсем пухăннăçемĕн пухăна пуçларĕç (на пристани). || Осесть. Ана. Ыраш улăмĕ навуса (= тислĕке) ларса кайма памасть; вăл ăна хăлтă тытать.
ездить (в экипаже, на пароходе и т. п.). Юрк. Аван лашсемпе ларса çӳрерĕ. Регули 1459. Эп кӳлем (лошадь), вăл ларса çӳрĕ онпа. || Садиться (в разных местах). Баран. 105. Кĕтĕвĕпе çӳре пуçласан, шăнкăрчă йăвана лармасть: вăрмансенче, шыв хĕрринчи хăмăшлăхсенче ларса çӳрет. Ларса ташла, плясать в присядку. К. Кушки и др.
находиться в сидячем состоянии. N. Амăшĕнченех утайми çуралнăскер, вăл ларсах тăнă, нихăçан та утса курман (был сиднем). Юрк. Сĕтел çинче ларса тăракан сăра савăчĕ. Ст. Чек. Вăрмана темĕскер çулса ӳкерчĕ тийĕн (словно), пĕр ларса тăракан йывăç çук. Юрк. Пире пулсан, вăл япаласем ĕмĕр-ĕмĕрне çакăнта ларса тăрас пек курăнса тăратчĕçĕ! (Масар). Истор. 156. Вăл ылттăнласа пĕтернĕ тумтирсем тăхăнса пĕчченех ларса тăнă.
понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆ржибэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).
косматый, кудрявый. Тораево. Ашшĕ тӳрĕ, амăше куккăр, хĕрĕ ластак, ывăлĕ пуçтак. (Хăмла çитĕнни. Шăччи тӳрĕ, путранки куккăр,– вăл амăшĕ; хĕрĕ ластак,– вăл шулçи).
понуд. ф. от лаçлат. Выçăхакансем 9. Вăл, çавăрăнса, урайне лаçлаттарса сурчĕ (плюнул так, что плевок шлёпнулся).
латăллă, толковый, толково; как следует. Шибач. Латăллă япала — кирек ста та йорамалла. Якейк. Вăл ĕçе латăлă (или: латлă) ĕçлеме пĕлмеçт. Сĕт-к. Çав Елекçин ним латăллă калаçни та çок вара (нет путных речей).
понуд. ф. от лачăклат. Шурăм-п. Халĕ вăлă (= вăл) карчăка аллинчи çĕмрĕк çăмартипе çурăмран лачăклаттарчĕ (шлёпнул).
(лажа), лошадь. Изамб. Т. Эпĕ часрах вите патне чупса пырап. Унта ик лашаран пĕр лаши те çук. N. Лаша ахаль çĕрелле тапса ячĕ. Лошадь лягнула по воздуху. Пĕр лашапа килтĕмĕр. Мы приехали на одной (т. е. лошади). Н. Седяк. Лашан çуначĕ курăнми çунать (крылья) пулать, теççĕ; ун пек лаша питĕ шеп; ун пек лашана çывăрнă чух кинет (вдруг) тăратсан, вилсе каять, теççĕ. N. † Çил-çунатлă лашана тыткалама кайăк-чĕрелĕ çынсем кирлĕ уна. Регули 618. Лаша ман аттиран илни лайăх. Якейк. Лаша (или: ут) çавăрса кил. Подавай лощадь (напр., если она стоит под навесом). Ib. Лаша исе кил. Подавай лошадь (если её не надо повёртывать. Здесь говорят только: „ут кӳлес“, а не „лаша кӳлес“). Альш. Пӳрчĕсем хыçĕнче, пӳрчĕсемпе пĕр вĕçрен кĕлетĕ-лаççи, лаши-вити. ЧС. Пирĕн пĕр çӳрен лаша пурччĕ. Вăл питех пысăк марччĕ, хӳри кĕлте пек пысăкчĕ, чуманрахчĕ, анчах туртасран (что касается возки) хăй лавне урăх лашана туртма памасчĕ. Б. 13. Лаша пуласси тьыхаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. (Послов.). Букв. Лашаран çӳлĕ, автантан лутра. (Йĕнерчĕк). Стал-Яуш. Унтан тата пĕр ватă çын пире каларĕ: кайса пăхăр лашусене, терĕ. Шурăм-п. 13. Танлашсан-танлашсан (поспорив), пĕри, апла пулсан, лаша урлă пуртă тытар! тет. Лешĕ: юрĕ, юрĕ, тытăпăр, тет. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (через ее спину) пуртă тытрĕç. Çак çын чăнахах утă çăлса кайнă пулсан, лаши вилмелле, тенĕ. Анчах вилмерĕ. Утта вăл çăлман, такам ют çын çăлса кайнă. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре ялтан лаша кĕтĕвĕ хăваласа кайсассăн, çынсене ялтан вăрçа хăваласа каясса. Юрк. Ураписем пысăк: хăш урапине икшер, хăшне виçшер лаша кӳлнĕ. N. Пирĕн патра кирек хăçан та, каç пулсан, ачасем лашасем çитерме уя е вăрмана кайса выртаççĕ. Вишн. Лаша хăй çинĕ хăклăх анчах ĕçлемест. N. Вăл икĕ лашапаччĕ: пĕри хураччĕ, тепри хура турăччĕ. Мыслец. Лаша урлă алă парам! (Клятва, уверение). Сред. Юм. Лаша копарчи тесе, лашан кайри ôри тĕлĕнчи каçанне калаççĕ. Ib. Лашана илсе кил. Приведи лошадь. (Кӳлнĕ лашанах пăртăк аякрарахран илсе пыр, тессине калаççĕ). Ib. Лашана çавăрса тăратрăм. Я подал лошадь. Ib. Лашана çавăрса патăм. (Лашана пăтратса патăм, тессине: лашана çавăрса патăм, теççĕ). Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çăмарта пек. Изамб. Т. Хăшĕ пысăк „лаша пусакан“ çĕççине сулланă. Иные потрясали большими ножами. СПВВ. Х. Лаша пӳленнĕ. Орау. Лаша çамрăк-ха, йăвăр ĕçпе ытла лутăрканать. N. Лашапа пыра-пыра илме хушать пулмалла. Видно велит приезжать за ним на лошади. Г. А. Отрыв. Çумăра хирĕç тăракан лаша çунатлă, тет. Сунчел. Ах, турă çырлах, лашисем, пĕккисенчен çӳлĕ пуçĕсем! К.-Кушки. Лашана тилкепе хур. Взвозжай лошадь. Якейк. Çынăн окçа сахал полсан, калать: паян пасарта пĕр лашалласкер тупса илеймĕп-ши, тет (купить бы мне какую нибудь лошаденку на эти деньги). N. Лашасемпе çӳремен. Не ездил на кормёжку. N. Лашана тыткалама (обращаться с лошадью) пĕлмес. N. Вăл лаша таврашне пырса çулăхман, çавăнпа лашан йĕркине пĕлмес (не умеет обращаться с лошадью). N. Вăл лаша таврашĕнче çӳремен (не обращался с лошадью). Çĕнтернĕ 44. Лаша тăрасшăнах мар, татса каясшăн. Пухтел. Лаша мурĕ (гов. о крутой горе). || Мерин. Слакбаш. Ку лаша-и, кĕсре-и? Это мерин или кобыла? N. Кастарнă лаша или хусах лаша, мерин. || Импотент. Городище. Лаша (= мерин) — мужчина, страдающий половым бессилием. Ib. Хĕветюка лаша тунă. Федора лишили опособности вступ. в п. сн. || Килевая кость. СТИК. Автан-чăххăн таçтĕлти шăммине лаша теççĕ. Арçын ача çав лашине çисен, ун лаши ывăнат, тет. (т. е. устает лошадь в дороге. Поверье). Изамб. Т. Чăххăн лаши пулат („кость между ног’’). Сред. Юм. Лаша (кость у птицы). У куриц, на нижней части тела, есть особая тонкая, большая кость, которую называют этим именем.
учащ. ф. от лек. N. Хăш чухне вара хăйне те (и самому) патак леккелет. Йӳç. такăнт. 27. Сан куму тухса тарчĕ-ха вăл! Пĕр-иккĕ леккелерĕ-ха (попало) ăна!
(л’эҥ’г’эс), назв. долблёной деревянной посуды. КС. Ленкес меньше, чем чĕрес. Юрк. Ленкес = йывăç витре, чĕрес. Ст. Чек. Ленкес – чĕрес. Зап, ВНО. Ленкес, черяс меньшего размера (в Янгорч. и Орау.). Янш.-Норв. Çав вăхăтра ялта кашни килте сĕрен ачисем валли е пĕрер çăмарта, е икшер çăмарта пĕçереççĕ те, пӳрт умне ленкеспе çакса яраççĕ. Ib. Пĕр кашăк (т. е. каши) ăсса, çав ленкесе ярать. МПП. Ленкес – çăка чĕрес. Янтик. Ленкес тесе, пчик чресе, çырлана каймаллине, калаççĕ. СПВВ. ИФ. Ленкес — пĕчĕккĕ чĕрес. СПВВ. Ленкес ĕне сăвакан чĕрес (подойник). || Penis. СТИК. Ленкесне çакса çӳрет (лентяйничает?). Ib. Эх ленкес! ăçта кĕрсе кайнă вăл! (гов. мальчику, маленькому и неокрепшему). || Паховая грыжа. Ст. Чек. Ленкес = лĕкĕр çăмарта). || Шатун, бездельник. Ст. Чек. Лĕнкес = сулланса çӳрекен çын. Ib. Ленкес! çӳрет сулланса!
то же, что епле. Шурăм-п. Лепле вăл выльăха хĕрхенменни, ах латсăр! Регули 1499. Орапи (орапа) осалтарах та, лепле те полсан ларса пырăр (поезжайте). Ib. 1201. Эс лепле порнатăн? Как ты поживаешь? Ib. 928. Лепле йораттарас? Как уладить? Ib. 887. Аппа (hajh, т. е. ах), лепле полнă? Аппа, мĕскер ку? Ib. 766. Эп лепле тума пĕлтĕм (сумел), çавăн пак турăм. Ib. 564. Хуна (= хăна) лепле килĕшет (нравится), çапла ту. Ib. 516. Лепле тăвас-ши кона? Ib. 953. Леплех çитерсе парас? Ib. 158. Он чол çӳренипе лепле увăнман полĕ? (чай, как не устал). Ib. 929. Леплехпе (или: леплепех) йорамаçть, лепле те полсан ĕçне тăвас полат. Не достаточно раздумывать о том, как устроить дело, а надо его сделать.
(л’эрэ), там; туда. Сĕт-к. Ав лере çомăр çват.— Шта? — Йăрăмлă çĕрелле пăх! Моргауши. Вон лере ан (= авăн) çапаççĕ. Вон там молотят. N. Кунта укçа леринчен (чем там) виç хут. та виçĕ чĕрĕк (в 33/4 раза) ытларах. || Дальше, чем... Якейк. Эп сантан нумай лере порнап (гораздо дальше туда, чем ты). N. Тата леререх, еще дальше (туда). || „На том свете“. N. Вăл кĕпепе йĕме вилнĕ çын лере тăхăнса çӳрет, тет. Собр. Ача-пăча вилнĕ çын Сăпасчен палулми çисассăн, лере ачине çитармаççĕ, теççĕ.
более там (туда), ulterius. N. Вăл ял пăртак леререхре ларать. Названная деревня расположена туда подальше.
(л’эш), с афф. З л. лешĕ (л’эжэ̆), тот. Альш. Леш ешĕл хăмăшĕ çуллен кӳл варринерех куçат (в заростающем озере). Этем йăхĕ еп. пуç. кай. 72. Анчах вĕсем лешсенчен йăлтах урăхла. Ой-к. Иван татах хĕçе туса пĕтерсен (сделали), тула выляма тухрĕ те, татах хĕçне утрĕ те, кăкăр шăмми çине тăрăнса ларчĕ (воткнулась), тет. Вăл вара лешин пек саланса каймарĕ (сабля не разбилась так, как та, прежняя), тет. Ск. и пред. 16. Чĕнсе килчĕç çав çынсем юмăç-тухатмăшсене. Пур таврари ялсенчен пуçтарăнчĕç лешĕсем. Н. Шихаб. Лешĕсем япалисене илеççĕ те, улталаса: çапла тумалла, капла тумалла, тесе, вĕрентсе яраççĕ. || То же, что шуйттан. Этим же сл. иногда вообше обозн. предметы, настоящее назв. которых нежелательно или непристойно. || Черти. Сред. Юм. Мана, çавра çил пôлса, лешсĕм çакăнта ипсе килчĕç. Ib. Лешсĕм (или: леш) ôлгатарса кайнă. 1. Злые духи испортили человека (ôхмаха ертнĕ). 2. Сменили те (известные люди). Ib. Тăр-кăнтăрла, çĕрле лешсĕм çӳреççĕ, тет. По ночам и в самый полдень ходит нечистая сила. (Нар. поверье).
(л’исван), лиственница (неол). Кан. Кетăр йăвăççи пекех шултăра лисван ӳсет. Кĕркунне пулсан, вăл хăйĕн сайра вĕтĕ йĕпписене тăкать, çуркунне пулсан, каллах ешерет.
то же, что у др. лакăштат. Тюрл. Хамăнах локăштатас полчĕ (пришлось поплестись). N. Вăл онта кăнтăрлана локăштатса çитрĕ.
(ломбы̆р), подр. звонкому бултыханью. Шорк. Шыва корман тем вăл, чопса пычĕ те, ломпăрр! шыва кĕрсе ӳкрĕ. См. лампăр.
неровный, с ямками. Липовка (Кр.-Чет. р.). Плук вăл хытă çĕре те, лопакаллă çĕре те тарăн сохалать.
(к’);, то же, что вупăр карчăкĕ. Якейк. Лопăр карчăк (-к’) вăл пит осал ватă карчăк; вăл хăйĕн патне пынă çынсене пурне те çиять; хăш чух вăл çынсене тылăпа (на мельнице) хăвалать.
(лопкы̆н), то же, что вупкăн. Слеп. Лопкăн пĕтерсе порăнать: тем чол тырă полсан та, çор хĕле çитмеçт. Шибач. Ах лопкăн! (осал. Килте хоçи çок, вăл килет те, çисе ярать! Обжора?) Якейк. † И, лопкăн еркĕнĕ! полттинăклăх (полττиыны̆клы̆х) тоттăрне шанса парса ямарĕ! [не доверила, не дала поносить на время свадьбы; парни — поезжане (туй ачисем) надевают на себя на свадьбе украшения или уборы своих возлюбленных] || Жадный, прожорливый. Шорк. Вăл пит лопкăн, нумай çиет. Слеп. Тырă-полă, çăкăр та çитерес çок сана, лопкăна, пĕтермĕш!
(лор), подр. звуку трещотки. Б. Олг. Потом çатăрканне çавăрса тохат: лор, лор, лор! Шорк. Тата çакăнта (во время „вирми“) çатăрмак исе килеççĕ. Вăл темскер çавăрса лор, лор,. лор! тутармали. || Подр. вливанию воды. Шашкар. Шу лорр кĕрсе толчĕ. || Подр. рвоте. Б. Олг. Çын ĕçсе ытлашши полса, хырăма кĕрмен, хăсма тапратрĕ: лорр! лорр! || Подр. сильному кипению. Б. Олг. Чан (пивной) вĕрет хытă: лорр-лорр-лорр!
хлопать, ударять по мягкому предмету. Тюрл. О (= вăл) котран лотлотторсо çӳрет.
(луды̆рга, лоды̆рга), мять, разминать; ломать; мучить. Кан. Тăлаварине лутăрканă пекех лутăркарĕç. N. Ӳт-пӳне нӳрĕ тутăрсемпе лутăркаса шăлмалла, пуçĕ çине сив шыв ямалла. Бес. чув. 3. Эсир лашăра ĕçпе ытла лутăркатăр (мучите работой). Календ. 1903. Малтан тулта юрпа лутаркас пулать, унтан тăлапа сăтăрас пулать (замерзшего). См. лӳтĕрке. Скотолеч. 7. Тата икĕ енчен те хытă сĕркелесе, хырăмне лутăркас пулать. Ib. 13. Чирлĕ лашана лайăхрах лутăркаса шăлкалас пулать. Сред. Юм. Лôтăрканă (или: лôчăрканă) тесе, çĕн тотăра хутласа ватса пĕтернĕ пôлсан (весь измяли) калаççĕ. КС. Кушак çурине ма лутăркан (что ты мнешь, что мучишь), пăрах, ачам! Б. Олг. Яла кĕрсе, лотăркаса (насильственно) çăккăрсам исе кайса, пит харсăр (нахально) çӳресе тотарĕсем (лашманы). Хурамал. Кĕпене лутăркаса ух (стирать сильно растирая). Регули 1330. Çамрăклах латăркарăм (лошадь измучил). СПВВ. Х. Лутăркас, лучăркас, лӳчĕркес. СТИК. Мĕскер унпа çыхланан (связываешься), вăл сана лутăркасах пăрахат (он тебя изомнёт).
попусту, напрасно. СПВВ. ФИ. Луш вăрçă шыракан çын. Изамб. Т. Лушах (-жах) кайса килтĕм (попусту). Фин. Луш çинченех (понапрасну) çынпа вăрçма, çапăçма тытăнать (пьяный финн). ЧП. Мĕн луш каяс юхма пасарне, кримски çĕлĕк илес çук! (вар. второй половины: кайăках та хăвисе, ай, çитмелле). СТИК. Мĕн луш çыркаласа аппаланса ларан, санран-и çырăва вĕренме? вăл ĕç пире килĕшмест (зачем тебе очень заниматься письмом). С. Алг. † Мĕн калаçатăр луш-напрасно, эпир савнă туспа саклаçнă. Ст. Шаймурз. † Мĕн кӳлес луш начар шур лашана? — çавăрса çапатăр пушăра; мĕн тăватăр луш начар тусăра? — яратăр ял çине ятăра (scr. йăттăра). Сенчук. † Хура вăрман хыçне хурт лартрăм: çӳресси инçе — луш лартрăм. От русск. ложь?
(л’ӳ), употр. в чувашизме. Тюрл. Эп она каларăм, о (= вăл) ман сăмаха лӳ те тумарĕ („резону не принял“, т. е. не обратил ни малейшего внимания). См. МКП 17.
падать; ударять. Перев. Вăл турат мана шанчăклах пулмарĕ; турат хуçăлчĕ те, эпĕ çĕре пит аван лӳплетсе ӳкрĕм-çке çав! Пуç минтренипе темччен ăнсăр пулса выртрăм.
(л’ӳп), то же, что йӳп. Хурамал. Эпĕ ăна çапла пулăшрăм та, вăл мана лӳп курмарĕ (неблагодарен, не кладет в счет).
(л’ӳбэ̆ргэ), комкать, мять. К.-Кушки. Вăл çĕнĕ шăлавара лӳтĕркесе пĕтернĕ. См. лутăрка.
(лы̆к-лак), подр. неровным подпрыгиваниям. КС. Выртакан ача, амăшне тыттарасшăн (чтобы мать взяла его на руки), кучĕпе лăк-лак сиккелет. || Подр. сотрясению при езде. Е. Орлова. Орапи лăк-лак! тутарса пырса, вар ыратакан полчĕ (заболел). Сред. Юм. Тикĕс мар çôл çинче тарантас лăк-лак сиксе пырать. СТИК. Тикĕс мар çулпа çӳресси чыс вилĕм вăл: кута лак-лак, лăк-лак! тутарса пĕтерет.
(лы̆га), бодтать, мешать, взбить. Кан. Анне ясмăк çăнăхĕнчен кĕсел лăкаса пачĕ. Ст. Чек. Турăха кашăкпа лăкарăм (болтал). Календ. 1910. Пĕр-ик кашăк горчицă илсе, ăна пĕр-ик кашăк йывăç çăвĕ çине ярса лăкас пулать. Ib. 1904. Вара çав ватнă кĕрпене вĕри çу çине ярса лăкас пулать. || Творить (тесто). Изамб. Т. Каçхине чуста лăкаса лартаççĕ те, ул тепĕр кун ирччен йӳçет. Ст. Яха-к. Хĕрарăмсем çăварни кунĕ ирех тăрса, икерч пĕçерме пĕр-пĕр хуран çине, лĕпĕ шыв çине урпа çăнăхĕ е пăрçа çăнăхĕ лăкаса лартаççĕ. Яргуньк. Карчăкки килте икерч лăкарĕ, тет, кăнтăрла вутă хуттăрĕ, тет те, икерч пĕçерме тапраттăрĕ, тет. || Трясти, качать. Хурамал. Çĕре пĕчĕк юпа лартсассăн, ăна ачасем пырса лăкасан: ан лăка, теççĕ. Сред. Юм. Ачана пит лăкаса шăмми-шаккине ан ыраттар. Торп-к. Улĕ (сын его) вĕренне лăкарĕ, тет те, çичĕ ял çынĕсем ăна тортса хăпартрĕç, тет. Торай-к. † Авиç килет пирĕн ати, хура лашине сиктерсе, хура пĕккине лăкаса. || Орау. Çил тырра-пулла лăкаса кайни пурне те ларать-çке вăл (для всех убыточно). || Качать (о насосе). Пшкрт. Лăка (лы̆ҕа), качать насос; болтать (кисель). ЧС. Насусне кайран улттăн лăкаса тăраççĕ (на пожаре). || Болтать (в чём, где). ЧС. Шывран сĕтĕрсе кăларсан: хăстăр, тесе, çăварĕнчен хур-шăммипе лăкарĕç, çапах та хăсмарĕ.
(лы̆гы̆рдат, лы̆ҕы̆рдат δыы), издавать звук лăкăр. Чума. Сывланă чухне упки лăкăртатнă. N. Лăкăртатса калаçат (особый разговор горлом: вязкий, несколько дерябистый, но более звонкий). || Кипеть. Çĕнтерчĕ 5. Пăтти лăкăртатнипе пушшех, çиес килет. || Тюрл. Ачасĕм чĕрĕп патне (к ёжу) пыраççĕ те, она патакпа тĕртеççĕ: пăтă лепе (= лепле, епле) вĕрет? кала-ха, теççĕ. Хăй тĕллĕн лăкăртатса выртать о (= вăл). || Болтать вздор. Пшкрт. Лăкăртатса ларатпăр, ĕçне туимеспĕр (= тăваймастпăр). Орау. Мĕн лăкăртатса суйса ларас! (рассусоливать). Ib. Ан лăкăртатсам! Ну тебя! (отвяжись, не говори). || Икать. Орау. См. лăкăртăк.
(-τиык’), то же, что лăкăшти. Собр. Лăкăштик инке шыва анать. (Кăвакал). || СТИК. Уксак çын лăкăштик! лăкăштик! туса пырат. Лăкăштик туса, питĕ хытă хăрах урипе уксакласа, хирĕнсе илсе пырат. Лăкăшт-лăкăшт туса пыракан вăл тĕрлех уксак мар, лăкăштик-лăкăштик туса пыракан пек. Вăл хирĕнсех чалăшса пусса пымаст.
(лы̆ҥгы̆), подр. болтанию, хождению. N. Вăл ĕç тăрăх сут таврашĕ килсе ыйта-ыйта лăнкă-лăнкă турĕç. || Ст. Чек. Лăнкă (довольно много) исе килнĕ. Ib. Тырă пирĕн лăнкă-ха. СПВВ. ФИ. Лăнкă — нумай та мар, сахал та мар пулсан. См. пайтах. О земл. Пурăна-пурăна, çапла çĕр ĕçĕ çинчен пĕлни лăнкă (пайтах) пуçтарăннă (накопилось). См. лăнк.
(лы̆п), низина, лощина. С. Дув. Лăпра улма йывăçĕ, ларса юлчĕ шăпчăкĕ. N. Вăл пĕр çынна илсе çырма патĕнчи лăпри чăтлăха аннă. N. Çак лăпран пуçне ăна (медведю) ниçта выртма та вырăн çук. См. лап.
(лы̆п), подр. хлопку (хлопанью, не сильному). Толст. Çуначĕсене лăп-лăп çапрĕ те, вĕçсе кайрĕ (ласточка). Шел. 48. Ĕнсе панчен лăп-лăп-лăп пĕрне-пĕри ачашлаççĕ (похлопывают). Б. Олг. Виç четверттаклăх тенкĕ (три четвертака) кăларса парчĕ, тӳртрен лăп-лăп-лăп! çапрĕ: торă полăштăр сана, ачам, слушит (-т’) туса килмешкĕн аçу-апу томне! Чăв. ялĕ. Пилĕк-улт ĕрет витсессĕн, виттине кĕреплепе тарăнрах тураса, урлă-пирлĕ улăмсене майлаштарса хураççĕ, çиелтен йăвăç кĕреçепе лăп-лăп çапса якатса хăвараççĕ. || Подр. реверансу. ЧС. Çĕн-çын (молодуха) вара лăп-лăп лапчăнать. || Подр. миганью. В. Олг. Лăп-лăп турĕ куçĕпе. || Как раз; точь-в-точь, ровно. КС. Лăп анчах тăрантăм. Только хватило на то, чтобы насытиться. Ib. Эп çитнĕ çĕре вăл та лăпах çитрĕ (подоспел). Ib. Лăп пĕр сахат. Ровно час. Толст. Çеклисене ункăсене (в кольца) лăп кĕрсе лармалла тунă. Чăв. йум. 1919, 19. Тапалана-тапалана мăй таран (по шейку) лăп кĕрсе ларчĕ. Ib. 26. Лăп çурçĕр çитсен, Атăлтан шыврисем (водяные духи) тухрĕç. Малт. шк. вĕр. фиç. 38. Иккĕшне те тӳп-тӳр кĕтес тусă, лăп вăта таран кукăртăр. Ст. Чек. Лăп выртат. Плотно прилегает. Якейк. Краççин(-н) панă чох вăл яланах лăп анчах парать (дает в обрез, лишнего не отвешивает и не недовешивает). НТЧ. Ĕне пăрулани лăпах пĕр эрне çитсессĕн, ирхĕне вут хутса, икерчĕ пĕлĕм пĕçереççĕ. Çутт. 114. Лăп кăнтăрла мĕлке кĕскелнине виçсе... См. в этом зн. шăп, лап. || Усилит. частица при образов. превосх. ст. См. лăп-лăпă. || Сразу, совсем, совершенно. N. Çил лăпах чарăнчĕ. Ветер совершенно прекратился. Кильд. Ăша сăмах калинччĕ, ăшăм лăпах выртăччĕ (я успокоился бы). Малт. шк. вĕр. фиç. 70. Лăпах сӳнет. N. † Сарă та вăрăм хĕрсене çума тытса выртăттăм, хуйхăма лăпах пусаринччĕ. Кан. Çак çӳркунне кĕпере çуррине лăпах çурхи шыв юхтарса карĕ. Утăм № 1,26. Паян ир юман пуçне уснă, паян ир кашламасть кăлăххăн; ун çине шурă юр лăпах пуснă, ларать вăл авăнса тăлăххăн. Малт. шк. вĕр. фиç. 21. Лăп чӳкенмен шывра тĕпренчĕкĕсем витре тĕпне лараççĕ.
(лы̆п-лап), подр. неодинаковым и нечастым ударам (напр. цепами), небрежной походке и т. п. Е. Орлова. Лăп-лап, лăп-лап тутараççĕ, иккĕн-виççĕн анчах çапаççĕ полмалла. Собр. Лăп-лап хур ури, чăнкăр-чанкăр чăх ури. (Кĕсле калани). М. Яник. Лăп-лап уткаласа çӳрет. Ходит развалистой походкой. || Кое-где. Шорк. Олăмне паярки-паяркипе лăп-лап (кое-где) пăрахкаласа çӳренĕ. || Кое-как. Орау. Унăн пурнăçĕ лăп-лап çитсе анчах пырать (кое-как живет). Изамб. Т. Урине лăп-лап сырнă (неаккуратно). Ib. Урине лăп-лап пусса çӳрет. Чертаг. Лăп-лап хôрса тиянă (слабо наклал, неплотно). Якейк. Лăп(лы̆п)-лап çыхнă. Связано слабко, неплотно. || Назола. Айдар. (Марп. р.) Арăмĕ: тинех лăп-лап пĕтрĕ-ха, терĕ, тет. Его жена сказала: „Наконец-то мы избавились от назолы“. || Болезнь, сор. М. Яник. Лăп-лап, 1) сор, 2) всякая болезнь, 3) подражание. Сред. Юм. Лăп-лап, сор. || Назв. духов. Аттик. Пичче ĕçнĕ шыв юлашкине, таткаланă çăкăрсене, анне çул тăваткĕлне кайса тăкрĕ... Çул тăваткĕлне ăна лăп-лап вырăнĕ теççĕ. Çавăнпа лăп-лап пăрахнине çавăнта кайса тăкаççĕ. Ib. Лăп-лап (головная боль, приключилась от хождения по вилĕ турпассисем). Ib. Анне: апла пулсан, сана лăп-лап çапăнман-ши? Матюк апая пăрахтарса пăхас-и тен?.. Михаля! Матук аппуна кайса чĕнсе кил-ха, лăп-лап пăрахтарса пăхар, терĕ... Чĕнсе килсен, анне ăна: çак ачана, лаша хăвалама кайсан, тем лăп-лап çапăннă тем чир, пăрахса пăхан-ши? терĕ.. Матюк аппа лăп-лап пăрахнипе чĕрĕлмерĕ вара çав пичче. Шурăм-п. Санăн лашу урисене лăп-лап çыхнă, тет. Эсир нумай пулат пулĕ ăна паманни, вăл сире çиленнĕ, ку лаша хыççăн ытти выльăхсене те пăсать вăл, тет. Часрах парас пулать, вара каçарĕ (простит). N. Лăп-лап çапăннă. Поразила нечистая сила (души людей, умерших неестественной смертью). Сред. Юм. Çын чирлесен; арçӳри пикки çыпăçнă поль, тессине: лăп-лап çыпăçнă пôль, теççĕ.
(лŏбŏр, лы̆бы̆р), то же, что вупăр. Шибач. Лăпăр çурсан (= çывăрсан) посать, порна (= пурне) тапратма памаçть, хытарса пăрахать. Синерь. Ойăха лăпăр çимелле вылляни. Все, кроме двоих, становятся в круг; из оставшихся один изображает луну и остается в средине круга, другой — „Лăпăр“ — остается вне круга. Цель лăпăр’а поймать ойăх, поэтому он хочет пробраться в круг, но его стараются не впускать; если же он войдет, то ойăх скорее выбегает за круг — его выпускают свободно. Лăпăр теперь стремится за круг, но его опять стараются не впускать. Игра иногда затягивается надолго: лăпăр’у не удается поймать ойăх. Как только лăпăр поймает ойăх, то „ойăха çияççĕ“, т. е. ойăх ложится на землю и затыкает уши; но ему не дают этого сделать: все играющие собираются к нему и кричат ему прямо в уши, во все горло. Альш. Лăпăр таптат, пусат, уйăха çиет. Хăшин чунех (душа) çӳрет, тет. Напр., эпĕ çывăратăп, ӳт сисмес – чун тухса кайса, çынна пусса çӳрет, теççĕ. В. Олг. Лăпăр çиет ойăха; лăпăр посса (во сне). Шорк. Хĕвеле (уйăха) лăпăр посать. Солнечное (лунное) затмение. ГТТ. Хĕвел тĕттĕмленнĕ чухне чăвашсем: хĕвеле лăпăр çиет, тесе, пилеш турачĕ (рябиновую ветку) касса ывăтаççĕ — вăл турат йӳплĕ пултăр; вара лăпăр хĕвеле çиме пăрахать, теççĕ. (У нек. чуваш лăпăр съедает только месяц, а не солнце; м. б. это и есть наиболее древнее представление).
(лы̆бы̆рт), подр. оборванному хлюпанью (напр., не очень жидкой глины). СТИК. Ытла лĕпĕркке шĕвĕ мар япала çине аллăна тĕпнелле чиксе ярса, чикнĕ чухне чăмăртасан-тусан, лăпăрт! сасă пулать; ăна: лăпăрт! лăпăрт! тутарат, теççĕ. Темле вăл чăнах та çавăн пек тухат (т. е. слышится), мĕшĕн тесен хăмпăсем тухаççĕ чăмăртанипе, тата япали те ытла шĕвех мар. Б. Олг. Шӳ тăм ăшне алă чикрĕм: лăпăрт (лŏбŏрт)! терĕ. || Подр. локанью. КС. Кушакпа йытă шыва лăпăрт-лăпăрт! (лы̆бы̆рт) тутарса ĕçеççĕ (или: лăпăртаттарса). || Подр. локанью собаки. Икково.
(лы̆бы̆рдат), биться (о птице). Ильмень-к. Çак кайăк Атăла вĕçсе ӳкрĕ те, аран лăпăртатса тухрĕ. N. Хăлхана пăрçа (блоха) кĕрсен, лăпăртатать (шуршит). Чебокс. Чĕлĕм лăпăртатни („хрипение“) çанталăк пăсăласса пулать.|| Кипеть. Якĕйк. Сирн паян конĕпех хоран лăпартатать, туй тăваттăр и-мĕн? || Хлопать крыльями (при полете). КС. Лăпăртат (полёт птицы). См. лапăртат, çапкалан. N. Лăпăртаттĕр, лăпăртаттĕр — кĕрсе карĕ (влетел) пӳрте, арăм полса (голубь). Толст. Эпĕ барометра вырăнне хунă чух ман патăмра темĕскер лăпăртатнине илтех кайрăм; вăл кăвакарчăн пулнă мĕн. Тюрл. Лăпăртатать. Плещется крыльями (в воде; так и у КС.). || Болтать вздор. Якейк. Ан лăпăртат! Не болтай. Ib. Мĕн пусттой лăпăртатан-ка? Сред. Юм. Ан лăпăртатса çӳре! Не болтай!
(лы̆бы̆рт-лабы̆рт), то же, что лăпăрти-лопăрти. СТИК. Кăвас хунă чухне хĕрарăмсем кăвас калакĕпе лăпăрт-лапăрт! тутараççĕ. Ib. Салма çăрнă чухне аллисемпе лăпăрт-лапăрт! тутараççĕ салми чусти шĕвĕ чухне. Ib. Лĕпĕркке шĕвĕ япалана алăпа пăтратсан, вăл чăнах та лăпăрт-лапăрт! тăват. (Кунта темиçе сасă пĕр çĕрте: пĕрре лăпăрт! тепĕре лапăрт! Каллах — пĕрре лăпăрт! тепĕре лапăрт! — пăтратнă майĕпе).
(лы̆пка), очень тихо похлопывать (трогать, трепать, лаская). КС. Çурăмран лăпкас (тихо хлопать, ачашлас, бить рукой). N. Кун хыççăн вара лăпкамасть (не ласкает) тăлăха ашшĕ-амĕш; çийĕнче те ун çĕтĕк сăкман, пурнăç уншăн пылаклă тăшман пулса тăрать (т. е. жизнь для него является подслащенным врагом, иначе — жизнь не улыбается). || Прихлопывать. Календ. 1911, 34. Лăпкасан, улăмĕ (солома на крыше) пусăрăнать, çурт çийĕ (крыша) вара шăратса янă пек (как литая) тикĕс пулать. Гл. лаплаттар означает более громкие, слышные удары. || Ласкать (как ласкает мать, похлопывая ребенка, напр., чтобы он уснул). Полтава 45. Сан шухăшна, кăмăлна çывратнă вăл лăпкаса („своими тихими речами в тебе он совесть усыпил“).
утихнуть, успокоиться, присмиреть, уняться. Капк. Аранах ăшчик лăпланчĕ. Насилу я успокоился. Тим. † Пирĕн çамрăк шухăш лăпланмас çичĕ ют аллине ӳкмесен. Сĕт-к. Пуçĕнчен виççĕ-тваттă шаклатса илтĕм те, лăпланч вара. Ст. Чек. Лăпланнă = чарăннă. N. Аптăрата пуçларĕ; пуçĕнчен шаккап, итту лăпланмаçт. (De mentula). N. Эпир пурте вăрманта пĕр çĕре пухăнса: упана шырама халех каяс-и, е пĕр-ик-виç кун вăл лăпланиччен кĕтес-и? тесе, шухăшла пуçларăмăр. ЧС. Çунсан-çунсан, пушар лăплана пуçларĕ. Лăпланнăран лăпланчĕ, унтан вара çулăм (пламя) аран курăнакан пулчĕ. Кан. Халăх лăпланнăрах сасăпа тепĕр хут калаçма пуçларĕ. См. лăп; лăпал.
(лы̆псы̆р), подр. шуму оперения, косм, мохров, листвы, лохмотьев и т. п. Нередко имеет зн. прилаг. N. Хурчăкисем (ястреба) лăпсăр, лăпсăр, лăпсăр! силленеççĕ, тет. НТЧ. Вара сурхи лăпсăр-лăпсăр! силленсен, пусаççĕ те, какайне пĕçерме çакса яраççĕ. Ст. Чек. Лăпсăр-лăпсăр юртат. Качал. † Лăпсăр-лăпсăр тăман çăвать, тăман çăвать те, юр каять, пирĕн те каяс çитет пуль. (Солд. п.). ЧП. Лăпсăр-лăпсăр сĕлĕ кĕлти. Пазух. Лăпсăр-лăпсар çăпати кăçалхи çул тухса ӳкрĕ. Синьял. † Лăпсăр-лăпсăр апай пур. Тим. † Лăпсăр-лăпсăр хура арăм (хура хĕр), кил илемне вăл ярат. N. † Лăпсăр-лăпсăр хура хĕр, вăй илемне çав ярат. Альш. † Лапсăр хĕрлĕ (красный) тухьяна кам хапсăнмĕ тăхăнма? Турх. † Лăпсăр йывăçсен хушшинче тĕнче пуçлăхĕ çухалчĕ. || Подр. прекращению боли и успокоению, а также особому состоянию перед наступлением сна, когда человек перестает владеть собою. Сред. Юм. Ал çыхнине салтрăм та, лăпсăрр (-рр) карĕ (боль перестала). || Выр. полное наслаждение, спокойствие в предвкушении сна. Хурамал. Лăпсăрах ăйхăм килчĕ, пăртак выртса тăрам-ха! (= пит ăйăх килчĕ). Хĕн-хур. Анчах Ануш вăхăчĕ-вăхăчĕпе пит ывăннă: çавăнпа вăл, çывăрма выртсан, лăпсăрах кайса, ирччен пĕр вăранмасăр, вилнĕ пек çывăрнă. N. Унтан лăпсăрах ыйхи килсе, вăл пит хытă çывăрса каять.
(-лапсы̆р), лохматый (также и о деревьях). Ст. Чек. || Безобразный, некрасивый; неряшливый, грязный, неопрятный. Микушк. Лăпсăр-лапсăр хупă лаç. Ib. † Лăпсăр-лапсăр хура арăм (некрасивая, чернолицая), кил илемне вăл ярать... Ib. † Лăпсăр-лапсăр хура хĕр, вăйă илемне вăл ярать. Кр. Чет. † Ах, ах, аххăм карти хыçĕнче лăпсăр-лапсăр хĕр ларать. Ib. † Лăпсăр-лапсăр хĕрĕсем (неряхи, растрёпы) ĕç ĕçлеме йорĕç-ши? Ст. Шаймурз. Лăпсăр-лапсăр кинĕм пур, килен-каян чуп-тăват. (Алă шăлли). N. † Лăпсăр-лапсăр лаçăм пур, лаçа кĕми çӳпçем пур. С. Дув. Лăпсăр-лапсăр лаççăм пур, лаç хыçĕнче çӳпçем пур. ТХКА 107. Хурине лăпсăр-лапсăр ускалать (птица). || Мешкотно. В. Олг. Мĕн лăпсăр-лапсăр ĕçлетĕн? Почему ты работаешь мешкотно?
(лы̆пч’ы̆н), прижиматься, прятаться, притаиться. Ир. Сывл. 32. Сывлăм тухса ерипен (= еррипен) курăк çумне лăпчăнать. N. Лăпчăн = хĕсĕнсе тăр, притаиться. См. йăпсăрăн. БАБ. Вăл унăн (çырăк-ольха) кутне пырса лăпчăнчĕ, тет. Изамб. Т. Ача алăк хыççăн лăпчăнса тăнă. N. Яшсам хыçне лăпчăнать. Ст. Чек. Лăпчăннă = тайăлнă. Яргуньк. Шакăм-шакăм шикланăп, шĕшкĕ кутне лăпчăнăп. (Мулкач). МПП. Лăпчăн, приседать.
(лы̆ска), трясти, теребить, рвать; драть за волосы. См. лăс. Сред. Юм. Çӳçрен лăскаса илчĕ. Оттрепал за волосы. Юрк. Вĕренекен ачасене кутран çаптарма та, çӳçрен лăскама та анчах пĕлнĕ. Б. Яуши. Ача, тăратас тесе, çӳçрен ласкать, тет, анчах çапах тăратаймарĕ, тет. Байгул. Кĕт пĕр айăп пулсанах, мана е çӳçрен лăскатьчĕ, е хулăпа çурăмран çаптаратчĕ. N. Хăшĕ-хăшĕ ăна пыра-пыра питĕнчен çупнă, хăшĕ çӳçĕнчен лăсканă. Пшкрт: хамы̆н ачама с’ӳз’э̆нџӓн лы̆зҕаза лартры̆м (отодрала, оттеребила). СТИК. Ашшĕ çӳçрен питĕ хытă лăскарĕ (= çӳçĕнчен тытса силлерĕ). Ст. Чек. Капана лаша лăсканă. Сам. 54. Çамрăк хурăн çитĕнет çил лăскаман вăхăтра. БАБ. Çиллипе (в гневе) тытăнчĕ, тет, вăрмансене (деревня) тĕпĕ-тымарĕпе лăскама. N. Лăскаса пăрах, вырывать (с корнем). N. Лăскаса пĕтернĕ. Повыдергала (скотина, хлеб в поле). || Чирик. Тиха ласкат çав амăшне. || В перен. см. N. Вăл выçлăх пурăнăçа лăскаса хăварчĕ (потрепал).
(лы̆ды̆р), подр. звуку от палки, которою проводят по поверхности стола. Альш. Патакпалан сĕтел тăрăх сăтăрса пынă чух лăтăр-лăтăр! туса пырат. СТИК. Стел çине пӳрнепе хытă пусса çавăрсан, вăл лăтăрр! тăват („выражение звука“). || Подр. хрусту (не сухому). СТИК. Кăмпана (гриб) çăвара хыпрăм та, лăтăрр! тутартăм. || О хрусте вешнего снега. СТИК. Çуркунне юра чăмăртасан (если станешь комкать), лăтăрр! тăват.
(лы̆ды̆рдат), хрустеть (о снеге в тёплую погоду). КС. Çуркунне юр лăтăртатать. Орау. Ăшă чухне юр ура айĕнче лăтăртатса пырать, сивĕре шатăртатса пырать. Кн. для чт. 31. Шурă юр çул çине çăват, çуна айĕнче лăтăртатать. Слакбаш. Юра йăвалантарса чăмăртанă чух, вăл лăтăртатса пырать. Когда валяют из снега шар, снег хрустит. || Подр. шороху, когда проводишь шероховатою рукою по телу. КС. Тăкăскă (шероховатою) алăпа ӳте шăлсассăн, лăтăртатса шуçать. || N. Ăтăр пек лăтăртатса пырат (о походке низенького человека). См. латăртат, качăртат.
(лы̆ш), то же, что лăс. В. Олг. „Лăш“ или „лаш“. Ib. † Ой варринче вăрăм чăршă, вăрăм чăршăра лăш торат, лăш торатра сар кокку; сарăла-сарăла вăл атат, çа та полат перĕн инки. (По словам одного местного жителя — только лаш“). Ст. Шаймурз. † Анкарти хыçĕнче лăш çерем.
перерыв, время отдыха. Сĕт-к. Тыр вырма тапратсан, ним лăш та çок. Ib. Ыраш вырса пĕтерсен, сĕлĕ вырма тохиччен, кĕт лăш корма поли-ха. Якейк. Лăш кормасăр ĕçлерĕм. Я работал без отдыха. Утăм 22. Хăçанччен лăш курмасăр ман хулăм çурла çакĕ? тет пуль вăл паян. Хастарлăх 28. Унăн чунне турткаларĕ, çапăçса вăл лăш курмарĕ.
(лы̆ш), подр. упругости. СТИК. Лăш анат та, лăш хăпарат (пружинный диван, напр., если на него нажать, а потом отпустить). || Подр. более слабому зыблению. Городище. Лăш, лăш авăнчĕ (мост). Еметькина. Лăш, лăш чĕтренчĕ. (Мост) колебался плавными колебаниями. || Подр. опусканию рук от слабости. Хрест. 1927, 319. Алли лăш каймасть. У него руки не опускаются. || Подр. звуку в носу, получающемуся при переполнении его соплею. С. Дув. Пыйти вĕш-вĕш тăват-çке, манки лăш-лăш тăват-çке. || Подр. утиханию. В. Олг. Çил лăш полчĕ (или: лăпалчĕ). Ветер утих. Ib. Вăл лăш полчĕ-ха. Он смягчился, утих (после гнева). Хорачка. Лăш (лы̃ш) та ларимерĕм; çаплах ĕçлесе (не успел). Кан. Куçăн пĕр лăш кайни те çук. N. Чунăм тин лăш карĕ ĕнтĕ. Лишь теперь стало легче на душе.
успокоиться, угомониться; почувствовать себя подавленным. Шарбаш. Ĕлĕк, çамрăк чух, вăл ытла ашкăнатьчĕ; халь, ватăлсан, кăш лăшланчĕ.
подр. тяжелому, медленному бегу детей, которые постарше. Сред. Юм. Пысăкрах ачасĕм йăвăррăн ерипе чупсан, лăш-лаш! чупса пырать, теççĕ. В этом же см., в том же гов., лăшт-лашт. || Подр. быстрому пуску бревна, приподнятото рычагом. СТИК. Эпĕ ăна еррипен (тихонько) ярса пыма хушрăм, вăл труках (сразу) лăш-лаш! ячĕ (ричакпа çĕклесе тăракан пĕренене). Ib. Ытлаван (= ытла аван) (хорошохонько) аллинче тытса тăнă çĕртех лăш-лаш! яра пачĕ (спустил с рук).
то же, что лĕкĕ. Утăм. Чăма-чăма сив шыв ăшне, лĕкне силленĕ вăл пит хăвăрт.
понуд. ф. от лĕнче. КС. Вăл çынна çапа-çапа! шалт лĕнчетрĕç (избили до того, что он обессилел).
(л’э̃н’џэ̃рг’э), вялый, как бы измятый. Якейк. Лĕнчĕрке хут (бумага), теме йорать, вăл хут вара пĕтĕмпех хуçланса пĕтнĕ („или вялая материя,— новая, но как бы уже измятая“).
слабый. СТИК. Лĕнчĕр-ленчĕр чĕркуççи (тĕрексĕр чĕркуççилĕ çынна калаççĕ). Ib. Лĕнчĕр ленчĕр хул пуççи („показывает слабость“). Г. А. Отрыв. † Лĕнчĕр-ленчĕр кĕлетке, тăлăхăн-туратăн ӳснĕскер, ăçтан çич юта юрĕ вăл?
теплый. Панклеи. Лĕпке тăман (мягкий, пушистый снег в теплую погоду) çăвать! тет. Çамр. Хр. № 44. Вăл (Енĕш шывĕ) хăй те кашни самантрах хĕвелпе пиçсе тарлакан çамрăксене хăйĕн лĕпке кăкри çинче пырса чӳхенессе кĕтсе тăрат. См. лĕп.
qui crebro pedere solet. СТИК. Мĕнле вăл тирпейсĕр, хăна ху чараймастăн! (Пысăк çын тирпейсĕр ачана калать). Юлташĕсем тата ăна: çав лĕртти-лертти Ваççа тек вĕçертет! теççĕ.
(л’э̆стэ̆р-л’эстэ̆р), подр. слабому стряхиванию. СТИК. Япалана хушсан, пĕр те тĕплĕ тумастăн. Çак минтер питне, тӳшек çиттине силлеме хушрăм; вăл тула илсе тухрĕ те, лĕстĕр-лестĕр! тутарчĕ те, килчĕ-хучĕ (стряхнул очень лениво, кое-как, два три раза только). Якейк. Молча милкине (старый банный веник; он идет на метение избы) силлесен, лĕстĕр-лестĕр (у др. лĕстĕр-лĕстĕр) тăват. См. пытяк милки.
(лэ̆џ̌э̆рг’эн’), слабеть. Якейк. Вăл пĕтĕмпех çамçалса, лĕчĕркенсе карĕ. Он совсем ослабел, не может держаться ва ногах.
(л’э̆ζ’э̆р-л’эζ’э̆р), подр., выраж. более тонкйй звук, чем „лăчăр-лачăр“. Якейк. Лĕчĕр-лечĕр — звук тоньше, чем лăчăр-лачăр. Ib. Орапа лĕчĕр-лечĕр тăвать. СТИК. Çук, вăл пултармалли çын мар, пит лĕчĕр-лечĕр (= тĕрексĕр; начар тунă тенкел пек). Ib. Ку стел пит лĕчĕр-лечĕр, час саланĕ. N. Лĕчĕр-лечĕр кун ури. У него слабые ноги. КС. Лĕчĕр-лечĕр (шăм-шак).
(л’э̆штэ̆рккэ), слабосильный (по-русски таких иногда зовут сухобздеями). Сред. Юм. Тепĕр çын лайăхрах ôтсан, иртсе каять, хăй çапах: чупса çӳреп, тет поль Ай, лĕштĕркке! („Так называют человека, который бежит бегом, и всё-таки не может нагнать другого, идущего быстрым шагом; насмешлиное название“). СПВВ. ЕС. Лĕштĕркке — çемçе çын; вăл йывăр япалана йăтаймасть те, хăй намăсне пытарасшăн, кула пуçлать.
(л’акка), то же, что ляк. Шорк. Альш. Ан пыр унта, лякка! Не ходи туда, там бяка (говорят ребенку; то же, в Сред. Юм.). Якейк. Амăшĕ пĕчĕк ачайăн сăмсине шăлса илсе: вăл ӳлĕм сăмсине ан йохтартăр, тесе, ăна сăмсине кăтартса, калать: ай-ай лякка! Сред. Юм. Лякка — какая-нибудь грязная вещь (детск, назв.). N. Таса мар япалана ачасем лякка теççĕ.
назв. долины. Илебар. Ляххи çаран. Вăл çаран ĕлĕк Ляххи ятлă çыннăн пулнă, çавăнпа ăна „Ляххи“ тенĕ. Это долина принадлежала человеку по имени „Ляххи“, поэтому названа так.
почему, отчего, зачем (у др. мĕншĕн, мĕшĕн). N. Ма йĕпенсе тăран? Что ты мокнешь под дождем? N. Шуйттан вăл ма хĕпĕртемеç? Яргуньк. † Ай йăтă Хĕветĕр, çав кĕлете: ма кĕрес, çав намăса ма курас? Коракыш. Патша каланă ма-ха куна илеп-хе, ма тиврĕм-ха (её)? тенĕ. || Что (при ответе на вопрос). Биболдино. Иван! — Ма! Иван! — Что! Ала 10. Ку ватă хуçа çамăрк хуçана ака çапла каланă: эсĕ епле çав ĕрлĕ чипер, аван арăмна ирĕке прахса кайăн? тенĕ. А çамăрку хуçи уна хирĕç: ма вара? (а что?) тенĕ.
сторона. N. Пĕр май (= майĕ) хир, пĕр май (= майĕ) вăрман (вăлă кĕрĕк). N. Ашăн (мясо) тепĕр майĕ шыв çине пулать. N. Патака (палку) тытатăп та, тепĕр май çавăрса хуратăп (кладу другою стороною). Альш. Вăл куçсенĕн („куç“ здесь — один из прямоугольников, на которые разбито поле) пĕр майĕ 160 хăлаç, тепĕр майĕ 150 хăлаç, теççĕ. Рукоп. календ. 1908. Пĕр майĕ типсен... Когда высохнет одна сторона... Альш. Урамĕсен майĕсем, сарлакăшĕ, тăрăшĕ. N. Кашни йывăçа лартнă чухне ăна малтан пăхатăн: хăш майĕ унăн кăнтăр енче пулнă, хăш майĕ çурçĕр енче. Вара лартнă чухне те кăнтăр енче ларнă майне кăнтăр енне тăватăн, çурçĕр енче ларнă майне-çурçĕр енне. Т. II. Загадки. Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). Ивановка. Пĕр майĕнчен (с одной стороны) — аттесем пĕлмен пирки, тепĕр енчен — хам йĕркине пĕлменнипе. || Направление, сторона. Альш. † Эпирех каятпăр киле май (по направлению к дому), пирĕн кӳлнĕ утсем çиле май. Ib. † Хура шывсем юхат аната май, сарă хăмăш тайăлат шывалла май. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Букв. 1908. Чан сасси илтĕннĕ май кайнă та, килне тупнă. N. Унтан вара лашипе таврăннă (с кладбища) маях (т. е. во. время возвращения на лошади) — пĕр ачана ял тавра кăшкăрса çӳреме яраççĕ. (Похороны). Чув. пр. о пог. 134. Çавра çил хĕвеле май çавăрăнать. Вихрь всегда вращается по солнцу. К.-Кушки. Пĕр май туртсан, çурăлмас; тепĕр май туртсан, çурăлат (сукно). N. Капла май, в этом направлении, в эту сторону. Юрк. Виç хут хĕвел майĕ çаврăнаççĕ. Они объезжают трижды пôсолонь. Янтик. Хăш май кайсан, лайăхрах пулĕ-ши пире. Айта кайăпăр шыва май. ЧП. Вуник хурама пĕр кăкран, кашни турачĕ çил майне (çил майлă, çил енне). Хĕн-хур. Кайма Ануша çиле май пулнă, çавăнпа вăл хытă утнă. Менча Ч. Унпа пĕрле пӳртри çынсем пурте, ура çине тăрса, пĕр чĕнмесĕр кĕлтăвакан май пăхса, чӳклекен сăмахсене итлесе тăраççĕ. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Шел. 61. Çуркуннехи ăш хĕвел сиксе тухрĕ хĕрелсе, ялтартатса, ялкăшса, çӳлелле май çĕкленсе. О сохр. здор. 99. Çулла çав шăтăка маях уçă тытас пулать. ЧС. Яла çитрĕмĕр тепĕр çын хапхи умĕнче ача кӳми ларат, кӳми çине тĕкĕ майĕпе (шерсть вверх) кĕрĕк витсе хӳнă. || По пути. N. Мана май каякансем те пурччĕ. Мана май килекенсем те пурччĕ. N. Пасара кайнă майпа çавăн патне кĕрсе тухас халь! По пути на базар надо зайти к нему! N. Çул çӳренĕ майпа кĕркелесе тухкала! Заезжай по пути! || В перен. см. (сторона). Арç. Çылăх майне каякан. N. Каллех укçа ыйтаççĕ. Ку каллех нимĕн май калама та пултараймаст. Конст. чăв. Ĕнтĕ çутăлас майне кайнăччĕ пулĕ. Вероятно, уже приближался рассвет (дело шло к рассвету). Макс. Чăв. к. I, 54. Микула çитет — вăйя май, Хăят çитет — ĕçе май. Приходит Никола — дело идет к хороводам; подходит ярмарка в Кияти — дело идет к страде. Полтава 9. Çамрăк чĕрен шухăшĕ куллен-кунах урăх май (иная). Сам. 3. Тĕрлĕ халăхсен пурнăçне сăнанă май, вăл салтаксемпе рабочисен сăйне (слой), тата ыттине тепĕлет. Юрк. † Хир-хир урлă кайса, тус пултăм, хамăра килме-кайма майĕшĕн (чтобы было к кому ходить в гости, чтобы было кого навещать). || По. N. Шыва май яр. Пусти по течению. Кĕвĕсем. Çирĕк çӳлçи çиле май, вĕрене çӳлçи хăйне май. Ăсатассăр пулсан, кил ăсатăр: пирĕн кӳлнĕ утсем киле май. N. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм шыва май. (Хĕр йĕри). Вопр. Смоленск. Пысăк шăва май пĕлĕтсем юха пуçласан, çăмăр çăват. Если облака идут по течению большой реки, то будет дождь N. Çырма тулли шыв юхать, шывĕ майпе чул çавăрнат. ТММ. Лаши май пуши. По лошади и кнут. N. Лаши май нушши (= пуши), çӳпçи май хупăлчи. (Послов.). || Вследствие. Толст. Хăйĕн салтакĕсене уйăрăлса каяс майпа (на расставаньи) тăватă витре эрех лартнă та, кайма хатĕрленнĕ. Ib. Урапи (колесо) çаврăннă майпа пуканисем (приделанные к валу колеса) сиксе тăнă. || Повод, причина, случай. ЧС. Курма пыма май пултăр, тесе... Чтобы был повод притти повидать. N. Ман çырăва çĕмĕрнĕ майпа ятне çырман пулĕ. Не написал имени, потому что вскрыл мое письмо. Б. Яныши. Эпир ĕшлепке тунă майпа сисмен те, çакут шыв хĕрине пынă та, ĕçме тапратнă. Якейк. Вăл вăсене тавăрмашкăн тахçанах май шыратьчĕ, паян тин топпĕр (тупрĕ). Он давно искал повода досадить им, наконец теперь нашёл. ЧП. Хĕрсем кайса пĕтсессĕн, пире выляма май ӳкнĕ (выпал случай поиграть) Кан. Югослави правителстви хăйне хирĕç тăракан хорват халăхне пусарса лартас майпа (чтобы...) Хорватири пуçлăхсене улăштарма тытăннă. КАЯ. Пĕр пĕр кĕсене (= кусене, этих) улталамалла май çук-ши тесе, шухăшла пуçларăм. || Способ. Шурăм-п. Çимен „физика“ пĕлмест пулсан (та), Мариье сахалрах тивмеле май тупрĕ. Б. Хирлепы. † Апай пачĕ уй хĕрне (на край степи): шăнса вилтĕр, терĕ пулĕ, хамăр та майне пĕлетпĕр. Абыз. Епле майпа вĕлерес (его) теçе, вăхăт шыранă. ЧС. Çынсем хай луçа (= пăшие) çырмаран ниепле майпа çавăтса хăпартаймарĕç. БАБ. Çав киреметсене пуç-çапма пĕтĕмпех ак епле майпа пăрахнă. Якейк. Эпĕр майне пĕлетпĕр, шăва кайса вилес çок. Найдем способ не утонуть. N. Вĕсене хăтарма пĕр май анчах. Ст. Чек. Урăхла вĕлле тума май тупнă. N. Пурте пĕрле канашласа, терлĕ майран шухăшласа, чухласа, халăха мĕн кирлине туса татаççĕ. Ау 383°. Май пĕлекен çу çинĕ, тет. (Послов.). Тюрл. Порăнăç тытмашкăн май пĕлет. О сохр. здор. Анчах унтан епле хăтăлмалли майне пĕлеймест. Ib. Çын ăшне вĕсем (глисты) тĕрлĕ майпа лекеççĕ (попадают). N. Ку упа пĕренене темиçе май та тĕрткелесе пăхрĕ, тет, анчах пĕрени кăна шав (всё) тавăрмасăр хăвармарĕ, тет. || Сноровка. Альш. Кĕрешме май кирлĕ. Для борьбы надо иметь сноровку. Ib. † Хурчăка тĕк маттур ачасем хăйне май хăй шырат-çке. ПВЧ. Хăйсем майне пĕлмеççĕ те, хăйсем сĕнме пĕлмеççĕ (не знают порядков, не умеют подносить). || Возможность. Ст. Чек. Май пусан, тутарла вĕренĕттĕм те, май çук. N. Май пур-и? Есть ли возможность. N. Манăн тарса хăтăлма май пĕтрĕ. Бес. чув. Унăн салтакран юлма майĕ пулман. Якейк. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пӳртекинче май килет. (Ахăрни çинчен). Сĕт-к. Апла калама май килет. Так можно выразиться. || Из-за. Кан. Утă çулас вăхăтра час-часах çăмăрсем пулкаланă май кăçал Турхан çыннисем çарансене хăвăртрах пуçтараймарĕç. || По шерсти (иносказат.). N. Май юрать, хирĕç юрамасть N. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в 7-ой степени. Но в других видах родства, брак позволяется и в близких степенях. Так можно женитьься на свояченице, на племяннице своей жены, на жене умершего брата. Как говорят они: „Май юрать, хирĕç юрамасть“. Сред. Юм. Май-тăк май, май мар-тăк марш! (Если ему в должности живется хорошо, то он будет тут жить, а если плохо — уйдёт). К. Кушки. † Манăн вăта пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс кĕвви май çаврăнат. || Лад. Лашм. † Хамăра маях çавăртăмăр (невесту). N. Пирĕн пурсăмăрăн та çавă ултавçă юмăç патне каяс пулмаç, вăл тем те хушать; юмăç вăл шуйттанпа пĕр май (заодно с чортом). Баран. 73. Ĕç май пулмасан (если дело не шло на лад), вĕсемпе пĕрле хуйхăрма хатĕр тăнă. N. Тусне те хăй майне çавăрса (на свой лад), хăй пек ырă тăвать. Альш. Вăл хăй ăшĕнче шухăшлат: епле хăй майне патшана çавăрас, тесе шухăшлат (сказки). Скф. 25. Ку çын сире, улталаса, хăй майне çавăрать. N. Сан майăпа мана аван пултăр. || Порядок. N. Тахăçанах: хамшăн ĕçлесе, хам кил-çурта çĕнĕ майпа ярасчĕ-ха, тесе тăраканскер, вăл çавантах ĕçе пикенчĕ. N. Май еннелле кайсан. || Толк. Пшкрш. Онта кайса килтĕм те, майă (= майĕ) çок (нет толку), тет Ib. Онта кайса килтĕм те, майă çок (толку нет), тет. Чăв. й. пур. 5. Нимĕн майĕ те çук ĕнтĕ. Никуда не годится, из рук вон. || Природа. N. Хăйсем майĕпе (по природе их) вĕсене вăй хăват панă (дал). || Уклад, ratio. N. Вĕрентес тĕлĕшре, пурăнăç майĕнче (в жизни), хушса калаç тĕлĕшре, ĕненнĕ, юратнă, чăтнă, çилле пăрахнă çĕрте эсĕ ман хыççăн кайрăн. || Подобие, образ, форма. Юрк. † Илтĕм аллăма купăс, купăс майĕ пĕтнĕ мĕн. N. Куллен тăхăнакан тумтирри унăн тумтир майĕ те пулман. Кан. Тултан та, шалтан та савăт майĕ çукчĕ. Ст. Шаймурз. † Пĕвĕ-çийĕ майĕ çук: вилнĕ лаша шăмми пек. Сред. Юм. Пăртак туйя майĕ пôр (говорит молодец, пробуя палку: „ничего, палка похожа на палку“, т. е. недурная, не плохая). || Вверх лицом, верхушкой вверх. К.-Кушки. Эп çĕлĕке пăрахрăм та, вăл май ӳкрĕ. Я бросил шапку, и она упала верхушкой вверх.
лечить, поправлять. N. Хăна ху мая яркала. Мая кай, улучшаться, поправляться, итти в ход, к улучшению. ЧС. Ку сирĕн лашăра чĕртме юмĕç ĕçĕ мар, кăна кăлат (кладь) хумалла; кăлат хурсан, мая кайĕ мушĕт, терĕ. Сборн. по мед. Чир мая каймасан, çын вара хăвăрт начарланса пырат. Ib. Чир мая кая пуçласан, çурхах пеккисем те, юн та, лăйма та тула тухнинче пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сахалланаççĕ, тула туху та сайралат; чирлĕ çын вара ерри-йĕррипе сывала пуçлать. Ib. Вара çапла тусассăн, вăл çыннан пурнăçĕ мая кайĕ (ураланĕ вăл). Б. Яуши. Вара, аптраса, хуçа килĕнчи çуртасене илсе, пурне те пĕрле сӳнтерме тытăнчĕ, тет, анчах ĕç мая каймасть, тет.
удаваться, поправляться. Чăвашсем 16. Нимскер туса та мая килмен. Хăй, виличченех, пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Бес. чув. 4. Ĕç мая килми пуçласан, вăл кăшкăрма тытăннă. ЧС. Тете вара хăй: сирĕн юмăçăрпа (с вашими йомзями) çаккăнта выртнă çĕртех вилсе кайăн; тархасшăн мана Хăят пулнитсине пăрахăр, унта мая килмĕ-ши, терĕ. N. Çавăнпа халăха çĕнĕрен тĕрĕслесе тухмалла; анчах ĕлĕкхи пек тĕрĕслеме мая килмест. Ст. Чек. Мая киле пуçларĕ. Стала принимать определенную форму. Ib. Кĕлеткӳ мая киле пуçларĕ ĕнтĕ. Ты стал полнеть, поправляться наружностью. (Говорят про худого или обезображенного, когда он начинает поправляться). || О сохр. здор. Чăххăн ӳчĕпе çыннăн ӳчĕ пĕр мая килет (подобны, одинаковы и т. п.). || Прийти к согласию. Орау. Мая килчĕ. Согласился. СЧЧ. Çемьесем (наша семья) хăйсен йăлине пăрахма пĕртте мая килмеççĕ: авалхи йăлăна пăрахасси пулать-и (разве можно)? Пирĕн атте-аннесем те çав йăлапа пурăннă; вăсем пурăннине эпир те пурăнăпăр халĕ, тетчĕçĕ.
(-э̆бэ), мало-по-малу, постепенно. ЧС. Çапла вара еррипе майĕ-майĕпе тирпейлесе çитереççĕ те, çĕр-шыв типсе çитсессĕн, акана хускалса тухаççĕ. Орау. Майĕ-майĕпе хурса тухнă. Ib. Майĕ майĕпе хăех килĕшĕ-ха. Ib. Ĕç майĕ-майĕпе-хăех пулса пыраканччĕ те-ха вăл... Истор. Пурăнсан-пурăнсан, вĕсем унтан майĕ-майĕпе урăх çĕрелле те сарăлса кайнă (разошлись).
потихоньку; постепенно. Аттик. Хĕвел пĕçернипе юрсем майĕпе ирĕлсе пĕтеççĕ. Шурăм-п. Кайран хуллен тухса (из оврага), Атăл çине майĕпе пырса пăхатпăр. Нижар. † Çак ял ачисем хĕр тиркерĕç, тупайрĕç-и-ха майĕпе? Календ. 1911. Чылай çӳресен, вăл майĕпе (scr. майпе) анма пуçланă. Сам. 10. Сар ырашлă тыр ани çăралать майпех. КС. Майĕпе анчах пырать. НТЧ. Çапла пурне те хатĕрлесе çитерсен, хай (упомянутая) арăм пĕр пĕчик чашăк çине пăттине антарать, тата чашăк хĕррине пĕр пашалу, виç юсман хурать. Изамб. Т. Майĕпе сиктерсе илеççĕ пĕтĕм сарăм пĕтиччен. || По (направлению). Ярмушка-к. † Уй хапхине, ай, пир сартăм карта (изгородь) кукри майĕпе. || Вследствие, по мере того, как; сообразно, по. Альш, Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулат та, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярат, тет. Янтик. Ача, аташнă майĕпе, вырăн çинчен тăра-тăра, пӳртре çапкаланса çӳрет. Ходите во свете. Школа (шкул) çывăхра майĕпе (так как ш. была близко) юрлă çынсем те ачисене çӳретме пултарнă. О сохр. здор. Типĕ тумтир тупса улăштарма питех май килмесессĕн, çав çири йĕпине пӳртре ăшă çĕртре çирех майĕпе типĕтме те юрат. Çутт. 112. Çур майĕпе хресченсен ĕмĕрхи, асран кайми ака-суха (пахога) шухăшĕ вăранать. Кан. Кĕçĕн шкулсем юрăхлă ачасем тăратнă майĕпе тин техникумсене кĕме çителĕклĕ вĕрентме пултарĕç. Букв. 1904. Хайхи качака ухмах майĕпе пусса (в колодец) тилĕ çине сике парать. N. Вăрçа хатĕрленсе тăман майĕпе, вăрçă ĕçне пĕлмен майĕпе, е вăрçăра виле-виле пĕтнĕ, е вăрмансене тара-тара пытаннă. Вино-яд. Эсир хăвăр пĕлмен майĕпе анчах эрех ĕçме хушатăр. Альш. Пупĕ ывăннă майĕпе аран-аран уткаланă. (Сказка). N. Йорĕ-çке, окçи майĕпе пырать! Ладно, по деньгам и покупка! (Гов., когда купят дешевую и плохую вещь). ЧС. Тата лашасене тытнă чух, хăранă майĕпе алă-ура чĕтресе, лашасене те хăпăл-хапăлах тытса, сиксе утланмалла мар. N. Çыру тăрăх, ăс пухакан, вăхăт килнĕ майĕпе, (в благоприятное время досуга) пухса пырать ăна. Шурăм-п. 28. Пĕри ӳсĕртерех майĕпе (будучи пьяноват), тӳпелешсен тӳпелешсен, пуртă илсе тухнă та, мăйĕнчен яра панă (хватил). П. Патт. 28. Кăвакалсем хытă вĕçсе пынă майĕпе вăл хăй кăшкăрса янă. Орау. Сăвă майĕпе кашни ача çине пӳрнипе кăтартса, утса çавăрнат. Чав. юм. 1924, 57. Хурăнсем çил çук майĕпе (так как нет ветра) шăпăрт тăраççĕ. Никит. Вĕсем те пулин начар, апат çук майĕпе (от бескормицы) пулас. Шурăм-п. Вăхăт иртнĕ майĕпе çумăр çывăхарса килет. Образцы. Вунçичĕ çулхи сасăçăм, çаврăнать купăс майĕпе. Ib. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç çаврăнат ăстан майĕпе. N. Кам салтака каяс мар майĕпе хăйне мĕн те пулин тăвĕ. Сам. 73. Хăй майĕпе ĕçлеме пулнă унăн ват лаша. Алешк.-Сапл. † Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, çаврăнать-çке çыру майĕпе.
сообразно. Альш. Кĕвĕ каланă маййăнах тата тек (всё) унталла та кунталла... Çавăрăнаççĕ (в хороводе). Ib. Вĕсем хăшĕ-хăшĕ халĕ те астăваççĕ вырăсла вĕреннĕ юрăсене. Анчах вăл юрăсене вĕсем хăйсене маййăн (на свой лад) юрлаççĕ. Ib. Урисем (т. е. обувь) вĕсен тутарла маййăнччĕ (как у татар). Ib. Кусем çав хĕре йăтнă маййăнах (кутăн тытса), кĕрӳшĕ, пĕтĕм туй халăхĕ, çав каччи ашшĕ-амăшĕ умне пырса, тăраççĕ — пуççапаççĕ. (Невесту вносит в избу, положив ее себе через плечо, тĕтешĕ). Ib. Елшелин те хирĕ (поле) çапла маййăнах (таково же). || Правильно. N. Маййăн, правильно (напр, родиться). См. кутăн.
удаваться; годиться. Кан. Капла ĕçлемесĕр тăни май килмест. Так бездельничать не годится. Сĕт-к. Апла май килет. Так можно. Урож. год. Хайхи ĕçкĕ май килчĕ: эрехпе пĕр çын вилчĕ. Б. Олг. Карăм хамăр Чикмее (в Козмодемьянск), çĕр хĕрĕхе партăм пăтне, мана луччĕ май килчĕ, конта вырăн окçи (деньги за место) илмеçчĕ, привос окçи çок. Бес. чув. Унта вăл атă çĕлеме вĕреннĕ, анчах кайран ку ĕçе ĕçлеме унăн майĕ килмен. Коракыш. Ман, кунтан тармасан, май килес çук,—тарас (надо бежать). О сохр. здор. Унсăр пуçне (без крахмала) пирĕн пурăнма та май килмест. N. Май кил, случаться, приходиться. Букв. 1904. Утрăм-утрăм, вăрман хĕрне (= хĕррипе) çитеймерĕм, йăлтах ывăнтăм. Ывăннă пулсан та, ларса (сидеть) май килмест (не годится), майпе те пулин утатăп.
приводить в порядок. Дик. леб 39. Ямăкĕ ун тĕкĕсене майла-майла шăлкаласа ларнă. || Наладить. Калашн. 11. Ай, ачисем, юрлăр-ха, кĕслĕрсене майласа! Ст. Чек. Малтан шултăра, кайран янăçемĕн вĕтрен-вĕт хутласа майласа яраççĕ. Альш. Ку ача, хай виçĕ пăтлă чукмара майласа кăнă, лашана пуçран пат! тутарат. || Убрать, прибрать. Пухтел. Пирĕн пулсан (т. е. если бы это был мой отец), икĕ пăру пусса майлĕччĕ (заколол бы и обрядил). КС. Майласа купалас, прибрать (напр., книги). N. Килте вăл йывăçсене, тымарĕсене майласа, вĕçĕсене çивĕчĕ çĕçĕпе касса тухрăм та, лартма тытăнтăм. || Распутать (нитки). N. Майласа салат, распутать (волосы и т. д.). Сятра. Майла, распутать (волосы, веревку). Хурамал. Майла = ункайла. || Направлять к лучшему. Конст. чăв. Эпĕ вара питĕ хĕпĕртерĕм: вăлах çапла майласа пырать пулĕ манăн пурнăçăма, терĕм.
(-зы̆р), неблагоприятный. беспорядочный. N. Тăрăшасса эсир ĕлĕк те тăрăшрăр (вар. тăрашаттăр) та, анчах майсар вăхăтсем кансĕрлерĕç сире. Урож. год. Çулма майсăр курăксен ватă тымаррисене вĕри шывпа пĕтерсе. || Неудобно, не с руки, не кстати, не так. Сред. Юм. Ô май хôмалла мар, тепĕр май х{{anchor|DdeLink36821048119852}} ôрас пôлать, майсăр хôран вит (= вĕт) эсĕ. || Необыкновенный. КС. Ку сăмахсем пит майсăр. || Бестолковый. N. Майсăр çынна кушак пăхма та юраман, тет. (Послов.). || КС. Майсăр çил, непопутный ветер. || N. Майсăртарах, трудновато. || Весьма, чрезвычайно, чересчур; невозможно. Зап. ВНО. Майсăр, очень, весьма, чересчур. Ib. Вăл майсăр лайăх вĕренет. Кан. Çитменне тата (вдобавок еще) майсăр вăйлă çил кĕрленĕ. Яниково. Майсăр лайăх, очень хорошо.
назв. оврага (çырма). Каша. М.-к. вăл тăвăртарах кăна çырма.
шляпа с Нижегородской ярмарки. Употр. этого выраж. основано на след. П. И. Орл. Пĕр çынăн Нижнине, Макарав ярмăкне, япаласем илме каймалла пулнă, тет. Çаккăн ачи унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çӳренĕ, тет. Пĕрре çак çын, хăй каяс умĕн: ан йĕр, ярмăкран Макарав шĕлепки илсе килĕп, тесе калать, тет. Кайнă, тет, хайхи çын Макарава. Йĕрекен ача темĕн тĕрлĕ кĕтет, тет, ашшĕ Макаравран шĕлепке илсе килессе. Ашшĕ килсенех: шĕлепке илсе килтĕн-и? тесе калать, тет, ачи. Канăçсăрлансах аптăрата пуçларĕ, тет, çав тулăксăр ача. Пĕрре çак ача, шĕлепке илсе килменшĕн çиленнипе, шăртне шăнараймасăр, пĕр чĕрес сĕт тăкса янă.— Мĕн турăн капла, ăнман? тесе калать, тет, амăшĕ. Хăвăр мана Макаравран шĕлепке те исе килсе памарăр! тесе калать, тет, ачи — Акă вăл. Макарав-шĕлепки, эпĕ ăна Макаравран илсе килтĕм! тесе, ашшĕ çăпата туса ларнă çĕртен сикрĕ (scr. сикĕрĕ) тăчĕ, тет те, ăшалантара пуçларĕ, тет, ачине пушăтпа. Макарав шĕлепкине туянсан, кайран хайхи ача е йĕрин, тет. КС. Эп ăна Макарав шĕлепки тăхăнтартрăм (влепил, ударил; „задал перцу“). N. Ку та çитĕ халь, куншăн та Макарав шĕлепки тăхăнасран чун çук (страшно боюсь, как бы не попало, не „влетело“).
(магы̆лдат), плестись, итти с трудом. Эльбарус. Çырма тĕпне макăлтаткаласа çитрĕм те, пăхап çӳлелле. КС. Макăлтатса (с лаб. „а“ первого слога) пырать (о еже: идёт). || Галдеть, болтать. Орау. Вăт тутарсем макăлтатаççĕ! (гов наблюдающий зритель). Ишь как галдят татары-то! (т. е. словно татары). || Бормотать. Шурăм-п. Вăл (юмăç), макăлтатсан-макăлтатсан: санăн лашу урисене лăп-лап çыхнă, тет.
(магы̆р), плакать, рыдать, {{anchor|DdeLink24721091272258}} „реветь“. Беседы. Çапла каласанах, вăл макăрса яра панă, вара пĕтĕм çул тăрăшшипе макăрса, уласа пынă. N. Мана курсаннах, вĕсем пурте макăрса ячĕç (заплакали). ЧС. Анне куçне те уçимаçт — макрать. Тогаево. Эпир он патне çитрĕмĕр те, вăл пире корса, хĕпĕртесе, макăрса яра пачĕ. Чураль-к. Кайнă чух макăрса каять, килнĕ чух хăсса килет. (Витрепе шыв патне кайни). Регули 227. Старик макра-макра (с плачем) исе карĕ. Ib. 263. Макăрмасăр каларĕ. Ib. 151. Макăрнăран он куçĕ хĕрелне. N. Йăван макăра-макăрах (со слезами; по построению срв. хăра-хăрах) шăтăк патне (к могиле) кайнă. Шинар-п. Пирĕн аппасем макра-макра япаласем çуртран калараççĕ. Б. Хирлепы. † Якку еркĕн-çичĕ еркĕн, çичĕ еркĕн те хыт макрать. N. Кăшкăрса макрать, çуйăхса макрать (тонко, пронзительно, о женщине и ребенке); уласа макрать, ĕсеклесе макрать; вилес пек макрать (самый сильный плач). || Мычать, блеять. Изамб. Т. Ĕне, сурăх, качака макăрать, вăкăр мĕкĕрет. N. Сурăх, качака макăрать. Сред. Юм. Ĕне макрать, сôрăх макрать. Синьял. Çеçен хирте ула ĕне макăрса çӳрет. (Тĕклĕ-тура). || Квакать. Альш. † Шурта шапа макăрат, хирте çĕлен шăхăрат. С. Тим. † Шурта шапа макăрат, пĕтĕм шура ян ярат. || Каркать. Чув. пр. о пог. 248. Ула курак хĕвел тухăçĕ енелле пăхса макăрсан.. (если ворона каркает, смотря на восток...). Собр. Чашкă айĕнче чакак макрать. (Лаша ури айĕнчи юр). || Мяукать (кошка). || Выть. Б. Ильгыши. Йăтă хырăмĕ выçнипа вăрман тăрăх макăрса çӳренĕ, тет. С. Айб. † Çӳл ту çинче сăсар макăрать, тин çуралнă ача сасси пек. || Скулить (о собаке). В. Олг., КС. || О пчелиной матке. Торх. Ама макрать (макрат'). Матка поёт (сидя в маточнике; она уже созрела и готова к выходу из маточника). АПП. † Хурт ами макрать, ай, пыл çукран. || Скрипеть (о телеге). Собр. Урапана çу сĕрмесен, макрат, теççĕ. (Послов.).
хр. имя мужч, Макар. {{anchor|DdeLink57192027901195}} || Герой предания (впоследствии стал „киреметью“). Пшкрт. Маккарпа (-βа), Йолхой (имя человека) талашса çĕршĕн. Пĕрне-пĕри çĕр илешшĕн. Маккарăн туат ул (= ывăл) полнă. Туат ульня туатă пĕçеке (-ҕӓ) алтса лартнă тăпрашня, шăтăка (в яму). Сутсам (судейские) сиссессĕн, Маккар кăланă сутсаня: косăр кайса етĕр (-ыйтăр) ман çĕр пĕçекĕсемĕнчен (у углов моей земли). Каран сутсам пырса етнĕç (єтнэ̆с’): камăн çĕр? тенĕç. Онта каланă: Маккарăн, тесе. Тепĕр пĕçекĕнче те апла каланă. Туатă пĕçекĕнче те пĕрешкелек каланăç. Каран вăл çĕр Маккарăн полнă. Маккарăн ульăсам, тăпрая алтса лартнисем, вилнĕç (умерли). Ĕлĕк онта пысăк вăрман полнă, хырăсам икшер-виçшер хăлаçлă (в обхвате) полнă. Халь он вырăнча ой туса, „Маккар çĕрĕ“ теччĕ.
назв. ручейка в К.-Кушки. Ку çырма хĕрринче Маклаç ятлă çыннăн пӳрчĕ ларат, вăл çырмана çавăнпа М. ç. теççĕ.
(макраш), см. макăраш. КС. Тем макрашса çӳрет вăл (хнычет).
перед ( из ум+ал). || Восток. КС. Малтан, с востока. М. Васильев № 3, 8. Порте пуçтарнсан, калпаксĕне хывса, хĕвел тохăç (или: мал) енне пăха тăраç те, кĕлтăваç. Ходар. Тайăн сăрана чӳкленĕ чухне сĕтеле мал енне лартаççĕ те, пĕр пуçламан çăкăр хураççĕ. || Назв. местности. Альш. „Мал“ теççĕ вăл çереме.
по направлению вперёд. Юрк. Малашне унăн пурăнăçĕ малалла кайĕ-çке. Шурăм-п. Ыйхи килмест, малалла вăрласа пуясси ăшран каймасть (нейдёт с ума). Артюшк. Çак сăмахсене пуçламăшĕнчех, тата малалла та пур (дальше еще были написаны слова). Юрк. Суха сухаланă чухне ана малалла пĕтсен, тырă лайăх пулат; каялла пĕтсен, начар пулат. Б. Яныши. Пĕри пирĕн пата пурчĕ (= пычĕ) те, мана хăй вырăнне малалла ĕçлеме кайма хушрĕ. N. Эп малалла кайимастăп („утимастăп“ — если ноги не идут). Я больше не могу итти. N. Эп малалла каймастăп. Дальше я не пойду. Бгтр. † Палан-йывăç палашать (присловье к сл. палашас?), пирĕн палашас малалла. N. Унтан иккĕшĕ те малалла кайнă. N. Усал чĕлхелĕ çын çĕр çинче малалла каяймĕ. Изванк. Çĕр тавраш тусассăн, этем ывăлĕ-хĕр(ĕ) пурнăç малалла кайнăçем малалла кайса пырат, теççĕ. N. Малалла ирт (е: кĕрекенелле ирт)! теççĕ, кам та пулсан чыслă (почтенный) çын килсен. ЧС. Эсĕ пире çак ĕçе тума малалла ярса пырах (дай успех. Моленье). Образцы 92. Ан йĕр, атте, ан йĕр, анне, санăн йĕресси малалла! (впереди). ПВЧ. Эпĕ шох(ă)шлатăп малалла та, ĕмĕр иртет каялла. Я надеюсь на будущее, а век (ваш) уже проходит. Сунт. Ĕпĕ, унта кайса лариччен, пĕр йĕке кĕнчеле авăрлам, вăл та малаллах пулать (пригодится на будущее время). || Больше, кроме того. Эльбарус. Тарман пулсан сире хĕртетчĕç-çке вĕсем, амантатьчĕç-çке, терĕ те, малалла урăх каламарĕ. Собр. Çынна улталакан хăй те малалла каймасть, теççĕ. (Послов.). В. Буян. † Укçа паракан пиччене турă ятăр малалла. || По направлению на, восток. N. Çынсем çаранĕ çине çитсессĕн, малалла тăрса, сăхсăхаççĕ. Орау. Вăл пиртен малалларах пурăнатьчĕ (несколько восточнее). Ib. Малалларахра, в (на) пространстве, лежащем (от нас) к востоку.
употр., напр., в след. речении. Орау. Вăл пăр (град). Ун чухне пиртен малалларахран иртсе карĕ (прошел восточнее), çавăнпа вăл пăр пирĕн хире (поле) тимерĕ (не тронул, т. е. не повредил).
(малдан), спереди; прежде, впереди; сначала, раньше. N. Малтан пăхсан, тата илемлĕ. Спереди ещё красивее. СКАЗЗ. 25. Епле эпĕр малтан пырăпăр, эсĕр хăвăр малтан кайăр. Орау. Эпĕр пуринчен малтан çитрĕмĕр. Мы добрались раньше всех. N. Ку эпир чăн малтан хăваласа çитнĕ пăрахут. Орау. Пиртен малтан пыраканни. Тот, который идет впереди нас (впереди, по отношению к нам); „малта“ определяло бы место, а не отношение. N. Унăн малтанах (спервоначала) шкул çурчĕ те пулман, вăл малтан хăваттирте вĕрентнĕ. N. Малтан янă чухне (сперва) 100 кĕнеке ячĕç. М. Карач, Чĕн малтанах-малтан эпĕ пит пĕлместĕмччĕ. N. Ну, ку патша ярать, тет, ку Иван патне малтан аллă салтак. Ст. Шаймурз. Малтанах вырăс ачисем пире мăшкăлатчĕç. Т. Григорьева. Малтан хăрамасан, кайран ан хăра, теççĕ. (Послов.). N. Шăр-шывар (см. это слово) малтан каланă çырма хĕрринче. || Чăв. й. пур. 26. Епле праçник мĕн кун пуласса, теминçе çултан малтан (за несколько лет вперед) пĕлсе тăрать. Изамб. Т. Раштавччен эрне малтан (за неделю до рождества) çапла пирĕн пата йысна килчĕ. Бес. чув. Эпĕ те акă Т. ятлă кӳлле астуса тăратăп; çирĕм çул малтан (20 лет тому назад) вăл тарăн кӳлĕччĕ. К.-Кушки. Вăл шăматкун вилчĕ; эпĕ ӳнччен пĕр кун малтан (или: унтан пĕр кун малтан) Пăвана кайнăччĕ. Çĕр ĕçл. Шăтăка (яму) йывăçа лартмалла чух кăна чавма юрамасть. Çуркунне лартас тесен, кĕркунне чавса хăварас пулать; кĕркунне лартмалла пулсан, çу варринче, йывăçа лартас вăхăтчен ик уйăх малтан чавса хурас пулать. Хăшĕ-хăшĕ çулталăк малтан чавса хуракансем те пур, вăл тата авантарах, мĕшĕн тесен, çапла чавса хурсан, çĕр уçăлать те, çемçелет те. Йывăçа лартас уммĕн шиç эрне малтан шăтăкăн виç пайĕнчен ик пайне тăпра ярса тултарас пулать. Истор. Туйччен малтан, до (раньше) свадьбы.
(-hи), первый; передний. Батыр. Ама йыттăн малтанхи çурине ӳстерсен, аслă ачана йăвăр пулат, тет. N. Малтанхи (или: пирвайхи) арăмĕ (его жена). Тораево. Малтанхи пекех поплерĕç (как и в первый раз), тет. ЧС. Малтанхи çул, первый год. || Предшествующий. Кан. Петĕр Тимохвейч, сан укçа тӳлемелли вăхăт çитрĕ, тет ял совечĕ. — Мĕнле?... — Мĕн мĕнле... Тӳле малтанхи çулшăн. Пир. Ял. Тĕрмерĕн ăна вилеччен малтанхи кунне çех (лишь накануне смерти) кăларнă. N. Юпа уйăхин малтанхи кунĕсенче, эпĕ яла кайма пуçтарăнтăм. М. Данилов. Вăл, арăмĕ анратнипе, малтанхисем пекех (как и в прошлые разы), юмăçа виççĕмĕш хут кайрĕ, тет.
яз. имя мужч. Иревли. Шарбаш. Малайăн çитмĕл ĕне полнă. Пĕре вăл таçта кайнă. Арăмĕ торăхран ереке тунă. Торă çавăнпа онăн порнăçне салатнă.
назв. местности. НТЧ. Малехер ятлă ката (туда относят ночью остатки от жертвенных кушаний, пух уток и гусей, кишки и шкуры животных, принесенных киремети). Вăл ката пиртен пĕр çухрăма яхăн; ун ăшĕнче яланах хур кăвакал тĕкĕсем, путек тирĕсем вырткаласа çӳреççĕ. Аслă ырă çав катара пурăнать, теççĕ. Çав ката таврашĕнче чăвашсем суха сухаланă чух та лашапа пит çухрашма юрамас, теççĕ, часах тытать, теççĕ.
(мал’л’ы̆), то же, что майлă. В. Олг. Мальльă мар (у КС.— майлă мар) пĕçерет вăл! Славно печёт он! (Ирония). Ib. Сут сутит (-т’) туат çĕр акахансам мальльă (в пользу засеявших).
(мамы̆к), пух. Шибач. Хор мамăк (-к’). Пшкрт. Хор мамăк (-к), Шарбаш. Мамăк: 1) пух; 2) вата; 3) частицы, отстающие от пряжи во время тканья и падающие на пол. О сохр. здор. Тĕк-мамăк та çĕр мамăкпа тир тумтир майлах. Якейк. Мамăк пак çĕре ятăр? (Гов. об умершем). ЧП. Мамăк минтер. Ib. Мамăк тат. Кĕвĕсем. Тăваткăл та минтер, хăмаç пит, ялан шурă хурăн (гуся) мамăкĕ. С. Айб. † Мамăк калпак, ука ярапа, асăнать-ши туя каясшăн? Пазух. Хура сăрлă арча сакă çинче, мамăк калпакĕсем те, ай, тĕпĕнче. Н. Лебеж. † Чупа-чупа çырла пухрăм шур мамăк калпаксене туличчен. ЧП. Шур качака мамăксем. Ст. Шаймурз. † Тăваткăл та кĕççе, шурă кĕççе, пурте шурă качака мамăкĕ. АПП. † Машшинара мамăк тапаççĕ, пĕрчĕн-пĕрчĕн суйлаççĕ. N. Мамăкне çĕленĕ. Простегано. Кĕвĕсем. Шурă мамăк çиппи шур перчетке ялан сирĕн аллăрта куратăп. ЧП. Мамăк тӳшек, пуховая перина. || Деньги. СПВВ. МС. Мамăк — хур мамĕк = укçа; кун мамăкĕ пур-ши? теççĕ. || Кропило (церковное). Яргуньк. Мамăк шывĕ, „Святая вода“. || Вата. N. Мамăк хурса çĕленĕ (о стеганом одеяле). N. Мамăкне çĕленĕ (простегано), КС. Çĕр мамăк (–г’э̆, -к’), вата. Шибач. Çĕр мамăкĕ (-к’), вата. Череп. 'Чăн мамăк, вата. V. S. Çĕр мамăкĕ пирри, „бязь“. N. Хир мамăкĕ, чăн мамăк — вата. Туй. Эпир ларнă вырăна чăн мамăк шăтса тухтăр. (Мăн-кĕрӳ сăмахĕ, ăна вăл тухса кайнă чухне калат). Макка 19. † Сирĕн пӳртĕр пит шурă иккен, ăна чăн мамăкпа мăкланă. Н. Лебеж. Хир мамăкĕ', вата. Ib. † Çеçен хирĕнче хир мамăкĕ; пуçтарса илĕр, хĕрсем, мамăкне, авăрлаттарăр майорăн майрине, çыхтарăр Куртейĕн майрине.
испачкаться в пуху. Артюшк. Эс, ачам, кăлтах мамăкланса пĕтнĕ (весь в пуху)! Ib. Ăна (его) мамăк çинче йăвалантарнă та (вываляли), вăл йăлт мамăкланса пĕтнĕ.
(маны̆с’) забвение; употр. в нек. оборотах. Изамб. Т. Çак ăсана (челнок) леçсе парас теп те, манăç пулат та (забываю), леçсе параймастăп. N. Уп хыçĕнчи Яков II, короле ларсан, ĕлĕкхи законсене пушшех манăç тунă (привел в забвение). N. Манăç айне пул. N. Унăн ăсне нумайĕшĕ асăнĕç, ĕмĕр-ĕмĕрех манăç айне юлмĕ вăл. Унăн асăмлăхĕ çухалмĕ.
(мандар), понуд. ф. от гл. ман. Бюртли-Шигали. Атте вара вăл сăмахсене итлесе пĕтерсен, урăх халап тапрататчĕ, хый ыйтнă, тĕпченĕ сăмахсене мантарасшăн.
склоняемая основа от эпĕ (= тюрк. мен, я). Çĕнтерчĕ 14. Праççи манпала пит усал. Сред. Юм. Манра çыннăн мĕн ĕç пôр. Какое дело другим до меня? Ib. Ман çыннăннинче мĕн ĕç пор? Какое мне дело до чужого? Юрк. Манран сире пысăк салам (поклон, привет). Ст. Чек. Ман çакăнтан (вот тут) ыратат. Эльбарус. Охмаххи калать: манран чăтса полаймаçт (я не могу терпеть), тет. Сред. Юм. Маншĕн полсан, ик тĕнче пĕр. Для меня всё равно. Ib. Ман хăраххăм — подобный мне („но при этом эту личность, про которою говорят, не ставят на ряду с собою, а гораздо ниже“) || Мой. СТИК. Эпĕ ăна унтан вара та куртăм. Пĕрре çапла пытăм та, калаçса ларатпăр; вăл кулкаласа кăна у(т)каласа çӳрет. Вăл ун чухне пĕлмен-ха мĕн пулнине. Унтан, сăмах хушшинчен: Хветĕр, санăн юратнă хĕрĕ тепĕр çынна карĕ вĕт! терĕм те, ман çын салхуланчĕ карĕ. („Словосочетание „ман çын“ употребляется для выражения жалости: „ман çын шурчĕ карĕ“, однако „ман çын печĕ çитрĕ“ — не скажут“). Регули 920. Ман утсам килчĕç. Манăн та (мансам та) килчĕç. Юрк. Ман шухăшăмпа кам килĕшет? Кто согласен с моим. Предложением? Якейк. Эс те çана тусан, ман сăмса йăт котне! (т. е. не сделать тебе во век)! Ст. Чек. Ман хăлха клухуй! („укор и самохвальство“).
дат. и вин. п. п. от мест. эпĕ. Трхбл. Мана ку атă чух кăна 1) как раз впору; 2) как раз только впору, — если ударение на „чух“). СПВВ. ТА. Мана пурăнма йăкăрака = мана пурăнма скушнă. Сред. Юм. Мана тапратмаççĕ-и? Не говорят ли обо мне? Ib. Мана та мôталаса кӳртрĕç (заставили вмешаться, в какое-нибудь нехорошее дело). Регули 913. Вăл мана пĕр мăйăх çăнăх пачĕ. N. Мана хама тӳрре кăларакан ĕçсене манра пĕре те тупаймăн.
подобный. Янш.-Норв. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ. N. Пĕр-пĕр иккĕшĕ те пĕр манерлĕ çын тупăнсан, вĕсем сивĕтнине пăхмаççĕ. Якейк. † Пирн варли поласси порте хамăр манерлĕ. || Удобный, ладный. N. Пĕр арăм король арăмĕ вырăнĕ çине: малашне пире те манерлĕрех ларма юрать, тесе, пырса ларчĕ, тет. || Приблизительно. Якейк. Ман килте виç эрне манерлех (почти) порнас полать-хе. Ib. Эпĕр паян пилĕк тенкĕ манерлĕ çăмартаран усă илтĕмĕр. Ib. Ик сахат манерлĕ кĕтсе лартăм. Я ждал часа два. Манерсĕр, весьма. Сред. Юм. Манерсĕр лайăх, очень хороший.
(мар), не (отрицание). Ала 10. Эпĕ уна (с нею) çыпăçас мар та (если не...), манăнне сăмсана йытă çитăр! N. Тĕнче хĕсĕр мар. (Послов.). N. Хаклă таварсем анчах, мар-и онăн! Алекс. Нев. Шăммисене пĕрте хăварар мар! (давайте не оставим!). N. Улма кирлĕ мар-и? — Мĕн улми тата! Не хочешь ли (не издоли) яблоков? — Какие там еще яблоки! Альш. Унта та пĕрттех каймаççĕ мар. Тяпшяево. Эпĕ курпуна курмасăр вилес марччĕ. Не хотел бы я умереть, не увидев конька горбунка. Регули 269. Он (вăл) тытмалла мар. Ib. 270. Она тытмаяла мар. Ib. Эп паян ĕçлеме мар (не на работу) кайрăм. Ib. 272. Паян ĕçлес мар пирĕн. Ib. 281. Окçа кирлĕ маршăн та каймастăп эп онта. Ib. 414. Паян лапра мар. Сегодня не грязно. Ib. 33. Паян ĕçлемелле мар-и? Ib. 109. Эп конта мар (не здесь) ĕçлесшĕн, эп лере ĕçлесшĕн. Ib. 110. Эп конта ĕçлесшĕн мар кисе. Ib. 1152. Икш мар кирлĕ, пилĕк кирлĕ. Ib. 1464. Эп ялта порнатăп, холара мар. Ib. 1465. Эп холара мар порнатăп (или: холара порăнмастăп), эп ялта порнатăп. Ib. 1490. Ашшĕ мар (мар анчах), амăш те килнĕ Ib. 1492. Эп çулла мар анчах пырса, эп хĕлле те пырса. Ib. 1493. Тытма мар, пре те коримăрăмăр. Ib. 1495. Эп илме мар (не покупать) кисе, эп сотма кисе. Ib. 1496. Корма (корасшăн) мар анчах кайса эп, поплеме кайса. Ib. 1497. Вăл мана пама мар (не только не дал, но), кăтартмарĕ те. Ib. 1498. Вăл мана кăтартнă мар, пачĕ те она (не только показал, но и дал). Трхбл. Вуннă, темерĕç-и вара? (в Ст. Семенк.: „вуннă терĕç мар-и вара?“), Орау. Пилĕк çухрăм пулать-и унта? — Пиллĕк мар, улттă та пулать пуль. Ib. Эсĕ маншăн Иван арăмĕ; Иван арăмĕ марри пĕрех (жена ли ты Ивану или: нет — для меня безразлично); эпĕ санран уншăн-куншăн хăраса тăмастăп. Другие варианты того же высказавания: „Маншăн эсĕ Иван арăмĕ пулни нимĕн те мар“— „Санран: Иван арăмĕ, тесе, хăраса тăмалла-и-ха.“ — „Ав кала, такăш пулнă (какая персона!) Иван, арăмĕ!“ Халапсем 21. Кунта халĕ те çын пур мар-и? тесе уксах-чăлахĕ (хромой чорт) чипертерех çӳлелле пăхкала пуçлать. Юрк. Памасан, лайăх марне пĕлет.— Знает, что не хорошо, если не дать. Орау. Кайимасть те мар-и-ха вăл паян? Может быть, он и не поедет сегодня? Н. Шихабыл. Çав турăсене çилентерес мар, тесе (чтобы не прогневить), вĕсене парнесем панă. N. Вуй (= вăй) полма мар (у меня не только нет силы, но), ора çине тăримастăп. ЧС. Çав çынсем варринче лаша тесен, лаша мар; ĕне тесен, ĕне мар,— темĕскер тăрат. Аттик. Вĕсем çавăрăннă чух (во время опахивания) çырма та çырма мар, ту та ту мар, вăрман та вăрман мар (т. е. ничего не разбиарают), тӳрех шатăртаттарса (напролом) сухаласа каçса каяççĕ. (Хĕр-сухи). Панклеи. Çак лоткă айĕнче (под этой лодкой) халь çок мар-и итлесе выртакан (нет ли подслушивающего)? Байгул. Унтан упăшки; тултан кĕрет те: ку мĕн тата? тесе тĕлĕнсе каять. Арăмĕ: Иван пичче мар-и-ха [да (ды̆) это дядя Иван]; пĕлĕм (блины) çиме чĕнтĕм те, пырне типĕ пĕлĕм лартса вилнĕ пулас, хам çу илме тухсан, тет. П. И. Орл. Хайхипе калаçса пăхмăр-ши, калаçма аванах мар мар пулсан?— Не поговорите ли вы с тем человеком, если это не представит неудобства? (Заметьте повторение „мар“). Орау. Тутар мар мар-и? Может, не татарин он? Ib. Каяс мар мар-и? Не оставить ли намерение итти-то? (т. е. может быть, лучше не пойти). N. Çилентермелле мартарах каларăм. Я сказал об этом осторожно, чтобы он не рассердился. Ск. и пред. 104. Пилеш хĕрес çан алра пур марччĕ ара ун чухне? N. Ĕç-ха тырă пулнă чухне, кăçал тырă çук мар-ха! (не нет, т. е. есть). Çĕнтерчĕ 29. Чухăнсем çинине курас марччĕ. N. Ним мартан та нумай усăллă япала тума пулать. КС. Эс апла калатăн та, вăл апла мартарах пулмалла. Ты говоришь так, но оно (это), повидимому, не совсем так. Отн. употр. отр. „мар“ см. Опыт иссл. чув. синт. I и II. Различные говоры представляют здесь некоторые особенности, при чем иногда не исключена и возможность иноязычного влияния.
(марда), назв. рыболовной снасти из прутьев; мереда. Ст. Сахча. СПВВ. ЕХ. Марата — пулă тытмашкăн мунчаларан пĕтĕрсе çыхаççĕ. Ăна пĕвене хываççĕ. Альш. Çуркуннесенче, кĕркуннесенче, пулла пăр айĕнчен тытнă чухне, марата (морда) лартаççĕ пăр айне, пăра касса шăтарса. Маратана та шак пекех тунă. Анчах вăл пĕчĕкрех те, унăн лешĕнни пек (как у того) пĕççисем çук; ăна та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан-çипрен мар. Ib. Маратана хăваран авса тăваççĕ. Ib. Марата лартас = морды ставить? (Вопрос оригинала).
то же что мартак. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 6. Пурăнăç вăл улшăнулă мартаклă япала, çавăнпа уншăн пулакан кĕрмешӳ те тĕрлĕ чĕрĕ япаласем хушшинче тĕрлĕ пулма пултарать.
(мазар), кладбище. СПВВ. ЛП. Масар, çăва, куринке, вилĕ карти. Альш. Масара, масар хĕресне алăпа тĕллесе кăтартма юрамас, теççĕ; тĕллесе кăтартсан, кача пурнене юн тухаччен çыртас пулать, тет, хăвăнне; ахаллĕн вилет, тет. Кан. Масар çине карта тытман. Кладбище не огорожено. ГТТ. Пăсташ тасатнă çĕрте: масар пуçĕ, масар пуçĕ арăмĕ, масар есрейли, масар вупкăнĕ, масар кăлависем, камансăрсем, теççĕ иккен; пĕр 21 чина яхăн хисеплеççĕ. Н. Седяк. Масар çинче вут курсан, шуйтанлă тукатмăш вилнĕ çын, теççĕ. П. Лебеж. Аслă ялта автан авăтать. (Масар, çăва). || В бранных и т. п. выражениях. СТИК. Масар турттăр. (Ылханнă чухне). Мыслец. Масар (так!) кайтăр! Провались он в преисподнюю! (народное: в трисподни; брань). Пшкрт. Эй масар аччи (чит. ачи), ста маккарта çӧретĕн! Хорачка. Эй масар! апла марччă (-чы̆), капла тумаллаччă (-чы̆). || Придает оттенок досады, недовольства. Орау. Укçи çук-им масар (чит. мазар, мазар’), пуян титчĕç-çке ăна? Разве у него нет денег, ведь его считали богатым? Ib. Таçта масарта çӳрет ĕнтĕ паян кунĕпе! Я. Турх. Каясси масарĕ, каймасан та пырĕ-ха! СТИК. Кашкăр-упа масар = такшин („неопределенно чей или незнай чей“). Рекеев. Пӳлĕх турăран та аслă-им масар? Пшкрт. Эх масар, манса карăм! Ib. Эх масар аччи-пăччисем! Тюрл. Сыс (т. е. брось, оставь), мĕн масар тăватăн омпалан! В. Олг. Еккей масар, лайăх полмарĕ ман! (нехорошо, плохо сделал). Орау. Ку кам масар (чит. мазар’) тата? Это что еще за субъект? Юрк. Майру масарĕ, çĕр кăна çаттăр ĕнтĕ! КС. Ывăль-и масар-и çавăн. Сын ли его, кто ли... Ib. Мĕн масар çанпа çыхланан? К чему (зачем) ты связываешься с ним? Н. Сунар. Манăн куç-пуç та витĕрех мар (плохое зрение), темĕн, эпĕ кашкăр масар курмарăм (я что то незаметил никаких волков). Уравйш. Упнер çинчи Хапăссем, Санар пуçĕ масарсем. Конст. чăв. Унтан эпĕ: ах кукка, сывă пул! Пĕртен-пĕр куккамăр пур, ăна та пулин таçта масарта, ют патшалăхра, Турăк çĕрĕнче çухатса пурăнатпăр!.. терĕм. СТИК. Такшин масар ачи пек хăтланан! Скверно себя ведешь! (Гов. детям). Юрк. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: ачу масарĕ, ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши (в какого это он чорта уродился)? тет. Орау. Тура шăхличи масарĕ, эп ун çине алă сулăттăм уччиттĕле лайăх çĕре кайсан! N. Атте: сĕвес мар (шкуру с палой лошади)! Стараста сӳнине пĕлсен, темĕн укçана çитерĕç хамăра, стараста пĕлсен, сăранă масарă, çĕр тĕпне кайтăр (провались к чертям и кожа)! тет. ЧС. Эй вутту масару! уншăн çуртăма çĕмĕрсе пĕтерчĕç; çунса кайнă пулсан, луччă çĕнĕ çурт лартăттăмăр; N. Эпĕ халĕ те надсмотрщик пулса пурăнатăп, тем масар контрольôра куçармаççĕ. Моркар. Ак масар! (выражение досады). Орау. Илес-им масар? Купить что-ли? Ib. Мĕн вăл? — Тем масар (чит. масӓр) Букв. 1886. Аттесем калаççĕ: ытла пĕртте чĕнмест; кăна мĕнскер, пĕр-пĕр япала пулнă-им масар? теççĕ. N. Тăрас им масар (мазар)? Встать что-ли? Орау. Сирĕн кунта чăваш нумай-им масар (чит. мазар)? Разве здесь у вас много чуваш?
старое кладбище. || М. Васальев. Кивмасар тесе, Йĕршер панчи, тĕне кĕмен чăвашсене чикнĕ масара калаç. Вăл масар халь те пур, унта вилнĕ çын тăпри çине лартнă тем пысăкĕш чулсем халь те мăкланса выртаç. Çав чулсем айне тухатакан çынсем çӳçсем, кĕпе çухисем вăрттăн касса, тата урăх япаласем те пуçтарса кайса чикеç, теççĕ юмăç карчăксем.
(-з’э̆), масар пуçлăхĕ (-hэ̆), человек, похороненный первым на кладбище. N. Масар пуçлăхĕ тесе, çĕнĕ масар çине чăн малтан пытарнă çынна калаççĕ Масар пуçинĕн (так!) пит ĕçĕ нумай. Кашни çĕнĕ вилекен çынна вăл принимат тумалла, ăна вырăн кăтартса памалла, ăна вĕрентмелле, кăтартмалла — вĕренсе çитиччен, çĕнĕ вилнĕ çыннăн мĕнле-мĕнле тумаллине, теççĕ. Çавăнпа, çĕнĕ масар тусассăн, чăвашсем масар çине вилсе малтан пытарăнма (быть похороненными) пит хăраççĕ. N. Тата унтан пуçне = мăсар пуçлăхсене хываççĕ. Хурамал. Масар пуçлăхĕ пулман ес! (брань), Магн. М. 190. Масар пуçĕ, м. тӳри, м. сыхчи, м. тӳр-кĕлли. См. чикĕ пуçлăхĕ, тĕнче.
матица. Бюрг. Матка çинче хура таракан курăнсан, мĕн те пулсан усал ĕç пулать, теççĕ. Рак. Андрей шалта, пуç тулта. (Матка пуçĕ). N. Мачча каштине урăхла матка теççĕ. Пӳртĕн пĕр матка пулат; вăл урлă выртать.
молодец. Н. Уз. Ылттăн сăпка, йĕс пĕкечĕ (-ζ’э̆), çавăнпа выртса ӳсет вăл, çавăнпа маттур пулат вăл. (Колыбельная п.). Кан. Маттур та çав эсĕ, Архип Никич! Образцы. Ăслă кирлĕ ĕçкĕ, ай, ĕçмешкĕн, маттур кирлĕ юрă, ай, юрлама. Альш. Кам маттурне еретсĕрне астуса (наблюдая, кто каков; говорится не только о красоте). КС. Маттур, молодец (но не означает красоты). Юрк. † Пулат иккен Питĕрпурăн маттурĕ — йĕнерлĕ ут çинчен анаймас; пулат иккен чăвашăн маттурĕ-çăварĕнчен сăмах кăлараймас. Альш. Ну, ку ача маттур (молодец)! Кан. Паян эпĕр савнатпăр маттур ĕрете тăнипе. || Тайба-Т. Маттур, красивый; здоровый; ловкий, ловкач; сильный. СПВВ. ИА. Маттур тесе, вăйлă, чĕрĕ çынна калаççĕ. Ядр. Маттур, бойкий, молодец. Ib. Питĕ маттур вăл. Ib. Питĕ маттур калаçать (= хорошо). Толст. Маттур йĕкĕт. Якейк. Маттор, славный, молодец. Ib. Ентри ачисем пит маттор; пăх-халĕ, ашшĕсĕр йолнăскерсем мĕн туса лартрĕç! Nп. Маттур-маттур ачасем удельныйĕнчен тухаймĕç. Альш. Маттур ачи атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă вырăнĕ тĕрĕлĕ. Кан. Враг. † Каччă маттур, юçне илмест чипер-чипер хĕр çинчен. Ст. Чек. † Маттур-маттур, хĕрсене ташлатаççĕ уллахра. [славных (красивых, хороших) девиц]. Пшкрт. Маттор лаша (красивая). А. Турх. Ăй, маттурăм (хороший мой)! Ăй маттурне! (Жалостливое обращ. к ребенку). Ib. Унăн хĕрĕ пит маттур (хороша всем). Юрк. Ил пит маттур чĕн чăпăрккă. Макс. Чăв. к. I, 52. Маттур ял çак Кушкă! Бес. чув. 14. Ку сăмаха вăл юри Керимулла çине пăхса каларĕ, мĕншĕн тесессĕн вăл Керимулла çавăн пек ĕçсем тăвас тĕлĕшĕнчен маттур пулнине пĕлсе тăнă. ТММ. Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çула тухсан, юлташ хăнтан маттур пултăр. (Послов.). Тим. † Хамăртан маттур пулсассăн, хамăр ума тăратăпăр; хамăртан начар пулсассăн, хамăр хыçа тăратăпăр (невесту). Юрк. Хĕр ĕçлеме маттур. Хăй паттăр, йăваш, сирĕн анĕртен йăваш. Питушк. Маттор порăнат. Живет справно. N. Маттур ĕçлеççĕ. ПВЧ. Савăр маттура, ан ярăр юта. (Припев).
(мац’ц’а, мач’ч’а), подволока (от русск. матица). Нюш-к. Маччана шыв кайнă Маччара кушак-кайăк нуммай. Синерь. Мачча тăрне çĕçĕ чиккĕр (воткнул). Чаду-к. Вăл, мачча тăрне хăпарса, мĕн пур каткинчи пыльне çисе янă. Ib. Пуçтарсан-пуçтарсан, вĕсем каткапа çӳле маччана лартнă. N. Унтан старикки маччана улăхать, тет. || Матица. Шурăмп. Хăтана пынă каччă тĕпеле маччаран иртсе ларсан, хĕрĕ качча пырать; алăк патĕнчех ларсан, пьшасть. Письмянка. Мачча, матица. Сред. Юм. Мачча тесе, пӳрт тӳпи хăми айне ôрлă хôракан чотланă пĕренене калаççĕ. Ib. Маччаран йон кăларни (фокус). Фокăс кăтартаканни, пĕр кôрка шыв ăсса, шĕршлĕ (кочедык) илсе, покан çине тăрать те, маччана шĕршлĕпе (= шĕшлĕпе) хыркаласа тăрать. Вара шершлине нарушнă яра парать те, фокăс кôраканнине: илсе пар-ха, тет. Леш шĕршлĕ илме пырсан, пуçĕ çине кôркари шыва яра парат. Çав вара фокăс курни пулать. || Потолок. Уганд. Мачча лутра. Потолок низок. Собр. Пӳрт маччинче çур çăкăр выртать. (Уйăх).
назв. оврага на поле дер. Ново-Тойдеряковой, М.-Яльчик. р. Н. Тойдеряк. Махçирка çырми. Çак çырмана пĕр Макçăм ятлă çын кайса вилнĕ те, вара ăна çак ята панă. Вăл çырмана ĕлĕк „Таса çырма“ тенĕ.
(маххы̆), мах. Кан. Вăл маххă памасть (он не даст маху). Вырăнне çуртпах сутса ярать. Якейк. Хай те махха парас çок.
(мэгэс’л’эн’), жилиться. СПВВ. ГЕ. Мекеçленес; йăвăр япалана йăтнă чух: вăл мекеçленет, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Йывăр йăтнă çын ахлатнине: мекеçленет, теççĕ). Стюх. Мекеçленет, пыхтит. КС. Мекеçленсе, сысса ларать. Ст. Чек. Ан мекеçлен; мекеçленсе вĕрет. См. макаçлан, мекĕрлен.
без сноровки. Сред. Юм. Мелсĕр утă çăлма пит хĕн. Трхбл. Мелсĕр пыйтă та вилмес. Без сноровки и вши не убьёшь. Изамб. Т. Ку çын ĕç тĕлĕшĕнчен мелсĕр (не умеет обращаться с работой; в Сред. Юм. то же и при борьбе: неумелый). Ib. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырас мар; ах хăтаçăм, тăхлачăçăм, эпир ытла мелсĕр тухса каяс мар. Орау. Мелсĕр тияяс çук (не погрузить, не взвалить) ку каскана çуна çине. || Орау. Эсĕ мелсĕр çĕртрен ( = çĕртен) чышрăн çав ăна, çампа антăхса карĕ вăл. || В знач. наречия. Орау. Мелсĕр (неудобно) выртса çывăрнă кĕçĕр эп — хула ыраттарнă.
назв. сел. (описка? См. мелекес.). N. Пирĕн яла икĕ тĕрлĕ калаççĕ: хамăр Майна тетпĕр (Майна, Ново-Маинской в. б. Ставр. у. Самар. г.), таврари çынсем Мелеке теççĕ. Вăл ак мĕшĕн: пирĕн ял вырăс ялĕпе пĕрле, хутăшпа пĕрех, а вĕсен ялĕ Çĕнĕ-Майна; çавăнпа эпир те вĕсен хыççăн Майна тетпĕр.
(мэл’эл’н’ик’), именинник. КС. Вăл паян мелелник. || Именины. Орау. Манăн паян мелелнике каймалла-ха! Ib. Пирĕн паян Хветĕр мелелникĕ пулать. Ib. Мелелнике кайсан, эп ĕçмеçĕр çӳремесп; мĕн унта ахаль ленккесе çӳремелле тата? Ib. Мелелнике, ĕçмес пур (если не предстоит выпивки), каймасп (= каймастăп) та.
(мэл’э̆к), тень. Употр. только в выраж. след. типа: Юмансар. Юман мелĕк айĕнче ачасем вылаççĕ. В тени дуба играют дети. Ib. Вăл урапа мелĕк айĕнче выртрĕ (лежал в тени телеги). Однако, в том же гов. скажут: мĕлкĕ (мӧ̆л’гӧ̆) кăнтăрлана çитрĕ, „тень дошла до полудня“ (т. е. наступил полдень); çын мĕлки, „тень человека, человеческая тень“.
имя мужч, N. Ирĕлтĕк, ярăлтăк, Мемет куçĕ чарăлтăк. (Вăл та пулин чӳрече). См. кăтьăр-катьăр.
бунчать, ворчать. МПП. Вăл ялан хăй ăссĕн мемлесе çӳренĕ.
(мэн’џ̌эт’), венчание. Ядр. Патша хĕрĕпе менчет (повенчали с царевной) турĕç, тет. Б. Олг. А что, паччăшкă, менчет тума (за венчанье) мĕн чолĕ илетĕн? тет. Сред. Юм. Менчет туса лартнă. (Говорят, когда девицу обвенчали, но еще не сыграли свадьбу). Б. Яныши. Вăл çоралнăранпа мĕн порĕ иккĕ чиркĕве кайнă, теççĕ: пĕрре хăйне тĕне кӳртнĕ чохне, тепре менчет тунă чохне. Сред. Юм. Менчет калпакĕ, венец. См. венчет.
(мэрэккэ), нечто потешное и интересное, своеобразное, оригинальное. Хурамал. Мерекке — кулмалла. Ib. Мерекке — шутка, сыгранная над кем-либо. Ib. Эпĕ-пĕр ачана пĕчĕк çуна çине лартрăм та, сăрăнтă (юр купи) тăрăх туртса пынă чух, сăрăнтă айне çуни мĕнĕпе яра патăм. Хай ача мăкăль-макăль! туса юр ăшне кĕрсе укрĕ. Ну, вăл ачана мерекке турăм! П. Седяк. Мерекке „удивительно“. См. сейĕр. Слакбаш. Карчăк çырăвĕ пит мерекке (забавно). Ib. Вăл пит мерекке япаласем каласа кăтартатьчĕ.
без повода. Изамб. Т. Меслетсĕр пыраймăп çав. || Череп. Меслетсĕр çын, неловкий, несообразительный, бестолковый. || БАБ. Меслетсĕр пысăк, несуразно большой. Ib. Меслетсĕр аван, очень хороший. Ib. Меслетсĕр начар. СТИК. Меслетсĕр, очень: меслетсĕр аван, меслетсĕр пысăк. Баран. Удав тиекен меслетсĕр пысăк çĕленсем çӳреççĕ. Ст. Чек. Ку япала меслетсĕр аван (весьма хороша). Ib. 255. Вăл (хĕвел) меслетсĕр пысăк чăмăркка япала.
метлика. Тим. † Аслă çăла пуçăн ыраш акрăм, вăл та пулсан пулчĕ метликлĕ.
(мэh’эл’), возможность. Хурамал. Хамăн мехел çитсен пырăп-ха (= ĕçрен пушансан). Ib. Хам мехелĕмпе (когда время будет) хамах пырăп-ха, эс кая тăр (ты пока ступай). Тюрл. Мехел полсассăн, хамах çавăрăнса çитĕп. Приду, если будет свободное время. Питушк. Манăн мехеле кĕт пăртак (подожди). || Шибач. Мехелпе каять. Тихонько идет. Ир. Сывл. 33. Ĕçне тума мехел çук. Орау. Мехел çитимаçть-ха унăн, теççĕ, ĕçе час тытăниман çынна („нет предприимчивости“). Ib. Ăйхран тăрса, урине час сыриман çынна: мехел çитимаçть, теççĕ. СПВВ. ПВ. Мехел — мехелли çитсессĕн. СПВВ. Х. Эпĕ тавăрăннă мехелте (во время). СПВВ. МА. Мехел çитмесĕр (= вăхăт çитмесĕр) ăçта каян? теççĕ. СПВВ. МА. Ним мехел çитмерĕ. СПВВ. Тем мехелтен, почему-нибудь. Орау. Пир(ĕн) ачасем этем пулас çынсем-и вăсем? Çынсен ачисем тахçан, кĕтӳ кайичченех, тăрса, унта-кунта кайса килеççĕ; пирĕн хăйсен мехел çитмесĕр нихçан та вырăн çинчен те тăмаççĕ. Юрк. (Масар). Тĕнченĕн мехелĕ çапла куран: пĕри пĕтнĕ çĕре тепĕри пулса тăрат (ко времени погибели одного возникает другое). Ib. Этем ывăлĕ-хĕрийĕн мехелĕ çапла, куран. Ib. Пурăна-пурăна çав тĕрĕк çыннисем пулăхар (так!) ячĕпе çӳренĕ вăхăтра, çыру мехелне те пĕлсе çитнĕ. Шор-к. Шăпăрçă шăпăрне калама пуçличчен, ачасене хĕрлĕ-çӳçе холли (вербу) хуçма яраççĕ. Çав холăсене хуçса килсен, шăпăрçă, хăвăту (= хăйĕн) мехелпе, шăпăрне калама пуçлать. Регули. 1278. Хва мехелпе килет. МПП. Мехел, сила, способность. || Милость (неправ. толкование). Альш. Туррăн мехелĕ пулсан, кăçал та алла тырă илĕпĕр-ха. ЧП. Пари халĕ турри, ел пами халь, кĕтер халĕ туррăн мехелне (здесь СПВВ. поним. в см. кăмăл). Кратк. расск. 7. Авраам, ĕмĕтне татмасăр, кĕтсе пурăннă турă мехелне. N. Эпĕ санран урăх çыру вăл-ку илме ĕмĕт тумасаттăмччĕ, анчах тепле масарла тата турă хăй мехелне çавăрчĕ. Альш. † Акрăмăр та тулă, парĕ-и ха турă? Кĕтер-ха туррăн мехелне. Юрк. † Ырă курам, тесе, пит ан васка, мехелĕ епле çаврăнат. См. Paas. 85.
(мэhэр), если, если бы. СПВВ., Стюх. Сир. 236. Мехер эпĕ капла тусан, аттене намăс пулĕ. Толст. I, II, 72. Çавăн пекех эпир те: е хамăр, е сывлăш (çил) хускалмасан, сывлăш пуррипе çуккине сисместпĕр: Мехер чупма тытăнсанах, сывлăш пуррине сисетпĕр. N. Мехер татах кĕрес пулсан, чăлана хупса лартăп. N. Мехер ман çурта та тивнĕ пулсан — яла тăрăшшĕпех хăваласа тухаччĕ (пожар прошел бы всю деревню до конца). СПВВ. ФИ. Мехер тăкăн ярăн та, теççĕ ак, пĕр-пĕр ача чашкăпа япалана вылякала йăтса пырсассăн. Сборн. по мед. Укнĕ лашасен тирĕсене сĕвес тесе, патне те ан пырăр; мехер сӳсен, вăл чир сĕвекене хăйне те, сӳнĕ тиртен ыттисене те час ерет. Пазух. Урампала маюр, ай, иртет-çке, кĕленчерен унăн кӳмисем; мехер пăхсан, ĕçĕм, ай, юлать-çке; пăхмасассăн, чунăм чăтмасть-çке. СПВВ. Мехер те, в см. „если бы“? (Вопр. зн.-в оригинале).
(мэжэhэ), обрядность. Альш. Туйăн мешехи нумай. Ib. Чӳкĕн мешехине пĕлме кирлĕ. Ib. Кусенĕн туй мешехи çаплатăр! Ib. Вăл япала — „тутар мешехи“: кусем нихçан та, çул çинче тĕл пулсан-тусан, хирĕç пырана хăй лашине парса çул памаççĕ. Тайба. Т. Эпир туя кайман-и, туй мешехи курман-и? Ана. Навус хăвачĕ те, унăн ытти мешехисем те выльăх-чĕрлĕх айне саракан япаласенчен те нумай килет.
назв. растення. Янтик. Качака мыраки тесе, итемсенче (на гумнах), çарансенче ӳсекен курăка калаççĕ. Хăй у (= вăл) качака мыраки пек мар, анчах ачасем, татса, унтан мыракасем, трантассем тăваççĕ.
шутка. Моркар. Мыскара тăвать. Шутит. N. Мыскара майĕпе (под видом шутки) санăн ăшăнти шухăшна тĕпчет (он). К.-Кушки. † Эпир туя кайман-им, туй мыскари курман-им? N. Мыскара çыпçăнчи мĕн, питĕ кулатăр-çке эсир? терĕм. || КС. Ĕçкĕ-çикĕн мыскари (или: мискари), т. е. на пиру хорошего мало. (Послов.). МПП. Мыскара, веселье, комедия. Сред. Юм. Мĕн мыскара пôлчĕ ôнта сирĕн — паçăр пит çĕмĕрĕлчĕç (галдели, орали)? Кам та пôлса вăрçакан пôлчĕ-и? (кто-нибудь подрался?) || N. Герасимовкă çыннисем, вĕсем хăйсем мыскара (асап) куркаласа пăхрĕç, çавăнпа халĕ вăл вăрмана касмаççĕ.
Микулăн турри, назв. духа; то же, что Микул турă. Шурăм-п. № 15. Микулăн турри пур чиртен те хăтăлтарать, тесе, ĕненнĕ. Чхĕйп. Микулăн турра пуççапма кайнă (ходил). Шурăм-п. № 7. Апла тĕлĕке курсассăн, Ишекре Микулăн турă умне çурта лартас пулать, терĕ. Шибач., В. Олг. Миколăн торă. Шурăм-п. Çын чирлесен, турă (-ш) умне укçа хураççĕ; вăл укçапа, турра çырлахтарма, Микулăн туррине çурта лартаççĕ.
(милуj), милый. Султатул. † Ай-хай-ах та милуй та хамăр тăван, килет-ши вăл паян та, ай, килмест-ши?
понуд. ф. от минкен. N. Унăн урисене тимĕр тăлăпа минкетнĕ, унăн чунĕ тимĕр витĕр тухнă. Юрк. Ялан сĕркеленнинчен тĕк те тухма тытăнат; вĕсене кăлара-кăлара куçне те минкетсе пăрахаççĕ. || Мучить. СПВВ. N. Тарçусене минкетсе, вăйран кайиччен ĕçлеттермерĕн-и? Юрк. Ăна унта тытсан, хĕнеме мар, минкетме те пултараççĕ. N. Вăл сана хăна та, сана пулăшакан усал сывлăшсене те тамăк вутне пăрахса минкетĕ. Баран. 98. Вăл хăй лашине лайăх пăхса усрать; ăна йывăр ĕçпе минкетмест, хĕнемест, ачаш тытса усрать. || Мять (вещь).
(гэ̆рэ), то же, что минĕре. Баран. 55. Тарасăн куçĕ-пуçĕ алчăраса, вăл минкĕресе кайнă. Изамб. Т. Пĕри-пĕри пуçран çапсан, çын минкĕресе каят („лишается полного сочнания“).
или мирлеш, дружиться. КС. Эпĕр вăл хĕрпе мирлешрĕмĕр (полюбили друг друга; согласились; туслашрăмăр; иначе: мирлентĕмĕр).
почем, по какой цене. Нюш-к. Вăл тавар миçерен çӳрет?
назв. местности. Шарбаш. Пирĕн вăрманта, Кирпĕч сарай вырăнче, ĕлĕк Митрийĕн анкарти полнă. Порнасса вăл ялтах порăннă. Тырине икшер муйăх ăшне толтарса, лаши çине ортса ярса, киле исе кайнă. Он чох орапа полман: Каран орапасене кăстăрчăк татса тума пуçланă. Онтан каран хальхи пек токăн, анчах хитре мар. Шин çапнă орапа корсан: вурăс иртсе кайнă, тенĕ. Чăвашсам çапман.
(мижун), мягкий, толстый, плотный и вместе с тем прочный (ремень); толстый, но живой и сильный (человек). N. Вăл мишун çын, мăнтăр та хăй, çăмăл та (подвижный).
мол (мул, мол), деньги, клад, богатство, имущество. Менча Ч. Мул тусассăн, мул тытмашкăн мул перекетне парăсăнччĕ. (Моленье). Микушк. Мул, богатство, заключающееся в деньгах. Изамб. Т. Унăн мулĕ пысăк (много денег). Слеп. Мол петне (= патне) мол хошма патăр. Çорт петне çорт хошма патăр. Альш. † Çак хуçанăн пуянне, мулне сума (сосчитать) килтĕмĕр. Сорм-Вар. Ывăлĕ, килне кайса, аслă ашшĕне сурăхсене те пачĕ, мулне те пачĕ. СТИК. Ĕлĕк укçасене панка (паша) мĕне хура пĕлмен, теççĕ ват çынсем; ĕлĕкхи çынсем, вăрласран хăраса, укçисене ниăçта хура пĕлмесĕр, кăкшăмсем çине хурса, çĕр айне пытаратчĕç, тет. Укçан хуçи, çухатсан, вăл усала ерсе, темĕскер пулса çӳрет, тет. Пĕрре çапла пĕр хĕрарăм çырмара кĕпе çуса тарат, тет. Ун патне пĕр хура кушак пырат, тек шăлкăнат. Ку арăм кушака хăвалат, хăвалат — каймаст; вара кĕвентепе пат тутарат та, кушак, чанкăр! туса, укçа купи пулат тăрат. Н. Тим. † Шурă хута хутласан, мул пулмĕ. Богдашк. † Атте-анне йĕрет хăй мулĕшĕн, эп(ĕ) йĕретĕп хамăн çамрăк пуçăмшăн. N. Ĕçлесен, сума мул пулĕ. Чăв. й. пур. Çынна мулшăн туман, мула çыншăн тунă. Собр. Хусан çырми шур çырма, шур çырмаран мул тухать. N. † Лавккаран супăне иле-иле, атте-анне мулне эп пĕтертĕм. Ст. Чек. † Ырă ут умне хурсассăн (утă), алсипе-алсипе вăл çийĕ, алси тулли мул юлĕ. („Образное выр.: „алсипе“, как будто во время еды конь выплевывает деньги; в действительности „ырă ут“ дает „алси тулли мул“ после продажи: алсипе-алсипе ырă ут çисе ярĕ те хăне мăнтăрлатса сутсаи, „алси тулли мул хăварĕ“).
денежный, богатый. Хорачка. Вăл моллă (окçи нумай). ЧП. Муллă çын, богач. Тоскаево. Вăйлă çынпа ан кĕреш, муллă çынпа ан тавлаш, теççĕ. (Послов.). Янбулаш. † Моллă хĕрсем мăнаслă, те молĕшĕн, те çиленсе мăнаслă. (Искаж.?).
или мокачла, назв. игры (в роде шакла). Кр.-Чет. Якейк. Мокачла. Ачасам, пĕр çĕре похăнса, хăйсенчен чăн аслине хуçа, кайăкçă тăваççĕ, хăйсем пĕр вырăна (йăвине), молкачсам полса, похăнса лараççĕ. Йăваран молкачсам корăк çима тохсан, кайăкçă мокач (так!) тытма тохать. Вăл мокачсене (так!) йăвара анчах тытма полтаримаçт, орăх пор çĕрте те тытать. Порне те тытса пĕтерсен, иккĕмĕш хут вылляма тапратнă чох, валтанхи кайăкçăран кĕçĕнтереххи хуçа полать.
(мулла), мулла. ЧП. Мулла пуçне мур кĕтĕр! Собр. Хура хуран пек, ешĕл сухан пек, ларат мулла пек, кăшкăрать шуйттан пек. (Чакак). Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ (так напис.) мĕн çӳлĕ мечĕт. ТММ. Пуçĕ тура пек, хӳри çурла пек, кăшкăрать мулла пек. (Автан). N. Мулла хĕрин те хăш чухне айăпĕ пулать, теççĕ ваттисем. Юрк. Кăсем çапла сасартăк ыйта пуçланипе, хай мулли, хăранипе, нимĕн калаçа та пĕлмест. || Жрец. Моркар. Авалхи чăвашсен хальхи поп тавраш вырăнне кашни ялта тĕрлĕ чӳк йĕркисене пĕлекен çын пулнă; ăна чăваш мулли тенĕ. Чăваш мулли ахаль çынах пулнă, ăна никам та суйламан, кам кĕлĕ йĕркисене лайăхрах пĕлнĕ, çав мулла пулнă. Султангул. Ларат мулла пек, кăшкăрать шуйттан пек. (Çăхан). Тюрл. Сăра чӳкленĕ чохне молла (молла) полнă, вăл каласа ларать. См. Магн. М. 13, 30, 32, 57.
молча (мол’џ̌а), баня. Шибач. N. Унăн мулчи пулнă (поспела баня, готова), милки пиçнĕ. Орау. Улах мулчи хутма карĕ. Пошла истопить баню, где соберется „улах“. Ib. Мулчана та каяççĕ, хупаха та каяççĕ, питне кĕççе çĕлесе çӳреççĕ (шлёндают по баням девки). Вомбу-к. Молча алăкĕ; молча алăк хлăпĕ (сӳсрен яваççĕ); м. влашки; м. кашти; м. курки; м. кмаки; м. лапки; м. мĕлки; м. сакки; м. чӳречи; м. турчăки; м. хоранĕ; м. умĕ, перед бани, где дверь м. хыçĕ, задняя сторона бани. N. Мулчу пулчи? Истопилась ли у тебя баня? Тораево. Хĕрсем Йăвана каланă: Йăван, мулча кĕрех кай! тенĕ (он шел дорогою). Пшкрт: мол’џ̌ра с’аβы̆н, париться в бане. Курм. Молча çонса тоххĕр. Баня истопилась. Орау. Мулча çунса пĕтни? Истопилась ли баня? Ib. Мулча çунтартăм. Я истопила баню. Ib. Мулчана çунтарса ятăм. Я сожгла баню. || Какая-та ловушка для горностая или ласки? Г. А. Отрыв. Пăшалпа мар, мулча тунăччĕ (юс мулчине). Малтан йĕр çавăратьчĕ, йĕрлесе çавăрнатьчĕ; ăçталла йĕр нумай, сăватьчĕ вара унталла катăк тавра. Унтан юс шăтăкне хулăпа йăкăрлатьчĕ. Малтан катăк тавра çавăрнат йĕр туса, унтан тепĕр катăкалла вара çавăрнать йĕр туса (кил-хушши пак, татăкăн-татăкăн ĕнт çав вăл). Пĕр татăк пĕр çĕртрен çавăрать, тепĕр татăк тепĕр çĕртрен çавăрать – вăт катăк. Кунталла нумай тухса килни вăл, ай унталла (машет, указывает своею рукою вперед и назад около головы) çав катăкра. Кайран юс шăтăкне пĕр шăтăкне хулăпа йăкăрлать, тепĕр шăтăкне тене (что-то в роде ловушки?) лартать [„тĕнĕллĕ тăвать вăл“]. Описание бестолковое.
монча (мунζ’а, мон’џ̌а), баня. Альш. Мунча ăшши тутлă пултăр! (Приветствие моющемуся в бане). Ib. Пирĕн паян мунча пит тутлăччĕ (приятна), кĕме пит çăмăлччĕ. Трхбл. Мунча пулнă (баня истопилась); мунча кĕрес (мыться н бане). N. Йăмра мунчи пит тутлă, ăвăс мунчи пит тутлă, çăка мунчи тата авантарах та, пит сахал. Юман мунчи йӳçĕ пулат. Яргунък. Лутра вырăс мунча ăсти. (Арлан). Тайба-Т. † Мунча, мунча мул килет, урам тулли туй килет. Альш. Вăл чăвашсемпех ĕçетчĕ-çийетчĕ, мунчине кĕретчĕ. Чăвашсем 32. Мунча пулсан вара (когда истопится бани), пурте çав пумилккери çынсем мунча кайса кĕреççĕ. Ib. 29. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри каях юлат те: вилнĕ çынна мумча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине (по полку) çапат. N. Мунча кĕрсе килнĕ çĕре (к приходу из бани) сăмавар ларттарас. Ильмово. Унтан вара вăсем килĕсене таврăнаççĕ те, çутăличчен (до рассвета) мунча хутса яраççĕ (затопляют). БАБ. Мана мунча хутса парăр. Истопите для меня баню. Ib. Мунча кĕрсе тухсан (после бани). Ст. Ганьк. Чирлĕ çынна мунча çинчен (после бани) апат пăртак çитереççĕ. Сред. Юм. Мунчари чôл тутлă! („Гов. тому, кто говорит, что это не вкусно, нужно то-то“). Ib. Мунча питлĕх — шор мунчан чôлĕ çине хôплакан питлĕх. Тогаево. Пӳртне кĕтĕм те, порте мончаран тохнă та, чей ĕçсе лараççĕ. Никит. Урапа иртсе кайнă хыçĕнчен (за проехавшей телегой) мунчаран тухакан тĕтĕм пек тусан (пыль), юлат (в засуху). N. Мунча питĕ вĕри пулчĕ, ăшши нумай пулчĕ (очень жарко); ялĕпе кĕрсен те, çитмелле. Юрк. Атте, мĕшĕн пирĕн пӳрт пуринчен те начар, мунча пек анчах? КС. Мунча çунса тухрĕ (истопилась). Караполов. Про хороших музыкантов говорят, что они научились играть в бане. N. Эпĕ мунча вĕрине юрăтмастăп (я не люблю жаркой бани). || Ст. Чек. Ача тек акăшсем патне каясшăн йĕрет,— мунча кӳртсе илтĕм-ха (т. е. выпорола, „задала баню“) паян! Ib. Е (долгое э), мунча кӳртрĕмĕр-и! (Ачасем хĕнесе илнĕ ачана çапла виртлеççĕ). Бхтр. Упăшки çавна илтрĕ, тет те, арăмне лайăх мунча кӳртрĕ, тет (отлупцовал). || N. Çĕр-мунча, баня-землянка. См. мулча, молча.
мочалиться. Толст. Юман час çурăлать, хурăн аплах çурăлмаст, вăл мунчаланса анчах каят.
мор, повальная болезнь (на людей и на скот). N. Çав ярмăркка вăхăтĕнче хулара çын мурĕ тухнă. Собр. 229. Мур килсессĕн, ĕне картине икĕ чĕрес сĕтпе лартса, çынин пĕр-пĕр çĕре çӳле ларсан, мур нимĕн тумасăрах каят, теççĕ. Янш.-Норв. Вĕсем: выльăх мурĕпе çын мурĕ этем пулса çӳрет, теççĕ; çав мур вара, çын вĕлерес чухне, кашни килти çынсене шутласа çӳрет те, ячĕсене хут çине çырса çӳрет, теççĕ. Н. Седяк. Этем мурĕ киле пуçласан, ак çапла тăваççĕ: ялти хĕрарăмсем (кашни килĕрен пĕрер), хăйсем туртса, çуран, ял тавра ака туса çаврăнаççĕ. Ака-пуç тытаканни арçын пулать. Вăл çын пĕр-пĕр çыннăн пĕртен-пĕр ывăлĕ анчах пулать. Ака хăвалаканни пĕр-пĕр çыннăн пĕртен-пĕр хĕрĕ пулать. Çапла ака туса ял тавра çаврăннă чух ака туртаканнисем пурте хĕрарăм пулать. Арçынсем вăл вăхăтра пурте ялта пулаççĕ. Ака туни тул енне юлмаççĕ; тул енне юлсан, вăл çын мурпа вилет, теççĕ. Хĕрарăмсем ака тунă чух çара уран, çара-пуç пулаççĕ. Тата вĕсем ака туса çаврăннă чух мелкесем (помелья), турчăкасем (кочерги) йăтса пыраççĕ. Хирте пĕр-пĕр çын е выльăх пулсан, ăна, мелкепе тӳпелесе, кӳртсе яраççĕ ялалла. Ял тавра çаврăнса çитсен, кашни çынна, çĕр айĕнчен кăларса, ĕнсине хĕç (сабля) тăршипе сĕрсе яраççĕ, тата кутĕнчен йĕплĕ-хулăпа (шиповником) çапаççĕ. Çакăнтах йăвăçран вут кăларса, çав вут урлă каçаççĕ. Çапла тусан, мур (холера) лекмеç, теççĕ. Орау. Мур çулĕ килчĕ пулĕ кăçал, темскер выльăхсем виле пуçларĕç. N. Лаша мурĕ, ĕне мурĕ. || Çамр. Хр. Маншăн ун чухне хуть те мур пултăр, эпĕ нимĕн ăнланми пулнă та, анне чĕнсе пынă мур пупне, тет (для меня тогда хоть чорт знает что будь, я тогда ничего не понимал). ЧС. Эй мур илмен япала! (ругательство). Шел. II. 60. Çынран юличчен муртан юл, теççĕ. И. Якушк. Кайса килем-и-мĕн мурĕ! Сходить, что-ли, шут его дери! N. Сана кантура чĕнеççĕ. Мĕн мурĕ тата? (на кой ещё чорт?). N. † Путене таппи хутăм та, карăш мурĕ (шут его дери!) çакланчĕ! КС. Мунчара-и, мур-и çав. В бане, что-ли, или где-то в этом роде. Йӳç. такăнт. 17. Таçтан муртан тухрĕ карт тытасси. КС. Çтан, муртан тупса парам-и эп сана? Откуда мне тебе взять-то. Ib. Сана, мур пуçне, тахçанах ăшăтса илмелле те-ха! Давно бы тебя надо вздуть (отколотить)! Ib. Çтан муртан пурне пĕлсе çитереççĕ! Как это они все узнают! Ib. Ăна, мура кам тăрантарса çитермелле! Ib. Çта мура хучĕç? Куда они к шуту положили? Орау. Ах мур, кăнтăрла çитет паян! Ку шатунпа кăнтăрлаччен киле çитеймастăп пулат-и-ха... Ib. ЬIвăлĕ мĕн ятлă-ха? — Мур ятлă, кам пĕлет! (чорт знает. как его зовут). Ib. Майра ан килтĕр, мур! Как бы, чорт возьми, не пришла баба! N. Эй мур, тĕсе калать, тет, лашине, ман пуçа çимели кăна, тесе калать, тет. КС. Мĕн мур-ши ку? Что это за штука? ПВЧ. Мĕн мур тăван унпала? „Что она тебе далась“? (т. е. на что она тебе?). Кан. Пĕр çынна, тем мурĕшĕн (чорт знает, почему), ула качака теççĕ. ПТТ. Çумăр çумасан, ачасене ватăсем: çумăр çумас ĕнтĕ, çав мур Петĕркке шăтăкне кайса ярăр-хă (т. е. воды), теççĕ. Орау. Мур ачи (кушакки, лаши, ĕни, пурчĕ, пуçĕ и пр.)! Ib. Мур ачи! — кунĕпе те киле таврăнмасть! Мур пуçĕ, таккулăхах çапрĕ! Мур ĕни сĕт пами пулчĕ! Мур пӳрчĕ сив пулать. Мур пуçа таçта тухса сĕтĕрĕнчĕ ĕнтĕ! Ib. Мур ачи! Негодный ребенок! См. патак. Ст. Чек. Мурта çӳрет! (= таçта, т. е. шляется чорт знает где). В. Олг. Мора! вырттăр-и! (пусть лежит). Ib. Е, мора! апла марччă, капла туас мĕн, тет. КС. Пирĕн мур ĕни сĕт хăварчĕ (перестала доить). Ib. Мĕн мурĕ ятлăччĕ-ха? Как бишь это его зовут?! Ib. Мĕн мур тăван çăвна? Зачем он тебе нужен? Чураль-к. † Ати упи мур (шур?) упи, тăкăлт-тăкăлт сиккелет, сĕм вăрмана кĕрех кайрĕ. || Яд. Альш. Мур çисе вилнĕ. Отравился. || Оборотень, разбрасывающий, распространяющий повальную болезнь. Собр. Мура лайăх çынах каять, тет. Е арçын, е хĕрарăм мур пулса каять, тет. Çав мура каякан çын. Çĕрле, çын шăплансан, вырăн çинчен тăрса, кĕпи-йĕмне хывса, пытарса хурать, тет те, хăй вара, выртса, йăванса, хĕп хĕрлĕ йытă пулса, мура каять, тет. Вăл вара, выльăхсам картине кайса, миçе выльăх вилмеллине карт картаççĕ, тĕт. Муртан хăтăлас тесен, выльăх картине сĕтсем çакса яраççĕ. Сĕтсене мурсам çисен: кусам пире лайăх пăхаççĕ, кусене тивес мар, тесе калаççĕ, тет. Çапла вара ĕнесем вилмесĕр юлаççĕ, тет. Лайăх пăхманнине, çилленсе, пĕтĕмпех вĕлерсе пĕтерет, тет. Каçхине çапла çӳресен, тул çутăлас енне кайсан, каллах килне кайса выртать, теççĕ. Мура юмăç карчăкки пулса каят, теççĕ, вăл ак çапла пулат, теççĕ: тăват çынна пĕр кунтах юмăç пăхса ярсассăн, тула тухса, макăрса йăванат, тет те, шур йăтă пулса, мура каят, тет. Чăн первей вăл хăй юратман яла кайса, пĕр уй хĕрĕнчи çынăн ĕне картине кĕрсе, хуçи пыраччен ларат, теççĕ; хуçи пырсан, çăккăр татĕк (= татăкĕ) пăрахса памасан, ĕнине çиччас вĕлерет; çăккăр татĕк пăрахса парсан, унăнне нимĕнне те тивмест, анчах, ун çумĕнчи çын патне кайса, ун ĕнине вĕлерет, теççĕ. Вăл çын: мур килеччен, чаччас ĕнине суса, сĕтне пĕр-пĕр çĕре çӳле пытарса лартсассăн, мур вара ун ĕнине тупимаст, теççĕ. Мурĕ тата ун çумĕнчи çынăнне кайса вĕлерет, унтан тата тепринĕнне; çапла пур ялăнне вĕлерсе пĕтерет, теççĕ. ЧС. Мура пирĕн чăвашсем акă мĕн тесе ĕненеççĕ: мур çын — çын пекех, пĕре анчах мар, — вĕсенчен хăши асли, хăши кĕçĕнни пулать; вĕсем пурăнассине пĕр-пĕр пысăк шыв çинче, кĕпер айĕнче пурăнаççĕ. Этем мурĕ пулас пулсан, асли хăй каят; выльăх мурĕ е вĕçен кайăк мурĕ пулас пулсан, асли кĕçĕннисене хушса ярать; анчах шутсăр пĕрне те вĕлерме юрамаст, мĕн чухлĕ вĕлерессине хăй хушса ярат, теççĕ. Мур теминçе тĕслĕ пулма та пултарать: çын пек те пулать, ыйăтă (так!) пек те, кушак пек те, ытти выльăх тĕслĕ те пулать, теççĕ. Хăш ялта мур пулмалла, мур çав яла пырать те, çын пулса, пĕр-пĕр пуян çын патне хваттере кĕрсе выртать. Пуян çын ăна лайăх ĕçтерсе çитерсен, ун выльăхне вĕлермесĕрех хаваратт. Мур ялта вĕлерсе çӳрен-çӳрен (надо: çӳресен-çӳресен), ыйă(тă) пулса, яллаях çав çын килне кĕрсе выльăхсем хушшине кĕрсе выртать. Хуçи ăна мур иккенне сисет те, кашни кун пăтă пĕçерсе, картана çакать; мур ăна кашни çĕр çиет. Вара çав çыннăн темĕн чухлĕ выльăх пулсан та, хăтăлса юлать, теççĕ. || В. Олг. Мор вĕлерсе кайманскер! (Брань). СТИК. Мур тыттăр! Ну его к чорту! Ст. Чек. Мур курнă. „Видел человека, рассылающего болезнь“. Ib. Мур – человек, рассылающий, разбрасывающий болезнь. См. Магн. М. 223. || Рак, çăкăр мурĕ (дармоед), ахаль çисе выртать çав! Йӳç. такăнт. 13. Ак кăçатпа шаплаттарсан (вот я шлёпну тебя валенком!)... Мур илешшĕ!
назв. улицы в с. Яншихове-Норвашах. Янш-Норв. Мускав урамĕ вăл питĕ тӳрĕ урам, çавăнпа çапла уна Мускав урам теççĕ.
(мут), смутьян, интриган, хитрый, лукавый. N. Мут — муттит туса çӳрекен, пăтратса çӳрекен. [Срв. мар. мот, хитрый, лукавый]. Изамб. Т. Кай ман патăмран, мут! Ст. Чек. Мут, мутник — икĕ чĕлхе çӳретекен çын, икĕ питлĕ çын. Пĕрне курсан, унпа ун çинчен калаçса пĕлет те, тепĕринпе, ун тăшманĕпе, ун çинченех калаçат; тăшманин сăмахне те малтанхине каласа парат. Вăл ăна икĕшне юрасшăн е вăрçтарасшăн çапла тăват.
мотала (-дала), мять, привести в беспорядок. КС. Ман хуçнă çăпатана (начатые лапти) тытнă та, йăлт муталаса пĕтернĕ (перепутал). Ib. Кĕнеке листисене йăлт муталаса (у др. лочăркаса) тăкнă (измял). Ib. Ача хуçнă çăпатана тытнă та, йăлт муталаса тăкнă (исковеркал). Орау. Ку çăкăра сиртен хăшĕ (кто из вас) муталаса кайнă? (искромсал). || Путать (нитки и т. п.). Череп. Шурăм-п. Çав вите хуçи (дух) лаша çилхине йăваласа муталат пулсан, лаша киле килĕшет. Янтик. Эп çак хĕрсен тура-шăлĕсене пĕтĕмпех муталас теп-ха! Ib. Кăсене тавай муталас! || Неаккуратно исполнять. Шорк. Эсĕ çăпата тума пĕлетĕн-и? — Пăртак моталакалап (плету кое-как). КС. Аран-аран муталаса пачĕ пĕр мăшăр çăпата (сплел некрасиво, непрочно, неаккуратно). || Дурманить. Кан. Сăмакун ĕç халăхĕн тăнне-пуçне муталат. || Интриговать. Череп. Муталаса пурăнат. || КС. Пăрăва кашкăр муталаса тăкнă (изранил, изувечил). || Мучить. Пшкрт. Çынна моталаса пĕтернĕ (замучили). КС. Темĕскерле усал чир (венер. б.) ленкнĕ те, йăлт муталаса пĕтернĕ. || Запутывать (в перен. см). N. Çук, вăл ку сăмахĕсемпе хăйне хăй анчах муталат. || Замаять; мешать. Шибач. Мана муталаса пĕтерчĕ („замаял своими неправильными действиями“). Шел. II. 30. Сыхланарах ĕçмесен, ĕçкĕ часах улталĕ, темле ăслă (преумного) çынна та ĕçне тума муталĕ (помешает). Изамб. Т. Ан мутала (или: ан мутла) мана! Не мешай мне! Сред. Юм. Мана, ĕçлекен çынна, ан килсе мôтала конта! Ib. Кай-ха кôнтан, ĕçленĕ çĕрте ан мôталаса çӳре! || Попусту тратить что-нибудь. Якейк. || Coire. КС. Чăхха алтан муталать (муталарĕ, муталаса тăккăрĕ).
(-лалан), мочалиться сделаться вялым. || Орау. Вăл кăшт ĕçнипех мучалаланса кайнă. Он немного выпил, а уже размяк.
(-h-), яз. имя мужч. М. Рус. || СТИК. Пирĕн чăвашсем Магомета Мухамет теççĕ. Ун çинчен акă мĕнле сăмах çӳрет. Мухамет вăл питĕ чее çын пулнă, тет. Хăй чеелĕхĕпе кăна мишерсене улталаса, хăйне турă вырăнне хисеплеттерсе пурăннă, тет. Çĕр çинче пурăннă чухне вăл капла улталасă пурăнкалат. Эпĕ вилсен те, мана хисеплеме ан пăрахчăр, тесе, вăл тупăкне тимĕртен тутарат та, мичĕт маччине макнит (магн’ит) сĕртерет. Макнит вара Мухамет тупăкне çĕклесе çыпăçтарнă, тет. Çавăнпа мишерсем халь те ăна ĕненсе пурăнаççĕ, тет.
похлёбка, которую едят с похмелья. Альш. Акă халех мухмăр шӳрпи (для этого служит „пулă шӳрпи“) çийĕпĕр, чей ĕçĕпĕр: иртет-ха вăл мухмăр. Рак. Мухмăр шӳрпи кут муклашки. (Çăмарта). Бур. † Пуç ыратат, темесен, мухмăр шӳрпи памаççĕ. (Туй юрри).
мошнĕ (Б. Аккоз.), можно. Кан. Мушнĕ, тет вăл,—мушнĕ.
(мушт), может быть (вульг. может). Янш.-Норв. Ют ял хĕрне вăрлас пулсан, вăл хĕрĕн, мушт, вăрлакан çын ялĕнче пĕлĕш пулать. Вăрлакан вара çав хĕрĕн пĕлĕшне (подругу?): епле те пулсан çав хĕре кăлăрса пар, тесе, тархаслать.
шея и голова. О сохр. здор. Хăш-хăш çынсен пуç айне темиçе çăтар (минтер) хурса выртаççĕ; вăл мăя-пуçа аван мар.
(мы̆галjэ̆н’), наверное (араб.). Слакбаш. Мăкайĕн пасара кайнă пуль-ха вăл. Он, наверное, ушел на базар.
(мы̆гарич’), могорыч. Рук. календ. Прокоп. Йĕп илес пулсан та, мăкарич калаçаççĕ. Тырă вырма тытсан та, мăкарич ĕçеççĕ. Календ. 1911. Япала илсен-тусан, мăкарич тăвас йăла ăçтан тухнă вăл? Кан. Шеюк Хĕветĕрĕнчен ана тара илнĕ йĕркепе мăкарич ĕçме шутланă.
(мŏгŏлда), вывихнуть. Ст. Яха-к. Хăшĕ (иные) килне ăçта сăмсисене çĕмĕрсе таврăнаççĕ, хăшĕ ăçта алли-урисене мăкăлтаса тавăрнаççĕ. (Çăварни). Пшкрт: алы̆ма (= аллăма) мы̆ҕы̆лдаза п̚ы̆ракры̆м. || Измять. N. Витрене такшин мăкăлтаса пăрахнă (измял и бросил). || Причинить ущерб. КС. Мана хыт мăкăлтарĕ вăл. Орау. Лаши вилни мăкăлтаса карĕ-çке-ха ăна (его подшибла смерть лошади), ахалĕнчен (а то) пурăнатьчĕ те-ха вăл. N. Малти юмăçсем çеç, улталаса, халăх сывлăхне мăкăлтаса пурăннă.
понуд. ф. от мăкăльтат. Челк. 14. Куçĕсене чарса пăрахса, куç-харшисене мăкăльтаттарса (подводя), вăл (он) кулăшла анчах пулайнă.
назв. игры. Якейк. Мăкăрла выллянă чох пĕр çĕре шăтăк авăтаççĕ, йăри-тавра, пĕчĕкрех шăтăксенче, ачасем туясампа тăраççĕ. Пĕр ачи пĕр-пĕр моклашкăна (так!) мăкăра, варĕнни мăн шăтăка туяпа хăвалать, ыттисем ăна кӳртме, памаçĕ. Вăл мăкăра шăтăка хуса кĕртсен, хăвалакан ачи, лешсем он патне мăкăра хăвалама пынă вăхăтра, пĕр ачийĕн шăтăкне йăшăнать, вара лешĕ мăкар хăвалама йолать. Ib. Мăкăрла хĕлле анчах выляççĕ. Валтан пĕр чышкă пушшĕ (с кулак) шăннă ут пăх (пы̃х’) топаççĕ (мăкăр); каран шăпа яраççĕ. Шăпа тохнă çынни мăкăр хуçи полать. Вăл мăкăрпа тепĕрне тивретес тесе, мăкăра пĕрин патнелле тапать. Ăна вăл хошăра ыттисам çорăмран тӳпелеççĕ (колотят) анчах. Мăкăр кама тивет, çав мăкăр хуçи полать. Мăкăр хуçине: сан мăкăру шта? Мăкăрна пăхимастăн, мăкăрна лайăхрах пăх! тесе, çапаççĕ. Ала 104°. Мăкăрла вылянă чохнехи йорă: кил, каччă! кил каччă! Килме кора пĕр кора! Чалма чалмашкипа! Атан якаш, пыл якаш! Килĕр конта выляма! Тавай пире пĕр çыннине!
(мŏгŏр, мы̆гы̆р), подр. бормотанью, брюзжанью, ссоре. С. Дув. † Чăнкăр-чăнкăр кусар сасси, хуртсем (пчелиный рой) тухса каймаççи? Мăкăр-мăкăр хĕр сасси, хĕрсем тухса каймаççи? Собр. Пăртак мăкăр-мăкăр тусанах тарат, тет (хĕрт-сурт). Богдашк. † Мăкăр-мăкăр сăмахсем (пересуды) пирĕн çинчен пулать вăл. Алших. † Вăштăр-вăштăр çил вĕрет, çатан витĕр мар-ши çав? Мăкăр-мăкăр çын сăмах, çатан витĕр мар-ши çав? (чит. пирĕн çинчен мар-ши çав). Орау. Хăйсем темскер: мăкăр-мăкăр! туса калаçса выртаççĕ (бормочут). Алгазино. Çынсем мăкăр-мăкăр (недовольство) вуласа чупаççĕ.
(мŏгŏр, мы̆гы̆р), подр. брюзжанью. Тюрл. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. СПВВ. ИФ. Пĕртте уçă çӳремест. Акă пĕр-пĕр çын вăрçать те, чылай çиленсе çӳрет, тата хăш вăхтăрта (= вăхăтра) илтĕнмелле мар хăй тĕллĕн ăшĕнче каллах вăрçса çӳрет. Тек мăкăр-макăр туса çӳрет, теççĕ. Ib. Сăмах-мĕн ан пултăр, урлă-пирлĕ сăмах ан пултăр вара, теççĕ. Пĕр пĕр йăпала парсан, е сутсассăн: мĕшĕн сутрăм-ши-мĕн (здесь „мĕн“ = и т. п.), тесе, ӳкĕнсе, урлă-пирлĕ е мăкăр-макăр сăмах тăваççĕ, çавăн пек чухне çапла калаççĕ.
(мŏгŏртат, мы̆гы̆ртат), ворчать, бормотать, роптать; шептаться, выражать недовольство. Дик. леб 51. Куратăр-и — епле вăл мăкăртатса пырать. СЧЧ. Мăкартатса калаçать. Невнятно говорит. Микушк. Мăкăртатса чарăнсан, ăмăрт-кайăк вĕçсе пырса каларĕ, тет. N. Епле-ха эпĕ ямшăка иртерех кайăпăр, тесе каламарăм, тесе хам тĕлĕшшĕн мăкăртататăп. СТИК. Каçпа çĕр-хута çывăраймарăм: ялан темле мăкăртатнă сасă илтĕнет пек туйăнат („невнятный ночной ропот“). Ст. Чек. Мăкăртатат, ворчит себе под нос. Ib. Амăшĕ тĕпелте мăкăртатат, тет. Чĕлкаш 24. Каччă хăйне хăй сăмса айĕнче мăкăртатса ларнă. Сред. Юм. Мăкăртатать — „1) ругается втайне, 2) распространяет дурную славу, 3) проклинает втайне“. Латыш. Карчăкки ачана пикелет те, çăкăр кĕреççи çине хурса, вĕри кăмакана çăкăр çине виçĕ хут чиксе кăларать, çапла мăкăртатса: çак ача кăмака нишне кайнă пусан, кăмака нишĕ (особая детская болезнь) тухтăр çак ачаран!
(мŏгŏр-, мы̆гы̆р-, мы̆ҕы̆р-), выходить массой (о дыме). Выçăхакансем 15. Вăл (трупасăр ламппă) мăкăрланнипе пӳртре тĕтĕм паярккан-паярккан явăнса çӳрет. Ст. Чек. Ав ял епле мăкăрланат! (горит сильно). Ib. Мăкăрланат = çуннă çĕртен пит нумай тĕтĕм тухат. СТИК. Тĕтĕм мăкăрланса тухат çав („дым валит“; мăкăрланса „рисует картину сильно выходящего дыма“). N. Ачам, эсĕ тĕлне те пĕлеймĕн пулĕ-ха, веçа (вон) мал енче кăвакан-симĕсĕн мăкăрланса тăрать, çавăнта тӳрех кай. N. Хула çинче тĕтĕм мăкăрчанса тăнине курнă. Янорс. Сӳнтерсе пĕтерсен, тĕтĕмпе пăс питĕ хытă мăкăрланать, нимскер те курăнмаç. Сред. Юм. Лампă пит мăкăрланать. Лампа коптит. Ib. Вăт-пуççи мăкăрланса çиç выртать. Головня только дымится. Пшкрт. Вот-поç мăкăрланса выртат. Б. Яуши. Вара çурта тин сӳнчĕ, тет; анчах ача анса кайсан, каллех мăкăрланса нумайччен выртрĕ, тет. || Зап. ВНО. Эх, Хлат-пуç мăкăрланать. Ыраш шаркана ларсан, мăкăрланма пуçлать (Над нею в роде тумана, облака. мглы).
понуд. ф. от мăкăрлан. Хорачка. Пĕре мăкăрлантартăм (покурил, подымил табаком). Изамб. Т. Хирте суха тунă чухне вут хуртса мăкăрлантараççĕ (подучается густой дым). N. Алăк умĕсенче, урамсенче тĕтĕм мăкăрлантарнă. || Пробирать. Кан. Анттиппăв кăнчелерте ӳсĕр йăваланса выртнă, саççетанине пынă членсене мăкăрлантарма тапратнă. Тюрл. Чим-халĕ, эп она мăкăрлантарам (проберу). Альш. Вăрă-тутара килтен, мăкăрлантарса, сыстарса, каларса ячĕç (задав страху). Хурамал. Ачасене хăратаççĕ: халь аçу çук чуне вылятăн та-ха; аçу килсен, мăкăрлантарĕ-ха (проберет)! теççĕ. Пшкрт. Эй, эп она мăкăрлантарса лартрăм! (изругал). Ib. Мăкарлантарса кăлар (выгнать). || Ехать быстро (поднимая пыль). Зап. ВНО. Мăкăрлантарса пырать. Ехать быстро. Ib. Вăл утсам патне мăкăрлантарса анчах карĕ. Ib. Пирĕн урампа пĕр çын мăкăрлантарса иртсе карĕ. || Пылить. Зап. ВНО. Çавра çил (вихрь) мăкăрлантарса вĕçет. Ib. Уя тухмалли те çук (нельзя выйти), тăман мăкăрлантарать (сильная пурга). Якейк. Лар та, мăкăрлантар анчах, кама пăхан.
крупное домашнее животное: корова или лошадь. ЧС. Вăл вăхăтра курăк ем-ешĕл те, мăн выльăхсене çыртмалăх та çук.
назв. праздника. См. мункун. Пшкрт. Бгтр. Ĕнтĕ мăнкон тума каях. Ib. Мăнкон ыран полать тенĕ чох каçпа. Регули. 1197. Мăнкон тĕлне килет. Ib. 1199. Мăнкон тĕлĕнчен кайрĕ вăл. N. Кăçал мăнконта пылчăк полчĕ. Бгтр. Мăнкон кон çынсам: ку карчăк таса полĕ, мăнкон кон вилчĕ, тесе калаççĕ, тет. Ib. Мăнкон кон çомăр полсан, çу йĕпе полать, теççĕ. См. Магн. М. 222.
возвышать себя, возгордиться. N. Ăна çавăн чухлĕ ырăлăх кăтартнă пулсан та, мăнаçласа, çынсене пулăшма чарăнман (вăл).
жиреть. Сред. Юм. Ăйăр выльăх, пĕр мăнтăрлана пуçласан, пĕр вырăнта тăма пĕлмес вит ôлă. Букв. Хĕлле мăнтăрланать, çула начарланать. (Пусă валашки, колода у колодца). Ст. Чек. Ах турă, вăл мăнтăрланса шыçăнса кайнă, сысна пек. Ib. Сысна мăнтăрланса шыçăнса кайнă.
мурза. N. Качака ахаль выльăх пек мар вĕт вăл, мăрса евĕрлĕ хăтланать (важничает). Шел. 61. Тата Çĕнĕ-Ӳселĕнче чăн вăйлă тутар ратнисем хăйсене: мăрса ăрăвĕнчен пулнă, теççĕ. Мăрса мĕнле çын пулнă вăл? тесен, асаттесем мăрсасене чăваш улпучĕсем пулнă, тесе калатьчĕç, теççĕ. В. Олг. Эпĕр ларнă вырăна мăрсапа пике. Ст. Чек. Унта мăрсасем пурăннă. || Яз. имя мужч. Рысайк. || Назв. тат. сел. в б. Бурунд. в., Буин. у.
назв. леса. Кан. Враг. Мăрса хăви. Вăл хăвалăха чăвашсем тутарсене пĕр çук çул пĕр хуран яшкалла сутнă, тет.
(мы̆иыккан), музыка; музыкальный инструмент. Ал. цв. 18. Ăна çывăрма канлĕ пултăр тесе, мăсиккан сасси еррипен, аякран илтĕнет. Дик. леб. 46. Вăл мăсиккан калакансене паллă парса хурать. N. Мăсиккан пек макăрат (сильно плачет).
(мы̆ды̆к, мŏдок), короткий, кургузый. Пшкрт. Зап. ВНО. Мăтăк хӳреллĕ йăтă, куцая собака, СПВВ. Вăл мăтăк = вăл кĕске. К.-Токшик. Пӳрчĕ мăтăк, тĕкки вăрăм. (Чакак). || Обида. Хорачка. Сана та мăтăк туас мар. Чтобы и тебе не было обидно. Ib. Мăтăк полтăм. Сам себя обидел. || N. Мăтăк çын, неуживчивый, кляузный, жильда.
(мы̆жы̆р, мŏжŏр), пара; парный. N. Пĕр мăшар лаша. N. Пĕр мăшăр çăпата. N. Эпĕ халь икĕ мăшăр атă ватрăм. N. Кашкăр кашкăр хыççĕнех каять, теççĕ, упа упа хыççĕнех утать, теççĕ, пурте хайпăр хăй мăшăр пулать, теççĕ. Сборн. † Мăшăр кайăк чĕппи хăй юлташне çĕтернĕ. Ib. † Мăшăр пăчăр чĕпли ниçта каясса пĕлеймест. Манăн аттепе анне хĕрĕ ниçта каясса пĕлеймест. (Хĕр йĕрри). М. Тув. † Мăшăр-мăшăр хур-кайăк какăлтатса пыраççĕ; мăшăр-мăшăр хĕрпе каччă пăшăлтатса пыраççĕ. Чуратч. Ц. Пирĕнпе пĕрле вылляс мăшри çук, вăл вăя мăшăрлăн анчах вылляççĕ. Регули 1041. Прер мăшăршар (мăшăр) илтĕмĕр. N. Мария пур тĕлĕшрен те упăшкине тан мăшăр пулнă. Шемшер. † Эпир килтĕмĕр мăшăрпа, хамăр килтĕмĕр толтартмăр. К.-Кушки. Эпĕ унта алса çухатрăм мăшăрĕпех. || Супруг(а). N. Эсĕ çумри мăшăр пулсан та, кĕпе ыйтсан, сик тух та, кĕпине пар, тенĕ. Ст. Ганьк. † Мăшăрсăр пурăнма юрамасть, эп тухмăттăм çичĕ юта. Альш. Хĕр тумланат та калат: эсĕ ман мăшăрăм пулмалла, тет. Каша. Çакă кăна ялта матур пур, юрамĕ-ши мана мăшăра. АПП. † Хамăрпа пĕрле ӳснĕ сарă хĕр юраймĕ-ши хама мăшăра. Бел. Гора. † Пĕр пуянăн хĕрĕ эп, ырă хуçанăн кинĕ эп, ырă тиекĕн мăшăрĕ (пуянсен юрринчен). N. Мăшăру твой супруг. Туй. Мăшăрпа ватăлаччен пурăнмалла пултăр. Ст. Ганьк. † Чун çуралса ӳт ӳссе мăшăрсăр пурăнма юрамаст. Йӳç. такăнт. 50. Манăн мăшăрĕ пурне те тĕрĕс каларĕ. N. Хам мăшăра халат тăвăр (сделайте моей жене). Ерк. 79. Мĕн пулчĕ? — Пĕлме çук, мăшăр хушши — услам çу.
мăшкăлтăк шывĕ, помои (напр., от мытья посуды). Орау. Чертаг. Мăшкăлтăк шыв, помои. М. В. Шевле. † Мăшкăлтăк шыв, тесе, посма айне ан тăкăр; хора патак, тесе, хоран айне ан хорăр. Йӳç. такăнт. 38. Курман эпĕ санăн мăшкăлтăк шыв сăруна. Орау. Сан мăшкăлтăк шывне çийиччен, выçă пурăнам лучч(ă), апат пулать-и вăл? О сохр. здор. Мăшкăлтăк шывĕсене, çӳп-çапсене тăкса хăвараççĕ. Ib. Тĕрлĕ тислĕк, мăшкăлтак шывĕ, пур ытти япаласем те кӳлле юхса анаççĕ. Сред. Юм. Мăшкăлтăк шывĕ (питсĕм, алсĕм çунă шыва калаççĕ). N. Мăшкăлтăк шу чресси. КС. Мăшкăлтăк шыв, помои. Шибач. Мăшкăлтăк шу. Кармалы. Мăшкăлтăк шывĕ. Пшкрт. Мăшкăлтăк шу. См. мăшкăлтăш.
издевательство. Беседа. Вăл мĕскĕн хăй упăшкинчен тĕрлĕ мăшкăл-хурĕ курнине пăхмасăр, ăна кăкăр ĕмекен ачана пăхнă пек пăхма хăтланать.
то же, что мехер. Т. Мĕкĕр (мехер) пусас тесе шухăшланине те пĕлет, тет, вăл.
(мэ̆гэ̆р, мӧ̆гӧ̆р), мычать, реветь, рычать. КС. Ĕне, вăкăр мĕкĕрет (ревет, а макăрать, мычит). Вомбу-к. Мăкăр мĕкĕрет; ĕне мĕкĕрет. Изамб. Т. Вăкăр мĕкĕрет. Букв. 1886. Ĕнесем мĕкĕретчĕç, çамрăк путексем макăратьчĕç. Изамб. Т. Кĕлечĕ те пĕчĕккĕ мар, икĕ кĕтессине арăслан кăкарсан, вĕсем мĕкĕрни илтĕнмест. N. Упа йĕртен тухман, вăл унта хăрушă сасăпа мĕкĕрсе çӳренĕ. Н. Лебеж. Упи мĕкĕрĕ, çăмĕ тăкăнĕ. (Çăнăх авăртни). Ст. Чек. Мĕкĕрсе йĕрет. Ib. Ан мĕкĕр, теççĕ сасăпа йĕрекен ачана. Шурăм-п. Ытти тăванĕсем эрех ĕçсе мĕкĕрсе çеç çӳреççĕ. Ст. Чек. Вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă. Баран. 87. Çил мĕкĕрсе улать, калăн: чунлă, тесе.
(мэ̆лгэ), изображение, образ, фигура, отражение, тень. М. Ăнтавăш. Мĕлки курăнать. Видно его отражение (напр. дерева в воде). ГТТ. Мĕлке, тень, как изображение на земле. Поэтому это слово не вполне соотв. русскому тепь. Ib. Йывăç мĕлки ӳкнĕ. Ск. и пред. 37. Мĕлке ӳкерсе, кайăк явăнать (отражение в реке?). Сунт. Пăртак тăрсанах, анакан хĕвелĕн хĕрлĕ çуттинче тем пысăкĕш мĕлкесем туса армансем çунаттисене наянăн çавăрма пуçларĕç. Кан. Тата траххом мĕнле пуçланса пынине, вăл куçа мĕнле сиен туса пынине ăвăсран (из воска) тусă мĕлкесем çакса, пасар халăхне кăтартса нумай ăнлантартăмăр. Шел. II. 62. Тĕррисем çинче мĕн-мĕн кăна тĕслĕ чечексемпе курăксен, хурт-кăпшанкăсен мĕлкисем çук-ши! Шел. 58. Пăхсан, мĕлке курăнать лапаткисем, акисем. Ib. 32. Пăхсан, мĕлке курăнать çут кĕленче урайĕ. С. Алг. Йыт сассупа ан çӳре, мĕлке пулса ан хăрат, кăмака çинче йынăшса ан вырт (говорят покойнику). N. † Чĕнтĕрлĕ чиркӳ сăр (= сăрт?) çинче, унăн мĕлки Самар шывĕ çинче. СТИК. Мĕлки пур та, ĕçре темле! Смотреть (лошадь) ничего, да какова будет в работе! КС. Шыв çине çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Шыва ман сăн ӳкнĕ. Уралка. Мĕлке — картина; мĕлкелĕ кĕнеке. N. Ман ĕмĕрĕм мĕлке пек анчах иртсе кайрĕ. Бугульм. Мĕлке — образ? Ib. † Хамăр савни аса, ай, килсессĕн, мĕлки ӳкрĕ хам умма. Собр. † Шыв хĕрринче пилеш пиçет, çупкамĕ мĕлки шыва ӳкет. Н. Лебеж. Умне-хыçне куç кĕски ларттарать, хăй мĕлкине лăйне кăтарттарать. Ib. † Хусан хули ту çинче, ӳкеетĕ-çке мĕлки шыв çине. БАБ. Авăн картине пĕр-пĕр уллахрах çĕре каяççĕ те, юр çине выртса мĕлке тăваççĕ (отпечаток, изображение. Гадание на „çĕнĕ çул каç“). N. Пăлтăри умĕнче, пӳрт кĕтессинче пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет. Юрк. Пĕртен пĕр ывăл ачи пурччĕ, вăл та пулин ухмахчĕ, çын мĕлки пулса кăна пурăнчĕ. Ib. † Урампа иртсе пыраттăм, кĕленчене çапнă мĕлкĕрсем. N. † Урамăрсемпе иртнĕ чух курса иртрĕм санăн мĕлкене. С. Тим. † Савни, санăнпа манăн сăн-сăпатсем ик сумлăх куçкăски мĕлки пек. Орау. Шыв çине ту мĕлки ӳкнипе леш енче мĕн пурри курăнмасть. N. Мĕлкӳ путасси! СТИК. Мĕлке тăвас, делать фигуру человека на снегу. (Лягут на мягкий снег на спину, растопырят ноги и руки, тогда получается фигура человека). || Портрет, фотограф, снимок. Ст. Чек. Ун чухне вăлă мана çыру янăччĕ, вăл çырура салам янăччĕ, тата хăй мĕлкине çаптарса янăччĕ. N. Манăн санăн мĕлкуна кураясчĕ. || Чучело. Чураль-к. Мĕлке = милке. МПП. Мĕлке= ĕмĕлке.
мелькать (об огне). Орау. Таçта катара кăраççин çути мĕлтлетет пек те, такăш ялта вăл?.. СТИК. Çăлтăрсем мĕлтлетсе тăраççĕ (звезды мерцают). Ib. Аякра хăй çути мĕлтлетсе тăрат (мелькает).
(мэ̆млэ), мямлить. Ск. и пред. 44. Сантăрккапа вăл мĕмлесе илчĕ хăй калас умĕн.
(мэ̆н, мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆рмӓ сиβэ̆ пол’ы̆;— мэ̆н сиппм? (или: мэ̆нӓшкӓл сирβэ?),— н’имдӓ сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).
то же, что мĕнешкел. КС. Мĕне курса, почему; зачем, для чего. Ерк. 98. Мĕне курса ут çултартăн урхана хамăр патри çавал çинчи улăха? Кама 39. Мĕне курса вăл тери тăрăшать-ши ĕнтĕ! Хĕнесе амантĕç-и. Авланасчĕ те пурăнасчĕ.
что стоит. Бугур. † Пĕчĕкçĕ кăкшăмăн сăри пур, ăна ĕçсе ярасси мĕнĕ пур (что стоит выпить); çак тăвансем юрра хушсассăн, виç çавра юрласси мĕнĕ пур. Сала 365. Вăл та çиме çитмесен, çак упăтене çиме мĕнĕ пур.
почему, по какой причине (случаю). N. Вăл, халăх савăнса шавласа тăнине курсан, çавăнта тăракансенчен ыйтнă: халăх капла мĕн йĕркепе шавласа савăнать, тенĕ.
что ни попало. Баран. 116. Мĕн килчĕ ăна хыпса çăтать (утка). Ib. 62. Пурте аллисене мĕн килчĕ вăл тытса пынă.
(мэ̆нлэ), какой; что за. N. Кĕсем мĕнле япаласем? N. Ку мĕнле япаласам? Регули 937. Эс мĕнле çын конта? Эп тарçă контине пурмис (бурмистр). Янтик. Кăтат-пăртик укçа памăн-ши эс мана? — Мĕн пулĕ-ха (мĕнле пулĕ-ха, если придется дать спустя некоторое время; или: тем тăвас вара, если денег просят тут же. Есть надежда на получение). Альш. Ирхине çьшсем тăраççĕ те:. мĕнле йывăр шăршă тухат, теççĕ. N. Эй тăвансем, кама мĕнлипе чĕнсе илнĕ, çын умĕнче пурте çаплипех юлăр. СТИК. Мĕнлескер çав хапха умне пырса тăчĕ? (Означает всякого смертного; этот вопрос понимается в смысле: торговец ли, собиратель-ли подати, шапулник-ли). Орау. Мĕнле аптăранă вăл (какой болезнью)? || Как, каким образом. Сред. Юм. Нô, мĕнле тăвăпăр вара. Ну так, как же сделаем. Иванова. Хай аннерен ыйтаттăм: мĕнле эпĕ киле таврăннă? Шкултаччĕ-çке эпĕ? теттĕм. Янтик. Мĕнле ку капла! Пит лайăх пек-и мĕн çапла туни? Намăса пĕлес пулать пăртик. СТИК. Мĕнле пырса кĕрес ĕнтĕ унта (стехнение). Ib. Мĕнле пырса кĕрĕ-ши ĕнтĕ хăй унта (если „хайхи“ — раздражение с теми, к которым предполагается он пойдет). Ib. Мĕнле-ха вăл унпа çапăçса кайнă — тĕлĕнмелле! Удивительно, как это он с ним раздрался (человек был смирный, не пьющий). Б. Нигыши. Урисем каланă: мĕнле те пулсан тарса хăтăлас, тесе, чупрăм, тенĕ. || N. Всякий, какой-угодно. Тĕнчере мĕнле халăх та хăйсенчен тăван чĕлхине тĕппипе пĕлмелле. Баран. 59. Мĕнле усал çанталăкра та хуралла кайнă (ходил).
(мĕн+ма), зачем, для чего. Етрух. Ваттисем хушнине мĕнма ӳркенес-ха, теççĕ; вăл çумăр пулсан, хамăра усă пулать. (Çумăр чӳкĕ). Синьял. Тӳмелле пушмак тăхăнсан, мĕнма хывас килмеç-ши? Чун савнине курсассăн, мĕнма уйăрлас килмеç-ши? Никит. Мĕнма çакăн пек-ха вăл? См. мăнма.
что и что. Юрк. Енчĕк патне кайса килтĕн-е? Кайса килтĕн пулсан, вăл унта мĕн-мĕн калаçрĕ. N. Унта мĕн-мĕн сутаççĕ?
мĕн килмессе, на всякий случай. Бюргановский. Ак ме сана çурта, мункунтах илнĕчĕ вăл çуртана мĕн пулмасса, мĕн килмессе. Ху пĕлетĕн пирĕн йăлана.
весь; все, что имеется. Четырлы. Çапла ĕнтĕ мĕн пур вăрлăхĕ, мĕн пур ани те сая каят. Шăна чирсем сарат. 23. Шăнана мĕн пур халпа пĕтерме тăрăшас пулать. N. Вăл мĕн пур пурлăхне-пуянлăхне сутнă. Вишн. 63. Мĕн пур çуралнă ачасенчен çурри анчах ӳсет, çурри пĕчĕкçĕлех вилсе пĕтет. Сред. Юм. Мĕн пор (хотаççăм, хотаçăм) çав çиçчĕ, ôна та полса çĕтерсе хăварнă. Чхейп. Кĕтӳри выльăхсам мĕн пурĕ пурте кĕтӳç аллинче.
все, что хотите. Истор. Пирĕн çĕр-шыв пит аслă, мĕн тенĕ вăл пур.
мăн чолĕ, мĕн чол, сколько. Хурамал. Б. Олг. Сĕлĕ мĕн чолĕ сотас тетни? — Сотас тетĕп, вăтăр олтă пус тетĕп те-ха, çынсам темĕн чолĕ параччĕ, пĕлместĕп-ха. В. Олг. Мĕн чолĕлĕх, на сколько. Ib. Кам çисе мĕн чолĕлĕх. Регули 955. Ку хот мĕн чолăх (мĕн чоллă çӳрет). Ib. 950. Мĕн чолшар çын отса пычĕç. Ib. 949. Мĕн чолшер кĕлетĕн? Ib. 948. Мĕн чолшар кĕренки? Ib. 947. Мĕн чоллăх пор вырăн? Ib. 946. Мĕн чола патăн? Мĕн чолшăн илтĕн? Ib. 797. Мĕн чол пусăк, ончол лайăх. Ib. 796. Эп мĕн чол пырса онта, вăл та он чол пырса. N. Мĕн чола илтĕн? — çитмĕл пуса. Яргуньк. † Улпутăн-йăтти упа тытать, Тенис тус; упа тытин те юримасть, пирĕн мĕн чул ĕçлесе юрас, Тенис тус. Тогаево. Мĕн чол ыйтатăн ко кошака? — Çĕр тенкĕ, терĕ, тет, çынни. Никит. † Ĕлĕк Иван калатьчĕ: усал хĕре курсассăн, курас килмес тесе, чăн усалли пулчĕ-ха, мĕн чул курас килмĕ-ха. (Свад. п.). N. Эх, конта порăнса, мĕн чол килте савăнса çӳресси йолать. Пшкрт: мэ̆нџо, сколько.
то же, что мĕн чир. Ст. Чек. N. Мĕнччир (= мĕн мур или мĕн мурĕ) туса тăч-хе вăл халччен. N. Мĕнччир апат çималла халь, анчах çирăмăр вĕт; мĕнччир кирлĕ сана, çаплах кăçкăран. Сред. Юм. Мĕнччир час килеймерĕ çав. Что такое он не скоро приходит.
(-жэ̆н), для чего, зачем, почему. Регули 788. Эп мĕншĕн (мĕн ĕçре) çиленетĕп, вăл та çавăншăн (çав ĕçре) çиленет. Ib. 815. Вăл мĕншĕн порнать, эп те çавăншăн порнатăп. N. Мĕншĕн апла? тетĕп эпĕ.— Мĕшĕнĕ мĕнĕ, пит савăнмалла япалах та мар-ха вăл. N. Вăл мĕншĕнни курăнсах тăрать. Калашн 20. Мĕншĕнне-мĕнне калас çук сана.
(-гэ̆н’), стремительно броситься, прянуть. N. Ту çине сиксе хăрарас тесе, вăл юлашки вăйĕпе мĕркĕнет... См. вĕркĕн, вăркăн (м || в).
то же, что мĕнскер, что (кто). N. Вăл пире мĕскер? Кто он нам? (т. е. никто). Хăр. Паль,. II. Мĕскер сутье вĕсем. Регули 936. Мĕскер полчĕ? мĕн полчĕ? Ib. 661. Мĕскер тытакан кайăк килнĕ. Ib. 660. Мĕскер тăвакан пор онта. N. Мĕскер тăваççĕ-ши вăсам унта (с неудовольствием). Тип-Сир. Ăçта каятăн Фомка тус?...— Мĕскер ăçта каясси! Така çухалнăччĕ те, ăна шыратăп... Панклеи. Патшапа мар-и (жена царя): мĕскер чĕлĕмĕ сана (какую еще трубку!), халь çактарапăр, теççĕ. Янш.-Норв. Эпĕ: ку мĕскер-ши, тесе пĕтĕмпех тĕлĕнсе кайрăм. N. Çын петĕнчен сăра ĕçсе тохнă чох: чăрмав турăмăр, тиç. Хирĕç калаç: мĕскер чăрмавĕ, хамăр та час-часах кĕрсе тохатпăр. М. Васильев № З, 34. Мескер тăвас-ха, Есрел? Аван пĕтри сан ĕçӳ? Чем люди живы. Мĕскер мĕнĕ, улпута атă кирлĕ мар, вилсе карĕ, тет.
какой; как; что (вопр.) Регули 938. Ку мĕскерле кĕпе? N. Мĕскерле япала вăл? (что такое?). Орау. Мĕн мĕскĕрли тияс. Ку мĕскерле кулеке? — Мĕн мĕскерли урапа ксустăрмине кăларас та, йăвантарас та хурас (навалить). N. Мĕскерле, ачам? Ну что, дитя? N. Мĕскерле, мĕн тумалла, ăна епле тӳрлетмелле? N. Мĕскерле, ана килĕшен пекки турĕç-и? Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле-мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ (как было дело), тесе каларĕ, тет. СТИК. Мĕскĕрлескер (выражается недовольство говорящего лица) ку тата çер çĕмĕрттерсе килет! (Кого еще бог несет).
бедный, бедняжка (тов. с чувством жалости к несчастному). СТИК. Мĕскĕн çынсем, бедные люди. Не суди бедняка. Пирĕн хушшăмăртан нумайĕшĕ мĕскĕнсене пулăшнине, иртсе çӳрекенсене вырăнаçтарнине курсан айăплама тытăнаççĕ. Юрк. Çав укçасем камсен укçисем, тесе, пĕлетĕр? Пурте пирĕн мĕскĕн тĕттĕм чăваш укçисем пулнă. N. Нумайĕшĕ вĕсенчен аслă ĕçе тухма пултармалла, анчах вĕсем хăйсен мĕскĕннипе малалла каяймаççĕ. N. Мухтавлă чухне те мĕскĕне тухсан та... || Нищий. МПП. || Жалобный. Ашшĕ-амăшне. Вăл вара пуçне чиксе мĕскĕн сасăпа Алтачине хирĕç калана...
назв. праздника Дм. Солунского. Макка. Мĕтри праçникĕ те çавăн пекех пулăшнă. Вăл кĕркунне пулать.
(мэ̆жэ̆н’, мĕн+шĕн), зачем, для чего. N. Тилĕ калат: эпĕ мĕшĕн килтĕм: пирĕн ялта пĕр пуян ача пур, вăл авланасшăн, çавна валли хĕр курма килтĕм те, эсĕ памăн çав, тет, патшана. Халапсем 31. Мĕшĕн апла? — Мĕшĕн мĕнĕ, миçе уйăх килтĕм, тата темиçе уйăх утмалла. См. мĕншĕн.
(-д’ицы̆), молодец. ТХКА 24. Çапах та, пире пулсан, чăвăш ырă кăмăллă, аван халăх, млатитсă вăл чăваш.
йоралă, (jоралы̆), годный. Регули 666. Вăл ĕçленĕ атă йорал мар. Сшитые им сапоги негодны (для носки) Ib. 862. Кусам йорал мар (йорал марсам).
юраллă, то же, что йорал, йоралă. Хыпар № 16, 1906. Кĕнеке тума, хаçет çине çапма юраллă пур çын та çыраймасть. Пшкрт. Йораллă çын, способный. Хыпар № 20, 1906. Вăл хресчене юраллă çĕр илес тесе тăрăшман, кам çĕр сутас тенĕ, çавăн çĕрне илнĕ.
любить. N. Она йоратмастăн полсан, çакна ил эппин. Если ты не любишь того, бери это. Хыпар № 47, 1906. Ĕçлесе пурăнакан çынсене ачасене чура пулма вĕрентекен школа мар, вĕсене ирĕке юратакан, ырă ĕçе пĕлсе, юратса, ирĕк тума вĕрентекен школа кирлĕ. N. Пăлакакка кушака юратса (так как она ей понравилась) тытат та, хутаççа ярат. Альш. Ай-хай, чунçăм хĕр-сăри, вăйя-кулла юратат! Ала 9. Ахаль те вăл хăй те пит юратмалла арăм пулнă. Шурăм-п. № 22. Анчах пирĕн кĕнеке çыракансем çакна юратасшăн мар : епле вăл чăвашла калаçнă чухне вырăсла сăмах каламаллă? теççĕ. КС. Нихçан та кун пек юратса ĕçмен пулĕ. Вероятно, я никогда не пил с таким удовольствием. Упа 884. Аксёнов, нуммай çывăрма юратманскер : çĕрле сулхăнла кайма авантарах пулĕ, тесе, тăнă та, ямшăкнĕ кӳлме хушнă. Çĕнтерчĕ 51. Кĕшĕлтетсе çӳренине юратас килмест (не нравится). || Futuere. КС. Мана юрат-ха пĕре.
йори, (jуриы), нарочно, нарочито. Синьял. † Шурă кăçат тăхăнтăм, юри таптаса хуратрĕç; яштак пĕвĕм ӳстертĕм, юри сăмах кăларчĕç. Юрк. Эпĕ ăна юри хам çумма кăсьене илмерĕм. Н. Тим. † Юри карăм пасара, çичĕ пуслăх йĕп илме. Тогаево. † Юри килтĕмĕр юрлама, ӳлĕм килĕпĕр пуплеме. Макка. 24°. † Юри каласа, атă çĕлетрĕм, уяв кунĕ тăхăнса çӳрес пек. Регули. Вăл йори мана çапрĕ. Изамб. Т. Юри пĕлсе тийĕн (как будто зная), эпир иксĕмĕр те кĕççатă, кĕрĕк тăхăнса тухрăмăр. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 27. Çак асăннă чĕрĕ чунсен тирĕ тĕсĕсем пурин те, юри тунă пек, çавăнти тăпра тĕслĕ шупка-сарă. Ст. Чек. Юри-ятне = ятарласа. ||Не серьезно, в шутку. Эп-ăна юри çыртăм. 1. Я написал это нарочито (consulto). 2. Я написал это в шутку. Ib. Вăл юри каланă. 1. Он сказал нарочито (consulto). 2. Он сказал в шутку, не серьезно. Килд. Юри-кăна хăтланат. Только так делает.
йорă, (jуры̆, jоры̆), песня. Регули 567. Йорра тапратрăмăр, йорра кайрăмăр. Альш. † Сакăр-вун сакăр юррăм пур, сар сак çине сарса суйларăм. Якейк. Йорăсам ахаль йорласан та, сăмахпа йорласан та, йорăсамах полаççĕ. Чăваш йоррисам пĕр сăмахсăрах аван тохаççĕ. Сунт. 1929, № 4, 15. Юрăсене вăл илтсе вĕреннĕ. ― Пĕрре илтнĕ юрра манман вара (т. е. не забываю; по-русски здесь ставят наст. время), тет вăл. || О чувашском песеннике (певце) Гавриле Федорове см. ст. С М. Максимова в Сунт. 1929, № 4, 15 .
йорăçă, (jуры̆з'ы̆, jоры̆з'ы̆), певец, песенник; песенница, певица. К.-Кушки, Пшкрт. Регули 708. Вăл пит йорăçă, вал пит ăста. См. юрла.
(jуры̆хлы̆), годный. Юрк. Ытти çынсенĕн ачисем ăна пăхнă çĕрте (в сравнении с ним) суха сухалама анчах юрăхлă пулнă (были годны). Ib. Хулара пилĕк-ултă çул вĕренткелесе, ăна, ачасене вĕрентме юрăхлă туса (сделав годным в учителя), яла вырăна яраççĕ. Ib. Ку тĕнчере турă пиртен, тутарсенчен, пуçне хăйне юрăхлă таса ырă çынсем тупман. || Порядочный, хороший. Чăв. й. пур. 30°. Нихăçан та çын пек юрăхлă апат çимен. || Зажиточно? Хыпар № 47, 1906. Вăл школасенче те юрăхлăрах пурăнакан хура халăх ачисем пит сайра хутра анчах вĕренкелеççĕ.
йорла, петь. Якейк. Йорлăçин, йорлĕç (или: йорлаччăр). Если хотят, пусть поют. Ч. П. Çак хуçанăн кăмăлĕшĕн юрламас юррăма юрларăм. Ст. Шаймурз. † Пĕр юрламас çĕртен эп юрларăм çак тантăшсен кăмăльшĕн. СТИК. Пирĕн Иван пичче юрла-юрла юлчĕ, антарса хăварнине сисеймерĕ те (выражение иронии со стороны оставивших Ивана, смех над его беспечностью). Регули 213. Вăл, кисен, йорлакан (йорлĕ). К.-Кушки. Йăтса çӳре-ха эсĕ ăна кунĕпе, урăхла юрла пуçлăн! Ты поноси-ка его целый день, небось по-другому запоешь! Пазух. Мĕншĕн юрлаймастăр, ай, ачисем? сирĕн юрлассăра кам пĕлмест? Ст. Чек. † Юрлайи-юрлайми, ай, лармашкăн, эпирĕх те чĕнмен, ай, хăна мар. КС. Сар-кайăк юрлать. || Продергивать (хаять) в песне. Альш. Час-часах çавăн пеккисене ― хĕлле кайнисене те, пуринчен ытла çулаллă-мĕнлĕ, ашшĕ-амăшĕнчен вăрттăн тухса кайнисене, ял хĕрĕсем, хурлам пек, тăрăхлам пек (т. е. хурлан пек, тăрăхлан пек) пулса, кулкалам пек пулса, вăйăра юрлаççĕ. || Завывать. Калашн. Юрласа хăвалать вĕсене тăвăл.
хоры (место для певчих). Шурăм-п. Çынсем вăл вăхăтра хăйсен хунар(ĕ)сене юрламали (sic!) айне çакрĕç.
йортă, (jурды̆, jорды̆), рысь (бег лошади). Икково. Лаша илтĕм, йортти çок. Якейк. Лаша илтĕм йортти çок, ахаль пирĕн телей çок. N. Йортăпа каять ― рысью бежит (лошадь); рысью идет (человек). Альш. Килет (едет он), тет, вăл, пĕртте ытлашши хытă хăваламасăр, чуптарнă тĕлте юрттипе чуптарса, уттарнă тĕлте уттипе уттарса. Мижули. Пăртак так тăрсан, эпир, лашасене йорттипе чоптарса, пыльчăклă çол çинчен шапăлтаттарса килеле (sic!) карăмăр. СПВВ. «Юкур, Юкур юрттипе, каç пулттипе сиккипе».
йоса, (jуза, jоза), чинить, направлять, исправлять; лечить. Янгильд. Çор-конне выйлă (=вăйлă) шывпа ватнă çолсене, çĕр-шу типсессĕн, пор çĕрте те йосама тăрăшаççĕ (стараются починить). Ходар. Шатрапа выртакана пĕр çын анчах пăхать... Вăл та тата вĕрентнĕ тăрăх анчах килет. Шатрапа выртакана лешĕ вĕрентнĕ çыннĕ (привыкший к нему?) шыв парать çăкăр парать, вырăнне юсаса парать-и. Шор-к. Кайран аран-аран чартăм та, йосаса кӳлтĕм (перепряг). || Перешивать. Шибач. Ӳркенместĕн полсассăн, тет, манăн, тет, çак кивĕ сăкмантан, тет, ачана, тет, йосаса парас-чĕ, тет. || Зарядить ружье. Курм. || Привести в прежнее положение, освободить от настоящего состояния. Собр. Ку халăха мана юсаса парсассăн (освободишь от заклинания), çур халăхне парăттăм, терĕ, тет. || Исследовать, критиковать. Шаймурз. Çынпа ытлашши ан калаç, тăванна та ан ман, арăмна та ан ман, ху чунунтан урăх никама та ан ман; вăхăчĕ-вăхăчĕпе ху чунна та юса. || Бить, пороть. Ст. Чек. Юсаса илтĕм = хĕнесе илтĕм, прибил, выпорол. || Futuere, terere. Якейк.
нарядно, франтовато, со вкусом; аккуратно; находящийся в порядке, нарядный; украшенный. А. Турх. Ай-ай, пит юсавлă тумланать чиперри (или: çӳрет). Одевается со вкусом. Ст. Чек. Юсавла атă= илемлĕ пĕрмелĕ атă (пĕрми лайăх, пĕрмине картласа тунă атă). КС. Лаши таврашне пит юсавлă тытать вăл. Ч. П. Пуян хĕрĕ пушмаклă, пушмак пичĕ юсавлă. N. Атти (сапог) пичĕ (у него) юсавлă. Кан. 1929, № 177. Урапа таврашĕсем, пакурсем, витресем питĕ юсавлă (в порядке).
течь; плыть. К.-Кушки. Шыв юхрĕ. Вода текла. Б. Яньши. Вăл шыв кунта Ишек патне çитичченех юхса килет (течет до с. Ишак). N. Пирĕн ял патĕнченех Енĕш ятлă шыв юхса иртсе каять (протекает р. Аниш). Альш. Хай сăрасем юхса пĕтсен, хĕрсем сăрисене пĕр-пĕр хваттире пуçтараççĕ. Ердово. Пысăк шывсем çинчен пăрсем юхса пĕтсен (после ледохода), прухутсем, паршăсем, пĕрене суллисем юхма пуçлаççĕ. Ст. Чек. † Атăл юхмас тулли, ай, пусан та; ан ӳпкелĕр епле пусан та. Сала 179. † Атăл юхмас, епле тулсан та. Регули 221. Шу йохаканĕ (йохакан шу) лере çок. N. Çырмасенче шывсем юхма пуçларĕç. По оврагам потекла вода. Чураль-к. † Шур Атăла кĕпер турăм, çийен шывĕ юхмасса; кăçал тухрĕ çĕнĕрен саккон, хĕрпе ача çывăрма. Регули 256. Конта йохман шу пор. Здесь есть непроточная вода. N. Шусем юхса петрĕç, çĕр типрĕ. Вода стекла, земля высохла. Ал. цв. 9. Вĕсем çине пăхсан, сĕлеке юхса тăрать. Самар. Ту çинчен шыв юхнисем кунтанах курăнаççĕ. Отсюда видно, как в разных местах стекает с гор вода. Пазух. Атте лаши тур лаша; турти тăрăх тар юхать, пĕкки витĕр пĕлĕт юхать, çилхи витĕр çил вĕрет. N. Ура виç-тăват тĕлтен шăтса юхрĕ. На ноге были гнойные нарывы в 3-4 местах. Скотолеч. 17. Сĕрессе (лекарством) нумайтарах сĕрес пулать, анчах юхса тăмалла (так, чтобы текло) сĕрме юрамасть. || О ведре и т. д. N. Витре (катка, сăмавар) юхать. Ведро (кадка, самовар) течет (пропускает жидкость). || Оплывать. Ч.С. Тата чара хĕрне çутнă çуртасем, ирĕлсе, çĕре юхсан: вилнĕ çынсем йĕреççĕ пулĕ, тесе, хуйхăрса лараççĕ. (Çураçма). Орау. Çурта çуннă майĕпе ирĕлсе юхса анать. || Гноиться. В. Олг. Холĕ йохат. у него гноится рука. Чăв.-к. † Пирĕн савнă туса каяканăн икĕ куçĕ шăттăр, пичĕ юхтăр. (Хĕр йĕрри). || Двигаться, направиться. Шел. 64. Ах, халăх тытăнать хир енелле юхмашкăн. Упа 667°. † Вун-ик хĕрпе пĕр матка (= арăм) юхайраççĕ пасара. М. Васильев. № 3. Старик х(ă)раса лаçăран йохать килне хăвăртрах. Собр. 37. † Улăхрăм-кайрăм çӳлĕ сăрта, юхрăм-антăм шыв çине. || О вшах. Н. Сунар. † Çакă ял(ăн) хĕрĕсен пыйтă юхать, курмастăр-и?(так и сыплются). || О движении облаков. Череп. Кунĕпе пĕлĕт юхрĕ. Весь день ходили облака. Сала 95. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, хĕвел пăхат, ун хушшинчен вăш, вăш! çил вĕрет. Ау 267. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат уйăхпалан çăлтăрсем хушшинче. Альш. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат уйăхпалан хĕвел хушшинчен. || Быстро подвигаться. Якейк. Соха касси йохса анчах пырать; çак соха-пуç лайăххине тата çĕр çамçине пĕлтерет. Кон. 1927, № 237. Халăх хушшинчи ĕçсем те питех юхсах пыраймаççĕ. Ib. Юхса-çеç пырать çав... || Не ладиться. Шор-к. (Алик. в.). Ĕçĕ юхса тăрать. Дело валится из рук, не ладится. (Можно понять и букв: «так и течет»). Жатва. Çав çыннăн ĕçĕ аллинчен юхсах пырать. || Сыпаться. Толст. Мĕнле апла вăл, çăнăх пекех çемçе юхакан-и? N. Пăрçа хăма тăрăх юхса анчĕ. Горох скатился по доске. || Рассыпаться, просыпаться. Ч.П. Аллăм-кăна тулли алă çыххи юхса тухмин, лайăх-чĕ. N. † Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. Шурăм-п. № 6. Халĕ те унăн пĕр ят çĕрĕ анчах пулсан та, тырри час-часах уйра пĕччен юхса ларать. || Сползать? Шибач. Сăкман йохса каять. || Уплывать, выплывать. Ч.П. Вĕт-вĕт çумăр çăвать-çке, кантăр юхса каять-çке. Собр. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм пĕр çухрăм. Кильд. † Юх, юх, кимĕ, юх, кимĕ, таса çерем çине тух, кимĕ! (Здесь переписчик приписал: «юх-юх — причастие»). Илебар. † Улача кĕпе, ука çуха, юхрĕ-тухрĕ шыв çине. Ала 33°. † Вун-икĕ чĕпĕлĕ кăвакал кăларчĕ-ячĕ шыв çине: юхăр та çӳрĕр, тияйрĕ. || Линять (о шерсти). Шурăм-п. № 5. Сурăхсене урама кăларма пуçларĕç, тĕлĕнмелле начар: çăмĕсем юхса пĕтнĕ. || Худеть. Альш. Ĕлĕк мăнтăр-ччĕ те, халĕ пĕтĕмпе юхса тухрăм (похудел). || О плавных движениях пляшущего. Хурамал. Пĕр çын пит хитре ташласан: пĕр юхать çав! теççĕ.
текучая вода, проточная вода. О сохр. здор. Ст. Ганьк. † Юхан шыва пĕверĕм хур кăвакал кăмăлĕшĕн. Алекс. Нев. Пирĕн тăвансенĕн юнĕ юхан шыв пек юхрĕ. Ист. церк. Вăл маншăн юхан шыв (scr. шывĕ) пек тăкнă куç-çулне эсĕ хăнтан сирсе ямарăн.
йохăм, течение. М. П. Петр. Ау 176°. Пирĕн ялăн шывĕсем, йăл-йăл курăнат юхăмĕсем. Сборн. мол. Вăл хăй шывĕсен юхăмне каялла янă. Н. Шинкус. Уй (хлеб), пиççе çитсессĕн, шыв юхăмĕ пек юхса вырттăр (пусть переливается волнами). Амин. N. Икĕ юхăм пĕр çĕре пырса перĕнсен, шыв. çаврăнса тăни. Сунчел. † Çурхи шывпа юхас-мĕн, шыв юхăмĕ пулас-мĕн. Часосл. Иордан икĕ енне уйăрăлнă, хăй шывин юхăмне чарнă.
понуд. ф. от юхăн. Чăв. й. пур. Тата вăл Прухха пĕр çынна пĕтĕмпех юхăнтарнă. Орау. Юхăнтарчĕ килне-çуртне (привел в упадок, не поправляя). N. Киле юхăнтарнă. Привел дом в полное запустение (разрушение). Альш. Элшелĕнче вут туха-туха темĕн чухлĕ çынна юхăнтарчĕ, теççĕ. || Привести в беспорядок. В. Олг. Веç çӳпĕлесе, йохăнтарса, йĕрне çĕтерсе.
(jоhы̆з'ы̆), рыбак, который ловит рыбу особою снастью. Хорачка. В. Олг. Потньăкпала çӳрет йохăçă; çӳрет çĕрле çиппеле, йохса çӳрет шу майĕпе; и онта вĕт-вак полă кĕрмес, пысăк полă анчах кĕрет. Йохăпа çӳрет полă тытакан çиппеле (с сеткой). Полă кĕрсен, хăлт, хăлт! хăлт тортат; вот вăл тортса кăларат вара. См. йохă.
обеднеть. Альш. Ĕлĕк вăл Трахвим пуян пулнă, тет, иккен. Унтан юхха ернĕ. Тюрл. Йохха ернĕ, разорился.
(jухма), назв. с. Батырева, б. Буин. у. С. Дув. Самое село назыв. на месте Аслă-Патĕр-ел, а бывающий там по пятницам базар ― Юхма пасарĕ. Юхма — Батырево. (пасарлă ял). Альш. Ну, атя, Юхма инçе мар, теççĕ чăвашсем, лашисене хăваланă чухне. Вăл сăмаха Упи енчисем калаççĕ; вĕсенчен илтсе, пирĕн те калаççĕ. N. Юхма чăвашĕсем. Альш. † Мĕшĕн каям Юхманăн пасарнĕ? Ст. Чек. Юхма енче. В. Олг. Йохма, прозвище мужч.
(jухха). См. аштаха. Хурамал. Юхха çĕлентен пулнă япала, теççĕ. Çĕлен, çĕр çула çитсессĕн, мĕн пулас тесен те, пулать, теççĕ; этем пулсан та, пулать, теççĕ. Этеме улталать, теççĕ. Ун çинчен çапла халлап пек калаççĕ. Пĕр патшанăн сунарçă ывăлĕ пулнă, тет. Вăл пĕрре хирте сунарта çӳренĕ чух, пĕр вăрманта пит илемлĕ хĕр тĕл пулнă, тет. Вăл хĕр çав ачана каланă, тет: эсĕ мана качча илетни? эп сана качча пырап тенĕ, тет. Ача каланă, тет: илеп, тенĕ. Вара вăсем, килне тавăрăнса, туй тунă. Туй тусан, кайран, çав ача пит начарланнă, тет. Вара вăл юмăçа кайнă, тет, пĕр вăпăрлă карчăк патне. Вăл карчăк каланă: эсĕ илнĕ хĕр лайăх хĕр мар пулĕ, эсĕ ăна сăнаса пăх: тăварлă апат çитерĕр те, каç выртнă чух пӳрте шыв ан лартăр. Каç вара, выртнă чух, ху сăнаса вырт вăл мĕн тунине. Вăл ача вара, килне кайса, карчăк каланă пек тунă: тăварлă апат çитернĕ те, пӳрте шыв хăварман. Каç выртсассăн, вăл хĕрĕн ӳчĕ вырăн çинчех выртнă, çăварĕнчен вут пек чăсăлса тухса пӳртре шыв шырарĕ, тет. Пӳртре шыв пулманран, чӳречерен вут пек чăсăлса тухса, çырмана кайса, шыв ĕçсе килчĕ, тет. Ачи вара, ирхине тăрсан, хай карчăк патне каллех кайрĕ, тет. Карчăк каларĕ, тет: апла пулсан, вăл сана пĕтерĕ, эсĕ ху малтан ăна пĕтерме тăрăш. Ăна эс ак çапла ту: пĕр çĕре пит пысăк çурт тутар, ун тавралла тип вутă купалаттар; унта вара эсĕ унпа пĕрле хăнана кай. Хăнана кайсан, ăна, мĕнле-те-пулин (пулсан) пӳрте пĕччен хăварса, питĕрсе ил. Унтан вара çурт таврашĕнчи вутта вут тĕртсе çурчĕпех çунтарса яр. Çав ача вара карчăк каланă пек тунă, çав çурта хăнана кайнă. Тавăрнма тухнă чух çав ача хăйĕн пушмакне пӳрте хăварнă; тет. Тухса урапи çине ларсан, ача каларĕ тет: манăн пĕр пушмак юлнă-çке; эсĕ кĕрсе илсе тух-ха, тенĕ. Арăмĕ каланă: эсĕ ху кĕрсе илсе - тух, эпĕ кĕместĕп, тенĕ. Ачи каланă: эсĕ манăн арăм пулсан, çавна та итлеместĕн-им? тенĕ. Арăмĕ вара чупса кĕчĕ, тет, пӳрте пушмак илме. Алăк умăнчи хуралçисем, вăл кĕрсенех, пӳрт алăксене питĕрсе илчĕç, тет те, пӳрт таврашĕнчи вутта вут тĕртсе ячĕç, тет. Вара леш хĕр пӳртре, пĕр енчен пĕр енне пыра-пыра, кĕрĕслетсе çапăнса çӳрет, тет. Вара пӳрчĕ-мĕнĕпе çавăнта çунтарса ячĕç, тет. Вăл ача вара кайран пăсăлнă, тет.
(jушкы̆н), тина, ил, нанос. Ст. Чек. Юшкăн, тина. ХЛБ. Шурлăх юшкăнĕ. N. Çырма тĕпĕнчи юшкăн. Тюрл. Йошкăн — тина. N. Пĕр çур-кунне-кăна (только весною) сарăлса кайса. Якур çаранĕ çине юшкăн ларткаласа хăварать те, вăл та ытлашши нумай мар. N. Ытти çынсенне те ку шыв (вода) çаранĕсене нумай пăснă. Хăшинне юшкăн лартса хупланă, хăшинне çыран ишĕлсе нумай пĕтернĕ. Орау. Пĕвене юшкăн тулнă. Ib. Кăçал çарансам çине юшкăн çунипе çавасам час мăкалаççĕ. Зап. ВНО. † Ылттăн улма - ыватрăм, юшкăн айне путартăм. Календ. 1904. Юшкăн-хăйăр лартса (вследствие наноса), темĕн чухлĕ çĕр сая каять. Сунчел. † Анатра пĕве пĕвеççĕ, пĕви çине юшкăн çăваççке (= çăватçке). Календ. 1903. Шывă кайсан, шывран кăларсанах, часрах çăварĕнчи, сăмса шăтăкĕнчи, хăлха шăтăкĕнчи юшкăна тасатса, ӳпне вырттарас пулать. Хурамал. Пĕве тĕпне юшкăн тулнă (тина). Ильм. † Çӳле ту çине хăпартăм, кĕленче çăмарта кустартăм; юшкăн айне пулмин-ччĕ; çичĕ ют килне кайсассăн, пуçăм шыва каймин-ччĕ. (Плач невесты). Сюндюк. Юшкăн çапса (сапса) кайнă. На лугах осталась тина. Тюрл. Пĕвене пĕтĕмпе юшкăн лартса кайнă (занесло наносом). Изамб. Т. Ыраш аксан, ăна ейӳ пусат; ул вара юшкăн айне кĕрçе юлат. N. † Çеçен хир варринче çавра кӳл, çаврăнать-çаврăнать те, юхаймасть; те тĕпне юшкăн çунăран, те ментен.
(jӳн', Пшкрт jӧн), дешевый. Т. Григорьева. Йӳн тавар йӳнеçтерет, юрлă укçине пĕтерет, теççĕ. (Послов.). Собр. Йӳн хак юн çĕтерет, теççĕ (искажение?). Сборн. по мед. Ача пăхакан çурта ясли тума пит йӳн ӳкет (обойдется очень дешево). НТЧ. Сутлăх тавара хакне пар, илессине йӳне илме пар. (Из моления хĕрт-сурт'у). Юрк. Тиекĕ ĕçекен çын пулнă та, çав пиркепе кун патне пит йӳне (за дешевую плату) кĕрĕшнĕ. К.-Кушки. Йӳнтерех, дешевле. Коракыш. Пăрак (пăртак?) йӳнерех панă та (дешево отдали), эппин юрăçке (sic!). Кан. 1927, № 210. Пӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. И бревна для сруба купил по той же причине дешево. Юрк. Çĕнĕ тĕне кĕнĕ çынни те: çуртисемшĕн мĕшĕн пит хаклă ыйтатăн?! Тăрсан, тăрсан йӳнерехе те парăн (отдашь подешевле). Курăн, авă, чиркӳре çынсем вăл тери нумайăх та мар халĕ! тет, калле чакса. || Предлог. Пшкрт. мэ̆нлӓ п¬олзан-да, jӧн тобас он-батн'а кэ̆рмӓ. Чтобы зайти к нему надо найти какой-нибудь предлог. || Толк. Пшкрт. с'ары̆нды̆м-с'ары̆нды̆м (ходил, ходил), н'им jӧн-дӓ с'ок (никакого толку нет).
учащ. ф. от гл. йӳнеçтер. А. Турх. Вăл çапах та йӳнеçтеркелет (сводит концы с концами). Календ. 1910. Кăчуне вăл (хура-халăх) пурăнăçне аран-аран йӳнеçтеркелесе пурăнать.
дешевизна. Юрк. Хăйĕн йӳнлĕхĕпе вăл пур чăваш çыннисене те çырса илме тивĕçлĕ пулса тăрат. По своей дешевизне она заслуживает того, чтобы ее выписывал каждый чувашин.
чрезвычайно, необыкновенно. Орау. Тырри йӳней мар аван (ун пек тыр вăл таврашра та çук).
то же, что сиктĕрме. Ядр. Йӳнчĕк, шест у зыбки. СПВВ. МС. Йӳнчĕк ― кашта; пӳрте сăпка çакса сиктермелли. Качал. Вăл: кам тупакана, кĕмĕл сăпкара ылтăн йӳнчĕкпе сиктерĕтĕм-ччĕ, тесе калать, тет. Он говорит: «Того, кто найдет, я стал бы качать в серебряной зыбке с золотым очепом» || Зыбка. Яргуньк. Йӳнчĕк= сăпка; йӳнчĕк çинче сиктерет, качает в зыбке. || Penis? Торп-к.
любить; одобрять; быть довольным; хорошо относиться к чему. К.-Кушки. Ăна пĕрре те йӳн курмаççĕ. Его совсем не любят (к нему плохо относятся). Ib. Вăл çынна йӳп курмас. Он относится к людям дурно (не входит в их положение). Бюрг. Ытах вăл та (козел) пулмасан, мелке утланса пырăр; апла та эпир йӳп куратпăр (будем довольны). Хурамал. Эп ăна çапла каларăм та, вăл ман сăмаха йӳп курмарĕ (мои слова ему не понравились, «не показались»). || «Вздохнуть вольной грудью» (метаф). Уганд. См. юп.
поддакивать, одобрять. Сред. Юм. Пĕр ôнпа сăмах-ламапуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар вара (сиди и поддакивай), ху пĕрте ан сăмахла. Ib. Пĕр ô сăмахлама пуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар çав, ху пĕр сăмах та ан чĕн: алай! тесе-çиç лар. Пшкрт. Ку пӧрт лартса та, çалак (= çавах, в смысле çапах) йӳплемерĕм вăл лартнине. || Слушать. СПВВ. МА. Ай-ай, ку çын сăмахне пĕртте йӳплемес (итлемес). Ib. Каланине йӳпле. Сказанное слушай. Тюрл. Йӳплемен, не слушал. В. Олг. Арăм корат — качака йӳплемес («ему неймётся»), патак илчĕ те, çапса ярчĕ (ударила).
говорить образно, иносказательно; намекать; преувеличивать. См. юптар. Я. Турх. Йӳптерсе, говоря притчами, образно. Янтик. Вăл улпутсем çинчен йӳптерсе каларĕ çапла. Он говорил так, намекая на господ. Ib. Ытла пит йӳптерсе яран пуль, эс! Епле çавăн пекех пултăр унта? Ты, вероятно, слишком преувеличиваешь! Как это может быть именно так?
живой, быстрый, расторопный. СПВВ. ПВ. Йӳрĕк ― старательный, расторопный. (Козм.). Поуч. и речи сельск. жит. Эсĕ халĕ тулли ӳтлĕ, йӳрĕк (= шухă) чунлă; ватăлсан, санăн шăммусем пĕрмечĕклĕ тирпе анчах витĕнсе тăрĕç. СПВВ. ЛП. Йӳрĕк = ĕçчен. Полтава 6. Хăш чух йӳрĕк лань (надо: план) пек вăл утса çӳрет çăмăллăн («лани быстрые стремленья»). Б. Олг. Йӳрĕк çын — работящий, трудолюбивый. Б. Олг. «Йӳрĕк çын - ловкий, ĕçлет». || Имя героя в сказке, который выполнял трудные вещи, пользуясь словами: «Пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне (çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм)». Собр. 237. Ĕлĕк пĕр кахал йӳрĕк пурнать, тет. || «Растяпа, вялый; небрежный». М. П. Петр.
назв. сел. Юрьино. Б. Олг. Каϸан вăл карĕ Йӳрĕне.
(jӳc'), бродить, киснуть. КС. Якейк. Вăл (лекарство) çапла эрне йӳççе ларать (должно киснуть). Собр. Шыв йӳççен, çын вилет, теççĕ. Если киснет вода — это к покойнику. Юрк. Шыв йӳççен, çумăр пулат (будет дождь). Пис. † Хурама айне хурт ларать; хурт ларин те, пыл йӳçет. || Покрываться особыми облаками. Альш. Йӳçет. См. хăймалан. || Горький, кислый. См. йӳçĕ. Собр. 188°. † Йӳç тул кукли йӳçĕ мар; пĕр çыртсассăн, йӳçĕ пек (кажется кислым). Çăварни. Вăл (он) суя тĕнлĕ çынсем вĕрентнĕ тăрăх (по учению) тĕрлĕ ӳсĕртекен йӳç шывсем (горькие напитки) тупма пултарнă.
(jӳз'э̆), кислый, горький. Зап. ВНО. Арăм-ути пек йӳçĕ. Горек как полынь. КС. Йӳçĕ — бывший в брожении: горький. Отсюда: йӳçĕ — болото (где вещества находятся в брожении). Чăв. й. пур. 38. Ху тунни тутлă пулĕ, янти йӳçĕ пулĕ (т. е. не зарься на чужое). N. † Йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçрăмăр, ялан çамрăк пуççене хуйхăртса. Ч. С. Айван ывăл-хĕре, пире, хапăл ту, ырă туррăм, ырă чӳклемем! Йӳççе (чит. йӳçĕ ĕççе) тутлă калаçмалла ту, ырă чӳклемем, çырлаха пар. Амин. Нюш-к. Йӳçĕ çăмах çине йӳçĕ яшка. (Послов.) N. Вара хăнасем пурте лараççĕ те, çиме-ĕçме тытăнаççĕ. Ак çапла каласа ĕççе-çиеççĕ: йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçмалла пултăр! теççĕ. Юрк. Йӳçĕ улма. Собр. † Йӳç пашалу, урпа çăнăх (sic!), тăвар ярса çирĕммĕр (sic!). || Горечь. Ала 71. † Турат куçĕ куркисем, эрĕм йӳççи сăрисем. Орау. Сăмса шăтăкĕ çăвар маччинче пырпа пĕтĕçнĕ çĕрте ман ир яланах темскер йӳççи тăрать. В. Олг. Куçа йӳçĕ кĕрет ― ест глаза (от дыма). || Шибач. Йӳçĕ (о бане: угарно). V.S. Мульчара йӳçĕ пулчĕ. || Яд. Посл. 7,8. Анчах чĕлхене чарма этемрен никам та пултараймасть: вăл чарма çук усал япала, вăл пĕтĕмпех вĕлерекен йӳçĕпе тулнă. || Огорчительный. Пазух. Чипер-чипер, аппине, эпир кула пуçласан, йӳçĕ пулчĕ сар ача (т. е. когда мы стали насмехаться над ее любовью, ей стало не по себе). || Квас. Ст. Чек. О сохр. зд. 75. Çавăнпа пирĕн пурте кăвас (йӳçĕ) ĕçме юратаççĕ. Юрк. Йӳçĕ = кăвас, квас. N. Кăна кура ачасен ашшĕсем ачисемпе йӳçĕ тума (для варки кваса) шкула салат парса яра пуçларĕç. Календ. 1910. Йӳçĕ кăрчанкă чирĕнчен пулăшма пултарать. О сохр. здор. 75. Çынсем нумайĕшĕ кăвас (йӳçĕ) ĕçеççĕ. Кăваса (йӳççе) тĕрлĕ тырăран тăваççĕ. Альш. Йӳçĕ ĕçсе пăсăлтăм. Испортился от того, что пил квас. СПВВ. Йӳçĕ, йӳçек.
прокисать. Макка 180°. Йӳçĕхмен сĕт, свежее молоко (не прокиснувшее). Шумерля. Шыв йӳçĕхсе кайнă. Вода испортилась (о стоячей воде). Скотолеч. 28. Йӳçĕхсе кайнă салат пăтти. || Почувствовать надоедливость. Якейк. Эс макăрнипа ман паян холха йӳçĕхрĕ. || Капризничать. N. Йӳçĕхсе çӳрет (о ребенке лет 5-ти) = хăне хăй йĕрсе çӳрет (капризничает от неизвест. причины). || Сёт-к. Йӳçĕхсе çӳрет. Ходит в досаде. Ст. Чек. Йӳçĕхет хăне хăй çиленсе тăрат. Сердится, не зная сам на что. Ib. Лушах ан йӳçĕх. Попусту не злись. || Воспаляться. Сборн. по мед. Вăл (траххома) ерсессĕн, çын куçĕ ирхине йӳçĕхет. Орау. Кĕçĕр сахал çывăрнă та, кунĕпе ăйăхланипе куç йӳçĕхсе çӳрет. Хыпар № 31-2, 1906. Ку ачийĕн те куçĕсем, пăсăлса, йӳçĕхсе çӳрекен пулчĕç.
щавель. Ст. Чек., Изамб. Т., Качал. СПВВ. ТМ. Йӳç-кăшкар — курăк; вăл курăк юр кайсанах тухат, ăна çиеççĕ, анчах вăл йӳçĕ тути калат. Ун тымарпе япаласем саратаççĕ.
болотистое, мочажинное место. См. йӳçĕ. Макка 115. Йӳçлĕх çаранĕ, луга, расположенные иа болотистых местах. Календ. 1904. Вăл тикĕс маррине тикĕслесе, йӳçлĕхе типĕтсе, шурсене тирĕс тăкса, чуллă çĕрсене чулне тасатса, тырă пулакан çĕр тăвĕ-ччĕ. Изамб. Т. Йӳçлĕхре тырă начар пулат. Срв. шур, шурамăк.
учащ. ф. от гл. йӳтелен. Чăв. й. пур. 13. Вăл килте (в этом доме), йӳтеленкелесе, икĕ çул пурăнчĕ.
то же, что йӳç-шу, назв. лечебного отвара. Якейк. Йӳшшура кивил тымарри пор, шăппăрла тымарри, мăн-тохатмăш тымарри, кикен тымарри, ут-кăшкар-ути тымарри, унелнĕ корĕк чĕкеç-корĕк тымарри яраççĕ; квак-чол, хаяр тымарри, эреке яраççĕ. Çаксене порне те, хорана ярса, вĕретеççĕ; çĕпрепе четвĕрт кĕленчишне ярса, хопласа лартаççĕ. Вăл çапла эрне йӳççе ларать. Йӳшшу вăл пор осалтан та лайăх. Хаяр вăрăнсан, çын трук халсăр полсан, ора-алă сасартăк шăçсан (= шыçсан), выльăх халсăр полсан, йӳшшу параççĕ. Парсассăн, чĕртет, теççĕ.
(jы̆ва), особое кушанье из муки, похожее на мячик с двумя ямочками, расположенными рядом. КС. ДФФ. Йăва пурне хулăнăш патак пек туса пĕçернĕ çимĕç-чĕ. Унăн тăршшĕ икĕ шитрен ытла мар, ăна пĕр енчен тăршшĕпе çĕçĕпе касса, картласа тăваччĕç. Н. Седяк. Йăва, малинки (кушанье). Щ. С. Йăва — «катушка из пресного теста, круглой формы; жарится на сковороде с маслом». Шибач. Йăва - кушанье в виде гнездышка. См. Магн. М. 98. Янш-Норв. Йăва ― название кушанья; приносится в жертву водышу. N. Йăва — пряникообразное печенье. Вомбу-к. Йăва — пашалу чустинчен тăваççĕ. Курм. Вĕтĕ иăва. М. П. Петр. Йăва ― колобок. Бгтр. Вара вĕсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, йăва, тата хăшĕ çу параççĕ. N. † Чашки, чашки вет йăви кăсмасăрах полмас во; юр пуçласа юрлама тĕксем (lege: тĕксĕм?) çынран пулмас во. N. † Чашки-чашки йăвине кăсмасăрах пулман вĕт; юр пуçласа юрлама путсер хĕртен пулман вĕт. Бугур. † Ай, тирки-тирки вĕт йăва çупала пиçнĕ вăл йăва.
кататься (напр по земле), валяться; катиться. N. † Çатан урлă сикрĕм-каçрăм ― атă тăхăнтăм; йăвалантăм-кайрăм (покатился) ― халат тăхăнтăм; алăпа хыпаласа пăхрăм — пурнелĕ перчетке тăхăнтăм. Ч. С. Пĕрре пирĕн çав лаша пĕр кун кунĕпех ним те çимерĕ, ялан йăваланса, урипе çĕре чавса выртрĕ (все валялась и била ногами землю). Ib. Пуринчен ытла амăшĕ: йăваланса (катаясь), уласа, выльăх пек кăшкăрса (=уласа), темĕскерсем кала-кала йĕрет. N. † Леш аяккинчи пĕрене йăваланат йĕпене: ку аяккинчи пĕрене йăваланат уяра. Собр. 22°. Йăтă йăвалансан, тăман тухат, теççĕ. Альш. Йытă йăвалансан, тăман çăват, тет. Чув. прим. о пог. 223. Тиха пит йăвалансан (выллясан), йĕпе пулать. Если жеребенок очень много валяется (играет) — к дождю. N. Лаша ура йăрисем (= йĕррисем), вăл йăваланнисем лайăхах курăнса выртаççĕ. Орау. Пĕренесене шыв илнĕ, шывра йăваланса çӳреççĕ. Бревна залило водою; они валяются в воде (так говорят о круглых предметах). Сред. Юм. Йăваланса йĕрет. Плачет в отчаянии (катаясь по земле). Çутталла. 68 Чĕрĕп çурăмĕ çине выртать те, тек типĕ çулçăсем çинче йăваланса çӳрет. Çулçăсем йĕпписем çине тăрăнса тулаççĕ. Чуратч. Улăхса çите пуçланăччĕ, çак ачан хальхи (= хайхи) кăкшăмĕ йăваланса шывах анса карĕ (скатился). Капк. 1928, № 18. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ. N. Çак çынсем ан паллаччăр, тесе, пĕре йăваланчĕ те, вăкăр пулса тăчĕ (обратился в быка), тет. Эльбарус. Эпĕ çав çырманалла хыттăн ĕнесене хăваласа чопса аннă чохне, чăнкă пиркипе, чикеленсе, йăваланса, çохăрса анчах çырма тĕпнелле анса карăм. Ib. Пĕр шĕвĕр патак тĕл полса, таçтан шăтарса пăрахать поль, тесе анчах йăваланса анатăп. Я скатываюсь, а сам всё боюсь, как бы не наткнуться на какую-нибудь острую палку. Б. Яныши. Ним тума пĕлмесĕр, салтак, хĕресне хуçса, пăшал ăшне ярса, пăшалне пере панă, тет; ĕни йăваланса кайнă (покатилась), тет. Чаганар. Çав сехетрех лаша каял(л)а тапса ячĕ те, çавăнтах кашкăр йăваланса карĕ, тет. || Копошиться. Пытьă (= пыйтă) хорт пак йăваланать, тит. || Шурăм-п. № 23. Вырăсĕ тахçанах иртсе кайнă, эпир тин йăваланса тухатпăр(как бы «выползаем»).
валиться, вальнуться, повалиться, перевалиться, свалиться; перевернуться. НАК. Эпĕ: ку кăвакал ырăскер мар, усал пулĕ, тесе, пăшала мыйри хĕреспеле авăрласа, петĕм те, хайхискер месерле йăванчĕ-кайрĕ (перевернулась). В. Ив. Касăсем (борозды) пурте, ӳпне çавăрăнса, умĕнхи касă лупашкине йăванса пымалла. Чем люди живы. Вăл чăпта пек йăваннă-кайнă. Он свалился как куль. N. Чĕп йăванчĕ-карĕ. Чупса пытăм — чĕпĕ вилнĕ-кайнă. Никит. Урапи тӳрем çĕртех йăванса кайрĕ. Телега перевернулась на ровном месте. Альш. † Пĕчĕккĕ пукан, йĕс пукан, йăванмĕ-ши (не повалится ли) урам тăршшĕне? Орау. Ачипчипе пурсăмăр та пĕр вырăн çинех йăванаппăр (о спанье). V. S. Çилпе йăваннă вăрман, поваленный ветром лес. Якейк. † Майра сăнь пек пирн варли-ч; эпĕр тохса кайнă чох, пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши? Наша милая была лицом как русская. Когда мы будем уезжать, то будет ли она смотреть нам в след, или она повалится (с горя) на землю? Юрк. Салтаке, мĕскĕн, йăванат-каят (валится). СТИК. Ăрамра пĕренесем йăванса-кăна выртаççĕ! Бревна лежат на улице в симметричном порядке. (Частичка «кăна» придает здесь выражению оттенок восхищения). || Завалиться. Орау. Кайса, йăванас пуль: ăйăх килет. Пойти завалиться: хочется спать. || Вываляться. Абыз. Первей тикĕт çине кĕрсе йăванчĕ, тит (вывалялся в дегте). || О повалившемся кустарнике. Альш. Ун пек шывлă-шурлă çĕрсенче хăва выртать вара йăванса (лежит повалом). || Переваливаться. Бгтр. † Выртан каскă йăванса юлчĕ. Лежачий кряж перевалился. Ib. Мăн çул çинче упа йăванса пырать. (Çил-арман). || Катиться. Упа 678. † Эпир сирĕн патра килтĕмĕр, шурă çăмарта пек йăванса. || Валить валом. Якейк. Айтăрах! ăрамра шу йăванать! Вода так и валит (течет сильно) по всей улице! Сала 282. † Хура шыв юхать йăванса, хумăшпа хăях хушшинчен. N. Тинĕс хумханнипе тем пăсăкăш шыв хумĕсем тинĕс уттисем çинелле йăванса пынă та, вĕсем çинчи ялсене, хуласене нуммайĕшне хăйсемпе пĕрле тинĕсе, юхтарса кайнă. Сред. Юм. Çырмара çăмăр хыççăн шыв йăванать анчах (вода сильно течет). || О густом хлебе, который валится, стоя на корню. Сред. Юм. Кăçал тыр лапрах вырăнсĕнче йăванса пôлнă. Нынче хлеб на низменных местах даже лежал (хорошо уродился) || Ошибка, вм. явăнса? Н. Карм. † Хĕвелсемех тухать хĕрелсе, улма-йăвăçсене йăванса; пĕр тавранмасассăн, пĕр таврăнăп, хам çуралнă çĕр-шыва çаврăнса.
(jы̆ван), личн. хр. имя мужч., Иван. Собр. Йăвашран Йăван тухат, теççĕ. (Послов.: в тихом омуте черти водятся). Якейк. Йăван ĕмпӳ чохнехи порнăç çитрĕ (наступило хорошее житье). Ib. Йăван куллен макăрать. Вăл куллен полă тытма Кошлав(ă)шçине каять Орау. Йăван тăван (хозяин дома «брат Иван») çапла каласа пуççапать сана, турă. (Говорит читающий молитву).
тихий, скромный, смирный, кроткий; не кричащий о себе; тихоня. Собр. Йăваш çын йăвантарать. В тихом омуте черти водятся. (Послов.): Ib. Йăвашран Йăван тухат, теççĕ. (Послов.) Альш. † Йăвашах та пуянăн ачисем ура çине тăрсан тин юрлать. Орау. Йăваш йытă вăрттăн çыртать. Смирная собака кусает исподтишка. Тайба-Т. † Хӳме айне шăтакан, хăй теç инçе курăк вăл; куç айĕнчен пăхакан, хай те йăваш ясар вăл. || Кротость, смирение. Беседы на м. г. Йăваша вĕрене пуçланă çын. | Слабоватый; слабость. N. Ку ача пирĕн куçран йăваш (слабоват глазами).
(jы̆вы̆р, jŏвŏр), тяжелый, трудный. Козм. Йăвăр (jŏвŏр) тяжелый. Полтава 61. Тимĕрленĕ Кочубей гетман тĕрми пашнинче (scr. башнинче) ларать йăвăр шухăшпа («в глубокой думе»). Ердово. † Пĕчик торă лашине йăвăр лава ан кӳлĕр. Не запрягайте маленькую гнедую лошадь в тяжелый воз. Самар. † Аслă шыв хĕрри кăвак чечек, йăвăр тăмсем ӳксен, тӳсеймест. А. П. Прокоп. † Çамрăк пуçма йăвăра хутăм (поставил в тяжелые условия), çичĕ ютшăн мар-ччĕ, тăваншăн. Цив. Пӳртĕнче çавăрăнса тухма та çук йăвăр шăршă кĕрет (тяжелый запах). || Грозный (о дожде). Собр. Пит йăвăр çăмăр килнĕ чухне, чĕкеç-курăкне татса илсе, икĕ алăпа икĕ енелле чĕрсе пăрахсассăн, çăмăр ик енелле сирĕлсе каят, теççĕ. || Густой. Н. Лебеж. † Хура вăрман çинче йăвăр тĕтре (густой туман), кайре пулĕ вăрманăн тăршшĕне. || Трудно, тяжело. Орау. Чăваш хушшинче пулман япаласам çинчен чăвашла калаçма йăвăр. Трудно говорить по-чувашски о том, чего нет в чувашской жизни. Н. Сунар. Пĕр кĕмĕл шăхличă панă: çак шăхличăпа шăхăрт, йăвăр кисен (если тебе будет трудно), тенĕ те, иртсе кайнă (старик). Орау. Йăвăр-им сана пĕр-ик-виç тенкĕ парасси? Чего тебе стоит дать 2—З рубля. С. Йăвăр килĕ сана (эп вилсен). Трудно тебе придется (после моей смерти). Сёт-к. Орапая йăвăр тьярăм (= тиярăм, тиерĕм) та, аран лăчăртаттаркаласа (скрипя) çитсе. || Альш. † Манран юлнă тур лашана ĕçе йывăр ан кӳлĕр. || Обида. Орау. Кăмăлна йăвăр ан ил те, вăл сирĕн ача вилет пуль. Не обижайся, но ваш ребенок, как мне кажется, умрет. Янтик. Çавсан сăмахсене вăл пурне те пит йăвăра илнĕ. На все эти слова он очень обиделся. Шемшер. † Виç картлашки посмине, эпир посмасан, кам посас? Çакă Шемшер йăвăр ятне, эпир илтмесен, кам илтес? (Солд. п.) Буин. † Çичĕ-юта йăвăр калас мар (не нужно говорить обидного слова): кăмăл çемçе, чăтаймăп. (Хĕр йĕрри). || N. Ку арманта шайкка йăвăр: хуçа шайккине йăвăр илет (т. е. слишком много берет лопатного). См. йывăр.
(jы̆гы̆р), подр. быстрому движению. Изамб. Т. Йăкăр-йăкăр чупса çӳрет. Бегает быстро и мелкими шажками. Б. Хирлепы. † Çакă Чемей хĕрĕсем, йăкăр-йăкăр вăрмана. Якейк. † Çакă ялăн хĕрĕсем йăкăр-йăкăр çирлая, çăпата пуçĕ хĕп-хĕрлĕ. Зап. ВНО. † Çĕн çăпата тăхăнтăм йăкăр-йăкăр утмашкăн. Ib. † Иăкăр-йăкăр утакан пурте сар хĕр пулмасть вăл. Ib. Йăкăр-йăкăр пасара симĕс чалка (?) илмешкĕн. N. Майри янă, тет, аллисене тытса, йăкăр-йăкăр-кăна шуса çӳрет, тет, урайĕнче (пляшет мелкими шажками). Сказки и пред. чув. 51. Иăкăр-йăкăр хĕр утать. Бгтр. † Иăкăр-йăкăр Пăраски, кăвак çеçки Настаççи. СТИК. Йăкăр-йăкăр! (Говорят посторонние люди, когда они нападают на кучу кознов с целыо взять их себе). Тораево. Йăкăр йăкăр пасара ула-пиççи илмешкĕн, Иван вали хатьăрлама.
подр. отрывистому скользящему движению. В. Олг. jы̆гы̆шт шохса к¬ар'ы̆ (тайно). Орау. Пĕр майра ман çумма пырса ларчĕ те, эпĕ йăкăшт тенкелин тепĕр пуçнерех сиксе лартăм. Вăл тата ман çуммарах ларать; эпĕ татах пуçнерех йăкăшт (быстро) сиксе ларатăп. Чуратч. Иăкăшт-йăкăшт шумашкăн хăми тикĕс пулин-ччĕ. Абыз. Йăван йăкăшт-йăкăшт шуса анать, тит (с лопаты).
(jы̆л-ял), подр. прыжкам. Подр. неодинаковому блеску или свечению. Зап. ВНО. Йăл-ял сиккелет. Ib. Çиçĕм йăл-ял çиççе каять. Ст. Чек. Йăл-ял çунать (инçетри вут: то вспыхивает, то как бы совсем гаснет). Толст. Ултă кун иртсен, çав пусă тĕлĕнче йăл-ял çутă курăна пуçларĕ, тет. СТИК. Хут татăкĕ йăл-ял çунса карĕ. («Выражается быстрота, легкость»). || Подр. неодинаковому блеску жидк. вещества. КАЯ. Урнă йăтă сĕлеки акка çинче йăл-ял анчах чăсăлать. || Орау. Çĕмĕрен (особая стрела), йăл-ял туса, питĕ çӳле каять (взлетает, плавно извиваясь в воздухе). || Подр. движениям улыбающегося лица. Сред. Юм. Пĕчик ача йăл-ял кôлкалать. Ядр. Йăл-ял кулни. || Подр. гордой походке. Шибач. Йăл-ял откаласа çӳрет, поçне çĕклесе, никам çине те пăхмаçть (гордая походка). Подр. исчезновению дремоты. Орау. Кил аса килсен, ман ăйху-масару вăл йăл-ялах вĕççе каять. См. чал.
подр. одинаковым, не сильным движениям света или блеска. Ч.П. Йăл-йăл корнать вут çути. Сред. Юм. Таçта аякра вăт çути йăл-йăл корнать (небольшое пламя). Турх. Йăл-йăл туса хĕвел пăхать. N. Пирĕн ялăн шывĕсем йăл-йăл курнат юхĕмĕ (sic!). Орау. Кĕпи йăл-йăл тăвать (переливается, о материи), темĕскерле япала вăл. Тюрл. Йăл-йăл çонса выртать. Шел. 8. Халь Атăл çийĕнче йăл-йăл вылять хĕвелĕ. КС. Йăл-йăл, переливающийся. Йăл-йăл хура (хĕрлĕ, сарă). Ib. Шыв йăл-йăл курăнса выртать (лоснится, переливается). Турх. Çурхи çеçке хирте йăл-йăл тăвать. || Подр. более или менее одинаковым движениям улыбающегося лица. Савельев. Йăл-йăл тоти колать. Ст. Чек. Йăл-йăл кулат. || Подр. виду свежей зелени. N. Серте йăл-йăл пăхнă чух, чун савăнать, киленет. || Подр. блеску глаз. Турх. Хăйĕн ырă куçĕсемпе йăл-йăл ман çине пăхаччĕ (она).
(jőла, jы̆ла), обычай, обряд. Ч.П. Эпĕ кăларнă йăла мар, авалтан каланă сăмахсем. Не мною придуманный обычай, а старинные слова (речи). N. Чăвашăн кĕл-тăвакан йăли. Обряд моления чуваш. Истор. Ун чухне йăла çапла пулнă. В то время был такой обычай. С. Çĕнĕрен йăла кăлар. Завести новый обычай. Латыш. Ку чăваш йăлине авалхи тĕне кĕмен карчăксем анчах пĕлнĕ. Этот чувашский обычай знали только древние некрещеные старухи. Ч.С. Ваттисем ку йăлана ахаль кăларман: чир-чăр кайтăр, тесе, туртса кăларнă. Т. Ачасем çăмарта пухас йăла çинчен. Об обычае детей собирать яйца. Пазух. Акса пулман урпана лартса тума йăла çук (нет обычая сажать ячмень). || Привычка. Сред. Юм. Мĕн йăла ô сан? Какая это у тебя привычка? Изамб. Т. Манăн темле йăла: пăртак ĕççен, ăйăх килмест! Что за привычка у меня ― как немного выпью, так и лишусь сна! Орау. Кулас йăлипе вара вăл. Это он по привычке смеяться. Учите детей. Пĕчĕккĕлле вĕреннĕ йăлана та нимĕнпе те пăрахма çук. И привычку, усвоенную с детства, трудно бросить. Тюрл. Ача-пăча йăлине пăрах. Оставь детские забавы и пр. || Дурной нрав (характер, свойство); норов. Сред. Юм. Кô лашан йăли полмалла (= чăкăмăçлать полмалла). Кубня. † Лупашкара мукка пур, темĕскерле çырла пур; вăйя тухман хĕрĕсен темĕскерле йăли пур. (Вăйă юрри). СТИК. Ку лаша тем чăрманма пăхат няк; йăли çук-и ун? Лошадь что-то не идет; не упряма ли (не с норовом ли) она? N. Йăласăр лаша, лошадь без какого-либо дурного свойства. || Характер. Юрк. Чăваш çыннийĕн йăли çапла ĕнтĕ: кирек хăçан та çын умĕнче намăслă пуласшăн пулмасăр, ырă ятлă пулма тăрăшат. КС. Усал йăлалă. С дурным характером или обычаем. || «Проформа». Юрк. Çуланни йăли мĕнĕ те пулмарĕ. Намаслить не намаслила. Ib. Йăлишĕн анчах вĕренеççĕ. Учатся только для формы. Альш. Хĕр ăхаль-кăна, «йăлишĕн» хирĕнсе тăрать (упрямится). Юрк. Хĕл кунĕ, сивĕ çил; мунчи пăлтăрĕ алăкĕсем йăли-кăна; ăçтан кирлĕ унтан сивĕ çил вĕрет.
то же, что юланут. Ч.С. Вăл йăланатпа ял тăрăх: сăра ĕçмешкĕн çурта айне пумелккене! тет (зовет на поминки). В др. гов. юнанат(-па), юланат(-па), юналат(-па).
(jы̆лы̆н), просить, умолять. Юрк. Çав вăхăтра ку, тутар арăмĕ, вырăсла пĕлменскер, тытăнат вырăсла калаçма: «Ты меня, пожалуйста, не больно суди!» тет, йăлăнса (умоляя). Упа 617. Шăши: яр, тесе, йăлăна пуçланă: еэĕ мана ярсассăн, эпе сана ырлăх тăвăп, тенĕ. Мышь начала умолять: «Отпусти! Если ты отпустишь меня, я тебе отплачу добром.» Истор. Вăл часрах каялла тавăрăнна та, йăлăна-йăлăна, Олегпа килĕшнĕ (после унижений, примирился с Олегом).
(jы̆лы̆х), пресытиться. Зап. ВНО. Кулаç çие-çие-йăлăхрăм. N. Вăл кĕнеке вуланипе йăлăхнă; илтес килмеç, ан вула! Надоело слушать это чтение; брось читать! || Соскучиться. Ст. Чек. Вăл ютра чистă йăлăхнă (соскучился по родине). КС. Ку апатран йăлăхрăм эп. Наскучила мне эта пища.
ярко гореть, блестеть. Сказки и пред. чув. 34. Пурçăн тутăр, сарă тутăр, пуçĕ çинче йăлкăшать. Урож. год. Шетмĕ шывĕ хĕрринче хăмăш вăрăм çитĕнет, çил вĕрнипе хумханать; хĕвел йăлтăр пăхнă чух, хитреленсе, йăлкăшать. N. Йăлкăшакан кăвар. Полтава 6О. Тулли уйăх пĕлт çинчен ним шухăшсăр йăлкăшать. IЬ. 34. Йăлкăшакан ылттăнсем тыткалама кирлĕ пуль (нужны на расходы). IЬ. 7. Хитре куçсем йăлкăшса, çăлтăрсем пек курнаççĕ (у нее). IЬ. 34. Унăн вичкĕн хурăçĕ (булат) çут тӳкĕр (sic!) пек йăлкăшать (как стекло). Шел. 8. Халĕ Атăл çийĕнче йăл-ял вылять хĕвелĕ, таçта пин-пин çухрăмра йăлкăшакан хĕлхемĕ! Сир. 97. Шыв хĕрринче ялкăшса (в рукописи: йăлкăшса) ларакан лилиа чечекĕ пек, çулахи кун ешерсе ларакан ливан турачĕ пек пулнă вăл. В. Олг. Йăлкăшша йор çуат (светло). Пшкрт. вос', тӓт, инџӓтрӓ тӓмэ̆н jы̆лђышса вырдат. || Улыбаться. Чем люди живы. Йăлкăшса кулса янă (улыбнулся). СПВВ. ВВ. Йăлкăшат ― сасăпа кулман çынна калаççĕ. КС. А-ай, йăлкăшма çăвар! мĕнне курса йăлкăшан?
(jы̆лма), липкий, вязкий. Шугур. || Тина КС. Йăлма (jы̆лма) = лăйма. Орау. Карас вăл сысна пек йăлмана тăрăнать вĕт (зарывается в тину).
(jы̆лт). подр. мгновенности действия. Актай. Кайăк йăлт! çатрака айĕнчен сиксе тухрĕ (выскочила), тет. Ст. Чек. Йăлт тухат та, йăлт кĕрет. N. Йăлт пăхат та, йăлт пытанат. (Çиçĕм çиçни). Яргуньк. Çавна илтсен, арăм киле йăлт анчах тарнă. Услыхав это, жена (его) вмиг убежала домой. СТИК. Каçпа ытлаван (= ытла аван) вырăн çинче тĕлĕрсе выртаттăм: пашар! тесе, кăшкăрса ячĕç. Чанĕ: тан, тан, тан! çапа пуçларĕ. Йăлт! сиксе тăтăм та, хăппăл-хайпăл тумланса, ăрама чупса тухрăм. Халапсем 14. Ку, сăра чĕресне хăлхисенчен тытса, сăрине йăлт! ĕççе ярать. Вотлан. † Икĕ çыр хĕрне лартас та, йăлт (мигом) тухас та, вĕçтерес. Орбаш. Хай мулкач чупса каϸ, тит, катаранах кăçкăрать, тит: (Й)эрме кут, тилĕ тус! хăнана пырăр, тесе калать, тит; хăй йăлт анчах курăнч, тит (быстро удрал). Микушк. † Пурçăн шăналăкра сарă хĕр; чавси таран йĕс сулă, пурнисерен кĕмĕл çĕрĕ; йăлт уçать те, йăлт хупать, çамрăк чунне хускатать (беспокоится). Собр. † Çармăç курки сарă курка; курка сарă тийиса, йăлт та йăлтах хурас (выпивать залпом) мар, хамăра намăс кӳрес мар. Шурăм-п. № 19. Арăмсем апатпа туха пуçларĕç. Шур пуçĕсем йăлт, йăлт! тутараççĕ анчах (мелькают во ржи; в Якейк. здесь сказали бы: «тăваççĕ»). С. Йăлт пăхать те, йăлт колать. Алик. † Сарă лутра акисам йăлт пăхаç те йăлт кулаç. Альш. Таçти аякрах çиçĕм йăлт-йăлт! çиçни курăнать (мелькает). Шел. 32. Йăлт-йăлт! сиксе тăраççĕ (пружинные постели так и зыблются). N. Çисен-çисен, ман Алексантăр йăлт анчах курнчĕ (исчез); Юрк. Черккинчи эрехне кайран йăлт! (в Орау.: йăнкăлт!) тутарса ĕçсе ярат. Шибач. Халбьхи тотар майрине (жену свою) хуса çитме поçларĕ. Тотар майри йăлт пăхать каялла. ― Вăл мана касма килет, тесе, чопать-тарать тотарăнчен (= тутарĕнчен). Изванк. Çапла вара епир унтан йăлт анчах килелле курăнтамăр (быстро уехали). Шел. П. 2О. Йăлт-йăлт пусса утаççĕ. КС. Йăлт, Йăлт, йăлт ― отдельные вспышки пламени. Хыпар № 7, 1906. Аслă çул юписен чӳрече витĕр (в окнах вагона) йăлт та йăлт, йăлт та йăлт курăнса юла пуçларĕç (замелькали). Сутталла 84. Хайхи шăнса хыта пуçланă çынăн (= çыннăн) чĕри йăлтах сикнĕ (ёкнуло). || Подр. подергиванию губ. Собр. Тута йăлт-йăлт сиксен, çынпа калаçат, теççĕ. См. МКП. 48 сл.
(jы̆лт), совершенно, совсем. См. МКП. 129, 130. N. Ĕлĕк пĕр ватă карчăк пулнă, тет. Йăлт йӳтенĕ (чрезмерно старая; в Хорачка толкуют: jӳдэзэ аҥграны, пэ̆тнэ̆), тет. Истор. Вĕсем çапла... йăлт хатĕрленсе çитнĕ. N. † Окошка умĕнчи кăвак çеçки пӳрте майлă (к избе) выртмаççĕ, йăлт хирĕçле выртаççĕ. Сĕт-к. Хватлă çомăр çуса Мочкаш çинчи, Выл çинчи армансене йăлт хирсе кайнă (армансам татса кайнă). Изамб. Т. Йăлт аптăрамалла, совсем потеряешь голову. Бюртли-Шиг. Вăл вара вĕсен чен малтан йăлт ыйтса, тĕпчесе пĕтерет-чĕ. N. Кунта йăлт чăваш. Здесь все чуваши. Собр. † Курка сарă тийиса, йăлт та йăлтах (совершенно, до капли) хурас (выпивать) мар, хамăра намăс кӳрес мар. См. йăлт.
повидимому, описка вм. йăлттам. Ч.С. Пирĕн пĕр-сăрă лаша пур-ччĕ. Вăл кĕçĕнтерех те, пит йăлтам: ярсан, таçта та кĕрсе кайĕ-ччĕ. См. йăлттам.
подр. неодинаковым и не отрывистым сверканиям. См. МКП. 11. Çутталла 31. Кĕпи çанни (рукав) вĕçĕ, текех сăмсине кĕпе çаннине шăлнăран, сăран пек хытса кайнă, йăлтăр-ялтăр туса тăраччĕ. И. Афанасьев. Йăлтăр-ялтăр çиçĕм çиçе пуçларĕ. Сред. Юм. Вăл смаварне пит сĕрсе тасатнă (начистил), пĕтĕмпе йăлтăр-ялтăр-çиç курăнса тăрать. Ib. Йăлтăр-ялтăр, тесе, çутă япаласĕм кас-кас куçа курнса кайсан, калаççĕ. П.П.Т. Çапла пĕтĕм çерем, ялăн пĕр хĕрри, кăнтăрла енче, йăлтăр-ялтăр, хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă (от ярких костюмов). Сказки и пред. чув. 38. Çумăр пулсан, йăлтăр-ялтăр çиçĕм, кĕмсĕртеттерсе аслати авăтать. Сенчук. 512°. Çĕнĕ пӳртĕн маччисем, йăлтăр-ялтăр сухăрисем (блестит смола). Ч.С. Пĕрре çиçĕм йăлтăр-ялтăр çиçрĕ те, пĕтĕм куçа кĕрсе кайрĕ (ослепила глаз). Череп. Йăлтăр-ялтăр курăнат. Альш. «Сиçĕм йăлтăр-ялтăр çиçет ― зигзаги, а йăлтăрт-йăлтăрт çиçет — отрывисто видно»). Çиньял. Йăлтăр-ялтăр йăс (=йĕс) тавраш çутатмасан çуталмаçть. Сёт-к. Хвел çуттинче сăн виттĕр (сквозь зеркало) йăлтăр-ялтăр твать. ЧП. Йăлтăр-ялтăр юр çăвать. Ст. Чек. Шуйттан йăлтăр-ялтăр туса хăпарса карĕ, тет.
«кругообразные вырезы на ручке ковша». (Кан. р.) Макка 166°. † Кĕрекĕр аври йăлтăрма, кĕреки илемнĕ çав кӳрет. || Колесо прялки. Кан. р. || Форсун(-нья). Янтик. Унпа пурăнса пулмас ман, ытла йăлтăрма у (=вăл), пĕтĕм çурта суттарĕ вăл.
блестеть, сверкать. Алекс. Нев. Ĕлĕк йăлтăртатса ларакан хуласем, ялсем вырăнне хуп-хура çĕр тăрса юлнă. N. Йăлтăртатакан, мерцающий, блестящий. Шорк. Ылттăн укçа йăлтăртатса-кăна тăрать. Ч.С. Çăмĕ хăйĕн çамрăк тиха çăмĕ пек кĕскеçеççĕ те, яп-яка йăлтăртатса курăнса тăрат. Шибач. Йăлтăртат, светлеть. N. Вăл хапха çил-хĕвелпе шăлтăртатать, хĕрӳ хăвелпе йăлтăртатать. Юрк. Çăлтăрсем пит йăлтăртатсан, хĕлле сивĕ, çула уяр пулат. Чув. прим. о пог. 16. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, вăрах йĕпе пулать (у Юрк. ― пĕр эрне йĕпе пулат). Если в облачный день солнце перед закатом ярко сияет, то будет продолжительное ненастье (у Юрк. - будет неделю ненастье). Ib. 71 Çăлтăрсем пит йăлтăртатсан (выллясан). Если звезды очень блестят (мерцают, играют). || Переливаться (о блестящей материи). Быть блестящим, изящным. Сред. Юм. Йăлтăртатса тăрать (изящно отделано). Т. К. † Çӳреймерĕм йăлтăртатса, каяймарăм ял ачине. Хорачка. Хĕр ача йăлтăртатса тăрат (хуне хуа та пĕлмест). Девица важничает, форсит, кра-суется. Пшкрт. jы̆лды̆ртатса с'ӧрӓт каβы̆рдатса, т. е. капăртатса (форсит).
(jы̆лττиы-jалττиы), подр. неодинаковым слитным прыжкам одного или многих предметов. См. МКП. 68. Малт. шк. вĕр. фиç. 105. Çапла тусан, хут татăккисем ламппă трупи çумнелле йăлтти-ялтти сиксе ӳкеççĕ. Шел. 62. Путек-сурăх, савăнса, йăлтти-ялтти сиккелет. || В перен. см. СТИК. Питĕ йăлтти-ялтти çӳрет: тем пит хĕпĕртенĕ-хе вăл. («В этом случае это слово не показывает, что человек именно прыгает, а показывает только настроение»). || Подр. искусственной, довольно быстрой, грациозной и кокетливой походке. Сунчел. Йăлтти-ялтти уткаласа çӳрет. Ветреная (о женщине). Сунчел.
говорить, рассказывать. См. __юмахла. В. Байг. Нюш-к. Мана пĕрре ватă çын ак çапла йăмахласа кăтартрĕ (рассказывал). Сред. Юм. Онти халăхпа мĕн йăмахлан вара! (Это означает, что тамошние жители живут хорошо, так что нечего о них и говорить). Ib. Кăçта йăмахлан! Куда с ним говорить! (он держит себя высоко). Нюш-к. Куна те чăн калать вăл. Çынни (человек-то) питĕ йăмахлаканскер. СПВВ. ОН. Йăмахлас тени калаç(ас) тенĕ сăмах пулат.
(jы̆мбы̆лдан), назв. рыбы. Якейк. Йăмпăлтан ― хупăсăр, пĕр шыт тăршши çинçе полă; вăл полă шăва (= шыва) хирĕç хытă, çӳрет.
назв. леса. N. Эпĕр малтан шыв хĕрине кайрăмăр арман патне çитеччен. Унтан, кĕпер урлă каçса, Йăнар кĕпери патнел(л)е. Унтан, Мăн çăл тĕлми урлă каçса, Йăнар каççи патнел(л)е. Вара эпир вăрмана çитрĕмĕр; вăл вăрмана Йăнар теççĕ. Ядр. (Уб. в.) Пирĕн патра, хамăр ялтан инче те мар, пĕр вăрман пур; ăна Йăнар теççĕ.
говорить ноющим голосом. || Болтать. Чет. Пути. Вăл пит тӳрĕ çынчĕ, ялан тӳрĕпе пыраччĕ, айван çынсемпе йăнăлтатма юратмасчĕ.
(jы̆ҥгы̆-jоҥгы̆), подр. одурению, отуманению (головы). КС. Тапак вăл пуçа йăнкă-янкă тăват (одуряет).
(jы̆ҥ'гы̆-воρρиы), устье р. Юнги. || Назв. духа. В. Олг. Йăнкă-вăрри ― киремет мар, антихрист. Мана салтакран хуар тет, эп сана ут парăп пĕр мăшăр, тепĕр мăшăр мăкăр парăп, тепĕр мăшăр така парăп, тепĕр мăшăр куакал парăп, тепĕр мăшăр хор парăп. Потом, салтакран олталаса хуарат, вăл йолатах уш. Потом хайки (так!) порнат-порнат, вăл йомăçа каят, сумар полат. Йомăçа кайсассăн, калат: эсĕ, тет, салтакран йолнă чоне Йăнкă-воррине асăнтăн, тет. Вот эс пама полнă пĕр мăшăр ут, пĕр мăшăр мăкăр, пĕр мăшăр така, пĕр мăшăр куакал, пĕр мăшăр хор. Çана парсассăн, эс суалатăн, тет. Сиччас парат исо порня та (= пурне те), и çичас суалат. Ашне хуа çиет, шăннине çонтарса парат.
(jы̆ндар), то же, что йăлăнтар. Орау. Йăнтарса пурнать-ха вăл лешсене пайтах, час вилес çук. Еще надоест, с ним (со стариком) еще много будет назолы. Ib. Хăлхана йăнтарчĕç (сделался шум в ушах) паян! Ан яслăр-ха, ачасем!
(-ζы̆к-џы̆к), утешение, утеха, развлечение, забава. Сир. 59. Вйхăчĕпе виçелĕ ĕçекен эрех чĕре савăнăçĕ, чун йăпанчăкĕ вăл. || Сговорчивый. КС. Йăпанчăк ― йăпанакан çын, легко поддающийся уговору.
(jы̆бы̆лдат), ласкаться, примазываться, льстить (кому-либо) Юрк. Çумра выртнă чухне йăпăлтатнине курсан, тилĕ юлашкине те курать. Б. Олг. Çын çиленсе лараччĕ; он патне пырса, тепри (с б) йăпăлтатат. N. Ăна кошак пак йăпăлтатас полăть. К нему надо приласкаться, льстить, прилаживаться. Янгильд. Микихвăр салтак, тотăра кĕсияран кăларса, силлесе кăтартрĕ те, йытă йăпăлтатма поçларĕ (начала ласкаться). Сред. Юм. Кăштепĕр этем йăпăлтатакан çынна йоратать. Некоторые любят льстецов. О сохр. здор. Вăл (собака) ура пуçласан, салхуланать, хуçисене йăпăлтатмасть. Ст. Чек. Йăпăлтатса çӳрет, льстит. Йăпăлтат ― user de mots couverts, говорить загадками. || Гл., подр лижущему языку кошки. КС. Кушак чĕлхи йăпăлтатать.
(jы̆бы̆рга), шёлк. Мăн-Этмен, Ходары, М. Тув. † Лапкара тавар нумай та, йăпăркана мĕн çитес? Якейк. Йăпăрка, (jы̆бы̆рга), тоттăр — шелковый платок. N. Йăпăрка порçăн, лучший шелк. Якейк. Йăпăрка порçăнпа масмак анчах тăваççĕ; вăл пор тĕслĕ те полать. Ib. † Порçăн тоттăр йăпăрки çĕнĕ чох çыхни килĕшет. Ib. Йăпăрка порçăн тоттăр. Чертаг. Йăпăрка туттăр, светло-оранжевый платок с цветами, шелковый, из «элмен пурçăн»(по словам чувашки); стоил (до войны) 2 рубля. || Шелковые нитки. Якейк. || Скользкий. Баран. 47. Темĕнле йăпăрка сивĕ япала ман алла пырса сĕртĕнчĕ (это была гадюка). || Скользкий, холодный и слизистый.
(jы̆пшы̆н), притаиться; быть вкрадчивым. Полтава. Çĕрле вăрттăн, йăпшăнса, тăшман енне кайс' çӳрет («прокрасться в ночь ко вражью стану») Çутталла 71. Вĕтлĕх-чăтлăх айне кĕрсе ларчĕ. Çуна енелле йăпшăнса пăхать. Ст. Чек. Йăпшăн çӳре, йăпшăнса çӳре. Ходи тихо, не подавая повода сердиться на себя. КС. Йăпшăнчĕ. Приняла такую позу, чтобы можно было подкрасться. Сказки и пред. чув. 21. Вăйăра Чĕкеç енелле вăл йăпшăнать, сулăнать. СПВВ. МС. Ачам, вăл тухрĕ те, йăпшăнчĕ. N. Хăва тĕминчен йăпшăнса пăхса пырать. РЖСЗ. Вăл çемçе чĕлхепе йăпшăнса ыйтнă: халĕ ĕнтĕ эсир пирĕн туррăмăрсене, пĕтĕм халăх пуççапакан турăсене хисеплетĕр-е?... тенĕ. Шибач. Йăпшăнса каять (тихонько), никам кориччен. Янш.-Норв. Унччен те пулмарĕ, тепĕр аяккинчен курăк хушшисемпеле кашкăр йăпшăнса пыра парать. Сир. 23. Вăл сан умăнта йăпшăнса çӳрĕ (лебезит, «как подчиненный перед начальством»). (У КС. = незаметно, но будет выделяться). Янтик. Ха, кушак хӳмме çуммипе йăншăнса пырать! СПВВ. ФИ. Вăрттăн пĕшкĕнсе пынине: йăпшăнса пырат, теççĕ. СТИК. Хайхи Ванькка пирĕн уччиттĕл умĕнче тилĕ пек йăпшăнса çӳрет (подлизывается). Ст. Чек. Йăпшăнса çӳрет — ерипе-кăна, почти то же, что шăлăнса çӳрет. Б. Нигыши. Хай кашкăр йăншăнса пынă та, ачана (ребенка) йăтса тарнă (унĕс). || Сред. Юм. Йăпшăнса йăмахлать (хăймасăр, вăтанкаласа сăмахлакан çынна калаççĕ).
(jы̆р-jабы̆ш), очень юркий; вертушка СПВВ. ЕС. Йăр-япăш — ларнă вырăнĕнче тĕк лара пĕлмен çын. Вăл пĕр пӳрте кĕрет, пĕр тула тухат. || К.-Кушки. Йăр-япăш — ловкий, разузнает все; вертлявый, бойкий.
копошиться, возиться; еле переваливаться (о походке). Сред. Юм. Тем йăраланать паян кунĕпе; кăлт ĕçе те ку таранччин пĕтермен. Ib. Ĕç тума тапăнсан, йăраланса аптрать вара («не скоро делает работу»). Толст. Вăл, йăраланса, ытти хуртсемпе пĕрле вĕллене кĕрсе кайрĕ (она). Упа 624°. Хайхи йăраланса чупса та каят. N. Çĕр çинче çĕрĕн-кусан йăраланса çӳре пуçланă. Тюрл. Йăраланса çӳрет («патрак, толстый, широкий низенький, ни малалла каймас; но ги коротки, вперед ходу нет»). Ib. Чох йăраланса çӳрет, питĕ самăр. Ст. Чек. Йăраланаймас = хăне хăй çĕклеймес. Еле-еле ходит (человек или животное, напр., от болезни либо от худобы). Орау. Кăпшанкă тавраш, вăл йăраланса çӳрекен-ччĕ, ку вĕлерес пек (чертовски быстро) чупать. Хыпар № 30, 1906. Чăркуççи çине ларса, полицейский кантурне çитичченех йăраланса пыма хушать. Ст. Чек. Начар лаша йăраланаймасăр çӳрет.
(jы̆ры̆), бойкий, пронырливый. Ст. Чек. Йăрă (выльăх, çын, хурт ами). Ib. Йăрă çын пусан, илтменни çук, курманни çук. Ib. Йăрă выльăх. Пăхатăн — вăл кунта; пăхатăн тепĕре, ― таçта кайнă вăл чупса.
(jы̆ры̆лдат), подр. мелкому бегу (напр. мыши). Ст. Чек. Шăши чупнă чухне: ав шăши йăрăлтатса пырат (как будто катится), теççĕ. || Подр. звуку вертящегося на полу веретена. А. Турх. Йĕкене (веретено) пĕтĕрсе ярсассăн, вăл йăрăлтатать (звук йăрр!).
назв. игры в жгуты. Кан. 1927, № 213. Пĕчик чух, ут çитерме кайсан, ачасемпе йăрт-яртла вылянине хальхи пекех астăватăп. Ib. Чăнах та питĕ усал япала вăл йăрт-ярт вăййи.
(jы̆рhалы̆х), крюк (вбиваемый в стену). Орау. Йăрхалăха çĕлĕксем, пиçиххисем çакма пĕрене çумне çапса хураççĕ. Вĕрен, пăян тавраш явнă чухне çавăнтан çаклатса яваççĕ. Вăл кантăрана çакнă çеккĕл (крючок) пек мар: сулланмасть те, ун çинче явма аван.
(jы̆рhах), крюк, вешалка. СПВВ. † Пурçăн пушша (кнут) çакмашкăн ылттăн йăрхах кирлĕ ăна. Ч. П. Йăрхах, крюк (напр., для того, чтобы вешать кнут). Тюрл. Йăрхах ― крюк (йăвăçран, якатма). N. Йăрхах ― вешалка. Зап. ВНО. Йăрхах ― крюк для шлифовки веревок. Ib. Пĕчик пиччен пурни куккăр. (Йăрхах е кантра туртмалли пăта; в б. Козмод. у.). Ib. Йăрхах вăл туратлă йăвăç. ― Лашасене йăрхахран кăкар (привяжи), теççĕ. Синьял. † Çăпатине йăрхаха, хĕрĕсене чăлана, майра ташши ташлама. N. «Йăрхах, а у нас пăта». СПВВ. ОВ. Йăрхах ― çекĕл, кукăр пăта, пӳрт алăк патне стена çăмне (так!) тунтирсем çакма тăваççĕ. Разум. «Йăрхах ― кантра якатмалли». Етрух. Çав йăрхахран уснать (= усăнать) пулать унăн чунĕ (арçын чунĕ). Çынна пытарни; см. вил). Янтик. Йăрхах ― деревянный крючок для вешания в избе. Так, напр., говорят: «Йăрхаха çак».
(jы̆сла), производить шум. Б. Яныши. Молкачă, кайсан-кайсан, выртса итлерĕ, тет те, йăтăсам йăсласа пурнине (= пынине) илтех кайрĕ, тет. Шорк. Эх, шуйттан урапи, йăсла та пуçларĕ (заскрипела)! КС. Паян кунĕпех йăсларĕ вăл çын (пел, надоедая). Упа 774°. Сана та вĕлересшĕн-ччĕ те, анчах карташĕнче йăсларĕç. Б. 0лг. Вон лере халăхсам йăслаччĕ (шумят). См. хатăр. || Браниться. Хорачка. Jы̆сла: мӧмгэзэ вы̆рс'са с'ӧрэт. Шибач. Йăсла ― браниться.
(jы̆т), поднимать, носить, таскать, положить на себя и нести. ЙӨН. Таканапа шу йăтаççĕ, витре ăшĕнче пуç çăваççĕ. СЧЧ. Мирон пичче хай йĕрĕх пĕрнине илчĕ те, пахчаналла йăтса кайрĕ (понес). Ч.С. Çынсем хăшĕ чĕрес, витре, касмăк çĕкленĕ те, шыв йăтаççĕ (таскают воду). Ала 55. Йăтсан-йăтсан, манăн кĕлетре нимĕн те юлмаþ (я перетаскал все). Орау. Ула-кураксам йăва çавăрма хулăсам йăтаççĕ. Вороны таскают прутья для гнезда. N. Анна вут йăтма кайнă. Анна пошла таскать дрова. N. Ачана йăтнă ― пырать. Несет ребенка. М. Кукшум. Пирĕн те вут йăтас, çын янтипех ăшăнса выртас мар пăрмаях. Шимер-Пось. Вĕсем ахаль пыман-мĕн, çăварĕсемпе пылчăк йăтса пынă (таскали во рту грязь). Упа. Çак упа тус пирĕн пуçне йăтса пăхать (поднимает голову) ― хыр йăвăсĕ çинче вĕлле çакăнса тăра парать. Якейк. Йăтиман нумай йăтнă, тет. (Послов.). Курм. Вăл кĕнекесене пасарта, тата ялсенче йăтса çӳресе сутать-чĕç. N. Ĕлкĕрмен-и-хă? ― Ĕлкĕрнĕ; йăтса кĕреп ĕнтĕ. Разве не готово? ― Готово, сейчас внесу. Сюгал-Яуш. Вара пулăсене йăтрăм та (положил на себя), киле кайрăм. N. Йăтса пыр, нести, тащить. N. Йăтса çитер, донести куда. Орау. Хăшĕ хĕрне йăтса çӳременни анчах. Иная готова дочь свою носить на руках, т. е. очень балует ее. Чаду-к. Кайран вара саккăрăн яла йăтса хăпарчĕç. Çĕнтерчĕ 29. Тулла шăтăка йăтса пăрах. Сл. Кузьм. 66. Вăл тинĕс хĕрринчен темĕн тĕрлĕ чăнкă ту çине михĕпе тулă йăтнă (таскал мешки с пшеницей). Взять что-либо, чаще ― тяжелое. Альш. Аслă ывăлĕ хăйрине (точило) йăтать, тет те, каять, тĕт, çӳреме. Шурăм-п. № 16. Хыйă йăтнă. Взяли лучину (лучинки) в руки. Ала 26. Мĕн тума (к чему) ун чухлĕ сухари йăтăрăн? (взял с собою). Шибач. Хоçи сенкĕ йăтрĕ (взял) те, чопрĕ хытă çав ачасам патне. || Добыть в изобилии. Якейк. Апи ĕнтĕ кăçал хăяр йăтса илĕ! [у тебя (говорит матери) нынче будет много огурцов]. ― Йăтса илес çок эп, лартмастăп та. Янтик. Ну, йăтрăмăр пулла. Ну, и наловили мы рыбы! (т. е. поймали много рыбы). || Выдерживать. Орау. Пăр хулăм шăннă ĕнтĕ, лашана та йăтать (выдерживает лошадь). Ч.П. Пилеш пиçсе çитнĕ чух, аври йăтса лараймасть. || Принимать (в картах). N. Йăтрăм. Я принял. || Обрушить. Срв. и ш. N. Уç! Уçмасан, йăтса антарап, тет. Он говорит: «Отвори, а то я разрушу (избу)» Синерь. Тапратрĕç, тет, вăрçма кашкăрпа вуникĕ мăйракалли вите (sic!) йăтса антарас пек. Чорт и волк принялись драться так, что казалось, что они обрушат конюшню.
спозаранок. Якейк. Йăт тăриччен çак аная пĕтерме па-ар! Ib. Эп йăт тăриччен вăл масмака туса прахăп. Ib. Йăт тăриччен ут тытса килч. Ib. Йăт тăриччен пасара кайса килтĕм. Ib. Йăт тариччен вот çонтарса кăлартăм (истопила печь).
(jы̆ды̆н), подниматься. Букв. 1904. Хăйсенĕн çӳçĕ-пуçĕсем, сухалĕсем çав йăтанакан шултăра юр пекех шап-шурă. Якейк. Карап шу çине йăтăнас чох (при спуске карабля на воду), эс кĕмесĕр тăр (при дожде). Ялав. Вуг йăтăннăран йăтăнат (вут тухсан, вут вăйлăланни). || Рушиться, обрушиваться. Упа 596. † Хĕрсем улаха кӳртмерĕç, ― мачча хăми йăтăнтăр, йăтăнтăр. N. Вăл вырăнта питĕ тарăн, çĕр йăтăнса хăпарать (подымается обрывом). N. Ăшĕ йăтăнни (тот, у которого вывалилось нутро) йĕрсе ларать, кушак-пиçиххи çыхни кулса ларать (Хурт пăхни). || Собираться в путь. Альш. Акă ĕнтĕ хăнасем йăтăнаççĕ килĕсене.
(вы̆дам), средний; умеренный. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 42. Пирĕн Раççейре вăтам çĕртипе çур-çĕр енчи кĕпĕрнесем валли пилĕк пусăллă акас йĕрке лайăх пулмалла. СПВВ. Вăтам çын, человек среднего роста. (Сред. Юм. id.). Альш. Пирĕн чăваш вăл вăтам çын темелле: ытла çӳлĕ çын мар, сарлака мар. Орау. Пирĕн пата паян Хапăссем, пĕр вăтам çын, кĕрсе тухса карĕ (заходил человек среднего роста). Календ. 1904. Праçниксем аслисем, вăтаммисем, кĕçĕннисем пур. Н. Шинкус. Хăй ку (она) вăтамрах, лутрарах, хурарах арăм; çийĕ-пуçне яка тытаканскер ку (она). КАХ. Юлашки чустинчен тепĕр вăтам пашалу тăваççĕ. См. лапрашки. Н. Карм. Вăтам çын, средний человек, пысăк та мар, пĕчĕккĕ те мар. Ал. цв. 22. Вăтам çулти пулсассăн, импиччем пул. Истор. Тутарсем вăтамрах, сарлака çан-çурăмлă çынсем пулнă. Кан. 1927, № 234. Вăтамран илсен (если взять в среднем) перес тĕлĕшпе (в отношении стрельбы) питĕ начаррисемех курăнмарĕç. Ib. Çунасси вăтамран (в среднем) сакăр-вунă (сакăр-вун) минута пырать. || Мыслец. Вăтамĕ — средняя часть льна. Пшкрт: Вы̆дам — второй сорт конопли. См. кантăр. Алгазино. Сорта волокна (льна и конопли): 1) лапрашки, 2) вăтам, 3) палчас (с л'), 4) вар. || Неолог. Эпир çур. çĕр.-шыв. 23. Вăтам шкул çук-халĕ. Средней школы пока нет.
(вы̆ды̆р), чакрыжить. Изамб. Т. Эпир ĕнер çиччĕн пĕр ана ыраша вăтăртăмăр та тухăрăмăр (шибко жали). Ib. Пĕр çаран утă вăтăрса тухăрăмăр. Ib. Ĕнер кунĕпе вăрман вăтăртăмар (рубили дружно, шумом, быстро). || Выдирать с корнем (иногда без корня). Альш. Пахчана кĕнĕ те, пĕтĕм сухана (лук) вăтăрнă-тухнă. Ib. Кĕпçене кайнă та, кĕпçе темĕн чухлĕ вăтăрса килнĕ (нарвал). Ib. Вăрман тымарĕсене вăтăраççĕ-кăна. КС. Çав çын пирĕн усрава пынă та, йывăççене йăлт вăтăрса тăкнă. М. Васильев. № 3, 37. Пăртак ларса канать те, каллах пуçлать вăтăрма (выдергивать, выдирать шиповник). Сред. Юм. Эпир пĕррĕ (= пĕрре) калĕмпĕре кайрăмăр ôнпа та, ô вăтрать (= вăтăрать) анчах калĕмпĕре; эп кăлт та татаймарăм, ô пĕр çĕклем туса тавăрăнчĕ. || Орау. Аллине вăтăрнă-ха (= каснă, порезал) вăл, çавăнпа чĕнмесĕр ларать. КС. Çăккăра ма вăтăрса тăккăрăн? Что ты сколько хлеба-то накромсал? (т. е. нарезал много, и больше, чем нужно). || Иногда усиливает значение другого гл. Калашн. Хăй çара аллине вăтăрса шăлса.
(вы̆hы̆т), время; срок; пора; обстоятельства. Шел. 27. Ак, пĕр вăхăт (некоторое время) кайсассăн. Шел. П. Унтан пĕр вахăт (некоторое время) Кавала тухса çӳрерĕм (ходил по селу Ковалям). Эльбарус. Он чохне каç поласси вăхăт нăмай-ччĕ (до вечера было далеко), çавăнпа эпир: киле халех каяс мар, тесе, каçчен çитертĕмĕр (кормили лошадей). Сред. Юм. Санăн кайма вăхăт çитнĕ ĕнтĕ. Сана кайма та вăхăт. Тебе время итти. Юрк. Вăхăт иртнĕ-çемĕн иртет. Время все идет да идет. N. Эсĕ этемсен вăхăтпа (время от времени) пулакан аскăн шухăшĕсенĕн çулăмне сӳнтеретĕн. Орау. Ачине вăхăт çитечченех пĕр уйăх малтан туса пăрахнă (родила, не доносив месяца). Ст. Письм. Пайтах вăхăт иртсен, çур-çĕр вăхăтнелле (около полуночи) чан çапаççĕ. Орау. Вăхăт нумай иртнĕ ĕнтĕ. Времени уже много (о времени дня). Такмак. Утсем ырхан пулчĕç (вар. утсем ырхан, без пулчĕç), çулсем хура пулчĕç (вар. без пулчĕç), çитеймерĕмĕр вăхăта (не добрались к сроку). Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Беседа чув. 16. Вăл пĕр вăхăта каллех итлесе тăчĕ, анчах юрăри сăмахсем ун шухăшне каллех Керимуллапа калаçнă сăмахсем енелле пăрса янă. Ib. 3. Хай чăнах та хăй шухăшланă вăхăта çитрĕ (подошел к предположенному им сроку). СПВВ. X. «Вăхăт, вăхчи = каннĕ вăхчи». Регули 1178. Сивĕ вăхăт çитиман-халь. С. Çыврас вăхăт çитет. Б. Яныши. Пăр кайнă вăхăталла (около времени ледохода) олăхра симĕс корăксем шăтса тохаççĕ. Хурамал. Ывăлĕ вун-сакăр çула çитсен, старик ывăлне каланă: ачам, эпĕ сана вăхăта-кăна (на время) ыйтса илтĕм, халĕ сана парнене кӳмелле, кӳнетĕн-и? тенĕ. N. Вăл хулара эпир пĕр вăхăтчен пурăнтăмăр. Шаймурз. Пирĕ вĕренме кайма вăхăт çитрĕ. Артюшк. Качча кайма вăхăт иртнĕ санăн, тенĕ. Сборн. по мед. Вăхăт сиктерсе тытакан (перемежающаяся) е шуртан ерекен (болотная) сивĕ-чир çинчен. В. Олг. Самый вăхăт çын, человек в самую пору (т. е. в цветущих летах. || О часах. Кан. 1929, № 136. Вăхăт тăваттăран-кăна иртнĕ-ха. Еще только пробило 4 часа.
временный; умеренный; умеренно; в меру; в надлежащем количестве, в надлежащем достатке; впору. Изванк. Вăл ни ытла лутра та мар, ытла пысăк та мар, так вăхăтлă, кăвак сухаллă ăстарик. О сохр. здор. Вара пирĕн пурте (в организме) вăхăтлă пулать, çиессине те талăкра икĕ кĕрепенке (= кĕрепенкке) те виç чĕрĕк анчах çиетпĕр. Ib. Пит аван вырăн акă: лаша хӳринчен, çилхинчен тунă тӳшек; вăл çемçине те çемçе, яка тăрать, ăшши (тепло) те унăн вăхăтлă пулать. КС. Нумай çисен, хырăм ыратать, тесе, паян вăхăтлă анчах çырăм (= çирĕм). Ала 97°. Ĕлĕк хĕнхур нумай курнă пулин те, халĕ вăхăтлă пурăнать. М. П. Петр. † Урпа сăри сирĕн кăпăклă, çамрăксене ĕçме вăхăтлă (впору). Стюх. † Сăрисем те ĕнтĕ пит кăпăклă, пире, çамрăксене, ĕçме вăхăтлă. Регули 1181. Вăхăтлă (ни быстро, ни тихо) çӳрерĕм. Яжутк. Ни нумай, ни сахал, так чух, вăхăтлă пĕçер (обед). Хыпар № 31—2, 1906. Чечексем пит нумай çурăлнă çул вĕсене татса сайратмалла, вара çимĕçсем вăхăтлă (в надлежащем виде) анчах пулаççĕ. Кан. 1927, № 234. Çак суйлава иртерме (= ирттерме) ĕлĕкхи ялсовет членĕсем пурте вăхăтлă (своевременно) пуçтарăнчĕç. Чăв. Ялĕ 1929, № 7—8. Пӳрнисем тӳрĕ, тĕреклĕ, вăхăтлă вăрăм. Артюшк. Вăталăх хĕрне каланă: санăн вăхăт иртсех кайман (для замужества)-халĕ, тенĕ; кĕçĕн хĕрне каланă: санăн вăхăтлă-ха (как раз пора), тенĕ.
некоторое время. N. Çапла каласан, вăл вĕсене вăхăтлăха (на время) киле янă. Шăна чирсем сарать. 17. Вăхăтлăха вĕçсе кĕрсен те, шăнасем чир ертсе хăварма пултараççĕ. Сл. Кузьм. 104. Эпĕ нумай вăхăтлăха (надолго) инçе çула каятăн. Орау. Ун пек япала пĕр вăхăтлăха анчах пулать-çке вăл. Все это может продолжаться лишь до известного времени. О сохр. здор. Ун чухне ялта вăхăтлăха (на время) больница (пульнитса) тума пулать. Шел. П. 61. Пĕр вăхăтлăх (на время); у др. вăхăтлăха килне юлса манран: эсĕ ăçтисем? мĕн туса çӳретĕн? тесе, тĕпчеме тытăнчĕ. К.-Кушки. Кунта вăхăтлăха килсе пурăнакан чăваш нуммай. Здесь много чуваш, проживающих временно. Часы. N. Санăн вăхăтлăх пур-и? Есть ли у тебя часы?
во время; в надлежащее время. Хыпар № 44, 1906. Вăл тырă вара выçлăх пур çĕрте ик-виç уйăх иртсен анчах çитет, вăл вăхăтра (в то время) хресченсем выçса лараççĕ. Ой-к. Пĕр вăхăтра (однажды) утмăл çулхи старикпа утмăл çулхи карчăк ывăл-хĕр (= детей) çуратнă. Регули 1177. Тыр вырнă вăхăтра (вăхăтĕнче) килет. Ib. 1180. Вăхăтра турĕ, — ларать. Ib. 1232. Вăхăтра (в надлежащее время) килмерĕн те, тин сан вали (= валли) çок ĕнтĕ. Ib. 578. Çав вăхăтрах полса.
приблизительно (в такое-то) время. Ст. Чек. Вăл праçник хăш вăхăтралла пулат-ши? У др. вăхăталла.
понуд. ф. от гл. вăшлат. КС. Тыррине вăшлаттарса сăвăрать (о звуке веяния). || Быстро уйти, ходить. Тепĕртак ларам та, килелле вăшлаттарам. N. Çамрăк çын вăшлаттарса çӳрет о (= вăл, çăмăл. || Раздувать (огонь). Чирич-к. Сăмавара чĕртĕс-тесессĕн: атă кунчипе вăшлаттар-ха çавна, теççĕ.
подр. более или менее мягкому ветру. Ч.П. Вăшшăн, вăшшăн çил вĕрет. N. Тур пар шăпăр-шăпăр çумăрне, вăшшăн-вăшшăн çилне. (Моленье «çăмăр чӳк»). Макка 125°. Вăшшăн-вăшшăн вăш Петĕр, ăш енчен мар, сив енчен, темĕн курса халиччен (неизвестно за что), кучченеçлĕх илнĕ пек, каламасăр тăрать вăл. (Здесь Вăшшăн ― прозвище, данное этому Петру за то, что он, когда-то, возвращаясь, не солоно хлебавши, из гостей пел песню: «Вăшшăн-вăшшăн çил вĕрет, ăш енчен мар, сив енчен»).
подраж. нежному колебательному движению. Сред. Юм. Кайăк чӳречерен вĕл вĕçсе кĕчĕ. В. Буян. † Урамăртан иртсе пынă чух, вĕл-вĕл вĕççе юлчĕ (развевался) хура пӳс. Шемшер † Авăн çапнă окçине ятăм-хăвартăм кăсьяна. Ир те вĕл-вĕл, каç та вĕл-вĕл ярмăнккă омĕн ялавĕ. Альш. Ман çийĕмри шур кĕпе арки вĕл-вĕл вĕçеçке (= вĕçет-çке). Тюрл. Вĕл-вĕл вĕçсе тăроть (развеваются). М. П. Петр. «Вĕл-вĕл ― легкий шелест развевающегося платка». СТИК. † Вĕл-вĕл тутăр, вĕл тутăр, шальçа тăрринче пĕр тутăр. Толст. Вăл (ветер) çул çинчи улăм çӳпписене вĕл-вĕл тутарна. Ердово. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек, вĕлле çомĕнчи сар чечек; чечекки вĕçсе кайсассăн, вĕллен илем каятĕ. Шемшер. † Вĕл-вĕл чечек, сар чечек, вĕççе анассăн тойăнать; аннен хĕрĕ сар хĕрĕ тохса кассăн (= каяссăн) тойăнать. Т. П. Загадки. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек вĕлле çинче пĕр чечек. Г. Т. Тимоф. Пулă шывра (не на поверхности) вĕл-вĕл ишсе çӳрет. Пăрăннă вăхăтра вĕлт те тăвать («с обрывом»). Çутталла 17. Вĕл-вĕл вĕçсе çил килет, кайăк юрри илтĕнет. Турх. Вĕл-вĕл туса çил те вĕрет (весною). См. МКП. 58, 156.
убить. К.-Кушки. Вăл усала вĕлерес пулат. Эту дрянь надо убить. N. Вĕлерсе пăрах çак усалсене. Убей этих негодяев. Сред. Юм. Вĕлерсен те каймасп! Хоть убей, не пойду! Кан. Вĕлерес пек хĕненĕ. Избили чуть не до смерти. Регули 743. Çапса вĕлертĕм, персе вĕлертĕм. Ала 94. Исе кĕрĕр сӳс пушă, эпĕ ăна вĕлерес пек хĕнем (изобью до полусмерти). Ст .Чек. Пĕрне вĕлерсе, пĕрне чĕртес. || Уничтожать. N. Çчена çинче темĕн чухлĕ хăнтăла вĕлернĕ. На стенах надавлено клопов ― полно! Орау. Пĕтĕм пӳлĕмне хăнкăласене вĕлерсе вараласа пĕтернĕ. Ib. Пĕтĕм пӳрт ăшчиккине хăнкăла виллисемпе вараласа пĕтернĕ. Все стены измараны раздавленными клопами. || Дать умереть, попустить умереть. Шигали. Мĕншĕн эпир макраппăр-шин? Мĕншĕн тесен никам та хăйĕн тăван амăшне вĕлерес килмес (не хочется, чтобы она умерла) и нiкам та ама-çури амăшне (мачеху) юратмас. Ч.С. Çапла аттепе анне, лаша асапланнине курса, нимĕн тăва пĕлмесĕр, пăхса тăрсах вĕлерсе янă (как бы дали умереть). Рекеев. Эпир аттене вĕлертĕмĕр (т. е. у нас умер отец; означает то же самое, что «пирĕн атте вилчĕ»). В. Олг. Пĕр ôпăшка вĕлертĕм эн (у меня один муж умер), тепре туянса. Сред. Юм. Ик ôпăшка вĕлернĕ ĕнтĕ эн. Я уже двух мужей схоронила. НТЧ. Вара Елекка арăмĕ, упăшкама вĕлерсе пулмĕ (нельзя же допустить, чтобы муж умер), чӳклес пулĕ, тесе, килне тавăрăнчĕ, тет. Череп. Ачана вĕлерсе ятăмăр. Схоронили мы свое дитя (не уберегли; гов. с сожалением). || Мять (плохо косить). Сред. Юм. Утă вĕлерсе-çиç пырать. Утă çăлаймасăр, ватса, таптаса-çиç пырсан, калаççĕ. || Быть восхитительным, приводить в восторг. К.-Шемякино. Эх, явлăкĕ!.. вĕлерсе ярат! (Очень хорош). Орау. Эй, пулать те-çке кам япала, пĕтĕмпе вĕлерсе ярать! (De coitu ad exitum spectante). || Страстно желать. Ч.П. Çав Ирçе яль ачисем хĕр илесшĕн вĕлереççĕ (страстно желают). || Производить весьма сильное действие. Чураль-к. † Ал(л)уна уткаласа ан кала: алă, ыратса вĕлерет (страшно болит). Уруна тапса ан кала: ура ыратса вĕлерет. См. уткала. Сёт-к. Вутă çинче шăрăх пĕçертсе вĕлерет. На сенокосе ужасно жарко. || Выражает усиление. Орау. Эп авланап, тесен, мана вĕлерес пекех тухмалла та вăл качча... (выйдет за меня с радостью, с охотой). Ib. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать (пляшет с крайним увлечением); кам ачи-ши вăл? Ib. Вĕлерес пек пырать (быстро, о человеке), таçта каять. Кан. 1929, № 75. Тек те текех (то-и-дело) çапла хăтланаççĕ те, юри тунă пекех туйăнса вĕлере парать (ну, так и кажется, что они это делают нарочно, сознательно).
учащ. ф. от гл. вĕлер. К.-Кушки. Вăл çул çинче çынсене те вĕлеркелеççĕ. На упомянутой дороге иногда случаются и убийства. || Убивать кое-как. N. Патаксемпе-мĕнсемпе аран-аран вĕлеркелерĕмĕр хайхине. Альш. Патша ыйтат: мĕнле хăтартăн (от змея) ман хĕрсене? тет. Хăй пĕртте пĕлмес: çапла вĕлеркелерĕм, тет (выражает здесь тот оттенок, что избавитель говорит без хвастовства).
с тем, чтобы не убить. Етрух. Вĕлермес çине килсе кĕрекен мар вăл. (Укçа пăрахни).
назв. растения. Рак., Кайсар № 124. Вĕлтĕрен уки, повилика, cuscuta. Яку 8. † Вĕлтĕрен уки çиекен сарă кăтра кайăк вăл. То же назв. и в Н.-Якушк.
(вэ̆л'дэ̆ркки), тонкий наружный слой бересты. Н.И.П. Вĕлтĕркки ― хурăн хуппин çиялти çӳхе сийĕ. Вăл, хăй тĕллĕнех хăпăнса, каш (мягкий) çилпе те вĕлтĕртетсе тăрат. Срв. вĕлтĕркке.
(вэ̆р), дуть. Чув. прим. о пог. 121. Çула ăшă (вĕри) çил вĕрсен, çăмăр пулать. Если летом подует теплый (горячий) ветер ― к дождю. О сохр. здор. 96. Ăшă ытларах тухтăр, тесе, пӳртелле ăшă вĕрсе тăракан шăтăксем (отдушины) тăваççĕ; вĕсене уççан, ăшă вĕрсе тăрат ь. N. Пит-çăмартине сывлăшпа вĕрсе тултарнă (надул щеки, в букв. смысле. Сомн.). КС. Питне вĕрсе хăпартрĕ (надулся, в букв. см.). N. Этем кĕлетки ăшне чун вĕрсе кӳртнĕ (вдунул). Орау. Сăмавар çинчи кĕле вĕрсе ятăм. Я сдул с самовара золу. || Произнести наговор (наговорить), колдовать. Ђăв. й. пур. 34°. Пыр (ступай), эп вĕриччен эрех илсе кил (пока я буду произносить наговор). Т. VI. 8. Лашапа çын чирлесен, каласа вĕрмелли сăмахсем. Упа 656. Юмăç вĕрнисем. Чет. пути. Çынсем сана: вăл курăка венгер чĕлхи вĕрет (наговаривает), теççĕ. Сред. Юм. Çынна пăсас тесе, вĕрсе парсан, ĕçекенни ĕçеччĕн вĕрсен, пăсăлмас, тет! (Народн. поверье). Испов. Вĕрсе панă япала, навороженное. ‖ Обмануть, надуть. Орау. Çапла-капла, текелесе, вĕрсе ячĕ чĕлхеçĕ пек (обманул).
вĕрӳçĕ, колдун, знахарь. Сред. Юм. См. Магн. М. 12. N. Вĕрӳç, волшебник. Н. Шинкус. Çак çĕр çинче хĕрĕх те пĕр (здесь пĕр ― энкл.) тĕслĕ вĕрӳçĕ пур. (Из наговора). Макка 230. Вĕрӳçĕ. Çак сăмах тухнă вĕрес тенĕ сăмахран. Вĕрӳçĕ вăл вĕрет, сурать кăларать чирлĕ çын ăшĕнчен чирне, теççĕ чăвашсем. Вĕрӳçĕ юмăçпа пĕрех. Вĕрӳçĕ вăл акă çапла вĕрет: илет чей куркипе шыв, унта сăмахсем кала-кала сурать те, чирлĕ çынна ĕçтерет. Вĕрме пултарать вăл: шыв çине, çу çине и т. д. Болезни. Юмăç, вĕрӳçĕ çине шанатпăр. Чуратч. Вĕрӳçĕ кирек мĕнле çыннăн е алли, е ури, тата ытти чирсене те вĕрсе тӳрлетет. Кирек епле чире те, çĕçĕ илсе, суран патне тытса, хăйсен сăмахсене калаççĕ. Тĕрлĕ чире тĕрлĕ сăмах калаççĕ. Кунта эпĕ пĕр юмах çыртăм: шăл вĕрри. См. Магн. М. 12.
заклинательница. Н.Т.Ч. Пирĕн ялта пĕр вĕрӳç карчăк пур... вăл хăйне пăхăнмасан, часах тем туса, тукатса хурать çынна.
надувать (напр. щеки или пузырь). К.-Кушки. Эп вăл хăмпă (у др. хăмпăва) вĕрсе хăпартас терĕм те, темĕшĕн хăпарăнмарĕ.
произносить заклинання. Киприан. Вăл çичĕ çула çитсессĕн, ăна вĕрме-сурма, юмăç пăхма, тухатма вĕренме... усал асăмçăсене панă. См. еще ашапатман.
понуд. от вĕр. Срв. вĕрт. Туперккульос 39. Ӳпкене хутран-ситрен вĕртерсех пурăнмалла (проветривать). О сохр. здор. 101. Вĕсенчен шăршă ан кĕтĕр, тесен, час-часах çуса, тулта çил вĕртерес пулать. Шорк. Смовара (у др. сăмавара) эпир атăпа вĕртеретпĕр (раздуваем). Ib. Тимĕрçĕ вочаххинчи кăвара вĕркĕчĕпе вĕртереççĕ. || Futuere N. Хĕрсене пĕç хушшинчен вĕртерĕпĕр. (Далее гов.: «Хĕрсене пĕç-хушшинчен шартлаттар». Из письма). || Заставлять заклинать. КАЯ. Аккана урнă йăтă туллани, унтан епле вăл урни, тата ăна урнă йăтă чĕлхи вĕртерни. (Заголовок рассказа). Ходар. Çавăнпа вара шатра кăшт çухала пуçласанах, ăна тĕтĕрттереççĕ, куç чĕлхи вĕртереççĕ. Кан. 1927, № 210. Хĕр-арăмĕ: çук, кастармастăп (не позволю сделать операцию), эпĕ ăна (пурнене) вĕртернĕ-ччĕ, тет.
заставить лечить дуновением. Ч.С. Часăрах Ваçĕлей импичĕне чĕнсе килсе, вĕрттерес, терĕ. (Ваçĕлей вăл вĕрĕвçĕ). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне, куçăхсан, карчăксĕне вĕрттереççĕ. Вăл карчăксĕм сôркалаççĕ, вĕркелеççĕ те: куçăхни тухрĕ (сглаз прошел), теççĕ.
(вэ̆рэ), кипеть. К.-Кушки. Яшки вĕрет-и? Кипит ли похлебка-то? Ib. Шыв темĕскер час вĕреме кĕреймерĕ. Вода что-то долго не закипает. N. Шыв вĕресе пĕтнĕ (выкипела). Ала 10°. Кăшт тăхтасассăн, сăмовар вĕрерĕ, тет. Немного погодя, самовар скипел (в Якейк. тоже «вĕрерĕ»). СТИК. Шăршлă шывăн шăрши вĕресе тухат (уничтожается кипячением). Изамб. Т. Хуран вĕреме кĕрсен... (когда закипит). || В переносном знач. Сир. 146. Манăн ăшăм-чиккĕм пĕр май вĕресе тăрать (беспокоюсь). Полтава 54. Вĕри шыв пек тулхăрса, вăл ĕç вĕрет (работа кипит) халь ĕнтĕ. || О роднике. Г. Т. Тимоф. Çăл-куçĕ вĕресе тăрать. Родник клокочет. Хыпар № 28, 1906. Ту аяккинче вĕресе юхса тухакан çăл патĕнче лашасене, тăварса, курăк çине ятăмăр. КАЯ. Вăл кӳлĕ панче пĕр вĕресе тухакан çăл пур. || Кишеть. Шел. II. 28. Ак Шупашкар халăхĕ тухать каçпа пульвара... параçниксем пулсассăн, чисти хурт пек вĕреççĕ. Шел. 18. Кĕмĕл тĕслĕ шывсенче хурт пек пулă вĕреччĕ (= вĕрет-чĕ).
то же, что вĕри-çĕлен. Сир. 48. Арăсланпа пĕрле, вĕре-çĕленпе пĕрле пурăнма кăмăл тăвăп, усал арăмпа пурăнма кăмăл тумăп. М. П. Петр. «Вĕре-çĕлен, буквально ― заклятый змей; один из предметов чувашской мифологии». Собр. 256. Хĕрсем йăвăр çын пулсан, ача çуратса, ачине пĕр-пĕр çĕре пăрахсан, çав ача вара вĕре-çĕлен пулса çӳрет, тет. Вĕре-çĕлен вутăн-хĕмĕн тăкăнса вĕççе çӳрет, тет. Вăл вара пĕр-пĕр çыннăн килне кайса ерсен, унтах пурăнать, тет. Вăл çĕрле çав вĕреннĕ çĕре пӳрт çине вĕççе пырать, тет те, кушак пулса, тăрупаран, пӳрте кĕрет, тет. Çавна хуçисем сиссессĕн: сивĕнтĕр, тесе, пӳрте сысна кӳртсе хупаççĕ, тет. Çĕрле, çав вĕре-çĕлен килсенех, хай пӳртри сысна çухăрма тапратать, тет те, пӳртрен тухса тарать, тет. Е тата, пӳртре сыхласа ларса, пăшалпа пĕрсен, ача пек ĕсĕклесе макăрса каять, тет. Çапла пĕр виçĕ каç тусан, вăл вара пыми пулать, теççĕ. Ib. 113°. Вĕре-çĕлене пурте пĕлеççĕ, тырра çунтарса янине, тата тырă пуссисем урлă вут тăкса кайнине; çав çул вара тырă пулмасть, теççĕ. Вĕре-çĕлен вăл арçын та пулать, хĕр те пулать, тет. Вăл арçын патне хĕр-арăм пулса пырать, тет, хĕр-арăм патне арçын пулса пырать, тет те, çавăнпа унтан питĕ сыхланмалла, тет, мĕшĕн тесен вăл унăн юлташĕ пек пулса пырать, тет те, ăна вара хăйĕн çынни тăвать, тет. Акă пĕрре çав вĕре-çĕлен пĕр ял пуссинчен яланах иртсе каяччĕ, тет. Çав ялсем вĕре-çĕлене яланах кураччĕç, тет. Çын умне ансан, вăл, хуп-хура çын пулса, çарамасах тăраччĕ, тет. Вĕре-çĕлене хăйне вăрçтарсан, çынна часах йытă туса, утланса каять, тет те, хăй çынни туса, асаплантарса çӳрет, тет. Хăйне пĕре те вăрçтармасан, тивмест, тет. В. Олг. Тотар ĕмпӳ, сиксе тохса кайсан (после взрыва), вĕре-çĕлен полса вĕççе кайнă. Н. Седяк. Вĕре-çĕлен — çăварĕнчен вут пĕрĕхсе кăларакан çĕлен. Якейк. Вĕре-çĕлен армантан тохса пирн çипа (= çипе) чашкăрса иртсе каþ (пролетел над нами). Могонин. Вĕре ĕçлен (= çĕлен) ернĕ. Хорачка. Вĕре-çĕлен çипĕçса, теччĕ она, вăл вара çынтан оþльмаст виличчен. Изамб. Т. Вĕре-çĕлен ерни (болезнь). || Н. Седяк. «Вĕре-çĕлен ― удав». Курм. Хăнча, тинĕс хĕрне кайса, тинĕс хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, вырăсла хапха йопи тутăр, тата хапхине те хăйăртан тутăр, çав хăйăр алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана ертĕр. Атăл хĕрне кайса, Атăл хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине тутăр, çав хапхая уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин килтĕр ман пата. Сăр хĕрне кайса, Сăр хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине хăйăртан тутăр, çав алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана çипĕçтĕр. (Из наговора против «вĕре-çĕлен»).
назв. болезни. Б. Олг. Вĕре-çĕлен ерсе вăл çынна. Порнат, порнат, типсе каят, типсех вилет. Вĕре-çĕлен хĕр патне каят каччă полса, арçын патне килет хĕр полса; хĕр патне пырсан, онпала косат (concumbit) этем пек, он патне каччă килнĕ пек. Чир онашкал пор.
, кипятить. N. Вĕретнĕ шыв, кипяченая вода. Вишн. 64. Çапла ачана хутăштарса панă чух сĕсĕ те, шывĕ те вĕретнĕ пултăр (чтобы было и молоко и вода кипяченые). О сохр. здор. Вăл тумтире вĕри шывра (в кипятке) ик-виç сехет вĕретсе тăратас пулать.
(вэ̆рэн', врэн'), учиться. Иваново. Икĕ уччитлĕпе вĕрен меллине пĕр уччитлĕсĕр тăрса юлтăмăр. Вместо того, чтобы учиться с двумя учителями, мы остались совсем без учителя. КС. Вĕренес вырăнне алхасатăн. Вместо того, чтобы учиться, шалишь. Байг. Кушкăра виçĕ çул вĕрентĕм, анчах вĕренсе тухачченех вĕрентмерĕç: килте ĕçлеме кирлĕ, тесе, кайран ямарĕç. Тим. Тутарла калаçма нимпе те вĕрĕнсе çитейместĕп. Я никак не могу выучиться говорить по-татарски. Сред. Юм. Вĕренчĕ-вĕренчĕ, çôк, ниме те вĕренсе тôхаймарĕ. Учился, учился, а все же в дело не вышел. Трхбл. Ăна вĕренме янă пулсан, вăл халь те вĕренĕ-ччĕ (учился бы и теперь). К.-Кушки. Эп вĕренейменрен мар, вĕренес килменрен вĕренместĕп. Не изучаю потому, что не хочу, а не потому, чтобы я не мог изучить. Ч.П. Вĕренесси пит нумай та, вĕренсе пĕтерсе пулмарĕ. Регули 321. Эп ĕлĕк пĕрластăк вĕренсеттĕм-ччĕ, халь мантăм. Эпир çур. сĕр-шыв 18. Пирĕн ялти халăх çырма-вулама çурри те пĕлеймест. Çапах та пирĕн ялтан вĕреннĕрех (образованные) çынсем тухкаланă. || Привыкать. Сл. Кузьм. 148. Пыра-киле шку.ла вĕрене (учиться грамоте) пуçларĕç. О сохр. здор. Мăй çапла кирлĕ мар чухне шарăхпа (в шарфе) сӳренĕ пирки ăшша вĕренет. Орау. Этемĕн вĕренни çал ĕнтĕ. Такова уж сила привычки. Сборн. по мед. Ĕçке вĕреннĕ аçаран-амаран. Изамб. Т. Те вĕренментен, киле килес килет. Должно быть, по непривычке, хочется домой. Орау. Ку кĕр-кунне (или: кĕрте) хальччен кĕрĕк тăхăнман-ччĕ те, вĕренмен ― пит ăшă пуль паян (т. е. без привычки вспотел, мне жарко). || Привадиться. N. Ку арăм патне пĕр кӳрĕш çынни хăнана çӳреме вĕреннĕ, тет. Ст. Ганьк. † Арăма ятăм хурала, арăма хура ача вĕренчĕ (= иленчĕ, ермешрĕ).
окончить (школу). N. Вăл малтан Чул-Хулара кимнаçире вĕренсе тухрĕ, унтан Мускаври Универççиттете вĕренме кĕнĕ. Иваново. Унпа икĕ çул вĕреннĕ, çав уччитлĕпе (при этом учителе) вĕренсе тухнă. || Юрк. Вĕренсе тух, выйти после урока из класса.
учить, научить, наставлять, приучить, привадить. Чăв ялĕ. Пире акроном нумай пусăллă уя куçма вĕрентет. N. Вăл мана тутарла вĕрентсен-ччĕ! тетĕп эпĕ. Я думаю: «Ах если бы он научил меня говорить по-татарски!». Юрк. Упăшки хулара ачасем вĕрентсе пурăнат. Сюгал-Яуш. Вара уччитлĕ вĕрентсе ячĕ (отпустил с наставлением): çын картине ан кĕрĕр, усал сăмах ан калаçăр, терĕ. Кан. 1927, № 237. Вĕрентниех кирлĕ çав! Да, именно необходимо образование! || Иногда выражает запрещение и угрозу, как и мн. др. понуд. гл. К.-Кушки. Эп чĕлĕм туртма вĕренес теп. ― Эп сана вĕрентĕп! (или: вĕрентем!). Я хочу научиться курить. ― Я тебе дам научусь! (или: я тебя научу!). КС. Эп туртма вĕрентем! Я (тебе) задам курить! («научу курить»).
дать возможность окончить курс. Кан. Вăл ачисене технĕккăмра вĕрентсе кăларчĕ. К. Вĕренме шкула ярсан та, аине вĕрентсе кăларичченех пăрахтарать (чуваши берут детей из школы раньше окончания курса). Эпир çур. çĕр-шыв. 38. Уччиттĕле (дат. п.) вĕрентсе кăларакан шкул, учительская школа.
учение. Кан. Халĕ вĕрентӳ ĕçĕ шкулсенче чăвашла пырать. || Знание. Ib. 1927, № 212. Вăл мĕнле майпа та пулин ачасене вĕрентӳ пама тăрăшнă.
(вэ̆ри), горячий, жаркий; горячо, жарко; жара. Эльбарус. Çав кон пит лайăх-чĕ: ни ытла вĕри мар, ни сивĕ мар, тата уярччĕ, хĕвел янкăртатса, çап-çутă çутатса тăраччĕ. Юрк. Услам çуне малтан тăм савăт çине хурса, вĕри кăмакана лартса (поставив в жаркую печь), ирĕлтерес пулат-чĕ. Скотолеч. 28. Пĕтĕ ĕнене çумăртан та, сивĕрен те, ытлашши вĕрирен те сыхлас пулать. Шурăм-п. № 10. Анчах çапах вĕри тăрать. Все-таки жары стоят. N. Пит вĕри-ччĕ, патнелле алла кăнтарсан катаранах алла пĕçерет-чĕ (или: вĕри перет-чĕ). Такой был жар, что если протянуть руку, то жгло издалека (напр. о печке). Макка 46. Вĕри вут касси, горячая кочерга. Ч.С. Вупăр пуринчен ытла пӳрте малти чӳречерен кĕрет, тет, çавăнпа уйăха çинĕ вăхăтра, малти чӳрече çине вĕри кĕл (горячую золу) сапаççĕ ,вăл вĕри кĕл урлă ниепле те каçаймасть, тет. Сказки и пред. чув. 71. Вĕри вут пек çилли пур. Янтик. Вĕри кутлă çерçи. (Так говорят про человека, который не сидит на одном месте; про человека непостоянного). Çутталла 154. Эпĕр тепĕр енче пулсан та, вăрман енчен мунчари пек вĕри çапать. Сказки и пред. чув. 22. Вĕри куç-çулĕ юхтарать. Бгтр. Кăмака омăнче хытă пĕçерсен ― хĕлле çивĕтет, çулла ояр, вĕри полать. Н. Тим. † Ах-хай, ăшăм çунат, вĕри хыпат. N. Вĕри перет. Пышет жаром. || Шорк. Çан-çорăм вĕриленсе тăрать-ха ман (вĕрие карĕ, в жару).
летун. Орау. Вĕри-çĕлен ерни. Сказки и пред. чув. 24. Хаштин-хаштин хашлатса, вĕри-çĕлен вĕçтерет, сывлăш тăрăх ярăнса, хĕрлĕ хĕлхем ӳкерет. Бгтр. Пĕрре каçпа вăрманта кавать тавра лашасам çитерме тохнă ачасем лараççĕ, тет. Вăсен хушшинче пĕр старик пор, тет. Çавăн чохне çӳлте вĕри-çĕлен йăлтăртатса, хĕм тăкса пырать, тет. Çавна корсан, старик: ачасам, камăн та полин сирĕн конта онкăлă çĕçĕ çок-ши? тесе каларĕ, тет. Пĕр ача: манăн пор, мочей! тесе каларĕ, тет. Вара старик çĕççе илчĕ, тет те, онки виттĕр темскер каласа, кăвар кăларчĕ, тет те, вĕри çĕлен чу! туса, çак ачасам патнех ӳкрĕ, тет те, çохалчĕ, тет. ― Ĕнтĕ шырăр, йот çын çок-и? тесе каларĕ, тет, старик. Шырама поçларĕç, тет те, аяккарах пĕр сăхманпа пĕркенсе выртакана корчĕç, тет. Сăхманне оççа пăхрĕç, тет те, пĕр хоп хора вот-поççи пек çонса кайнă арăм выртать, тет. Вара палларĕç, тет те, вăл вĕри-çĕлен полнине пĕлчĕç, тет. Макка 228°. Вĕри-çĕлен ак мĕнле япала; унăн ури чăх ури манирлех, вăл çунатла, ик-виç пуçлă пулат, тата унтан вара унăн хӳри вĕçĕ чукмар пак чăмăрккалă пулат теççĕ. См. вĕре-çĕлен.__
жар. Сир. 72. Ӳт-тирне унăнне тĕтĕм çиет, ялан вĕри-хĕнӳпе тертленет вăл.
понуд. ф. от гл. вĕрĕл. Чирич-к. Ăна вĕртнĕ те хăйсем, вăл йывăрланса кайнă. Они не дали ему оправиться после болезни, и он опять занемог.
говорить собаке: «вĕс, вĕс!» ― чтобы она лаяла на кого-нибудь. Альш. Йытăпа пире вĕслетесрен сехремĕр хăпса тăрат-чĕ. Мы страшно боялись, как бы они не затравили нас собакой. Ст. Айб. Вăл кулнине çынсем илтрĕç, тет те, хай тилле виçĕ анчăкпа вĕслете пуçларĕç, тĕт.
их (род. п.). Трхбл. Вĕсен ĕни пит ăнчĕ: вăл хире-хирĕç сутарат (доит тепĕре пăрулаччен, т. е. от отёла до отёла). Турх. Вĕсен урлă пĕр çуртра хура-кăна хĕр пурăнать. N. Вĕсен асĕнче пулнă, тет (было на их памяти).
им, их (дат. и вин. пад. от вăл). Вишн. 66. Вĕсене нихçан та апла тума ирĕк парас пулмасть, пĕр маяхах сыхласа пăхса тăрас пулать вĕсене. Ib. 65. Вĕсене çыхмасан, вĕсенĕн алли-ури чалăш пулĕ, тесе, ан куллянăр; вĕсене çыхмасан, вĕсем чалăш-чĕлĕш аллă-ураллă пулас çук, пушшех тĕреклĕ ӳсĕç вĕсем апла. Ib. Вĕсене вĕри шывпа çăвах тăрас пулать. Чер. чун. яп. й.-к. пур. 19. Çапла раксене е вĕсене евĕрлĕ (у др. вĕсен евĕрлĕ) чĕрĕ япаласене тăшмансенчен çирĕп хупă анчах хăтарса усрать.
их (род. п. мн. ч. от вăл. См. вĕсен).
(вэ̆с'), летать. Орау. Çунтарнă хут татăк(ĕ)сем, тăрпаран тухса, сала кайăк ушкăнĕ (или: пуххи) пек вĕçе-вĕçе анаççĕ (летят). СПВВ. ПВ. Вĕçес кайăк турат вĕçне пырса ларнă, тет. (Послов.). Альш. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк мар-ччĕ вăл. Турх. Çӳçе тавра çулçă вĕл вĕçет (развеваются). N. Çул çинче тусан анчах вĕççе тăрать. На дороге только пыль столбом. Сред. Юм. Ыран-паян вĕçес пик тăрать. (Говорят про человека, который собрался ехать куда-нибудь в дальнюю дорогу). Чув. прим. о пог. Уяр çӳлелле вĕçсен, уяр пулать; аялалла ― йĕпе пулать. Если божья коровка (с ладони поднимется на палец, а потом) полетит кверху ― к ведру; книзу ― к ненастью. Артюшк. Еруплан вĕççе пынă чуне (или: чух) ун сине лармалла мар (нельзя сесть). || О сне. Сир. Ыйăхăм та вĕçрĕ ĕнтĕ. Я лишился сна. Орау. Ăйăх вĕçрĕ ман(ăн) кĕçĕр, нимле те çывăраймастăп. У меня нынче бессонница, не могу уснуть. || 0 мысли. Утăм. № 1, 24. Аса илтĕм эп тăван киле, тĕрлĕ шухăш вĕçрĕ (пролетели) пуçăмра. || О настроенни. Толст. Ăшĕ вĕçнипе (с тоски). || Хвалиться, хвастать. Орау. Ытла вĕçет вăл Шулай Якуþ; эсĕ вăл мĕн каланине пурне те чăн тусан, вĕçне-хĕрне тухас çук. Ib. Пăхне пĕлет-и вăл? ― вĕççе çӳрет çав. Унăн çĕр сăмахĕнче те вуннăш тĕрĕсси çук пуль. || Быстро итти (ехать). НАК. Уйя (в поле) туххăрăм та, вĕççе пыратăп; йытă умран чупса пырать (бежит впереди). Сказки и пред. чув. 34. Акă, сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. N. Шуйттан ачи те унăн хыççăн вĕçе пачĕ, тет (помчался). Коракыш. Кусем патнелле пĕрскер (некто) лашапа вĕççе килнĕ. Ир. Сывл. 35. Вĕçе-вĕçех ывтăнчĕç улăх тăрăх хресченсем. Орау. Ха, вĕçет, ури алли çĕре тимеçт! || Исчезнуть. Орау. Пуртă анчах çакăнта выртаччĕ, таçта вĕçнĕ те (и след простыл)! Ах, ку ачапчапа! япалана туххăм таçта исе каяççĕ! || Тим. † Кĕмĕл юпа тăрринче куккук вĕççе ларат-çке. См. вĕççе лар.
(вэ̆с'к'э̆н'), быстро умчаться. N. Эпĕ вăл вăхăтра килелле вĕçкĕнтĕм анчах. || Бахвалиться. См. вĕçкĕн.
понуд. ф. от гл. вĕç. КС. Шăнкăрч чĕпписене вĕçтерчĕ (пустил летать своих птенцов). N. Кĕлмĕçĕн çăнăхне çил вĕçтернĕ, тет. («Где тонко, там и рвется»). N. † Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ (занесло метелью). Якейк. Тыр вĕçтерес ― таса мар тырра çил пор çĕре илсе тохса, вĕçтерес, тени полать. Шăналăк сараççĕ те, пăтаккапа çав шăналăк çине тыррине йохтараççĕ; вара пор çӳпĕ-çапă вĕççе кайса пĕтет, пĕр таса тырă анчах йолать. N. Куç курми вĕçтерет (бушует пурга, буран). N. † Хранцус тутăр вĕçтертĕм (пустила развеваться) савнă тусăм кăмăлĕшĕн. || N. Мĕшĕн ачан ăйхине вĕçтертĕр? Зачем вы разгуляли ребенка? || N. Ăша вĕçтерекен (тоскливые) шухăшсем. || Сказки и пред. чув. 14. Утă пĕтсен, тыр вырма хура халăх вĕçтерет (спешит, стремится). Ч.С. Эпĕ, çак сăмахсене илтсенех, тăр та, нимĕн чĕнмесĕрех, киле çарранах вĕçтере патăм. N. Иван вара çавăн чухах кăвакăн-симĕсĕн курăнакан çĕрелле (где виднелся сине-зеленый туман) лашине вĕçтерчĕ, тет (припустил). Б. Яныши. Эпĕ апи апла пурнине (= пынине) курсассăн, часăрах килелле вĕçтере партăм. Ib. Эпир, уя тухса тарас тесе, тирне-тирне (= тирĕне-тирĕне, спотыкаясь) вĕçтере партăмăр. Орау. Туххăм вĕçтерсе кайса килем-ха (сбегаю). Янгильд. Петĕрпе омлă-хыçлă соваска çине лартăмăр та, вĕçтерсе анса карăмăр. || Хыпар № 25, 1906. Ялсенче халĕ час-часах студентсем çинчен калаçаççĕ. Вĕсем çинчен темĕн те пĕр вĕçтереççĕ (пускают слухи). Ib. № 23, 1906. Удел вăрманĕсене ют патшалăхри хуçасене сутаççĕ, терĕç. Анчах вăл тĕрĕс мар иккен, ăна веçтерсе-калаçнă. КС. Ял тăрăх çăмах вĕçтерсе çӳрет (сплетничает). || Завражн. Вĕçтерсе тăкам ак! Изобью! || Форсить.
постоянно, беспрерывно. Б. Олг. Геморрой чирĕ вĕçĕм ларнăран полат вăл. Регули 1274. Вĕçĕм (вĕçĕмех) килеççĕ конта. Б. Олг. Виç кон çурĕ (дождь), вĕçĕмех çурĕ (без перерыва).
острить. Чув. календ. 1911. Хăш-хăш чухне патаккин пĕр вĕçне вĕçленĕ шăмă лартаççĕ (насаживают заостренную кость). КС. Вăл капан тăррине вĕçлерех пар-ха эс (сделай поострее). || Склонять (грамм. терм.).
по направлению к концу. Альш. Лачака (назв. одного болота) вăл Пушчă-кассийĕн вĕçнеллех килет. Кан. 1927, № 212. Вĕсем октяпĕр уйăхĕн вĕçнелле (= о. у. пĕтнĕ тĕлелле) килеççĕ.
(вэ̆с'с'э̆н'), употребл. в см. послелога. N. Укçа вĕççĕн пурăнат. Живет покупая все на одни деньги. СТИК. Чăлха вĕççĕнех (в одних чулках) тухса карăм. Ib. Хӳме урлă чĕрне вĕççĕн тăрса пăхат. Встал на цыпочки и смотрит через забор. СПВВ. Кĕпе вĕççĕн (в одной рубашке); сăхман вĕççĕн (в одном кафтане). Ч.С. Кил-йышсем калаччĕç: кĕтĕве хăвалама та ĕнтĕ пĕр ĕне вĕççĕн анчах тăрса юлтăмăр (остались с одной только коровой, во время мора). В. Тим. Пĕчĕкçĕ тихам пур, вĕрен вĕççĕн (на веревке) тăранать. (Йĕке). Яргейк. Хăй аяккалла килкепе вĕççĕн кайса выртрĕ, тет (он). С. Мокш. Чĕлпĕр вĕççĕн лаша мăнтăрланать. (Йĕке тулни). Т. II. Загадки. Пĕчĕкçеççĕ тур лаша вĕрен вĕççĕн тăранать. (Йĕке). Ч.П. Вĕрен вĕççĕн вăл вылять (лаша). КС. Вăл ĕнине ал вĕççĕн (из рук) тăрантарса усрать (кормит хорошо, хлебом и пр.). Бес. о земл. Курăксене, тырăсене е алă вĕççĕн (руками), е тĕрлĕ машшинасемпе пухаççĕ. НАК. Вĕсем (большие парни) пĕчĕк ачасем пек алă вĕççĕн илсе çисе çӳремеççĕ (не кусочничают), сĕтел хушшине ларсах çиеççĕ. (Сурăх ури). N. Сăмах вĕççĕн çырни, диктовка. СПВВ. Хăйсем вĕççĕн (или: ĕççĕн), сами по себе, самостоятельно. Ч.С. Аттерен анне вĕççĕн (с одною только матерью) пилĕк çулта юлтăм. Ст. Чек. Ун вĕççĕн (с его помощью, т. е. пользуясь его милостью) çăккăр çимелле ан пултăр!
отцепиться, вырваться, оторваться. Б. Яныши. Ачи кайран аран ашшĕнчен вĕçерĕнсе тарчĕ. Ала 14°. Çав вăхăтра манăн ал вĕçерĕнсе карĕ те, эпĕ çăтăр-çатăр анчах анса карăм çăка хăвăлне. Кан. 1928, № 241. Анчах хăй, çивĕч пулса, вĕçерĕнсе тарать. Толст. Вырăн (кровать) тĕлне шуса çитсен, вăл, (клоп) маччаран вĕçерĕнчĕ те, ман çие ӳке пачĕ. N. Мана усал шухăшсенчен, кăмăл вĕçернесрен сыхласа тĕреклетсе тăтăр.
спустить, вырвать, отцепить, расстегнуть. Çутталла 117. Çыхнă кимме йăпăр-япăр вĕçертсе илет (быстро отвязывает). Тораево. Çăраççине вĕçертсе илчĕ, тет те, уçса, утсене вăрласа карĕ, тет. Актай. Çак (он) çывăрса кайсан, амăшĕ ушшĕне вĕçертсе илчĕ, тет те, кĕлете кайса пăххăþ, тет, мĕн пур, мĕн çукне (что там было). Якейк. Лашая вĕрентен вĕçертсе яр. Ала 13. Тата аллинчи перçтĕнне те сĕтел çинех вĕçертсе (снять) хунă. || Преувеличивать. Ст. Чек. Сăмаха вĕçертсе калаçат; пĕр сăмахран пин сăмах тăват. Передает слышанное с выдуманными им самим прибавлениями. || Потерять, amittere. Мусир. † Хăвăнтан тăван хĕрĕне (= хĕрне) çын сăмахĕпе вĕçертрĕн. Нижар. † Чунтан савакан хĕруна (= хĕрне) çын сăмахĕпе вĕçертрĕн. || Болтать. Орау. Вăл пит сăмах вĕçертекен этем. Она (или: он) болтунья, сплетница (болтун, сплетник).
понуд. ф. от гл. вĕтелен. || Орау. Ылттăн турттараканни (чистодел) таçта васкать, лашисене вĕтелентерсе пырать (жарит, т. е. хлещет лошадей). Якейк. Вĕтелентер, 1) избить до того, что все кости, все тело заноет; 2) выпороть крапивой. Чув. календ. 1910. Ытла нумай сĕрсен, вăл (краççын) хăш чухне ӳте вĕтелентерет.
назв. птицы. Сред. Юм. Вĕт-кайăк ― çерçирен те пĕчиккĕ, çинçе, хĕрлĕ пĕсехеллĕ кайăк. Хĕлле вăл улмăççи пахчисĕнче çӳрет; çиессе хура-вăрсĕм, шăпкансĕм çиет.
торопиться; горячиться. Якейк. Пĕрин тата пошăч пĕтмеçт, вĕткеленсех хоплать! (работает, как будто кто-то заставляет его). Ib. Вĕткеленсе кăнчала арлать. Хыпар № 26, 1906. Çакна илтсен, хай улпут хăраса каланă: мĕн тăватăр эсир? Вăл çĕр манăн вĕт! тесе, вĕткеленнĕ.
то же, что вĕлтĕрен, крапива. Шибач. Вĕтрен сăхать (жжется). Чуральк. † Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те пулсан, вĕтрен пек. Çыпăçсассăн, сухăр пек; çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ. Ib. † Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. (Из наговора). Хочехмат. Ун çинчен кĕпине хуса илчĕ те, вĕтрен татса илчĕ те, кочĕнчен вĕтренпе хĕне пуçларĕ. СПВВ. ЛП. Вĕтрен = вĕлтрен; вăл çĕр çинче ӳсет.
то же, что вĕлтĕрен-кайăк. Б. Олг. Совсем хĕрлĕ, сăнчасран пĕчиккĕ. В Хорачка эта (?) птичка назыв. хăмла-кайăк (вăл йорласассăн, хăмла тирме вĕремĕ, теччĕ). Мыслец. «Вĕтрен-кайăк, дрозд ореховый».
(вэ̆ζ'э, вэ̆џ̌э), область между ребрами и os ilium; бедро. КС. Вĕче ― бедро. Якейк. Вĕче тесе, çынне пĕçĕ тăррипе айăкшăнни хошшине калаççĕ. Ст. Чек. Унăн вĕчи çук (болит), лараймас. Ib. Ку ватă çын вĕчесĕр аптăрат (у него болит ниже ребер). Ib. Вĕче ― подвздошная кость. Толст. Кусене пĕр ватă йытă тĕл пулчĕ, тет; вăл вĕчине аран-аран сĕтĕрсе пырать, тет. Сред. Юм. Аякран, пôшă çĕртен, çапсан: вĕче çинчен çапрĕ, теççĕ. И. С. Степ. Вĕче, чресла. ‖ Орау. Пилĕкпе хӳре ђикки хушшинчи вырăна вĕче тиççĕ (у лошади). ‖ К.-Кушки. Малти вĕчи çӳлĕ лаша вăйлă пулат.
(вэ̆ζ'э), месть, злоба. Зап. ВНО. Вĕчĕ, злоба. Ib. Вăл вĕчĕ тунă. Выместил свою злобу. Ст. Чек. Вăл ĕнтĕ кăна вĕчĕпе тунă (сделал по злобе, в отместку).
то же, что вĕчĕклен. Нюргечн. Вăл пит вĕчĕленсе çӳрет.
раздражаться, беспокоиться. Зап. ВНО. Хăранипе чĕри вĕчĕртетет унăн, теççĕ. Ib. Вăл кукăль çиет; пит тутлă пулмалла, хамăн чĕрем вĕчĕртетсе карĕ.
(вэ̆ч'ч'э), злоба. Орау. Вăл Якур Хĕлипе ĕлĕкхи вĕччепе хĕненĕ. Ib. Виçĕм-çул кальча çинчен выльăххисене тытса кĕтĕмĕр эпĕр унне, çав вĕччепе турĕ кăçал вăл пире (в злобе на это, чтобы отомстить. (Первоначально ― дат. пад. от вĕчĕ).
то же, что вĕчче. Зап. ВНО. Вăл вĕччĕ тунă. Выместил свою злобу. Двойное «ч» ― описка?.
борзая (собака). Сред. Юм. Вĕшле = порси. Шел. 26. Виçĕ вĕшле йыттипе... Собр. Пăшалсăр, вĕшлесĕр мулкачă тытма ан ĕмĕтлен; ĕçлесе çăккăр çиме ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). Орау. Çав вĕшлесене вăл çулпа пыракан çынна-и е уйра, вăрманта çӳрекен çыннисене хăй патне тытса пыма вĕрентнĕ. || Тюрл. Ай, вĕшле! Какой вертушка! Срв. русск. выжлец.
борзая собака. Б. Олг. Вĕшле йытăпа оþа (= ойра) шыраччĕ молкачă. Топат йĕрне; йĕрне топсан, йĕрĕпе çӳрет. Вăл çапла йăпăштăн выртат кĕтес çомăнче. Она вăл сисет ― их, сиксе тăрса, тарат! Но йытă хоат она хыççăн; çăмăл, лайăх йытă тытат. КС. Вĕшле йытăсампа кайăка каяççĕ.
обрушиваться, провалиться (от тяжести), свалитьея; срываться, падать. Ядр. Хăтланатăп çӳлелле пăр çинелле (на лед) тухас тесе, пар каллех йăтăнса анат (проваливается) N. Çуртсем çинчен юрсем ирĕлеççĕ е йăтăнса анаççĕ (сваливаются). N. Пӳрт маччи йăтăнса анчĕ (обрушился). Сир. 125. Вăл тустарнă хуласене вырăнаçать, кĕç йăтăнса анас пек ларакан пăрахăç çуртсенче пурăнать. Шибач. Тăпра йăтăнса анать çырмаялла. Земля обрушивается в овраг.
обрушиваться. N. Миçе хут вăл. сире: çуртĕ йăтăнса каяс пек тăрать, тесе каланă.
ходить массой, громадой. Толст. Хумсем ту пек йăтăнса çӳреççĕ. Волны ходят как горы. В переносн. см. — сердиться. Яргуньк. Вăл ман çине такçанах йăтăнса (jы̆ды̆нза) çӳрет (cердится). || Шляться (о взрослом).
(jы̆х) одлодотворять; Ifutuere.Тюрл. Кам ... нă осĕнĕ? Quis futuit cas? N. Кус-ха, çавна кайса ... пĕрре, сан пек сарă ачсем пулччĕр (= пулччăр). Ib. Манăн çавна ... ассăм килет. Хăйсем арлă-арăмлă пурăнаççĕ, темĕшĕн йăхаймаççĕ: те упăшкинче айăп пур, те арăмĕнче. Арамĕнче пулсан, вăкăр (т. е. ют арçын) ярса, пăхмалла. Вăл урăх качча кайсан тин палăрат. || Oriri, concipi. Альш. Камран йăхнă çынсем вĕсем? От кого они получили происхождение? Г. Т. Тимоф. Сомн. ? || Оплодотворяться. Изамб. Т. Пĕрре ярупах кĕсре йăхăрĕ. Кобыла понесла с одной случки. N. Тăвасса турăмăр та, яхмарĕ (ачи пулмарĕ).
(jэ̆вэн’), узда. N. Эпĕ лашасен тăллине вĕçерсе, йĕвен тăхăнтарса, утланса лартăм та, киле кайрăм. Снявши путы с лошадей, я надел на них узду, сел верхом и поехал домой. N. Лаша пуçĕнче йĕвенни те пур, тет (лошадь была с уздой). Ч. П. Кам йĕвенлĕ çынсем тытăçĕ (лошадь). Т. М. Матв. Арсăр арăм — йĕвенсĕр ут пек вăл. Жена без мужа, что лошадь без узды. Ib. Пӳрт тăррине йĕс йĕвен ывăтрăм. (Аслати кĕперри). На крышу дома я кинул медную узду. (Радуга) Ч. П. Йĕвенлĕ ут. Ib. Йĕвен яв. Ib. Чĕн йĕвен.
(jэ̆г’э, Пшкрт. jэ̆ҕӓ), веретено. Сред. Юм. Пĕчик ача ашкăнсан: йĕке тăрăш пôлман хăй, тавна ôн пик хытланса çӳрет, теççĕ. Чураль-к. Вĕрен тăрăх лаша самăртăп. (Йĕке толтарни). СТИК. Пирĕн хĕр-арăмсем йывăрлансан: мĕн ача çуратăпăр-ши? тесе, пĕлешшĕн вилеççĕ вара. Вĕсем, тĕлĕксем курсан, юри кӳрше кайса, çавăн çинчен калаçаççĕ. Тĕлĕкре йĕке курсан — хĕр çуралат, шăшлĕ (sic!) курнă пулсан — ывăл çуралат, теççĕ (если беременная во сне увидит веретено, то, говорят, родится девочка; если увидит кочедык, то сын). Ib. Йĕке — делается из беревы. Ib. Йĕке вăшăлтатат. Веретено жужжит. Орау. Темскер ман ура тупан ыратать-ха, чăтмалла мар, тен такăш йĕкепе шăтарать-и? Ib. Пĕрене, йĕке пек, пĕр пуçĕпе йăванса анса, тăрăнчĕ (ткнулось в реку). Юрк. Йĕке (пир тĕртнĕ çĕрте) Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулат. Если девушка перейдет через веретено, то муж ее будет плешивым. Тораево. Пĕр çынăн çичĕ ывăл пулнă, тет. Çав çынăн арăмĕ тата йăвăр çын пулнă, тет; ывăлĕсем калаççĕ, тет, амăшне: апай, хĕр пулсан, алăк çине йĕке чик; ывăл пулсан, шĕшлĕ чик, тесе калаççĕ, тет. Амăшĕ хĕр çуратрĕ, тет те, алăк çине йĕке чикрĕ, тет. Якейк. Вăл (растение) йĕке вĕç пек тохса, çитĕнсе ларать. Собр. Уй варинче йĕке чĕрес. (Ан хурмалли). Сятра. Тата ан йăвăççи курчĕ, тет те: ку мĕн, тесе, калать. Çын калать: ку апин йĕке чĕресĕ, (тет). || Часть мельницы. См. арман. Синерь. Армана çавăрат. çавăрат, тет. Ништан, тан авăрмаст, тет. Йĕкĕ кутне пăхрĕ, тет те, вуник мăйрауалăскĕр ларат, тет. Уресмет. Йĕке — небольшое железко, на котором находится нижний жернов N. Йĕке айĕ — коробка, в которой находится пятка веретена. || Осён у тăпса. (Б. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот). В. Олг. Ой хапхи алăк йĕки. || Ось скатльицы. Н. Карм., КС.
(jэ̆гэрл’э̆, jэ̆г’эрл’э̆), бодрый, крепкий, сильный. СПВВ. X. Йĕкерлĕ, бодрый. Ib. Ку çын йĕкерлĕ-халь ватă пулин те. То же знач. и в Сред. Юм. СТИК. Йĕкерлĕ çӳрет-ха ку старик (еще ходит бодро). Тюрл., КС. Йĕкерлĕ çын, здоровый, сильный. || Как наречие. СТИК. Ха, вăл вилесле çынччи? Ха вăл пиртен те пĕкерлĕ çӳреччĕ (= çуретчĕ).
(jэ̆гэ̆л’д’э), дразнить, насмехатьея. Нюш-к. Хайхи çын çăмăр çăвакан енелле кайне (свой зад) уçса, аслатие йĕккĕлтесе (так!), аллипе кайне çăт-çăт-çăт çапса ларать (хлопает). Сред. Юм. Йĕкĕлтет. Насмехается над другим с целью унизить его. Тораево. Вĕсем, вăрмана пырсан, пĕр упа шăтăкне курнă, унта упи пулнă. Вĕсем упине йĕкĕлтесе кăларнă та, упи, шăтăкран тухсассăн, пĕр 4 йăвăçа ыталаса илнĕ, тет. Янтик.,,Йĕкĕлтесзначит дразнить человека его же характерными жестикуляциями“. Пшкрт. мэ̆н jэ̆ҕэ̆лдӓзӓ т̚ы̆рады̆н мана? мана? Что ты меня дразнишь? Хорачка лӳл, лӳл, лӳл, jэ̆ҕэ̆лдэзэ ты̆рат (çынна мăшкăлакан çын). N. Ачасам вăрçнă чохне, Йăван вăлсене пĕр сепех йĕкĕлтесе тăрать (подзуживал, поддразнивал, побуждая к драке). СПВВ. Пулă вăлтава хыпмасть, ахаль анчах йĕкĕлтет (только дразнит рыболова). Янтик. Ачасене йĕкĕлтесе вăрçтаракан çынна ман корас килмеçт. Я не могу видеть человека, который любит раздразнивать, наушничать и подговаривать детей. N. Чĕлĕм туртман чухне темскер (= темĕскер) çитмен пек йĕкĕлтесе тăрать: ĕçес килет, тесен, ĕçес килмест; çиес килет, тесен, çиес килмеçть — тем çитмеçт. Чĕлĕм туртсан, вăл-ку лăштах пулать. Изамб. Т. Йĕкĕлте, дразнить человека, насмехаться, раздражать. Ib. Мĕн йĕкĕлтетĕн? эп ача мар вĕтĕ (= вĕт). Что ты дразнишь меня? Я, ведь не дитя. Ст. Чек. Йĕкĕлтеççĕ шăппăрпа. Н. Ч. Мана сăнасшăн пит хытă йĕкĕлтеççĕ. Капк. № 6, 1929. Йĕкĕлтеççĕ те, вăрçаççĕ. Тюрл. Пĕчĕк ача мар вĕть эс мана йĕкĕлтемĕ. Ты не ребенок, чтобы дразнить меня. СПВВ. ЕХ. Йĕкĕлтеме = çилентерме. Хыпар № 41, 1906. Земство укçипе школасем, больницасем, библиотекасем (кĕнекесем тытакан вырăн) тунине, агрономсем усранине те вĕсем: харам ĕç, халăха кирлĕ мар ĕç, тесе, йĕкĕлтенĕ. || Наущать, подстрекать. 10 горьк. грозд. Шуйттан йĕкĕлтенĕ тăрах, унăн пĕр намăссăр арăмпа калаçмалла пулнă. || Ябедничать. Якейк. Йĕкĕлте = елекле. Ib. Йĕкĕлтесе ваттарса вĕлерет ĕнтĕ. Шибач. Йĕкĕлтесе çӳрет = елек парать.
(jӧ̆г’ӧ̆рт’), слямзить, украсть. КС. Çав япалана йĕкĕрттĕрĕ вĕт вăл.
икать. Якейк. Эс ма йĕксӳлен? Ан йĕксӳле! Ма çаплах йĕксӳлен? Ib. Вăл йĕксӳлет. Эп паян конĕпех йĕксӳлерĕм. Ib. Йĕксӳлер те, сонаслаþ те, пĕтĕм пӳрч янтраса каþ.
штанина. Б. Олг. Ст. Чек. Тĕнче йĕм пĕççи мар та-ха вăл (свет не клином сошелся), лайăххи те пулĕ те. Сред. Юм. Йĕм пĕççи тесе, йĕмĕн ôрана тăхăнтаракан пĕççине (штанину) калаççĕ.
иглистый. || В перен. зн. Ст. Чек. Вăл çын йĕплĕ (придирчивый), шăрччан.
(jэ̆бэ), мокрый; сырой. Юрк. Хĕлле шултăра, йĕпе юр çусан, çула аслатилĕ çумăр пулат. Тюрл. Йĕпе чăх хӳрисем, scorta. || Ненастье. Т. Григорьева. Ĕçĕн йĕпи (надо: йĕппи, т. е. игла?) вăрăм, теççĕ. (Послов.). Ст. Дув. Аслати авăтсан, йĕпе вăрăма пырать, теççĕ. Если будет гром, то, говорят, ненастье затянется надолго. Истор. Çанталăк йĕпене кайнă. N. Йĕпе çине йĕпе сапрĕ. (Послов.). || Скоромный. КС. Йĕпе çи, есть скоромное. Серг, Радон. Вăл амăшне типĕ кунсенче йĕпе (ӳт) çитермен.
мокнущий. КС. Йĕпренчĕк вырăна лекĕр амальне сапрăм та, типсе ларчĕ. Ib. Вăл йĕпренчĕк вырăна (топкое место) выльăх-мĕн кĕме çук, путса ларать (путат; гов. о болоте).
ситник, мелкий дождь. Сир. 157. Вăл юра калать: çĕр çине çу, тет, йĕпхӳ çумăр та, шултăра çумăр та ун аллинче. Ибо снегу он говорит: будь на земле; равно мелкий дождь и большой дождь в его власти.
поплакивать. Шел. 48. Чухăн çын вăл нихăçан та çынпа пĕрле ереймест; йĕркелесе çӳрин те, сĕтел ăшне кĕреймест.
игра в жгуты. Орау. Йĕр-йĕрле вьц,ас. Вуннăн-вунпилĕкĕн е ытларах та çап-çавракан, урисене пĕр çĕрелле тусă, лараççĕ те пĕр-пĕр сăхман пиçиххине вирлĕ тимелле хутласа яваççĕ. Шăпа тухни йĕрне шыраканни пулать. Вара пĕри: йĕрр! тит те, явнă пиçиххине пĕççи айне персе чикет, унтан пĕççи айĕнчен хăй çуммĕнчи юлташне парать; лешĕ тата лерелле ăсатать. Шыраканни пиçиххине чăн малтан курнă çĕре шырама тытăнат. Унччен те пулмасть, шыракан хыçĕнче лараканни хăй айĕнчен туртса кăларать те: йĕр-рр! тесе, шыраканнине çурăмĕнчен шап! тутарать. Шыраканни унта шырама тытăнать. Пиçиххийĕ унтан тепĕр енне çавăрăнçа та çитет. Каллех шапп! тепри тутарать. Çапла йĕрне (пиçиххине) пĕççисем айĕнчен çӳретнĕ çĕртен шыраканни хăçан та хăçан тупать пĕрин-пĕрин аллинче, çавăнчченех шырать. Вара, тупсан, вăл ларать; кам аллинчен тупнă, вăл шырама пуçлать. Кăна çытарнă çĕрте (на кормежке) выляççĕ.
(jэ̆р), след. Альш. Тӳн-тӳрĕ йĕр хывать (против. кукăр-макăр çул тăват“). Прокладывает прямой след. Регули 1285. Йĕрпе топрăм сире. Я нашел вас по следу. Изамб. Т. Ваçлей, йĕрпе кайса, лашине çавăтса килнĕ. Василий пошел по следам своей лошади и привел ее. Ч. К. Ырă ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. N. † Лап-лап çерем лап çерем, лан çеремрен шыв юхат; йĕрне йĕрлес терĕм те, тарăн курăк тĕнĕнче. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Арăм пырса çитнĕ çĕре Купис Кĕркури патĕнче сурăхсем йĕрĕ те çук. Орау. Вăсам патне йĕр пынă. К ним привели следы (при краже). N. Патша, хĕрĕ йĕрсĕр (бесследно) çетнине пĕлсен, питĕ хуйхăра пуçланă. Ч. П. Хура сăсар тухнă, йĕр тунă (проложила след). Б. Янгильд. Çак пĕчик мулкачă йĕри сăрт çуммипе каят. Следы этого, маленького зайчика идут вдожь горы. || Переносно. Ст. Чек. Пĕрев упăшки вăрă, арăмне те вăрлама вĕрентет: арăмне хăй йĕрнĕ пустарат (заставляет жену следовать своему примеру). Собр. 32°. Усалăн йĕрне ан пус, теççĕ. С. Акă çавах хам йĕре ӳкертĕм! || Линия, черта. Альш. Хĕрĕ-каччи, пĕр йĕре тăрса (встав в одну прямую линию), урама урлă шăнăçаймасан, ик-виç ĕрет пулса, пĕр ĕрет хыçĕнчен тепĕр ĕрет, пыраççĕ (идут в хороводе). N. Шыва чул пăрахрăм та, шыв йĕри-тавра йĕр-йĕр туса картланса кайрĕ. Кинул в воду камень, и в воде образовались круги. || Полоса. Кивĕ-ял. Йĕр — полоса, напр., семян, насыпанных на столе. СТИК. Йĕр-йĕр тăрăх («говорят про полосатую рубашку»). Орау. Çурăмĕ тăршшипех, пĕр ал-лапки сарлакăш, кăвак йĕр анать. По всей спине (на теле) идет синяя полоса шириною е ладонь. Ib. Йĕр-йĕр хĕрлĕ (с тонкими красн. полосами) кĕпе-йĕм. Ib. Тутарсем йĕм(ĕ)сене йĕр-йĕр хĕрлĕ япаларан çĕлеççĕ. Ib. Такăш пушăпа тивернĕ пек, çамки урлах хĕрлĕ йĕр выртать (или: каçать). || Строка (в лапте). Сред. Юм. Çăпатан пĕр йĕр тальчĕ (= татăлчĕ), халех тăпăлса тôхать ак. Одно лыко (у лаптя) износилось, скоро и другие износятся. || Тропа. Юрк. Карташне тăманпала юр тулнă, выльăхсене çӳреме йĕр çук (нет тропочки для скотины). N. Çав вăкăр мăйракипе йĕр турĕ, тет, чĕрни вĕçĕпе çул турĕ, тет. (Такмак). Кĕвĕсем. Анкартисем хыçĕнчен епĕ йĕрсем хыврăм, Раштав тăманĕсем пытарчĕç. Буглульм.? Евчĕ килне йĕр хуçĕ (бык). || Строка (в книге). Белая Гора. † Аттеçĕм ларать-çке сарă тенкелли çинче, илнĕ аллине хăйĕн кĕнекине; пĕр йĕрне вулать, хал те макăрать. || Надрез. Юрк. Касса йĕр тусан, кĕпине çурса илеçсĕ. ||. Б. Олг. Йĕрне çĕтер (у КС. — йĕрне çĕттер), привести в беспорядок. См. йохăн. Основание, причина. Б. Олг. Пăхнă вăл çа теляна (делянку), пĕлнĕ; çа пĕлнĕ йĕрпе, она исе прахрĕ, туат çĕр çитмĕл пилĕк тенкĕ парчĕ. Б. Олг. Мĕн йĕрпе кисе? Зачем пришли?
(jэ̆рэ̆), смышленый, бойкий. Шурут-Нурăс. Йĕрĕ ача, бойкий мальчик. Ib. Пĕрре вĕреннĕ. Стал смышленым, бойким. (К взрослым этот эпитет применяется редко). N. Вăл пит йĕрĕ çын. Он очень живого темперамента. КС. Йĕрĕ (jӧ̆рӧ̆) çын, бойкий. || СПВВ. «Йĕрĕ = хитрый(?)».
домашний йĕрĕх. Пшкрт. Ĕлĕк тата çынсам кил йĕрĕкне пăтă çитернĕ. Она хуйне валли чăлан туса парса. Тата йĕрĕк çаппи тунăç чăланда; пăтă хорса, çаппи çине пăтă хормалли вырăн туса, кăтăр-катăр аркакаланă (арҕаҕаланы̆). Кĕсен-çăпан кăларат. Хорачка. Кил-йĕрĕк лаçра порăнат вăл. Она пăтă парса. Вăл кăларат çăпан-кĕсен. Ib. Тойра çисе сĕт лешки: потом, сĕт лешки çисессĕн, çинĕ чоня кĕçĕн-кĕрӳ чăмак илнĕ. Потом она ватă (βады̆) кил хоçи (ачин ашшы̆) каланă: ман пăтă çиес килет, кил-йĕрĕк туас. (Онта чӧк туса пăтăпа, пашалупа чӧк туса: тӧрленет онăн çăпаньă). Пошчуш патак çомня вăл чăмакня çыкса çакса, хыç-киле тăратса.
брезговать, чувствовать отвращение. Чума. Çапла сивĕтсе ăшăрхата пуçласан, вăл апат-çимĕçрен йĕрĕне пуçланă. Юрк. Чей ĕçме тытăнсан, чей чашкисем те ниçта юрăхсăр таса маррине курсан, йĕрĕннĕ пек пулат. Ib. Унăн ĕçне пăхсан, пĕтĕмпе йĕрĕнсе тăмалла пулнă. [| Гнушаться. Сир. Кĕлекен кĕлĕм-çĕрен ан йĕрĕн (не гнушайся). || Чувствовать надоедливость. Якейк. Эс киле хăçан каян-ха? Йĕрĕнсе çитрĕм уш сантан! Когда же ты пойдешь домой? — Надоел уж ты мне! Регули 106. Çӳрессипе вĕрĕнтĕм. И ходить мне надоело.
вызывать брезгливость, отвращение. Могонин. Килте йĕрĕнтерекен çын пулат. || Надоедать, докучать. Панклеи. Старик! çав атана тытса кил-ха, ахальăн вăл çаплах йĕрĕнтерет, тет карчăкки старика. N. Ыйта-ыйта йĕрĕнтерчĕ (наскучил). Ст. Чек. Çапла кала-кала, улпутăн хăлхине йĕрĕнтерсе пĕтерет (надоел). НАК. Ача-пăча çук çынсем: пирĕн çынсем патне никам та кайса çисе çӳрекен çук, тесе, кӳртмеççĕ те (не: впускают ребят, которые «сурăх ури чупаççĕ»), вĕсене вара: пӳтеккӳ шăнтăр! пӳтеккӳ шăнтăр! тесе, йĕрĕнтереççĕ. (Сурăх ури). Собр. Йӳрĕк калать, тет: ан йĕрĕнтер (не надоедай), çăвăратăп-ха, тесе каларĕ, тет.
(jэ̆рэ̆н’г’ә), личн. имя мужч. См. Ярански. В. Олг. Йĕрĕнкен киянĕ яшка пĕçерме килнĕ оран (с поля). Потом каран картая (в огород) каят сохан татма — окçа ларат. Пĕр уçă уçласа илет те, кӳртет. Коççăр полса ларат, тĕм-коççăр, ним те кормаст. Ах, тет, окçа исе, хоранпала ларат! тет; кайса пăрахас, тет, вал окçая, тет. Окçая илет те, кайса прахат. Каран коçран çĕтет — çок, и коç оçăлат онăн. Çа йĕрĕнке окçи вăл.
(jэ̆рэ̆х’), первоначально — посвящение (предмет, посвященный духу), потом — название духа, впоследствии — злого. Среди предметов, находящихся в Русском Государственном Музее, имеется несколько йĕрĕх’ов, „покровителей рода“, напр., женское изображение — кукла, сделанная из тряпок, с красной головой, в чувашском костюме («кинемей», № 1416—1); кукла «мăнакка», № 146—8); лубяной короб («ват акай йĕрĕх(ĕ)»; это название дано йĕрĕх’у потому, что он «первоначально произошел от старой девы», № 1239—180); мужское изображение — кукла из тряпочек, с длинными седыми волосами на голове и подбородке («ĕмпичче», № 1416—3); подобная ей («ĕмпичче»), № 1416—10; два грубых изображения ребенка, в виде тряпочки, свернутой в трубку и перевязанной — в одном случае синей ниткой, в- другом — ниткой и тесемкой (№ 1416—5,6), несколько безграмотно описанных йĕрĕх’ов («идолов»), под № 967 — 1, 2, 3, 4, 5. Там же есть чувашское женское поясное украшение — енчĕк (№ 968—24), род кошелька, в котором «женщины носят жертвенные деньги, когда идут на поклонение йĕрĕх’у». Искаженные чуваш. названия я исправил. Начерт. 211. Йĕрĕх — литой идол, домашний бог. Магн. М. 75, 76, 78, 80, 81, 247 и др. Т. VI. Ильух(х)а йĕрĕхĕ, Малакай йĕрĕхĕ, Ятмăрса йĕрĕх, Силевер йĕрĕхĕ, Силевер тӳрри, Кукша йĕрĕхĕ, Кукша тӳрри, Çтаппан (scr. Стапан) йĕрĕхĕ, Уçка Терентей йĕрĕхĕ! Сире юсманпала, хурпала, ăшă xĕлхепеле асăнатпăр-витĕнетпĕр; айван-ашана каçар пире. Охотн. Начнем с „ириха“. Он невидим; местопребывание имеет в лукошке, сделанном из вязовой коры и помещающемся в клети, где-нибудь в углу, на дверью, как у нас (это было) в клети. Лукошко это, впрочем, может висеть и на другом месте, напр., на стене амбара, конюшни и другого какого-нибудь строения снаружи. Ирих посылает чувашам, относящимся к нему без достаточного уважния, как я сказал, наружные болезни. Если у чувашина начинают болеть глаза или на его теле появляются нарывы, сыпь, то он — или ио своему сознанию, или по совету „юмзи“ — варит из пшеничной муки кушанье, в роде киселя, так навываемое „мимĕр“. Затем, расплавив одну свинцовую ружейную дробинку, отливает маленькую блестящую монетку. Сделав в ней маленькое отверстие, продевает через него нитку, концы которой завязываются вместе в один узел. „Мимĕр“ и монетку он несет в тот дом, где находится наказывающий его „ирих“. Кто-нибудь из семейства этого дома, по просьбе принесшего „мимĕр“ и монетку, отправляется в клеть к „ириху“, захватив с собою и „мимĕр“ и монетку. „Ириху“ он молится, чтобы тот снял болезнь с принесшего „мимĕр“. Потом делает несколько земных поклонов, часть „мимира“, со столовую ложку, кладет он в лукошко, а свивцовую монетку вешает на гвоздь, на котором висит лукошко. Остальной «мимĕр» приносится в избу и съедается членами семейства этого дома. После такого моленья чувашин в полном убеждении, что болезнь его снимается «ирихом». Все семейные в той комнате, где ирих, имели серьёзный вид и гояворили только о деле и о вещах, не касающихся нравственности и религии (siс!). Хурамал. Йĕрĕхе, çăнăхпа чуста сарса, пĕчĕк-кăна чашăк тăваççĕ, унтан кĕрпепелен пăтă тăваççĕ; ăна пĕçереççĕ вара. Унтан вара хĕрлĕ çиппеле тăхлан шăратса çакаççĕ. Унтан вара ăна кайса çакаççĕ йĕрĕх çта пур, çта асăнсан: йывăçра пулсан, йывăç турачĕ çине кайса çакаççĕ; çуртра пулсан, çурт патне кайса пăрахаççĕ, хуçисене пĕлтерсе тиекенĕ кĕлетнех кĕрсе çакат. Шаймурз. Пирĕн кивĕ кĕлетре, алăк хыçĕнче, пĕр ленкес çакăнса тăрат. Çав ленкесре йĕрĕх пур, теççĕ. Çав йĕрĕх нумаййĕшне кĕсен-çăпан кăларат, суккăр, тăват, шыçă парат, теççĕ. Çавăнпа вара ăна çулă мимĕрпе пырса чуклеççĕ е тăхлан, пырса, шаратаççĕ. Çапла тусан вара, ыратни чарăнат, теççĕ. Тата çĕнĕ кĕрӳсем, пырса, салам параççĕ. Тата салам панă чух кулсан, килĕшмест, теççĕ. Çĕнĕ кĕрӳсем салам памасан, вăсене йĕрĕх тытат, теççĕ. Тата çав ленкесе пырса тĕртĕнсен те, хĕн-хупăр парат, теççĕ. (Тут же сказано, что от йĕрĕх’а происходят и глазные болезни при чем приведены случаи заболевания). N. Якор арĕм (= арăмĕ) варĕ йĕрĕхне ак çапла çырлахтараççĕ. Онта ĕлĕк Якор арĕм вилнĕ. Çавăн вырăнче халĕ йĕрĕх пор. Вăл, онта лаша ярсан, лашана ниста та ямаç, лашана çав коккăра илсе кĕрсе вĕлерет. Ст. Чек. Йĕрĕх кĕсен-çăпан ярат. Ib. Йĕрĕхе хушпу пек тунă, нухратпа (кузов); нухрат пăрахаççĕ. В. Олг. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Она параччĕ такасам; ялти çын шăпах килет те, парат. Первей çăнăх хорат, икĕ пус окçа хорат, кĕрпе хорат, асăнса она: мана отнаккă ту, тесе, хаман ту; эп сана така паратăп, тет; халчах парăп, тет. Пасара каят, илет така, пĕр полтинник парса илет. Каран пусаччĕ, пасартан кисен. Пуссан, йĕрĕхе поççанчĕ: çăпан ан кăлар мана, суат (= сыват) çăпантан, тет. Поççапат та, ашне çиет пӳрт-ăш халăхпа; шăннине çонтарат. Вара çырлахрĕ, çăпан тохмарĕ. Лаçра хиç-кил полнă, хиç-киле тăрăхла пĕрне çакнă; пусса çисессĕн, аш татăкки яраччĕ. — Йĕрĕхе çĕмĕртĕм, пĕрĕшне туеккине исе тохрăм, виç хут çавăрса çапрăм та, икĕ пуслăх окçасам тохса карĕç, çĕр полĕ; мана ним те полмарĕ, йĕрĕх ним те туимерĕ. Ч. С. Минчет тутарса килекенсем итем-карти патне çарăнаççĕ те, пĕри ху? вун-виçĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те, упăшкипе матки йĕри-тавра çав укçана çавăрса, аяккалла ывăтса ярат. Ăна вăл: пур маткипе упăшкине çакланнă тăшмансем, матки килĕн-и йĕрĕхсем, упăшки килĕн-и йĕрĕхсем çав укçапа килĕшĕр (пусть умиротворятся), тесе, пăрахат. Собр. Йĕрĕхе чӳклес пулсан, тута хĕрне кĕсен тухать, теççĕ. Чертаг. Йĕрĕх йоманĕ; унта кăр-кунне саксам туса, вот хораччĕç ташлчĕç, ĕçсе çиса. Орбаш. Икĕрчĕк, кокăрчăк ехветер вати (чит. ватти) кокăрчăк. (Йĕрĕх). N. Е тата эсĕ — çавăнта çырмара çавă йăвăç кутĕнçе йĕрĕх пур, эсĕ, çавăнта ларса, шăнă та, çавăнти йĕрĕх тытнă сана, тет. Ст. Чек. Кутна йĕрĕх тыттăр! (Брань. Еi dicitur convicii loco, qui coram aliis pedere consueverit). СТИК. Мĕн пулнă кăна, тек йĕрет? — Тем йĕрĕх тытнă-ха ăна, ан тив! (Говорят об упрямом капризнике). Eлаур. Пирĕя ялта (Йалавăрта) чӳк тунă вырăнсем икĕ тĕлте: пĕри ту çинче, тепри ял варринче. Малтанхине киремет теççĕ. Çав вырăнсенче хурамасем лараççĕ. Вăл хурамасене никам та касмаççĕ; вĕсене кассан, çын вилет, теççĕ, йĕрĕх пусат, теççĕ. СПВВ. X. Ырутаман — название (местное? — в Тетюш. у.) одного на йăрăх (йĕрĕх). Жертва. Убеи (б. Буин. у.). Хĕрт-сурта йĕрĕх патăмăр. Макка 234°. Унтан тата, çак эпĕ çырнисене пурне те туса пĕтерсессĕн, тата йĕрĕх тăваççĕ. Ăна ак мĕншĕн тăваççĕ: е куç пăсăлнăшăн, е çăпан-кĕсен тухнăран, е тата юхана ерсессĕн,тăваççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: пĕçереççĕ икерчĕ пăр(т)а(к)кă тăхлан шăратаççĕ те, вăсене çав йĕрĕх вырăнне кайса тăкаççĕ; ăна вара: икерчĕ лартрăмăр, теççĕ. Хăш-хăш чухне, пит хĕн-асапа кайсассăн, така та пусаççĕ. Ib. 222°. Йĕрĕх çукки кĕрсен, ăна пĕрпысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. (Вирĕм). Хурамал. Йĕрĕх лартни. || Болезнь. Яргуньк. Авалхи çынсен йĕрĕх ятлă чир пулнă. Вăл чире ак епле чире каланă (siс!): е çăпан, е кĕç(= кĕçĕ), е шăтан-юхан ерсен: йĕрĕх тытрĕ, тесе, йĕрĕхе, чӳкленĕ, тенĕ. См. Рекеев. II, 3, III, 6; Золотн. 150; Мильк. 22, Мészáros 24—27, 113, 118, 149.
то же, что йĕрĕх кунти. Вомбу-к. Йĕрĕх пĕрни. Йĕрĕхне чӳкленĕ, хампарсенче алăк хыçне çакаччĕç. Пĕрне хампарта çакнă (алăк хыçне): ачапча ан кортăр, тесе. СЧЧ. Пирĕн кĕлетре пĕр йĕрĕх пурччĕ. Вăл йĕрĕх пĕрнине хурама хуппинчен авса тунăччĕ“. Çав йĕрĕх пĕрнине тивекене йĕрĕх тытат, тетччĕç. Çавăнпа пурте вăл йĕрĕхрен пит хăрачĕçĕ. Вăл йĕрĕхе çемьесем ан пуççапчăр, тесе, пиччесем, теветкеллесе, йĕрĕх тытасран хăрамасăрах, ăна çемесенчен вăрттăн çурхи шывпа юхтарса янă... Пиччесем хай йĕрĕхе каяллех пĕтернине çемьесем пĕлсен, йĕрĕх хăйсене тытасран хăраса, ăна татах çĕнĕрен чĕртнĕ (восстановили). || Брань. Орау. Йĕрĕх пĕрни! тиркет тата! (говорят ребятам).
(jэ̆ргэ, jэ̆рэ), порядок, чин, церемония. N. Вăл чӳкĕн йĕрки ак çапла. Порядок этого жертвоприношения вот таков. N. Пĕри пĕр тĕрлĕ, тепри тепĕр тĕрлĕ кăшкăрашнă, ним йĕрки те пулман (никакого порядка не было). Чăв. й. пур. 26. Пӳртне çынсем йĕркине лартман, хыçала, çынсем хыçне, лартнă. Избу поставил не в общем порядке, а на задах. КАЯ. Çавăн пек ĕç йĕркине ăстариксем хытă пĕлеççĕ. || Очередь. Ашшĕ-амăшне. Ну, Лисахви, тенĕ: халĕ санăн йĕрке ĕнтĕ (теперь твоя очередь). N. Вырăн çине выртма-кăна йĕрке юлсан... Юрк. Чăваш та пырса чарăннине курсан, лешсем кунтан куласшăн: итле-халĕ, чăваш, сана авăртма йĕрке (рет) час тивес çук, эсĕ чи кайран килтĕн. Куратăн, санран малтан килнисем нумай; час авăртса каяссу килсен, тутар сăмахне: бзав, тесе, пире каласа пар, тенĕ. Рекеев. Йĕрке хывас или: рет хывас, обходить родных (визитировать) в первый день Пасхи. || Ряд (людей). Янбулат. † Йĕрки-йĕрки хĕр тăрать; ларас текен нăмай полч чон савани (саванни?) полас çок. Стоят рядами девицы; много оказалось желающих сесть, но нет среди них такой, которая была бы по душе. Сĕт-к. Выçакансем йĕрке туса тăраççĕ. Играющие образуют ряд. || Строка. Якейк. Б. Олг. Йĕрке, строка (письма). || Венец (бревен). Б. Олг., КС. Изамб. Т. Кутник тĕлĕнче маччаран пĕр-ик йĕрке аяларах сент(ĕ)ре пулат. || Строка в лапте. Пухтел. || Табель, таблица. М. П. Петр. || Обряд, обычай. Туй. Ашшĕпе амăшĕ калаççĕ: эй ачам, пиртен тухнă йăла мар, авалтан, ваттисем кăларнă йĕрке, теççĕ. N. Ку йĕрке çапла пĕтет. Чхĕйп. Вăл йĕрке пĕтсен. Когда окончится этот обряд. Бюрганский. Акă унăн йĕркине эпĕ сире каласа кăтартам-ха. Ib. Акă эсĕ мана вилнĕ çынсене асăнас йĕркене каласа парчĕ. Юрк. Карта пăтти те çӳк йĕркиех. N. Вара чӳк йĕркине калама пуçлать (молитву). Шурăм-п. № 22. Ĕлĕкрен юлнă йĕрке. Стариниый обычай. К. -Кушки. Тата, пит кирлĕ пулсан, тăхăр ялпа учук тунă йĕркине ярăпăр; ăна çырса хурас терĕç. || Повод; обстоятельство. Макка 130°. Эпĕ авланнине есир пĕлетĕр-халĕ. Йĕркине те пĕлетĕр пулĕ. || Обыкновение, правило. Ст. Чек. Упăшка хыççăн кайса: упăшка йĕркине тытса, упăшкана мĕн кирлине парса тăрса... Суждение. Намăс йĕркине пĕлмен вĕсем, çарамасах пурăннă. || Дело, касающееся чего-либо. Ч. С. Унта (т. е. в больницу) кайсан та, самай пулас çук çав (то-то и есть что... ему не будет легче...), ку пулнитса йĕрки мар; пулнитса йĕрки пулсан, кунта та турленĕ-ччĕ вăл. (Из рассказа «тетене керемет тытни»). Такмак. Эсир мĕн йĕркепе (зачем) килтĕр? N. Эпĕ вăрă туса, вăрă йĕркипе мар (не по воровскому делу) карăм салтака. || Уклад жизни. Изванк. Ватă-вĕтĕ пулмасан, пĕр йĕрке те килмеçт, теççĕ. (Посдов. Чхĕйп. Пуçлăхсам та, çаксĕне тĕрĕс туса тăмасан (если не будут это выполнять), халăха ырă йĕркепе усрияс çук. || Значение. Юрк. Курпунна кăларса, кутна мăкăртса, хытăрах ĕçлесен, тин çын йĕркине кĕрĕн, унсăрăн кахал анчах пулса тăратăн. || В качестве послелога. Юрк. Салтак йĕркипе (по делу о воинской повинности) пире, тетепе иксĕмĕре, прикаса чĕнтерчĕçĕ. Регули 167. Эп омпа поплесе пол тытнă тăрăх (или: тытнă йĕркипе). Я говорил с ним о (по поводу) рыболовства. || Случай. Кан. 1927, № 210. Ыӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. N. Эпĕ унăн йĕркине тупăп. Я разберусь в этом деле, т. е. добьюсь того, чтобы оно было решено по закону. (Так сказал человек, неправильно увояенный с должности). || Поветрие. В. Олг., Пухтел. К.-Кушки. Халăх йĕрки, поветрие. Ib. Санăн куçă мĕшĕн пăсăлнă? — Темĕншĕн, те халăх йĕрки пулчĕ. ||. Занятие; отрасль хозяства. Чтен. по пчел. № 17. Вĕлле хурчĕ йĕркин усси çинчен.
беспорядочныя, беспутный; незнающий порядка. Чхĕйп. Кĕтӳç юрăхсăр пулсан, кĕтӳри выльăхсам та йĕркесĕр пулаççĕ, кĕтӳçе те ыр ят çук уншăн вара. || В см. сущ. Ib. Вăл йĕркесĕр (беспорядочность) чăваш халăхĕ хушшинче халь, те нумăй çӳрет. || В см. наречия. N. Йĕркесĕр калаçни, болтовня. || Невозможно. Кан. 1927, № 221. Ара ăçта вăл, йĕркесĕр хаклă! Невозможно дорого. || Брань. Ст. Чек. Йĕркесĕр = ухмах.
то же, что ĕрче, размножаться, плодиться. Макка 50°. Торай, порнсан-порнсан, йĕрчесе кайнă та, вара вăл яла Торай тенĕ.
то же, что ваян-шаян. СПВВ. ЕС. Ваен-шеен — ĕçре аран сĕтĕрĕнсе çӳрекен çын. Ун пек çын вăл: ĕç пултăр, тесе, çӳремест, епле-те-пулин кун ирттĕр те çĕр ирттĕр, тет.
(ваjжы̆н), искать удобного момента. Орл. Те тумтирĕсем, кĕпи-йĕмĕсем тĕссĕртен, те тĕрмиях çаплалла туса ярать вăл ристансене,—тĕрмене халиччен ленкмен çын пырсан, вара вĕсем ăна кĕç-вĕç хыпса çăтас пек: мĕн-те-пулин туртса илмелли çук-ши? тесе, шурă куçĕсемпе сиввĕн анчах пăхкаласа, мушике хĕстересшĕн вайшăнса çӳреççĕ. См. вайăкла.
(вак) или вака (вагы̆), прорубь. Альш. Кĕпе çума пăр çине, пăра касса, шăтарса тăваççĕ. Тогаево. Çав ялта çăл полман, çавăнпала пирĕн лашасене вакран ĕçтерес полать (приходится лошадей поить из проруби). N. Вăл вак касни тепĕр хут шăнса ан кайтăр, тесен, шăтăка çапнă кĕлте кӳртсе лартас пулать. СЧЧ. Кăсем вак кутне çитрĕмĕр, тет те... (подогали к проркби). Ч. С. Çичĕ тĕслĕ выльăхма-чĕрлĕхме çичĕ картана хупма парăсăнччĕ. Шыва антарсассăн, пĕр вĕçĕ картара, тепĕр вĕçĕ вакăра пултăрччĕ. (Моленье ака пăтти). Б. Пĕр вакка хĕрĕх çерçи тăкăнать. || Хурамал. Вак — водопой (и летом).
разменять, мельчать, крошить, изрезывать на части. Изамб. Т. Хăвăн укçу ман çумри укçана ваклама çитет-и? Хватит ли у тебя денег разменять мои деньги? N. Вăл хура (гуся) вакламасăр пĕçереççĕ. Торп-к. † Порçăн пушине ваклама хурăç çеçĕ кирлĕ-мĕн. Имен. Хачă тытрĕ те, пире вакласа, чӳречерен, темĕскер каласа, п(ă)рахрĕ. Схватил ножницы и, разрезав хõлст на мелкие кусочки, бросил в окно, ваговорив что-то. Упа 816. Унтан тăп-тулли вакласа тунă кĕмĕл пуссем пулнă. Янш.-Норв. Пăтти пиçсе ансассăн, виççĕн, хай купаланă пашалусене тăваткăл татăк туса, вакласа хураççĕ. Ч. С. Пăрăва пĕçерме пĕр кĕпер хăми илсе килсе вакларĕç (изрубили). Ib. Тăрсан вара, вăкăрне, пусса пăрахса, вакласа, пĕçере пуçлаççĕ. N. Ĕнине пуссассăн, ашне вакланă чухне, пырĕнчен кĕленче катăкĕ тупнă. || В перен. см. Якейк. Сăмах ваклакан çын сана тем те топса парĕ (о находчивом разговорчивом чел.). Çутталла 20. Çынсем утрĕç ерттелпе, тĕрлĕ сăмах вакласа. КС. Вăл пит сăмаха вакламасть. Он не очень разговорчив. Сказки п пред. чув. 105. Ку темĕнле йăваш хĕр, тесе, халлап ваклаççĕ. Ib. 27. Туй халăхне йĕртнине халап туса ваклаççĕ (повествуют). Изамб. Т. Вакла — говорить пространно и без пользы. Ib. Ан вакла ĕнтĕ! эс вакламасан та пĕлетĕп. Не рассусоливай, и без тебя знаю. N. Сăмаха пит ваклакан çын, человек слишком много говорящий. || Распределить. Хыпар № 8, 1906. Çав 854 миллион (= мĕлюн) тенкĕ укçана 138 миллион çын çине вакласан, кашни çынна, арçынна та, хĕр-арăма та, 6 тенкĕ те 19 пус тивет. || Рассматривать, обсуждать в подробностях.
для. Ст. Янсит. Эпĕ атте валим, вăл суха тунă, тырă акнă чухне, апатсем тума шыв илсе кая-кая параттăм.
(вал’э̆), часть, доля. N. Ой, тет, патша, тет, валĕ пама пуçларĕ, тет: килĕр корак-çăкан! тет. Вăл çитрĕ те, пĕр оя тохрĕ те, касрĕ те прахрĕ. Корак-çăкан çиса ярчĕ (кобылу). || Части мяса в вареве. Курм. Валлипа çи ес! Ты ешь с мясом!
(валт), подр. живой и быстрой походке. Собр. Валт-валт утакан, тавра кайсан, çу хыпат; ленк-ленк (вяло) утакан, тӳрĕ кайсан, йĕкел юман çинчен ӳкнине курнă та, çапах ăна тупайман, теççĕ. (Послов.). СТИК. Электричество (у др. електритсă) савăчин трупинчен тĕтĕм валт, валт тухса тăрат („с промежутками, пĕр тытăнăн мар“). Ib. Пĕр-пĕр хулăн тавара çил çине илсе тухсанах, вăл валт! туса илет. Ib. Кăраççинăпа йĕпетнĕ япалана вут тивертсен, валт! çунса каят (вспыхивание керосина на каком-нибудь предмете). Ib. Кĕпене вут хыпнине: кĕпе валт! туса карĕ те, сӳнтерме те пулмарĕ, çунчĕ-пĕтрĕ (теççĕ).
(вар), обдернелый овраг с пологими краями, лог, дол. Орау. Шемей варĕ (назв. оврага). К.-Кушки. Варсем: Тарăн вар. Вăл вар питĕ тарăн. Унта ĕлĕк шыв питĕ нумай пулнă; халĕ ĕнтĕ анлах мар та, çапах пур-ха. Шибач. Вар — пĕтĕмпех корăклă, тĕпĕ-япалипех; çырма — тăпра йохсах тăрать çӳлтен. Ib. Вар — в лесу, çырма — в поле. СПВВ. ЕС. Вар — типĕ çырма. Шарбаш. „Вар — начало çырма (без воды)“. Чертаг. Вар = васан (безводная ложбина). КС. Вар — глубокий и длинный овраг, с крутыми, обрывистыми берегами и сухой. Емелък. Вар — глубокий овраг без воды. А. Турх. Вар, 1) овраг; 2) глубокое сухое русло ручья. Ib. Вар уçăлса анчĕ. По оврагу (весной) пробила дорогу (потекла) вода. Ст. Чек. Вар юманĕ. Кума-к. Пĕр вар хушшинче пĕр пӳрт курнă (увидал). N. Эпир тăтăмăр та, вар хушшннелле (в овраг) чупса кайрăмăр. Пус. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапĕ. (Сăмса юхни). Сред. Юм. Вырçарни-кôн Пăва варне вăйя каймалла. Коракыш. Пĕчĕк варара (sic!) юр çăвĕ? (Çăнăх алани). N. † И, тарăн вар, тарăн вар; тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварат. Чуралъ-к. † Вар-вар урлă каçрăм, вар ути тăтрăм. См. кар. Пизип. † Вар хушшинчи, ай, сар курăкĕ, тăри (= тăрри) çурлать, ай, вар тулать; эпĕр килсен, ай пӳрт тулать. В Моркар это сл. встреч. только в назв. урочищ.
зарыться. ХЛБ. См. сăтăрăл. || Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 11. Çĕр айне варăнса юлса, çĕрсе выртакан япаласенче те вăл нумай пулать. N. Пылчăкра варăнса выртат. || Замешаться, попасть во что. N. Алса, улăмпа варăнса, камакана кĕнĕ.
приветливый, добрый, сердечный; тароватый. Кратк. расск. Авраам вăл пит варлă çын пулнă. Çав çынсем патне пынă та, ӳксе пуççапнă вĕсене. СПВВ. ПВ. Варлă çын — добрый. Фи. Финн çынни тата питĕ чăтăмлă, варлă çын. Çын хăйпе кăмăл калаçсан, вăл унпа кăмăллă, йăвашшăн калаçат. Бур. † Кил йышĕ варлă пулсассăн, сĕтел умĕнчи çын эпир. N. Çакăра-тăвара та пит варлă çынсем. В отношении хлеба-соли они тоже очень тароваты. Юрк. Ăшă кăмăллă, варлă çынсем, amabiles, соmеs, lrpidi). || N. Варлă тус. || Состоящий в дружеских отношениях. ЧС. Сителĕклĕ пурăнакан çынсем хăйсен хурăнташĕсем, варлă çыннисем патне хăнана çӳреççĕ. || Дружно, любовно. X. Çăкăр-тăвар пĕрле ĕççе çимелле пултăр, пĕр варлă пурăнмалла пултăр. СПВВ. Вар, варлă пурăнас, варланас. Яргуньк. Хĕрĕ пĕр ĕмпӳ ачипа варлă пурăннă, тет те, çавăнпа çав çĕвĕç хуçана каяшшăн (замуж) мар, тет. Сĕт-к. Олянпа Микула пит варлă порнаççĕ. Ядр. Тата вĕсене варлă пурăннă хĕрсем ашăли(-ал-шăлли) туса параççĕ. || Состоящий в любовных отношеииях. А. П. Прокоп. || Укçинепе варлă ача варне тытса макрать, тет. Юрк. † Пирĕнпе варлă çичĕ хĕр, çичĕ хут чаршав карсамăр, мана илсе юлсамăр (Солдат. п.). N. † Пирĕнпе варлă хĕрсем çук, çавăнпа пирĕн тутăр çук. N. † Хамăрпа варлă хĕрсене хамăр чĕрçине лартрăмăр. Яргунък. Çав улпутăн арăмĕ пуппа варлă пулнă, тет. Сред. Юм. Арçынна варлă (любимая мужчинами), хĕр-арăма варлă (любимый женщинами); арçынна варлă, тесе, арçын пит килĕштерекен хĕрарăма калаççĕ; хĕр-арăма варлă тесе, хĕр-арăм пит килĕштерекен арçынна калаççĕ. Сред. Юм. Арçын (арз’ын) варлă — с мужской физиономией. || Пĕр варлă, единоутробный. Изамб. Т. Пĕр варлă çынсем, дети одной матери. У КС. — пĕр варти çынсем.
(шŏлνиы), лечение живота массажем. Шарбаш. Пирĕн ялта пĕр вар шăлакан карчăк пор. Вăл арамсане, çамăлланнă хыççăн чире кайсăн, варĕсене шăлса тӳрлетет. Ачасань варĕ пăсăлсан та амăшшем, он патне исе кайса, она шăлтараççĕ. Чире çапла тӳрлетнине пирĕн вар шăлни теççĕ. (Сообщ. Н. Р. Романов).
вар-поççи, то же, что вар-поç. Чертаг. Вар-пуççи — самый лайăххи (кантăрăн, йĕтĕнĕн, пусан); вăтамĕ — 2-й сорт; лапрашки — 3-й сорт. Микушк. † Вар, вар урла каçрăмăр, вар-пуççи сурпан сырăнма. (Свад. п.). Коракыш. † Кантăр çурĕм (= çурăмĕ), кантăр çурĕм вар-пуççи, нимĕн тума, нимĕн тума юрамин, кĕпе тума вăл юрать. Тим. † Вар, вар урлă карăмăр, вăр-пуççи пек парне илмешкĕн. Слепой. † Кантăр çорăм вар-поççи кĕпе тума йорамĕ-ши? Йĕтĕн çорăм вар-поççи сорпан тума йорамĕ-ши?
ужо. N. Вара пурăп, халь ерçместĕп. Собр. Варана кайсан, вараланат, теççĕ. (Вослов.). Тоск. Варана юлнă япала варланнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Регули 1227. Вара кил; вара тăвам. Ст. Чек. Ĕçе, ăна çийĕнче туса пăрах; варана юлсан, варланат, теççĕ (иначе дело забудется). || После, с, через. Орау. Эп вара килетĕп, виççелле, виç сахаталла (часам к трем). Регули 286. Эп сумар мартан вара (сувалнăран вара) онта ялан çӳретĕп. Т. VI. 12. Паянтан вара — с сегодняшнего дня. Кан. 1928, № 149. Ĕç çур-куннерен вара тăсăлать. Дело тьянется с весны. Альш. Çав кунтан вара — с того дня, Ч. С. Виç кунтан вара, через з дня. {{anchor|DdeLink21822718894160}} || Указ. на возможный вывод, следствие или заключение. Часто ставится о тем же оттенком конечного вывода и в вопросах. Изамб Т. Епле, укçа тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? — Ахăр тухмалла. Темĕн чухлĕ вара тухмалла, пĕлместĕп. Ib. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. N. Касаксем: акă халĕ тинĕс тĕпне кайăпăр вара, кайăпăр, тесе, каласа тăраççĕ («вот-вот»). N. Унта тытаççĕ вара пулă, тытаççĕ вара пулă (повторение), тетелĕпе шак хывса. Регули 251. Атти тухманшăн вара эп те ништа та тохман. N. Ме, акă пилĕк çĕр тенкĕ; анчах асту, ыран ирех илсе кил вара (принеси). Кан. 1928, № 149. Çуттишĕн (за вино) ĕç тăваççĕ, тоççĕ вара Тури-Тимĕрç-кассем. Шел. II. 58. Сывă-халĕ, лайăх пурăнать, питĕ чее вара, терĕç. N. Темĕскер вăрри вара (не знаю, что это за семена). Подгорное. Ача, Иван чăнахах Мускава кайнă-и вара? Епле лекнĕ-ши вара вăл унта? Цив. Еппин кăçта вара? Где же она у тебя? Ч. С. Ни хура мар, ни сăрă мар, хăй вара çарамас пек курăнать те, шыв хĕрринчех выртать (вутăш) Альш. Ай-ай аван çынсем-çке вара çав Мишкасем! Ну и хорошие же люди этот Михайла и его жена! СТИК. Вара мĕн хытланан эс? (Говорят человек, пораженный поступком товарища. Значение «вара» определится, если ты сопоставим выражения «вара мĕн хытланан ес?» и «мĕн хытланан эс?» Последнее выраж. значит; «что ты делаешь?», а первое «ну, что ты двлаешь?!» || А действительно ли... Сред. Юм. Аçу килте-и вара? А дома твой отец? || Будто. Нюш-к. Çав укçа (клад) кĕш(= хăш) чухне лаша е урăх япала пулса çӳрет пулать вара. || Однако, а. Альш. Вĕсене тивеймерĕ вара. Однако они остались нетронутыми (пожаром). П. П. Т. Калăмтенĕ сăмах мĕнле сăмахран та пулин тухат пулĕ-те, анчах эпĕ ăна пĕлейместĕп вара. N. Петĕр: выртма яратни килемей? тесе каларĕ, тет. Килемĕшĕ (старушка): выртасси выртăн та, эсĕ Иван тĕслĕçке вара, тесе каларĕ, тет. Сĕт-к. Çав Елекçин ним латăллă калаçни та çок вара. Перев. Вара (тогда) эпĕ: ку кам манпа пĕрле юрласа пырать? тесе ыйтрăм. — Эпĕ, тет,—Вара кам эсĕ? — Эпĕ санăн нушу, тет. || В таком случае, и тогда. Регули 1515. Мана пĕр . конлăх анчах парăр, вара çитĕ. Орау. Раштава сирĕн пата пыма юрать-и, килте пулăр-и? Çырăр çавна. Вара пырас. || Разве. Ч. С. Пĕр чĕрес сĕт нумай-и вара? N. Эс пасара каятним вара? || Уж не... ли. N. Пирĕн уччилни карташĕ хӳмине вут хыптарман-и вара? тетĕп. Я думаю: «Уж не подожгли ли забор двора нашей школы?» N. Кашкăрĕ калать, тет: тилĕ тус, эсĕ шăмасна (= шăмастăн-а) вара ман çие? || Едва ли... Альш. Качча кайиччен иккĕ-виççĕ а каяяççĕ-и вара хĕрсем хĕр-сăрие? Пĕрре-кăна кайнă, тиекенсем те пур арăмсен хушшинче. СТИК. Пуласса пулĕ те вăл хаçан-та-пулсан, эпĕр курмалла пулайăпăр-и вара ăна? (т. е. едва ли нам придется дожить до этого). || Да ведь. Кратк. расск. 24. Унтан тăванĕсене каланă: вара эпĕ И., тенĕ. || Потом... (с остановкой, при расскзе). Орау. Çан чухне çапла ятлаçрăмăр. Вара... çав çилĕпе, халь те чашлатса çӳрет (злится): пĕр-пĕр алла ӳнерĕп-ха, тесе калат, тит. || Выраж. подверждание, как русск. да. К. -Кушки. Эс паянах каятним ĕнтĕ? — Вара. Паян тухса кайсан, вăхăта çитĕп, тетĕп. Разве ты сегодня же едешь? — Да. Я решил, что если я выеду сегодня, то успею к сроку. Срв. ара. || С уст. накляну что же. N. Илин вара! Ну что же, если возьмет! || Дальше (чего-либо). N. Теччĕрен вара кăйман.
пачкаться, мараться. Альш. † Шурă Атăлтан тухнă шурă пулă выртать пасар варринче варланса. Сборн. по мед. 63. Вăл тутăрсене варланине-пĕр çунтарса ямалла. || Испражняться. О сохр. здор. Тата пирĕн хăш-хăш çынсем, тула çӳремелли вырăн тумасăр, ăçта килчĕ унта варланса çӳреççĕ. || В перен. см Никит. Манăн хамăн та утă нумай. Çын çаранне çитерсе (травя) варланатăп-и эпĕ?
назв. урочища. Макка 119°. Вăл вырăн Ваçук ятлă çын анкартийĕ хыçĕнче, çавăнпа ăна «Ваçук хыçĕ» тенĕ. Унта ĕлĕк кашни çул вăкăрсем пусса ваттисене асăннă.
личн. хр. имя мужч.; Василий. || Молодец. N. Ну вас’ка-мы̆лод’эц! Абыз. † Эпĕ ĕлĕк ваçкаччĕ: çич çул ямшăк хам чупрăм, пĕр турта пуç катмарăм, пĕр хĕр чут тытмарăм. || Ласковое обращение между близкими. Орау. Чураль-к. † Ах, ваçка, ох! тес; ыран каçпа мĕн, тес? Çур-çĕрте киле пырсан, мĕн тес (вроде: «ах, братец, что сказать?»). КС. Ваçка, обращение ко всякому (к мужчине и женщине). Ib. Тавай, ваçка, паян çавна тăвар! М. И. Петр. Ваçка çапла, ваçка. N. Вăл, ваçка, хăлхана кĕрсен, çынна та вĕлерет.
(ват), бить, колотить, пороть. Моюнич. Амăше вара ку пусăк ачине çавăрса илнĕ те, ватса пăрахнă (прибила): ма уна тиврĕн? тесе. Сĕт-к. Ватмаллах ватас-ха она пĕре! Поколочу вот когда-нибудь его как следует! Хыпар № 42, 1900. Стражниксем çавăнтах халăха нагайкасемпе вата пуçланă (начали пороть). Синьял. Кошак тохрĕ, тет те, сикрĕ, тет, вăкăр çине куçĕсем çап-çутă, тет. Вăкăра ватса тăкать (избивает), тет, хăй çапах: мар-мăр! тесе ларать, тет. Изванк. Çынсем курсан, тытаççĕ те, велеричченех: пирĕн пата мĕшĕн ăсатса ятăр (т. е. зачем мор к нам проводили)? тесе, ватаççĕ (бьют). КАЯ. Эпĕр аккапа, атте ватасран хăраса, киле каймарăмăр. Мы со старшей сестрой, боясь, что нас побьет отец, не пошли домой. || Ломать, разбивать, раскрошить, раздробить, растирать. Ердово. Чăн малтан хура-кураксем, йăвăç тураттине ватаканăскерсем, килсе краклатса çӳреççĕ. Макка 218°. Унăн шăммине ватма хушмаççĕ. Не велят разбивать его костей. Скотолеч. 23. Хурăн кăмрăкне, çăнăх пек ватса (растерев в порошок), тасатнă вырăна тултарас пулать ХУБ. Чуллă çĕрте анчах тимĕр сӳре юрамасть; унта йăвăç шăллă сӳрепе сӳрес пулать, мĕншĕн тесен вăл чула ватмасть (не разбивает камня). Дик. Леб. Унтан ăна урупа таптаса ват (растопчи). Сред. Юм. Ватать. домает; 2) очень одолевает. || Поранить. О сохр. здор. Çапах та вăл чир сурансăр вырăна ермест, вăл е хыçса татнă çĕре е пĕр-пĕр япалапа шăйăрса ватнă вырăна анчах ерет (сифилис). || Искалечить, изувечить. Кан. 1929, № 185. Лашасене ватса ан пĕтеррĕр-ха. Как бы не искалечили лошадей! || Перепахивать. Кан. 1927, № 237. Анчах ватса акни çинчен виçĕ кун хушшинче страхакĕнте пĕлтерес пулать. || Размывать, прорывать. Икково. Шу ватса (= çырса) кайсан, кирек шта та варашка полать. Янгильд. Çор-конне выйлă шупа ватнă çолсене, çĕр шу типсессĕн, пĕр çĕрте те йосама тăрăшаççĕ. || Мять. Сред. Юм. Картуса ан ват. Не мни фуражку. Ib. Кĕнеке веç ватса пĕтернĕ (измял, изорвал). Ib. Кĕнеке питне ватнă (измял, изорвал). Ib. Тĕркĕшсе томтир ватса çӳремелле мар ôнта, ак эп сире тек кĕрештерсе çӳреттерем. Ирть-к. Ват, мять (табак). || Травить, побить (градом), переломать (о хлебе и т. п.). Упа. Пире каçсерен пур вĕççе каякан выçлăх кайăксем ватаççĕ. Никит. Кам выльăхĕсем ватса кайнă-ха куна? (потравили луга). Хочехмат. Унăн анине кашни каç такам ватма пуçларĕ, тет. Никит. Тырă ку таринччен лайăх-ха; çил-тăвăл-мĕн килсе ватмасан, лайăх пулмалла. || Мучить, изнурять. Полтава 58. Капла ыйтса, чĕрене уссăр ватса хускатан. Хыпар № ЗЗ, 1906. Ирхи çурăм-пуçĕнчен тытăнса, тĕттĕм пуличчен, çан-çурăмне ватса асапланаççĕ. || Зарезать (о волке). Кан. 1927 № 220. Кашкăрсем Туканаш кĕтӳнне 6 сурăх ватнă (волки зарезали овец).
понуд. ф. от ват. Якейк. Вăл сана пĕчĕк ачасене ваттарĕ! (даст бить, т. е. проучит тебя за то, что ты бьешь детей). Собр. † Улахран улăха çӳрерĕмĕр, хуп-кĕпçисĕм шыраса; татам-илем, тенĕ чух, кĕтӳ кĕрсе ваттарчĕ. Кан. 1928, № 241. Хунавлă кварттала, ваттарса пĕтерчĕç (потравили).
вот. Хурамал. Ват эпĕ çăл чаврăм. Вот я вырыл колодец. Нюш-к. Вăл йăмахсĕм каласа култарачĕ. Ват ун пекки сахал! теççĕ (вот таких, как он, мало).
(вады̆) или ват, старый, старинный, древний, ветхий. Ч. П. Ват, ват инке, ват пуçтарма тухсамăр. Яргуньк. Шăтан-юхан ерсен, йĕрĕх валли нимĕр пĕçерсе: ват аки (см. йĕрĕх), тытрăн-турăн пулсан, çырлах, тесе, хурама пĕрне-шне пĕр кашăк нимĕр янă. N. Çӳлте турă, çĕрте патша, сире кĕл-тăватпăр лайăх чĕлхе-çăварăмпа, таса чунăмпа, ырă кăмăлăмпа. Ырăлăх-сывлăх патăр, лайăх çынпа паллашма патăр; ватсене курсан, пичче темелле пултăр; çамрăксене курсан, шăллăм темелле пултăр; карчăка курсан, асанне темелле пултăр; çамрăк хĕрсене курсан, йăмăк темелле пултăр. Ача-пăчаллă пулччăр; ватăлса, шурă çуçлĕ пулаччен пурăнччăр. (Хĕве хупнă чух пиллени). Çăварни. Кам пĕрре усала вĕреннĕ, ват йăлапа çак сăмахсене итлесшĕн мар, вăл пĕлсе тăтăр... Ө. Никиф. Ват сăн çапнă (постарела лицом). Сред. Юм. Ват çăка е хорама котне «тôла тохсан», кота çăпан тохать, тет. (Народн. поверье). К.-Кушки. Эпир ăна илнĕ чухнех вăл ват лашаччĕ. Мы купили эту лошадь старою. N. † Ват тура пек какамай (т. е. кокамай), ыр кон-çолне халала (= халалла). Регули 715. Çав çын; ватăрах-хи, чăваш. Тот, постарше — чувашин. Сл. Кузьм. 63. Ватти — ватă мар, çамрăкки — çамрăк мар. Собр. Тăрсамăр, ачасем! амаш ватти килет, тет те, хыптарать те çунтарать. || Старость. Орау. Ваттăм çитрĕ-çке ĕнтĕ! Пришла моя старость! Ватту çитнĕ (твоя). Ватти çитнĕ (его). Бугулъм. † Выльсам-и, тантăш, ай, кулсам-и, çамрăк пуççу ватта юличчен. Альш. Ватта хирĕç кая пуçларăмăр ĕнтĕ (приближаемся к старости). Орау. Стариккин те ватти çитнĕ те, кушак пек кăмака тăрнчен (çинчен) анмаçть. Шурăм-п. № 25. Куккукĕ тĕрĕс каласа паманнине ватăрахпа (на старости лет) кураççĕ те, ăна ĕненми пулаççĕ. Г. Т. Тимоф. Ватă енне кайсан, çын ытларах калаçакан пулать çав. Senectus natura loquacior. Орау. Ватă енелле карăмăр ĕнтĕ (или: сулăнтăмăр). Ib. Ваттăм çитнĕ-çке ĕнтĕ манăн. Ядр. † Çавă Шăмат хĕрĕсене эпир илсе килмесен, ватта юлас сасси пур. || Старик, старуха, старики, старые люди. РЖС. Ватă ăна каланă. Старик сказал ему. Чăвашсем 4. Ватта курсан, чыслă тĕл пулса, чыслă иртсе кайтăр (по-желание ребенку в молитве). Альш. † Çакă килте пĕр ватă, ан калăрсам йывăр сăмахăра. П. И. Орл. Ватă хисепне кĕнĕ. Вступил в разряд пожилых (гов. о женатых, хотя и мододых). N. Ватта пăхан выçă çӳремен, утта (т. е. ута) пăхан çурран çӳремен, тет. Собр. † Ыраш шăркана ларнă чухне çара алпа ярса тытмарăм; яш пĕве кайнă чухне ватта ятран каламарăм. БВ. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. СПВВ. Ватăсем = стариксем. Альш. Авал ялти-йышри ĕçе ватă шухăшласа, ватă туса тăнă.
или ват-вĕт, старые да малые. Юрк. † Уяв илемне яракан ватă-вĕтĕ пулĕ вăл. N. Пĕр-пĕр вара йывăç айне ватти-вĕттипе пухăнса... Альш. † Хирти тыр-пул хумхансан, ялти ват-вĕт савăнчĕç. || Старая, сгорбленная, маленькая. Тим. † Ватă-вĕтĕ карчăксем хăçан кайĕç масара?! Сĕт-к. † Ватă-вĕтĕ хытă кот, çамрăк кот та çамçа кот.
ватăлла, будучи старым. К.-Кушки. Вăл кунта ватăлла килчĕ.
старость. Сборн. мол. Çынсен ăсĕнче айăпсăр пурăнăç ватăмлăхăн ĕмĕрĕ пулать. Ib. Сăваплă çын вăхăтсăр вилсен те, вăл канăçлăха кĕрет. Мĕншĕн тесен ватăмлăх вăрăм ĕмĕрте мар, ăна çулсен хисепĕпе хисеплемеççĕ.
ватă пуçăпа, ватă пуçĕпе, ватă пуçăмăрпа, ватă пуçăрпа, ватă пуçĕсемпе, на старости лет. СТИК. Ашшĕ ватă пуçĕпе, сухалĕ шуралнă пулсан та, килти ĕçсене, сухана, сӳрене хăй тăват, тет. Юрк. Вăл ватă пуçĕнче йĕннине курсан, пирĕн те тепле кăмăл хуçăлнă пек пулчĕ. N. Чăнласах та çавă тĕрĕс (это верно), ватă пуçĕпе те (и на старости) çын ӳкĕнет иккен... (досадует, что ему не удалось...). Сред. Юм. Ват пуçăмпа ача хĕнесе çӳреймĕп ĕнтĕ эпĕ. Ib. Ват пуçăмпа вăрра çӳрĕп-и ĕнтĕ эпĕ? Неужели такой старик, как я, буду воровством заниматься?
(вады̆рлан), усиленно работать. КС. Вăл çамрăк чухне пит ватăрланнă çав (усиленно работал); çамрăк чухне ытла ватăрлансан, ватăлсан шăн-шак ыратать, тиççĕ.
подр. гл. от ваш. Чув. календ. Çӳлте, темĕн пысăккăш сывлăш карапĕ вашлатса вĕçсе пынă. Т. Тимоф. Çумăр вăхăтĕнче кĕленчесĕр чӳрече те куçа ленкет: темĕскерле вашлатса ларать ĕнтĕ вăл; çавăнтанах тата кушак мăйăлтатсă тухрĕ (издав подобие мяуканья). КС. Çил армань çунатти вашлатса çавăрнать (с шумом). Ст. Чек. Вашлатса каяс, быстро пройти. Ib. Вашлатса иртсе карĕ. СТИК. Вашлатать, вашăлтатать.
понуд. от вашлат. Хурамал. Çамрăк çын вашлаттарса çӳрет, т. е. шибко (шеп), çиле варкăштарса çӳрет. КС. Паян вăл ирех ман пата вашлаттарса çитрĕ (прилетел, пришёл ранехонько). Сказки и пред. чув. 51. Каччă вĕçет вашлаттарса. СТИК. Ку лаша пит хытă вашлаттарса пырат (быстро бежит). КС. Çăхан вашлаттарса вĕçсе карĕ („полет“). Хăр. Паль. 38. Куç умĕнче тавар-тиевлĕ пуйăс вашлаттарса пырать. СТИК. Çил вашлаттарса вĕрет. N. Вашлаттарса пырать. Быстро едет (на санях). СТИК. Пысăк лашапа вашлаттарса пырат (хĕлле).
(важы̆к), отлогий, наклонный. Баран. 89. Вашăк сăртсем паллă та мар. Шибач. Вашăк тăвайкки = чике мар. Баран. Çапла вăл вашăкрах çĕре кĕрлесе юхса çитет. Юрк. Вашăк, наклонный. Орау. Çуна лайăх тиетĕп, тесе, мухтантăн та эсĕ, çапах та пĕр кĕтессине вашăкрах (турăн) хăпартрăн.||М. П. Петр. «Вашăк-зависимый».
делать пологим. КС. Вăл сăрта вашмăкласа алтса анчĕç (срезали гору отлого). Ib. Вăл каскана вашмăкласа варта-ха.
(вэл’э-с̚эл’э), непроворно, кое-как. Ст. Чек. Вăл веле-селе ĕçлет, çавăнпа час тăваймас.
обряд вхождения жениховых поезжан в выйкилли. Курм. НАК. Унтан вара вый-килли кĕме каяççĕ (вый-килли кĕни, тесе, хĕр ларнă пӳрте кĕрсе ташланнне калаççĕ). Вый-килли кĕме кайнă чухне, кĕçĕн-кĕрӳ пĕр курка сăра ăсать, мăн-кĕрӳ икĕ такмакпа кучченеç çĕклет те, икĕш малтан хĕр ларакан пӳрт алăк умне кайса тăраççĕ. Вĕсем хыççĕн вара пĕтĕм туй халăхĕ пӳртекӳне хăпарса тулать. Кĕçĕн-кĕрӳпе вый-килли хире-хирĕç алăк урлă тăраççĕ те, пĕр-пĕрне тав туса куркисене улăштарса ĕçеççĕ. Вый-килли кĕçĕн-кĕрӳрен, туй çыннисем хĕр патне кĕрсе ташламашкăн, вунă пус укçа илет. Кĕçĕн-кĕрӳ йăваш пулсассăн, парать вăл укçана: кутăн çын пулсассăн, памасăр тек чаркашша тăрать те, туй ачисем вара, вăл чаркашнă майĕпеле, вый-киллине çилентересшĕн, тӳррех çĕмерсе кĕрсе каяççĕ те, ташлах пуçлаççĕ. Çапла тӳлемесĕр кĕрсе кайнăшăн хăш кухне туй ачисемпе хĕр ялĕнчи ачасен вăрçă та тухать.
(выл’а), играть. развлекаться. N. Кăмака çинче кушак вылĕ. (Ăшă). Сред. Юм. Вылчнă-çĕм, эпир çăмăр хôпăрланса килнине те сисмен. Орау. Вылямаллах çырса пăрахар-ха пĕрне. Давай напишем-ка так, играючи, одну статейку. N. Çав çурхат пек выляса кулма ирĕк пульмĕ-ши? N. Куç харши вылятчĕ. N. Выляни çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Ст. Чек. † Ялти сарă хĕре эп тус турăм, ĕнтĕ вылясшăн мар, ай, илесшĕн. Я подружился с красавицей из своей деревни, — не для того, чтобы поиграть, а чтобы пожениться. Упа 705. † Мĕншĕн, ӳсес каччă пулса, савнă хĕрпе вылямас пур? Лашман. † Хам савни çывăхра пулсан, кунне çиччĕ кайса вылăттăм. N. † Эй, тантăшсем, тата пĕр-икĕ çул выляр-и? Качал. Çак Йăван инкĕшне пĕлмен, вылянă çак хĕрпе. Тайба Т. † Çырла шывĕ вăрлакан, шĕшкĕ айĕнчен тăракан, çын арăмпе вылякан питне намăс кӳрекен. Янтик. † Уччаскасем касса, уйсем турăм, теçеттине касса, çул турăм, юпах тихапа выляма. Макка 31. † Хĕвел анать выляса. В. Байгул. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм уйăхпа хĕвел вылянинчен. || О цепах во время молотьбы. Изамб. Т. Тăпаççисем ун чухне выляса-кăна пыраççĕ. || О мысли. Сир. 7. Ăс выляни (лукавые мечты) хыççăн кайса, нумайĕшĕ тăн-пуçран хавшанă. Ст. Чек. † Çак куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре, ăсăм выля пуçларĕ (ĕç енелле пăхас килми пулчĕ, хĕр-арăм çинчен яланах шухăшла пуçларăм). || О глазах. Пазух. Тусăм, туту кулать, куçу вылять, туррисем çыраç пуль пĕр çĕре. Альш. Çăварĕ кулат, куçĕ вылять, — епле матур хĕрсем пур! А. П. Прокоп. † Сирĕн куçăр пит вылять, кама савассине пĕлместĕр. Альш. Сиксе тухас пек тăрать выляса (большие глаза). || О воде. Н. Лебеж. † Такана çинче епле шыв вылять, ман çинчен сăмах çапла вылярĕ. || О пересудах. Собр. 400°. † Эпĕ пырас килсенче сăмах вылять, тиеççĕ. || О ветре. Тим. † Çӳлĕ тусем çинче урхамах, хӳри-çилки витĕр çил вылять. Юрк. † Пĕкки витĕр пĕлĕт вылять, çилхи витĕр çил вылять. Альш. Каша енчен çил выляканччĕ, тесе, каларăм, тесе калать, тет. || Играть (о музыкальном инструменте). Сказки и пред. чув. 76. Кунĕн-çĕрĕн выляма шăпăрĕ те парăнмасть. || Шутить. Ау 262°. † Пирĕн савни ӳпкеленĕ выляса каланă сăмахран. || Двигаться. В. Олг. N. Ура вылять. Двигается в суставе. Утар. Тĕреклĕ канатсемпе кăкарман ким хӳри шывра пĕр маях вылять. || Мерцать. Вопросы. Смолен. Çăлтăрсем пит ялтартатсан (вылясан), хĕлле сивĕ, çулла уяр пулат. Сред. Юм. Çăлтăр вылять. Звезда мигает. (Череп. мерцает). Пролей-Каша. Тул уяртса кайнă, çăлтăрсем выляса тăраççĕ. || Соirе (это значение устанавливается только из контекста; иногда здесь бывают возможны и другие истолкования). В. Олг. Пачăшкă пырчĕ мольчая и сăмовар лартрĕç. Ĕçрĕç; выляма тапратрĕç. Хĕрĕ калат: и-ох! тет, кĕçенет. Попĕ калат: тпру! тпру! тет. Чуратч. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр-ачасем арçын ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулат. Рак. † И, пус вылят, пус вылять, пус кутĕнче хур вылять; улмачăпар тӳшек çинче каччăпала хĕр вылять. Шишкин. † Поян çынăн ватă хĕр(ĕ)пе хам та виç хут вылярăм. Скотелеч. 28. Вылякан ĕне. || Строить козни. Ст. Чек. † Тăван, эс те инçе, эп те инçе: хушшăмăрта тăшман (ай) вылярĕ (враг устроил козни). || Избаловать. А. П. Прокоп. † Тула çинче мул вылять, çак тăвансем патĕнче кĕреке тулли чыс вылять. || Ставить на кон. Хурамал. Ну, салтак, хутаçна та вылятни? Ну, что, солдат, поставишь на карту и свой кошелек? || N. Çапла çамрăк ачасен хушшинче укçа выляма — пуçланă (они стали швырять деньгами).
играть, двигаться (от внешней причины). Ч. П. Аттепе анне, ай, аллинче ылттăнпала кĕмĕл вылянат. Ib. Симĕс кĕленче, шур черкке выляна-çке ыр çын аллинче. Сам. 57. Çапла иккен çут тĕнче; чĕрлет, вилет вăл ялан; иртнĕ çĕр пин ĕмĕрсем — миçе хут вăл вылянман. Сказки и пред. чув. 52. Хура туя аллинче вăльтăр-вальтăр вылянать. Собр. † Вĕрене те курка, сар курка, нумай пыл-çу çинче вылянчĕ. КС. Шухăшĕ пит вылянат унăн (он легкомыслен). Юрк. † Çинçе пӳлĕ сарă ача хамăр умра вылянанат. Бел. Гора. † Шурă хур çуначĕ вылянать-çке сĕтеллĕр çинче. N. Унăн ăшĕнчи ачи выляннă.
понуд. ф. от гл. выля. Чем люди живы. Хай улпут, пӳрнисемпе вылятса, пӳртри çынсем çине пăхкаласа ларать. Чем люди живы. Урама тухман, ытлашши калаçман, вылятса кулман (не шутил). Чума. Куç шăрçи пысăкланса каять те, çын вара тискерĕн, куçне вылятмасăр (неподвижными глазами), пĕрмаях пăхса выртать. N. Çăвара вылятни (болтовня) килĕшмест. КС. Вăл пит вылятса калаçать (шутит). Ст. Шаймурз. Ачасем вара амăшне алă çинче-кăна вылятса çӳреççĕ (очень ухаживают). Бел. Гора. † Вылятрăмăр утсене ылттăнланă йĕвенпе. Ib. † Атте лаши тур лаша, вылятмашкăн тухрăмăр. Сред. Юм. † Атте хапхи тăрăнче чĕкеç çӳре кăларнă; паянхи кун вылятать, ыранхи кун вĕçтерет. Юрк. † Икĕ ача сарă ача нумай вылятрăм хам умра. Сказки и пред. чув 89. Хушка çăлтăр вылятать çӳл тӳпере çуттипе. Юрк. † Хĕстертĕм купăса хул айне, кайрăм аслă урама вылятса; вылятса, вылятса пынă чух хĕрлĕ хĕр ушканне тĕл пултăм. Чăв. ист. 5. Тĕрлĕ май тупса, кăмăлне вылятать (развлекается). Сказки и пред. чув. 32. Юр юрлакан яшсене чарса, калать сăмахне, хура куçне вылятса. Альш. Сак çинче сĕтел умнерех купăççă ларат, вылятса-тапăртатса. КС. Сăмах вылятни, ябедничанье, сплетничанье. || По сравнению с игрою пчёл. Сред. Юм. † Пирĕн атте хĕр парать (замуж); паянхи кун вылятать, ыранхи кун уйрайрать. || Разыгрывать. Сред. Юм. Эп сехет вылятап. Я разыгрываю часы. || Ч. П. Вылят, пестовать (ребенка).
скотная изба. Ашшĕ-амăшне. Вăл, çурта çутса, аллине ленкес тытса, выльăх пӳртне ĕне сума кайнă.
место; местность. Ст. Айб. Выртсан, ут вырăнче: ларсан, черкке вырăнче. (Алăк). Яргуньк. Тăрсан, çăмарта вырăнĕ илĕп; выртсан, лаша вырăнĕ илет (sic! Кĕвенте). Альш. † Пĕкĕ те çук, ăсĕ те çук: ăс тăмалăх вырăн çук (у невесты). Т. П. Загадки. Тĕмĕн чухлă(= чухлĕ) вăрмана шăнăçмасть, пӳрт вырăнлĕх хире шăнăçать. (Сӳре). Истор. Халăх вырăнĕ-выранĕпе (местами) анчах пурăннă. Альш. † Вырăсла хапханăн вырăнĕ аслă, вырăспалан тутарсем кĕреймес. Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймес. Кан. 1927, № 231. Кĕт сасă-чĕве пулсанах, чупса тухать: вырăнçех-и лаша? (на месте ли дошадь?). || Усаденное место. А. Альш. Ĕлĕкхи çынсен вырăнĕсем. Юрк. Ял вĕçне вырăн илсе, çурт ларттара пуçлат (строиться). Макка 209. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Могонин. Тепри уна хирĕç каларĕ: вот мĕн вăл киремет: помещик пак урăм çĕрте, вырăнпа пурнакан усал, терĕ. || Постель. Ст. Чек. Качча каяччен, унпа пĕр вырăн çине выртса пăхрĕç те, ним те тăваймарĕç. || Место службы, служба, должность. N. Оренбургра вĕренсе тухнă тăванĕ. Я çав хуларах гражд. гимназияна вырăна кĕчĕ. Юрк. Эсĕ çеминарире-вырăнта пурăннине эпĕ халичен те илтменчĕ. Истор. Хăй çапах та пысăк вырăна ӳкесшĕн тăрăшман. Юрк. Ку çулĕ (на этот раз) тата сана мĕшĕн вырăнтан кăларса ячĕç? || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 13. Ĕмĕтленмен вырăнтан (неожиданно). || Польза. Сл. Кузьм. 91. Вăрланă укçа вырăна пымасть (не идет в пользу). || Основание. Юрк. Хурласа калаçмалăх (её) вырăн çук. Ib. Пĕртте усал сăмах калама та вырăн çук (нет основания). Ib. Ватă çынна хирĕçтерес мар, ун пек ырă çынна йăпатмалăх та вырăн пур. Ib. Вĕсем тĕлĕшĕнчен кăлăхах калаçма та вырăн çук (не стоит). || Место «на том свете». Ч. С. Турă сана аван вырăн патăр анчах (гов. умершему). N. Лайăх вырăн патăр. Макка 215. Ашшĕпе-амăшĕ калаççĕ: эй турă, пирĕн ывăлăмăра лайăх вырăн тупса парчĕ! теççĕ. || Домаш. ссоры до добра не дов. Санăн ăшу-чиккӳ вăркать, чĕрӳ хăй вырăнĕнче мар. Ты тоскуешь, у тебя сердце не на месте. || Гнездо (пчел). Торх. (Курм.). Хуртсем хăйсем вырăнне тасатаççĕ ама сысма.
зыполнить (намерение). Бес. чув. 9. Анчах унăн, вăл шухăша вырăна кӳрес тесен, ăна никама палăртмасăр, лăпкă калаçма тăрăшмалла пулнă.
вместо, за, на место. О сохр. зд. Мĕн тухнă вырăнне. Вместо того, что выходит. Юрк. Эсĕ çырасси вырăнне çывăрса ларатăн, тет. Рукоп. календ. Прокоп. Пилĕк пăт чĕкĕнтĕр пĕр пăт утă вырăнне тăрать (заменяет). N. Ăна панине çухалнă вырăнне хур (считай за потерянное). N. Тырă пулман вырăнне. В возмещение неурожая. Макка 211. Унтан тата унăн тупăкне илсе тухнă вырăнне мунча чулĕ хураççĕ. Ала 92. Çакă пичĕшĕн арăмĕ, çакă тăлăхсен инкĕшĕ, амăшĕ вырăннех пулса тăнă (заменяла им мать). Ау 17. Вăл çичçĕр пăтлă арман чулне кушак вырăнне анчах хурат (считает за кошку, т. е. такая тяжесть ему нипочём).
(выры̆с), русский(-ая). N. Ку те мăкшă, те вырăс. Это мордовка или русская? Альш. Эпир вĕсенчен: вырас-тутар мар, чăваш чăвашах, тесе, хăюллăрах пулса, ыйтаттăмăр: ăçта каятăр эсир? тесе. Шурăм-п. № 23. Ачасем макăрсан: асту, макăр-ха, вырăса парса яратăп, тесе хăратнă. Çавăн пекех тутарсенчен те хăранă. Альш. Вăл вырăс çав! теççĕ (в числе «ваттисем калани»). Сред. Юм. Вырăс ачи, русское дитя. СТИК. Вырăс пек — чувашин, одетый более или менее по-русски, с широкой бородой и пр. Ib. Ну, епле ĕнтĕ ват вырăс пек кĕрен! (т. е. не сразу затворяешь за собой двери). Ib. Вырăс чунĕ час канмĕ („жизнь беспокойная“). См. Матер. 328. Урож. год. Вырăс хĕрĕ вăл хăех (точь-в-точь русская), пит-куç майрасен пекех. В. Олг. Ан шарла, вырăс пор. (Поговорка). Орау. Тутар майрине курмаççĕ пирĕн, вырăса кураççĕ (т. е. русских баб). Ст. Чек. Вырăс юрласан, тăман е çумăр тухат (старая примета). Собр. Вырăс кайрĕ — вырăн юлчĕ, теççĕ. (Послов.). Ib. Вырăсăн пурти ик майĕпе касат, теççĕ. (Стар. послов.). Бижбул. Вырăса ятна ан кала, тутара килне ан кăтарт, теççĕ. (Стар. послов.). Ст. Шаймурз. Вырăсна ятна ан кала, мишерне çуртна ан кăтарт. (Стар. послов.). Нюш-к. Вырăс курсан, вăрмана: кашкăр курсан, катана; упа курсан, килелле (т. е. какой-нибудь выход из положения найдется) (Стар. посл.). С. Тим. † Хĕрĕх чӳрече пĕр алăк, вырăс кĕресрен хăратăн; ватă çынна каятăп, сухалĕнчен хăратăп. Шарбаш. Лутра вырас ял касать. (Портă). Курм. Пĕр вырăсăнне йĕмне хăвап, хопартимăп. (Стар. вагадка: пошăт). Золотн. Пӳрте вăрăм вырăс кĕрет. (Солнце). К.-Кушки. Вырăс хĕрне илнĕ вăл (женился на русской). Яргуньк. Вырăс куçне шур илет. (Карнтăк шăнни). Урмай. Уйра вырăс ташлĕ. (Стар. загадка: арман). Курм. Пĕчиккиç вырăс пиччке ăсти. (Чăх çăмарта туни). Ib. Алăк виттĕр вăрăм вырăс пăхĕ. (Хĕвель). N. Камăн килте килĕш пусăккă, виç-тăват арçын, вăсенчен пĕри анчах киле йолатĕ, ыттисем ĕçлеме каяççĕ вырăса (= вырăс хушшине, в русь). || Муж русской женщины. Тип.-Сир. Килте çак майранăн вырăсĕ те пулнă. || Кличка лошади, купленной у русского. СТИК.
назв. сел. Буртасы, б. Н.-Шимкусской в. Тетюш. у. || Назв. околодка в с. Н Майне, б. Ставр. у. Макка 88. Вырăçкасси (вăл касăрн çынсем вырас манирлĕ пуранаççĕ: чӳк тумаççĕ, чиркĕве çӳреççĕ).
по-русски; на русскин лад. N. † Вырăсла та çӳçе эп кастартам, йĕри-тавра ука кустартăм. Ходар. Çав сăрана (т. е. тайăн сăра) тунă чухне вырăсла калаçтармаççĕ (не велят говорить по-русски). Ау 310. † Çӳçĕмсене вырăсла кастартăм. Юрк. Кĕсем вырăсла мĕн калаçнине чăваш арăмĕ ăнланаймас, чăваш арамĕ чăвашла калаçнине вырăссем пĕлеççĕ. Ib. Çук, вăл чăвашла та калаçма пĕлнĕ, анчах вырăсла калаçнипе вăл хăне (= хăйне) хăй таванĕсем умĕнче мăнатасшăн (возвеличить) пулнă. Регули 1370. Халь, вăл вырăсларах порнать. Бюрг. Вырăсла таласем тăхăнтам хĕн хута (всю виму).
(вырт), дежать, ложиться; развалиться. Альш. Этемсем выртайнă ун чухне (только что улеглись). N. Выртнă, развалился напр., на кресле. Пшкрт. Пошар чоня (= чухне) перĕн пӧрт çонасран аранак выртсолччă (выртсол’чы̆, т. е. выртса йолчĕ). В пожар наша изба едва устояла. Юрк. Çын выртат: месерле, ӳпĕне, хăяккăн, пĕшкĕнсе, каçăрăлса, авăнса, хупланса, тăсăлса. Изамб. Т. Хĕнени çитмен, тата выртма (в кутузку) янă (его). Конст. чăв. Хай манăн инкесем выртса макăра пуçларĕç. Сред. Юм. Выртакан çын ори орлă каçсан, выртаканни пĕчиккĕ полать, тет. (Народн. поверье). Орау. Асаннӳ выртнă (один раз или много раз) вырăна (постель) тула кăларса пăрахăр. N. Кайса ӳкрĕ те, каçченех выртрĕ вара (до ночи лежал). N. Выртрăм-выртрăм, аран выртса кантăм. Лежал, лежал — на силу отлежался. N. Выртрĕ те, хускалмарĕ вара каçченех. Удегся, и до самой ночи не пошевельнулся. N. Выртрĕ те, ик сехет хушши выртрĕ. N. Пĕр выртсан, тахăçанчченех (очень долго) выртат вара. Ст. Шаймурз. † Çуктăр ун çумĕнче выртакан. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Акă пĕр çамрăк ача тапалалса йĕрсе вырта парат, тет. Учите детей. Çăмăллансанах, эрнесĕр (раньше недели) ĕçе пикенес пулмасть, выртарах тăрас (полежать подольше) пулать. Пазух. Çĕвĕçĕсем çĕвĕ, ай, çĕлеççĕ, çĕввисем çине выртса макăраççĕ; çĕвĕçсем мĕншĕн макăраççĕ? — çиелти арки кĕске пулнăран. Ядр. Пăлаки хӳхре ларнă чух Ахванаç выртса макăрчĕ, Мари, тăрса, сăх-сăхрĕ. Хыпар № 8, 1906. Çав канавăн аяккисем чалăшла ӳпĕнерех выртнăран шăшисем капан енелле те каçаймаççĕ, каялла та капанран тухаймаççĕ. || Ночевать. N. Выртма яратни, килемей? Пустишь ли, бабушка, ночевать? Ала 54. Вара эпĕ вĕсем çапла чарнăран: кусем хăйсемпе пĕр(ле) выртма исе каяççĕ пуль, тесе шухăшларăм. Ib. Кунта хăш тĕлте выртма пулĕ-ши? Изамб. Т. Пирĕн те пӳрт ирккĕн те, выртсан, вырт (если хочешь, ночуй). КС. Тен хăш чухне выртмаллах та килĕп-ха. Ib. Тен, выртмалла килсе, çĕр каçа-каçах та кайăп-ха. || Лечь спать. Орау. Çĕрĕк (вечер) час выртрăн-и (лег спать)? Пĕр вун сахатра (часов в 10) выртрăм пулĕ те, час çывăрса кайимарăм (или: çывримарăм). || В перен. см. N. Анчах унăн суту-илӳ тума чĕри пĕрте выртман (не лежало). Ч. П. Юлашки яшка çиекенĕн чĕри епле выртать-ши? Сред. Юм. Ăш выртмас. Не спокойно на душе. || Лежать в постели (о больном). Б Олг. Выртмăллах выртат-и? Он совсем болен? О сохр. здор. Ку чирпе чирленĕ чух ачасем пит йывăр выртаççĕ (оспой). Орау. Выртмаллах тунă. Избили до того, что не встает, хворает. || Лежать (в географ. см.). Гаас тăвĕнчен çур-çĕр енче выртакан Ефрем тăвĕ. Янорс. Шупашкар тепĕр айăккинке шыв та вăрман анчах выртать. || В соед. с нар. ахальозн. «бездействовать». Юрк. Килтисене, ахаль выртиччен, кирпĕç тума хушат. || Соire. Орау. Эп хĕр-арăмпа выртса курман (выртса пăхман). || Чăв. й. пур. 19. Паттăрăн пуçĕ выртнă, тараканăн йĕрĕ выртнă. Храбрец сложил голову, а трус проложил след (т. е. спасся бегством; срв. русск. посл. «не красён бег, да здоров»). || В см. вспомог. гл. Ч. С. Вăл, икĕ эрне чирлесе выртсассăн, вилчĕ. Ч. С. Ни шалалла кĕреймесĕр, ни тулалла тухаймасăр чӳрече виттĕр виçĕ кунччен пăхса выртнă (заколдованный колдун). Юрк. Çула тертленсе ĕçленнине хĕлле кула-кула çисе выртат. Орау. Пӳртре шыв виçĕ кунччен кӳленсе выртрĕ (или: тăчĕ). N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. Кан. 1927, № 212. Эрех савăчĕ иртнĕ хĕлччен ним ĕç тума юрăхсăр ишĕлсе выртрĕ. Яргунък. Кайсан-кайсан, тата уйĕпех çунса выртакан вут тĕмине тĕл пулчĕ (он). Собр. Мулла пынă çĕре ача каллех чул катăкĕ пулса выртнă (обратился в камень), тет. Альш. Вăрри (вор) кăпăл-капăл вилсе выртнă (умер скоропостижно) Йӳç. такăнт. 18. Пӳлĕхçи темшĕн чуна илеймерĕ çаплах. Карчăк, вăн, вилчĕ те выртрĕ (вон моя жена умерла, и конец). Хыпар № 33, 1906. Пурте (улпутсем) хресчен ĕçĕнчен мĕнле-те-пулсан пысăкрах пай çаклатас тесе сыхласа, астуса выртаççĕ. Сказки и пред. чув. 29. Хăй пĕрен вăл çырманăн пĕр енне сарăлса выртнă (раскинулось) пысăкăшĕпе (о селении). О сохр. здор. Эмел сĕрсе е ĕçсе анчах выртаççĕ.
валяться. К.-Кушки. Вăл япала манăн вырткаланса çӳресех çĕтĕлеттĕр.
понуд. ф. от выран. Альш. Тĕнче çапла пĕрне хуçат, тепĕрне вырхантарат. Ашшĕ-амăшне. Çынна вăл пĕрте вырхантарса йĕртмен, никама та усал тăвасшăн пулман.
осина. Н. Мазик. Вăл укçана илес пулсан, высăран тараса тăвас пулать, пукансам, вара илмеле (можно взять).
(выз’ы̆х), проголодаться; жадничать. Сир. 78. Кам çын çиекен çăкăршăн выçăхса пурăнать, вăл çыннăн пурăнăçĕ те пурăнăç мар. Макка 206°. Выçăхса килекене тăрантарса яма парăсăнччĕ, турă! Юрк. Вăрманта-мĕнте, уллах çĕрте, çапла пĕрен чухне тĕл пулсан, вĕсем, выçăхнă япаласем, тикĕт лакăмне мар, пуçна касса илме те ӳркенмĕçĕ. СТИК. Выçăхнă кашкăр пек çӳреççĕ (о ворах).
или выçă, голодный; голод. Хыпар № 37, 1906. Тырри пулнă çул та, йӳнĕпе сутса пĕтерсе, халăх выççа юла пуçларĕ. Сред. Юм. Мĕн выç кашкăр пик уллан? Что ты воешь, как голодный волк? (говорят плачущему). Юрк. Вăл лашине, çиме памасăр, выçă вĕлерчĕ. Кан. 1929, 165,4. Выçă йăтта тутти çуллать, теççĕ вĕт юмахра. Истор. Нумайĕшĕ, выçă кавсăлса, ниăçтан йӳнеçтереймесĕр, вăрра пикеннĕ. Шумш. Выççа-тотта корнă çын. Человек, испытавший и голод и сытость. (Послов.). Бгтр. Пуп, хырăм выçăпа (от голода), çĕрĕпех çывăрмарĕ, тет. Ала 93°. Выçă усра, держать голодным. БАБ. Темĕн чухлĕ çын выçă вилчĕ (перемерло с голода), тет. Çĕнтерчĕ 6. Выçăпа вар-хырăм пит чăрлатать (урчит). Кан. 1927, № 241. Выçăпа аптăранă çынсене кивçен пачĕ. Сир. 294. Çавăнпа вара таса вырăна сыхлама çынсем нумай та юлман, выçă аптăраса, харпăр хăй çĕрне саланса пĕтнĕ. || О злаках — тощий. Чув. календ. 1911. Ыраш выçă пулчĕ пулин те, теçеттинерен 45 пăт тухрĕ. Ч. С. Уяр пулать те (бывает), тырă пулă выçă пулать (родится). || Жадный. СПВВ. N. Иуда пек выçă чунлă пуласран сыхлан, тенĕ.
голод, неурожай. БАБ. Ĕлĕк пирĕн ялта çичĕ çул пит выçлăх пулнă, тет. || Жадный. М. П. Петр. Вăл калама çук выçлăх. Он невозможно жаден. Рак. Выçлăх пуяна: унăн нисĕпĕ тăранмас, теççĕ. Хыпар № 1, 1906. Çапла, вăл чăнах. Тепĕр (иной) выçлăх хуçа тарçисене хĕсĕрлет. КС. Вăсен йăхĕ питĕ выçлăх. Макка 123. Пĕлан тăлăх Çитăра пӳян выçлăх сăхланса, хăйĕн чĕлхесĕр хĕр патне, урăх ача пулманнипе, киле кӳртме шут тытнă.
назв. улицы в с. Б. Аксе, б. Городищ. в. Буин. у. Макка 45°. Выçли тесе, вăл касса унта çынсем çук пураннă(ран каланă).
то же, что вучах. Ст. Яха-к. Çапла вăл (она) кирлĕ юсмансем туса пĕтерсен, кăмакари кăвара вычахха кăларса юсмансене, уйрăм киреметсем валли тунăскерсене, уйрăмăн-уйрăмăн хыврĕ. Собр. Авăн вычахи. Т. П. Загадки. Икĕ мулкачă кута-кутăн выртаççĕ. (Кĕл вычахĕпе хуран вычахĕ).
клад; место, где хранится клад. Чăв. й. пур. 36. Вăл выхăтра чăнах укçа пит нумай иккен, анчах вăл выхăт çын ыйтат, тесе кала, тенĕ. Ib. Пирĕн хирте пĕр тĕлте выхăт пур, анчах эпĕ епле илмеллине пĕлместĕп, тĕнĕ; эпĕ тĕлне хам кăтартăп, эсĕ епле илмеллине, мелне, ху туп, тенĕ. Ib. Ăна илессе ахаль илмелле мар пулĕ, унта мĕн-те-пулин кирлĕ, вăл выхăт çын ыйтат-и, выльăх ыйтат-и? Ăна Йехрим юмăç пĕлсе, каласа парĕ, тенĕ.
то же, что выхăт. N. Пирĕн çĕрте пĕр тĕлте пит пысăк выхăтă пур; вăл Ахтапана (в д. Кильну) кайнă çĕрте, хула-ăшĕнче; унта ĕлĕк хула пулнă...
подобный, похожий. N. Çынна вышкал çын пулать. (Вăл: çын майлă çын пулать, тени пулать). Янтик. Сана вышкал. Похож на тебя. См. -шкал, -шкел.
умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.
приношение жертвы умершим, поминовенив их. М. П. Петр. Чăвашсем 33. Çулталăкра вилесене епле, мĕн вăхăтра хывнисем. Вилнĕ çынсене юпа уйăхĕ пĕтнĕ чух („октябрь“) кĕр-кунне: кĕр çурти, тесе хываççĕ. Ăна сăра туса, икерчĕ пĕçерсе, чăхă пуçса, хываççĕ. Ăна: е шăмат-каç, е тунти-каç тăваççĕ. Ăна алăк патне çурта хываççĕ; килте миçе вилĕ, çавăн чухлĕ çурта çутаççĕ. Çурта çутаççĕ те, вара пурте пыра-пыра хываççĕ. Ăна хывнă çĕре ăратнисем пурте пухăнаççĕ, ăратнисем те пĕрле тăваççĕ ăна. Ак çапла хываççĕ: эпир сире кĕр-кунне йĕркипе, сăра туса, эрех илсе, чăхă пусса, икерчĕ пĕçерсе, пăтă пĕçерсе, хыватпăр, пил тăвăр; чипер вăхăтлă килсе, вăхăтлă кайăр, вăхăтсăр ан çӳрĕр; пил тăвăр пире, хĕнне-асапне ан парăр, ак сире пĕрре татса пăрахни пĕр ут туртăми пултăр, сирĕн умра сĕт кӳл пултăр; чипер ĕçĕр, çийĕр те кайăр, тесе, хываççĕ. Пур çемйисемпех пур выльăх-чĕрлĕхпех хĕнне — асапне ан парăр, теççĕ. Тата мункун эрни хушшинче тунти кун хываççĕ. Çав куна çурта кунĕ теççĕ. Унта та çăхă пусса, икерчĕ пĕçерсе, кĕр-куннехи пекех пур ăратнисемпе пĕрле хываççĕ. Тата çимĕкре хываççĕ. Ун чухне чăхă та пусмаççĕ, пăтă та пĕçермеççĕ, сăрапа, икерчĕпе, сĕтлĕ çăмах пĕçерсе анчах хываççĕ. Хывса тăксан, тата вара масар çине сăра, икерчĕ илсе кайса хываççĕ. Тата урăх вăхăтра юмăçсем каланă тăрăх хывкалаççĕ. Килте пĕр-пĕр çемйи чирлесен, юмăç патне кайса пăхтараççĕ те, вăл: виле тытнă, тесе, епле виле те пулин каласа ярат; мĕнпе хывмаллине каласа ярат, сăра тусай (= туса-и), икерчĕ пĕçерсен, эрех илсей, мĕнпе хывма калат унта, çавăмпа хываççĕ.
овраг, гдс совершается поминальный обряд. Н. Яха-к. Çӳреме (ездить ио деревне) кайниссм килсен, кайлах апат çиеççĕ те, виле çырмине каяççĕ. Вăл çырма кашни ялăн пулать. Хĕр-арăмсем юлнă çимесене, шăммисене тата сăра илеççĕ. Çырмана çитсен, сĕтел туса, сĕтелли çине сăра лартаççĕ те, шăппăр каласа, хурлăхлă юрласа ташлаççĕ. Çапла ĕççе-çисе, юрласа ташласан-ташласан, аякрах кайса, юлнă çимесене, шăммисене çунтараççĕ. Хăйсем пурте вут урлă сиксе каçаççĕ. Вилнĕ çын та сăра ĕçтĕр, тесе, сĕтел çине сăра лартса хăвараççĕ. Тата вилнĕ çын валли чашăк-кашăксем пăрахаççĕ.
(вил’э̆) или вил (вил’), то же, что виле, мертвец, покойник. 31. Васильев. № 3, 21. Кĕшши (хăшĕ) вилĕ мунчи (баню после похорон) хотса хораç. Ib. Вилĕ чикни, похороны. Çутталла 30. Манăн куçа вилĕ тытрĕ пуль, е çын, кураймасăр куçа пăсмалла турĕ пуль. Ч. С. Вилле ăсатса ярсанах... Как только проводили покойника (на кладбище)... Магн. М. 152. Çол, вăрман, çырма вилли. Юрк. Куçĕсем сӳнсен, аптăранă енне, нимĕн тăва пĕлмесĕр: пирĕн чăвашăн вилли пĕтет-и? тесе, тӳрлетме те пăрахат. N. Вилĕсем яла йытă сăмси çине ларса килеççĕ, тет (вилле хывнине çиме йытта чармаççĕ). Ст. Чек. Килтен вилĕ тухсан, хĕрĕх кунчен килти арăм кантăр тылламас: кантăр хĕрĕх кунччен тылласан, вилнĕ çыннăн шăмми ванат, тет; вилĕ ятне пĕлĕм пĕçермес, кăмака питне шăлмас: кăмака питне шăлсан, вилнĕ çыннăн куçĕ шăлăнат, тет. Юрк. Вăл вара çав килĕре вăхăтсăр вилĕ кăларнă. Собр. Каçпа пит çусан, вилĕ чуп-тăват, теççĕ. Если вечером умыть лицо, то, говорят, во сне поцелует покойние. N. Тĕкел (в четном числе) пĕçерсен (хăймалуне), çулталăк иртиччен çуртран тата вилĕ тухат, теççĕ. (Похороны). Альш. Вилле пуçтарса вырттар (обрядить). Ib. Вилле тирпейлесе чикесси аван ĕçех мар. Ст. Чек. Виллисен умĕнче пултăр (асанне умĕнче пултăр, еtс так говорят, подавая нищему милостыню). || Труп, падаль. Чертаг. Виллĕм çине ан татăр! (выражение отвращения к человеку). А. Турх. Кушак вилли, труп кошки. Шел. 92. Виллӳ ăçта выртĕши? В. Олг. Виллӳ карăнманскер! (Брань). || Мертвый, дохлый. Толст. Амăшĕ вилĕ пулнă (была мертва). Орау. Вилĕ пулă, дохлая рыба. Б. Яныши. Çул çинче çак старик вилĕ выртакан тилле курах кайрĕ, тет. Чуралъ-к. † Атте ятне каласан, пире такам та хĕр парĕ; хамăр ята каласан, вил качака сутас çук. Посл. 56,10. Сирĕн ӳтĕр çылăхшăн вилĕ пулать, чунăр тĕрĕслĕхшĕн чĕрĕ пулать. || Мертворожденный. N. Ĕне вилĕ пăруланă. || Уресмет. Çăпата вилли — ошмёток (истасканный и брошенный лапоть). Ib. Хушпу вилли — истасканное хушпу; атă вилли — отопок. СТИК. Çĕлĕк вилли-кăна юлчĕ.
вилĕ-ӳсĕр, то же, что виле ӳсĕр. Янш.-Норв. Тусне (женщину, подругу девушки, которую хотят сватать; см. тус) вĕсем вăл вăхăтра питĕ пăхаççĕ: кашни кун сăра ĕçме илсе каяççĕ те, ăна вил-ӳсĕр туса яраççĕ (перед сватовством). Ĕçтерсе ямассерен çав хĕр çинчен пăртаккăн-пăртаккăн яланах ыйтса юлаççĕ. Сред. Юм. Вилĕ-ӳсĕр выртать. Без памяти пьян. Ib. Вил-ӳсĕр полса тавăрннă (= тавăрăннă).
смерть, кончина. N. Вилес вилĕм пур çĕрте те пĕрех. N. Вилĕм куçа курăнса килмес. (Из письма). Книга для чт. 9. Хăшăнне (= хăшинĕнне) çамрăкла амăшне вилĕм килсе илсе каять. Ал. цв. 6. Мĕншĕн эпĕ унта вилĕм шыраса каятăп-ха? Зачем я пойду туда искать себе смерти? Ала 18. Вăл хăй айăплă пулнă пулсассăн, турă ăна çав тĕрлĕ вилĕмсенчен хăтарас çук (её). Ой-к. Çав ăстарикăн (= старикĕн) вилес вилĕмĕ çитнĕ (пришло время умирать). Собр. Вилĕм хĕрлĕ, теççĕ. (Послов.) N. Кона вилĕм час тивес çок. До этого не скоро коснется смерть. Ч. С. Пырса кĕрекене (чужих людей): мур ертсе килет вăл, тесе, çавăнтах çапса ӳкерсе, вилĕм хакне ӳкереç. (Хĕр-сухи). Псалт. 72,4. Вĕсен вилĕмĕнче ырра вĕренмелли çук, вĕсене хĕн кăтартни нимĕне те вĕрентмест. Сред. Юм. Ĕнер она хĕнесе вилĕм хакне ӳкернĕ те (избили чуть не до смерти), паян пăртак ôраланнă та, каллах çынпа вăрçса çӳрет. Н. Седяк. Вилĕм. Çын чунĕ тухсанах, кăмака çамкинче хăрăмпа çăмартана кашни хуратса, масар енелле ак çапла каласа ывăтаççĕ: çăмарта пек выляса кай, теççĕ. Çын вилсен, кăмака сакки çине япала лартмаççĕ, çын та лармас, унта вилнĕ çыннăн чунĕ ларать, теççĕ. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн хурăнташĕсем, ăна пĕлекен çынсем салат илсе пыраççĕ сăра тума. Çакăнтан вара ик-виç тĕрлĕ ĕç пуçланать: хĕр-арăмсем сăра тăваççĕ, макăра-макăра кĕпе çĕлеççĕ. Арçынсем тупăк тăваççĕ, хăшĕ çыннăн ӳтне çăваççĕ. Тупăк ăшне милĕк сараççĕ, пуçĕ айне кивĕ тумтирне хураççĕ. Тупăк ăшне çын ӳтне хунă чух: акă сана шурă пӳрт, теççĕ. Унăн какăрĕ çине хĕреслетсе пурçăн хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, батюшка хушнă тăрăх, чиркĕве илсе каяççĕ. Кĕл-туса пĕтерсен, масар çине илсе каяççĕ; унта тупăк тунă чухне тухнă турпасĕсене те илсе кайса, масар патне тăкаççĕ. Хăшĕ çĕклесе каять, хăшĕ лашапа турттарса каять. Пĕкĕ çумне сурпан çинчен çыхакан тутăра çакаççĕ. Çын ӳтне шăтăка хураччен, пĕр-икĕ пус укçа; «çĕр укçи», тесе, пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра яра пуçлаççĕ; унăн тăприне пурте таптама тăрăшаççĕ. — Тăпру çăмăл пултăр, ыр вырăнта вырт, теççĕ. Пытарса пĕтерсен, хĕрес кутне çăкăр татса: умăнта пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Вилнĕ çынна çĕклесе кайнă наçилккесене (носилки) çавăнтах пăрахса хăвараççĕ. Пытарма кайнă çынсем таврăнсан, пĕр(и) пусма çине шыв илсе тухса ыйтать: кăçта карăр? тет. Лешсем: харам ĕçе карăмăр, теççĕ. Унтан вара пурте аллисене çăваççĕ те, тӳрех, пӳрте кĕмесĕрех, унччен хутса пултарнă мунчана каяççĕ. Çын пытарма кайнă вăхăтра киле юлнă хĕр-арăмсем, пӳрте тасатса, икерчĕ пĕçерсе, чăхă пусса, мунча хутса хураççĕ. Мунчаран таврăнсан, вилнĕ çынна хываççĕ (икерчĕ татса пăрахаççĕ); умăнта пултăр, теççĕ. Ĕçеççĕ, çиеççĕ; унтан вара пытарма пынă çынсене икшер-виçшер сĕвем çĕлен-çип параççĕ; çав çипне вĕсем пиçикки çумне çакса каяççĕ. Вилнĕ çыннăн чунне тамăк хуранĕ урлă çĕлен-çип тăрах каçараççĕ, тет. Çынсене панă çип те çавна анчах пĕлтерет. Тунă сăрине кашни эрне-каç, вилнĕ çынна хывса, асанса, ĕçеççĕ. Кашни эрне-каç çынсем икерчĕ, çурта тума ăвăс илсе, пыраççĕ. Аслă пумилккене Чăвашсем вăтăр кунтан, хĕрĕх кунтан е икĕ эрнеренех туса ирттереççĕ. Аслă пумилккеччен кашни эрне-каç, алăк патне сĕтел лартса, пĕрене çумне çуртасем çутса, чашăк çине хываççĕ. Пуш чашăка çуртасем айне, пĕрене çумне, сак çине лартаççĕ. Çав çашăк çине сĕтел çинчен пĕрер татăк, пĕрер кашăк апат яраççĕ: умăнта пултăр, теççĕ. Сăра хывма урăх савăт, чашăкпа юнашарах, лартаççĕ. Пурте хывса пĕтерсен, кăларса, урам хапхи тул енне тăкаççĕ. Тăкнă яшка-çăкăра йăтăсем çисе яраççĕ. Вилнĕ çын умне пĕр япала та юлмасть, анчах чăвашсем: вăл унăн шăршипе тăранса пурăнать, теççĕ. Тăкнă яшка-çăкăр шăрши вилнĕ çын патне çĕр витĕр каять, теççĕ.
(scr. Сурам), назв. озера. N. Унта вăл шур çумне шыв кӳленсе тăрать, ăва Вил-Сурăм теççĕ; вăл Вил-Сурăма Хăмăшлă шуртан юхса тухать, шур варăнчи лачакасенчен.
поминальное пиво. N. Вилĕ сăрине пумилккере непременно пĕтермелле; вăл сăрана кайран ĕçме юрамасть. Если сăра пумилккере пĕтеймен пулсан, ăна пумилкке хыççăн ăрама, вут патне тухнă чух, илсе тухса тăкаççĕ. Вил. йăли. Пумилкке сăрине «вилĕ сăри» теççĕ.
мост для покойника. См. вилĕ кĕперри. Изванк. Унтан вара çырма урлă килнĕ çын кĕперри хуса, карлăкĕсене çапăсенчен турĕç. Вăл карлăксем çине: кĕпесем, йĕмсем, сурпансем, масмаксем, тăлла-çăпатасем: ялан хура ан çӳре, шурăран-шурă тăхăнса, таса çӳре; çĕн-çынна (çĕн-çынтан?) аван тумланса тăр. Сана мĕн кирлĕ пеккине парса яратпăр; эсĕ ĕçлемесĕр пурăнман, йăвăр тăпри çăмăл пултăр, тесе, çакса ячĕç. Кĕпер айне пăхăр укçа пĕр тенкĕ (= тенке) яхăн пулĕ (пăрахаççĕ): япала илмелле пулсан, укçуна ан хĕрхен; çиес килсен, илсе çи. Тата тетен ĕлĕк ху çынтан илнĕ укçана каялла тавăрса паманнисем пулĕ, халĕ ĕнтĕ ытлашшипех паратпăр; чипер тытса усра, çити-çитми укçапала сĕнсе çӳремелле ан пултăр (теççĕ). Унтан вара илсе пынă япаласене пĕтĕмпех персе çĕмĕрчĕç. Вилнĕ çын сĕтеллипе пуканне кĕпер çине лартрĕç... Эпир мĕн пурĕ çулталăкра ик-виç хутчен вилнĕ çынсене хăватпăр, çав вăхăтсенче эсĕ çак кĕпер урлă каççа пыр (теççĕ). Срв. Золотн. 198.
то же, что вилĕ турпасси. Изванк. Çав кайса тăкнă турпассене вилнĕ çын турпассисем теççĕ. Кайса тăкмасан, вилнĕ çын шырама килет те, ун чух вара вăл хăратать, теççĕ.
виновный (русск.). БАБ. Сирĕн ялсене (вашим деревенским) ку тĕрлĕ мăшкăллаттарас çукчĕ те çав (не позволили бы, конечно, насмеяться над собою) — хамăр . винават. Шибач. Эп винават мар. Я не виновен. Ала 17°. Вăл хăех каланă: винават. || Как бы обязанныЙ. БАБ. Халăх чӳк тумалла пулсан, унтан пуçне ĕç çук (без него дело не обходатся); учук тума тытăнсан, хай Митьтуç папаях (знатов молитв) винават (т. е. сейчас же его приглашают). || Вина, поступок, culpa.
виновный. Пшкрт. Вăл винават туса, винаватлă. Ала 16. Çакă винаватлă хуçин арĕмĕ пит чипер арăм пулнă.
невинный. Ала 18. Антарăр вăл винаватсăр (айăпсăр) çынна.
просо. Шарбаш. Юрк. Туя пыраканнисем: туйра усал тăшмансем, курайман çынсен ан пăсчĕр, тесе, атти кунçисем (= кунчисем) ăшне вир пĕрчисем ярса пыраççĕ. Лашман. † Арман хыçне вир акрăм, тухса илме сĕлĕ мар. N. Çуралсан та, кунта килес çук; килсен те, мана вăл вир пĕрчи те мар (ничего не стоит). N. Вире çырман. О просе не написали. Ч. П. Саврăш хирĕ аслă хир, пире акма вир (чит. вир акма) çерем çук.
цель. Пшкрт. Мĕн вирве (вирвӓ) вăл конта кисе? С какой целью он сюда пришел? Ib. Мĕн вирве вăл килнĕ? çавăр (с’аβы̆р) она (бейте его)! || Сильно? Ib. Сусăрăннă вир полччă (п̚олчы̆) тӧрленмест, çаплак ыратат.
(вирjал), верховой (чувашин). || Вир-ялсам килчĕç. Ib. Пĕр вир-яла сутса ятăм (одному...). Ч. С. Пирĕн патра пĕрре, ака пĕтсен, ыйткаласа çӳрекен ик вир-ял карччăкки килсе кĕчĕç. Коракыш. Вити, вити вир-я(л)ла, арки вĕç(ç)и хăю(л)ла. (Алă-арман). БАБ. Вир-ял = вире-ял. Макка 120°. Вăл уяса (уезд) туллиех, ула йытă пĕвĕ пек, вир-ялпала хиртипе (см. анатри) ула-чăла тултарнă. Трхбл. Эй вир-ял! Ib. Ĕçе кутăн-пуçăн (шиворот-на-выворот) тăвакана вир-ял теççĕ. А. Турх. Вир-ял — чуваши б. Козмод., Ядр. и частью Чебокс. у. См. анатри.
(вирэ̆м), назв. чувашского народного праздника. N. Чăвашсен чăн аслă праçткĕ «вирĕм» ятлă праçник. Вăл праçнике мункунран ике-виçĕ кун маларах пуçлаççĕ. Вăл праçникĕн малтанхи кунĕнче, ирпе, иккĕн, ӳссе çитнĕ ачасем, пĕрнесем çакаççĕ те, аллисене патаксем илеççĕ, килĕрен апат-çимĕç пуçтарса çӳреççĕ. Вĕсем чӳрече патне пыраççĕ те, патаккисемпе шатăртаттарса: вирĕм! вирĕм! тесе, кăшкăраççĕ. Вара чăваш хĕр-арăмĕсем хăшĕ кĕрпе, хăшĕ какай, хăшĕ-хăшĕ çу ярса параççĕ пĕрнисем ăшне. Ун пек вĕсем ялĕпех çавăрăнаççĕ. Вĕсем урамра çӳренĕ чух çын ан пултăр; вĕсем, çынна курсан, хăвалаççĕ; хуса çитсен патаккисемпе тĕртсе яраççĕ. Кĕрписене, ашсене, çусене пуçтарса пĕтерсен, пĕçереççĕ те, пĕр пӳрте ялĕпе пуçтарăнса, çиеççĕ. Тепĕр кун юлашкисене, шаккаса çӳренĕ патакĕсене ял хыçĕнчи çырмана кайса тăкаççĕ: вирĕме паратпăр, теççĕ. Макка 222°. Вирĕм ак çак вăхăтра пулат: хăш вăхăтра Ласăр чĕрĕлнĕ теççĕ, çавăн пекех вĕсем те вирĕм тăваççĕ. Хурамана (siс!) çӳхе хăма тăваççĕ те, çатăрмине (трещотку) тăваççĕ. Унтан вара каççине (= каçхине) хулăсем илеççĕ те, кашни килĕрен çӳреççĕ. Вĕсем кам-та-пулсан йĕрĕх çук(к)и кĕрсен, ăна пĕр пысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. Кам-та-пулсан ĕçсе пĕтерменне хулăпа хĕнеме тытăнаççĕ. Çапла вара пĕр килĕрен тухса каяççĕ, вăл çуртран пĕр япала та илсе тухмаççĕ. Унтан, тепĕр киле кĕрсен, унта çăмартасем çăмарта çукки укçа парать, тата чăкăт, куймаксем илсе тухса каяççĕ. Унăн кĕлли пĕрте çук, кĕлĕ вырăнне такмак калаççĕ. Çапла, пĕтĕм йĕрĕхлĕ çынсем патне кĕрсе çӳреççĕ. Унтан вара анкартисен хыçне каяççĕ те, пĕр тăватă татăк куймак, тăватă тĕпренчĕк тăвара (сырцы), тата пăртак çу илсе пăрахаççĕ. Унта вутă хурса, çатăрмисене пĕр çĕре пухса, çунтараççĕ. Унта варă епле кирлĕ, çапла килĕсене тавăрăнса килеççĕ. Вăл вирĕме ак мĕшĕн тăваççĕ: турă, çĕр çинеч çăмăр пар, ак çак çатăрма епле çатăртатать.— Тата тырă лайăх пултăр, тесе, вырăнĕсем çине çывăрма выртаççĕ. Çапла вирĕм пĕтĕмпех пĕтет. Ib. 194. Вара вирĕм иртерме каяççĕ. Вирĕме ак çапла иртереççĕ: иртермелли вырăнне çитеççĕ те, мĕн пур хĕскĕчисене пухса, çунтараççĕ; йăвисенпе хываççĕ, çăмартине çияççĕ. Унтан вара, пĕр çавранса пăхмасăр, килĕсене тараççĕ. Ib. Вирĕм вăл Лазаре чĕртнĕ шăмат-кун пулать. Вирĕме ăна чăвашсем акă çапла тăваççĕ. Ирхине йăвасем пĕçереççĕ, вара каçпала çамрăк ачасем пухăнаççĕ те, килĕрен килле кĕрсе, йăвасем, çăмартасем пухса çӳреççĕ. Будто вара, çавă çăмартасене парсан, вăсенчен чир каят. Унтан вара çамрăк ачасем хăйсене хулăсемпе çапа-çапа хăвараççĕ, а лешсем вара: ай турă, чир кайтăр! тĕççĕ. Унтан вара, ачасем тухса кайсан, хыçĕсенчен тухса кĕнисене силеççĕ: чир кайтăр, тесе. Вăсен ушкăнĕнче пĕри асли пулат, вăл аслине харпан (чит. хăрпан) теççĕ. Харпанĕ (чит. хăрпанĕ) вара, кашни килле кĕрсен, ак çак такмака калат: ну, хуçасем, мĕн паратăр? тет. Лешсем нимĕн те чĕнмеççĕ. Харпанĕ вара, хускатса, хайхи такмака калат: кĕрепенке çурă тапак, витре çурă кăмăс, чăкăт çурă чăкăт, çăмарта çурă çăмарта. Ăна памасан, выртатпăр та çывăраппăр, тет. Коракыш. Ĕлĕк мун-кун ыран тенĕ чухне стариксем килĕрен ĕççе çӳрепĕ. Мăн-кун эрне тенĕ чухне, ачасам вăрмантан çĕмĕрт-пилеш хулăсем касса хатĕрленĕ. Килĕрен çӳренĕ чухне, пурне те хулăпа: çир кайтăр, тесе, çаптарнă; çавна «вирĕм» тенĕ. Вирĕмре виçĕ ĕрет çӳренĕ: малтан пĕчĕкрех ачасем кĕрпе, çу, çăмарта пухса çӳренĕ, унтан пĕр пек çамрăкрах яшăсем шăпăрпа ташласа çӳренĕ, унтан ваттисем сăра ĕççе, хулăпа çаптарса çӳренĕ. Çӳресе пĕтерсен вара, пурте, шăпăрпа ташласа, çырмана çăмарта кайса ывăтнă. Унта темскер-те-пĕр каланă. Пăтă пĕçерсе, хăйсем ĕссĕн кĕл туса çинă. Изванк. Мун-кун каç (накануне пасхи), вирĕм чупнă чухне, акă çапла юрлаççĕ. В. Олг. (В страстную субботу) çамрăк ачасане хошачĕ: вирĕм косăр сер (= эсир); çатăркан (трещотку) туса парап сана, тет; хĕрлĕ холă сана валли кӳрсе хĕлле. Охотн. „Вирĕм“ и „сĕрен“ — два названия одного и того же обряда. Ч. С. Пирĕн ялсем, мун-кун эрне юлсан, вирĕм тăваççĕ. Вирĕме кăларса ярсан, ялти ват çынсем: чир-чĕре ăсатса ятăмăр ĕнтĕ, тесе, пурте пĕчĕкçĕ ĕçкĕ тăваççĕ. Сунчел. Вирĕм тăвас, совершать „вирĕм“ (исполнители этого обряда назыв. „сĕрен халăхĕ“). Яжутк. † Кăр-кăр-кăр чӳречи, Хапăс карти пакарти, вирĕм-парăм кут шăтăк.
то же, что вирĕм косни. Ходар. Вирĕм чунни. Пирĕн ялта, кашни çул вун-ултă, вун-çичĕ çулхи ачасем, мăн-кун ыран тенĕ чух, шăмат-кун каç вирĕм чупаççĕ. Мăн-кун çитесси пĕр виç-тăват эрне юлсан, вăлсем пĕр çĕре пухăнаççĕ те, вирĕм чупма пилеш хулăсем касмашкăн вăрмана каяççĕ. Хĕр-арăмсем вăл кун вирĕм ачасем валли кукăч-çăмах туса хатĕрлесе хураççĕ; йăвасем тăваççĕ, тата çăмартасем те пĕçерсе хураççĕ. Тата çав ачасам валлиях пĕрер чĕрес сăра пылласа лартаççĕ. Пӳрте кĕнĕ чухне, вăлсем юрласа кĕреççĕ. Вăлсен юрри ак çапла. „Вирĕм, вирĕм вирила, вирила та Кирила; кĕçĕр те вирĕм тиятпăр, ыран та мăн-кун тиятпăр. Кĕçĕр йăва çиятпăр, ыран пăтă çиятпăр, виçмипе яшка çиятпăр. Тавай та пире сăрине, тавай та пире сăрине, тавай пире сахăрни, шинкă та пива нинатă. — Пӳрт алăкне уçаççĕ те, пурте харăс: вирĕм! тесе, кăшкăрса яраççĕ. Хулăсемпе выляса пĕтерсен, ялта ятлă пулса пурăнса вилнĕ çынсене хываççĕ... Ăна ак çапла хываççĕ: алăк патĕнче сак çине икĕ алтăр лартаççĕ; пĕрин çине сăра хываççĕ, теприн çине кукăль, çăмарта, йăва хываççĕ. Ялти аслă çын ячĕпе пĕрене çумне пĕр çурта лартаççĕ; тата тĕпелтен сĕтел илсе пырса лартаççĕ. Сĕтел çине вара хывма мĕн кирлĕ, çавна пурне те хураççĕ. Кил хуçи хăй пирвай хывать. Сĕтел çинчен пĕр кукăльне илет те, ак çапла каласа алтăр тĕпне хурать: хамăр ялти аслă çынсем, ак сире пĕр кукăль; тытăр уна, хусамăр пĕлнĕ пек уйăрса илĕр, тет. Унтан сĕтел çинчен хуть кукăль, хуть йăва, хуть çăмарта илет те ячĕсене каласа хывать: ак Анчăк Якур, Мĕтĕк старик, Ентĕршке старик, Мишутка пичи, Матер-Ентĕри, Исаку, Тиму(х)ха Ентĕри, Тань(к)ка, Яруша, Уртеми, Микуш, Тетер старик вăйпĕрний; Шуç, Як(к)у тата Тинехпи вахтăр, пурте ывăнта пулччăр, тет. Пĕрне-пĕрне маннă пулсан: ех! тата Утриван шушчăка, самай хаяррине, ял çинче çӳренĕскерне, манса хăварнăç! Эппин ан çилен-ха, ывăнта пултăр, тесе, пĕр татăк татса пăрахать. Эппин пире чипер усрăр, ак çак ачасем, сирĕн авалхи йăлапа усалсене пилеш хулăпе (sic!) хăваласа çӳреççĕ; вăлсене чипер ачаллă-пăчаллă, ывăллă-хĕрлĕ ту. Тата пĕр курка пыллă сăра ăсса илет те, пирвайхи ятсенех каласа хывать. Сăрине хывса пĕтерсен: ĕнтĕ чипер ĕçсе-çисе кайăр, тет. Кил хуçи çапла хăй хывса пĕтерсен, сĕтел хушшине кĕрсе ларать те: ачасем, килĕр муçăрсене таткаласа пăрахăр, тет. Ачасем те çавăн пекех пирвай апачĕпе хываççĕ, унтан сăрапа хываççĕ... Унтан тухса каяс чухне, тавай пилеш хулăсемпе пӳртри çынсене, тумтирсене, вырăнсене: усалли тар, ырри кил! тесе, хĕртеççĕ. Çапла туса пĕтерсен, вирĕм ачасене пĕрер çăмарта, виçшер йăва параççĕ те, вирĕм юррине юрласа туха каяççĕ. Хуçи вара пĕрене çамăнчи çуртана илет те, кукăлч татăкĕпе чăркаса, алтăр çине ак çапла каласа хурать: ак сире çурта, çутса кайма; ан çухат, тет. Унтан ик алтăрне ик аллине илет те, тата тепри ун хыçĕнчен пĕр курка шыв ăсса тухать те, урама юпа кутне кăларса: чипер ĕçсе-çисе кайăр, тесе, тăкать. Уна пыта çисе ярсан: вăл вилнĕ çынсене еççе парать, теççĕ. Ачасем тепĕр çын патне кĕрсе каяççĕ... Пĕр-пĕр вăлсене кĕртмесен, ăна вара тăшман туса, пӳрт кĕтессине хулă вĕçĕсем, йăвасем, çăмартасем чиксе хăвараççĕ. Çапла чиксен, вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть, теççĕ. Хăйсем кĕмелли килсене çӳресе пĕтерсен, шыв хĕрне вирĕм пăрахма каяççĕ. Ăна ак çапла пăрахаççĕ: хăйсен мĕн пур хуллине пĕр çĕре çыхаççĕ, тепĕр вунă йăва, виç çăмарта çыхаççĕ те: ялти чир-чăр, пур усал сывлăш çак хулăсемпе, йăвасемпе юхса кайчăр, тесе, çав каланисене пурне те шывпа юхтарса яраççĕ те, юрласа тавăрăнаççĕ. Чертаг. Вирĕм мăн-кон каççĕн чопнă.
(виргэ̆н’), мчаться, устремляться. Изамб. Т. Виркĕнсе (быстро) пынă чухне, такăнса ӳкрĕ те, сăмсине çĕмĕрчĕ. N. Вăл (он) çапла виçĕ пупа шуйттан сĕтĕрсе кайнине курсан, виркĕне пачĕ, тет, куммашшĕ патне.
то же, что вирĕм. Шаймурз. Çутăлсан, çав ачасемех ĕлĕк хатĕрлесе хунă хуллисене илеççĕ те, пĕр кас вĕçĕнчен пуçласа, вирми хăваласа çӳреççĕ. Вирми вăл ак мĕн пулат: кашней çыннăн карташне кĕрсе: чăр вĕçтĕр! тесе, хуралтсене (= хуралтăсене) çапса çӳреççĕ.
то же, что виркĕн. См. вăрхăн. Сред. Юм. Чопса тохрĕ те, вирхĕнчĕ анчах, котне те корса йохаймарăм. Ib. Пирĕн олмана вăрласа тохнă та, мана хирĕç вирхĕнсе (торопясь) чопса охать. Альш. Юлташ панчен тухрăм та, киле вирхĕнтĕм-кăна („стремительно бросился бежать; тонкое рассечение воздуха“ у КС ĕрхĕнтĕм). Ib. Упа вирхĕнсе тухса кайрĕ, тет, алăка перĕнсе. Альш. Вăл ачасем каласан, эпĕ вирхĕнсе тухса кайрăм, тумтир тăхăнкаласа. М. Васильев № 3,37. Пĕлĕт çинчен вирхĕнсе шăханлăха анать, тет. Сред. Юм. „Вирхĕн = вирхĕнтер“. Сунт. 1929, № 9,5. Туран (сверху) ним сасăсăрах вирхĕнсе анать (прахут).
три (употребляется только с определяемым именем). Щ. С. Виçĕ сум та аллă икĕ пус = 1 руб. (sic!). Ib. Виçĕ пус пĕр укçа (или просто: виçĕ пус) — 1 копейка. В. Олг. Виçĕ воннă, 9 копеек. Сĕт-к. Пирĕн ялăн ништа кайса та виçĕ пус окçа илмелли çок. Сред. Юм. Виçĕ çурпилĕк, земельная мера в 2160 кв. саж. N. Виçĕ черевелник, земельная мера в 1080 кв. саж. Истор. Иван княçа кĕричченех тутарсем виçĕ çĕрлĕ (натрое) уйăрăлса кайнă. Орау. Хĕлле сив чухне виçĕ хĕвел пулать. Пысăк хĕвелĕн икĕ енне юпа пек, юпа пек (заметь удвоение) тата икĕ хĕвел пулса тăраççĕ; çавна вара: паян виçĕ хĕвел, тиççĕ. Ст. Чек. Виçĕ хĕç шăлĕ. Ib. Виçĕ юплĕ йывăçа туратĕсемпе(= турачĕсемпе) урай çине тăратмалла тăваççĕ (о воробах). Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 30. Этеме те, выльăха та тăрантаракан япала парас тĕлĕшĕнчен пĕр пек вырăнтах вăл ытти тырăсенчен виçĕ хута яхăн ытларах парать. Ib. 31. Выльăха çитерес тĕлĕшĕнчен, çак пĕр теçеттинрен пуçтарнă тырăпа çĕр-улмине танлаштарса пăхсан, акă мĕн куратпăр: пĕр теçеттинрен пуçтарнă çĕр-улмипе виçĕ хут нумайтарах сысна усраса, виçĕ хут нумайтарах ашпа çу илме пулать.
на днях. С. Вăл виçĕм-тăватăм кон анчах килнĕ, тет (на днях).
после завтра. Курм. Вăл нумай тамасть поль, виçмине-тăватмине каять поль. У др: ыран мар пĕр куна, ырантан тепĕр кунне.
проникать, врезываться. Старак. Ку хурăна ниепле пуртă та витеймĕччĕ. N. Шăл витет (хыт япалана). N. Унăн шăл витет (= çынна сăмахпа çĕнтерет). Хора-к. Куç курать те, шăл витмест. (Послов.). || Проникать, промочить, просачиваться; пронимать. N. Шыв витет. Вода проникает. Ч. П. Сăсар тирĕ кĕрĕке çăмăр витмес, тееççĕ; леш кассенĕн каччисем, тӳре умне тăрсассăн, сăмах витмес (не могут убедительно говорить), тееççĕ. N. Ивана тула шыв çине (на мокредь) ан кăлар, шыв витсен, пăсăлат. Утар. Тавара шыв витнĕ. Ib. Кута шыв виттĕр(ĕ) [или: çаппăр(ĕ), т. е. промокла]. Н. Седяк. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, шурă курница тăрне йĕпетет; унăн тумламĕсе(м) пăт, пăт тăваççĕ, 12 хут пустава çав витет; пирĕн кӳршĕ-аршă пит элекçĕ, çамăрк (siс!) чĕре варне çав витет. Ст. Чек. Ку аша тăвар витмес. Это мясо не просаливается. Ст. Айб. † Кăвак лаша, кăтра çилхе, тураса йăс (= йĕс) тура витмерĕ. Такмак. Тайма (siс!) пуçа хĕç витмен, манăн сăмахăм сире витес çук (не проймет). Туй. Тайла пуçа хĕç витмен, пирĕн сăмах сире витмĕ, тет. Повинную голову и меч не берет (т. е. не сечет), так и наши слова вам нипочем. Сред. Алг. Атсем, пурте тайăлăр; тайăлнă пуçа хĕç витмен, тет; сире каласа сăмах витмен, тет. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын; пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын; анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. N. Питĕ хĕн, чĕрене витĕрĕ (= витрĕ). Очень тяжело и горько. С. Дув. Сирĕнпе калаçса сăмах витмĕ. Ч. П. Сирĕн пек ырă çын умĕнче калаççа сăмахăм витмерĕ. N. Кунтисем варсене витрĕç ĕнтĕ. Пшкрт. Çын çынна çапсан: витрĕ-и? тет.— Витимерĕ, тет (еще не почувствовал). || Иметь сбыт. Сред. Юм. Пит витекĕн тавар (= пит каякан тавар). Хыпар № 20, 1900. Тимĕрçĕсем нумайланса пынипе манăн ĕç питех витми пулчĕ, çавăнпа эпĕ, укçа ытларах пуçтарас тесе, суту-илӳпе хăтлана пуçларăм. || Вино — яд. Эрех ĕçнĕ хыççăн апат пит витрĕ-ха (поел с аппетитом); ялан çапла тума кирлĕ-мен. Юрк. Ватăла пуçласан, çиме витми пула пуçласан (перестала съедаться с аппетитом), тĕсрен ӳкнĕ, сархайнă (побледнели). || Альш. † Тутлăях та чĕлхене пыл витмес. Приятные речи слаще меда. (Так толкует А. М. Шакмаков). См. витер.
(видэ̆мл’э̆), имеющий сбыт; проникающий, действенный. Сред. Юм. Витĕмлĕ тавар (çын пит илекен тавара калаççĕ). N. Вăл вĕренмен çынсене витĕмлĕ, хитре калаçакан тунă. Çутталла 56. Витĕмлĕ (убедительно), тĕппи-йĕрĕпе каласа пачĕ. Сред. Юм. Чĕлхе-çăвар та витĕмле те, таçта кайса, таçта та йôраса пôрнĕ ô. N. Витĕмлĕ ырă сăмахупа, ху патна пыракансен чĕрисене лăплантарса савăнтарнă. М. П. Петр. Каласса вĕсем вирлĕн, витĕмлĕн (трогательно) каланă.
крыть, покрывать, закрывать. N. Эпĕ вара: çемьесем мана ан курччăр, тесе, часрах улăмне каялле (sic!) витрĕм (снова покрыл соломою юпа шăтăкне). N. Çине тăлăп витмелле. Нужно покрыть его тулупом. Упа 795. Вăл вара хăйĕн намăсне епле-те-пулсан витесшĕн шухăшла пуçланă (думала о том, как бы ей покрыть свой стыд). Çутталла 153. Тăррине типĕ куракпа витнĕскер, пĕр ӳпле ларнă. Ib. Çав çырма патнелле каçхине-кăна мар, ĕнтрĕк витсенех, никам та яхăнне те пымаçтьчĕç (scr. пымасрĕç). Ала 90°. Кам уна витсе усранă çанашкал сивĕре? Юрк. Витнĕ кĕрĕке (крытую шубу) курасси хĕн. СТИК. Вăталăх акăшĕ виллине (труп его) йăтса, çул хĕррине тăпрапа витсе хучĕ (покрыла землею). В. Ив. Акнă чухнехи чи йывăр ĕç вăл — вăрлăха çĕрпе епле витесси. Т. VII. Ку тутар пророкĕ, шăтăк алтса, шыв тултарчĕ, тет те, чулпа витсе хуçĕ, тет. Кан. 1927, № 220. Сăрт, шуса анса, чул сарса тунă çула (шоссе) витсе лартнă (покрыл). Пшкрт. Витсерт = витсе ларт, т. е. покрой. || Ст. Яха-к. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çăмăрсенчен витсе сыхласа тăр.
(видэ̆), крыша, крышка, покрывало. Бугулъм. † Сар çу чĕрессисем, ай, сап-сарă, унăн виттисем çӳçелĕ. Хыпар № 39, 1906. Пулĕсем алăк умĕ виттине шăтарса, тухса кайнă. N. Пĕлĕтрен сарлака тĕнче витти. Наст. о повед. христ. Малтан тупăк çийĕ виттине илсе пыраççĕ. Рукоп. календ. 1908. Çиелти витĕпе пускăчă хураççĕ (крышку и тяжееть на ней). Якейк. Чейнĕк витти çок. Ку чейнĕк виттине кôрас килмеçт. Ib. Смавар витти. N. Вăл кĕнекесенчи сăмахсем манăн хӳттĕм, манăн виттĕм. В. Ив. Тымар пĕрчин ӳсекен вĕçне витĕ хупласа тăрать.
назв. духа, обитающего в конюшне. Нюш-к. Лаша витинче вите хуçи пур, вăл лаша çилхисене пĕтĕрет. Пĕтĕрĕннĕ çилхеллĕ лаша чирлемес. Шурăм-п. № 9. Пур лаша витисенче те вите хуçи пурăнать (сĕлен). Çав вите хуçи лаша çилхине йăваласа муталать (путает) пулсан, лаша киле килĕшет; муталамаçт пулсан, килĕшмеçт; лаша вара, темĕн чул çитерсен те, лайăхланмаçть, вăрласа та каяççĕ.
(видэр, вид’эр), понуд. ф. от вит. Толст. Ниепле те çыртса витереймерĕ (не могла прокусить). Сир. 142. Вĕсемшĕн этем касса витерейми чула касать, темĕн чухлĕ сăртсене, тусене тĕпĕ-тымаррипех йăвантарса ярать Кан. 1927, № 27. Унăн çулчи хытса çитет, хурт шăл витереймест. || В перен. см. К. С. Сăмахпа витер (прошибать словами). Чăв. й. пур. 15. Вăл пурне те вара витернĕ вет? Ведь он всем насолил. Мусир. † Çакă çыннăн сăмахĕ чĕре варне витерчĕ. Хорачка. Витерсе соялат. «Говорит понятно». Шурăм-п. № 21. Ку çынсене никам сăмаххи те витерес çук (ничем не проймешь). Сказки и пред. чув. 7. Шалт-шалт сикет, шалт тăват, сарă кин чунне витерет. N. Пирĕн кӳршĕсене хăна хурланăшăн çичĕ хут ытла хурлăх кăтартса ăшĕсене витер (пройми). N. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăват, чĕренче (= тĕренче) виттĕр витерчĕ: çичĕ ютăн сăмахĕсем чĕре витĕр витерчĕç. Лапка-лапка юр çăват, улăм витĕр витермерĕ: тăвансенĕн сăмахĕсем чĕре витĕр витермерĕç. (Хĕр йĕрри). Ап. 28. Вĕрентсе витернĕ. Сказки и пред. чув. 23. Вăл витерсе калаçать, темĕскер тума вĕрентет. || О воде. Цив. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, тренче витĕр витерет: çичĕ ютăн сăмахĕ чĕре варне витерет. Чув. календ. 1911. Çурла уйăхин 27-мĕш кунĕнче пулнă çăмăр çĕре пĕр вершук витерчĕ. Сл. Кузьм. 21. Ун çинчи суха кассисене нӳр витер, унти çимĕçе ăнтар. Череп. Витерсе пĕр çумăр та çуман. Сред. Юм. Шывва(= шыва) витеререх сап. Лей воду так, чтобы земля пропиталась ею. Орау. Хăнкăла çăмартине тем сĕрсен те витерме çук, тет; ăна вĕри шыв та витмеçт. тет. Пшкрт. С’омы̆р вєтрӓк видӓрчэ̆. Дождь промочил насквозь. || Сбывать (о товаре). Хурамал. Сутас суттăма витерсе сутма пар, турă; илессине юнеçтерсе илме пулин пар, турă. (Моленье). Т. VII. Ĕлĕк, çĕн çул иртсен, кив эрек сутма юраман, тет; çавăнпа çĕн çул кунĕ: эрек витерех патăр, тесе, йӳне панă, тет. Хыпар № 4, 1906. Суту-илӳ тăвакан (усламçă) юрăхсăр таварне витересшĕн çынсене темиçе тĕрлĕ сăмахпа суеçтерсе, ĕнентерсе улталать. КС. Тавар витер. || Продевать. См. витĕр. Изамб. Т. Тĕнĕлтен витерекеннине (сверху написано: тăхăнтартаканнине) кĕпчек теççĕ. Ib. Йĕп çăртинчен çип витерсе пар-ха! Продень-ка нитку. Ib. Пăркăç енчи вĕçне пăтаран витереççĕ. Ib. Тăпаç вăллинчен (см. вăлă) чĕн витерсе çыхаççĕ. К.-Кушки. Вĕрене ункăран витернĕ. Веревка продета в кольцо. Ib. Йĕм çăрхине йĕм кантăри витернĕ. Ib. Хăлхана хăлхалки (серьги) витернĕ. || О побоях. Пшкрт. видӓрзӓк с’апры̆м! Я здорово ударил!
(видэ̆р), сквозь, насквось; через. Употребл. и как наречие. Вишн. 72. Çăмăр шывĕ, юр шывĕ çĕре аннă чухне, пĕр-пĕр витĕр каларман çĕр сийĕне(= сине), е чуллă çĕре, е çара тăмлă çĕре çитсен, чарăнать. Сред. Юм. Пĕр пилĕк çухрăма яхăн чухне çôмăр килсе пусрĕ те, иртсе каймарĕ, так çăмăр витĕрех килтĕмĕр. Янтик. † И, утар-и, утар-и, тутăр витĕр пăхар-и? Макка 53. Вăл вăрманта вăрă-хурахсем питĕ нумай пулнă, теччĕç. Витĕр тухнă тух, çыннисене вĕлерсе, лашисене вăрласа кайнă. Юрк. † Пирĕн савнă туссем мĕшĕн салху-ши? те çын витĕр сăмах илтнĕрен? Янтик. † Çакă Тимеш (Янтиковский) хĕрĕсем витĕр курнан шăрçа пек. Альш. Витĕр касса кĕрет çил. Пронизывает насквозь ветер. СПВВ. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухасе пек калаçнă. Он говорил так, как будто. Сред. Юм. Пит вастра мар-и ô? витĕр тохса каять вит ô (ловкий человек). Ст. Ганък. † Ула лаша, сарă лаша, пасар урамĕ витĕр (через весь базар) курăнать. Б. Нигыши. Ун хыçĕнчн кăркка аçи сикнĕ-тухнă та, кашкăра витрех (= витĕрех) хăваласа кайнă. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витĕр витерет. N. Пире çăмăр витĕрех йĕпетрĕ (насквозь промочил). Юрк. † Сарă çарăксенĕн хупписене сарайсем (навес) витĕр ывăтрăм. Стюх. † Чĕршĕ (?) кĕлет алăкне витĕр çурса касăпăр. Сред. Юм. Чôхăн пôрнать, тессине: ôнта витĕрех кôрнать-çке вара, теççĕ. С.-Устье. Касамачĕ витĕр кĕме сакăр алăк пулнă, тет. Урмай. Тепĕртак пурăнсан, (кăмака çине акнă пăрçа) пӳрт тăрринчи улăмне те шăтарса тухрĕ, тет, те, çӳлелле витрех (= витĕрех) çитĕнсе карĕ, тет (высоко, в высь). Яргунък. Йăван ули тенĕскер, Палламанăн хуçи сенкĕ йăтса пынине курсан: чăнах чиксе пăрахмах килет ку, тесе, тӳрех капан тăрринчен çĕре сикнĕ те, киле витĕрех (не останавливаясь) тарнă. Торп-к. Ывăлĕсем çĕнĕ çĕре витрех (витĕрех) тарнă, тет. Тип-Сир. Вăрманалла витрех (витĕрех) кайнă. Удалились далеко в глубь леса (в погоне за зайцем). Т. М. Матв. Вырнă чухне пĕрер выраканпа унăн каçалăкĕ хушшинчен тухсан: алă витĕр тухрĕ, теççĕ. Алă витĕр тухсан, каçалăк выракан аллине çурлапа касать, тет; çавăнпа алă витĕр тухма хушмаççĕ. Стюх. † Кантур тӳри витĕр (чрез посредство...) çыру килет, пирĕн куç-çульсене çав тăкать. || Совсем, определенно, окончательно. Норус. † Йăлтăр курнан хĕрсеме (= хĕрсене) витрех (витĕрех) парса ятăмăр. (Туй юрри). || Ясно. О сохр. здор. 91. Тăра-киле вара куç час ывăнакан пулса, таса, витĕр курми пулать. СТИК. Витĕр таса куçлă, с чистыми, ясными глазами. Ib. Унăн куçĕ витĕр курать (видят отчетливо). Собр. Куç-пуç витĕр мар çын турра курнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Витĕр курăнать. 1) Очень чист, прозрачен; 2) живет бедно. Арçури. Куçĕ витĕр мар пирки, пыран лаша курмасăр, йыт вилĕмпе вилнĕ, тет. Хыпар № 16, 1906. Тĕрĕс сăмахĕсене те вăр-вар çавăрса, витĕр татса (определенно) калаймаççĕ. Трахома. Вара вăл куç умĕнчи япаласене, пӳртсене, урампа иртсе пыракан çынна та витĕр курми пулать. Ч. С. Витĕртерех пĕлесшĕн, чтобы знать точнее, наверно. С. Коçăм пит витĕрех мар та (не зорки), ойăримарăм (не различил). || О сохр. здор. 53. Тутлă тулă чустинчен тунă апатсем витĕр пĕçернĕ пулсан (пропечены), часах çĕреççĕ (перевариваются). || Бойкий, дошлый. Хыпар № 42, 1906. Витĕртерех чиновниксем. Ib. № 7, 1906. Витерех мар хресçенсем те стражниксем кирлĕ мар; вĕсемшĕн ытлашши укçа пĕтермелле мар, теççĕ. Ib. № 36, 1906. Тата витĕртерех пулмĕ-ши? || Очень. СПВВ. Витĕр чипер. Ч. П. Хăшĕ витĕр чипер, вăл пире. || Очень громко. Альш. † Вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || На далекое расстояние. Коракыш. Хăй пысăк та мар, сасси таçта витрех (= витĕрех) илтĕнет. (Парапан). || Подробно, точно. Ч. С. Çимĕк хăçан çитнине, çимĕкре мĕн тунине (что делают) чăвашсем ачи-пăчи-мĕннипе витĕр пĕлсе тăраççĕ.
опечатка? Календ. 1908. Вăл эмеле вар-витти чухне ĕçес пулать, пысăк çыннăн çирĕмшер тумлам кашни икĕ сехет хушшинче, виттет (понос?) иртсе кайиччен.
(вит’т’э̆р, в Пшкрт вєттэ̆р), то же, что витĕр. Регули 1311. Хăма виттĕр пăшалпа печĕ. Кантăк виттĕр (в окно) кортăм. Сĕт-к. † Торта толли тор лаши, торти тăрах тар йохать, çилхи виттĕр çил вĕрет. Полтава 4. Виттĕр куçпа пăхсан та, вĕçĕ-хĕрри курнас çук. Орау. Эпир ăна ырă юмаха пит виттĕр пĕлетпĕр, тулĕк питех шарламастпăр. Хыпар № 28, 1906. Тундра тесе, пысăк лачакана калаççĕ; вăл сивĕпе виттĕр шăнса ларнипе нихăçан та ирĕлсе пĕтмест. Чуралъ-к. Вĕттер витĕр, виттĕр тăрăх шерепи. (Сĕлĕ). Правописание сомнительно. Якейк. Куç ман виттĕр мар çав (плохо видят); ман куç виттĕр кормаçт; ман куç виттĕрех мар; ман куç виттĕр корать. Ib. Çак сара вăрман виттĕр уй корнать. Дик. леб 34. Вĕсен мĕлки куç-кĕçки пек таса шыв тĕпĕнчен çав тĕрлĕ витьтĕр курăнса тăнă. Юрк. Шăл виттĕр мăкăр татса калаçса, тухса та каяççĕ. Ал. цв. 27. Хĕрĕн виттĕр тас куçĕсем хуралсах каяççĕ. БАБ. Ăна эпĕ виттĕр пĕлетĕп. Собр. Вăкăрпа така виттĕр сысна йĕтĕн сĕтĕрсе тухать. (Атă çĕлени). Якейк. Пирĕн виттĕр çулла çынсам тыр вырма çӳреççĕ. Через наш двор (или: через нашу деревню) летом ездят жать. Чем люди живы. Санăн куçусем те виттĕртерех, аллусем те маннинчен çаврăнăçлăрах. Конст. чăв. Эпĕ ăна: эсĕ, Усман агай, корана лайăххăн вуласа тухрăн-а? терĕм. Вăл: вулакаланă та, виттĕрех [(до конца или внимательно) вуласа тухман, терĕ. Хурамал. Кушак тус, мана хăна-кил яратни; ямасан, пӳртӳн никĕсне, виттĕр-виттĕр (насквозь, в нескольких местах) шăтарăп, тенĕ. Якейк. Виттĕр (чипер) корнан хĕрсеме витрех парса (вар. утса) ятăмăр (т. е. отдали далеко). Календ. 1904. Сухаланă ана çинче тăпра çĕкленсе, кăпăшланса юлать; çĕкленсе выртакан тăпрана çил виттĕрех вĕрет, çапла çĕр канать, сывлăш çавăрать. Сказки и пред. чув. 105. Пире пултăрччĕ чĕлхи виттĕр касса татакан (острый), шывран вут-хĕм кăларакан. Орау. Атта сĕрмелли аван: атта виттĕрех çапать те, пӳрĕклетсе çемçетсе тăрать. Чĕмп. чăв. шк. И. Й. 11. Тутар чĕлхине виттĕртерех пĕлес тесе, вăл юри пĕр тутар патĕнче хаваттерте пурăннă. (С част. усил. «-ех» произн. витрех).
во, (Моркар), он. См. вăл. Бигильд. Ву = вăл. Сала 75°. Ух! петра, кăтра ву! Синьял. † Ула сысна пулман ву, улах ачи пулнă ву. N. Ку таранчен ала (siс!) пăшал тытман, и. малала (siс!) та во пăшала тытас марччĕ. Эльбарус. Тавай, ик йĕмрен пĕрне çыхкаласа, шыва ярас: теппĕр, праххот пек юхса каять вара во, теппĕр. Ib. Ал-арманьпех çĕмĕрсе çитнĕ во.
вола (вула, вола), читать. Юрк. Пĕлме çук, вăл хута сана вулама парĕç. Возможно, что это письмо дадут прочитать тебе. ТРМ. Пурне те кĕнеке çинчĕн вуласа пĕлет. Обо всем вычитывает из книг. Регули 438. Волама вĕренин, лайăхчĕ. Хыр-к. Киле тавăрăнсассăн, аттепе аннене тĕслĕрен кĕнекесем вула-вула кăтартаттăм. Н. Карм. † Тăвансем патне çыру ятăм, икĕ аллипе тытса вулама. N. Тепĕр хут вуласа пар-ха. Прочитай-ка мне еще раз. Орау. Кĕнеке вулан та эс, ытлашши вуласах ан кай. Хотя ты и читаешь книги, но только не зачитывайся. Якейк. Тепре килитччен, ку кĕнекея (= кĕнекене) воласа тохăр. Прочтите эту книгу до следующего прихода. N. Ун çинчи çыруне те часах вуласа илтĕмĕр. Хыпар № 12, 1906. Чипер вуласа пыраттăм, вулани-пĕр (всё читаемое) кăмăла килсе пырать. Юрк. Урйх мĕн вулам (что еще я прочту)? Çак сăмахсене анчах каларăн-çке (продиктовал). Мĕн каланине эпĕ çырса пытăм; кала, эпĕ тата çырăп, тет. || Говорить, рассуждать, беседовать; бормотать, ворчать. N. Вăсем хăйсем вуласа лараççĕ: ăна ачасем ватнă пулмалла, теççĕ. СТИК. Тем вуласа ларат ĕнтĕ çав! Не знаю, что он бормочет! Утар. Вуламалли питĕ нумай та, пĕр-пĕр курсан, иксĕмĕр вулай-при-ха. Много кой о чем надо переговорить; может быть, как-нибудь и поговорим при свиданьи. N. Вуламаннинчен вулани. Лучше говорить, чем молчать!
ствол. Хыпар № 6, 1906. Вăл йывăçăн темиçе вулли (несколько стволов). Полтава 6. Марьянăн яштак пӳ, яштак тирĕк (= чирек) вуллинчен пур енчен те кая мар. Кан. 1927, № 230. Сатри йăвăç (улмуççи, чие) вуллисене мăкран (от мха) тасатмалла. Календ. 1906. Тымарĕпе вуллин виççĕмĕш пайĕ ик-виç вершук хулăнăш çĕр айĕнче юлаççĕ. || Дуло, ствол (ружья). М. П. Петр. II Удилище. К.-Кушки. Вăлта вулли. || Держалка, кадуша пепа. Икково. Çапоççи волли = çапоççи хорси. К.-Кушки. Тăнаç вулли.
(вулы̆с), волость; волостное правление. СПВВ. Альш. Вулăс та пур вăл ялта. В той деревне есть и волостное правление.
вун, десять. Употр. как опр. См. вунă, вуннă, вонă, воннă. Абыз. † Вун пӳрт сали веç ларать; çав-и, атте, кукки яль? — Вăл мар, ачм, кукку яль. Регули 865. Вон çын килчĕ. Вишн. 66. Вун уйăх иртсен, ăна, чĕчĕ пăрахтарса, майпе урăх апат çитерме вĕрентес пулать. Ст. Чек.
двенадцать. К.-Кушки. Вуниккĕ çапрĕ. Пробило 12 часов. N. Вăл ун чухне вуниккĕре пулнă. Тогда ему было 12 лет. Лашм. Вуниккĕ — песенное число.
воннă, десять (употр. самост.). См. вун, вунă. Ала 92°. Пĕр вунна çитеччен анчах шутлама та пĕлнĕ вăл, е тата пĕр пус укçа шутне те пĕлмен вăл. Юрк. Пĕр вунă-вунпилĕк çăлтăра яхăн. Около 10 или 15 звезд. Çутталла 19. Вунна-çеç кайнă та (ему только десятый год). пĕчĕкрех çав. || Десяток. Пшкрт. виз’э̆ вонны̆ с’ы̆марда, игдăэ̆ вонны̆ с’ы̆марда’. Орау. Пирĕн кăçал вăрмана вунни-вуннипе (десятками) кайса ĕçлерĕç. || Мера пряжи в 30 ниток. Черт. Вуннă — 10 раз по 3 нитки, т. е. 30 пĕрчĕ [виçшерĕн вуннă = вуннă (т. е. вунă хут) 30 пĕрчĕ]. ЙӨН. Кĕрхи кайăк кĕрт çинче, çурхи кайăк çурт çинче, пирĕн Кулина пур пӳрттре (siс!) — шарт çапать те, сĕм тăвать, виттĕр курăнми пир тăвать, вун-пĕр вунни хăй çинче. Якейк. Воткĕ воннă пирри — воткĕ воннипа тĕртнĕ пир. (Значение вунпĕр вунни и воникĕ воннă пирри не выяснено).
вопăр, назв. злого духа. Срв. тат. убы̆р, русск. упырь. Н. Седяк. Вупăр — вутлă усал сывлăш. Янш.-Норв. Чăвашсем тата: çынсем хушинче вупăр пурăнать, тесе ĕненеççĕ. Вупăра пуласса пĕтĕмпех сӳл ли кайнă карчăк пулать, теççĕ. Старуха, желающая стать вуцăр’ом, входила голая в баню, оставив крест наруже (тул енне хывса хăварса). Там не заранее заготовляет для нее воду, в двенадцатнведерной кадке, на которую он плюет 12 раз («сурса») и 12 раз купается в ней. Потом он велит старухе 12 раз погрузиться («кĕрсе тухма») в эту воду со словами: «Вырăс йăс туррине пăрахатăп, вĕсене пăхăнмастăп». Затем он велит ей «мунча лапки çине (выртса) çывăрма» (заснуть). Во время сна иесемучат ее, между прочим, çынна епле пусмаллине (давить) etc. Ib. Вăл (старуха, ставшая вупăр’ом), хăйне кам çилентерет, ăна часах ерсе пусма тапратать, тет. Тата вăл уйăх çуттинче хăй тарса хăтăлаймасан, уйăха çисе ярать, тет те, тĕттĕм çĕрте çичас куçран çухалать, тет. Вăл, уйăха çисе ярсан, çынна питĕ çыпăçать, тет, пĕр-те-пĕр вăл çаклансассăн, çын вара урăлаймасть, тет; ăна çаплах пусса начарлатса вĕлерет, тет. Çынна пусни ăна хăй упăшкипе пурăннă пекех туйăнать, тет. Собр. Вупăр ватă карчăках пулат, тет. Çавă ватă карчăк, вупăр пулсан, уйăха çисе ярат, тет те, вара çынна пусма каят, тет. Çав вупăр уйăха çинине çын курсан, чӳрече çине кĕл сапсанах, уйăха çиме пăрахат, тет. Вупăр çынна пуснă чухне çын чисти вилнĕ пекех пулат, тет; вăхăт çитмесĕр темĕн чухлĕ тăратсан та, тăмас, тет. Вупăр çынна пусма кайнă чухнĕ, çын çывăрсан, кушак пулса, малти чӳречерен кĕрет, тет. Пĕрре çав вупăра, çын çывăрсан, малти чӳречене уçса, сыхланă, тет. Сыхласан-сыхласан, хай вупăр, кушак пулса, пӳрте кĕрех кайрĕ, тет. Хай вупăра, кĕрсенех, чӳречене хупрĕç, тет те, хăй(хăйă) çутса, шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану (= давно) пукан пулса выртнă, тет. Пукана çапрĕç, тет те, минтер пулса выртрĕ, тет; минтере хĕнесен, калах кушак пулчĕ тет; кушака хĕнесен, ватă карчăк пулчĕ, тет; вара питне ниепле те кăтармас, тет. Ăна вара тула кăларса ярсан, хайхине — ну, йытă пĕсĕрлентере пуçларĕ, тет! Хай вупăр кушак пулчĕ, тет те, куçран прех çухалчĕ, тет. СПВВ. ИА. Вупăр пусмасăр çын иртмес, теççĕ. Питушк. Вопăр — çынна пăсакан. Тюрл. Вопăр посрĕ (кошмар). Ч. С. Виçĕм-кун каç уйăха вупăр çирĕ (было лунное затмение). Чуратч. Чăвашсем вупăра: сысна пек, теççĕ, пӳрнисем çыннăн пек. Вăл, каç пулсан, çынсем çывăрма выртсан, пĕр-пĕр çын патне пырса, унăн çине улăхса выртать. Çапла вунăр выртнине чăвашсем «вупăр пусни» теççĕ. Вупăр, пуснă чух, пӳрнисене çын çăварне чиксе ярат, вара çав çыннăн ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар пулать. М. П. Петр. Вупăр — чудовище, которому приписываются враждебные действия против солнца. Изамб. Т. Çĕрле вупăр пусат. Вупăр пуссан, качи-пӳрнене сиккелеттермелле, ул вара каят. Вупăр хĕвеле, уйăха çиет, теççĕ; ун чухне сеник (= сенĕк) юппине çурмалла, вупăр вара каят. Нюш-к. Уйăх кĕш уяртса пăхнă чухнех çĕтсен, уйăха вупăр çиет пулать вара. Макка 228. Вупăр вăл ак мĕнле: унăн хулайĕ пĕтĕмпех витрех шăтăк; чăвашсем унтан пит хăраççĕ, особенно пĕчĕк(к)ĕрех ачасем; вăл вупăр тата уйăха çиме пултарать, теççĕ чăвашсем. Çав вупăр, уйăха çиме улăхнă чухне, шур пуç юççи (на лутошку) утланса: ну-ну-ну-ну-ну-ну! тесе, вăл улăхать, теççĕ; вăхăтĕнче уйăха çиять, теççĕ. Микушк. Чăвашсем, хĕлле пулсан, çĕрле нумай лараççĕ. Хĕр-арăмсем кĕнчеле авăрласа лараççĕ, арçынсем тĕрлĕ ĕç тăваççĕ: е çăпата, е çĕвĕ çĕлеççĕ. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрат, тет. Ларсан, ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шарта сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — Ара мĕн пулчĕ сана? тесе ыйтрĕç, тет, ларакансем. — Пĕр мăнтăр, пысăк арăм, пычĕ пек, ман çия упаленсе выртрĕ пек, тесе каларĕ, тет. Пĕри вара лараканнисенчен: шăтăк шăхăрччăр, тесе каларĕ, тет. Апла каласан, вупăр тухаймаст, тет. Çавăнпа пурте шыра пуçларĕç, тет. Шырасан-шырасан, пĕри курах карĕ, тет: кăмакара, кушак пулнă, тет те, кĕтесре ларат, тет. Кушака тытрĕç, тет те, çĕçĕ илсе: пусатпăр, тесе, камне калама хушнă, тет. Кушак каламаст, тет. Вара, пусма тăрсан тин каланă, тет. Кӳршĕ арăмĕ пулчĕ, тет те: ан пусăр, тесе йăлăна пуçларĕ, тет. Вара вăл арăма шăрса ярассен хĕнерĕç, тет. Темĕн чухлĕ укçа илчĕç, тет. Çавăнтан кайран, тин пăрахрĕ, тет, кӳршĕ арăмĕ вупăр пулса çӳреме (siс!). Чертаг. Вупăр çынă (о деревьях; иначе: паталлă) — поврежденное дерево. Антик. Вупăр çинĕ. (Так говорят, если на тесте в продолжение ночи остаются какие-нибудь следы). Юç. такăнт. 10. Чарăн çак мăкăртатма. Мĕн, вупăр пек, пĕрмай янаххуна вылятан? (т. е. бормочешь). См. Рекеев II, 4.
вупăр карчăк, старуха — колдунья (баба-яга). N. Вăл вопăр карчăкĕ, тенĕ. Тораево. Вупăр карчăкĕ патне кайнă (она). Çав хитре Анастаççи кукамăшĕ вупăр карчĕк пулнă, ылтăн çӳçлĕ.
назв. богатыря в сказке. Яргунък. Васила хĕрĕ Мари Гутрев пурăннă çĕре вупăрла паттăр патне карĕ, тет. Ib. Василч Мари Гутрев каларĕ, тет: Иван вупăрла паттăр çитсе ларсан: тăр-тăр силлен те, вăл хăвах ӳксе юлĕ, терĕ, тет. (Чув. тексты II, 35°—45°; сказка напис. очень безграмотно).
(выбы̆с), вовсе. КС. Вăл кĕнекине вулама вупăçах пĕлмест-ĕç!
вупкăн тымар, назв. корня растения. См. вупкăн курăкĕ. СПВВ. ИА. Вупкăн тымара (так!) вар ыратсан çиеççĕ. Вăл вăрманта уçланкă çĕрсенче пулать. Тюрл. Вопкăн-тымарĕ; вар ыратс, ан, кăларса çиеççĕ, ахаль те çиеççĕ. СПВВ. Т. Вупкăн тымарĕ çерем айĕнче ӳсет. СПВВ. ӨН. Вупкăн тымарĕ; ăна çĕр тĕпĕнчен кăларса çиеççĕ.
вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.
вот-поççи, горящая головня. Сĕт-к. и др. Сказки и пред. чув. 99. Çур-çĕр енчи, инçетрен, пĕлĕте çурса, вут-пуççи вĕçсе килет, çиçтерсе, Лапсар ятлă ял çине. Образцы 46. Чунне хĕнесе мул хывакан — вут-пуççитĕр унăн чĕрисем. См. ут-пуçĕ. Ст. Чек. Асли вут-пуççи пек, чĕп-чĕрĕ (бойкий, как огонь). Шашкар. Çанта вот-поççисене ĕçеркеле-ха (подвинь в середину огня). || Черные зерна в хлебе (не спорынья, а особые, напр. у „вир“). Б. Олг. Вот-поççи, головня, головешка (в хлебе). Яргунък. Вут-пуççи — бывает на овсе (черноватое утолщение шелухи семени). || СПВВ. ТА. Вăл елек вут-пуççи = вăл елекçĕ.
вотăш, назв. водяного духа. Название злого духа. См. Магн. М. 54, 55, 56. N. Один чувашин из Кушкăпоймал «вутăш хĕрĕ» и женился на ней. От них пошли вутăш йăхĕ (племя). N. Шывра, тарăн çĕрте, кирек ăçта та вутăшсăр пулмас, тет. Вăл вутăш чисти çын пекех, тет, антах ӳчĕ кăвак, тет, вăрăм çӳ(ç)лĕ тет; вăл вара шăрăх вăхăтра, хĕвел ăшшине тухса, пуçне тураса ларат, тет; хăш чухне хĕвел ăшшине тухса çывăрат та, тет. Çав çывăрнă вăхăтра, вăрттăн пырса, часрах хĕрес тăхăнтарсан, вăл вара шыва ниепле те кĕреймес, тет. Вара çынна пит йăлăнат, тет; мĕн çухлĕ укçа ыйтнă, ун чухлĕ укçа парат, тет. Вутăшăн ун укçа пит нумай, тет. Чуратч. Шывра тата çăлта чăвашсем: вутăш пурăнат, теççĕ. Вутăш çиленнĕ çынна час-часах ӳслĕк ярать. Çав ӳслĕкрен хăтăлас тесе, шыва вăсене, е çăла, çăкăр татăкки, çăмарта пăрахаççĕ. Пролей-Каша. Вотăш — дух, летавший к вдове и принимавший вид ее мужа (у др. вĕри-çĕлен). П. П. Т. Пирĕн патăрта чăвашсем, пĕр-пĕр çын вутăш пек пит алхасса пурăнсан, кĕлле каймасăр, турра пăхăнмасăр, тухатмăш туса пурăнсан, хупахра ĕççе шăнса вилсен, çав çынна масар çинче вырăн, ĕçме-çиме те памаççĕ, теççĕ. N. Вуташ — усал, кăтаклать çынна. Ч. С. (Янш.-Норв.). Чăвашсем çăл куçĕсенче, тата пысăк пĕвесенче вутăш пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çăл куçĕсенчи вутăш питĕ пĕчĕкçĕ, тет; вăл тин çуралнă ача пек анчах, тет. Çăл куçĕнче пурăнакан вутăш çынсемшĕн питĕ усăллă, тет. Çынна вăл хăй пĕр сиен те тумас, тет. Пур çĕр айĕнчи пакраса тухакан çăл та çав пĕчĕкçĕ вутăшсем тапса кăларнипе тухать, теççĕ. Анчах çăл куçĕнчен шыв ăснă чухне-и, унта ĕçнĕ чухне-и: пĕсмĕлле, çырлах, тесе, ĕçмелле, тет. Çавна асăнса ĕçмесессĕн, вăл питĕ хурланать, тет. Аптăран(ă) енне вара: кăсене çавăн чухлĕ ырăлăх кăтартнăçăм мана мăшкăласа пурăнаççĕ; акă эпĕ вĕсене малашне сивĕ шывсем кăларса парам-ха, çырма шывĕпе антăхса пурăнчăр вĕсем; тата пырĕсене шыçтарса ярам та, ахлатса ӳсĕрсе çӳреччĕр вĕсем, тесе калать, тет. Çавăнпа чăвашсенчен е пырĕсем шыççан, е уярсенче çăлсем типе пуçласан: путех вутăшсене кам-та-пулин çилентернĕ пулĕ, тесе, кашни çăлсем куçне, хăшĕ йăва кайса пăрахаççĕ, хăшĕ нимĕрпе икерчĕ таткаласа пăрахаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ чĕрĕ çăмарта кайса яраççĕ; ăна вĕсем: шывĕ чĕрĕ çăмарта пек свеши пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Ib. Пысăк пĕвесĕнче пурăнакан вутăш çын пекех çемепеле пурăнать, теççĕ. Ачапăр, çукки çак çутă çанталăкра пурăнакан е ачасене е ваттисене, шыв хĕрне пырсан, шыв ăшне сĕтĕрсе кĕрсе каять те, çавсене лаша вырăнне туса çӳреççĕ, тесе, ĕненеççĕ. Çавăнпа вĕсем: пур шыва кайса вилнĕ çын та вутăшсемпе пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ: тĕсĕсем хуп-хура та, хăйсем çаппа-çарамасах пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çав вутăшсем питĕ нумай пулĕччĕç, тет те, анчах вĕсене, ирхине ирех хĕвел тухнă чухне, шыв хĕрне тухса выртсан, кашкăрсем нумайăшне çиеççĕ, тет. Çав çинĕ чухнĕ, вăл шăмми-шаккине çисе ярачченех кăшкăрат, тет. Чăвашсем: вутăша кашкăр çинине тата унăн тĕсне çула питĕ ăшă чухне ирхине самый хĕвел тухнă вăхăтра куратпăр, тĕççĕ. Етрух. Шыв хĕрне анса, çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах! вутăш çырлах! теççĕ. Картусне, е шлепкине хул-айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать... Çисе пĕтерсен, кайран çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш! çырлах, вутăш! тет. Унтан арсем те çавăн пекех: вутăш, çырлах! вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ. Вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выльăр шыв хĕрĕнче, вара çăмăр лайăх пулат, тет. (Çерçи чӳкĕ). Милькович. 22. Водыш, пребывая в водах, к употреблению делает оные здоровыми. Макка 228°. Вутăш вăл особенно хирти пысăк пусăсенче пурăнат, теççĕ, пысăк шывсенче. Вăл хăй юратнă çын умне анчах тухса çӳрет, теççĕ; вăл тухсан, хĕр пулса çӳрет, теççĕ. И. Седяк. Вутăш = усал сывлăш, вупăртан кĕçĕнни. М. Çав старик вутăш пулнă, тет. Проп. о блудном сыне. Кĕçĕнни çемçе кăмăллă, çăмăл, вутăш пек чĕрĕ çын пулнă. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша калат: тархасшăн мана виçĕ пĕрчĕ сухала пар, тет. Вутăш калат: манăн сухал ыратат, тет. Орау. Вутăш пек (бойкий) ача пĕтĕмпех имшерленсе карĕ. Толст. Çынпа шыври (вутăш). Мусир. Вутăш — божество (злое, в воде). Н. Лебеж. † Путĕр-путĕр путене, хупсан, хуплу пулмĕ-ши? Ай-хай, кинçĕм Анна пур, илсен (замуж); вутăш (т. е. зюю) пулмĕ-ши? ДФФ. Вутăш çăл-куçĕнче (шывра) пурăнать, тесе, ĕненеччĕç. Ăна çулă нимĕрпе чӳклеччĕç. || Дух огня; однажды, по рассказу чувашина, он летел как бы в виде горящей головни, от которой сыпались искры. Ильминский сч. это слово сложным: вут+йыш, т. е. дух огня (см. йыш). См. Пер. о чув. изд. 50.
назв. игры. Ягудар. Ачасем алăран-алла тытăнаççĕ те, утаççĕ. Сулахай енчи ача хăй çумĕнчи ачасемпе сылтăм енчи ачапа ун çумĕнчи ачанăн алли айĕнчен умĕ енчен тухат. Сулахай енчи ача çумĕнчи алли айĕнчен тухмас, çапла вара вăл хăй хыçĕнче тăракан ачана хăй аллине сулахай хул айĕнчен кăкăр урлă парат. Ытти ачасем унпа унăн сулахай енчи ача алли айĕнчен тухаççĕ. Çапла пурте аллине хăй хыçĕнчи ачана хăйсен хул айĕнчен параççĕ. Сулахай енчисем икĕшĕ е пĕри ĕретрен тухаççĕ; малтан тăраканĕ умрисене: вот-вор, вот-вор, сы-во-твор, мĕн ворларăн (siс!), час кала, теççĕ. Леш мĕн-те-пулсан калат: пушмак вăрларăм, тет-и унта, е атă, çăмарта е урăх япала вăрларăм, тет. Ăна пĕрре çапса илеççĕ те, вăл чупса каят, е, çапасса кĕтмесĕрех: (мĕн) вăрларăм, тет те, чупса каят; ăна, ĕлкĕрейсен, çапса юлаççĕ. Çапла ыттисене те вăйăран кăлараççĕ. (Игра описана И. К. Токмаковым на низов. говоре; смысл не везде ясен).
вочах (вуζ’ах, воџ̌ах), очаг; печной очаг. К.-Кушки. Вучах кăмаканăн пулат, вăл кăмака çăварин сулахай енче пулат (если встать лицом к устью печи); унта чăвашсем, хуран çакса, яшка пĕçереççĕ. Т. М. Матв. Аслă ялтан-кĕçĕн яла туй пырать. (Кăмакаран вуçаха кăвар туртни). N. Вучах хур. Шурăм-п. № 5 Мăкăли пире, вĕтĕ çатрасем хуçса, кив вуçах вырăнне хурчĕ (= хуçĕ). КАЯ. Унта çитсенех, çынсем, çĕр алăтса (= алтса), ик пысăк вучах тăваççĕ. Пĕр вучахĕ çине вăкăр пĕçермелли хуран лартаççĕ; теприн çине пăтă пĕçермелли хуран лартаççĕ. Чертаг. Вутлă вучах — налево, где горит огонь и висит «хуран çекли»; кĕл вучаххи — направо, где лежит зола (у чувашской печи).
вошни (вушн’и, вошн’и), какое-то животное, относящееся к отряду грызунов. Зап. ВНО. Ч. П. Вушни туптăр укçине. Пшкрт. Вошни (мырă поçтарат, шăши кап, сăрă). Питушк. Вушни (шĕвĕр сăмсаллă). Хорачка. Вошни: йомана хуат икелĕ, мырă; варманта; вăл хуа (= хăй) шĕшкĕ тăринченек антарат.
вошт, подр. мгновенному оборванному шуму. Б. Олг. Вăл сăсапа челноком) вара утат каллĕ-маллĕ: вошт! (При тканье). Ib. Пилеш холли, пĕкĕ пек авасан (= авсан), каллах вошт! конса каят (= выпрямляется), ĕлĕххи пек. Ib. Кĕнекее вошт! утсартăм. || Пшкрт. Вушт, вушт! вĕçсе (вэ̆с’сӓ) карă (большая птица).
(вы̆j), сила; средства. Регули 326. Вăй патăр! Собр. Ку айкки, леш айкки вăй патăр. (Чӳлĕк туртни). Альш. Тапна çĕртен тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтйр. Ст. Ганьк. † Тарăн вар тăрăх çул килет, икĕ аяккипе хĕр килет; ăна, тытса, çуп-тусан, çамрăк пуçа вăй (энергия) кĕрет. N. † Кукăр-макăр çул пырат, кукăрипе хĕр пырат; ăна, тытса, чуп-тусан, çамрăк пуçа вăй кĕрет. Сала 302. Вунă пӳрне вăйĕ тан мар. (Послов. ). Истор. Кĕрешсен-кĕрешсен, Мстислав вайран сулăна пуçланă (начал выбиваться из сил). Макка 44. † Вăрăм çулпа килтĕмĕр хура-тур лаша вăйĕпе. Ала 11. Манăн киле кайма вăй çитес çук (сил не хватит), кунтах çăвăрас (= çывăрас) пулĕ. Серг. Рад. Ялан вăйпа ĕçлемелли ĕçсене ĕçленĕ (выполнял тяжелую работу). Панклеи. Карчăк патак илет те, çак хĕре поçĕнчен мĕн вăй çитессипе (насколько хватает сил) çапать. N. Вăй патăр пуса татма! Якейк. Тытрăм-турăм тотине (поцеловался), çамăрăк (siс!) Чона вăй килчĕ. Букв. 1908. Çывăрсан, ăна вăй кĕвĕ (она отдохнула). А. П. Прокоп. † Эпĕр ĕçни, эпĕр çини улт уралă хуртан вăqĕсем. КС. Вăй патăр! Бог помочь! (Отвечают: «тавах!»). Сред. Юм. Вăй патăр! Тор пôлăштăр! Ч. П. Хура сăсар (написано: «сасар» — дважды) йĕрне йĕрле-йĕрле, чикĕ чĕр-куççи вăйне эпĕ пĕтертĕм. О сохр. здор. Вăй çитменнине (непосильную работу) ĕçленĕрен. К.-Кушки. † Вăй кăларса ĕçлерĕм, вăйлă туйпа памарăн. (Хĕр-йĕрри). Сред. Юм. Вăй кĕрсе çитнĕ çын, взрослый человек. Ст. Дув. † Ӳссе çитĕнеет ар ывăлĕ, патша патне каят, вăй хурат. Сиктер. Турă, сана асăнатăп хура халăх вăйĕпе. Юрк. Чипертерех тăракан çынсене, çыру пĕлекенсене, хайсенĕн вăйĕнчен чăвашла кĕнекесем илтерсе вулаттарнă. Ib. Вăл кахал, çын вăйĕпе-кăна пурăнасшăн (хочет жить на чужой счет). Ib. Улпучĕ именине тертленсе тытса тăрат, правиччĕлĕсем ун вăйĕнчен пуйса выртаççĕ. Макка 218. Акă сана (киремети) хур паратпăр, мĕн вăй çитнипелен анчах. {{anchor|DdeLink19642142371547}} N. Вăй çитнĕ таран, но силе возможности. N. Манăн та çаc (= çиес) килет, тульккă вăй çитеймĕçт (не хватает средств). Истор. Хулăм тӳлеме вăйĕ çитейменнисем пĕрер арăмран ытла илмен. N. Ывăлĕ кăçал-кăна вăй пара пуçларĕ (= пулăша пуçларĕ). || Ущерб. Риккошкăнь-Янасал. † Стаккан çутă тийиса (= тиеесе), тĕп корниччен ĕçес мар, хуçине вăях тăвас мар. См. вуй, вый, вой.
стать сильным, крепким, состоятельным, окрепнуть, разбогатеть. См. вăйлăлан. Ала 5. Пурăнсан-пурăнсан, вăл вăйланса карĕ, тет те, шухăшларĕ, тет, киле кайма. Качал. Çак тăлăх ачасем, пурăнсан-пурăнсан, вăйланса çитрĕç (окрепли), тет.
(вы̆jлы̆), сильный, крепкий; состоятельный. Н. И. П. Вăйлă юрла. Пой громко (сильно). N. Халь вăрçă вăйлă. Теперь сильная война. Тайба Т. † Хирте тăман халĕ пит вăйлă (очень сильный буран), ял хушшине кĕрсен, епле-ши? Изамб. Т. Ыраш вăйлă пулнă, тет. (Прежде) рожь родилась хорошо. Никит. Çак калăм каçсенче тухатмăшсем тухатса çӳреççĕ; чи вăйлă çӳрекен каç юн-калăм каçĕ пулат. Ib. Икĕ-виçĕ çул ĕлĕкрех пирĕн ялта вăйлă ĕне мур (т. е. мурĕ) пулчĕ (был сильный падеж скота). Хыпар № 26, 1906. Патшалăх канашĕнче тĕрлĕ çын пур: чиновниксем, улпутсем, завод (= савăт, савут) хуçисем, пурте пуян, вăйлă çынсем (сильные люди). Ib. № 36, 1906. Халăх тата вăйлăрах ĕрче пуçланă (начал еще сильнее размножаться). О калед. Пуринчен ытла çĕре сывлăш кĕрсе тăмалла тытма тăрăшас пулать, тата çум-курăксенчен таса тытма тăрăшмалла. Çапла тусан анчах вăйлă тырă илме пулать. Альш. Кашана: вăл териех хытă ĕçмес, тетчĕç; вăл та кăçал питĕ вăйлă ĕçрĕ, теççĕ пĕр-пĕрин хушшинче çынсем. Чув. календ. 1911. Вăл хăвăрт çĕкленнĕ те, вăйлăран вăйлă кайса, нимĕç хулисем урлă Берлина кайнă. Альш. Ĕлĕкрех Куслувккара питĕ тырă вăйлă илетчĕç. Чув. прим. о пог. 424. Хурама (кăпчанкă) чечеке вăйлă ларсан, хура-тулă пулать. Если у вяза (жимолости) много цвета, то уродится греча. Чăвашсем 14. Унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă. Шел. П. 54. Вăйлă çурт, большой дом.
(вы̆j), поднимать (через силу) тяжесть; работать сильно; тащить (тяжелую ношу). Альш. Кукша алăка вăйса кăларат. Ib. Вăл кирек мĕн япала тума тытăнсан та, вăят-кăна (здорово работает; е оттенком подъема). Хире кайрĕ те, пĕр çĕклем утă вайса килчĕ (припёр). Вăрмана карĕ те, пĕр лав вутă вăйса килчĕ (припёр на лошади). Ib. Тырра вăят-кăна. Здорово жнет. Орау. Вăй, вăй! мĕн тăратăн тата пăхса? Тащи, тащи! [т. е. неси на себе, или: вези (сам)]. СТИК. Ахтар, епле вăйса килет ĕнтĕ! (много тащит). Ib. Нуккă, вăяйăн-а çакна! (поднимешь-ли?). N. Пăх-ха, вăйса хучĕ! (навалил). || Износить. Сред. Юм. Кô ачапча çине-пуçне нимпе те питĕрсе çитереймĕн: тин-çиç çĕн кĕпе тăхăнтартăм, тавна вăйса та кăларнă (износил). || Орау. Паян вăйса пĕтеримаçть ĕнтĕ! Ну, уж сегодня никак высраться не может! (напр., лошадь во время аштарни).
то же, что вăйă, игра, музыка. Собр. † Пĕчĕк пӳртре хĕр вăйĕ (девичья пирушка), пысăккинче ĕçкĕлĕх. Тимяш. Сакăр çула çитсен, манăн вăйсене хăвармалла пулчĕ (пришлось оставить детские игры). N. Сăмсипе вăй калать (ăмăрт-кайăк); çав вăйă сассине итлесе, килтĕмĕр эпир, çак туй халăхĕсем, çак-туя. Абыз. Вăл хăй кашни кун вăйя çӳренĕ (солдат, на ученье). Собр. † Кăвик-кăвик кăвакарçын çӳле карĕ вăй вăя (sic!), ӳкрĕ-вилчĕ пăр çине, тытрăм-сутрăм тутара; тутар мулне тур куртăр, ĕне пысакан (= пусакан) хĕрне йыт çитăр. Сутниксене шыв курки, пултăрсене пыл курки.
или вăй-килли, или вăй-кил, то же, что вый-килĕ. Сказки и пред. чув. 81. Тепĕр кунне урамра турĕç ялта вăй-килли. Шорк. Вăй-килли. Это слово сохранилось исключительно в смысле свадебного термина и означает то место, где играют свадьбу. „Вăй-килĕнчен сире салам яраççĕ“, товорит „кĕçĕн кĕру“ старикам, приходя с ковшом пива от стола, где сидит жених и где должны играть свадьбу. N. Çапла пур хурăнташсем патне çӳресе тухсан, юлашкинчен варӳ, кĕру патне хăй килне кĕрес умĕн, хăй кӳршинчи çывăх ăратни патне пырса кĕрет (она). Вăл киле «вăйă-килли» теççĕ.
или вăй-пуçĕ, назв. одного из доджностных лиц на свадьбе. Собр. Пӳртрен хĕрĕ ашшĕсене пуççапса тухсан, инкĕшĕ тиркĕпе çӳхӳсем илет, тата тепĕр яш ача чĕреспе йăтать те (вăл ачана вăй пуçĕ теççĕ), хĕрне, шăппăр каласа, парапан çапса, ялти хурăнташсем патне илсе çӳреççĕ. Богдашк. † Вăйă пуçĕ эп пултăм: шухă, тĕсе, ан калăр.
(вы̆гы̆р), бык. Хурамал. Çĕре вуникĕ мăйракаллă вăкăр çĕклесе тăрать. Собр. Вăйăран вăкăр тухат, теççĕ. (Послов. ). Сказки и пред. чув. 90. Ĕçчен чăваш вăкăр пек юрла-юрла ĕç тăват. Ib. 22. Кĕл пек тăпра çийĕнчен вăкăрсем пек утаççĕ. Изамб. Т. Вăкăр чават-чават та, хăй çине сирпĕтет. N. Вăкăра (из быков) пĕчĕккине пус, пысăккине сут. Сред. Юм. Пит ĕçлекен çынна: вăкăр пик ĕçлет, теçççĕ. Альш. Унтан тата Кăнла улпучĕ килсе ларать, тет, Сĕве кĕтессине. Вăл килет, тет те, малтан стариксене: вăкăр выртмалăх-кăна çĕр илетĕп, тесе, улталаса, илет, тет, стариксенчен хут. Хутне илсен, вăкăра пусат, тет, тирне чĕрпĕл-чĕрпĕл çурса, вĕрен пек тăват, тет, вăрăм. Унтан çав вăкăр тирĕнчен тунă вĕрен пеккипе Кăнла вырăнне çĕр çавăрса илет, тет, тăхăр ялăнне. Çапла Сĕве леш енĕ каят вара ку тăхăр ялăн. Хăят улпуçĕ чикене чиркӳ лартнă, тет те, чиркĕве пăсма саккун çук, тет. Рак. Тĕпĕ çăка, варри вăкăр, тăрри ăвăс. (Çап-йывăççи). Ст. Чек. Вăкăр, чава-чава, хăй çине тăпра купалат, тет. (Поговорка: кăрçакан çынна калаççĕ; çын хăне хирĕç çынна вăрçат-вăрçат та, вăрçнă çынни вăрçаканне хĕвет). N. Ача-пăча пулмасан, е пĕр тĕслĕ ача анчах (авал ывăл кирлĕ пулнă) пусан, арăм патне вăкăр ярса пăхнă (alium virum admittebant). Хăшĕ ăннине калаççĕ. N. Вăкăр кăтарт, случать (корову). Кан. 1927, № 216. Çур-кунне, çулла ĕнесем вăкăршăн, анчах вĕсем çук. || КАЯ. Кӳлĕ вăкăрĕ. См. чӳк.
подр. более или менее мощному колебанию. Собр. † Сĕм вăрманта кук авăтат, вĕрене йăвăççи вăл-вăл авăнать. Бугурусл. † Аслă улăхра куккук аватать, çирĕк тăрри вăл-вăл авăнать. СТИК. Ламипа вĕртĕм те, вăл-вăл турĕ те, лап сӳнчĕ. (Выражает движение огня в лампе). Собр. † Пирĕн пуçсем çине тăшман таптат, çинçе пӳçĕм вăл-вăл авăват. См. Паас. 200.
(вы̆л), он (-а,-о). Пшкрт. Вăл винават туса, винаватлă (виноватый). К.-Кушки. Вăл выляса илмелле вылят. Регули 314. Вăл конта чохне эп вĕренеттĕмччĕ. Ib. 1533. Вăл конта чохне çырма вĕрентĕм. Киприан. Шуйттан ăна пит çиленнĕ. О сохр. здор. Ачанăн чĕрнисем вăрам пулсан, эсир ăна касăр, вăл вара питне-куçне чĕркелемĕ. Расск. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Тот, та, то; этот, эта, это; такой, такая, такое. Иногда не переводится. Вишн. 64. Вăл сĕт вара, апла йӳçсе кайсан, ачана нимĕн усă та кӳмест, çийĕнчен чирлеттерет ăна. Ib. 71. Вăл пĕвене улăмпа тислĕкпе пĕвелеççĕ. Шорк. Çтаппансен çорчĕ орамăн хăш енче? — Пĕлейместĕп, те ку енче, те вăл (леш, тепĕр, çав) енче. Яжутк. Вăл ятлă (с таким именем) пулсан, кирлĕ мар (ты мне не нужен), тесе каларĕ, тет. Альш. Вăл апла тăваççĕ те, ăна шухăшламасăрах тумаççĕ вйсем каллах. Ib. Ак килсе ӳкĕ кĕлетсем çине, унтан килĕ кунта! тетĕп эпĕ. Вăл кайрĕ вут, кайрĕ вут! Пĕтĕм çулăмĕ курăнат кĕлетсем урлă. Ib. Курăнат тĕл-тĕл купи-купипе ялкăшса, симĕссĕн-кăвакăн çунса выртни: вăл иккен кĕлет пӳлминчи тырăсем çуннă çавăнта. Хыпар № 29, 1906. Хай пĕрре авантарах пăхап, вăл ман пата шуйттансем кĕтĕвĕпĕ вĕçсе килеççĕ иккен. Альш. Нумай пулмас-ха вăл. Это было не так давно. Шаймурз. † Мамăк минтер, тесе, пуçма хутăм, вăл та-ях-та пулчĕ сарă хĕр чĕччисем N. Алăсăр-урасăр кĕпер хыват. (Вăл та пулин тӳшек çитти). Серг. Рад. Вăл вăраха мар. Это не надолго. Янтик. Ăна эсĕ, теççĕ. Говорят, что это сделал ты. Эпĕ чăнах та санăн туррусене салатса, çĕмĕрсе пĕтертĕм; вăлах аван ĕç (это-то и хорошо): хăйсене хăйсем çĕмĕресрен хăтарма пултарайманскерсем, вĕсем епле сана пулăшма пултарĕç? Альш. Ку енчи ялсенче тăранттас таврашĕ йышлах мар вăл. N. Ку вăл аван. Это хорошо. Букв. 1904. Тавлашсан-тавлашмасан та (как ни спорь), ман пекки хамăр хушшăмăрта çук-ха вăл. N. Халĕ аван та, каçа хирĕç каллех пĕлĕтсем туртĕ те-ха вăл (т. е. çанталăк). Беседа чув. 4. Апла юрамасть вăл. Это не годится. Регули 488. Ман атти-и вăл, выртаканĕ? Тот, лежащий там, мой отец?
то и сё; и тому подобное; что-нибудь (дурное); всяческии. Юрк. Те эсĕ тата ĕлĕкхи пек мана кĕттерсе тарăхтарашшăн-и, ăна-кăна пĕрте хам тĕллĕн шухăшласа пĕлейместĕп. Т. VI. 26. Ĕçлекенсене те вăл-ку усалтан сыхла, упра. Юрк. Аптăранă енне чăвашсенчен те ыйткаласа пăхаççĕ: епле сирĕн хушшăрта вăл-ку илтĕнмест-и? теççĕ. Ib. Хĕрт-сут пăттине ытти чӳксем пек тăву вăл-ку çук. К.-Кушки. Эрех вăл-ку ĕçмес, картла вылямас, чĕлĕм туртмас, пĕр пус укçине сая ямас. Якейк. Ăна ту, кăна ту, лешне ту. Ку килет, вăл килет, çав килет. Ăна итет, кăна итет. СТИК. Пасарта вăрăсене тытнă, темерĕç-и? эс куртăн-а? — Çук, эпĕ пасара кайма карăм та, вăл-ку-мĕн ним те илтмерĕм. Истор. Çыннăн вилесси часах, вăл-ку пулмалла пек çĕрте хĕçĕре-пăшалăра çумăртан ан пăрахар. Альш. Çапла вăл-ку çинчен калаçса килеççĕ (вдуг). Ib. Вершник вăл лаши çимине астăвать, тата тумланнă хĕрĕн мулне: вăл-ку ан пултăр, тесе, астăвать. Ib. Хамăр чей ĕçетпĕр, вăл-ку çинчен калаçатпăр. Регули 26. Вăл-кона (= ăна-кăна) тумалла. Б. Олг. Волатпăр она-кона: эс лепле, лайăх порнатни? Вăл мантан итет (= ыйтать), эп онтан итетĕп. N. Она-кона хатĕрлетĕп. Приготовляю то и сё. Ала 81. Карĕ-карĕ, тет, хай старик, темĕн чухлĕ карĕ ĕнтĕ ку; те пĕр кун, те икĕ кун — ăна кăна пĕлместĕп. Шурăм-п. № 26. Ун-кун (туда и сюда) пахкалап. Ст. Чек. Вăл-ку — кое-что (им. пад. ). Сир. 17. Урампа, пынă чух унăн-кунăн ан пăхкала. НТЧ. Ăна чӳклеме хăшĕ пĕр çулхи пăру, хăшĕ сурăх, пухăннисем хур илсе каяççĕ, ăна-кăна тиркемеççĕ (= без разбора). N. Ăнă-кăна пĕлмесĕр. С. Вăл-ку пор çĕрте (кроме всего прочего), пирĕн пăрçа та çавах нумай.
такого рода вещи. Сборн. мол. Унта арăслав пулмĕ, тискер кайăк тапăнмĕ, вăл тавраш унта пулмĕ.
см. Оп. иссл. чув. синт. II, 166, 168. Бгтр. Вăл та полин арăмун хырăмĕнчи ача. Ст. Шаймурз. Сак айĕнче хуртлă кĕçе выртат. (Вăл та пулин салат).
в то время. Çутталла 43. Вăл темĕн (= çав вăхăтра) анне киле ирхи апат хатĕрлеме кайрĕ.
до такой степени. Юрк. Вирĕмĕр (просо) вăл тери нумаях та мар-çке! Вирĕн унăн кĕрпинчен питрех кăрккисене çитерме хывăхе нумайтарах пулат. Альш. Кашана: вăл териех хытă ĕçмес, теччĕç; вăл та кăçал питĕ вăйлă ĕçрĕ.
то же, что вăлă. Т. VI. 6. Вăлра выртакан ырă амăшĕ, вăлра выртакан ырă!
(вы̆лы̆), то же, что вăл, он. Шибач., Ч. С., Шурут-Нурăç и др.
(вы̆лт, вы̆лт, вŏлт), выражаться аллегорически, иносказательно; выпытывать обманом; провести (decipere). Нюш-к. Амăшĕ çинчен те çавăн пек (надо: пик?) вăлтса каланă. Она сказала о своей матери тоже аллегорически. Шел. 54. Улталасси, вăлтасси кунĕпеле ĕçĕсем. Разг. С. Мих. З9. Ыраш вăлтать (scr. вулдать) çорт(ă)ринчен. „По урожаю ярового заключают и об урожай ржи“. (Послов.?). Альш. Епле вăлтса ыйтат! (искусно выпытывает). Ib. Унтан япалине вăлтса илнĕ (искусно выманил). А. Турх. Вăлтайса калать (образно говорит). Орау. Муççи (n. viri) ялан вăлтса (намеками) калать; вăл мĕн çинчен каланине часах шăхăрса илме çук. Тюрл. Вăлтса сăмахлать = йоптарса сăмахлать, добивается намеками. V. S. Вăлтса, тĕпчесе ыйтас (допытываться). А. Турх. Вăлтас, обмануть. Якейк. Йĕтес тортсассăн, вăлтаççĕ (вручают вещь, чтобы другой взял, и при этом говорят: «йĕтессĕм!») Ст. Чек. Вăлтас — сăмах улталаса ытас. Йĕтес туртсассăн, вăлтас, теççĕ, вăлтаççĕ. Орау. Авăн яшки çынă чухне Крахвинепе итес туртрăмăр та, эп ăна халь вăлтрăм. Сред. Юм. Хăй-ха эпĕ мĕн тунине пĕлмес, çапах, пĕлнĕ пик полса, манран вăлтса ыйтать. СПВВ. ТМ. Вăлтас — çынна юмахпа каласа улталани. N. Вăлтса ыйтат. Выпытывает.
закинутъ удочку, удить. Кр. Чет. † Шыва вăлта ямасăр, полăç полса ма çӳрес? Кн. для чт. 31. Иван шыва кĕнĕ те, вăлтине янă. || В перен. см. N. Вăл çын кӳллине вăлта яма юратат.
(вы̆лττиы-валττиы), подр. довольно быстрому и легкому вращению. Эльбарус. Вăлтти-валтти анчах çавăрса пăрахрĕ. Ловко и легко свалил (в борьбе). || Живо. Эльбарус. Вăлтти-валтти тыткала! Бери (хватай, manie) живее! Ib. Вăлтти-валтти пуçтарса пĕр (чит. пăрах?). Сорм-Вар. Вăл(т)ти-валт(т)и, Йехрем похот (scr. пухот. Ярмуççи).
(вы̆л’), то же, что вĕл. В. Олг. Йӳç шульчи, вăль-вăль туса тăрат. Ядр. † Окçине пирри йĕтĕн пир, Чотай çинче вăл-вăл-вăл! Ниçта кĕрсе ӳкеймерĕ, Çимок патне кĕрсе ӳкрĕ. Хурамал. † Ырă çын умне каçма пулас-мĕн, каçмассерен вăль-вăль! авăнас-мĕн. Торп-к. † Майри полтăр ачаллă; ачи полтăр картуслă; картус çинче вăль-вăль-вăль! пирĕн алра та хĕрсем вăль-вăль-вăль! Якейк. † Вăль-вăль чечек, вăль чечек, вĕлле çинчи сар чечек. Актай. Вăль-вăль (scr. выль-выль) чакак, вăль (scr. выль) чакак, вылля тăрăнчи вăль чакак. (Керӳ тутри). См. МКП. 58.
подр. неодинаковым мягким движениям развевающегося предмета. Е. Орлова. Вăл-валь тоттăр вĕçет. Б. Олг. † Йӳç тăринче япала çаксан, вăл-валь, вăл-валь вăлькăççа тăрат. Орау. Тăрничакăн чăх-шăммисем лайăх пулмасан, лайăх вĕтĕртетсе (т. е. пĕтĕрĕнсе) каймаçт, вăл-валь анчах вĕçет (указывает на движения при плохом полете тăрничак’а).
подр. более сильным движениям, чем те, которые обозн. вăл-валь. Олг. Б. Олг. Аџазам салдыга к̚аjны̆-џох jорлаза, тотты̆р с’авы̆рза, вы̆л-ват туаччэ̆. В. Олг. Хӳрипе вăл-воль çапкаласа каят.
(вы̆л’гы̆с’), развеваться. См. вăл-валь. Б. Олг. Пĕчик ача хота (бумагу) çип тăрине çыхсан, вăчкăçтарса çӳрет (или: вĕçтерсе çӳрет).
гл., произв. от м. вăльт. КС. Вăл кĕпер вăльтлетсе авăнсах тăрать (так и зыблется).
то же, что вупăрлă. Асак. Вăнăрлă пусат = вăпăр пусат. Хурамал. Хăшĕ çын вăпăрлă пулать, теççĕ. Вăл çынна вилсе пытарсан, кайран унан ӳчĕ çĕрмест, теççĕ. Вăл çыннăн пытарнă тăпри çинче шăтăк пулать, теççĕ. Çулла вара çумăр çумасан: çавсем чараççĕ пулĕ, тесе, вăсен шăтăкĕсене, кайса, шыв яраççĕ. Унта хĕр-арăмсем те каяççĕ. Çав çынсене хăшне-хăшне, çĕрле кайса, чавса кăлараççĕ те, урăх çере, лачакана, кайса, пытараççĕ. Çав çынсен ӳчĕсем пĕре те çĕрмен, теççĕ.
то же, что вупăрлăк. Хурамал. Вара вăл юмăçа кайнă, тет, пĕр вăпăрлă карчăк патне. Н. Уз. Вăпăрла карчăк (она давит людей).
подр. более или менее резким неодинаковым движениям струй воздуха. || Подр. проворному движению. Чăв. юм. 1919, 22. Хай карчăк вăр-вар алăкне, кантăксене уçса пăрахрĕ. СПВВ. X. Вăр-вар пуçтарăпăр (быстро соберем). Б. Олг. Тыткаласам вăр-вар (скорее), манă пак (т. е. ăман пек, как червяк) сӳрекелетĕн! Пшкрт. Вы̆р-вардарак каjза-ҕил (скорее)! Сред. Юм. Ĕçе пит хăвăрт тусан: вăр-вар туса пăрахать, теççĕ; тата елем çакăнса тăрсан çил вĕçтерсен, вăр-вар тăвать, теççĕ. Истор. Ар, шыв хĕррине çитсен, вăр-вар тумтирне хывса пăрахнă та (быстро разделся), ишсе каçма тытăннă. Ой-к. Вăр-вар пĕр ук(ç)а. (Йăтă). || Проворный. Истор. Вăл пит хастарлă, вăр-вар ача пулнă.
бросать, ронять, швырять, кидать: бить. Чăв. й. пур. 2. Пирĕн чăвашсене епле çын та юрас çук; пуçне чула вăрсан та, çав-çавах пулĕ. Юрк. Хăшне тата, пичĕсенчен аллисемпе пĕтĕм вăйĕпе вăрса, çупа-çупа ярса, хĕненĕ. С. Вăр, валить в сторону при борьбе. Ст. Шаймурз. Кунта килсен, çавна, анне, вăрса ӳкерем-и? тет. Мама! когда он (старик) подойдет сюда, не сшибить ли мне его с ног? Слепой. Вăрса яр: первей эс вăр. Ст. Чек. Вăл ăна вăрса ячĕ (çапса ярас). М. П. Петр. Вăр — бить (вăрса ярсан, вĕлерĕп). В. Олг. Патак илчĕ, темĕскер каласа виççĕ сорчĕ, патака вăрсарчĕ(= вăрса ячĕ) вăрманалла. Орау. Аллипе каялла вăрса ячĕ те (махнул), лешне сăмсаранах тиврĕ. N. Вăрса яр = хирĕç çапса яр. Череп. Хăлха-чиккинчен вăрса ячĕ. Хватил по уху. СТИК. Вăрсă ярăп ак! Швырну вот! N. Пыльчăк çине вăрса кӳрт (погрузить в грязь). А. Турх. Вăрса хăвартăм, швырнул. Требн. II. Çак вăрлăхсене эпир чунсăр тăпра ăшне ахалех вăрса хăварма хăяймастпăр. || Околдовать, напускать порчу. Паас. Ан вăр çын çине, ан сул çын çине. || Сбыть с рук. Ст. Чек. Сутмалла япалана: вăрса ярас, теççĕ. Ib. Вăрса ятăм ку ĕнене. [Этот глагол, повидимому, является исконно-чувашским и соответствует осм. вур, каз. -тат. өр; гл. çап — позднейщее заимствование из другого тюрк: наречия, на что указывает и гласная 1-го слога (срв. çоп, çуп)].
неизв. сл. Альш. † Вăрман хĕрри вăр вăрлăх (вар. вăр-вăрлă), мĕн вăрлăхне пĕлмеççĕ. Трхбл. † Урам варри вăл пулмĕ, пире илмен (siс!) хур пулмĕ.
замедлить, затянуться, задержаться. СПВВ. Вăраха кайма (замедлиться). О сохр. здор. 132. Çавăнпа та тӳрленмесен, вăл чир тата вăраха кайсан (если болезнь ватянется). вара лекĕр патне кайса, вăл панă эмелсемпе тӳрленес пулать. N. Вăраха кайнă чире эмелçĕ тӳрлетме пăрахать. Врач отказывается лечить затяжную болезнь. Календ. 1907. Ир тытăннă çил каçченех вĕрсен, вăл вăраха каякан çăмăра, тăмана е юра пĕлтерет.
(вŏрŏ, вы̆ры̆), вор, разбойник. Янш.-Норв. Хĕр вăрри, ворующий девушек. Ч. С. Эпĕ малтан: вăрă килнĕ пулĕ, тесе, шухăшларăм. Я сначала подумал, что пришел вор. Альш. Леш вăрă марринне хăйĕнне вăрласа пĕтереççĕ унăнне (у не вора-то и свое-то разворуют). Т. Григорьева. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ман килте пĕр полянкка (полено) вотă полсан, эп варă полам! Пусть я буду вором (клятва). Микушк. † Хура вăрман витĕр тухнă чух вун-икĕ вăрă тухрĕç вĕлермешкĕн. Орау. Хал, виçĕ пус укçа пулсан, ман вăрă пулас пулат! Пусть я буду вор, если у меня найдёшь грош! (Клятва) Альш. Вăрă пуçлăхĕ, коренной вор. || Воровство. N. Вырăспа майри, вăрă пулса, шулĕкре пурăннă (занимались мошенничеством). Хир-пось. Çын япалине варламан-и? терĕм. — Эсĕ мана хăçан вăрăпала тытрăн (уличил в воровотве)? терĕ. Уфим. Çавăнтан вара епĕ вăрра каймарăм. (Из утенического сочинения; учитель исправил: «кайман». || Воровской. Болезн. грех. Вăрă ĕç, аскăн ĕç тутараççĕ. N. Вăл ĕç ĕçлеме ӳркенсе, усал пурăнăçпа, вăрă пурăнăçпа пурăнакан çын курсан, уншăн пит хуйхăрнă. || Занимающийся воровством. Изамб. Т. Пĕр пит вăрă, усал çын.
(вы̆ры̆лдат), вращаться с особым звуком; говор. о колесе, которое только, что смазали дегтем и привели в быстрое вращательное движение, чтобы деготь разошелся по оси. СТИК. Урапана тикĕтлекен: тикĕчĕ салантăр, тесе, варр! çавăрса яраççĕ; вара вăл темĕнччен вăрăлтатса, çаврăнса тăрат. Малт. шк. вĕр. физ. 119. Йешчĕк вăррине махнитлă йĕпе вăрăлтатса çавăрăнмалла лартаççĕ. || Нить (о сердце). Юрк. Манăн ашăм вăрăлтатат, нимĕн тума çук. Пухтел. Чĕре вăрăлтатса тăратьчĕ. Сердце выло (как бы что-то предчувствуя).
(вŏрлŏх, вы̆рлы̆х), семя, семена. Изамб. Т. Хашĕ тата хĕвел питĕнче вăрлăх шӳтерет готовит семена). Ст. Чек. Вăрлăх кăларнă кун çынна укçасăр сутмаççĕ. Шурăм-п. № 6. Паян вăл арăмĕпе вăрлăх çапать. Сегодня он с женой молотит на семена (рожь). Бгтр. Çăкăр кăвакарсан, вăрлăх сахал кĕрсен (при сеянии), ыраш пулать, теççĕ. А. П. Прокоп. † Çеçен те хирĕн хирлĕхĕ, ут кăшкарĕ пулĕ вăрлăхĕ. У дикого поля только и ставы, что семена конёвника (которые его обсеменяют). Юрк. Тытăват кĕлте кӳме, вăрлăх çаптарма. N. Вăрлăха та аран çиткелерĕ. Чуть хватило на семена. Сред. Юм. Вăрлăх паранк, мелкая картошка, которую собирают для посадки. Изамб. Т. Вăрлăх пăтавкки (лукошко для сева). || Зерна. Пазух. Хура хуратулăн, ай, вăрлăхĕ — ялан хур кăвакал, ай, ырлăхĕ. || Племя, происхождение. Орау. Урăх вăрлăх çав вăл тутар, çампа урăх тĕслĕ вăсам. || Родня. ЙӨН. Хурăн-ту çинче хурн-çырли; татас çияс тенĕ чухне хурăнташ-вăрлăхран уйăрлтăмăр. В. Олг. † Хорăн-ту çинче хорăн çырли; татрăмăр та çирĕмĕр, хорăнташ-вăрлăхран офльтăмăр. Чураль-к. Аçа-çури пусрĕ, ама-çури çирĕ, хурăнташăм-вăрлăхăм пăхрĕ, хумăш кутне хучĕ, шур тутăрпа чăркаса. || Порода. Скотина на-племя. Ч. С. Хăçан та хăçан урăх вăрлăх туянăр, çавăн чух тин сирĕн сурăх ĕрчĕ. || Sреrmа, sеmеn. N. Хĕр-арăмăн ача кĕлти пур, арçыннăн вăрлăх пур, теççĕ.
вынос семян в поле, обряд перед посевом. См. Магн. М. 23. N. Тĕшмĕшлĕ çынсем вăрлăх кăларма килĕнче кам телейлĕ, çавна яраççĕ. Вăл вара вăрлăх илет, çăкăр сăмси илет, çăмарта илет те, ана çине каять те, йăран çине ларса, пăртак çăкăр, сĕт, çăмартипе çакăр сăмсине тăпра айне чикет. Сред. Юм. Акма пуçлаччин пĕр-ик кôн малтан пĕрер ывăç тыр, тôхса, сапаççĕ ана çине, çавна вăрлăх кăларни теççĕ.
(вы̆рман), лес. Макка 67. Вăл ялти вăрмансем: хурăнлăх вăрманĕ, хырлăх вăрманĕ. N. Вăрман касакан çĕрте торпас ӳкмесĕрех çок (напр., война не бывает без потерь. Послов.). Хурамол. Тĕлĕккре (так!) вăрман кассан, çын вилет, тет. Если во сне будешь рубить лес, то, говорят, это к покойнику. Альш. Вăрман — свежий, растущий лес; йывăç — сухой, рубленый лес. Юрк. Вăрман çийĕ кăвак пулсан, уяр пулат. Тоскаево. Вăрман хĕрринчи курăннă, сăмса айĕнчер курăнман, теççĕ. (Постов.). Юрк. † Пирĕн ял витĕр вăрман çулĕ. Через нашу деревню лежит дорога в лес. N. † Кайăк каçман çырмаран эпир каççа килтĕмĕр, упа тухман вăрмантан эпир тухса килтĕмĕр. Çав вăрманта хурăнлăх, вуникĕ хурăн пĕр тĕпрен: тăрринчен милкĕлĕх чĕреççĕ, тĕпĕнчен хăйăлăх çураççĕ. Çав хурăнлăхра шĕшкĕлĕх, вуникĕ шĕшкĕ пĕр тĕпрен: тăрринчен мăйăр татаççĕ, тĕпĕнчен çатан аваççĕ. Собр. Сĕм вăрмантан çеклĕлĕх тупăс çук. (Лаша хӳри). Ст. Чек. Вăрман калать тет: ман пек хăрччăр, тесе (лес проклинает того, кто его портит). Кильд. † Вăрман-вăрман (по лесам) витĕр çӳрерĕм, пĕр кашăклăх врене тупмарăм. Ау 21. Унтан каяççĕ, тет, вăрмана; вăрман тăррине улăхса лараççĕ, тет. Н. Ч. Çамрăк вăрманлă ту (гора). Эпир çур. çĕр-шыв. 21. Уй тӳпинче, усрав вăрман çумĕнче Ванюшкасси ларать. || Деревья. Юрк. Вăрмансем çинче ӳсекен çимĕçсем. N. Шалт вăрмансем лартса пĕтернĕ (насадили деревьев. Ст. Чек. Хăй, вăрман (йывăç) айне выртса, лашине куçласа тăнă, тет. Альш Вăрман тĕпне чакалама тытăнат, тет (медведь). Зап. ВНО. Вăрмантан вăрăм, курăкран лутра. (Çул.). СТИК. Эпир пахчана вăрман лартрăмăр. Ib. Çак çул икĕ енпе каяк вырăнне вăрман лартса тухнă. Ib. Эпĕ вăрман тăррине хăпарса карăм. («Во всех трех случаях не означает леса, а означает деревья»). || Лес в качестве божества. Чхĕйп. Шывсене, çăлсене, кӳлĕсене, вăрмансене, хĕвеле, уйăха, турра, вут-кăвара, çил-тăвăла. Пихампара, тата ытти тĕрлĕ япалана та нумай асăнса кĕлĕ-тунă.
(вы̆рс’), драться, воевать, сражаться. Бгтр. Чăхсам пĕр май вăрçсан, хăна килет, теççĕ. Если курицы постоянно дерутся, то, говорят, придет гость. N. Сан пирки вăсем вăрççа та илчĕç. Они из-за тебя даже подрались. N. Ялĕсенче пурнаканнисем, вăрçакан çĕртисем (там, где воюют), тухса тараççĕ. Истор. Вăл тĕлте вырăссем тутарсемпе тем пек хытă вăрçса илнĕ (сразились). Ib. Василий хăй те ăна хирĕç виçĕ хут кайнă, анчах пĕриче те вăрçсах вăрçман. Ib. Хăйсем те пĕр-пĕринпе ĕлĕкхи пек вăрçса, чаркăшса пурăнман (они). || Бранить, браниться; ругать. К.-Кушки. Вĕсем кӳршипе ялан вăрççа пурăнаççĕ. Ib. Мĕшĕн эсĕ мана вăрçатăн? || Капризничать, сердиться (о грудном ребенке). N. Ача вăрççа выртать. Ребенок лежит и «бранится»). || Биться (над чем-либо трудным). Якейк. Çак сатач çинче вăрççĕр-вăрççĕр(= вăрçрĕ-вăрçрĕ), ним те тохмарĕ. Бился, бился над задачей, но у него ничего не вышло.
вăрçăллă, в ссоре, вражде или войне с кем-нибудь. Беседы на м. г. Вăрçăлă çынсене килĕштерсе пĕрлештерекен çын. Алекс. Нев. Александрăн ют патшасемпе яланах вăрçăлă тăмалла пулнă. Истор. Вăл Киеври Мстислав княçна вăрçăлă тăнă (был во вражде). Т. Вăл хĕрт-сурт кăлăхах (без причины) писмеçт, тет (не отстает от дома); килте пит вăрçăллă пулсан, кил-ăшĕ çавăрăнсан анчах писет, тет.
назв. местности. Кан. Враг. Вăрçăлă çĕр. Вăл çĕр çинче чăвашсемпе мишерсем вăрçнă.
ссориться. Хĕн-хӳр. Вăл упăшкипе килĕштерсе пурăннă. Çынпа нихăçан та вăрçăшман (не ссорилась). Срв. Каз. тат. Өрөшөш.
завоевывать. Истор. Княçа кĕрсен, вăл Новгород таврашĕнчи халăхсене пайтахăшне вăрçса илнĕ.
подр. неодинаковым мгнов. и отрыв. движениям. Артюшк. Вăл пит çивĕчĕ (бойкий), вăрт-варт-кăна çавăрăнкалат. Ib. Салтаксем камантă панă хыççăн вăрт-варт тусă çавăрăнаççĕ. Е. Орлова. Вăрт-варт çавăрнкалат (о бойких). Б. Олг. Вăрт-варт (быстрее) тыткаласам; урăх ĕç пор, çанта каймалла. Хурамал. Пирĕн аппа вăрт-варт çавăрăнкаласа утса çӳрет (= правур çӳрет). || Хыпар № 5, 1900. Çавăнпа вĕсене суту-илӳ кĕнекисене вăрт-варт (быстро) çырмашкăн çăмăл çыру кирлĕ пулнă.
бойкий. N. Вĕри-ял вăл вăртти-вартти. К. С. Вăртти-вартти çавăрнса ташлать (пляшет, не так быстро и энергично, как вăрт-варт).
(вы̆ртты̆н), тайно(-ный). Кратк. расск. 12. Пиччĕшĕсенчен вăрттăн. Тайно от старших братьев. Юрк. Курăсăн, вĕсем çапах та пулин вăрттăн эрех тупса ĕçеççĕ. Сред. Юм. Эпир сăмахланине илтсе, вăрттăн колса тăрать (незаметно смеется). Тюрл. Вăрттăн çолпа кай. Иди глухой дорогой. Орау. Эп урок каланă чухне, вăл мана вăрттăн каласа тăчĕ (подсказывал).
как-нибудь тайком. Н. Шинкус. Вăл пăсташ таврашне пирĕн хамăрăн тасаттармаççĕ. Тасаттаракансем те пуп таврашĕнчен вăрттăнлă-мĕнлĕ (тайно от духовенства) анчах тасаттараççĕ.
(э произн. протяжно), восклицание, имеющее различные значения; нередко соотв. русскому «а». К. С. Э, аплаç-ха вăл! эп ăна пĕлмен те. — Э, кĕсел-ĕç-ха вăл! — Э, алла ӳккĕрĕн! (попался!). Орау. Эккей çанталăкĕ, э! Какая погода-то, а! Чăвйп. Яккăвĕ каланă: э... апла, пулсан, пымастăп (не пойду), пĕтетĕп! Хыв. 1906, № 31-2. Э, мĕн калам сире: иккĕшне те вунă уйăх тулса вунпĕрмĕшне анчах кайрĕ; вăл виçĕм кун çӳçĕсене ӳт çумĕнченех илсе ячĕ; пăхсан, кулса та ямалла, ачисене те шел. Н. Карм. Э (угроза), эсир хĕр илме килтĕр-и? сана хĕр парам эпĕ; хĕр хутаççа! тенĕ. Сред. Юм. Э, хайхи-çке о сан! (говорят о чем нибудь давно известном, когда о нем припомннают). Орау. Çăвăр-ха, э? Умывайтесь, а? (с вопросительной интонацией на «е»). Еванг. Чиркĕве пăсса, виçĕ кунта туса лартаканскер! Сред. Юм. Э.... эппин о полсарĕ-хл о! тин аса плтĕм. Да, оказывается, это он был, я только сейчас вспомнил. Янш.-Норв. Ватти вара: э, укçана час пырса пăрах, атту тата кăларатпăр (чирей)! тесе, çăпан чăмăрта пуçларĕ, тет, пек. (Из рассказа чувашина о тӳркĕлли, видениом во сне). Хып. 1906, № 7. Э, ав епле-ха вăл! Ашшĕ-амăшне. Вăл каланă: е! манăн илтелесе пурăнмалла-и-халĕ ăна? ...тенĕ. Альш. Карчăкĕ хытă кăшкăрать, тет: старик, çиме тăр! тет. Старикки: э... юрĕ, тет. N. Э, ман хыçран пĕр çын пырать! тесе калать, тет. Регули, 545. Э (ее), халь те, вăлсен вăл хорăнташ полать. Верно! он в самом деле им родственник. Ч. С. Э! эсĕ ху лашу куртăн (счел за...) пулĕ ăна ачашлама; э! ху лашу мар-и? теççĕ. Чăвап. Леш каланă: э!.. эсĕ мана укçа мĕшĕн патăн-ха? Эсĕ аван шухăшпа çӳретĕн иккен!
(чит. как протяжное э). Э-э! эс-и ман кĕпене пытаракан. А, это ты спрятал мою рубаху! Регули, 539. Э-э! (scr. эă) эс мана çапрăн, эп сана хуна çапам! Регули, 538. Э-э! вăл туса-ç эппин. Регули, 537. Э-э! эс калас çок-ç-ха! Регули, 535. Э-э, чăнах эп она кортăм. Орау. Ма тата апат çимастăн? — Пăртак выртса кансан, тин çияс теп. — Э-э, апла! Чăвип. Э-э! эсĕ эпĕ ырлăх тунине мантăн-а? Сала 186. Старикки калать (старухе), тет: э-э, ăнман япала! çынтан çапла кулаççĕ-и-мĕн? Регули, 534. Э-э, эп кортăм она. Арабузи. Э-э (долгое «е») унпала! Анччихрис çинчен пулсан! Ну, это что! Если бы про антихриста [то это было бы другое дело], т.-е. ату вещь не стоит читать. Изамб. Тет., 5З. Эсĕ хăш ял пулатăн вара? — Эпĕ хул-кĕперсем. Курнавшăра арман сутать, тенине илтнĕччĕ. — Э-э! çав Теччĕ çул çинчи Хуп-Кĕпер. Апла ĕнтĕ! Пĕлетĕп. Изамб. Тет. Э-э! Аçу-аннӳ килĕ мар-и? Çапла çав ул, хуньаçа-хуньама.
(протяжное э). Толст. Вăл (она) кипкине сĕртĕнсенех, ун ăшĕнчен темĕскер: э-э-э! тесе кăшкăрса янă.
(эj), звательная частица. Восклицание удивления, восхищения, сожаления, недовольства, нежелания вести о чем-либо речь. Изамб. Тет. Эй Турă, çумăр пар. Букв. 1904. Эй тĕнче! пулаççĕ-мĕн çакăн пек урапапа çӳрекен телейлĕ çынсем! Юрк. Эй савăнать-çке! Ах, как он обрадовался! Юрк. Эй, çав çимĕçсене тутлă пĕçерме пĕлеççĕ-çке! Альш. Шик! шăхăрать (сăвăр), çынна курсанах. Эй, вара лешсем, лапра çӳрекеннисем, улăхаççĕ, тустарса, сăрталла, шăтăкĕсем умнелле! Юрк. Лаши çап та суха туртисем хушшинче сулланса тăнине курсан, çиленсе: эй, пĕтесшĕ, кашкăр тытса çийесшĕ! тесе, ылхана пуçлать. N. Эй, сысрĕ пулĕ-çке! Ну, небось, и струсил он! N. Эй, шаккăттăм çĕçĕ аврипе! К. Кошки. Эй Туррăмăр, мĕн пурне эс паракан. Эй мăнтарăн этеммисем, пурăнаççĕ-çке! — эсĕ пур!... (Выражение зависти). Альш. Эй Турă, кунта пурăнма аван та, анчах кунта çимелли нимĕн те çук, тет. N. Эй саламалник, тав сире! N. Инкĕш каланă: эй, суеçтерсе ларатăр! тенĕ. N. Эй, пĕлместĕпĕр çав, пĕлместĕпĕр! Çав пĕлменнипе хуплать пире. N. Вăррисем: аçа çапрĕ! аçа çапрĕ! тесе калаççĕ, тет. Эй, тараççĕ! тет. Альш. Эй, тетĕшсем ылттăна пуçтараççĕ, тет! (=ну собирать!). Тораево. Пăчăр калать, тет: эй, мучи, пирĕн паталла (в нашей стороне) пурте Пăчăр ятлă! тĕсе калать, тет. Юрк. Эй, пăхса тăма илемлĕ-çке!... N. Ну, ку тилли утланса ларчĕ, тет те, эй, кĕсем каяççĕ, тет, тусан тустарса! Альш. Эй, аван тунăпать-çке вăл шыв хĕррисем! Альш. Эй вăрманĕ! йывăçĕсем яшт кайнă çӳлелле! Альш. Эй, усалччĕ-çке вăл, Димитрий Васильевич Ковалев! — тытатчĕ те, перетчĕ пуçран тускапа! IЬ. Эй, вăл халăха ăса кӳртет-чĕ-çке (учил уму-разуму) — пире, пĕлмен çынсене! Уф. Малтан (мать) кĕпене уçрĕ, унтан — эй, мана хĕртме! N. Ашшĕ аслă ывăлне: шыв ăсма кай-ха, тесе калать, тет. — Эй атте! пĕр çавра çил килĕ те веçтерех кайĕ, тесе калать, тет. Тораево. Эй, эпĕ Пăчăр ятлă çына тарлама хушманччĕ! тесе каларĕ тет (я не велела нанимать человека по имени Рябчик). Юрк. Эй, пире тăвана юрĕ-çке! (или: юрат-çке). || Также восклиц. при быстрой езде: берегись! СТИК. || Иногда соотв. русскому право! Демид. Ăна вара ача-пăчасем: Еремкке пичче, эсĕ ав çав ларакан çерçи куç шăрçине лектерейĕн-и? тесен: эй, лектерĕп! тесе калаччĕ, тет.
(эjдэрэоу; последние три гласных образуют трифтонг с ударением на о; первый компонент трифтонга мало заметен. происх. от «айтуру»), междом. отвращения. К. С. Ейтереоу! Мĕнле çиять-ши ăна вăл? Господи! как это он его ест? (т.-е. как это ему не противно?).
(эгэмэтл'эн'дэр), спутать. Н. Карм. Пĕр япалана çыхсан, ăна тепĕр çынна салтма ярсан, вăл çын салтаймасан, çапла калать: елле тем екеметлентерсе пĕтернĕ, салтаймарăм, тет.
(повидимому, ошибка вм. елле, срв. каз.-тат. ällä), или (употр. в вопросах). Ау, 3. Кам вăл кĕпер айĕнчи, еле Ибрахим килсе ларни? Ау, 336°. Ешĕлĕн пĕр (sсг. пăр) ешĕлĕн курăнать, еле курăк, еле тĕм. Сыв пулăр, тăвансем, сыв пулăр, урăх еле курăп, еле çук.
(эл’эк, эл’эк'), беда, горе; клевета, ябеда, жалоба, шпионство, сплетня (араб.). Ст. Чек. Унпа çыхланса, елек пултăмăр. Связавшись с ним, мы нажили себе беду. IЬ. Вăл пире элек турĕ. Он наделал нам беды. IЬ. Элек пултăмăр = пысăк хуйхăлă пултăмăр. СПВВ. Элек — сплетня. Чур.-к. Эпир каяс çул çине йĕтĕн акоа тултарнă; эпĕр илес сар хĕрсене элек парса пĕтернĕ. БАБ. Хăйĕн (тукатмăшăн) тăван ывăлĕ те старастасене темиçе хутчен элек панă: çемйисене вăл (т.-е. умершиЙ колдун) хăрата-хăрата ăнтан янă, тет.
назв. урочища (Симб. у., Верхне-Тимерсян. вол.?). Элекçей кунĕ (к̚ун’э̆). Макка, 222. Элекçей кунĕ çуркунне пулать (17 марта). Вăл Элекçей кунĕ ак мĕнрен тухса кайнă, теççĕ. Ĕлĕк пĕр ăста пулнă, вăл яланах çынсене пулăшнă; вăл çук çынсене пулăшнă, çынсене хушăран-хушă укçа та валеçнĕ.
(ссэл'эм), огромный, несуразный. Ст. Чек. Япала пысăк, тирпейсĕр пусан, вăл елем-сселем те, стан ăна кунта кӳртен, [теççĕ]. Удвоение с — эмфатическое. || Неуклюжий. Череп. и др.
(эмэл'), средство, лекарство. Бюрг. Ку хăмăта тăхăнтарса парать. Лешсем: ак эмел! тесе тăраççĕ. IЬ. Мĕн эмел пĕлен? тесе ыйтать, тет. Чăвашсем, 13. Юмăçсем тутаракан эмелсем. Елш. Эмел пĕлмесĕрех пуймантăр (не спроста; какое-то указание на воздействие темной силы). † Ай-хай, тăванçăм, çунăтăмçăм, илсех килĕттĕм — эмел çук. Н. Карач. † Пĕр Турăçăм паман ăрăскала туртса-кăна илме эмел çук. Микуш. Атте-анне хĕвĕнче пиллĕх пур; хăй савса, хăй памасан, ыйтса илме эмел çук (= нет средства). СПВВ. ФИ. Эмел — им-çам: эмел пулсан, çисе ярăччĕ, теççĕ. Май пулсан, т.-е. если бы можно было. Бес. чув. 5. Вăл пит хытă чирленĕ те, нумайччен выртнă, час чĕрĕлме эмелĕ те пулман; ашшĕ пӳрчĕ тĕттĕм, сивĕ, нӳрлĕ пулнă. Çиме те çăкăрпа тăвар анчах пулнă. Хып. 06, № 8. Ун ăшне пĕр-пĕр вĕлермелле эмел хурса, шăшисем çӳрекен вырăнсене хураççĕ.
(Эндэ̆ри, Эн'д’ри), личн. хр. имя Андрей. Изамб. Т. и др. Чуваши часто выбрасывают в диалектах мало заметное срединное ĕ, но т выговаривают звонко. В Якей. Эн'д'ри означает как Андрея, так и Адрана. || Имя язычника. Рысай. Раково. Туртрăм куклетрĕм; Энтри йытти — çи-витти. (Тилкепе пуçтарни). Ау, 30. Анаталла та Энтĕри, тăвалла га Энтĕри. (Вăл та пулин çуранла [чит. çуранлă?] тăман). Урмай. Эсĕ унтан кай, эпĕ кунтая каям, Энтри пасарĕнче тĕл пулăпăр. (Çуха). Альш. Энтрн-кантри, йĕм кантри, пушăт чĕлли, хуп татти. IЬ. Энтри шалта, пуç тулта (загадка?). Н. Леб. Энтри пурни пуç-хĕрлĕ. (Икел). Собр. Эсĕ унтан кай, эпĕ кунтан каям, Энтри арманĕ хыçĕнче тĕл пулайăпăр-и. (Мăй çыххи çыхни).
(эн’ζ’эн’, эн’џ̌эн’), если (паче чаяния). Сир. 24. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн, вăл унта хăвăнтан малтан çитсе те тăнă, сана пулăшан пек пулса, пырса, такăнтарĕ сана. Чăв. й. н. Çав сымар çын енчен чĕрĕлсен, хай хăй каланă виçĕ пăт çăнăха та, пĕр пăт кĕрпене те леççе парать вара. Чеб. Акă, енчен юпана (смерч?) пула хăвăра çапса пăрахнă пулсан, сирĕн хыçăртан кам шырама пырасси пурччĕ. Ст. Шайм. Пĕр-пĕччен мĕскĕн пĕр тăван енчен ичелĕ пулсассăн, çавă пулĕ тĕнчен хурлăхĕ. Н. Якушк. Хĕрлĕ тиле юртать сăртсем урлă, çула тухасси инçех мар; енчен çула тухса кайсассăн, йĕрпе йĕрлесессĕн те тупас çук. || Вм. печатного «мехер» в Сир. 171 мы находим в рук. «енчен». || Также им. знач. очень редко. СТИК. Енчен пĕрре пыратăн та, унта та чалăшăн пăхаççĕ.
(эппин’, эппин). в таком случае; ну так; значит; вон оно что (ответ рассказчику). Б. Олг. Ну, йорĕ эпиин, тет, кайăпăр, тет; вара чĕн эппин, инки, мана та, тет. Орау. Юр çăвать пулсан, ăшăтать эппин (значит). N. Тарçи: эппин укçасăрах тăранса пурăнмалла пыратăп. N. Ăçта кайрăр? — Туй курма. — Эппин. Где были? — Ходили свадьбу смотреть. — Вонь что. Орау. Эппин çавна тăвар. Корак. Эппин кайăрах. Регули, 525. Вăлсам кайрĕç; эппин эпĕр те каяпăр. IЬ. 526. Вăл эппин (значит) килмерĕ. IЬ. 527. Çапла эппин килмест. Орау. Эй-й, апла эппин (значит), эпĕ урăхларах илтнĕччĕ ăна . IЬ. Апла эппин или: ха, эппин, или: эппин (да.. вок как!). Зап. В. Н. О. «Эппин = да».
разве? Ст. Чек. Ехрем ереç пурăнать-ха вăл? Разве Ефрем еще жив?
кабацкая затычка (к. завсегдатай). Йӳç. такăнт. 59. Атьи-и вăл, эрех поропки!
(эрэш), украшение, наряд. Сир. 12. Унăн ерешĕ ылттăн, унăн пиçиххийĕ гиацинт. Янтик. Начар çав, чăтас çук ку тутăр, ереш анчах. || Вид? Толст., III — IV, 75. Юр пĕрчи вĕçсе аннă чух, унăн нимĕн те ерешĕ-мĕнĕ те курăнмасть. Вăл пĕр-пĕр хура, сивĕ, япала çине ларсан, е тăла çине, е тир çине ларсан, унăн ерешне вара курма пулать: унта çăлтăр пеккине те, ултă кĕтесле турпас татăкĕ пеккине те куратăн вара.
(к̚арϱиы), паутина. Завражн. Мачча çомĕнче алăпа туман ала пор. (Эрешмен карти). Альш. Эрешмен карти вĕçсен, уяар пулать. тет. Изанк. Тетен, салтака кайтăр вăл, тесе, пуç çаврăнакан пулнă пулĕ. Хăçан та хăçан эрешмен тинĕс урлă эрешмен карти çавăрса, карти тăрăх виç-тăват хутчен каялла-майла хутлатăр та, тин вĕсенĕн пуç çавăрни çак ачана çиттĕр. (Из «Тĕп-саканче пăт чӳклени). Сред. Юм. Мĕн эрешмен кăрти пек каркаланса çӳрен? (говорят тому, кто ходит в изодранной одежде, однако не взрослым).
(эрн’э), первоначально — пятница, теперь — неделя. Изамб. Т. Мункун пĕрех эрне юлчĕ. До пасхи только неделя. Букв. Эпир тыр вырнă вăхăтра эрни-эрнипе хирте пурăнатпăр. Юрк. Эрнесерен пĕрер тапхăр (еженедельно) тухакан каçит (= хаçат). БАБ. Çĕнĕ çул миçе эрне-ши? мĕн кун пулать-ши? теççĕ. Юрк. Пĕр эрне те çук пулĕ, Магницкийрен çыру илтĕм. О сохр. здор. Çав çын вара виçĕ эрнепе ултă эрне хушшинче урать (делается бешеным). Рег. 1218. Ку эрнене кĕрсессĕн, çанталăк пит осалччĕ. Рег. 1204. Ик эрне иртне çĕрте туса çитерĕ вăл. Рег. 1185. Эрнерен сувалĕ. Виç контан тăвĕ. Ик контан кайĕ. Рег. 751. Ончол ĕçе эрнере те пĕтерймăн. Рег. 842. Ман номай ĕçĕ, эрнере пĕтерме полмĕ. Рег. 843. Ончол номай ĕçе (столь много дела) илнĕ, эрнере пĕтеримĕ. Панклеи. Каясси эрне тенĕ чох (за неделю до ухода). Курм. Эрне пуçне икĕ-виçĕ хут киремете кĕл-тăватьчĕç. Орау. Пĕр эрне пулĕ ĕнтĕ, пĕр сурăх Кăшкăрта çĕтсе çӳрет. Якей. Çăварни килет çич конлăх, ма çич эрне килмен-ши? Янтик. Эп, пичче патне кайса, пĕр-икĕ эрне пурăнас тетĕп (пурăнса килес тетĕп). Пичче патне пĕр-икĕ эрнеллĕхе каясшĕн. Орау. Пĕр эрнене яхăн вăрманта пурăнтăмăр. Юрк. Куллен эпир капла виле пуçласан, эрне хушшинче пурсăмăр та вилсе пĕтĕпĕр. Якей. Ик эрнери чăх чĕппи амăшĕнчен уйăрлимаçть. Якей. Вăл таста кайса, эрнешер çохалса порăнать (но неделе). Сред. Юм. Кăш чôхне эрни-эрнипе ӳсĕр çӳрет ô (но целым неделям). IЬ. Сôт-тунă чôхне те аваннн эрни-эрнипе килет ô: кăш чôхне парăш пит йôлать, кăш чôхне йолмас та. К. С. Чей те эрнере, уйăхра анчах ĕçнĕ (т.-е. только в некоторые недели или месяцы), аш та хĕлĕпе пĕр пăт çимен. Сред. Юм. Эп шалу кирлĕ таран эрнерен эрнене илсе пырап (каждую неделю). Скотолеч. 20. Çапла пĕр эрне хушши (с неделю) кунсерен пĕрре çуса тасатса, çу сĕрес пулать. N. Эсĕ кунта миçе эрнене килтĕн? Ты сюда на сколько недель приехал? Альш. Эрнипе ĕçеççĕ (целую неделю). Эрненĕн кунĕсем, дни недели. Альш. Эрнен хушши ултă кун, эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. В. Олг. Считают дни от Пасхи до Ильина по неделям, обратно: напр.. паян çичче кĕрсе — сегодня осталось семь недель до Ильина. Так же и от Ильина дня до Покрова. Çиччĕре, саккăрта — на седьмой etc. неделе.
(эрн’э), хорошо бы, но... Конечно. Правда. (Каз.-тат. äрiнä). Вара çавă тăлăха юлнă хуçа ачи ялтах хуйха ӳкнĕ; эрне (правда) вăлă вăл-ку çитменшăн хуйхăрман, анчах вăлă пĕччен юлнă, çавăншăн анчах хуйхăрнă вăл. Кильдиш. Епле апла эсĕ çавă чипер арăмна, ытарса, ирĕке (scr. йркĕ) пăрахса каян; эрне (конечно), каясси кайăн, анчах санăн арăмна пĕри-пĕри ерсессĕн, эсĕ вара мĕн тăва пĕлĕн? тенĕ. СТИК. Эрне пырăттăм, пыраймап: хурăн вутти хучĕç те, хурçунатма çунтарчĕç; вĕрене вутти хучĕç те, вĕр çунатма çунтарчĕç. (Говорит дикий гусь. Этот гусь был обращен в женщину и отдан замуж за сына одного человека. Вот эта молодушка приходит к ручыо за водой. Ее подруги зовут ее с собой, говоря: «Атя, Алтьук, киле, аçу килчĕ пасартан, кулачă илсе», а она говорит эти слова): к СПВВ. ПВ. Эрне, çапла та, анчах... Эрнеччĕ те çав, анчах... Конечно, это так, но... (так-то так, но...). N. Эрне шурă пӳрт хура пӳртрен хакла ларать (правда). Зап. ВНО. Эрнеччĕ те (=мало-ли что), эрне кун мар çав паян. (Изречение, указывающее на неисполнимость желаемого). То же и в Сред. Юм. Орау. Ай-ай, кăçал пĕр кĕлетлĕх явăç кăлараяс-чĕ! (срубить и вывезти из леса). — Эрнеччĕ те, ачам, те вăй çитĕ, тем-çке. Н. Лебеж. † Хĕсĕк, хĕсĕк куçлисем шăтăк виттĕр пăхаççĕ; чармак, чармак куçлисем чаршав урлă пăхаççĕ: ĕнтĕ пырам, тийеççĕ; эрне пырăр пырасса. К. С. Эрнеччĕ, çапла тăвасчĕ те, вăй çитмест. ld. Эрне апла пулĕ те вăл (может быть, и так...). Ч. С. Эрне турă мĕншĕн пире капла тунине пĕлме çук та, ваттисем юрăннă пек пурăнмалла çав, терĕ карчăк. Образцы, 43. Эрне те каймăп Нарышкина, сăрлă çунам ӳречи хуçăлчĕ. N. Эрне, çапли çапла... Правда, оно так-то так... Изванк.? Эрне çакăн пек усал ĕçсене пурте тумаççĕ те, çавах пирĕн енче ун йышши çынсем нумай çав.
(Эрттэм), Артемий, хр. имя мужч. СТИК. Çĕн-Ӳсел. Карчăк хĕрĕпе анчах пурăннă. Пĕрре вăл Ерттем ар, Ерттем вут! тесе, хуйхăрса, каланă. Хĕрĕ: мĕскер тесе калан, аннĕ? тенĕ те: арçын пулсан, вут пулĕччĕ те, арçын çук та, вут çук, тени пулать, тесе каларĕ, тет.
(эзэ̆), ты. См. эс. Эсĕ мар вăл пĕвене пĕвелемелли. Не тебе прудить этот пруд.
(эсрэл’э̆), то же, что эсрел. Макуш. Тата Эсрелĕ пур, теççĕ. Вăл, çыннăн вилĕм çитсен, пусма пырать, тет. Пшкрт. Эсрелĕ çынна пусат (режет), теччĕ. Тюрл. Эсрелĕ касмасăр, çын вилмес. IЬ. Ох! тет, мана касса карĕ, тет, вилетĕп! тет. (Слова умнрающего). Пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет; шăмă-кăна, тет, хăй; аллинче çава, тет. Макка, 229. Эсрелĕ вăл çывăн чунне илет теççĕ. Эсрелĕн ĕнси çинче куçĕ, теççĕ; ăна çын чуннĕ илме килнине нумайĕшĕ кураççĕ. Н. Седяк. Чăвашсем: эсрелĕ, канавал пек, çын чунне илсе çӳрет, теççĕ. Вăл ептĕрипе мулатуксемпе чирлĕ çын патне килсе кĕрет, тет, те, сак айĕнчен атпăрипе çын ӳтне шăтарса, унăн чунне илет, теççĕ. Вăл çапла молотокпа, атпăрипе çӳренĕрен канавал пек, теççĕ. N. Пӳртри япаласене: тумтирсене, савăтсене, пур çуртра тыткалакан япаласене тула кăлараççĕ. Япаласене ак мĕншĕн тула кăлараççĕ: эсрелĕ чирлĕ çын шăмми сыпăкĕсене каснă чухне, ун юнĕ япаласем çине сирпĕнсе ан юлтăр, теççĕ. СПВВ. ИЯ. Эсрелĕ пуянпа чухăна пăхмасть, пурне те тикĕс вĕлерсе пырать. Пшкрт. Эсрелĕ пусса кайман! (брань). Питуш. Эсрелĕ çияш! (брань). Якей. Эсрелĕ çынни! (не сильная брань), Актай. Икĕ эсрелĕ хире-хирĕç пăхĕç. (Карăнтăк янаххи). IЬ. Уй варринче икĕ эсрелĕ ташлĕ. (Кĕне кĕвенти). Существует сказка о том, как Эскемер, а по другой версии — старик, запрятал Эсреля в гроб. || В. Олг. Эсрелĕ — первый похороненный на кладбище. СТИК. Эсрелĕ, эсрел — пăхма тискер çын; çынран ютăхса пурăнакан, çиленсе çитнĕ çынна калаççĕ. «Эсрелленсе çитрĕ».
(эдэм, эд’эм), человек. Род человеческий. Формы род п. «этеммĕн», дат. п. «этемме» (Альш. и др.), кажется, указывают на былую ф. им. пад. этемĕ: срв. черем. аjдэмы̆. † Пире курайман этемсем хăçан кайĕç масара? N. Вĕсем, этем сăнне çухатса, ват çынна асап кăтартма тытăннă. Альш. Хай этемсем виçшер-тăватшар лав тиеççĕ те тырă, каяççĕ сутма Чĕмпĕре. Кильд. Е тата хамăра, этем ăруне, кам, çуратса, чун панă? Чăн Турă мар-и, ырă тăвансем? Сред. Юм. Этем хăй кôчĕпе сысмĕ ô. Человеку свойственно жить на широкую ногу, выше своих достатков. Сред. Юм. Этем кӳлмен поль, кô лашана! çапла çын лаша кӳлет поль-и? (запряжено не по-людски). Сред. Юм. Этемĕн тем те пôлĕ, пирĕн-çиç çôк ôлă. Сред. Юм. Этемме ним те çитмес ôна. Альш. Э, çаплатăр вĕсем, çаплатăр: питĕ ырă çынсем вĕт: çын пырсан-килсен, этем ăшне кĕменни-кăна, калаçа-калаçа вилеççĕ вара, тет хуçа арăмĕ. Альш. Çийес килмест-и, ĕçес килмест-и? тет. Этем тутă. Çисе ĕçсе тăмас (люди сыты). Ст. Чек. Этем пурăна-киле вакран вака-тухать, тет; тĕнче пĕтес умĕн çынсем пӳрне пек пулĕç, тет. Альш. Этем пурĕ пĕр: вырăс та, тутар та, чăваш та, мăкши те. Альш. Кама курнă, çавăнтан ыйтатăп, — мĕн ыйтнине этем тени калаçать. Шевле. Старйк храса таханлать этем-лаша (человека, заменяющего лошадь) орине. Юрк. Вăл (она) этем мар, есрейлĕ, шуйттан!.. ăна урăх ырă ят çук... Сĕт-к. Çав та этем çа! И он, тоже человек, ведь! N. Çуркунне шыв пит тулнипе этемсене нумайĕшне çул чарăнса тăнипе çула кайма чарăнса тăрать. Ядр. Унтан тарçă тытрăмăр, çортсам лартрăмăр; халь этем, этеме ертĕмĕр. Ядр. Кашкăр этем пек сăмах хушрĕ. Пшкрт. Эй этем, кил-халĕ конта! Ч. П. Пире курайман этемсем. Ч. И. Саманисем явăр, этем усал. БАБ. Ырă Турă çитмĕл те çичĕ тĕслĕ этем тунă. (Из заклинания). Шурăм, № 18. Ĕнтĕ хĕлле пĕтĕм çӳрекен этемех хăй патне кĕртет. Кр. расск. Унтан Турă çĕр тăпри илнĕ те, çав тăпраран этем кĕлетки тунă. БАБ. Çавăнпа та ĕнтĕ ак этемсем тырă пулмасран темĕн пек хăраççĕ. В. Олг. Чистă эс шойттан, этем мар! IЬ. Эс этем мар, эс йытăран та осал, сысна! Орау. Етеммӳ-япалу! Ну, и человек! (говорит про себя самого). N. Икĕ пуçĕнче икĕ этем, вăта çĕрĕнче çĕр этем. (Хӳме). Питуш. Çумăр айĕн кайсассăн, этемрен тохса килес полать (совсем вымочишься и загрязнишься). Ч. С. Тете çапла чĕрĕлсен, этем çапах: керемет тытнă (его), теччĕç (люди все-таки говорили, что его поразила киреметь). N. Этем çинче (среди людей) пуринчен телейлĕ. С. Эй-яй-яй! ыр этем полимăн, ачам! С. Хальхи саманта этем ырă корас çок. Истор. Вырăс çĕрне Авияран этем мурĕ (мор) килнĕ. Альш. Ку Иванăн пĕр шальçи-те çук-чĕ, халь епле этем пăхма хал çук (пышно, великолепно) туса хунă! (построил). БАБ. Çула-ха, епле-май, апла: этем ĕçлесе-туса та пулин хăйне тăранмалăх тупма пулать; хĕле кĕтĕн, çук вара. Ч. С. Юмăçăсем пĕри те: кунтан этем пулас çук, тетчĕç. Чăвйп. Вăл Микка этемме мар, вылăха та пит ăста йăпатма пĕлнĕ. † Саманисем йăвăр, этем усал, эпĕр еменнине кам йĕрес? N. Шуйттан ачи кăна курать та: эй, этем тус, тархашшăн ан пер! тесе, йăлăнма тытăнчĕ, тет. Артюшк. Этем ачи, дитя человека (в противоположность шуйттан ачи). Якей. Этем. Она этем каламалла мар пытарнă. Его похоронили с пышностью. Алекс. Нев. Çав вăхăтрах хĕрне те этем пăхма çук (пышные) хаклă йышши тумсем тумлантарнă. N. Этем пухăнса çитсессĕн, этем чĕлхипе калаçа пуçларĕç, тет. Шурăм. 13. Эсĕ этем-и, этем мар-и? — кала! Вурмандеево. Çавăн чухне пĕтĕм ял кĕрлесе тăрать. Этем чунĕ хĕпĕртет (в праздник). И. Яндоуши. Этем нумай та, çын сахал. Людей много, но мало настоящих. Трхбл. Этемме ӳкнĕ чухне тапта. Эта пословица, продик тованная разочарованием, говорит о том, что сколько бы мы ни делали добра людям, они всегда отплатят нам неблагодарностью, а потому и не заслуживают сочувствия.
люди, род людской. Альш. Этем ывăлĕ-хĕрĕ çавăнта çитиччен каяймĕ. Аттик. Хĕр сухи тунă чух вăл яла ют ялтан этем ывăлĕ-хĕрĕ пырса ан кĕтĕр.
(Этрэмэн'), личн. яз. имя мужч. Рекеев, Патрак. || Название урочища. || Альш. Етремен вăл пирĕн Сĕве юппи (залив) пулат. IЬ. Етремен вăл Сĕверен хăйĕнчен те сарлакарах, тарăнăшĕ те унăн Сĕве тарăнăшех. IЬ. Етремен хĕрри сăртлă вырăн, тĕме. Унта ĕлĕк «Етремен» ялĕ пулнă.
(эттэн'), о, если бы! Череп. Еттен çапла пулсанччĕ. Ах, если бы было так! Кошки. Кĕпер çинче виç нухрат, еттен пĕрне илесчĕ; çакă ялта виç савни, еттен пĕрне каясчĕ! N. Ах, еттен, ку шăши ман хĕр пулайĕнчĕ! тенĕ. СТИК. Мĕншĕн çапла пулман-ши! тенĕ чухне: еттен.... теççĕ. — Пĕр ухмахрах çын çинчен пирĕн акă мĕнле сăмах пур. Пĕрре ухмах Илюш пуян патне кĕнĕ, тет. Пуян кăна икерчĕ çиме лартрĕ, тет. Илюшран кулкаласа, мăшкăлласа хытланнă пек, пуян кăна икерччине çулă туса çитерет, тет. Илюш çирĕ-çирĕ, тет, те, тăранчĕ, тет. Икерччине тем пек тата çийĕччĕ, тет — тăраннă. — Хырăм тутă, куç выçă, еттен ик хырăм, тесе ларат, тет. Еттен ик хырăм, тени вăл мĕншĕн икĕ хырăм мар-ши! тени пулать (что бы мне иметь два живота!)
(-эх'), афф. ограничения, усиления или отождествления; тоже, что -ах. Орау. Ăна эпĕ пыричченех (еще до моего прихода) велернĕччĕ. IЬ. Ăна эпĕ киличченех çĕмĕрнĕччĕ. IЬ. Вăл эпĕ килнĕ чухне те çĕмĕрĕкех выртаччĕ. Орау. Пыл темскерех мар-çке (не Бог знает что), ан вăрçăр, пурне те çитĕ. Орау. Путлĕн мĕн чухлех панине пĕлместĕп. Не знаю толком, сколько именно дали. Орау. Мĕнпех (чем именно) çапнă-ши вăл ăна? — пĕлесчĕ. Здесь «-ех» указывает на сильное желание узнать. Орау. Лашине çĕр тенкĕ панă, тет. — Тем, ун чухлех (так много) янă-ши вара. Орау. Ĕçĕ мĕскерле пулнă-ши? — Мĕскерлех (как именно) пулнине пĕлместĕп. IЬ. Паяррăн мĕллех пулнине пĕлместĕп. Не знаю точно, как именно это произошло. IЬ. Кулине пуян ывăлне кайнă та, такăшех пулнă: пуçне каçăртса иртсе карĕ, çавăрнса та пăхмарĕ. IЬ. Ку стаккан ĕнерех çĕмĕрлнĕччĕ. IЬ. Тутарла калаçнине ăнлас пулсан (чтобы понимать), тутарла пĕлесех пулать çав (надо непременно знать). Кумарка. Ялта пĕчĕкрех ачасем кунĕпех çыма кĕмесĕр выляса чупса çӳреççĕ. Сред. Юм. Элекçеех (не кто иной, как А.) пĕтерчĕ мана; вăл полман полсассăн, эп аванах порăнаттăм... Тата çынсем те пит пôтарчĕç. Истор. (№ 37). Вăл: поляксене çĕнтернĕ пекех вырăссене те çăмăл çĕнтерĕп, тесе шухăшланă. Истор. (№ 37). Наполеон: тинех (вот теперь-то) вăрçатпăр ĕнтĕ, тесе, темĕн пек хĕпĕртенĕ. М. Тюм. Çимĕк кунне ирех (совсем рано) ваттисем чиркĕве кайса пĕтеççĕ. Илебар. Халăх сурать — кӳл тăвать, пĕр çын сурать — типсех пырать. Цив. Вăл, эпир лашасене тытма пуçличченех, пĕр лашине тытса, тепĕрне тытăнкĕ. Сюг.-Яуш. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? IЬ. Хваттир инçе мар пулсан, тăлăп кирлех те мар (не очень нужен) пулĕ. Рег. 209. Эп ончченех (до тех самых пор) тăхтам. N. Хапхаран кĕрсессĕнех (как только вошел), эпĕ лупас айĕнче икĕ çын хăма саваласа тăнине куртăм. Собр. 265°. Эсех (только ты или: уж ты)... пуян, çăварна каран та ларан. (Укçа хутаççи). Орау. Вăлне вăлах та (он-то положительно он), урăх никам та мар та, ахал, каламаçть. IЬ. Эсне эсех-çке (ты-то, разумеется, положительно ты) те, тулĕк ахаль, каламастăн. N. Пулă çавăн пекех кĕрет. Н. Полорусс. Эп вырăн тупичченех (до тех самых пор, пока) кунта пурăнан. IЬ. Эп, вырăн тупиччен, кунтах (здесь же, все здесь) пурăнан (буду жить). Орау. Темех (невесть что) ĕçтерсе çитармаççĕ пуль-ха вăсам та. IЬ. Темех курнă вăсене, вĕсем умĕнчен каймасăр, унтах ташласа тăрать. Не знаю, почему они уж очень ему дороги (милы) — расстаться не может, все перед ними кривляется («пляшет»). Орау. Хăшех (кто именно) капла вăрттăн нӳхрепĕн-масарăн сĕтĕрĕнсе çӳрет-ши? Урине çапса хуçăттăм мура — сĕт хăймине çиса тухнă. Здесь «-ех» указыв. на страстное желание узнать вора. Орау. Пĕлмессе пĕлместĕнех (действительво не знаешь) пулмалла, çав ахаль, сăмах çукран сăмах калаççа ларан. N. Халĕ кунта Варшаври пекех хĕнех мар (не очень трудно). Скотолеч. 31. Çак чирех, именно эту болезнь. Дик. Леб. 46. Акă патша Елиса çывăракан пӳлĕм çумĕнчиех пĕр пĕчĕкçĕ пӳлĕмĕн алăкне уçса ярать. Цив. Пирĕнтен инçех мар (не очень далеко), тăватă çухрăмра, пĕр чăваш ячĕ пур, Тенел. Курм. Юр айĕнчен тухнă кальчасем, курăксем хĕвел ăшшипе симĕсленех (постененно все) пыраççĕ. Изамб. Т. Исампалĕнче мĕн пурĕ хĕрĕхех (только сорок) кил. Ходары. Хутте вăлсемшĕн пулсан çурхи шыв тапраннă пултăр, çаплах, аеанланкаласа мĕнле те пулин пĕр вуншар хула та пулин касса килеççĕ, килеççех (все-таки срубят и принесут, для совершения обряда «вирĕм»). Ч. С. Ку асатте хăçан (когда же) вилех, выляма та ирĕк памасть. Бес. о земл. Ĕçе — вĕренемех! (ненременно выучусь) тесен, çын вĕренет. N. Урăх вара нимĕн ĕçех те çук. Никакой другой особенной работы нет. Нимех те çук унта. Там ничего особенного нет. Сред. Юм. Мĕнех кирлĕ пôлчĕ-ши сана! Что тебе было надо! (гов. человеку, некстати сделавшему что-нибудь). Шурăм. № 6. Итлесех тăрас килет. Так и хочется слушать. Яланах: пăртак тăрам-ха, тăрам, тесех (всё откладывал и...), вăхăта ку таранччен ирттерсе ятăм. Рег. 1360. Вăл тытĕ тытех (непременно). Йоман ытти явăçран çирĕп-çирĕпех (положительно крепче). Рег. 236. Ĕçлекенех никам та çок халь конта («-ех» здесь только смягчает выражение; по мнению других, его след. перевести с.товом «особенно»). N. Урăх паллă ятлă çырмасемех çук. Других особенио известных оврагов нет. (По мнению Н. И. Полоруссова, «-ех» здесь только смягчает выражение). Орау. Еплех хăтланнине (или епле хăтланнинех) куримарăм çав, айăн-çийăн çавăрнса пĕтрĕç те. Рег. 1344. Он пусăкăшех çок конта. Совсем равных ему по величине здесь нет. Рег. 1357. Турĕ-турех (все-таки). Тумарĕ-тумарех. Правильность этих оборотов подтверждает и Н. И. Подоруссов. Рег. 1338. Çимĕкренпех (е самого семика) сумар выртать. Çомăр хыççăнах (тотчас после дождя) кайрĕ. Рег. 235. Илтсенех (илтсеснех) каларăм. Календ. 1910. Ăслă француз «Ити» шутласа илнĕ те, пĕр кĕске çиçĕмех 17 çухрăм тухнă.
(эh’э), ага! КС. Эхе-е (долгое е), ленкрĕр-и! Ага, попались! || Смотри-ка! КС. Эхе, вăл, ачам, мĕн хăтланать! Смотри-ка, братец мой, что он выделывает! || То же, что эке. Янтик. Другие говорят, что «эхе» произносят уже после того, как ребенок улыбнется.
(эh’эппэр) назв. божества. Так будто бы называется «Туррăн амăшĕ» (мать Бога). Из араб. Аллаh äкбäр? Нюш-к. Кивялта пĕр Рикка ятлă çын пулнă. Вăл питĕ пысăкчĕ, пӳртре пăрăç урлă пăхаччĕ, тет. Рикка: туррăн амăшĕ Ехеппер, тесе калаччĕ, тет.
(ыjт), спрашивать; просить. Д. Бюрг. Эпĕ сантан пĕр сăмах ыйтас тенĕччĕ (= хочу спросить). Кратк. расск. 11. Атте ыйтас-тăвас пулсассан: пĕр-пĕр тискер каяк-мĕн çисе янă пулĕ, тийĕпĕр. Истор. № 37, З5. Вăл пур япалана та пĕлесшĕн пулнă, ыйтмасар-тумасăр, куçпа лайăх пăхмасăр нимĕскере те хăварман. Юрк. Хăйсенĕн пуçлăхĕ патне киле яма ыйтма пырать. Юрк. Унтан кивçен нĕр çурта ыйтса илет те, çав турăш умне çутса лартать. Орау. Паян манран уччиттĕл сатач ыйтрĕ (или: сатач тутарчĕ). Орау. Паян манран пачăшкă З. Б. ыйтрĕ. Сред. Юм. Ыйтса-туса тăмарăм. Не спрашивал, не стал спрашивать. Сред. Юм. ôна çынтан ыйтмастăн. Об этом не станешь спрашивать других (иногда говорится и с иронией). Юрк. Тинкĕле çăва ыйтарах парать (требует больше масла). Мар. Ег. Мĕншĕн св. арăмăн ятне ыйтса пĕлтрĕм? (не спросил). Альш. Эп санран ыйтăп, эс мана каласа пар (или: пыр, если вопросы будут чередоваться с ответами). Толст. Эпĕ хам ĕçпе каятăп, манран ыйтмалăхĕ те çук (меня нечего и спрашивать). N. Ку хĕр-юмăç (девка-ёмзя) çемесенчен пилĕк пуслăх укçа ыйтса илчĕ те (выпросила), укçа çине пăхса каларĕ. || Ыйтса каяс (уйти, получив отпуск). Трхбл. Эй ами! — Ыйтсан, пами? (Шутка).
(ыjткала), спрашивать неоднократно. Просить милостыню. Чебокс. Кайран атте ачасенчен ыйткаларĕ, анчах пĕри те: вăл вăрланă, тесе, калакан çук. || БАБ. Çав вăхăтра пирĕн патра пĕр арçын ыйткалакан пычĕ. Сред. Юм. Ыйткаласа çӳреттĕмĕр те.... (Ыйткаласа çӳрекенсем çапла каласа ыйтаççĕ).
(ыjррры̆), сон. Микуш. Пĕтĕм выльăх çывăрса карĕ, тет, ĕмĕр вăранми ыйхăпа. Ч. Й. Вăрантăн-а, тăван, ăшă ыйхăнтан? Сир. 59. Çисе тăрана пĕлми çын ыйхăсăр асапланать. Сир. 57. Мул-пуянлăха пăхасси ыйха вĕçтерет. † Пылтан тутлă ыйхăсем татăлать. Дик. леб. 48. Вăл çывăрайми пулнă, ыйхи тарнă, ахаль анчах çывăрнă пек туса выртнă. Лап-к. Çакăн питĕ ыйха çывăрас килнĕ. Урож. год. Ун та ыйхи вăранчĕ. Шурăм. № 19. Ыйхă тутлă пулмалла, тăрасшăн мар. || В Çатра — ыjҕы̆ «сон», но ыjы̆к килэт «хочется спать».
(ывы̆л, в некот.. гов. ивы̆л), дитя мужеского пола. Сын. Изванк. Иногда ывăл, сохраняя свое значение, переводится по-русски словом брат. К.-Кушки. Сирĕн миçе ывăл? Сколько вас братьев? (т. е. сколько у ваших родителей сыновей?). См. хĕр. Хĕр пĕре çуралсан, ывăл иккĕ çуралтăр. (Из моленья). Кратк. расск. Çапла Адамя Ева икĕ ывăлтан пĕр ывăлсăрах тăрса юлнă. Н. Карм. Икĕ ывăлăм (два моих сына) çырăва вĕренеççĕ. Ракова. Ывăл хăрах куçлă, тарçă сĕм-суккăр. Сын, не заботится о олагосостоянии своего дома, а работник еще хуже. О заступлении, 10. Арăмĕ икĕ ывăл йĕкĕреш çуратса пани çинчен пĕлтерет. N. Вĕсенĕн кашнийĕн ачасем пулнă: ывăл та пулнă, хĕр те пулнă. Букв. 1904. Самук вăл пирĕн (в нашей семье) пĕртен-пĕр ывăлччĕ. (единственный сын). Сир. 102. Унăн çичĕ ывăл, виçĕ хĕр пулнă. Абыз. Манпа пĕр тăван виçĕ ывăл, три моих родных брата. Б. 13. Санран аслă ывăлсем е хĕрсем пур-и? (т.-е. братья и сестры). Юрк. Эпир иксĕмĕр, тата аттепе пĕр тăван ывăлĕ, пичче, (двоюродный брат, старше меня) çапла виççĕн чей ĕçме трахтире кайрăмăр. || Название младших братьев мужа, за неключением первого из них, которого сноха зовет «ывăлсем». Прочие называются: 1) чипер ивăл, 2) вăталăх ивăл, З) сарă ивăл, 4) хура ивăл (это название кажетея сомнительным, ибо «хура» имеет у чуваш не совсем хорошее значение), 5) шур ивăл, 6) кĕçĕн ивăл. Их жены назыв. кин. В Альш. первого из младш. деверьев сноха называет так же — ывăлсем; для прочих там имеются назв.: 1) вăталăх ывăл, 2) кĕçнивăл (= кĕçĕн ывăл), З) пĕчĕкçĕ ывăл. || Так же назв. других родственников мужа, моложе его возрастом; ири этом получаются, путем прибавления некоторых эпитетов, след. названия: чипер ывăл, сарă ывăл, шурă ывăл. Альш. [Одна женшина из Альш. утверждала, но не категорически, что назв. «шурă ывăл» нет; назв. же «хура ывăл» (см. выше) она признавала совсем ошибочным. Впрочем, разные говоры могут здесь и не сходиться]. Ст. Чек. Вăталăх ывăл, кĕçĕн ывăл (кĕçн-ывăл), пĕчĕкçĕ ывăл (пĕчĕк-çывăл). Ăратнерисене: сар ывăл — сарăрах пулсан, чипер ывăл — хурарах пусан, калаççĕ (название неродных братьев мужа). Буинск. Шурă ывăл, сарă ывăл. См. пултăр. || «Ывăлуна» вм. «ывăлна» употреблено в Кратк. расск., 9.
сыновство. Послан. Вăл пире хăйĕн ирĕкĕпе кăмăл курса, Иисус Христос урлă хăй валли ывăллăха илме ĕлĕкех татса хунă. Сред. Юм. ЬIвăллăха кайнă — «называют такого человека, который уже взрослым или женатым пошел к бездетным старикам на житье».
дети обоего пола; сыновья и дочери. Менча. Айван ывăл-хĕре пире хапăл ту, ырă Туррăм! (Из моленья). † Аçаран-амаран пĕр ывăл-хĕр (единственное дитя у родителей), кама Турă; çырна - вăл илĕ.
брать, захватывать в горсть, в пригоршни. Хĕн-хур. Вăл (она) вара, çул çинчи кӳленсе тăнă пылчăклă шыва ывăçласа илсе, ĕçнĕ те, канмасăрах, тата малалла утнă. Орау. Шыва çăл вăлашки çинчен ывăçла-ывăçла илсе, çурăм пите. Еще пример см. ывăç.
(ылы̆н), уставать. Б. Олг. Кайнă, вăл вăрмана, çитнĕ; каннă, ылăнсан, выртнă çарая канма. Тораево. Пичче, хулентерех каяппăр, эпĕ ылăнтăм, тесе калать, тет (он).
(ылмаш), сменяться, чередоваться, сменяться по очереди (напр., для работы, если работают в несколько смен). Вĕсем ылмашса ĕçлеççĕ? Н. Карм. Стена ылмашша пĕтнĕ (одно бревно сюда, другое — туда). || Изменяться (в худую сторону). Ашшĕ-амăшпе. Эй мĕскĕн! тенĕ: епле ĕнтĕ вăл ылмашса, начарланса кайнă! .
(ылhан), проклинать. Так почти во всех говорах. См. ывхан. Ст. Яха-к. Ылханакан çынăн ылханне ан çитер, çырлах. (Из моленья). || Проклятие, злое пожелание. Изванк. Ылхан — зложелание. См. шарлаттар. Ч. С. Чăнах та пирĕн асатте, пирĕн ылхан çитнĕ пекех, нумай та пурăнмарĕ. Сред. Юм. Ылхан çитнĕ. Кам та пôлса ылхансан, хуйăх килсе пôлсан, ылхан çитрĕ пôль, теççĕ. Б. Хирлены. † Икĕ алăра ик тутăр, икĕ тутри та хĕр тутри, хĕрсĕн ылхань (т.-е. ылханĕ) çитрĕ пуль. Бюрг. Çухалнă пуç çухалат, ман ылханăм çав пултăр. Требн. Пур тĕрлĕ ылханран та хăтар. IЬ. Е вăл хăйĕн ылханĕ айне пулнă пулсан, е хăйне хăй тарăхса ылханнă пулсан, — Сана тархаслатпăр, Сана кĕлтăватпăр, Турă, каçар ăна. Сред. Юм. Кошак ылханĕ. Кошака çапсан, ô хӳрине солласан, ылханать, теççĕ.
завтра. Рег. 1034. Ыранхинче те çок полать вăл. Его и завтра не будет.
(ырат), болеть. Шайм. Çав тĕлте (= тогда) манăн куç пĕр эрнеччен ыратса тăчĕ те тӳрленчĕ. Панклеи. Сан халь ыратакан пор-и? (болить ди что?)... Халь, ман ним ыратакан та çок. Орау. Ыратса каятче, кайран ыратмаçть. Заболит, а потом перестанет. IЬ. Çăтнă чухне (при глотании), темскерле хăлхаран ыратса каять. IЬ. Пуç тирĕсем веç ыратакан пулнă. IЬ. Тĕттĕмре ан вула, куçă ыратакан пулĕ (ырата пуçлĕ, ыратĕ, ыратма тытăнĕ). Не читай в темноте, глаза заболять. Якей. Ман теме пилĕк ыратса килч. У меня что-то вступило в поясницу. Рег. 720. Шу çĕкленĕрен (вăл шăва çĕкленĕрен) хол-поççи ыратать. О сохр. зд. Çăвар вăл яланах таса тăмасть: ăçта шăл ыратать, ăçта урăх ыратакансем пулаççĕ. КС. Пуç çурăлас пек ыратать. Страшно болит голова («готова треснуть»). КС. Шăл сурса ыратать, çапан кĕçĕтсе ыратать. Зубы при боли ноют, а чирей — чешется. Л. Кошки. Ыратман пуçа тимĕр тукмак. В здоровую голову железная колотушка. (Послов.) Л. Кошки. Орау. Ыратман пуçа юман чукмар. (Послов.). Сĕт-к. Ыратин та тортса кларас полать. Нужно вытащить, хотя и больно. Сĕт-к. Ыратин-ке! Что-ж, пуçкай болить! Сĕт-к. Ыраттăр та. Пускай и болигь. Яккей. Ыратакантан пĕкĕ пек кокăрăлнă. От боли изогнулся в дугу. Орау. Ура шăмă варринчен ыратать. Нога болит в кости (домота в костях). Юрк. Ыратсан, эсĕ ăна мĕнле тӳрлетĕн? тет.
(ыры̆), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. ЗЗ9. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сĕт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет. † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (= халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ, ырă хулă пек ямăксем пурччĕ, — тăрса юлчĕç, ай, курăнать! Полт. 56. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. З82°. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну, ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Чăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр юлаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam jffendamus hôram, h. e., ut ôppôrtunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. † Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345°). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туянать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т., VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳккелĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. IЬ. Туйеккинче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташшенчен уйăрăлтăмăр. (Из солд. песни). † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймаçть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья). СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Альш.? ЬIрă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ырă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10°. Вăрçă хушшине ырă кĕмес. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕле». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи; здесь — сговариваются убить). || Хорошо, по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çиес. Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çияс. Полт. 49. Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе, Собр. 137°. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). IЬ. 137. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), эй, ут, тур(ă), эй, ут»? Ч. К. † Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анат-касси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.
ыр кăтарт, оказывать благодеяние. КС. Вăл мана юмап ыр катарттăрĕ (=кăтартрĕ). Ист. 155. Вĕсем халăха ырă кăтартасшăн тăрăшса пурăнман.
делать добрым. Посл. ко св. прич. Вăл этем сывлăшне тасатса ырăлатать.
доброе здоровье. Сир. Эмелçĕ, тĕрлĕ им-çам хутăштарса, эмел тăвать; унăн ĕçĕ çавăнпах пĕтмест, вăл çĕр çине ырăлăх-сиплĕх сарать.
добрая душа (Моркар); чистая душа (напр., гов. о ребенке. М. П. Петров.). Повидимому, иногда вставляется в речь в качестве приложення, если рассказывают о лице, к которому относятея с симпатией. N. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки, пыма тумарĕ.
то же что ырăлăх. Добро, имушество, достояние. НТЧ. Эпĕ: ку ырлăха мар пулĕ (не к добру), мĕн те пулса пулать пулĕ, терĕм. Б. Бур. † Ут-кăшкарăн вăрлăхĕ, хура-туллăн ырлăхĕ. Атте-аннен юрлăхĕ, тивет иккен ырлăхĕ. Н. Якушк. Эпир вылятпăр, кулатпăр ырлăх çинче ӳснĕрен (оттого что живем в довольстве). Изамб. Т. Исампаальсем: кăсем (они) ырлăха килмеççĕ ĕнтĕ, тесе, килнелле Пăла урлă каçкă. Прокоп. † Ан йĕр, тăван, татăлса, пуççăр çине ырлăх çăват-ĕçке. Юрк. Пур ырлăхне хăй курать. Собр. Ырлăхран ырман, теççĕ. (Послов.). Бюрг. † Питĕрпурăн пурлăхĕ пурте хура халăхăн ырлăхĕ; хура халăхан пурлăхĕ пурте хуратăнранăн ырлăхĕ. Байгл. Ах, ырлăхăм, ырлăхăм! Ылттăн пекех ытăнать, кĕмĕл пекех шăранать, тăхлан пекех ирĕлет. (Из плача невесты). Ч. Й. Атте-анне ырлăхĕ çинче çинçе пĕвĕме эпĕ ӳстертĕм. Н. Карм. Эй мана ырлăх тăвакан Николай Иванович! (Начало письма). Сказки и пред. 107. Ырлах çинчен юрлакан кайăк йăвине кĕрсен. Хора-к., Покр. в. Ырлăх тăваччен, шырлăх ту. (Послов.). Шевле. Он ырлăхне (благодаря ему) пĕтĕм ял çока юлнă, чӳк туса парса. Панклеи. Карчăк çăккăрсане пуçтарса хорчĕ те, старика кĕрсенех çӳçрен ярса илчĕ. Çатмарине çаппĕр-илчĕ, çаппĕр-илчĕ те, пор холĕсене хоçса пĕтерсе: çав-и сан ырçа ырлăх? çав-и сан ырçа ырлăхĕ? тесе хĕнесе орайне пăраххĕр. Макка, 13°. Хăта-тăхлач ырлăхĕ пĕтмĕ вăл. Чăвйп. З. Вăсене утă капанĕ пек ырлăх тусан та, ăна часах манаççĕ; вир пĕрчи пек хурлăх тусан, ĕмĕр манмаççĕ. Чăвйп. 36°. Леш каланă: килесее килетĕп те, эсĕ мана пĕр ырлăх каласа пар, тенĕ.
вывести на хорошую дорогу (иносказ.). Юрк. Вăл мана ырра кăларасшăнччĕ те, пулмарĕ. Он хотел меня вывести в люди, но не пришлось.
оправдываться, выходить в люди, стать хорошим человеком. Никит. Вăл вĕсене укçа парса тултарать те, хăех ырра тухать (оправдывается путем подкупа). † Йĕрет те макрать, качча каять: пуççăм ырра тухми (= тухмĕ-и), тет (невеста).
(ыры̆), назв. духов, чтимых чувашами. Срв. тат, iзгi. См. ырă. Ст. Чек. Ырăсен сыпăкĕсем, поколения (разряды?) духов, именуемых ырă. IЬ. «Ырă означает киремет: Аслă ырă — Аслă киремет, Кĕçĕн ырă — Кĕçĕн киремет, Вăталăх ырă — Вăталăх киремет». Азбаба. Чӳк туни вăл усал япала мар, унта эпир ырăсене асăнатпăр, ырăсем вĕсем святойсем, теççĕ (говорят язычники). НТЧ. Сĕвере (в Свияжске) выртан ырă, тесе, вĕсем унти Çвятоя асăнаççĕ (во время, сăра чӳклени»). НТЧ. Вĕсен аслă ырă тени пуринчен аслă киремет (он «тытать», т.-е. может причинять болезни). Жертв. т. Ваталахе ырсем гурь (вар. Вталаге ырсем гурь), т.-е. Вăталăх ырсем — хур, т.-е. средним ырсем гуся. IЬ. Кесени ырсем гурь (вар. Кесени ырсемъ гуръ), т.-е. кĕçĕн ырсем — хур «младшим ы. гуся». IЬ. Çĕнĕ ырсем жербет сып. юсман (вар. сене ырсем жербеть юсман т.-е. çĕнĕ ырсем — шерпет, (сыпписене) юсман, новым ы. сыта, (поколениям их) юсманы Т. VI. 27, 28. 1) Çырлах ырă чӳк-вĕлĕ. 2) Çырлахтăр ырă чук-кĕлĕ. 3) Çырлах ырă пӳлĕхçĕ. 4) Çырлах ырă хĕвел. Магн. 64, 65, 67, 87, 87. Çутă кӳлте выртакан ырă. Çол çӳрен ырă. Аслă ырă. Шопашкарти ырă. Макарери ырă. Хусанти ырă. Альш. Çав ырăсенчен хăранипех пăсăлтамăр, тетĕн. IЬ. Тура уменче сюрекенъ ырасем гурь. Тура умĕнче çурене ырсем гурь, т.-е Турă умĕнче çӳрекен ырăсем — хур. Т. VI, 5. 1) Тĕнче тытакан ырă амăшĕ, тĕнче тытакан ырă... З) Çул çӳрен ырă амăшĕ, çул çӳрен ырă.... З) Çĕр шыв тытан ырă амăшĕ, çĕр шыв тытан ырă.... См. сĕт кӳл. Т. VI, 1, 4, 5. 1) Турă умĕнче çӳрекен ырра... 2) Мăн Турă умĕнче çӳрекен мăн ырă. 3) Чун çуратан Турă умĕнче çӳрекен ырă. 4) Чун пӳрен Турă умĕнче çӳрекен ырă. 5) Турă умĕнче çӳрекен ырă амăшĕ, Турă умĕнчи ырă. 6) Шыв турри умĕнче çӳрекен ырă. N. Хĕр (поправлено: хĕрлĕ) çырта выртакан ырă амăшĕ хĕрлĕ çырта выртакан ырă.... Т. VI, 7. 1) Çӳрекен ырă амăшĕ, çӳрекен ырă.... 2) Чĕлпĕр тытан ырă амăшĕ, чĕлпĕр тытан ырă.... Альш. Тăхăр ял чӳкĕнче асăнакан ырăсем (список божеств). Альш. Турă умĕнче çӳрекен ырăсене хур. Аслати тухнă çĕрти Аслă ырăсене хур, аслати тухнă çĕрти вăталăх ырăсене хур, асл. тух. çĕр. кĕçĕн ырăсене хур. Л. Кошки. Хĕрлĕ çырта выртса каян ырăсем. Л. Кошки. Ырлăха пӳрен ырă. IЬ. Çул çӳрен ырăсем. Аку, 121°. Ырăсене юратса тăратпăр. (Из моленья). Отожествлять «ырсене» с киреметями, повидимому, нельзя. См. Милькович; А. Рекеев. Из чув. пред. и вер., Ш, 5, 6 (внизу); У, 10. || Ырсем тĕми (т̚э̆ми), назв. священнай горы древних чуваш-язычников дер. Тайбы-Таушевой. || ЬIрсен карти (карδиы) «место для жертвоприношения между реками» К.-Теняково.
(х̚аjар), назв. духов. Аттик. Çĕрле çӳрекен ыр-хаяр, кăнтăрла çӳрекен ыр-хаяр, çакна ĕççе-çисе кайтăр. (Из наговора против «лăп-лап). Цив. Е... ха... мĕн!!! ыр-хаяр çакланнă-çке-мĕн сана! (Из записи А. Етрухина «Чăваш чирĕ», 2) Следующий отрывок взят из не оконченной рукописи М. В. Шевле «Авалхи чăваш ялисем» (1907 г.). Авалхи чăвашсем, Христос тĕнне кĕнĕ пулин те, хăйсен тĕнне хытă тытнă, ăна халĕрех-çих пăрахнă. Авалхи чăвашсем ĕненнĕ тăрăх пĕрех турă пулман, вĕсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăршар турă пулнă. Вĕсем пурте пĕртан пулман, первайхи ушкăнрисем аслисем пулнă, иккĕмĕш ушкăнрисем кĕçĕнтереххисем, виççĕмĕш ушкăнрисем тата кĕçнерехисем пулнă, такки çапа еречĕпе пынă. Тăта кашни ушкăнра уйрăм асли пулнă, ун хыçĕнчен кĕçнерехисем пулнă. Çапа ĕнтĕ пирĕн авалхи чăвашсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăр турă, мĕн пурĕ 81 турă. Вĕсен хушшинче аслисем, кĕçнисем пулнине астусан, вĕсем 81-те турă пулман пулмалла, вĕсен хушшинчен нăмайĕшĕ святой пеккисем, ангел пеккисем-çих пулнă пулмалла, анчах ĕлĕкхи вавашсем вĕсене пурне те пĕрле турăсем тенĕрен, эпир те турăсем тейĕпĕр. Кашни туррăн хăй пăхса тăракан япала пулнă: Акă вĕсем: 1) Таса пĕр турă, пуринчен асли. 2) Пӳлĕхçе, пĕр турăран кĕçни. З) Тур-Амĕш. 4) Пихампар, пĕтĕм çынсене пĕлсе тăракани. 5) Хĕрлĕ-Çыр пĕртак пурнарахпа Св. Николая пĕлтернĕ, ĕлĕк тем тăвакан пулнă, паллă мар. 6) Çĕр-Йыш. 7) Çĕр-Ашшĕ. 8) Çĕр-амĕш. 9) Çĕр Сулу, çĕре сулса парсан илекени. Кама та пулин çиленсен, илĕ вăрççан, таса çĕрте вăрçнине каçар, манан (siс!) ан шыра, çавăнтан кайса шыра тесе тухса çăнăх вĕçтернĕ. Иккĕмĕш ушкăнĕ. 1) Ывăл-хĕр çуратакая турă. 2) Ывăл-хĕр çуратакан амĕш. З) Ывăл-хĕр çуратаканăн Пӳлĕхçи, тоже пĕлсе тăракани. 4) Хунхаççи (так и в черновике рукописи), ӳсен япаласене хуяаттаракани пулнă пулмалла. 5) Хумхаççи, хумхантарса лартакани. 6) Вĕри хĕвелтен сыхлакани. 7) Çил-ашшĕ. 8) Çил-амĕш. 9) Тăвăл çил çӳретекени. Виççмĕш ушкăн. 1) Тыр-пул çуратакан турă. 2) Тыр-пул çуратакан амĕш. 3) Тыр-пул çуратакан Пӳлĕхçи. 4) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан турă. 5) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан амĕш. 6) Выльăх-чĕрлĕх çуратаканăн Пӳлĕхçи. 7) Вĕлле хурт çур такан турă. 8) Вĕлле хурт çуратакан амĕш. 9) Пӳлĕхçи. Тăваттăмĕш ушкăн. 1) Хăмла хăпартакан турă. 2) Хусанта аслă алăкра выртакан ырă. З) Сĕвере выртакан ырă. 4) Шупашкарта выртакан ырă. 5) Аслă (илĕ кив) киремет. 6) Аслă Киремет Ашшĕ. 7) Аслă киремет Амĕш. 8) Аслă киремет хаярĕ. 9) Тӳр-кĕлли. Хусанти, Сĕвери, Шупашкартн ырă, тесе, святой ӳчĕсене каланă пуль. Киремет тесе çынна тытса хутлакан турра каланă, вăл пит усал пулнă, ăна тул çăнăхĕнчен сарçупа çăрса юсман туса панă. Киремет хаярĕ, киремечĕ хушсан, пырса хутлакани пулнă. Тӳр-кĕлли тоже çавăн майли пулнă. Пиллекĕмĕш ушкăн. 1) Çĕнĕ киремет. 2) Çĕнĕ киремет ашшĕ. З) Çĕнĕ киремет амĕш. 4) Çĕнĕ киремет хаярĕ. 5) Çил çунач. 6) Çил хаяр. 7) Хĕвел ашшĕ. 8) Хĕвел амĕш. 9) Хĕвел çунач. Улттăмăш ушкăн. 1) Çĕр-шу кĕтен. 2) Уй пăхакан. З) Шыв вăтăш. 4) Итем сыхчи. 5) Хĕрт-Сурт. 6) Турă умĕнче çӳрекен. 7) Хĕрлĕ-Çыр ырри. 8) Кĕлĕ алăк умĕнче тăракан. 9) Кĕлĕ алăк уçакан. Çиччĕмĕш ушкăн. Ку ушкăнта таврари ырăсене асăннă, çавăнпа эп кунта хамăр таврари ырăсене çырап. 1) Хыçалти Аслă ырă. 2) Юнсарти ырă. 3) Шултрари ырй. 4) Уй пуçĕнчи ырă. 5) Кив масар. Кив масар тесе Йĕршер панчи, тĕне кĕмен чăвашсене чикнĕ масара калаç. Вăл масар халь те пур, унта вилнĕ çын тăпри çине лартнă тем пысăкĕш чулсем халь те мăкланса выртаç. Çав чулсем айне тухатакан çынсем, çӳçсем, кĕпе çухисем вăрттăн касса, тата урăх япаласем те пуçтарса кайса чикеç, теççĕ юмăç карчăксем. Таврари ырăсем тесе вак-твек турăсене каланă. Вĕсене парне памасăр юраман, вĕсем парне памасан çулта-йĕрте вĕсен тĕлĕнчен иртсе кайнă чух хăратса çынна чирлетме пултарнă, парне ларакана тĕрлĕ усалтан сыхланă. 6) Аслă-Вупкăн, выльăхсене пăхса тăнă. 7) Арçӳри. 8) яхăх (ярăх?), кĕсен-çăпан кăларакани пулнă, ăна воздушный (хĕрлĕ пилĕклĕ) пренĕк пăрахнă, хĕш-чух çуршар, чĕрĕкшер пуслăхсем или нухратсем парахнă. 9) Турă-Сулу, турра сулса панине илекен. Саккăрăмĕш ушкăн. 1) Чĕлпĕр тытакан. 2) Итем перекечĕ. З) Уй перекечĕ. 4) Перекет амĕш. 5) Перекет ашшĕ. 6) Перекет паракан. 7) Шултра алапа шыв ăсса килекен. Чӳк тума хур или путек пуснă. Пусас япалана малтан шыв сапса силлентернĕ, силленет пулсан, Ырă ăна пахил илнине, силленмес пулсан, пахил илменине пĕлтернĕ. Силлентерме сапакан шыва Шултра-алапа шыв ăсакани илсе пынă. 8) Тăваççи. 9) Тăтхаççи. Ку кайранхи ик ырă мĕн тăваканисем пулнине юмăç карчăксем те пĕлмеç. Тăххăрăмĕш ушкăн. Ку ушкăнти турăсем мĕн-мĕн ятлисене, вĕсем мĕн япаласене пăхса тăнисене пĕлекен çынна эп ку таранччĕн тĕл пулман-ха, çавăнпа вĕсем çинчен нимех те калама пуятараймастăп. Хам шухăшпа ку ушкăнта тĕрлĕ лăп-лапсене, кăçта килчĕ унта, пахчасенче-мĕнте пулнă йăрăхсене, киреметсене, ар-çӳрисене, ячĕсене каласа асăннă пуль, теп. Авалхи чăвашсен праçниксем те хальхисем пулман. Мун-кун та аслă кĕçнерни кун пулнă. Кашни эрнере вĕсен пĕр праçник пулнă эрне кун, хальхи вырсарни кун вырăнне. Тата чӳксем пулнă. Ак вĕсем: Тăхăр хуран, Çӳлти кĕлĕ, Вăрăм пăтă, Çич кас масарпе аснакан чӳк, Çĕнĕ-тыр-пул чӳкĕ, Хĕрт-сурт пăтти, Сăра чӳк, Вупкăн çӳк, Çăмăр чӳк. Авалхи чăвашсен хальхи поптавраш вырăнне кашни ялта, тĕрлĕ чӳк йĕркисене пĕлекен çын пулнă, ăна чăваш мулли тенĕ. Чăваш мулли ахал, çынах пулнă, ăна никам та суйламан, кам кĕлĕ-йĕркисене лайăхрах пĕлнĕ, çав мулла пулнă. Мулларан урăх, кĕлĕ йĕркисене пĕлекени юмăç карчăксем пулнă. Вĕсем çын чирлесен чӳксем тунă, арçӳрисене çакăр тураса пăрахнă, тухса киреметсене, йăрăхсене сулнă. Вĕсем уншĕн укçа е пĕр пĕр япала илнĕ. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа, алăк'' патнелле пахса пĕтĕм турра асăннă. Мулла, калпакне хул-айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă, унпа пĕрле ыттисем те хĕш чухне мĕн çимĕс те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх сăхнă, унччен сăх сăхман.
(ыт), слишком, чрезвычайно. † Çирĕкрен кĕпер хывтартам — ыт лутраран шыв илчĕ. Сикт. Йĕтĕн тутри пĕтертĕм — ыт çинçерен çил илчĕ (сдуло ветром). Альш. † Шурта шуркут йăвисем ыт нумай, чĕкеç явисене çитес çук. † Манăн тутăр ыт нумай, чăнтăр тытни пĕрехçех. † Пире саван ыт нумай, турă çырни пĕрехçех. Л. Кошки. Çӳлте çăлтăр пит нумай, çĕрте çути ыт сахал. Ч. Й. Ыт ухмахах, тесе ан калăр. N. Ыт салху çке, мĕн пулнă кăна? терĕм. Ч. С. Тен (= пожалуй) çăмăр çăвĕ, каçчен ыт нумаях çулияс çук, терĕ (= не очень много накосишь). || Иногда ставится лишь для усиления или для более резкого выражения противоположности. Рег. 1412. Ыт ман чолах ĕçлимаçть вăл. Он не может сработать с мое (т.-е. работать так, как я). Ч. Й. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, ыт çĕр çинчен мар, чул çинчен. Курм. † Е татăлса ӳксессĕн, çын ачисам топсассăн? — ыт ахачах памĕç-çке! Тимĕрçел. † Пĕрле ӳснĕ ямака (о невесте): ыт уярăлме, терĕçĕ — уярăлас кунĕ паян-мĕн! || КС. Ыт апла тăвиччен... Чем так делать, лучше... КС. Пырĕ, ыт тип çăккăр çияччен. (Все-таки) лучше, чем есть сухой хлеб.
(ыдах, от ыт+ах), уж очень; слишком, чересчур; совсем. КС. Ун ачисем ытах усал (слишком злы, дурны). Кильд. † Сар пурçынтан тӳме тӳлерĕм, ытах кĕçĕн, тесе ан калăр. Сĕт-к. Ытах та номай. Слишком много, чрезмерно много. N. Ытах (совсея) выçă вилесрен, кошак вилли парса хăвартăм. Шемшер. Ах атте, ах анне! Ытах корас килсессĕн, хорăн тăрне хăпарса пăх (если уж очень захочется увидать, то влезь на березу и посмотри. Из сояд п.). СТИК. Ытах курассу килсен, пĕрер килсе кай. Если уж очень захочется повидаться, то побывай разок. Рег. 1413. Ытах (если уж) кирлĕ полсан, эп парам сана. Атмал-к. Ытах (если уж или: если уж очень) пырас тесессĕн, урапа хыçне тăрса пыр. БАБ. Хăвăр та хĕр-сут çапла çӳренине курнă пуль. Ытах (если уж) курман пулсан, вăл акă çапла тусан курăнат. Тогаево. † Ытах (если уж) тĕлне пĕлмесен, — Анаткасра, кĕтесре, улма-йывăç айĕнче. † Унтан тăван ача ытах та шел (особенно жалко). † Ай-хай, аттеçĕм, ай, аннеçĕм! Ытах (в случае, если; если уж): чиччас (=часто) килет тесессĕн, ĕнтĕ (тогда) ир килĕп те, каç каяп. † Серте яшки яшка-и? — ытах (совсем) типĕ çиесрен; пирĕн ял ачисем ача-и? — ытах (совсем) пĕччен ларасран. Алик. Мана ним те кирлĕ мар; ытах ахаль каясран (чтобы не уйти с совсем пустыми руками) ху аллунти (scr. алунту, как, кажется, и говорят) çĕрӳне (= çĕррĕне) пар. СПВВ. Ытах апла пулсан.... Если уж это действительно так...
(ытла; в Якей. произносят итла), лишвий. С. Мокш. Çак пӳртре мĕн ытла? (Çӳпĕ ытла). Что в этой избе лишнее? — Сор. (Заг.). С. Тим. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! хĕр ĕмĕрне пурăнтăм, ытла сăмах пулчĕ пуль, — каçар ĕнтĕ çаккăнта! (Хĕр йĕрри). Якей. Мăкăнь чечек хĕрлĕ чечек, хăшĕ шопка вăл ытла (лишний), — эпĕр хамăр çанашкал. Ст. Чек. Çавра кӳл варринче тĕм тупăлха — хăшĕ-ех те шупкка, çав ытла; эпĕр виççĕн-тăваттăн пĕр тăван — хăшăмăр телейсĕр, çав ытла. Ч. Й. Аттеçĕм те аннеçĕм! Ху çуратнă чунă (ваше дитя) хăшĕ ытла? Хăшĕ телейсĕр çав ытла (лишнее). N. Ытла пулсан, ура айне тăвăр. Если лишнее, бросьте нод ноги (растопчите). Сред. Юм. Ытла сăмаха хамăртан, ачасĕнчен, атте-аннерен полсан та, Тôр каçартăр. (Произносят во время молитвы). Т. VI. 1. Ытла чĕлхерен.... сыхла. Спаси нас от излишних речей (т.-е. от нашей собственной болтливости. Моленье). Бижб. Эпир иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. Альш. Çеçен хиртен мĕн ытла? — Шур тăрăлă чечек ытла (лишний). Атте-аннерен мĕн ытла? — Пĕве çитнĕ хĕр ытла (дишнйя). (Хĕр йĕрри). † Çеçен хирте мĕн ытла? — шур тăрăлă чечек ытла, атте килĕнче мĕн ытла?, — пĕве çитĕннĕ хĕр ытла. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, — хăшĕ шупка вăл ытла; эпĕр иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. † Атте-аннерен мĕн ытла, ман çамрăк пуç — çав ытла. || Слишком. Особенно. Якей. Вăл ытла начарах та мар, теççĕ. Он не слишком беден. Рег. 1414. Ытла эсĕ мохтаватăн. Старак. Эс ытла та-çке! Ты уж слишком! (т.-е, допускаешь лишнее, хватаешь через край, вольничаешь). Собр. 327. Çынна ытла ан кала: Турă парсан, ар пулĕ. Не хай человека: он, бог даст, выростет мужем (т.-е. настоящим мужчиною, как надо быть). Собр. 315. Çынна ытла ан кала, хăна лекĕ. (Посл.). Орау. Ытла тем-те-пĕр хăтланать. Выдедывает весьма разные безобразн. вещи. Старак. Эс ытла та чĕре (ч’э̆рэ) кĕрсе каятăн-çке! Ты ищешь повода к ссоре. Старак. Ста каççа кас (каяс), ытла шыв, ора йĕпенет! Как тут перейти, уж очень много воды, промочишь ноги! Сборн. † Йывăçран тӳмме касса тума, эпир ытла платник мар (мы не настоящие мастера). IЬ. Ытла! Нет, брат, дудки! (больно ты хитёр, меня не заманишь!). † Хăр саврăр та, хăр кайрăр — ытла пулчим сарă ача? Объясняют так: «разве очень по вкусу пришелся (или: люб пришелся) русый парень?» N. Çульçă вăйлă çунатчĕ, эпир вара ытлах та (особенно) хĕпĕртетпĕр. || Излишествующий. Н. Леб. Йăнăш пултăм чĕлхерен, ытла пултăм куркаран. Я стал ошибаться в речах, я перехватил лишнего в ковшичках. II Больше. ДФФ. Пилĕк килтен ытла мар. Не более пяти домов. IЬ. Çур ял ытла. Больше половины деревни. IЬ. Ĕçкĕ тусан, пирĕн пата хĕрĕхшер мăшăр ытла хăна пыраччĕ. Рег. 1415. Вăл пире контан ытла (больше этого) ĕçлеме (тума) каламарĕ. Собр. 306°. Ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, сиртен ытла савнă çыннăм çук (нет человека, более любимого, чем вы). Изамб. Т. унăн куçĕ ĕне жуçĕнчен ытла мар (не больше). О сохр. зд. 54. Вир кĕрпи ытти кĕрпесенчен начартарах; çавăнпа ăна пăтăран ытла яшка çине яраççĕ (больше в похлебку, чем в кашу). Завражн. Воннă çиччĕрен виççĕ ытла. Десять больше семи на три. Юрк. Вăл вилсен, панккăра унăн çĕр пин ытла укçи юлнă (больше ста тысяч рублей). Орау. Çавăн чухнехинчен ытла. Больше, чем тогда. Ядр. Хунар ăшĕнче çуртаран та ытла çутатса тăрать, тет. Орау. Унта пĕр пилĕк çухрăм ытла пулĕ-ха. Наверное, туда больше пяти верст. Аттик. Учӳк чухне пĕр çур ял та ытла каять пулĕ, ӳчӳк çиме. Юрк. Вăйлă туйра вунăшар тăрантас та ытла пулать. N. Пирĕн ял пуçланни ĕнтĕ виçĕ çĕр çул та ытларах, теççĕ (побольше, чем триста лет). Пирĕн ял пуçланни икçĕр çул ытларах, тесе калаççĕ ваттисем. Стеф. Пиртен пĕр пилĕк çĕр çул ытларах ĕлĕк. Хып. 06, № 28. Сăмахпа пурне те тăваççĕ, ĕç тăва пкçласан вĕсем ытларах хăйсем çинчен тăрăшĕç. || Лучше, дороже, труднее Ман кунтан ытла (лучше этого) сăмахăм çук; çитмен пулсан, çитерĕр (добавьте), ытла (лишнее) пулсан, каçарăр (простите). Тимĕрçен. Вуниккĕн те явнă чĕн пушă-аври патĕнчи чĕнĕ, çав(ă) ытла. Пирĕл атте-анненĕн мĕн ытла? Вунçиччĕри хĕрĕ, çав(ă) ытла (лучше, дороже всего). Д. Бюрганский. Пире вăл та темĕнтен ытла. Для нас и это весьма дорого (важно и пр.). Алешк. Сапл. Кĕске утăсене çуласси, çулассинчен ытла (труднее) пухасси; хамăр тăвансене курасси, курассинчен ытла (дороже) калаçасси. Альш. Атте-аннерен мĕн ытла (дороже)? Пĕве çитнĕ хĕр ытла. || Ытла! Не может быть! КС., Курм. и др. || Очень, весьма, совсем. Юрк. Эсĕ, чăнах, пĕр-ик хут вуласан, ытла аванах вулăн (будешь читать совсем хорошо). Ист. 153. Ытла аван пурăнананскер пĕр чирлемесĕр-тумасăр вилнĕ. || Иногда, повидимому, употребл. вместо «ыт», в смысле: если вдруг... Качал. Хĕре калать Йăван: пыйтă пăх-ха, тит; ытла çывăрса кайсан, сылтăм ураран атă хывса виççĕ чыш (тит).
(ытλиын’-с̚ит’л’ин'), вдоволь. Сред. Юм. Ватăлса вилеччин, пĕр ытлин-çитлин ôкçа-пôхча тытайса кôрас-чĕ. N. Вăл (туръ) пире сут тăвать, ытлин-çитлин апат парать.
(ыдар), найти в себе достаточно сил и решимости, чтобы отказаться от увлечения, обладания или наслаждения предметом. Ольга. Вара вăл, ăна ытараймасăр, хăй валли качча илнĕ. N. Хĕри-пăраç çине (на девиц) ытараймасăр пăхса ан тăр. Хурачка. Ытармалла мар чипер, обворожительно красивый. N. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хура халăх кӳртетĕп (надо: кӳртетне), картишне тултаратна? Хĕрме, ытарăпин, ытарăн, кăна ытараймăн, терĕн пуль. Тур урхамах кӳртетне, картишне тултаратна? Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хĕрме, ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăн, терĕн пуль. (Из «хĕр йĕрри»). N. Çавăрма çук сылтăм аллăма, ытарма çук савнă тусăма. (Из «хĕр йĕрри»). Буинск. Улăхранта улпут, аЙ, тухаймасть, улăх улмисене ытара (надо: ытарса). Ч. Й. Çак тăвансем кунта килсен, ытарса яраймасăрах, каç турăм. Собр. 31. Çын кăмăлне ытараймасан, хăйне явăр пулнă, теççĕ. N. † Ылттăн укçа памасан, ытармастпăр аппана. Альш. Иç килмĕттĕм çак киле, хамăр тăван йыхăрать, ытараймăн (надо: ытараймăп?) тăван кăмăлне. Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Хура халăх кӳртетни, карту ăшне тултаратни? Хĕрне: ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăп, терĕн пуль. (Хĕр йĕрри). Шемшер. † Порохотпа порохот хирĕç полсан, ытарими-ытарими кăçкăраççĕ; тӳр хĕрĕпе тӳр ачи хирĕç полсан, ытарими-ытарими поплеççĕ. Дик. леб. 48. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ (siс!) çĕр пӳрте кайса хупнă. Юрк. Кăмăлне килнисене, ытараймасăр, пĕр-ик хут та вуласа пăхнă. † Ытарайми тăвансенчен епле ытарса каям-ши? Ст. Дув † Тăванăм, тăванăм, тав сана, епле ытарам эп сана? Кубня. † Ик аллăмра икĕ кĕмĕл çерĕ, кăшне кăна ытарса кăшне хывам-ши? Ялта-кăна икĕ савнă тантăш пур, кăшне ытарса, кăшне каям-ши? Чур.-к. Ах, вăрман, сĕм вăрман! ытармалла мар сана, пытармалла сан мана. Сред. Юм. Ытла пит ытарайми (обворожительная) хĕр те мар-çке çав — аптратнă çавна илесшĕн! Юрк. Вĕсене курсан, хам та, алăри ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, ытараймасăр, тăраниччен калаçаттăм. Ст. Чек. Ытарма çук аван! «До беспредельности хорошо!». Сир. 82. Эпир турă ĕçĕсене вут хĕлхемне курнă пек анчах куратпăр, çапах вĕсене пăхса ытарма çук. СПВВ. Х. «Ытарас, ытараймас». Срв. ыт, ытă. Т. М. Матв. Тав сана! — Ытармалла мар сана!
вторник. Ст. Чек. Ытлари куя ака кăлармаççĕ; вăл кун вĕçен-кайăк та йăва çавăрман (или: çавăрмас). Б. Олг. Ытлари-кон — ола гон — не сеют хлеб; тырă аксассăн, ола-чăла (ч̚ôла) полать, теччĕ.
(и), вопрос. частица. Иногда энклит.: ли. Ставится после всех частей речи. См. а, е. Рег. 491. Вăл туса-и, пичĕш туса-и кона? Рег. 492. Вăя сана хăва (=сам) пачи кона? Он тебе это сам дал? Рег. 493. Эс пырса-и, вăл пырса-и? Рег. 494. Вăл тури (= турĕ-и) кона (ку портаврине)? Рег. 495. Вăл туса-и? Рег. 487. Шув-и ку? Онни (онăн-и) ку? Сумар-и вăл? Пусăк-и? Букв. 1886. Ĕлĕк хама вăрланă чухнехи аса килмерĕ-и-ха? тесе калать, тет, карчăк. Рег. 1430. Эп кайса пăхам, килте-и, кияте мар-и вăл. Рег. 1432. Кайăпăри, йолăпăри, пĕлместĕп эп халĕ. Рег. 1437. Кили, килми? — Эп онтан итрĕм, килет-и, килмест-и, тесе. Сред. Юм. Эп пĕлмесп-и? Я не знаю ли? Ст. Чек. Эс-и ку? 1. Неужели это ты? 2. Это ты? IЬ. Эсĕ-ччи унта? Разве там был ты. Беседа чув. 13. Те кам та пулсан çилентернĕ сана, е арăмупа вăрçнă-и эсĕ? Орау. Пулăшăн-и? (Юрк. Пулăшăн-а?). Поможешь-ли? Чебокс. Атте, вăрмана кăмпа пуçтарма каям-и? — Кай, ачам (позволение). Ч. С. Эпир, ана çине çитсе, вуншар кĕпте выртăмăр-и, выраймарăмăр-и — хĕвел анăçĕ енчен хуп-хура çумăр, хăрушă аслати авăтса, киле пуçларĕ. N. Улпучĕ тухрĕ, тетте: мĕн пăхатăн чăваш? тесе каларĕ, тет. Лешĕ: пăрçа пит аван санăн, Ваше Высокородие; çавна пăхмастăп-и-ха эпĕ? (вот я на него и смотрю) тесе каларĕ, тет. || Или — или; ли — ли; то-то. Юрк. Вир кĕрпинчен-и, хура-тул кĕрпинчен-и, пăри кĕрпинчен-и, чăваш арамĕсем пăтă пĕçерсен, çисе тăранма хал çук. Елш. Пирĕн ялтан Куславккана çич çухрăм-и, тăххăр-и хисеплеççĕ. Рег. 1431. Паян-и, ыран-и полĕ (хатĕр). Орау. Николай Иванович! Эпĕ килтĕм те, сире вăратса кĕрес мар, терĕм; халь N. патне-и, ай мăнастире-и каяп-ха. Петĕр. Рег. 1435. Паян поли (= полĕ-и) хатьăр, ыран поли хатьăр. Рег. 1434. Сотăп-и, хам пусăп-и (сотăпри, хамăр пусăпри). Рег. 1436. Вăл хорт картинче поли, ойра поли. С. Йор полĕ-и, çомăр полĕ-и, полатех паян. С. Ларать-и, тăрать-и, выртать-и, пĕре те тӳр (спокойно) тăма пĕлмеç. Ку ачан пĕре те тирпейĕ (порядка) çок: макрать-и, колать-и; вăрçать-и. Орау. Хуннĕмсем янă пуль-и (= либо), пĕр-кун пĕр уччиттĕл килсе карĕ, укçа ярас терĕ, — çав янă пуль-и. Сборн. Пăвăрлă лаши сĕлĕ çимест. Çийĕчи та, çимĕчи, пури тĕпĕ яка пулĕ. Исх. ХХI, 31. Ывăлне сĕксе вĕлерет-и, хĕрне сĕксе вĕлерет-и (сына ли забодает, дочь ли забодает), ăна çав закон тăрăхах тумалла. || В особом значении. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 146 след. Т. VII. Тархасшăн патакма пăрахса хăварсам-и. Собр. 253. Ачам, сана мĕн парам-ши? Виçĕ ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и. Тимерс. † Атьăр, каятпăр-и, каятпăр-и, кĕмĕлтен те кĕпер саратпăр-и? † Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне. Шелепи с. I, 15. Ыр вут ама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! Ырă турă Пӳлĕхçĕ, пĕр ху анчах çăлсам-и! || Иногда — без вопросительной интонации. Çур-çĕре çитейĕпĕр-и. Не знаю, доедем-ли к полуночи. Якейк. Эп вăйлă полам-и, сана ним вырăнне те хорас çок! Ах, если-бы я был сильным, я бы тебя ни во что не ставил! || Кажется; как будто. Орау. Эс çапла каламарăн-и? Кажется, ты сказал так? || Выражает неуверенность, незнание. Орау. Шр мă-ăнтăр учительница пурччĕ те, каять-и-ха, каймаст-и, мур (не знаю, уйдет-ли с места, или нет). N. Тепĕр писмине карточкапа пĕрле ярса поли. Не знаю, удастся-ли послать следующее письмо с карточкой. || Поди как. Сред. Юм. Эрне çукаланать-и. Поди как, чай, теперь лакомится. Эрне тĕпĕртетеççи иккĕш. Ерехетленсе ларать-и. Поди, чай, как довольствуется (наслаждается). || Авось. Орау. Кай-ха, пами (т.-е. авось даст). IЬ. Кăçал юр хулăм ӳкрĕ, çула хирте турă пами (авось не даст-ли бог урожая). || Орау. Сысса хурам! На... ть мне! IЬ. Сысса хурам-и! Вот еще!... на...! Оба выраженил означают нежелание сделать что-либо. || IЬ. Çĕр çăггăр-и! — Мур çитăр-и! — Сысса хăварам-и! Все эти выражевия означают: «а чорт мне с ним!», «ну его к чорту!» и пр.
разве. Числа, 11, 13. Ăна эпĕ çуратрăм-и-мĕн? IЬ. ХII, 2. Турă пĕр Моисейе анчах каланă-и-мĕн? Вăл пире те каламан-и вара? тенĕ. См.-им. || Пожалуй. Орау. Тата кирли? — Паратни-мĕн тепĕр стаккан. Еще надо? — Пожалуй, дай еще стакан (напр., молока).
(чит. как долгое и), восклицание. Сред. Юм. И... эсир апла çӳретĕр мĕн-ха! Да, вон вы как ходите! Альш. Амăшĕ тухнă кусен хапхи умне: хапха уçать. И, эсир капла... Пукравра (на ярмарке) илмесĕр нимĕн те хăвармарăртăр! тет. Торп-к. Пус-килсем пĕре каланă, тет: и... çит пӳчу (надо: пичу?) пуçне çиякан! (= погубившая). Аттик. Вăл пырсан, пичче ал тымарсене тыткаласа пăхрĕ те: и! куна чăнахах лăп-лап çапăннă-ĕçке, терĕ. Якейк. И, корак ч...и (реnis) тăрăнман куçна! Килшĕнче пĕри паломми, мырă тата орăх япала пытарса хорсан, ăна тепри топса çисан, пытараканни: и, корак ч... и тăрăнман куçна! тет. Ашшĕ-амăшĕ. И! санăн турра ӳпкелемеллех мар, кĕрĕвĕсем санăн тăван ывăлсенчен те малта тăраççĕ. С. И! халччен вăл таçта та çитрĕ (укатил) полĕ! Эп томланман, вăл-и! кӳлсе тохса та кайнă. N. И, тет, ăйрă выранне ăйрă тата пулĕ, тет, йăмăк вырăнне йăмăк пулмĕ, тет. † Пире атте кĕтет поль, оя тохса тăнă поль. И, кĕтес çок, кĕтес çок, лаша кӳлсе парс (=парса) ячĕ (т. е. нам. Из свад. н.). Б. Бур. И турăм, пи турăм, çӳле кайрăм, çăмарта турăм. (Хăмла). || В песнях иногда не имеет особого значения. † Аллăм тулли йĕс çĕрĕ: И кĕмĕл-и-мĕн? тесе ытаççĕ; пĕвĕм илемлĕ, сăнăм хитре: и пике-им? тесе ытаççĕ. Альших. И, хăмăштăр хăмăштăр, хăмăш-тăрри симĕстĕр! † И, кив кантăр, кив кантăр! çурри таран çĕн кантăр! (h. e. geniculô tenus viridiôr est quôdam môdô atque nitidiôr). † И, уччана, уччана, юр çăват-çке пахчана. Альш. Тиркĕ, тиркĕ йăвача, эп çиеймĕп, кирлĕ мар; и, савмăсăр, савмăсăр, сирĕн пек вĕçкĕн кирлĕ мар! Лашм. И, пус вылять, пус вылять, пус кутĕнче хур вылять. Хвал. † И, вăштăр та вăштăр сивĕ çил вĕрет, — шăнатăп чун савни, кĕрĕкне пар! Янтик. † И, вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр, вĕтĕ те пулсан, шур чĕнтĕр. С. Абызово. И тат тарарат, та-ра-ра-ра-ра-рат, ая-яр, ай-яр, ай-яра! (Припев). Бел. Гора. Савнă тăван, и, кĕтнĕ те кĕтнĕ (меня), ай, ывăннă! Трехбалт. И, искентĕр, искентĕр, иирĕн атте куштантăр. Богдашк. И, ум иккен, ум иккен, умне ука тытнă иккен. † Аллăм тулли йĕс çĕрĕ-и, кĕмĕл-и-мĕн? тесе ытаççĕ.
(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’илҕи пэ̆дэ̆рэ̆нцэ̆к ползасы̆н иа пэ̆лäтäзä (заплёл), тэччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.
(Ик), неизв. слово; отсюда назв. селений: Ик-касси (каσσи), назв. деревень Чеб. У. Ик-касси — виçĕ ял: Шоркка-касси, Кольошша-поç, Самок-касси. Вырăсла вăл ялсене «Перво-Икковское общество» теççĕ. (Русские назв. этих деревень в отдельности): Шоркина, Тохмеева, Самукова. — Чиркӳле Ик-касси', назв. с. Иккова, Чебокс. у. Чиркулĕ (или Чиркĕллĕ) Ик-касси (е) Сившу, вырăсла «с. Икково» теççĕ, тата «с. Второе Икково» теççĕ. Милли. Ик-касси (Икково) — чăпта çапаççĕ (ткут кули).
двоякий. Двояко. Пирĕн яла икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Наше соление называется двояко. Вăл çынна икĕ тĕрлĕ пулăшать. Он приносит человеку двоякую пользу.
(иккэн'), от тат. iкäн. См. «Оп. иссл. чув. синт.» I, стр. 544 ., II, стр. 237—339. || Оказывается. Бес. чув. Микулай пит инçех кайман иккен; Керимулла ăна чĕнчĕ те, вăл каллах ун патне пычĕ. С. Шигали. Ц. Эпĕ çаксам килнине куртăм та, часрах, кам иккенисене паллас тесе, пӳрте чупса кĕтĕм. Альш. Вăл мăрса вăл вырăнта кĕлĕ те тăвать иккен (совершал), тата урăх темĕн кирлисене туса тытса тăрать иккен, хăй çыннисемпе. N. Эпĕ чăнах та: курăк пулĕ, тесе; вăл авă мĕне иккен-ха Альш. Вун-икĕ мулкаç çурисем тĕл пултăм; вун-икĕ мулкаç çурисем иртиччен, выртас иккен çулçăн айĕнче. † Хура вăрман витĕр тухнă чух, вун-икĕ мулкач, çури тĕл пултăм, вун-икĕ мулкач çури иртиччен, выртас иккен çулçă айĕнче: çак самана йăвăрне пĕлнĕ пулсан, выртас мĕн анненĕн хивĕнче (=хĕвĕнче). Кошки. † Çакă нушана пĕлнĕ пулсан, выртас иккен анненĕн хĕвĕнче. Хып. 1906, № 29. Вĕсем пит килĕштерсе пурăнаççĕ. Анчах инкек кирек кама та тиркемест иккен! Альш. Шап-шурă юрсем çинче ылттăн тенкĕ пек иккен йĕрĕсем. Изамб. Т. Эпир пăхăрăмăр та, чăнах та хĕвел выляса тухат иккенне куртăмăр (на пасхе). N. Вара эпĕ хай йĕрĕхе (=кузов йĕрĕх'а) пытарнă иккенне пĕтĕм (узнал, что спрятали). Шел. И. 15. Иртет иккен ĕмĕр.... пĕтет кун-çул...
(ил'), брать, взять; покупать, купить; снять. Ст. Чек. Пыл исе каяççĕ те, лере çăлран шыв исе, шĕветеççĕ. Рег. 96. Она исе каяссише исе кайман, орăхне исе кайнă. Взял не тот, который было надо взять, а другой. Вишн. 72. Вĕсем (воды) хăйсемпе пĕрле çĕр витĕр аннă чух тислĕке те илсе кĕреççĕ те, часах çав ăшăк пусса пухăнаççĕ. Хып. 1906, № 5. Кам илес тиекен илтĕр, манран илсе пулас çук, тет аслашшĕ (т.-е. я не могу купить). И. И. Орлов. В Ракове «илсе кайма кайĕ» = «илсе кайин». Тогаево Покр. Витресем порте мончара, кайса илесси терĕç. Орау. Лаши мĕн пур вăйĕпе чупса пычă чухне салтакки пĕшкĕнсе аллипе тăпра иле-иле пырать. Орау. Пĕри ман хушамата илнĕ (выбрал себе взамен своей мою фамилию). К. С. Эпир кăçал хĕлĕпех тырă илтĕмĕр (покупали всю зиму). Хып. 1906, № 28. Кама, мĕн те çĕр хуçине тӳлес? Кам хăй укçалла илнине кăтартĕ, ăна тӳлесен те юрать. Ст. Шайм. Ача: лешсене илнине кăна илĕпĕр, тет. Парень говорит: «Если уж те вещи сумели взять, то эту возьмем». Ист. Олег çапла тапăна-тапăна Чернигова туртса илнĕ-илнех (все-таки взял.). Чураль-к. † Авăн çапнă укçапа илсе ячĕç ка... на (cunnum). НАК. Ачанăн ашшĕсем ачи илес (scr. исел) тенĕ хĕре илес тесен, евĕч хĕрĕн ашшĕсене калаçтарма каять. Юрк. Шалуннине те чиперех илекен пулать (стад получать порядочное жалованье). Толст. Вĕреннĕ çын арăмне килне илсе кайрĕ, тет, вĕренменнине çавăнтах патакпа çапса илчĕç, тет. Толст. Вăл укçапа пĕр чăхă илсе ярать (на эти деньги покупает). Якей. Сарă вăрăм хĕрсене илессӳ çок (если не хочешь взять), ма астарас? Ирть-х. Вăл Атăл илчĕ он чохне, латти полмарĕ, окçи пĕтрĕ. Он тогда снял (с торгов) Волгу, но толку не вышло, а деньги ушли попусту. Рег. 1086. Ик кĕрĕк илме окçа патăм. Орау. Хам укçана илимарăм (или: кăларимарăм). Я и своих денег не выручил. СТИК. Çук, мĕн улмине калан! Илех тăратпăр та, ăçтан пултăр! Где уж тут в целости сохраниться яблокам, когда дня не пропускаем, чтобы не поесть яблоков. О сохр. зд. Вара пичĕ (наволочка) варлансан ăна час-часах илсе (сняв) çума та пулать. Рег. 1508. Вăл сана парсан, ил (возьми). Букв. 1908, 17. Аллусене ил (отними, возьми), мана сывлама йывăр. Бес. о земл. Малтанхи çуркуннехи сухапа тĕплĕрех тăвас пулать, суха кассисене (борозды) кĕçĕнрен илес (провести) пулать. † Илес-илес илесех, аваннинех илесех (невесту), хамăр ялтан илесех. Т. Исаев. Эй турă, тăхăр çулччен тырă-пулă акса туса илтĕмĕр, тăхăр çул хушшинче лайăх та, начар та тырă пулчĕ, эй турă, тата тепĕр тăхăр çулччен тырă-пулă лайăх пулма парччĕ. Т. Исаев. Çапла пĕр кун ятне илер-ха (возьмем, для примера, название одного дня). Цив. Каçпала пĕр çĕрĕк çăпата илсе кĕреççĕ. Букв. Пирĕн ялта пĕр çын пасартан сӳсмен илсе тавăрăннă тет. Шорк. Исе-исе лайăхрах атă илес. Если уж покупать сапоги, то надо купить получше. СТИК. Çĕр-улми илмелле кĕреп те туртап (чĕлĕм). Спускаюсь в подполье, как будто за картофелем, и курю. Рег. 500. Эс исе, эп илтĕм. Ч. С. Вăл вилеччен виçĕ çул малтан пĕр Çатра-касси çынинне тырă çинчен утне тытса хупнă. Ăна ахаль паман, виçĕ тенкĕ укçа илсе юлнă. Сборн. мол. 14. Вăл чура сăнне илсе, этем пек пулса тĕсĕпе çын евĕрлĕ пулса, хăйне хăй кĕçĕнлетнĕ. ССО. Илсе килтер, велеть привести. N. Египет çынннсем çине тинĕсе илсе пырса, тинĕс шывĕ айне турĕ. Шихазаны. Илсе ярас (купить) эппин пĕр сурăх, терĕç. Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ (молодежь): вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать, сассисене илсе... Хып. 1906, № 27. Çапла ĕнтĕ ун пек патшалăхсенче халăх суйласа янă çынсем закон еркисене пăхса тăраççĕ, патшалăхри пайтасене, расходсене хисеп илсе тăраççĕ. Рег. 872. Порте илчĕç ĕçлĕксене (поç çинчен). К. С. Илмеллех ил, совсем взять. || Взять замуж. Никитин. Мана Хомок илмере илме (чит.: илмерĕ, илмерĕ) — курĕ-халĕ нушнине, курĕ-халĕ нушнине. Чураль-к. † Ялти маттур сар хĕрсене илме тăртăм, çул çитмест. Т. М. Матв. Илнĕ лаша ăнмасан, çулталăка хуйхă; илнĕ арăм ăнмасан, ĕмĕрлĕхе хуйхă. Ст. Айб. † Вĕтлĕх çулчи кĕл пулмĕ, пирĕн (чит,: пире?) илен хур пулмĕ. Изамб. Т. Эпĕ ун пек (такую) арăм илес çине (чтобы взять) авланмастăп та, теччĕ. Тăвйп. Иван вара урăх начартарах, çук çын хĕрне аран илсе янă. † Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма (взять за себя) полмарĕ. || Взять на военную службу. Урмай. Нурăс кулачи шур кулач; илес тесе карăм та, хамăра илсе пăрахрĕç. (Из солд. п.). || Стричь. Сред. Юм. Кам сана тутар пик илсе янă? Чирикеево. Çӳçне нумай илмен, кăшт-кăна кăрăхтарнă. || Оказаться в состоянии стронуть с места, свезти (о лошади). Изамб. Т. Мăклă лавсене лашасем çиле хирĕç ниепле илеймеççĕ (не могут везти). Букв. I, 1904, 71. Хайхисен лашисем харăс илсе, шыв пек кайнă. N. Утсем илеймерĕç. Лошади не взяли. || Заливать, понимать (о воде). Якей. Пилĕк таран шу илч (затопила), çаплах лармаçть (она). Шу мыя иле пуçларĕ. Альш. Етремене Сурăх ваççи юхса кĕнĕ тĕлте, мал енчи çеремре, пĕр çур ял вырăне пек çӳлĕ шыв илмен вырăн пур — тĕме. Богатыр. Шыв унта та тулса çитрĕ (поднялась) тет те, улпута мăй таран илчĕ, тет. || Резать, пилить (об инструменте). Толст. Илмест. Не берёт (пила). || Перетягивать. СТИК. Илеймест-ха=не перетягивает (чашка весов). || Выростать (о новом мясе). О сохр. зд. Чи çиелти тир пирĕн кивелсе, кирĕк пулса тăкăнса каять те, ун вырăнне аялтан çĕнĕ ӳт илсе пырать. Хып. 1906, № 43. Тĕттĕм çĕрте пурăнса куçĕсем е пит пĕчĕккĕленсе вăйсăрланса кайнă, е куçĕсене пĕтĕмпех ӳт илсе ларнă (заросли мясом). || Захватывать (не целиком, о пожаре). Орау. Вăсен пӳртне те вут илчĕ. И их изба загорелась. См. хып. || Умножать (в арифм.). || Начать одолевать в борьбе. Сред. Юм. Илсе-илсе пыраттăмчĕ (в борьбе), тепле ôрана хиртерчĕ те, çавăрчĕ-пăрахрĕ. Такки çĕнчĕ, терĕç вара çапах. || Futuere, terere. Ст. Чек. Эпĕ ăна, ох, илтĕм! || Дрыхнуть во всю. Якей. Эпĕр ăйха илеппĕр анчах. Мы знаем спим (много спим). Загораться. Пĕр шăрпăкпа илеймерĕ. От одной спички не загорелось. || Часто употр. в качестве вспомог. гл., даже если говорится о действиях неодушевл. предметов. См. «Опыт иссл. чув. синт.», II, 45, 52—55. Яргуньк. Хай çĕлен кайран калях çыпçăнса илчĕ (опять обвился вокруг шеи портного). Юрк. Пуçĕнчен çĕлĕкне хыпаланса хывса илсе... Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Ырашне çапса илсен, улăмĕ вута! терĕр пуль. Букв. 1904, I. Унтан пурте сăхсăхса илтĕмĕр (перекрестились) те, вăрмана кĕрсе кайрăмăр. Календ. 06 г. Вăл 24 сехетре пĕре çавăрнса илет (о земле). I-ая кн. для чт. 1912, 34. Ăна (клён) çил, вăрттăн пырса, кăшт сĕртĕнсе кайсан, вăл хăйĕн çулçисене вылянтарса, çавăркаласа пăхса илет. Хып. 1906, № 44. Халăх хăй те ăна сиссе илчĕ. Юрк. Ун патне килсеттĕмĕр çав, теççĕ те, тата урăх сăмах килаçса та илеймеççĕ, хай майра часах шалти пӳлĕме кĕрсе каят. I кн. для чт. 1912, 21. Шăпăр хулли хуçса илчĕ те, тытăнчĕ çунтарма (сечь, пороть). Чăв. юм. 1924, 32. Пĕр куç хупса иличчен. В мгновение ока. Чăв. юм. 1924, 17. Ак тамаша! Арча хуппине уççа ярсанах, симĕс-кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ. Хисепсĕр нумай. Авкаланса, хуçкаланса, хĕре явăнса илчĕç те, çавăнтах çиме пуçларĕç. К. С. Пĕрре... са илтĕм. Futui semel. Сред. Юм. Чӳрече витĕр кăçкăрса илчĕ. Увидал из окна и позвал к себе, и тот вошел. К. С. Тивертсе (или: хĕртсе) илтĕм. Прибил, отдул (кого). Юрк. Арăмĕ, ĕмĕрне çынпа килĕштереймен çын, кӳрши арăмĕне вăрççа илет. Ист. 354°. Хусана епле те пулсан туртса илес-илесех, тесе, çарă пуха Пуçланă. Ллыи. Кăна та юмăçă: пăхса вĕрсе илтĕм. тет. Толст. Пĕрре асапланса илсен, кайран çăмăл пулĕ. О сохр. зд. Куçсем часах ывăнса ыратакан пулаççĕ; вара ирĕксĕрех ĕçе пăрахса, пăртак канса илес пулать. БАБ. Анне ĕлĕк хампа асапланнине (со мною) шухăшласа илетĕн те, куççулĕ шапăрах юхса тухать. Сказки. Иванпа Петрăн (чит.: Петĕрĕн) лашисем те пĕр-пĕрне палласа кĕçенсе илчĕç, тет. N. Шухăшласа илме çук тĕлĕнмелле. Ч. С. Сăмса айне шăлнине ыттисем ан сисейччĕр, тесе: веçа килет! тесе, аллине тăсса кăтартса, сăмсине кăшт шăлса илчĕ, тет. N. Эпĕ вара ерсе илтĕм (поплакал). 93 çул. 68. Марккиз кулса илнĕ. Маркиз усмехнулся. Хăр. Паль. 19. Апатне те çăварĕ патне аран илсе пырать. И. Патт. 12. Эпĕ сире хĕрхенсе илсе çитертĕм (довёз), терĕ те лешĕ, чуптарчĕ хăй çулĕпе.
(ил'эм), красота, краса (одно из красивейших слов в чуваiском языке). † Вăрăм сайхах касайса, вăрман илемне ятăмăр (лишили лес его красы). Н. Шинкусы. Акнă тырă хирте тикĕс лартăр, хир илемĕ килтĕр, чĕнчене (=тĕнчене) савăнтартăр. (Из моленья). Ердово. Вăлта холли пӳвĕм пор, авкала(на)ть, хоçкаланать, той илемне вăл кӳрет (придает красу свадьбе). Сирах, 41. Чипер якатса тунă çтянана илем кӳртекен ереш. Канонник, 41. Эй вăрах тӳсĕмлĕ Иисус, типĕ тытакансенĕн савăнăçĕпе илем (чит.: илемĕ).
(ил'эн'дэр), привадить, прючить. РЖС, 2. Вĕсене, ачашласа, хăй çумне илентернĕ. Янш.-Норв. Çапла мухтаса, вăл илес текен ашшĕпе амăшне (родителей парня, желающего взять девушку) çав илес текен хĕр енне пĕтĕмнех илентерсе ярать. Сред. Юм. Йытта пĕр илентерсен, хĕнесе те яраймастăн вара эсĕ ôна. Вĕлле хурчĕ, 27. Анчах хурт пахчи çывăхне йăва лартса илентерес пулмасть.
прийти в состояние, обозначаемое, словом «илес-милес». Альш. Пĕр кун вăл пирĕн патра темĕскерле илес-милесленсе килчĕ (сам не в себе, страшный, словно из другого мира).
(ил’эш), то же, что илен. Баран. 99. Лаша хуçана пит илешет: ăна вăл темиçе çултан та паллать. Серг. Рад. Вĕсем те ăна илешнĕ. N. Çак вир çине тăрнасем илешеççĕ. N. Пирĕн киле вуникĕ пуçлă çĕлен илешнĕ, тет. В. Буянова. Курва-курва хĕрсене мишер таркăн илешнĕ. Баран. 44. Анана сĕлĕ çиме вĕреннĕ упа илешнĕ.
Ильин день. Б. Олг. Илин конче ĕлĕк вут (сено) çолма, тыр вурма, поса татма каятпăр. Т. Исаев. Илин кунĕ пăрçа хутаççи тулнă вăхăтра пулать, вăл праçнике урăхла «Илен кунĕ» теççĕ. Вăл эрне-кун пулать. Этот праздник, кажется, зовут и «Енчел»).
(ил'э̆рт, ил'э̆рт'), манить, заманить, прельстить (чем). Образцы. Илĕртрĕмĕр хĕрсене хĕрлĕ куçлă çĕрĕне. Образцы. Кинçĕм-чунçăм, Анна кин, сăхлантарчĕ тĕсĕне, ăмсантарчĕ пĕвĕне, йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. Ч. П. Каймăттăмăр вăрмана — хăмла çырли илĕртет; тухмăттăмăр выляма — хамăр савни илĕртет. Хурамал. Тухмăттăмчĕ çак вайя — чун илĕртен тантăш пур. Сред. Юм. Пĕрчик ачасĕне: япала парап, тесе, илĕртсе кирак-мĕн тутараççĕ. Чăв. юм. 1924, 24. Сана вăрманта арçури аташтарнă пуль. Сана пăрахасси лекнĕ. (К этому, в сноске, сказано: «Пăрахасси тени çăкăрпа арçурине чирлĕ çын патĕнчен илĕртсе кăларса яни. Çăкăр турамне вара арçури çыпçнă çĕре кайса пăрахаççĕ). † Тухмăттăм тухасса çак вăййа — чун илĕртен сарă ача пур. С. Тим. † Хĕреслĕ тенкĕ, кив тенкĕ, çакăр тухья çанкине (= çамкине) — ваттисене вăрçтарма, çамрăксене илĕртме. Орау. Пăртак илĕрт-ха ачана, кăваса çăрса пĕтерем. Помани или займи ребенка, я кончу месить. Орау. Ачана илĕртнĕ пек илĕртет, те: пĕлмест, тит... К. С. Çын илĕртнĕ хыççăн çӳрет. Поддается на приманку, на улещания. Лашман. † Чунçăм айван, пуççăм çамрăк — çын илĕртнĕ хыççăн пит каят. || Сбивать с толку, «смущать», подущать, науськивать. Юрк. Арăмĕ, ăнман япала, илĕрте пуçлать. Сред. Юм. Илĕртсе, çынна хĕнеттерет. || Прельщать, обманывать, обольщать. Уговаривать. Микушк. Ай-хай, ача. Ваня, Хветорана илĕртет! (Ваня Федору обманывает). Кожар. Вăсем илĕртсе ыйтасшăн пулнă, сăра ĕçме çилом илсе пычĕç. Алекс. Невск. Куланая майĕпе илĕртсе-туса илмен, ялан çапса хĕнесе илнĕ (сборщики). || Ябедничать. Рекеев, Тайба — Т. Илĕртсе кăтартаççĕ. Клевещут, ябедничают. Букв. I, 1904 г. Çĕнĕ кин пят хаяр, усал кăмăллă çын пулнă. Вăл асаттене анне çинчен йĕре-йĕре илĕртетчĕ, тет. М. Яльчики Т. Илĕртсе панă. Наябедничал. Л. Кошки, М. Ăнтавăш. Илĕртсе кăтартнă (то же значенне). || СТИК. Пырат çав ахалтен (ахальтен), çăккăр илĕртсе антарма! («говорят про воблу и прочие закуски к хлебу», благодаря которым и хлеб кажется вкуснее).
(Ил'т’, ил’т), слышать. Рег. 202. Эп илтрĕм çав сăмахсене каланине (каланисене). Чăвйп. Илтмен сăмахах: илтрĕм, тет, пĕтмен ĕçех: пĕлтĕм, тет. N. Сана эпир илтрĕмĕр: школта, тесе. Мы слышали, что ты в школе. Сред. Юм. Сана пола çăмах илтсе лар конта. Из-за тебя вот неприятности выслушивай. N. Тилли илтмĕш пулса калать: мĕн тетĕн? илтместĕп-çке! Сред. Юм. Ӳлмерен он пик чортта пĕр сăмах илтем пĕрех! — пуçна çапса çĕмрĕп! Пшкрт. лэш окмак єлдäт вы̆лзам сол’аνиын’ä (что они говорят). Якей. «Суйя аки» кам илтет (выслушивает)? — Кам кот парать, вăт илтет (из свад. песни о прежней любовнице жениха). Юрк. Ваттисем, çамрăккисем! Пурсăр та манран илтнĕ пулăр, пурсăра та сире пĕр сăмах! Юрк. Чăваш арăмĕ те ку çапла кăлăхах тертленсе каласа ларнине илте-пыра, унтан кулса тăра пуçлать. Юрк. Кӳрши çапла савăнса чĕннипе илте-тăра, кĕсем те, пӳрте кĕрсе, сĕтел хушшине кĕрсе ларса, хăна пула пуçлаççĕ (гостями стали). Юрк. Итлесе ларакансем илтнĕ пулăр. Рег. 201. Эп вăлсам сăмахсене илтрĕм, вăлсам попленисене. Рег. 142. Эп старикран илтрĕм санпа попленине. Рег. 141. Эп старикран илтсе эс каланине. Рег. 140. Эп илтрĕм вăл каланине. Ист. 144. Халăх, илтнĕ пулăр, акă эпир Панпа вут витĕр утса тухмалла тавлашрăмăр. Юрк. Халăх çапла каланнине илте-тăра ку та: эпĕ ăна лаша илме çĕр тенкĕ парасшăнчĕ, итлемерĕ, тет. Сиктерма. Эп илтеймесĕр юлтăм пулмалла. Я, должно быть, не расслышала. Юрк. Сарă алтăрта пыл йӳçет, ăна ĕçмесĕр каяс çук; пичче? килнĕ хăнана, илтмесĕрех каяс çук. (Хĕр сăри).
неизв. слово в сочетании: Илт улăхĕ, назв. лугов около с. Янгорчина, Тойсинской вол. Ядр. у. Пирĕн ялăн тата çаран ӳстермели (siс!) вырăнсем пур. Вăл вырăнсене улăхсем теççĕ. Вĕсем акă мĕн ятлă: Илт (scr. Ильт) улăхĕ, Масар улăхĕ, тата Тукай умĕнчи улăх.
(имjум), жидкое лекарство. Альш. Им-юм илсе килтĕмĕр. IЬ. Им-юм ĕçет. || Лекарство. Н. Карамалы. Им-юм = эмел. СПВВ. ИА. Вырăсăн им-юм, чăвашăн вĕрӳçĕ чĕртет, теççĕ. У русских вылечивают лекарства, а у чуваш — знахари. Н. Изамб. Вăл имне-юмне çĕрĕк çăнатапа туртса килнĕ (Ашаматман-карчăк). Паас. Им-юм — заклинания, при помощи которых лечат болезни. || М. И. Петров. «Им-юм — тары-бары». || «Нечисть вообще» (т.-е. злые Духи). Кудемер. Им-юм — лăп(лôп)-лан. См. лăп-лап. Стеф. 18. Темĕн тĕрлĕ им-юм çулăхĕ. || Дрянь, т.-е. человек, не имеющий значения. Сред. Юм. Им-йôм = дрянь. IЬ. Çавăн йыш им-йôм та полса çынна канçĕрлесе çӳрет те, кули ытти канçĕрлемĕ. Если уж такая дрянь не дает (человеку) покоя, то что говорить о других! См. юм. || Порядок. Употребл.. в выражении: имĕ-йôмĕ те çôк, в беспорядке. Сред. Юм.
(имл’э), лечить. М. И. Петров. Сирах, ХVIII. Чув. кал. 1911, 6. Темĕн чухлĕ макăрса та выльăхна чĕртеймĕн, макăрас вырăнне часрах имлеме тытăнас пулать. Скотолеч. 7. Чĕмерене (сулана) ак çапла имлемелле. Сирах, hVIII. Эмелçĕ, тĕрлĕ им-çам хутăштарса, çынна имлет. Слепой. Çак амална имлес полать (надо лечить). Чума. 1879 çулта çынсем чумапа чирленĕ вăхăтра пĕр Субботин ятлă доктор нумай чирлĕ çынсене, имлесе, вăл чиртен сыватнă.
в беспорядке. Сред. Юм. Ытла пит имсĕр-йомсăр ко сӳс, такам мôтасласа пĕтернĕ ôна. Иначе: имĕ-йôмĕ те çôк. || Необыкновенно. «Имсĕр-юмсăр = необыкновенно (скуп, зол — дурн. качество)». Чăвйп. 36°. Вăл имсĕр-юмсăр хытă (скуной) çын пулнă.
(им), то же, что и-мĕн, что-ли, разве. Эпĕ сампа (=санпа) выляма ача-им? Разве я ребенок, чтобы играть с тобою? Орау. Хырăма тăрантарать-им вăл! (скажет чувашин, напр., об апельсине, указывая на то, что он не питателен). Орау. Эс мана хуçа-им?! Разве ты мне хозяин? Орау. Эп сан тарçу-им эс хушнине тума?! Иов, I. Иов вăл ахалех турра хисеплесе пурăнать-им?
(имэ̆ш), будто бы; говорят, что. Юрк. Сирĕн Курмăшри (чит.: Кăрмăшри) фотографăн чăваш кĕлеткисем (снимки) пур имĕш. Бюрганский. Ĕлĕк авал имĕш чӳк тунă чухне çын пусма хунă, тет, унтан вара турă, этеме хĕрхенсе, ун вырăнне така пусма хушнă, тет. Юрк. Петр Петрович, эсĕ имĕш татах вырăнсăр тăрса юлтăн, теççĕ; вăл хыпар тĕрĕс-и? IЬ. Эсĕ утилни вăрманне каснă имеш; вăл ĕç тĕрĕс-я, тĕрĕс мар-и? СТИК. Ваттисем каланипе, сăвăр пуян аччинчен пулса кайнă имĕш. О Японии. Таса вырăнсене çынсем юри аякри çĕрсенчен кĕлтума. пуççапма çӳреççĕ. Аякка кайса кĕл туни Японсен шухăшĕпе пит сăвап. Çапла аякка кайса çӳреме пĕр таса (святой) çын хушнă имĕш. Ст. Чек. Вăл имĕш вара (или: вара имĕш) ăна хĕненĕ. Он его будто-бы прибил. || Догадка, слух. СПВВ. «Имеш: вăл имĕшпе-кăна калать = будто; но догадке». IЬ. «Имĕш = будто: вăл имĕшпе çӳрет; вăл пирĕн пата килнĕ имĕш те каланă имĕш». Альш. Чиркăва куçарма саккун çук, тет, имĕш.
ослабеть, оплошать. N. Имшерленсе кайнă. Ослабел, стал плохим. Альш. Ытла имшерленсе кайнă вăл. К. С. Ялтах имшерленсе кайнă = совсем ослаб (о больном человеке). Хуйхă. Унăн ватăлса, имшерленсе çитнĕ кĕсри. Зап. ВНО. Куçпа имшерлентĕм. Ослаб мазами, обессилел, разнежился (!). || Стать вялым (напр., о ребенке перед сном) КС.
назв. некоторых свойственниц. Жена моего брата, который старше меня. Жена моего дяди со стороны отца. Левит, ХVIII, 14. Хăвăн аçу тăванийĕн çарамасне ан уç, унăн арăмĕ çывăхне ан пыр: вăл санăн инкӳ. Н. Карм. Белеб. Инке — жена моего хунчăка, жена моего пăяхам (деверя старше мужа). || Почтительное название женщины (не девицы), которая старше меня возрастом. Иногда — и без особого почтения. Ильмово. Ватта курсан, ватă, тесе, хисеплĕр; арăма курсан, инке тейĕр; хĕре курсан, хĕрсем тесе чĕнĕр. (Из наставления новобрачным, когда их благословляют родители жениха). † Инкӳ те пур, хĕр те пур, выляссу килсен, кунта кил. || Молодушка. Название молодушки в свад. песнях молодежи. Байглыч. † Каяссине халех, ай, кайăпăр, инкесене илмесĕр каймастпăр. Пазух. † Хĕр хĕрĕх пус тенĕ чух пирĕн инке тин тăвас. Кильдиш. † Эпир туйя килмесен, пирĕн инке тухас çук. || Формы для других лиц: инкемĕр, инкӳ (инку), инкĕр, инкĕшĕ (инкĕш). В. Байгул. Сан инку асаймăç.
молодая вдова. Вдова, которая еще может ждать жениха. IЬ. Инке-арăм илчĕ вăл, хĕртен (у др.: хĕр) илеймерĕ. Он женился на вдове, а не на девице. N. Пĕр инке-арăм илсе ятăр. N. Вăл арăм инке-арам пулнă, унăн хăйĕн те икĕ ача пулнă. Хурамал. Упăшки вилнĕ арăма инке-арăм теççĕ.
(ин’г’эк’, ин’гэк), бедствие, беда, несчастье. Сред. Юм. СПВВ. «Инкек — в смысле неожиданной беды главным образом». Инкекпе çын пусăрнать, теççĕ. Несчастье придавливает человека. Алекс. Нев. Новгородра инкек çине инкек тухса пынă. N. Акă инкек! Ку ачу аллине ăçтан ӳксе капла сиктернĕ, кин? N. Çиме çитменни пĕр инкек. || Материальный вред. Шорк. Лаша вилсе пĕр инкек кортăм. Шибач. Инкек полчĕ. Стряслась беда (напр., пропали деньги — окçа çохалать). КАЯ. Инкекĕ тупăнĕ вăл, ырри çук! До беды не долго; чего хорошего, а это как раз! Кратк. расск. 20. Вара эсир: пирĕн тата кĕçĕн шăллăмăр пур, тесе, мĕшĕн каларăр вăл пуçлăха? Эх, ачамсем, манăн инкекĕме (на мою беду) каланă эсир! Жит. свят. Февр. Св. Агафия тĕрме сыхлакансене инкеке кӳртес мар тесе, Христосшăн та аеап курасшăн пулса, тĕрмерен тухса кайман, çавăнтах турра кĕл-туса тăнă. || Бранное обзывание человека или предмета. «Инкек — усал сăмах пулать». М. Шевле. Çын вилесрен хăраса пĕртен-пĕр лашине пусса парать çак инкеке (т.-е. киремети). Юрк. Пĕр чыкан ачи кĕлете вăрлама кĕнĕ. Ăна хуçисем тытнă та, кăна, инкеке, мĕн тăвар-иш? теççĕ. Альш. Эй инкексем! тесе калать, тет; вăл хăех илсе кайнă, тесе калат, тет. Инкек — слабый, ничтожный человек. Турх. Çын лашине çиленсе каланă: инкек! шуйттан пуçĕ! мур хирменĕ! Чарăнса тăрать тата, пăх çиен! М. В. Шевле. Кил хуçи ĕнтĕ тем пекех ӳкĕнет ко инкеке (т.-е. киреметь) çăмăрпа торăран хăтăлтарнăшĕн. N. Мĕн теççĕ-ши ăна, инкеке?!.. Как же это оно называется, шут бы его побрал! (говорит о растении, названия которого не знает). || Инкек — назв. божества. Хурамал. Магн. 113. || Назв. злого духа. Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне-çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр (инкек — хуртпа перекен усал). Самар.? 77 тинĕс уттинчче сарă ту, сарă ту айĕнче сарă чул, сарă чул айĕнче сарă каччă. Сарă каччăн шăлне-çăварне хăçан та хăçан хур çирĕ (scr.: сирĕ), инкек çирĕ (scr.: сирĕ), çавăн чуне инкек çитĕр, хурт çитĕр (инкек — хуртпа перекен усал). (Из шăл-суран чĕлхи).
потерпеть нужду, горе. КС. Ача-пăча таврашпе (= таврашĕпе) нумай инкекленсе пĕтрĕ вăл. Дети доставили ему много горя. То же слово и у СПВВ. IЬ. Эй çав выльăхпа нумай инкекленсе пĕтрĕм. Много, я беды видел от этой скотины (т.-е. скота).
(ин’з’э), далеко. См. инче. О заступл. Эсĕ ватă. Сана инçе çула каясси. Т. Григрьева. Инçе шухăшла та, çывăхра пурăн, теççе. (Послов.). Т. Григорьева. Хума инçе пулсан, илме çывăх; хума çывăх пулсан, илме инçе, теççĕ. (Послов.). Сборн. Хума инçе хурсассăн, илме çывăх, теççĕ. (Послов.). Хып. 1906, 26. Халăха çĕр памасан, патшалăха еркелĕх кĕтме пит инçе. Образы. † Инçелех çула çывăх турăм, хамăр тăвансене курасшăн. † Калпак çуса çакрăм эп хĕвеле; хĕвелĕ инçе кайрĕ, час типес çук. Рак. † Инçе-инçе çула çывăх турăм, хам тăванăмсене курасшăн N. Вăл инçене кайнă. Он ушёл далеко. N. Инçерен, издали. Метаф. Иов, ХХVII. Эпĕ эсир мĕн каланине тӳрре хурасси инçе. || О времени. Ст. Дув. † Авăт, куккук, хытăрах, чарăнасси инçе мар. Т. М. Матв. Инçе хурсан, илме çывăх. (Послов.).
(ин’џ̌э), далеко. См. аякра. Якей. Ман санчен инчерех каять (талашса сорнă чох, шăнă чох и пр.). У меня хватает дальше, чем у тебя. Так, напр., говорят, когда спорят о том, кто далыне плюнет или сикнет. Курм. Эпĕр кайнă чох, хĕвел анасси инче те марччĕ. Рег. 810. Вăл пĕлсе инчине, пире каламарĕ. Он знал, что далеко, но не сказая нам. Село-Устье. Таста инчере илтĕнет, тет. || О возможности. Беседы на м. г. Чăвашсем хушшинче. Ун пек пуласси инче (= никогда не бывает так).
(ир), утро; утром. Быт. I. Каç пулнă, ир пулнă: пĕр кун пулнă. Ир пулчĕ. Наступило утро. N. Карĕ-карĕ, тет, хай старик, ир тăрса, каçчен çаплах карĕ, тет. Пухтел. Кăçал çуркунне ир килчĕ. Нынче весна наступила рано. IЬ. Кăçал çуркунне ир килмерĕ (н. поздно). IЬ. Ир тухса, каçчен çаплах туптарнă (ехал на лошади). тет. Рег. 1477. Ир килет те, каç килет. Коракыш. Тепĕр ир çинче, на другое утро. М. Яуши. Ир пусан, по наступлении утра. IЬ. Тепĕр ирне, на другое утро. СТИК. Вăл паян ирех сыпрĕ, кĕлĕрен тухасса та кĕтмерĕ. Он выпил сегодня очень рано — не дождался конца церковной службы (т.-е. обедни). Трехбалт. Ир авăтакан куккук кукша пулать (ĕçне тумасăр малтан ан мухтан). Сред. Юм. Эпĕ паян кĕлле иртерехех (совсем рано) кайрăм та, ирхинех çитрĕм (успед к заутрене). N. Пĕр такăнсан (если споткнешься), ирччен, теççĕ. Уж оно если не везёт, так не везёт. (Послов.: за одной неудачей — другая). Сред. Юм. Ир тăракан тулă пĕрчи тупнă, тет. (Послов.). Ист. Ире хирĕç (к утру) Мстислав пиччĕшне çĕнтернĕ (разбил). Актай. Ку арăм тепĕр ирне тăчĕ, тет те, васкаса каять, тет. И. Седяк. Ир авăтакан куккук кукша пулнă, тет. Рег. 1475. Ир вăл тăчĕ, ора сырчĕ, апат çирĕ, томланчĕ, вăрмана кайрĕ. Рег. 308, Якей. Эп кортăм она ир. Рег. 635. Чан çапнине ир илтрĕм; ир чан çапнине (ирхи чан çапнине) илтрĕм. Орау. Çывăрма выртма ир халь; выртман пуль-ха, каям. Лечь сейчас еще рано; вероятно, еще не лёг — пойду. 1-ая кн. для чт. 1912, 21. Пиччесем иккĕшĕ те ирех вăрмана вутта кайсаччĕç. Мана ирек пулчĕ. † Иртен ĕçе каç тухать (бессмыслица?). N. Эпир пĕре çулахи ир ирех хамăн юлташпа Çавал (р. Цывиль) хĕрне пулă тытма карăмăр. Сюгал-Яуши. Çулла пĕр лайăх ир эпĕ ирех тăтăм та, пусма илсе, пулă тытма карăм. † Порçăн тоттăр çавраки каç полттипе вĕлкĕшет, ир еннипе (к утру) лăпчăнать. Актай. Ир çинчен (на утро) хуçи анчĕ лапка патне, итлекелесе тăрать. Тим.-к., Якей. Тепĕр кунне ир çинче кĕтӳне хăваласа уя тухрĕ. IЬ. Ир çинчен сĕчĕсене суса хăварчĕç, тет те, вугă çиме кайрĕç, тет. СПВВ. «Ир çинче вм. ирхине». Тим.-к. Ир çинче хуçа ыйăрне пăхнă, анчах çук пулнă (его не было). Б. Хирлепы. Вара кукша, ир çине тăрсан, йытă çурине çав ихерче пачĕ, тет. Яргуньк. Ир çине яван пăхать те, çырмара пĕр вар хушшинче выртать, тет. N. Пĕр праçник ир çинче эпĕ çытармаран тавăрăвтăм. Бес. чув. 14. Тата çавăнтах пĕчĕкçĕ кӳлĕ те пурччĕ; унта эпир, ачасем, ир пуçласа каçчен, аппаланаттăмăрччĕ. N. Ир çинчен тăртăмăр та, пирĕн кăнтăрла çитнĕ. Рег. 1374. Халь иртерех (еще рано, рановато) полать, эп каймастăп. Юрк. Атăл кĕркунне ир (рано) шăнсан. Никитин. Арăмĕ: ир пуйрăмăр-ши, каç пуйрăмăр-ши? тесе, хĕпĕртенĕ. Хуйхă. Мĕншĕн иртерех çитмерĕн? Почему ты не приехал раньше? Якей. Иртен илсе, каçчен, с утра до вечера. Шибач. Тепĕр конне тăрчĕç (встали) ир çинчен. С. Ирех сиксе тăчĕ (вскочил). Ир. Сывл. 27. Хĕвел иртен ир тухать.
(ирл'эзэ), утреннею порою (т.-е. в пределах утра). СПВВ. ВА. «Ирлесе — по утру». Ч. С. Çав кунне çăмăр ирлесе çума пуçларĕ те, кăнтăрлаччен çаплах çурĕ. СТИК. Эпĕ çывăрса тăтăм та, ирлесе пекех туянчĕ («мне показалось, как будто утро»). СТИК. Ирлесе килте-çуртра ĕç ниçта çитме çук пулать. IЬ. Ыран ирлесе вăрмана, тăрса, каясчĕ-ха! N. Те автан авăтнă вăхăтра, те ирлесе килĕ вăл. СТИК. Вăл паян ирлесех сыпнă пулас, çавăнпа питех ӳссĕр мар. Он, кажется, выпил еще утром, поэтому и не очень пьян. Здесь А. С. Курушин сделал примечание: «В этом примере также можно употребить «ирех», но тогда смысл изменится. Смысл этого выражения отличается от смысла другого тем, что тут говорящий хочет выразить, что он выпил не сейчас, а давно, еще утром, а во втором выражении (ирлесе?) говорящий выражает то, что N. выпил сегодня очень рано, не указывая отдаленности этого времени от настоящего момента». Шорк. Вăл паян ирпе ирлесех таçта тохса карĕ. Часосл. Эй туррăм, туррăм, ирлесе сана кĕлтăватăп.
по своей воле («охоте»). Вдоволь. Хып. 1907, 10. Шанчăкран тухнă министрсем, ирĕккĕн-ирĕксĕрех, вырăнсенчен тухмалла пулаççĕ. Чăвйп. Мĕн тенĕ, вăл пурте ирĕккĕнччĕ (вдоволь). Чăвйп. Унăн выльăхĕ-чĕрлĕхĕ те, тырри-пулли те ирĕккĕн пулнă (вдоволь). Ев. Манăн аттемĕн темĕн чухлĕ тарçă та çăкăртан ирĕккĕн пурăнать. N. Хăйсем ирĕккĕн (по своему желанию) юрлама вĕреннĕ вырăссем. Нав. ХI. Пĕр хула та Израил халăхне хăй ирĕккĕн парăнман, пĕр Гаваонра пурăнакан Иевейсем анчах хăйсем ирĕккĕн парăннă. Псалт. 6710. Эй турă, эсĕ хăвăн суйланă халăху çине çумăрна ирĕккĕн çутарнă. Юрк. Парнисене мĕнсене хатĕрлемешкĕн ирĕккĕнтерех пултăр тесе (чтобы было более времени...). Букв. 1904, I. Унăн выльăхĕ-чĕрлĕхĕ йышлă пулнă, тырри-пулли ирĕккĕн çитнĕ. Юрк. Вăйлă туя тăвас юлсан, кирек хăçан та çапла çулана хăварма тăрăшаççĕ. Мĕшĕн тесен, вăл вăхăтра ирĕккĕн пулать (бывает вольготнее). Псалт. 1737. Эсĕ ман урасене ирĕккĕн уттартăн. Ч. С. Эй ĕнем, ĕнем! Сĕтне-çуна ирĕккĕн параттăнччĕ, халиччен юрмасăр яшка çименччĕ, çусăр пăтă çименччĕ, пур енчен те тулли тăваттăн. Псалт. 11445. Эпĕ санăн еркӳсене шырарăм та, ирĕккĕн çӳрерĕм.
не имеющий свободы. Невольно. Насильно. Юрк. Хуняшшĕпе хунямăшĕ (свекор и свекровь) ирĕксĕр тӳссе пурăнаççĕ. Юрк. Ачам-пăчамсене нимĕнпе тăраптарма, ыйткалама яла(?) ярас килиест. Ирĕксĕрех хуйхăрса ĕçетĕп. Орау. Ирĕксĕр (через силу) ан çӳре, эсĕ апла пушшех пулăн (хуже расхвораешься). † Ирех тăтăм ирĕксĕр, пите çурăм сопĕнсĕр (scr. Сопеньсĕр = сопăньсăр). Эп ирĕкле каймарăм, атте пачĕ ирĕксĕр. Чураль-к. Ясар, ясар, тиеççĕ — ирĕкçĕр ясар пулмалла; хĕрĕсене чармаççĕ: каç выртма та чĕнеççĕ, ир хăратса параççĕ. N. Мĕн тăвас тен (=тетĕн), ирĕксĕрех каяс пулать. Что поделаешь, поневоле приходится итти. N. Ирĕксĕрех пăрахăн! И не хочешь, да бросишь! Юрк. Эпĕ сана мĕнле сăмахпа вăрçмаллине пĕлетĕп-çке те, анчах вăл сăмаха каламасăр ирĕксĕр чăтатăп... тет. Ал. Цв. 13. Кĕçĕн хĕрĕ хĕрлĕ чечеке ирĕксĕр илнĕ пекех илсе, ашшĕ аллисене чуптăва, чуптăва, вĕри куççулĕпе ерет. Юрк. Вăсем патне çав пупсем пек ирĕксĕр пырса кĕрсен, тин чĕнĕç. Жиш. свят. Апр. Манăн чĕлхем ирĕксĕрех ĕлĕк хама савăнтаракан ирсĕр юрăсене юрласшăнччĕ. || Естественно, т.-е. конечно. Юрк. Вĕсене (эти земли) ака пуçласан, ирĕксĕрех пурăнăçе (их жизнь) малалла кая пуçланă. || Сред. Юм. Ирĕксĕртерех çӳрет. Сывмартарах çын килте ĕçлекен çôк пирки хăй ĕçлеме çӳресен, калаççĕ. Шибач. Ирĕксĕртерех, не совсем здоровый. Орау. Чирĕ-чĕрĕне аптăрарăмха; çӳрекелессе çӳрекелетĕп те, ирĕксĕртррех янчах çав.
опоганиться, оскверниться, стать отвратительным. М. В. Шевле. † Малтан торă çынсене канаш пама ӳркенмен; ирсĕрленсен, вĕсене хăй патне те кӳрттермен. Изванк. (?). Пăснă (околдованные) çимĕçсене (овощи) çимелле те мар, темĕнскерле шатра муклашка тухса, пĕтĕмпех ирсĕрленсе каяççĕ. Соломон, В. Ăслă çынпа канаш тăвакан ăслах пулĕ, усал çынпа тусланакан ирсĕрленĕ. Лев. ХVIII, 25. Çĕр ирсĕрленсе çитрĕ. IЬ. ХХII, 8. Виле ашне, тискер кайăк çурса пăрахнине вăл çимелле мар, унпа ирсĕрленмелле мар.
(Ирз’эл'), назв. села Верхних Тимерсян, Ногаткинск. в. Симб. у. Название происх. от Ирçе ялĕ. Чĕмпĕртен 56 çухрăмра. Пирĕн яла хамăр ялсем те ытти ялсем те чăвашла Ирçел теççĕ. Пирĕн ялти касăсем: Малти, Анатри касă, Хыçалти касă, Çӳлти касă, Çапук-касси, Кĕпер-касси, Мăставуй-касси, Çаман-касси, Чиркӳ-касси, Прикас-касси, Хврти-касă. Пирĕн яла Ирçел тесе акă мĕншĕн каланă: ĕлĕк вăл ял вырăнĕнче ирçесем пурăннă, унта чăвашсем, пырса, ирçесене хăваласа янă та, хăйсем пурăна пуçланă, çавăнпа вăл яла Ирçел тенĕ. Пирĕн ял пуçланни икçĕр çул пулĕ. Вăл ял вырăнĕнче ĕлĕк çырман пĕр енче ирçесем пурăннă, тепĕр енче лачака пулнă. Халĕ вăл çырманăн икĕ енĕнче те ял.
(ирт', ирт, єрт), проходить; опережать, обгонять; превосходить. Завражн. Пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă. (Ковлы) пробежали один мимо другого, а лбами не соткнулись. Янтик. Икĕ çын каçма çинче тĕл пулнă та, ниепле иртсе каяймаççĕ (не могут разойтись). Образцы. † Çак катари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Орау. Эпĕ хам питĕ авăк çиллĕ те, час иртет ман (вспыльчив, да отходчив) Т. М. Матв. Иртнĕ кунăн çутти çук. (Старая Хлеб-соль забывается). БАБ. Çĕнĕ çул иртни миçе эрне-ши ĕнтĕ? теççĕ; М. Сунчел. Çапла тусан та, мур иртсе каймарĕ. Орау. Иртсен, эрне иртĕ. Самое большее пройдĕт одна неделя. N. Нумай калаçакан çыннăн чăлхи-çăварĕ хăйне кирлинчен иртсе калаçать. Кратк. расск. 24. Выçлăх иртесси тата пилĕк çул-халĕ. N. Ялсем çумĕнчен ирте-ирте пынă чухне, при проезде мимо деревень. N. Ахаль те иртсе каятьчĕ полĕ-и. N. Çирĕм çултан иртнисем, те, кто старше двадцати лет. Рукоп. Календ. 1908. Ĕлкĕрсе иртмен улма (в Якейкиной скажут: полса иртмен паломми), яблоки в самую пору. † Çуна лайăх, тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. Чув. песни, З. Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Питрен шерпет типет-çке, пиртен вăйă иртет-çке (= мы уже выходим из того возраста, когда людям прилично участвовать в играх). Альш. Утил иртсен = когда отошли от Удела; когда перестали быть удельными крестьянами. Альш. † Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Б. Сунчел. Вунă çухрăм каясси кунта иртнĕ пирĕн. Мы здесь провели столько времени, во сколько могли бы проехать десять верст. Богдаш. Урамăрпа иртсе сар хĕр пырать, çитсе, сăмах хушса пулмарĕ. Ст. Шайм. Иртеех те пырать çамрăк ĕмĕр, ылттăн-кĕмĕл парса чарăнмасть. Хып. 1906, 16. Çапла вĕсем, Шупашкартан тухсан, пĕр çич-сакăр çухрăм иртсе килнĕ (проехали по направлению сюда). М. В. Шевле. Иртсе кайсан, ним тума та çук. Что с возу упало, то пропало. Прошлого не воротишь. СТИК. Çулталăка пĕр вăя иртеймессĕн сунатрам? Вам кажется, что (нашим) играм, которые бывают только раз в год, не будет конца? Сред. Юм. Кăш те-пôлса ыттисенчен питрех вырса кайсан: иртсе вырать, теççĕ. Н. Шинк. Т. Сантан иртекенни нимĕн те çук, (Молитва к «Турă»). N. Турă çырнинчен иртсе пулмарĕ. Не пришлось уйти от судьбы. Ой-к. Лаша хӳхĕм, тесе, çынтан иртсе чопас мар. Юрк. Вĕсем турă хушнинчен пĕрте иртмен (всегда исполняли). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. (Послов.). Пшкрт. єртсä к̚ аjны̆ с’ын, избалованный, испорченный человек. Хып. 1906, З1-ЗЗ. Мĕшĕн капла пĕчĕклех çын патне паратăн (отдаешь в услужение)? тетĕп. — Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншĕн пыр иртни те тем пырать-çке. Трехбалт. Пирĕн çамрăк ĕмĕр иртсе килет (идет к концу), ылттăн-кĕмĕл парса чарнас çук. N. Халĕ ĕнтĕ çук, иртсе карĕ. Теперь уже этого не воротишь. Качал. Лайăх лаша, тийиса, çынтан иртсе чупас мар, çын кăмăлне хуçас мар. Юрк. Ăçта çитнĕ, унта, турă ятне мухтаса, вăл çырнă ĕçсенчен çынсене иртме хушман (не велели). Якей. Пĕр-пĕр çын ĕçсе ним пĕлми полсан, он çинчен: кон иртсе кайнă, теççĕ (т.-е. перешло через меру; хватил лишнего). N. Ун сăмахĕнчен ан иртĕр. Шурăм-п. Пирĕн Шупашкар уясре (чит.: уясĕнче) виçĕ ятпа пĕр анаран кĕлт-çеç иртет (чуточку больше десятины). Серг. Рад. Пайтахчен çак монастырте (чит.: мăнастирте) вуник çынран ытла иртмен (было не более двенадцати человек). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. Орау. Çын хăйĕнчен иртеймеçт иккен! Оказывается, человек не может превзойти самого себя. Ч. С. При калать, тет: манăн лаша иртет, тепри: ман лаша санĕнчен иртет, тесе калать, тет. Янгильд. Козм. Манăн йолташ Петĕр иртес — иртиман, анчах орийĕ çона топан айне полнă та, таптаса кайнă орине утне (?) сăтăрса йолнă. Шарбаш. Тăват тенкĕрен (те) иртрĕ. Обошлось дороже четырех рублей. || Обходиться (улаживаться). Якей. Пăрлă шура шăва кĕни ахалех те иртмерĕ. Купанье в ледяной воде (в воде со льдом) даром не прошло. Бес. чув. 10. Тен виç тенкĕпе те иртсе кайĕ. Бес. на м. г. Тата çынсем хушшинче нумайĕшĕ мĕне те пулин, турă ирĕкĕнчен иртсе, хапсăнакан та, пур. || «Избаловаться». Шорк. Иртсе кайнă. Избаловался. Пшкрт. Ку çын ытларак (ытларак) иртсе (єртсä) кайнă (слишком «избаловался», т.-е. опустился нравственно). Якей. Эс уш (здесь «ш» не озвончается) итла иртсе карăн, тепри сантан теминçе хут япăх (хуже) порнать полсан та, ним те шарламаçть. И. Патт. 25. Унăн айĕпе (под нею) уй-хирсем, çарансем, шыв-шурсем, тавайккисем ирте-ирте юлнă (мелькали одно за другим).
(изэ), то же, что илсе, деепр. соед. от гл. ил. Рег. 690. Ку исе пымалли япала. IЬ. 1084. Апайшăн пир исе патăм. IЬ. 14. Кнеке исе кисе патăм волама. Так и в Якей. IЬ. 91. Хăш исе килесси, вăл лайăх; исе килесси лаях. IЬ. 95. Исе килессине исе килĕп, эсĕр илес çок. IЬ. 107. Эп çавăн чох килтĕм она исе каясшăн. Так и в Якей. IЬ. 1501. Эй исе-и, мана ятлатăн? Якей. Сана салтака исе прахсан? А что, если вдруг тебя возьмут в солдаты?
(иск’э̆рт', искэ̆рт), держать ребенка, чтобы он мог удобно испражниться и выпустить мочу. И. С. Степ. Искĕртес. КС. Искĕр = ача сыстарас, шăртарас. СТИК. Искĕртес = сыстарас, шăртарас ачана. СПВВ. КЕ. Искĕртни — пĕчик ачасене амăшĕсем, икĕ пĕççинчен тытса, искĕртсе лартаççĕ; какка тутарни. Городище Буинск. к. Ачана искĕрт. Держи ребенка в положении, удобном для испражнения, и заставь испражняться. Ст. Чек. Искĕрт ачăна = тытса сыстар ачăна, шăрт. N. Çав çӳпĕ çинех тата ачасене искĕртеççĕ, унтан вара вăл та çĕрсе шăршланать. О сохр. зд. Ачасене искĕртмелли пĕр-пĕр савăт тытас пулать. То же слово, и в том же значении, есть в Шибач., Хорачка, Изамб. Т. и др.
(исл’эт', слäт, ислэт), вымочить. КС. Кĕпене ухаччен ислетеççĕ (мочат). IЬ. Пушăт ислетес — мочить лыки. || О сильном дожде. Ах тôр, пирн патăрта паян çăмăр ислетрĕ (= пит çурĕ). Сред. Юм. || Избить (кого). Сред. Юм. Паян пасарта пĕр тôтар тôтăр вăрланă та, ах тôр, ислетрĕç! IЬ. Эсĕ она пĕр-пĕр тытса хытă ислет-ха (прибей). Толст. Атте шальçа илчĕ те, тытăнчĕ кăна шальçапа ислетме (колотить). Юрк. Атьăр, ăна пит хытă ислетер, вăл ӳлмĕрен капла вăрлама кĕлете ан кĕтĕр. N. Пĕре ислетс, илтĕм эп она. Я его вздул. СТИК. Пит хытă ислетсе илтĕм-ха, анти хыçалантăр (избил). || Здорово наесться. СТИК. Пит хытă ислетрĕм-ха, ĕнтĕ пăртак тăрăп (немножко побуду без еды).
(из’э̆м), изюм. М. Яльчики Т., Альш. Иçĕм, иçĕм çырли. Лев. ХIХ, 10. Иçĕм çырли пахчинчен (из виноградника) çырлине пĕтĕмпех пуçтарса ан ил. Iов. ХV. Иçĕм-çырли сапакинчен пиçмен çырлисем тăкăннă пек тăкĕ вăл хăй çырлине. Цив. † Тăп-тăваткăл пахчара иçĕм çырли пиçет-çке. В Городище Б., иçĕм — изюм, но иçĕм çырли — виноград (сообщ. Угандеев); в друг. говорах винограда не знают, и обоими выражениями обозначают изюм.
(ис'маза), даже. СПВВ. «Иçмаса, ыттимаса = даже». А. Турх. Иçмаса Иван та мана хирĕç. Даже Иван, и тот против меня. || Хотя бы, по крайней мере. Сиктерма. Иçмаса амăшĕ килинччĕ. Хоть бы ее мать пришла. IЬ. Каччăн пурлăхĕ пумасан та, иçмаса сăнĕ пултăр (пусть хоть будет не дурён собой). Ашшĕ-амăшне. Ăна кичем пек пулнă. Вăл каланă: пуçанамсем килсе каймарĕç иçмаса паян, пĕрте пĕччен ларас килмест, тенĕ (хоть бы они пришли, и того нет). Сред. Юм. Кĕршессе кĕршнĕ юне, иçмаса апатне те пôлса çитермес (хоть бы кормил, и того нет). Изамб. Т. 40°. Иçмаса çапла ĕçтерсен парăсăн. || По крайней мере хоть... Изамб. Т. 40°. Ул иçмаса çынна панă, тет. Тюрл! Иçмаса пăртак парать-и?
(итл'э, Пшкрт. єтлä), слушать. См. илт. Рег. 233. Итлесех çитеримарăм. Я не дослушал Бюрганский. Халь говет тунă чухне каланă сăмахусене итлесе тăранма çукчĕ! Л. Кошки. Итлесе тăракан ан пултăр! Как бы кто не подслушал! Якей. Сан сăмахна вăлсен итлес килми полчĕ полĕ, кĕт чарăн-ха! (им надоело тебя слушать, перестань хоть на минуту). Якей. Сана ман паян итлес килми полч (п̚ол’ч’. Надоело мне сегодня тебя слушать. Орау. Итлетпĕр, итлетпĕр, каласа пар! Слушаем, слушаем, говори! Рег. 694. Вăл итлеми çын. Он неслух. Кратк. расск. 28. Иов çак усал хыпарсене пурне те итлесе пĕтерсессĕн... || Орау. Тухтăр кăккăра итлерĕ (прослушал) те: ним чир те çук, терĕ. Янтик. Тухтăр ман кăкăра итлесе пăхрĕ. || Повиноваться. Туруново (Чебаевск. вол. Ядр. у.). Эпĕ вăтăр çул стăршшинара пурнатăп, никам та мана итлемесĕр тăман, эсĕ мĕлле итлеместĕн? тенĕ. || Метафора о самоваре, который долго не кипит. Ст. Чек. Сăмавара кăмăрăк (sic!) ятăм-ятăм, темĕн итлемес, халĕ те вĕресе тухмарĕ. || Также о ногах, отказывающихся повиноваться. N. Урисем итлеми пулсан, аран килелле саланса пĕтрĕç (гости).
(иζ'эк'), от араб. äџä 1. Свящ. Ист. 196. Çав çĕнĕ кĕнĕ (недавно поступившему) çук йĕкĕте тутăр парса янă; ярсан, вăл, хуçи хушнине нимĕн пĕлмесĕр, ичеле (вилĕме) кайнă.
(ич’ч’ы̆марλиын', с иы в начале!), по крайней мере. КС. Иччăмарлин эсĕ те пулсан кайса калаç. По крайней мере хоть ты ступай и поговори. || Даже. Иччăмарлин вăл та мана кураймасть-çке. Даже и он меня ненавидит. Ч.С. Лашанăн тирне сĕвес те, сăран тума парас; иччăмарлин (scr. ичĕмарлин) сăранĕ пĕр вырăна юрĕ, тет (на что-нибудь пригодится).
(Ихван'а), имя человека, у которого был в гостях Пугачев. Шарбаш. Ĕлĕк пирĕн ялта пĕр Ихваня ятлă пуян чăваш пурăннă. Пăкача килсен, ялти çынсем пурте вуслăха тарнă (варман анкарт-тулăнче; хатĕ çук). Пĕр Ихваня анчах, ял хушшине юлса, хунь кĕлечĕсенчи сĕлĕсене кил-хушшинчи пур вăлашкасене тăкса, Пăкачана кĕтсе тăнă. Пăкача пур пуçлăхĕсемпе Ихваня патне кĕнĕ. Вĕсем учĕсенĕн... чăваш арăмĕсен хушпусене çакнă. Çав хушпусене пурне те вăл Ихванья лайăх пăхнăшăн панă. Ихванья вара ĕлĕкхинчен ытла пуйса юлнă. Пăкача чăвашсене тивмен. Пăкача чăвашсене пачăшкăсене вĕлерме ирĕк панă. Янкă пачăшки Çемере пĕр çынпа туслă пурăннă, тет. Чăвашсенчен тарса, вăл тусĕ патне пычĕ, тет те: пытар, тесе, тархасла пуçларĕ, тет. Лешĕ: пачăшкă тус! ют çын вĕлериччен, хамăнах вĕлерес пулĕ, терĕ, тет те, пачăшка пуртăпа начăклаттарчĕ, тет (= рубнул топором). Шурча пачăшкине явăç тăрне çакнă. IЬ. Ихваня ăратти (ы̆раττиы): Ихваня, Сахал (?), Чолмаса, Охать (или: Охаттi), Тимоххи Еххим, ыттисем те (,) Кĕркори, Кирула (Пĕчĕк Йăван Çимен куккăшĕ).
(ишкэт), весло. См. ишкев. Эта форма, с «т», встречается в рукописи Г. Т. Тимофеева много раз. Срв. тат. iшкäк. IЬ. Кимĕпе кĕрсе кайсан, ишкете явăнаççĕ те вăл курăксем, ишкете туртса кăлармалла мар. Альш. Тытнă хăй ишкетне, тăхăннă пахилкке, çакнă саппун: пырать ишкетпе туяланса çулпалан. Альш. Ишкечĕ çитеймес, унта ярса пăхсан.
(Ишмэжэр), назв. озера в д. Байгеевой-Старак, Воскр. вол., Чебокс. у. | Название улицы — там же. Тăватăмăшне Ишмешер урам теççĕ. Çак кайранхи урамра «Ишмешер» ятлă кӳлĕ пур. Вăл кӳлĕ çинче, çур кунне ăшăтсассăн, кимĕсемпе ишсе çӳреççĕ. А. Е. Ефремов. Ишмешер — в роде болота, орам вĕçĕ.
(у), о (о), он, она, оно. См. вăл, вăлă, ôлă, о, ву, ул. † Çӳллен путек тăват у (=тăвать, вăл). Янтик. † Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у (вăл); сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у (вăл). IЬ. Çерем уçрăм, çарăк акрăм, у та пулин тунката.
(у-к̚у), то я сё; различный. N. Çул çинче пынă чух, иксĕмĕр калаçса пыраппăр у-ку япаласем çинчен. См. вăл-ку.
позволить (скотине) разбрестись по полю. Н. Сунар. Вăл (пастух) выльăхсене чариман та, уй янă.
смотреть по сторонам. Орау. Ывăл та ывăл, тиççĕ, ĕçлет-им ывăл вăл? Пăх-халĕ Ухлик Хветĕрне: хĕр туса тултарчĕ те, ĕçлеттерсе пуйса анчах юлать ак; вăн кашăлтаттарса выраççĕ. — Тепрпн ывăлсам та çавăн пекех ĕçлеççĕ-çке, тулĕк пирĕн вăл темле, тыр кутне пырсан та, уй суса тăраççĕ, авăн панче те шăнна карăк пек тăраççĕ.
(т̚уби), наиболее возвышенная часть поля. Якейк. Уй алкăнчен корнмасан, уй тӳпине тохса пăх. N. Çитсессĕн (пришедши), унтан ыйтнă (спросил): манăн пӳрт ста лартас? Вăл уна пĕр уй тӳпине кăтартса панă. || Назв. поля в с. Янгорчине, Ядр. у.
межд. изумления и возмущения. Панклеи. Уй, конта анчах шăлса тасаттăрмĕç (= вымела я), мĕскер çӳппи çапни конта! токелесе йолчĕ. Тип-Сирма. Вăл чиркĕве кĕрсен, халăх: «Ой, темскерлескер килчĕ!» тесе, аяккала пăрăна-пăрăна танă.
выживать из ума. Кош. Кулиб. Вăл уям-сурăмланнă. Он стал из ума выживать. См. Урăм-сурăмлан.
ойăп (уjы̆п, оjы̆п), снегирь. СПВВ. АС, Сохрон-ял. См. хĕрлĕ-кăккăр. Т. Й. Хĕрлĕ уйăп (здесь хĕрлĕ — еpitheton ornans?). Нюш-к. Уна хĕлле лупас тăрне шалча лартса, шалчча тăрне серепеллĕ шăпкан кĕлти лартса тытаççĕ. Уйăп алтанĕ (самец) хĕрлĕрех. Шибач. Уйăп. Кăт-кат сивĕ пола пуçлать, вăл макăрать, лык-лык! тутарать. Микуш. Уйăпăн çăмартине илсен, айхă пит килет, тет.
ояр (уjы̆р, ojы̆р), отделять, делить, отличать, различать, разлучать, разнимать. Бес. чув. 12. Çук, çук, Керимулла, эпĕ сан çине çиленместĕп, пирĕн хушшăмăрта нимĕн уйăрăсси те çук. НТЧ. Унтан вара хай виçĕ чăхăта кĕрекере лараканни плет те, пĕчик-пĕчик татака уйрать. Шурăм, № 28. Утă уйăрни, делёж сена. Конст. чув. Ватăлмалăх кунăмра кукку, мана уйăрса хуса ярса, турккă хĕрне илчĕ те, унпа ултă çул пурăнчĕ. Чур-к. Петĕр çатăр, кот çатăр, сысма ларнă — çекленнĕ, çичĕ пус парса уйăрнă. || Разнимать. Ч. С. Çапăççан-çапăççан вĕсене уйăрса ячĕç те, вара эпĕ те киле таврăнтăм. || Роиться. Чув. Сбор. 47. Мартăн малтанхи кунĕнче тăман пулсан, хура тулă пулать, тата пыл хурчĕсем уйăраççĕ, теççĕ. † Вуникĕ те вĕлле хуртăм пур, çуллен уйăрмантан ӳпкем пур. Кадыш, Цив. у. Манăн пыл хурчĕ уйăрсан, хупсан, 4 кунтан тухса кайрĕ эпĕ килте пулман. Тюрл. Вăл кун хурт-мĕн уйăрмарĕ. || Различать. Бюганский. Вăлсем чăн тĕнпе суя тĕне уйăраймаççĕ. Юрк. Вырăссем мĕшĕн чăвашсене уйăрайманни паллă. N. Чупсан-чупсан, тăтăм та, итлесе пăхрăм: тахăçта аякра кăшкăрнă сасă илтĕнет. Лайăхрах итлесе пăхрăм та, хама чĕннине уярса илтĕм. Хыпар № 30, 1906. Ĕлĕк тĕттĕм, нимĕн пĕлмен халăха халĕ вырăнĕ-вырăнĕпе вырăсран та уйăрас çук. || Подробно, ясно излагать. Хурамал. Çавсене (об этом) тархашнăн уйăрса (подробно) çырса ярăр. || Лишать. Проп. о блудн. сыне. Вăл, вĕсене пиллесе, кирек мĕнле япаларан та уйăрман. || Разбирать, рассудить. Тораево. Эсĕ пире уйăрса пар (рассуди нас), эпир çавăн çинче виçĕ çул тавлашат пăр. Жит. свят. янв. 381 çулта Македоний ерĕçне уйăрса татма пĕтĕм тĕнче архиерейĕсем пухăннă çĕре св. Петр. та пынă. || Выделять из семьи. Юрк. Хĕветкине уйăрса кăлараççĕ (выделили из семьи). К. Чакă. Çăварне уйăрнă = хĕненĕ (по лицу). IЬ. Çăваря уйăрăп. Скулы сверну! || Выбирать. См. суйла.
ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — 1/4 луны. IЬ. Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. IЬ. Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пур. IЬ. Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.
смотря по тому, какой месяц. Сред. Юм. Пит ĕçлемелли те уйăхĕ-уйăхĕпе-çиç килет вит о. || Целыми месяцами. Чăвашсем 21. Вăл хĕр уйĕхĕ-уйĕхĕие аптраччĕ (мучплась от напущенной болезни); аптранă вăхăтра качака пек кăшкăрса выртаççĕ.
хитрость. Сирах. 109. Чеесене вăл хăйсенĕн чеелĕх-уймăлăхĕсемпех такăнтарса пырать, вĕсенĕн канашне харама ярать.
то же, что уймăлă. Отсюда: уймăллă пул, то же, что уймăлă пул. Орау. Вăсем тухнă, эпир çитимарăмăр, иксĕмĕр çул çинче уймăллă пулнă (разъехались). Янтик. Пасарта эп ăна кураймарăм, иксĕмĕр те уймăллă пулнă пулмалла. Ст. Чек. Икĕ çын пĕр çĕрте хирĕç пулмалла, анчах пĕри вăл çĕре малтан пырса каять, тепĕри ун хыçĕнчен пырать, çавна: уймăллă пулнă, теççĕ (разошлись). Сред. Юм. Эпир иксĕмĕр уймăллă пôлнă, эпĕ пĕр ôрампа кайнă, эсĕ тепĕр ôрампа килнĕ пôлмалла. Конст. чув. Эпĕ унпа вара пайтах калаçрăм. Сăмахсем пĕр те уймăллă тухманран эпĕ ăна чăнахах хам пурăнакан çын иккенне ĕнентĕм, вăл та ĕненчĕ.
(хурзиы), мутовка для пахтанья. Н. Карм., Изамб. Т. Н. Карм. Уйран хурси, уйран уçлас. СТИК. Пирĕн Чĕмпĕрте чукун мĕлке (памятник Карамзину) пур. Çав чукун мĕлке çинчен çынсем ак мĕн калаçаççĕ. Унта пĕр хĕр-арăм уйран хурси тытсс тăрать. Çав хĕр-арăм уйран хурсипе ют халăх çыннисене хирсе тухнă, тет. Пĕрре вăрçă пулать та, (вырăссене) чист парăнтараççĕ. Пĕр ялта арçынсене чист вĕлерсе тухрĕç, тет. Ун чухне пĕр хĕр-арăм уйран уçлат. Вăл питĕ тĕреклĕскер пулна. Çак хĕр-арăм çуйăхнă, çапăçнă сасса илтет те, уйран хурси йăтса, сиксе тухать та, тăшмансене чист (правильнее — чыст) хирсе тухать. || Назв. травы (курăк). Альш. Рак. № 77.
ойрăм, отдельный, отдельно; разница; особенно: часть. Г. Т. Тимоф. Санпа манăн уйрăмми мĕн пур? Что у меня с тобою не общего? (т.-е. все общее). IЬ. Санпа манăн хутлăхра мĕн уйрăмĕ пур? Какая разница между мною и тобою? Шел. П. 66. Çавăнпа вăл пире (холст) кашни вилĕшĕн хăйне уйрăм парне туса каснă, çĕлесе тăхăнма çиппе йĕп те чиксе хунă. Юрк. Чăвашсем ытти çынсене пăхнă çĕрте хăйсене уйрăм çынсем иккенне вырăссем чăвашсене тĕне кӳртнĕ вăхăтсенче тин пĕлсе çитнĕ. Б. Араб. Б. Унăн тĕсĕ хăраман çынна хăрушă та мар иккен (оказывается): ахаль ват çын тĕсĕнчен пĕрте уйрăм мар. Орау. Икĕшĕ пĕр-пĕрннчен уйрăмах, никам та: пĕр тăван, тесе калас çук. Юрк. Çуккисенĕн туй йĕркисем пуяннисене пăхнă çĕрте нумай уйрăм. || Разница. Юрк. Ку чӳкре уйрăмĕ çавă: хĕле кĕнĕ йĕркепе чӳк тунă чухне турă çулне укçа улăхтараççĕ. Тимерс. Вăрă хĕрнĕ ясар хĕр çак вăйăра уйрăм пур. Çутт. I, 115. Алмаспа çĕпре-амăшĕн уйрăмми мĕи пур? N. Хĕртен хĕр уйрăмĕ пур. Девица девице рознь. || Особенно. Ольга. Вăл ĕçсем уйрăмах паллă тăраççĕ, пире те ырра вĕрентеççĕ. Юрк. Хуран яшки парпа пиçнĕрен, уйрăм тутлă пулать. Тĕтĕм тути каламас. Хыпар № 9, 1906. Анчах вĕсен тĕнĕ вырăссеннинчен кăш уйрăмтарах. Халапсем. Акнă пĕр тыррисем ĕлĕкхине пăхнă çĕрте уйрăм темĕн тĕрлĕ вăйлă аван пула пуçлаççĕ IЬ. Çĕнĕ çуралнă чунсем уйрăм аванăн курăнаççĕ. IЬ. Чăваш лашисем уйрăм вак пулаççĕ. || Отдел, часть Жит. св. янв. Вăл, хăй виличчен, пĕр кĕнеке çырса хăварнă, вăл кĕнекере тăватă уйрăм (четыре отдела).
(ок), неужели? неужто? Эльборус. Вăл лаши-орапипех çырмана яванса кайнă вара. — Ок! апла эппин.
(ошшкы̆), окно. Шибач., С. Икково (в последнем есть и окошка). С. Икково. Вăл, окошкăран поçне кăларса, кармашша пăхать. С. Икково. Вăл окошкăра пăхса тăрать. С. Икково. Вăл окошкă омĕнче пăхса ларма йоратать.
оксакла, хромать. Т. VII. Вăл ямăшкă килнине курсассăнах, юри уксаклан пекки пулса, ăна вĕлересшĕн пулнă, тет. Ч. П. Уксакла.
окçа, деньгн. N. Эп те сан пекех кăçал хам укçапа сĕт илнĕ (покупал). Регул. 1091. Эп окçашăн ĕçлетĕп. IЬ. 1326. Ман окçампа ослам тăвать. Хава окçишăн пит макăрчĕ. IЬ. 1540. Эп хам окçа çинчен (на свои деньги) илтĕм. Чăвйп. 26. Хăй тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Ч. С. Ку хура укçасене ăçтан тупрăн тата ачам? терĕ. (О деньгах киремети). N. Хай пурлăхне сутса, укçа туса (выручив д.). N. Укçа чул кастарать. (Послов.). Н. Шинкус. Тет. Сирĕн кил-çурта пĕтĕмпех пасса пĕтернĕ, ют турă укçисем пăрахса тултарнă... Нюш-к. Халь у (эти) укçасене шуйттан аллинче, теççĕ. К. С. Пĕр çĕр теннĕк ытларах укçа тытма шутларăм выльăхсенчен. Изамб. Т. Епле, укçа (страховые деньги) тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? Собр. 353. Ылттăнтан укçа çаптартăмăр (велели начеканить). † Ала, 58. Хамăр ялсен хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть (все в доньгах). Альш. Авалхи кайман укçа, старинная монета (или деньги), которая(-ые) уже вышла(-ли) из обращения. Козм. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттине пурăнатнăр, теççĕ, тет. Регули 1521. Лаша лайăх, çамрăк вăл, окçа тăрать. Регули, 1081. Эп он окçи çинчен (за его счет) илтĕм. IЬ. 1101. Окçам çок, утăм лайăхчĕ. Янтик. Сан укçа пур-и? Пар-ха мана пĕр-икĕ пус (спрашивает тогда, когда спрашиваюшему самому нужны деньги). Сан укçу пур-и? Укçу пулсан, кай! Говорят, когда человек хочет ехать куда-ннбудь, и хотят удостовериться, есть ли у него деньги. IЬ. 1268. Эй окçан (деньгами) памăп сана, таварăн (таварпа) парăн. IЬ. 1324. Вăл ман окçама (окçамăран) илчĕ. N. Укçаран пурăнап-халь, аптрамасп. Деньги у меня пока есть, ничего, проживу. N. Эсĕ çак укçапа (на ати деньги) юсма (лестницу) тугарса кил. Етрухин, Цив. Авалхи çынсем укçа пăрахни. Авалхи çынсем епле каска пуканне пуççаннă. Çакă пуççапу пирĕн ялтах пулнă, Кивĕ Енккассинче, Çутри касра. Çутра пĕр карчăкпа ватă упăшки пулнă, усен ача-пăча пулман. Çавсем килĕнче кĕлĕ теекен тӳркĕлли пулнă, çавсен каски пуканĕ ăшĕ хăвăл пулнă, çӳлĕш пĕр аршăна яхăн. Çакă пукан ĕлĕкхи ĕмĕрхи, пĕр 2 çĕр çула яхăнхи пулнă, вара ялта кам шыçă чирĕпе, кăшне асат хуçнă, е урисем тукмак пек шыçсан, вара усен юмăçи çанта тӳркĕллине пуççапма, парне кӳме, каски пуканĕ ăшне укçа яма хуша-хуша янă, тӳр кĕлли парни пăкани тунă, уна питĕ лайăх тумлантарса, вĕтĕ кĕмĕл тенкĕсем, нухратсем çакнă. Çапла вара, çакă каска пуканне пуççапма кайсан, пăканнне каска пуканĕ çумне тăратнă, ăшне укçа янă. Çакă парнесене кӳни ĕлĕкхи чăвашсен килĕнчи чирленĕ çын чунне вилес вырăнне пулнă; вăл акă епле пĕлтернĕ: чăвашсен е пĕри-пĕри чирлесен, шыçă е асат хуçа пуçласан, вара вĕсем каланă: ĕнтĕ тӳркĕлли килсе кĕчĕ; пĕр киле кĕрсен, пĕтерĕ ĕнтĕ вăл, вĕлермес çине килсе кĕрекен мар вăл. Часрах, çак чуна асанлантарнине курсан, чун вырăнне пăкани туса, кайса, лартнă, укçине каска пуканне янă. Ĕлĕк, çын вилсен, виллс укçа паннине пĕлтернĕ. Çапла тӳркĕлли ыйтнă чун вырăнне пăкани чирленĕ ячĕпе лартнă. Çынни çапах та черлеймен, çакă чирсемпех асапланса вилнĕ, вара кил-йышсем каланă: эй мăрăнтан (чит: мăнтарăн) тӳрĕ кĕллийĕ, пирĕн парнене хапăл илмерĕ, çын чунех кирлă пулчĕ пуль! тесе шухăшланă. Çапла тӳркĕлли ял хушшинче питĕ пысăк пăхăнтару пулнă, теччĕç ваттисем. Сред. Юм. Укçан хулхине касман. Укçан хулхине касман, тесе, укçана, çĕтсен те, шыраса тупас çук, тесе калассине калаççĕ. N. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттипе пурăнатпăр, теççĕ, тет. Орау. Кăсяри укçа кăшкăрать вĕт вăл. Пирĕн кăсяра укçа тăрналла кăшкăрать вĕт вăл. Кăсйинчи укçа чикет пуль (т. е. когда заведутся деньжонки, то так и подмывает их истратить). Собр. 85. Чӳл-Хулара укçа салатакан усал пур, тет (чорт, раздающий деньги).
обряд откладывания денег на паломничество в с. Ишаки. Янш.-Норв. Тата Ишеке турра пуççапма каймалла пулсан, нумайăшĕ çав юман ятне асăнса: вăл чипер кайса килмелĕхне патăр, тесе, укçа улăхтарса хурăççĕ (ăна е кĕлет каштинчен, е пӳрт каштинчен — укçана шывпа çăваççĕ те, шур тутăрпа çыхса, çакса яраççĕ; çавна улăхтарса хуни теççĕ).
окçу, шерстобитный лук. Первая ф. запис. в Н.-Карамалах, вторая — в Пшкрт, Питушк., Б. Олг. Хурамал. Укçу — çăм тапаканнин йывăçĕ. Хирлӳ, тапкăчă. Б. Олг. Çăм (с'ом) тапнă окçу хирлулă, çăм тапнă кокакпала çăм тапат, сылтăм алăпа хирлуа çаптарат: çоттăк! çоттăк! çоттăк! || Лук для стредьбы. Пшкрт. Б. Олг. Той чох кĕçĕн-кĕрӳ туаччĕ, пиччĕш ульне и моччăш ульне, хорăнташа. Вăл çакат — тăхăнат — окçу, çомне-çыхат, сылтăм енне пиççирен. Ячĕ он окçу. Тата солахай енне çакат, охă такмакĕ (колчан). Той тапранать. Кĕçĕн-кĕрӳ окçу хатьăр, çакат, охă такмакне çакать. Шăпах хатьăрчанчĕ. Каран вăл ял тăрăх кăчкăрма каять: атьăр тоя! тоя! тет... Каран кĕçĕн-кĕрӳ хайхи окçуя çыхат çома, охă такмакне. Вый-килĕ-пуç кĕçĕн-кĕрӳ валли утне çатса килет шыльăк çомне. Каран вара кĕçĕн-кĕрӳ ут çине утланать, хӳел майпеле шыльăк йĕри-тара виççĕ çарнат, пош ут утлансан. Вый-килĕ-пуç ут поçĕнчен çатса тохать толалла, орама. Кĕçĕн-кĕрӳ окçуа салтать, охă тытать алла, тортсарать — воç лере, таста ӳкет вăл! Ачасам, кайса, топса килĕччĕ она. Топса кисен, кăтартаччĕ той-пуçсане: вот, тет, эп, тет, охă топса килтĕм, тет. Той пуççам тытса пăхаччĕ. — Ну, тет, кĕçĕн-кĕрӳ, ил! теччĕ. Кĕçĕн-кĕрӳ сотăн илет каллах çав охха ачаран, пилĕк пус ли, вонă пус ли парать. Çав охха çомри такмака чикет и карая вăл ташлать, хĕпĕртесе, шыльăкра.
(ул'иџ̌э), околица (ворота). К. С. || Уличе — село «Алешкино», Сент. у. Алешкино ят унăн ак мĕнрен тухнă. Ваттисем сăмахĕпе, çак хальхи Уличе вырăнĕнче ĕлĕк сĕм вăрман пулнă. Унта пĕр улпут пурăннă. Çав таврари çĕрсем, вăрмансем, тата хура халăх ялĕсем те çав улпутăнах пулнă. Вăл Алешка ятлă пулнă. Унтан инçе мар тата тепĕр, усал-ĕскер, улпут пурăннă. Унăн каллах куннĕ пек хура халăх пулнă. Вăл хура халăха пит усал тыткаланă, вĕтнĕ (хĕнĕнĕ). Çавăнпа хура халăх, ун патĕнчен тарса, Алешка улпут патне пынă. Вĕсем унта, вăрмана касса, ял тунă. Çав улпут ячĕпе вара вăл яла вырăсла «Алешкино» тенĕ.
(ôлы̆), он (-а, -о). Сред. Юм. См. у, о, вăл, вăлă. IЬ. ôлă или ô — он.
олăп, исполин. Сĕт-к. Олăп — степной богатырь. IЬ. Ĕлĕк авал олăпсам полнă. Вăсам пит пысăк полнă. Хăрах çăпатине салтса, тăприне силлесен, тем пушшĕ тĕмесем полса йолнă. Атан-çырми çил-арманьсенчен леререхра çам пак ик тĕме пор: пори пысăк, тепрн пĕчĕк. Пысăккине Мăн-тĕме тиççĕ. Сред. Юм. Сĕве шывĕн сылтăм енчн сăртпа Юмаш сăрчĕ çинчен ôлăнсем пыралла вылянă, теççĕ. IЬ. Пиртен малтан олăпсем порăннă тет, çав олăп ачи пĕри, пирĕн пик çынна тусан, çав çын соха сохалашше корнă, тет те: мĕнле каяк ко?, — хăй пĕчиккĕ-çиç, çапах çĕре хоратать! Киле илсе тавăрнса, аннесĕне катартам-ха, тесе, çав пирĕн йăхлă çынна хăйне, соха-пуçне, лашине, пôрне те пĕрле кăсйине пуçтарса чикрĕ, тет. Илсе тавăрнсан, амăшне: эп пĕр каяк топрăм, тесе, кăтартать, тет. Амăшĕ: ай, ачам! кô каяка кăçтан тытнă, çавăнтах кайса яр; пиртен вара çак çынсем порнĕç пирĕн вырăнта, тесе каларĕ, тет те, вара ачи çав çынна хăй вырнех (= вырăннех) кайса ячĕ, тет. Çав çынтан вара çак халь порнакан çынсем полнă, тет. Б. Акса. Улăп ятлă пит пысăк çын пурăннă, тет; вăл çăпатинчен тăприне силленĕ, тет те, вара тĕме пулса юлнă, тет. Орау. Улăп, питĕ пысăк çын пулнă, тит. Утса пынă чухне, эпĕр халĕ арăм-утисене пĕç-хушшине тăва-тăва хăварнă пек, вăрăм йăвăçсене пĕç-хушшине туса, утса çӳренĕ, тит (деревья проходили у него между ног). Н. Карм. Пысăк пӳрт пулсассăн, вăл пӳрте вара: улăп пек пысăккă, теççĕ.
бугор исполина. В. Байгулово. Утăп тăпри. Ку тăва халăх: улăп, çăпати тĕнĕнчи тăпрана силлесе тăкса, çакăн пек ту тунă, теççĕ. Шибылги. Пирĕн ял патĕнче пĕр уй юр, ăна улăп тăпри теççĕ. Вăл тĕлте, улăп урине салтса шаккасан, тĕмелсе юлнă, тет. Г. Тимоф. Улăп тапри — насыпной бугор. Орау. Улăп тăпри кĕрик çта та икĕ тĕмеллĕ пулать: пĕри пысăкрах, тепри пĕчĕкрех. Тюрл. Çăпата çинчен силленĕ, çав сăрт полса йолнă. IЬ. Эс ман лашасене кортăн-а? — Олăп тăпри панче çӳреччĕç сан лашасĕм. Сообщивший эти две фразы отождествлял олăпа с Адамом. см. Золотн. 19, Рекеев 5.
назв. бугров. Б. Акса. Улăп тĕми. Ку тĕмене Улăп тĕмп тесе ак мĕншĕн калаççĕ: ĕлĕк пĕр улăп ятлă пит пысăк çын пурăннă, тет; вăл çăпатинчи тăнрине силленĕ то, вара тĕме пулса юлнă, тет. К.-Кушки. Улăп тĕми, тăватă çухрăмра.
олăх, луга по берегам рек. Микушк. Улăх = луга но берегам реки. Н. И. Полорус. Улăх — шыв хĕрринчи çаранлăх. К.-Кушки. Улăх — заливные луга. Сред. Юм. Атăл улăх улма пик, пирн пиччесем улпут пик. Янтик. Улăх — луга на ровном месте, по берегам или около берега речки. Сред. Юм. Олах — ровная, низкая, весной затопляемая местность по берегам рек. О сохр. здор. Çур-кунне шыв, çырмаран тухса, улăхалла сарăлса каять. || Луга на берегу реки, поросшие кустами. Паас. || Луга вообще. В. Олг. Олăх = луг вообще. Орау. Çил улăхран вĕре пуçларĕ. Подул луговой ветер. || Мелколесье. Ст. Чек. Улăх — вак йăвăçсем, хăвасем, вĕренесем, каврăçсем, пилешсем, çĕмĕртсем ӳсекен вăрман. Ст. Чек. Çак çулпа пырсан-пырсан çак çул урлă пĕр çул каççа каять; вăл çулпа каяр та, улăха кĕрĕр; улăхра çул икке уйăрăлат, сылтăм çулĕпе каяр вара эсĕр. П. Пинер. † Аслă улăх витĕр çил вĕрет, çĕмĕрт çеçки çыхланать. N. Ула-каяк явине улăхĕпе шырăн, тупаймăн. Юрк. † Улăх витĕр тухнă чух, çĕмĕрт çинче пирĕн куç. Ст. Ганьк. Аслă улăх варринче вăрăм чăрăш тăрринче, куккук ларать авăтса. По объясненню чув. из. д. Богдашкиной (Пухтел), в улăхе могут рости и крупные деревья (пĕрене пеккисем). || Реденький, вырождающийся лесок. Изамб. Т. Пăртак йывăçсем пулать унта (кусты и пр.). || Якейк. Олăх — луга (всякие), но без травы, напр., зимою или после сенокоса, когда уже все убрано. См. çаран. || Прогалина, поляна в лесу. Ст. Чек. Улăх — вăрман уççи. IЬ. Улăхран каяр. || Именево. Улăх — пысăк уй. || Иногда имеет значение острова. Череп. || Назв. местности около Анатри-Каччел. Нижн. Качеево. Вăл ялти хăвалăха Улăх теççĕ. || В след. примере точное значение слова установить трудно. Собр. 118. Аттепе анне хушшинче улăх пек (= пысăк) пĕвĕме ӳстертĕм. N. Ăрама улăх пак пӳрт янтăрать. Ч. П. Улăх тăрри улма пек. || Альш. Улăх — хир ячĕ (назв. поля). || Назв. селения Олыхи, Ядр. у. Магн. Олăх хопламăш, ачи-пачи пăчламăш.
олăштар, менять, переменять. Юрк. Ку вырăн пĕртте кăмăла килмест; атя ураххине шырар, кăна улăштарса ярар, тет (она). Юрк. Ашшĕ вилсен, вăл туса панă çуртне тепĕр çынпа улăштарса ярат. Сир. 14. Тус çыннуна мулпа ан улăштар. Тюрл. Лерисем, килсе, улăштарса кайна. Пришли с того света, сделали по-тамошнему; только тело здесь лежит и делает похожим на человека. Сред. Юм. Ормăшса çӳрекен çын çинчен: ие ôлштарнă поль ôна, теççĕ. Ие ôлăштарнă çын пит ôсал, вăйлă, чăрсăр полать, тет; ôна çынсем çĕнеймеççĕ, тет. Ô вара кăçта килчĕ онта çына мăшкăласа, колса, хĕнесе çӳрет, тет. Трхбл. Çӳлĕ тусем çинче тилĕ вылять — улăштараясчĕ утпала. Улпутсем выляççĕ мулпала, улăштараясчĕ нушапала. Беседа чуваш. 9. Керимулла хăй лашине Насыр лашипе улăштарасси çинчен те каласа пачĕ, улăшас кун Микулая та çĕнчĕ. Юрк. Эпĕ лашама улăштартăм кивĕ пăшалпа (на старое ружье). Юрк. Армансенче те ырашпа кулаç улăштарса тăраннччен çинĕ (он). Изамб. Т. 60°». Ыран шыв арманне улăштарма ярап. Никитин. Лашисем аран-аран урисене улăштарса, тапкаланса пыраççĕ. N. Улăштарса тăхăнас — переодеваться. || Поменяться (чем). Якейк. Атя иккĕн лаша (лашасам, хотя у каждого — по лошадп) олштарар. IЬ. Тавай иксĕмĕр калпаксам (калпак), олштарар. || Олăштар — смешать (кого), Т. е. заставить ошибиться в счете. Якейк. См. аташтар.
(уллах), оллах, то же, что улах. Чăв. й. п. 25. Пĕр çынпа та калаçман, вăрттăн, уллах çĕрте пурăннă. Бугульм. Атьăр каяр уллах çĕре, хĕрсем çывăрман иккен. Лашман. Хам савнине кĕте-кĕте, уйăх çурă лартăм уллахра. Дик. леб. 47. Каç-каç вăл патша çуртĕнчи çывăракан пӳлĕмрен хăйĕн çĕр пӳрт майлă уллах юлĕмне кайнă. Альш. Ваттисем Кашана хăнана кайсан, çамрăкоен килте «уллах» пулчĕ (молодежь осталась одна, без старших). N. Уллаха юлтăм. Остался домовничать. Сирах 310. Вĕсене унта пурăнма уллах пулнă.
вперемежку; смежно. И. С. Степ. Улмаш. СПВВ. Улмаш, улмашас || Передвигающийся? N. Илчĕ, килчĕ парне пачĕ, улмаш кĕрӳ ташша пачĕ. (Ĕретнелле пир тĕртни). || Различно, не одинаково. Аттик. Çапла тутарсен ураси кашни çул улмаш килнĕрен чăвашсен çураçми те пĕр вăхăтра килмест. || Наискосок (от...). Ст. Чек. Улмаш, хирĕç ĕретре, хирĕçех мар, хирĕççин çумĕнче е пĕр кил урлă. N. Вăл ана пирĕн анана пуçлă-вĕçлĕ мар, улмаш. N. Вăсен çурчĕ пире хирĕç мар, улмаш. || Неправильно. N. Ылмаш (улмаш) курăнать. Глаза видят неверно.
попеременно. Сиктерма. Вăл чӳке улмăш пусаççĕ: пĕр çул вăкар, тепĕр çул тына пусаççĕ. || Наискось. Пшкрт. Тŏрäчä олмы̆ш тырат. Окно скосилось. || Пропуск, ошибка. Пшкрт. Олмы̆ш полза, пропуск (пир к̚ы̆ндарны̆ чон'а). IЬ. Хис вэттэ̆р илнэ̆ чон'а х'ис шы̆л хуарзан, олмы̆ш полат.
по-барски. К.-Кушки. Вăл улпутла пурăнать. N. Пирĕн Гусаковский улпутла пулчĕ ĕнтĕ.
обмануться, ошибиться. Часослов. Вăл улталанма çук çулпа хăйĕн çӳлти чиркӳне ертсе пырса, мухтавă тухнă святойсемпе пĕрле ĕмĕр ырă курса пурăнмаллп патшалăхне кӳрттĕр. N. Çапла вĕсем нумайччен улталанса пурăннă. || «Согрешить» (о женщине). Альш. Пĕрре çавăнпа, вăрмана кайсан, улталантăм çав. Хама хам улталантăм çав унпа.
ом перед. Пшкрт. Ом — перед. Ч. П. Хапхи умĕ пылчăклă. || Место, на котором жнет жнец. Сред. Юм. Õм, тесе, тыр вырнă чухне хăй выракан тĕлтине калаççĕ. || Назв. частей, на которые делят загон для удобства засевання. Янтик. Айта, Иван, ту часрах ум, акса пĕтерер! (Тырă акнă чухне, акма лайăхрах пултăр, тесе, тата вăрлăх пĕр пек ӳктĕр тесе, анана темиçе пая пайлаççĕ, çав пая ум теççĕ. В. Михайлов (рукопись). Вара анапа ум чар та (= чĕр те) кашни ум валли пĕр пай вăрлăх хатĕрле. || Употр. в качестве послелога. Ман ума, ман умăма, ман умма (= каз.-тат. алды̆ма), передо мною. Регули, 1127. Ман омра тăчĕ. N. Кай кунтан, ман умран. СПВВ. Хам пур умра ан хăра. Альш. Ăйхăнтан вăрансан, ан хара, эпĕ пулăп санăн умăнта. Альш. Умăнти сăрку. Ст. Ганьк. Хура хур умĕнче хура пыльчăк, хаçан тинсе çитĕ-ши? М. Сунчаеево. Ч. Пăртак тăрсан-тăрсан, хăйсем умне (= перед избу) тухса, вут хучĕç, унта сăра, эрех, икерчĕсем илсе тухрĕç те, хыва пуçларĕç. Альш. Сӳнтĕк (назв. деревни) умнеллех кăять вăл çаранлăх. Б. Янгильд. Тогаш. Вăл (она) стариккине (мужу), умне тухас тесе, чатрах лашине хăвалама хушнă. IЬ. Çăва патне çитнĕ чух карчăкки тепĕр çулпа çуна вăлсем умнелле тухнине курах каннă, анках старикки çакна курман. Сборн. Ах, аннеçĕм, анне! хĕреслĕ тенкĕ пулам та, кăккăр умне çакса юл! Юрк. Пирĕн умран (мимо) навус тăкма кайнине те вилнĕ çынсене масар çине пытарма илсе кайнине анчах курса тăратпăр, урăх нимĕн те курмастăнăр, тет. N. Киле пырсан, пĕр çĕре пухăнтăмăр та, пурте йĕмсене хуса хĕвел. Умне (на солнышко) типĕтме çакрăмăр. N. Хамăр пурсăмăр та аписам умне кайма хăратпăр. Синьял. Пире анне çуратрĕ, ыр çын умне тăмашкăн; ыр çын умне тăраймарăмăр, тăшман умне тăтăмăр. N. Шуйтанăн сăмси умне тĕлех пулать. Юрк. Сан ачу мар, ачу мар (т.-е. я), аннеçăм, шурă патша умĕнче тăраканĕ, ури айне пукан лартакан, кучĕ айне минтер саракан, икĕ хулĕнчен тытса лартакан. Ала 15°. Патша, халăх умне тăрса, акă çапла каланă, тет. Стюхино. Атьăр каяр хĕр илме икĕ савни умĕнчен. Жит. св. февр. Сăваилă Мелетий вилес умĕнтереххĕн патшана Аслă Феодосий кĕнĕ. Альш. Пирĕи умма ӳкрĕç те, пуçĕсене чикнĕ хăйсем, нимĕн те чĕнмеç, пыраççĕ хуллен уттарса. IЬ. Умĕнчен пӳл, умĕнчен пӳл, ан яр! (лови их!). Ала 29°. † Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, эс апие юрăн-ха. Утмăл çулхи атти пур, олтă шăл витĕр хĕм тухать. Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, пирĕн аттене юрас çук. Хора-к., Покр. в. Ĕçе лайăх ту, ху умнах тăрĕ (тебе же будет на пользу. Послов.). Юрк. Асамат кĕперĕ çумăр умĕнчен (перед) карăнсан, çумăр чарăнать; хыçĕнчен курăнсан, тата çăвать. Формы: «уммĕн, умĕн, омăнь, омĕн, омăн» см. под уммĕн.
(умĕнче пултăр, умăрта пултăр), да будет перед тобою (им, ею, ими, вами), формула поминовения усопших, употребляемая при libatio. Ч. С. Пирĕн, вилсен, леш тĕнчере те çакăнти пекех ака-суха туса, ĕçкĕ-çикĕ туса пурăнать; кам кунти тĕнчере пуян пурăнса, ĕçкĕ-çикĕ туса, çынна ĕçтерсе çитерсен, унăн вара пурте умĕнче пулать, теççĕ. Хăш-хăш пуянтарах çынсем çавăнпа, вилсен, лайăх пурăнас тесе: хамăр пурăннă чух лайăх ĕççе çиер, теççĕ. Тата хăш-хăш пуянтарах çынсем, вилнĕ чух: кӳлсе çӳреме лаша кирлĕ пулĕ, тесе, ватă лаша пусма каласа хăвараççĕ. IЬ. Çынсем, пырсанах, курка парчĕç те, çынсем, кашт тăкса: Михали пичче (покойник), сан умра пултăр!, теççĕ. Аттик. Эсир те эпир мĕн ĕççе çинине, ĕççе çисе каяр, мĕн пани сирĕн умра пултăр. (Молитва к мертвецам в çураçма) Шаймурз. Унтан вара вăл хăй ăшĕнче турра кĕлтуса, икерчĕ хуççа илет те: атте, умăнта пултăр! Анне, умăнта пултăр! тесе, чашăк çине пăрахать. (Ваттисене хывни). Яха-к. Ядр. Ачам, умăнта пултăр (обращение к умершему при обряде «хывни» в «сĕрен»). Вил йăл. Пурттине пăрахнă чухне те, шывне ăснă чухне те (вообще при каждом действии) калаççĕ: умăнта пултăр! теççĕ. Охотн. Килĕр-ха, ĕçер-çиер; вилсен, пурте хамăр умра пулĕ (слова дедушки при угощении гостей). См. Магн. 117, 170.
сделать так, чтобы не было недостатка. Чет. Пут. Вăл пире час-час: астăвăр, эпĕ пĕр çук çĕртен çăкăра умне татрăм, эсир те ман пек пулăр. Хыпар, № 6, 1906. Ним ĕçлесси нимĕн туса пурăнăç умне татмалли пулмасть. N. Пурăнăç умне тат.
онта, там. Чаду-к. Кайсан-кайсан, уй варĕнче Иван пĕр явăç курнă; вăл, унта хăпарса кайса, пăхса ларнă. N. Унта ура йĕрсем, унта сыснасем чавнă, унта курăк тымарĕсем. Юрк. Пĕр çуртине авă çав тураш умне ларт — çуртипе тăсса кăтартать; тепĕрке авă çавăн умне пырса ларт, виççĕмĕшне ава унта ларт, тет. Ыттисем умне те çапла çутса лартма кăтартсан, чи юлашкине, пĕр çуртине, Иван Ивановича парăн, тет. Регули 1336. Эп онтах лартрăм ĕлĕххи вырăна. || Тогда, в то время. Хыпар, № 36, 1906. Яланах халăх пуяссине кĕтсе тăратпăр; яланах, çапла халăхăн пĕрер пусăн пухăннă укçине ĕçе-ĕçе пырсан, халăх пуян пулĕ унта! Пуян çĕртен те çука юлĕ! ld. № 8. Тырă ĕçлесе тунни парăм тӳлеме çитмĕ. Унта тинех (вот тогда-то) пăрах та кай çĕрӳ çинчен. Дик. Леб. Кам ĕненĕчĕ вĕсене унта? || Все-таки. Юрк. Вĕсем исмаса вăл хутне яраччен (пăртакçĕ) укçа янă пулсан, унта та пăртакçĕ ырă пулĕччĕ. || В том случае. IЬ. (Чӳк çимĕçĕсене) кам та пулсан ăнсăртран çисе пăхсан, унта та чӳк тунни килĕшмес. || Безразлично. Орау. Кипке тăхăнасчĕ. Пар-ха, арăм, пĕр-иĕр кĕпе, кивви-и, çĕнни-и унта, — юрĕ. || Хотя бы, например. Изамб. Т. Çын вилчĕ — вĕсене укçа, ача çуралчĕ — укçа, çын авланать-и унта-укçа. || Иногда ставится в отриц. предложениях в особом чувашизме. Хăвăн пулмасан, кам парать сана унта! Если у тебя самого нет, то кто же тебе даст!
откуда-либо. N. Унтан-кунтан çыру-мĕн килсен, эсир эпĕ таврăниччен сыхласа усрăр вара. Сред. Юм. Пăртак октан-контан окçа топмасан пôрнма пит канçăр. Орау. Унтан-кунтан вулап. Читаю не попорядку. || Время от времени. Толстой. Вăл эпĕ çитиччен вилнĕчĕ ĕнтĕ, унтан-кунтан анчах кăрт-карт турткаланса, чĕтренсе выртатьчĕ (он). || В том или ином отношении. Юрк. Вĕсенчен унтан-кунтан пĕрте хăрушă пулман.
с тех пор. N. Унтанна вăл та килмен-халĕ. С тех пор и он не приходил.
оншăн, из-за него, из-за этого. N. Уншăн тăмăпăр. Из-за этого с нашей сторони не будет вадержки. О сохр. здор. Тата тĕрлĕ эмелсем илсе пыраççĕ. Уншăн пӳрт пăсăлас çук, ăна кайран çуса тасатсан, вăл ĕлĕкхипекех пулса тăрать.
она, дат. и вин. пад. от вăл (ву, о, олă, вăлă). См. ăна. Эс она ма окçа патăн? Рег. 770. Эпĕр каларăмăр она: çол осал, тесе, çавăнпа вăл онта кайман. IЬ. 586. Эп она ватрăм, мана оншăн ним те полмарĕ. || Иногда остается без перевода. Чхĕйп. Вăлсам акă мĕн вăхăтра хĕрес палине тунă (= крестились крестом): пĕре мункунта, пăтă çынă чух; тата тепре кĕркуне пăтă чӳкленĕ чух, тата тепре пичке пуçланă чух. Уна та тĕпелеле турăш ене тăрса сăх-сăхман, алăк патнеле тăрса, алăкне ярах уççа пăрахса сăх-сăхнă. Сред. Юм. Халь, ним çиме çôк чôхне кôланай пуçтараç поль-ха ôна? IЬ. Ĕçне ĕçлемесĕрех ôкçа ыйтаç пôлать-и ôна? IЬ. Хăй тумасăр, çын туса памалла-и-ха ôна? Эпир кăçта кайнă, çавăнта пымалла-и-ха ôна?
онăн, род. над. от вăл. См. ун, он. Сред. Юм. Онăн касса йон тохмас = очень скупой. N. Унăн ун-кун ним шухăшламалли те çук. Ему и думать-то не о чем.
туда и сюда, в том и этом наиравлении. Ала. 94. Унăн-кунăн шыракаларĕ-шыракаларĕ те, ачине ниçта та топаймарĕ, тет. Дуван. Çак хуçанăн аслăк тăрринче пĕр кăркки пур, унăн-кунăн кускаласа çӳрет. || Орау. Вăл хĕр çинчен унччен унн-кунн сăмах тухманччĕ (никаких дурных слухов не было).
соглашаться, принимать предложение. Н. Карм. Вăл калать: чим-халĕ, тет, канаш тăвам, тет, çемепе, акасемпе, хĕр ункая килет-и пама; хĕр ункая килсессĕн, парас, тет (можно выдать).
употр. только в отриц. фор. М. б. то же, что уя, или же заимств. мишарское ун'а «играть». СТИК. Вăл сана та унясах тăмĕ. Он и на теря не посмотрит. IЬ. Вăл никĕшне те унямас, пурне те тивертет. Унего нет (привычки) различать, он всех одинаково лупит.
опа, (Пшкрт. ора,) медведь. Юрк. Шурă упа, сăрă упа, хура упа. Орау. Çеминаринче пĕр упа питлĕ ача вĕренет, пиче çурри пĕтĕм çăн (половина лица вся в шерсти т. е. в волосах). N. Упаран хăранă пек хăранă вăл патакран (побоев). Якейк. Халь вăл упа пак пĕччен порнать ĕнт (живет однаоко). Шорк. Пичĕ упа кучĕ цек (как медвежья задница) хура; ма çуса ямаççĕ-ши амăшĕсем? Якей. Хаяр вăрăнса, çĕрĕпе упа пак ӳлер (= улăрĕ). Чураль-к. Упа юмаххинчи юрри. Ыраш уйĕн килтĕмĕр — шыра-шыра килтĕмĕр: урпа уйĕн килтĕмĕр — ура-ура килтĕмĕр; пăри уйĕн килтĕмĕр ......; сĕлĕ уйĕн килтĕмĕр — сĕрлĕ-сĕрле килтĕмĕр; тулă уйĕн килтĕмĕр — тăла-тăла килтĕмĕр. N. Пĕри упа юлать, тепри хуçи пулать. Хуçи упана ташлаттарса çӳрет (на святках). Сред. Юм. Он пôрăнни пôрăннне (?) ô? Õ та порнать пĕччен, упа та вăрманта пĕччен çӳрет. (Говорят про неженатого, одинокого человека, если ему давно пора жениться). Орау. Вăрмантан упана (un ours) чĕнсе кăларам ак! Актай. Упа пырать, тет. Кайăк упаран ыйтать, тет: ăста каян, упа килеми? Сред. Юм. Пысăкрах ачасем йĕрсен: мĕн уна пик улласа ларан? теççĕ. Хорачка. пєр обиба кашкы̆р-ҕап коры̆нды̆мы̆р (жили во вражде). Хора.-к., Покр. в. Опа котне çу йораман, тет. N. Кăмакара лăпсăр-лапсăр упа ташлать. (Мелке). Сред. Юм. Упа котпе çу сĕрнĕ, тет те: ытла çемçе, тесе каларĕ, тет; эс те çавăн пик: сана тепле лайăх туса парсан та, йорас çок. СТИК. Упа пек утат (неуклюже). Лап-лап! пусса çӳрет упа-пек. Шурăм-п.. № 26. Упа кутне çăв юрамаи. (Послов.). Чист. Упа килет. (Так пугают детей). Чураль.-к. Ати упи — мур упи: тăкăлт-тăкăлт сиккелет — сĕм вăрмана кĕрех кайрĕ. || Личн. имя мужч. Рекеев. Упа. Альш. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм. N. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм: Упа тетен Уринине хам та виççĕ чуптурăм. Чăвашсем. Упа, мужское имя. Упа тесе, ак мĕншĕн хураççĕ: упа пек сывлăхлă пултăр, чирĕ ан тивтĕр, тесе хураççĕ. || Упа — «обстоятельства». Изамб. Т. Эпĕ вăл хĕре пит те илĕттĕмччĕ те, упа ямас (не позволяет состояние).
(jы̆гнач’), прозв. человека. Якейк. Пирн таврара ĕлĕк пĕр Йăкнат ятлă çын полнă. Вăл хăйĕн ĕмĕрĕнче тăхăрвун тăхăр упа тытнă. Тăхарвун тăхăр упа тытсан, чараннă, мĕншĕн тесеи, чăвашшен шохăшпе тахăрвун тăхăр упа тытсан (и др.), çĕр-шĕнке хăй вилет, теççĕ. Вăл, пĕр çĕрте упа корсан, хăйне кĕрсе лармалăх шăтăк авăтнă. Онтан вăл упая, йĕкĕлтесе, çав шăтăк патне исе пырса, хăй шатака кĕрсе ларнă. Упа, хĕпĕртесе, он çине сикнĕ чох, вăл вăрăм çĕçĕпе ăна пырĕнчен чикнĕ, упа вара çантах саралса аннă.
ползать на четвереньках. Турх. Çӳретĕп хам упаленсе, аннем сăнне эп куратăп. Зап. ВНО. Пĕчик ача упаленсе çӳрет. IЬ. Твайкки çине упаленсе хупартăм. Ст. Шаймурз. Пĕчĕкçĕ те çырма, тарăн çырма, упа упаленет çуришĕн. Iга 520°. Вĕсем иккĕшĕ те, упалене-упалене, йĕп пуçтара пуçларĕç, тет. Истор. Салтаксем пăрланса ларнă тусем çине упалене-упалене хăпарнă. В. Араб. Б. Эпĕ вăл çырма урлă чух упаленсе каçатăп. Цив. Пĕчĕк ава упаленсе çӳрет.
(обы̆д'а), обезьяна. Пшкрт., В. Олг. В. Ом. Опăтя (опăлчан) Киçортра варта порăннă, çырмара. Капан лартнă вутăшĕнче порнса, тет, хĕлле. Çулла полсассăн, çулла вăл, пĕр ут çине утланса, чоптарса çӳренĕ, йăлăнтарнă она. — Каран хоçи сохăр çыпĕçтарсарат, сохар çомне çӳçĕ, алли шăпах çыпĕççа ларать. Алакки оратăп — каçакки çыпĕçса ларать, тет. Хоçи патне килет. Каран хоçи ним те туман она, ĕçертсерсе только. Опăтя çын маллĕ полнă, çӳçĕ çĕртенех полнă.
свойство, качество мужа. N. Упăшкалăхĕ çук çав унăн; тахшине юратать вăл, ман енне те çавăрăнмас, тарса анчах выртать. Çавăранасса кĕтес пулмас пулĕ.
опра, беречь, защищать. Баранов 119. Çавăнпа лайăх хуçа вăрмана упрама тăрăшать. IЬ. Çапла вăл шыва упраса, типĕтмесĕр тăрать. СТИК. Эпĕ ку япалана упрас терĕм-ха: хăнасем килсен, тыткалама нимĕн те çук. Я эту вещь берегу, очень бывает иногда нужна. Сунч. Эсĕ сыхлăсăнччĕ, упрăсăнччĕ, Эй турă! Арçури. Ах, турă çырлах, турă ан пăрах, ху этемне ху упрах! Сборн. по мед. Сывлăхне упрамаççĕ, епле килчĕ, çапла пурăнаççĕ. Календарь. Çимĕçсене çил силлесе тăкасран упрать. Ст. Ганьк. Эй турă! сыхла, упра, усала сир, турă! Чув. календ. 1911. Апла юта кайса ĕçлени килĕнчи тыррине упрани пулать-и. Чет. пут. Ун пек çын хăй япалине упраса тăрайманнине, çыннăнне упрае çук. Хыпар № 19, 1906. Ялан вĕсен хӳтлĕх пур. Вĕсене халăхĕ те хӳтĕлĕх благочинный та тĕреклĕх, архиерей те упраса тăрать. Фин. Хăй аллинче тытса тăракан япаласем пек сыхласа, упраса тăрать. Серг. Радон. Мĕн кирлине парса, сыхласа, упраса тăрăп. Изамб. Эсĕ ку япалуна упра ĕнтĕ (берети). СПВВ. ТМ. Упрас сыхлас. N. Ыр кун пар, ыр çул пар, сыхла, упра, усала сир. (Наговор). О сохр. здор. 93. Иккĕмĕш алăкĕ пит хулăм пулмасан та, пӳртри ăшша пит упрать вăл... См. Чек. Пур тмрра-пулла, выльăха-чĕрлĕх эс сыхла, упра, турăçăм, турă. Кн. для. чт. 11. Кам ĕнтĕ ăна, мĕскĕне, усалтан упрĕ, ăса-тăна вĕрентĕ? Сунч. Килес инкекрен эсĕ сыхла, эсĕ упра. Трхбл. Хăна ху ху упрас пулать. Хурамал. И, 5. Вăррăнтăн-хурахăнтан, йыттăнтан-качăкăнтан, усалăнтан-тĕселĕнтен сыхла, уппра пулин пар.
ров. N. Вăл хула йĕри-тавра ур алтса çаврăннă. К.-Кушки. Ур тесе, пирĕн ял хирĕнчи Хулаш (городище) таврашĕнчи авалхи тарăн канавсене, тата ун хĕррипе купаласа çаврăннă тăпрана калаççĕ. IЬ. Один из этих рвов называется «Аслă ур», другой — «Кĕçĕн ур».
ора, нога. N. Эпĕ, урана салтса, хăпарса лартăм сак çине, урасене кăмака чĕрçи çине хурса. Якейк. Ора посма вырăн çок. Негде ногою ступить. Альш. Ĕлĕк вăл (Етремен), ку енче те, леш енче те вăрман чухне, çын ура ярса пусса каçса каймаллаччĕ, тет. N. Виç урипе каялла чакса пырать, çăварĕпе, пĕр малти урипе çăкăр татăкне сĕтĕрет. Букв. 1904. Ура салтсах выртма пуçланă (больная). Алик. Ай, килеми, килеми, ура канли (кан'л'и) кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Изамб. Т., КС. Атта çара уран тăхăнсан, ура хăпарать. Богдашк. Тăрăс, тăрăс ташлама тимĕр ура пулинччĕ. N. Ура алăк хушшине пулсан (если прищемишь), çын килет. Сред. Юм. Ĕнер-çиç чипер çӳретчĕ, паян ора çине те тăрайми чирлесе выртать. Вчера был здоров, сегодня уж и на ноги вставать не может. Ч. С. Ун чухне ачасем пит ӳсĕр пулаççĕ, урисем çине те аран-аран тăраççĕ. Урмай. Ури çăмăл юлсассăн, килес çул кайлах килĕпĕр; ури йăвăр пулсассăн, çич çулсăр та килмĕпĕр. Скотолеч. 13. Шыв е сĕлĕ пуринчен ытла малти урисене анать. Трхбл. † Аттепе аннене лартар-и, ик уринчен тытса тайлар-и. Альш. Ура салттараççĕ хĕве хупсан. Хĕрĕ каччинне салтать. Зап. ВНО. Ăçта каятăн, икĕ ура? — Тватă урана шырама. — Ăçта каятăн, тватă ура? — Ултă урана шырама. — Ăçта каятăн, улт ура? — Выртнă упана тăратма. (Çара-çуна). Изамб. Т. Пĕр урипе сиксе каят. Чăв. й. п. 31. Апат хытнă çăкăрне, лармасăр, ура çинченех (стоя на ногах) çикеленĕ. Н. Лебеж. Виç хĕл каçан вăкăрне шур парнене тытрăмăр; ури çинчен пусăпăр, ăна туй халăхне валли тăвăпăр. Сред. Юм. Õра сыраччин йôрласан, каç пôлаччин йĕрет, тет. (Поговорка). Хăр. Паль. 5. Акă Палля тĕлĕнчен пĕр уксах ача хăрах уранăн сиксе кĕвĕ. N. Если урине (у молодушки) курсан, вара пĕр мăшăр чулха илсе парас пулать кинĕн, е кĕрӳшĕн хунĕсем патĕнче. Беседы о землед. Пĕр татăк хытнă çăкăршăн та ураран ӳкиччен ĕçлетĕн. N. † Урасем пусрăм та, куçма хĕсрĕм — ухмах иккен хĕрĕрсем, сисмерĕç. N. † Савнă тантăш аса килнĕ чух ура çинчен (наяву) тĕлĕк куртăмăр. N. Ăна вара ура тупанĕ патне хурса тĕтĕмне кăлараççĕ. (Тĕтĕрни). Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. (Послов.). Пизип. Пĕр карта сурăх, пурте пĕр ура тăрăнче тăраççĕ, (Купăстасем). Юрк. Урисене пуçтарса ларсан (гуси)... Пшкрт. Молҕас' иҕоран ларза-да, хы̆лҕизäм анцак коры̆начы̆. М. Васильев, № 3,44. Пăхаç кăсем ирхине — тотар лаши орине тăсса выртнă (околела). Сред. Юм. Кошак ôри чоста, ман ôра тимĕр! Пĕчик ачасем çӳлĕ çĕртен сикнĕ чôх çапла каласа сикеççĕ. Орау. Ура çинчен янă. Futuit stans. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хупсан (прищемишь), хăна килет. N. Манăн урасам утми пулчĕç. Сред. Юм. Ора сырма кил! тесе, ирхĕне ирех хуçисĕм вырăн çинчен тăраччин пыракан çынна калаççĕ. Орау. Тухса кай кунтан халех; нихçан та ман килĕме уру килсе ан пустăр! Букв. 1904. Çырла вĕçĕ-хĕррисĕр, ура пусма та çук (негде ступить). Сред. Юм. Ора-ал пит ыратать. Руки и ноги болят. О сохр. здор. Урпсемпе тапкаланса выртма. Ст. Шигали, Цив. у. Унтан-куптан юлмин, пирĕнтен пит инçех мар, пĕр çын чупса килни курăнчĕ те, эпир лайăх пăхмасăрах урана кута лектерсе чупа пуçларăмăр (во весь дух). Альш. Ура хурса ӳкерес. Свалить, подставив ногу (= такăнтарса ӳкерес). КС. Орау. Хăй кулать, калаçать, ури çĕре перĕнмеçт. IЬ. Таçта çухалчĕ кушаккăм, аванччĕ. Урана чăссан, ура урлă сикеччĕ, тата, кайри урисем çине ларса, слушит тăваччĕ. Букв. 1904. Эпĕ вара урана çĕре тивретмесĕр (= тивертмесĕр) киле çитсе ӳкрĕм те, питĕрĕнсе лартăм (прибежал во весь дух). N. Ураран ӳксе, вырăн çине выртнă. N. Çав пичĕкен тĕпне ура тивмест; пӳ ярсассăн, пӳ çитмест. N Ватă юмансом те ӳкеççĕ, тет, ураран (валятся). СТИК. Чăхă урине хĕр-ача çисен, тĕрре пĕлмест, тет. Чув. прич. о пог. 229. Хур пĕр уранăн тăрсан. Если гусь стоит на одной ноге. || Доля, равняющаяся одной четверти заколотого животного. Сред. Юм. Миçе ора кĕтĕн? Çак çолсĕнче выльăхсене оралашса пусаççĕ; пĕр ора кĕнĕ полсан= 1/4 части коровы; çор ора кĕнĕ полсан= 1/8 части коровы; ик ора= 1/2. || Активный участник воровства, знающийся с ворами из других селений и помогаюпшй им воровать,в своей деревне. Якейк. Ялта япаласам çохалсан, вăррине пĕлмесен: ори ялта пор, теççĕ. IЬ. Хамăр ялти орине пĕлесчĕ.
подставить ногу. К.-Кушки. Унăн вăйĕ пĕртте çук, кĕрешнĕ чух вăл ура явса анчах ӳкерет. || Сплетать ноги с ногами другого. Чураль-к. Шучă тăрăх явăнакан хăмла путранки мар-и çав? Ура явса выртакан пирĕн варлисем мар-и çав?
вставать на ноги (метафора). Хĕн-хур. Турă пулăшнипе, лекĕр тăрăшнипе Ануш каллех уралана пуçланă. Чума. Çавăнтан вара Наум, сывалса, уралана пуçланă. О сохр. здор. 109. Вара çапла пулăшсассйн, мĕскĕн çыннăн пурнăçĕ пĕр мая кайĕ (ураланĕ вăл). Ист. церк. 148. Иерусалимри патриахсем пăхса тăракан ĕненекенсенĕн çĕрĕсене Магомет тĕнне тытакан арабсемпе Арий ересне тытакан усал çынсем турта-турта илсе пусмăрласа пĕтернĕ, вара унти ĕненекенсем никçан та ураланайман. || Поправиться в материальном отношении. Сред. Юм. Ĕлĕк пит чохăнчĕ те, халь, ораланма пуçланă ĕнтĕ. Прежде жили бедно, теперь уже поправляются. Хыпар № 34, 1906. Хресченсем часрах ураланччăр тесен, вĕсене хыснаран укçа парса пулăшас пулать. IЬ. Халăхăн пурăнăçĕ нихăçан та ураланас çук. Истор. Çав 1547 çулта тухнă вутран кайран халăх часах ураланса çитеймен. Чув. календ. 1910. Çав çынсем, темĕн тĕрлĕ ĕçлесен те, ураланайман. || Образовать вокруг себя лучи (о светиле). Шурăм-п. № З. Хĕлле хĕвел уралансан, сивĕ пулать. Икково. Ойăх ораланнă. Вокруг луны образовались лучи. Толст. Сăрт хыçĕнчен çĕнĕ уйăх хĕрелсе ураланса тухнă. Юрк. Хĕвел уралансан, çумăр пулать. Шел. 70. Хĕвел шевли... вутăн-хĕмен ураланса... тăрать. || Обуваться (ора сыр). Шибач. и др.
назв. детской игры. Якейк. Пĕр ача ора паллакан полать. Ăна ачасам ларса çитиччен куçне хопса тăратаççĕ. Вăл куç хопса тăнă хошăра ачасам орисене олштара-олштара ява-ява лараççĕ. Ора паллакань порин орине те палласа тохсан, тепре выллянă чох паллакан орăх полать, поринне те пĕлимасан, каллах хăех паллакан полать. Вал ора палланă чох та куçне хопсах çӳрет.
ковер, половик. Дик. Леб. 42. Вăл шăтăк ăшĕнче йĕри-таврашĕпех, тĕрленĕ урай сарри çакса тухнă пек, çеп-çемçе, пĕтĕмпех ем-ешĕл курăк ӳссе çакăла-çакăна тăнă.
неизв. Альш. Çавăрăнса çитеймес (не успевает обойти вокруг) вăл (= она), çатан кĕтессине çитет те, урам, хĕррине, тĕтĕмпе чыхăнса вилет, пуçне чиксе.
ораса тыт (Шибач.), говеть. У ядр. чув. ураса тыт — говсть, а поститься — типĕ тыт (Ф. П. Никифоров). СПВВ. Ураса тыт, говеть. || В перен. см. В. Ом. Ку тĕлте ураса тытрĕ-ха вăл! (голодал).
другой, иной. Шинар-п. (Ядр.). Пĕрре вăл хулана, урăх тĕслĕ тумтир тахăнса, кайнă. Чăв. й. пур. 21. Пӳртне, çуртне те урăх тутарнă (перестроил). Регули 893. Орăхне чĕнсе кил. || Больше, более. Орау. Ăна: урăх килмеçт, тиç (или: вăл урăх килмеçт, тит). Он более не приедет (или: совсем не приедет). Туруново. Хуçа тата каланă: икĕ çĕр тенкĕ парап, урăх памастăп, тенĕ. Юрк. Пире, чăваша, юрат-çке, ӳтет, ку каллех, урăх нимĕн сăмах калама аптăраса. IЬ. Пăртак пĕр-пĕрне пăхса тăрсан, земск. начальн.: урăх ĕç-мĕн çуктăр? тесе ыйтать. IЬ. Пӳртре урăх никам та çук. Я. Турх. Эпĕ сире урăх çырмарăм ĕнтĕ, каçарăрсамах мана. Улмĕрен çырăп. Ч. С. Ах, ан тив, Сергей! урăх килместĕп, урăх килместĕп! (больше не приду!) С. Вăл ал-шăлли йĕпи орăх нимтен те мар. Сир. 102. Ун пек ыр çын çĕр çинче урăх çук та. Рег. 762. Вăл корчĕ пирĕн ăвăннине, çавăнпа орăх ĕçлеме каламарĕ. || Кроме. Шел. И. 63. Кĕлетĕнче вăл çӳпçесенчен урăх нимĕн япала та çук. N. Тула тухасран урăх тăрса ларман. Не вставал с места, кроме как только за нуждой. || В другой раз, еще. Торп-к. Çак улпучĕ, первайхи арăмĕ вилсен, урăх авланнă, тет.
орлă (урлы̆, орлы̆), через, поперек; за, из-за. Юрк. Çулпа пынă чухне, çул çинче пĕр тарăн çырма урлă хывнă кĕпер урлă каçмалла пулать. Скот. леч. 26. Çăварне лайăхрах уçтарасшăн выльхăн чĕлхине кăларса, çăварне урлă патак хыптарма кирлĕ. Бурунд. † Пире çырнă çын ачи инçе те мар, ял урлă. Тайба. † Ама кăвакал пăр урлă, çаврăнасси кӳл урлă; пирĕн савни ял урлă, калаçасси çын урлă. N. Ву (оно) пирĕн ялтан çырма урлă. N. † Эп савнине çын савсан, чунăм епле чăтрĕ-ши? Чăтаймечĕ — çын урлă. Юрк. Вĕсем урлă. N. † Кукăр-макăр юмана касăр-прахăр çул урлă; леш. кассенен хĕрсене кларар-ярăр ял урлă. М. Чолл. Виçĕ патшалăх урлă, пĕр патшан хĕр пур. Т. VI, 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă. Вĕретĕп, суратăн, тух, куç! Коракыш. Атăл урлă юман касăп, турпасси кунта кисе ӳкĕ. (Салтак хут яни). Ст. Айб. Пирĕн савнă тусăмсем ял урлă, курса калаçасчĕ çын урлă. Ал. цв. 3. Тата эпĕ тинĕс урлă пурăнакан çынна пĕлетĕп, вăл мана çав куçкĕские тупса парĕ. IЬ. Тинĕссем урлă кӳнĕ хаклă йышши таварсем. Регули 1310. Шу орлă ишрĕ. Карта орлă сикрĕ. || Употребл. и в временном значенни. N. Пĕр каç урлă хурала (в караул) каяппăр (через вечер, т. е. раз в два вечера). N. Унтан вара тепĕр каç урлă е ик каç урлă хуçисем патне татах ик-виç пĕçерекен арăмсем пуçтарăнаççĕ, ĕçме-çиме хатĕрлеççĕ. N. Эрне урлă ярах тăр (письма). || Выражает посредство. Н. Карм. Ун урлă (с ним) Сире пит пысăк салам яратăп. || Сред. Юм. Пиччĕш орлă иртеймес-ха çав. Без позволения брата не может делать важного дела. || Поперек (наречие). Чуральк. Шур вăкăрăн тир урлă. (Хурăн). Хора-к. Çын япали орлă выртсан, тăрăх çавăр (= ху ан тив). Ст. Айб. Ахаль тăраччен, урлă выртакана илсе пăрах, теççĕ. (Посл.). Сред. Юм. Орлă выртана тăрăх та çавăрмас (ничего не делает). N. Орлă выртакана тăрăх çавăрса хор, тиççĕ. Янтик. Урлă выртана тăрăх исе хумастăн. (Так говорят про человека, который ничего не делает). Собр. Уйăх çути çап-çутă, урăрсене урлă ан пусăр. || Поперечный. Собр. Айван çыннăн пуртă, аври урлă, теççĕ. Абыз. Хĕрĕх юман айĕнче хĕр вăрласа тухрăмăр, урлă çăка айĕнче ура сырса тухрăмăр. (Мы обулись под липой, склонившейся поперек дороги.) Абыз. || Косой (о ноге косолапого). В. Олг. † Он та ори орлăрах. N. Эпир унпа урлă карăмăр (поссорились). N. Вĕсем урлă карĕç-ха паян.
беспорядочно, вдоль и поперек, вкривь и вкось. Баранов 127. Вăл темиçе çĕртен урлă-карлă шăтарса çӳрет. Альш. Клеще ураллă çын урлă-карлă пускалать. IЬ. Урлă-карлă = урлă-пирлĕ.
личн. имя мужч. N. Ĕлĕк пĕр çын пулнă, тет, вăл Урмак-Маки ятлă пулнă, тет.
ормăш, измениться в дурную сторону; исказиться И. С. Степ. Урмăшас. IЬ. Õрмăшнă, взбесился. Сред. Юм. Ормăшнă çын, тесе, ĕлĕкхинчен ôлшăнса, осалланса, хĕнесе-çапса çӳрекен çынна калаççĕ. Чăв. й. пур. 11. Вăл кайсан (замуж) вара, тата ытларах урмăшрĕç (стали бесноваться, скандалить). Чертаг. Õрмăшша, ятлаççа çӳрет. Ругается со всяким. Пшкрт. Ормы̆шса, с'ынзан'а вы̆рс'са с'ŏрäт. Как бешеный, всех ругает. Хорачка. Ормы̆шша с'ŏрэт (ĕçсĕрскер) = охмахланса. N. Ормăшша выртать. Бредит. Хурамал. Кучунехи самана урмăшнă самана (= пăсăлнă). СТИК. Куçĕ урмăшса карĕ ĕнтĕ, каллах тытса пăрахать пуль. Глаза опять начинают искажаться (появляется бешеный огонек); наверно, опять будет припадок. || Измениться, пропасть (о голосе). В. Олг. Сасă çĕтсе (ормăшша). Пшкрт. Кы̆чкы̆рма п̚олмаст, ман сазы̆ ормы̆шса ларчы̆. С. Сас ормăшнă. Голос изменился, охрип. || Перемениться (о ветре). Шибач. Çил ормăшрĕ (= çавăрăнчĕ). У др. это выраж. значит: «ветер стал бушевать». || БешеныЙ; помешанный; не слушающий уговоров. Шибач. Ормăш çын (или: ормăшша кайнă). Сбился с пути, намăса пĕлмеçт, ташта та кĕрсе каять (бесстыжий, всюду лезет). || Молодец. КС. Ах, урмăш, карт’урлă пĕреççех сиксе каççа карĕ, (молодец). IЬ. Ах, урмăш, парăнмасть çав! (не поддается). || Так обзывают шалуна. Орау. Ӳксе вилен вăт, урмăш! (безумная башка). Çта хăпарса карăн? (гов. мальчугану). || Ругательство, проклятие (в роде русск, чорт возьми). Орау. Вăсампа çыхлансан, тем курăн, урмăш! Если с ними свяжешься, чорт возьми, беду наживешь!, || В значении наречия. С. Ормăш поплет. Говорит ненормально.
бешеный. См. гл. ур. Орау. Вăл лашипе хуллен çӳреме пĕлмеçт, яланах урнă пек çӳрет (гонит лошадь как сумасшедший). Посл. 23,7. Таса пурăнăçлă Лота тата, урнă пек аскăнланса пĕтнĕ халăх хушшинче пурăнса ывăннăскере, хăтарнă. Истор. Вăл кун çанталăк урнă пек çил-тăвăл туланă. Сĕт-к. Мĕн орнă йăтă пак вĕретĕн? Что лаешься, как бешеная собака? Янтик. Урнă йытта персе вĕлерсен, вĕлерекеннин, йытта çурмаран урлă касса, витĕр тухмалла, тет, йыт туланнипе çын ан уртăр, тесен.
орпа, ячмень. Б. 13. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. Ч. П. Уйра ларан урпа. N. † Ултă лаша кӳлсе, уя тухакан, урпа сăрисене çав ĕçет. Вишн. 64. Урпа ярса, вĕретнĕ шыв. Щ. С. Урпа çăнăхне салмалах çăнах тесе калаççĕ. Юрк. † Урпанăн сăрисем, ай, капăклă, Ф. Тимоф. Анкартине кайса, ан вучах хăми çине пĕр уçă урпа акас пулать. Унтан, пĕр чăнмесĕр, выртса çывăрас пулать. Вара урпа акакана тĕлĕкре арăм пуласси урпа вырма тăратса каять. Сред. Юм. Ôрпа йôн-тымарта ларать. Орпан пôлса çитеччин малтан кашни пĕрчине хĕрлĕ сăн кĕрет, ăна вара йонтамарланнă теççĕ. || Ячмень на глазу. Н. Седяк. Урпа пытанмалла вылянă чух пăхнăран пулать, теççĕ. Урпа куçа тухать, ăна урпапа, тăххăртан пуçласа, кутăн суса пăрахаççĕ. N. Урпа вăл çăпан пак тухать, ăна вара урпапа сăваççĕ. Изамб. Т. Куçа урпа тухсан, урпапа сăваççĕ. N. Урпа тухать, болезнь на глазу. Пшкрт. Коз’а орβа токры̆.
ортăн, виснуть, повиснуть, свиснуть. П. Патт. 23. Эпĕ вăл патакран уртăнса пырам. Н. Патт., 25. Вăл хулă çинче уртăнса пырса... С Тайба, Буин. у. † Улăхайрăм çӳлĕ эп ту çине, уртăнайрăм уртăш-йывăç çине. Хурамал. Кашта çинчен уртăнса тăрать. Вяснет на шесте. Изамб. Т. Пуслăх (бастрык) çыхнă чухне уртăнаççĕ, ул вара хытă çыхăнать. Питушк. Ортăнса тăрать — налёт. Ч. П. Ан уртăнăр уртăш-йăвăçне сатра улма-йăвăç пур чухне. Ст. Чек. Кун хута выçă тарать ĕнтĕ уртăнса. Пшкрт. Сӳс (водосы) найăркки ортăнса, тăрать (свесилась). Шибач. Çын çине ортăнтăм. Я повесился на человека (сзади).
то же, что уртмакçă. Кĕвĕсем. Уртмахçă — каччă енчен. Альш. Хĕрĕ енчен каччисем шăрттан, чăкăт, хур ашĕ-мĕнĕ илсе кплеççĕ. Кунтан хĕрен тетĕш-инкĕшсем çаплах илсе каяççĕ. — Вăл такмакпа çăкăр пухаканнисене уртмахçă теççĕ. N. Каччă енчен мăн-кĕрӳ, уртмахçă суйлаççĕ. Юрк. Уртмакçă теççĕ туйри халăхсенчен пĕр çынна. Вăл çурăмĕ çине сăран хутаç çакса çӳрет. Çав хутаç çине кашни килĕре, туй кĕнĕ çĕрте, «пӳлемĕк чӳклеме», тесе, çимĕçсем пуçтарать: хăпарту татăкĕсем, пӳремеçсем, кӳптермесем, икерчĕсем, шăртан татăкĕсам, типĕ ăш татăкĕсем, хур-кăвакал ашĕсем, чăкăтсем, çулă чăкăтсем, тата ытти япаласем.
(Орд'охха), личн. имя женщ. Якейк. Тата пичи, хĕр кортăм: кăмака милки пуçĕ пор, кăпчан тĕмми кĕлетки, ори-алли Ортьохха, лаптак токмак копарчи; ахаль парсан, кирлĕ мар. — Ортьохха хĕр-арăм ячĕ полмалла. Вăл ним тума та: тĕр тума та, пир тĕртме те, апат-çимĕç пĕçерме те пĕлмен. Орине те лайăх сыриман. Ортьохха пак хĕрсене Ортьохха теççĕ (нариц. имя).
орхамах, отличная лошадь. СПВВ. КЕ. Урхамах питĕ лайăх лаша. СПВВ. ТМ. Урхамах — пит хитре, вăйлă, пысăк лашана урхамах теççĕ. Начар тихасене çитернĕ чух: ку пĕр, тĕнчере çук урхамах пулĕ-ха, теççĕ. IЬ. Урхамах. Пит лайăх лашана урхамах теççĕ. СПВВ. ЕС. Урхамах — пит лайăх, пысăк станлă лаша; тата кулса начар лашана та калаççĕ. Ст. Чек. Урхамах-лайăх пысăк лаша. Чертак. Э (носовое э̆), орхамах! выльăх çине çиленсен, калаççĕ (лошади). N. Урхамах — ырă ут. Сред. Юм. Ах тôр, он лаши ыр ôрхамах пик чупать. Ч. С. Хăй урхамах пек илемлĕ çӳретчĕ (лошадь). Ч. П. Икĕ тур урхамах. IЬ. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă каçнă чух, тĕл пултăмăр урхамах: ури çĕре тивмест, пуçĕ пĕлте тивмест. (Такмак). Такмак. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чуж, куртăмăр эпир çил-çунатлă урхамах: унăн пуçĕ пĕлĕте тимест, ури çĕре тимест, утни-юртни сисĕнмест: шыв пек юхат, çиль пек вĕçет. Сред. Юм. Ман туй килет шавласа ыр орхамах хĕрипе (чит. йĕррипе), ман туй килет шевлесе атте-анне ячĕпе. Байгул. Юмах юпа тăрăнче, хам урхăмах тăрăнче. (Написано по окончании сказки). N. Вăл тăвар юпана урхамах килсе çулать, тет. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша, ĕçсе çисен, урхамах çине утланать, тет те, тухса каять, тет. Панклеи. Тилĕ утланчĕ орхамах çине. — Тилĕ тос, ку лашана стан топпăрнах эс? тет (медведь). Альш. † Улпутсем урхамах кӳлеççĕ, ямшăкĕсем пăхса тăраççĕ. N. Урхамахесм урпа çийеççĕ, шăлĕсем шана (вар. шанасса) пĕлмеççĕ. Шел. 13. Урхамахсем хĕлĕпех утă-сĕлĕ çиеччĕç. || Паас. Урхамах — неприрученная горячая лошадь. См. Магн. 253. || Питушк. Урхамах — лотра лаша. || Юрк. Урхамах (особое животное). || Фигурки животных, сделаниые из теста и приносимые в жертву духам. Шибач. Орхамах — колач çăнăхĕнчен тăваççĕ, киреметсене мĕн тумашкăн. || IIряничный конек, бросаемый бедными в киреметь взамен лошади. Начерт. 126. См. Хорачка, 36 стр. || Орхамах — «безобразный». Шашкар. || «Болезнь лошади» (!). Çармăс (Буин. у.). Урхамах пулнă.
свеситься. Сказка и пред. чув. 85. Усал хуйхă-суйхăран Нарспи пуçĕ усăнать. Букв. Хăмлисем алса пурнески пек усăна-усăна тăраççĕ. Якейк. Умуççи тораттисам паломмисене ятимасăр çĕре çитичченех осăнса аннă. Сборн. по медиц. Усăнса анакан хырăм пулсан, ăна çыхас юлать. Якейк. Кот осăннă сан, ача; мĕн поччĕ апла? (пуçа чиксе çӳрекен çынна калаççĕ). || Шляться, слоняться без дела. Ч. С. Пĕр ĕç ĕçлемесĕр, ял тăрăх йытă пек чупса усăнса çӳрет. Сирах IХ. Уллах çĕрсенче кăлăх усăнса ан çӳре. IЬ. ХХII. Çын патĕнчен çын патне усăнса çӳресе ирттересси начар пурăнăç вăл. Юрк. Хăватей, эсĕ мĕшĕн вĕренмесĕр кăлăхах усăнса çӳретĕн? Сред. Юм. Осăнса ларать çанта конĕпе. Сидит там без всякого дела весь день. || Потащиться (т. е. пойти). Орау. Тухса усăнчĕ (потащился) ĕнтĕ каллех таçта хăяматалла (о лентяе, который и идет лениво).
осал, злой, нехороший, недобрый; жестокий. Сенчук. Тăрăшран вăрăм йывăç çук, качакаран усал выльăх çук. БАБ. Усал сăмах калаçнине илтсен. Юрк. Усал çил-тăвăллă тăман-(буран?) тухать. IЬ. Усал пуян кутăн çын пулать. Орау. Пирĕн атте, хиличчен тырă вырман пек, кăçал аллине касать те касать. Мĕн тырă вырса пĕтеричченех Муççи Яккуне тарăхса прттерчĕ. Тур курашшĕ, таçта васкаса тухнă, халăх каланиие итлемесĕр! Вăл аллине каснă, ку каснă, теççĕ ялта, çав ахаль-и вăл? усал этеммех пăхать çав: (т. е. все дело зависит от негодного человека): ĕçĕ те ăнмасть, аллисене те касах тăраççĕ, тет. Сред. Юм. Õсал терипех ôсал (т. е. пит осал). lЬ. Õсал сăмах чĕрене тивет. Неприятное слово за сердце берет. Сказки и пред. чув. 80. Лаши вĕçсе пырупа пичĕ-куçĕ пит усал. Якейк. Çав çын осалли Йăван (этот негодяй Иван) çынтан колма пĕлет те... (здесь эллип-сис?). IЬ. Отмăл-торат осалли ыр аная сая яч; хĕр осалли Мари пор, ыр ачая сая ят. Календ. 1907. Пирĕн патшалăх пĕтĕм расхотин чĕрĕкне çар тытма ярать. Германия та вăл усал ĕçе нумай тăкать. Ал. цв. 6. Ниçта та пĕр усал кайăк кăшкăрни те, çĕлен шăхăрни те, тамана сасси тç, кайăксем юрлани те илтенмĕст. Пазухин. Пирĕн пуçри усал хуйхă еррипеле пĕтĕ-ха. Сюгал-Яуш. Кайран вара тепĕр кукăра карăмăр та, усал луткăпах хамăр енне каçса карăмăр. N. Халăх ĕçне усал çын малтан тухсан, теллей пулмасть. Орау. Çын çинчен усал ят ярас тесен, вĕсем тем туса тем калаçĕç (готовы все сделать и сказать). Изамб. Т. Ул хăй усал пулнă, тет. Унăн арăмĕ йăваш юлнă, тет. N. Пирĕн икĕ автан пур-чĕ: пĕри йăваш, тепĕри пит усалччĕ. Изамб. Т. Аçу-аннӳ сана: усал пул, тесе каламаççĕ, епле те пулсан çын майлă тăвасшăн тăрăшаççĕ. N. † Шорă сăхман ăма осал? — сак çине хорса каснăран. Тимер. Пире усалтан ан асăнăр. Не поминайте нас лихом. Янтик. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? См. хăп. Сĕт-к. † Пике арăма тор пăхтăр, осал та полин; хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. || Злое существо, злой человек, негодяй. С. Дув. Пусса кĕмĕл ярăн-и, кĕмĕлĕме сая ярăп-и? чăн усала кайăп-и, чунма сая ярăп-и? Тогаево. Чуптар, пачче, лашуна, анатра хĕрсем, усалсем, юрпа пере юçларĕç. Юрк. Çав усалĕ (чертовка, жена) хĕтĕртнипе упăшки тата пушшĕ çĕкленсе çӳрет, куран. В. Буян. Курăкран усал куршанкă, йывăçран усал кăпчанкă (усал = усал курăк или усал йывăç). || Зло, вред. Истор. Александр усала астуса тăракан çын пулман, Новгородран хăйне çилентерсе янă пулсан та, вĕсене хăтарма каллах кайнă. Эльбарус. Пире осал тума пыракан çын калла çавăрна-çавăрна пăхса таратччĕ. Учите детей. Çапла ачасене хамăрах усала вăрентетпĕр. Хыпар № 6, 1906. Çилентерес марччĕ, анчах усалăн ури саккăр, теççĕ, вăл чĕрре кĕме таçтан та тупĕ. Собр. Усал каламасан, ырă çук, теççĕ. (Посл.). || Чорт; нечистый дух, нечистая сила. IЬ. Çĕрле чӳрече витĕр пăхсассăн, усал ерет, теççĕ. Ст. Ганьк. Çынăн, усалпа чирлесен, шăмшак сурать. М. Васильев. № 3,56. Ват тимĕрçе пĕр осал лаççа тохма тăратать. Собр. Пĕтнĕ милкене тула прахсассăн, усал юлать, теççĕ. IЬ. Пĕр-пĕр хĕр ача туса вĕлерсен те, усал пулать, теççĕ. IЬ. Çав ачаран пулна усал çынна ерсе ирлеттерсе вĕлерет, теççĕ. IЬ. Çынна ернĕ усал çын патне пынă чух е çын, е йытă, е кушак, е пыркка пулса пырать, теççĕ. IЬ. Е вăрманта, е уйра çĕтсе çӳресен (если заблудишься), усал ертсе çӳрет, теççĕ. КАХ. Усал аллине ан пар (моленье). Не дай во власть злого духа? Ст. Чек. Усал турăран хăватлă. Пролей-Каша. Усал вăрăннă (= çыпçăннă), пристал нечистый (напр., если к женщине летает вотăш). N. Манăн çӳлти усала аяла илсе çапмаллăх вăй пур (говорит один силач). N. Килчĕ пирĕн патра усал вăрăннă япала! (словно сумасшедший, от действия злого духа). Якейк. Осал ерсен, çын пĕтĕмпех типсе, хăрса каять. Если пристанет чорт, то человек высыхает как щепка. Собр. Пĕр-пĕр çĕрте усал хăвалама тытăнсассăн, е утă, е кирек мĕн пăрахса хăварсассăн, усал çавăнпа ерсе юлать, теççĕ. Панклен. Тури осал, анатри осал, в сказке — назван. двух духов, встречавшихся друг с другом ка берегу Волги. N. Турпас тăкнă вар пуç пĕр çухрăмра. Çав вар пуçĕнче усая (шуйттан) пурăнать, теççĕ. Ст. Айб. Кукăр хурăн кутĕнче усал пăхĕ выртать. (Чĕлĕм). N. Тата çав çырмарах ĕлĕк пĕр çын вилнĕ те, халĕ унта час-часах çынсем усал кураççĕ. Это можно понять двояко: 1) видят чертей, 2) подвергаются несчастным случайностям. || Несчастие, беда, бедствие. Иногда олицетворяется. Хĕвел, № 1. Эпир-çеç хамăр тăван вĕрентекенсенчен уйăрăлнă, пирĕн хушăран-çеç усал тухса кайнă. N. Хăй ăшĕнче шухăшласа пырать, тет: упанăн усалĕ те пур иккен, ырри те пур, тесе калать, тет. Альш. † Пирĕн пуçри усала тур сиртĕр. Собр. Касас çавăнтан, касас çурлăнтан, турă, усалла сир. (Моленье). || Дрянь, мерзость. Юрк. Эх, ку усала мĕшĕн-кăна ĕçрĕм-ши? Якейк. Çав осалпа çан чохлĕ вăхăт ирттертĕм полать! Стоило (мне) тратить время на такую дрянь! Синерь. Çав хĕрсем çав хуралçа усал ереки ĕçтерчĕç, тет те, хуралçи, ĕсĕрлсе, йăванса юлчĕ, тет. Якейк. Çав осалшăн (я за иего) онта ма пырап-ка. IЬ. Онашкал осал çынна (дряни) нумай корса ен. || Невзгода, бедствие. Шурăм-п. № 10. Çакăн пек усала (засуху) курса, чăвашсем ялсенче халăх пухма тытăнаççĕ. Альш. Пулнă уçал хуллен-хуллен (мало-по-малу) асран каять. КАЯ. Эпĕр ырă куримаспăр пулĕ ĕнтĕ, усал çине-усал пулса пырать (несчастье за несчастьем). Собр. Çăкăр кăмакана тăрăхла çурăлсан, усал юлать, теççĕ. (Поверье). || Озорной. Юрк. Усалтараххисем, кто поозорнее. || Чорт (бранное выражеиие). Коракыш. Ăна пичĕш курнă та: санăн, усалăн, кунта килмелле-и? тесе, тĕкее кăларса янă. Рак. Çак пуртре пĕр усал. (Шăпăр). || Бранное выраженпе, отн. к детям или животным (напр., к лошади). Орау. Усал! мĕн хăтланать вăл! пăх-ха амĕш! Что он делает, негодяй! посмотри-ка, мать! (говорит матери ребенка). IЬ. Усал! Вунă пăта туртса çитеримар, тата шăмарайĕнçи тăвать! Сволочь! Десяти пудов не свезла (не довезла), а еще злится! (прижимает уши, хочет укусить). IЬ. Усал! шăмарать тата! (напр., о кобыле: сволочь! еще укусить хочет! || Пурга. Пухтел. Уcал тухса каймасан. Если не случится пурги. || Хлам. Земледелец. Нимĕçсем вăрманти мĕн пур усала шăлса, хире тăкаççĕ. || Плохо (наречие). Ст. Айб. Ах, инкеçĕм, инкеçĕм! Эпир усал пурăнни ят сарăлчĕ аякка. (Хĕр йĕрри). Тимĕрçен. † Йăмăка усал тытсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине.
осаллан, стать дурным, плохим, злым, негодным. || Похудеть, подурнеть. В. Олг. К. С. Вăл вăрман ĕçĕпе шалт усалланса пĕтетĕн. || Испортиться; сделаться нервным. || Подвергнуться воздействию злого духа и потому сделаться очень плодливыми (о пчелах). Альш.
осă, польза. БАБ. Уссисене хăйсенне нихçан курайман. Проку от них никогда не увидишь. Трхбл. Халь выртсан та, усса пымас (на пользу не пойдет, пользы не будет). Хыпар № 40, 1906. Комиссияра ĕçлекен çынсем хăйсем мĕн пĕлнине Думана каласа яраççĕ те, çĕнĕ законсем кăларас е киввине улăштарас пулсан, вăл пит усса тăрать. IЬ. Вăл комиссиясене халăх уссине мар, халăх хуйхине тунă. Чăв. й. пур. Çынна пĕр усал тăвиччен пилĕк усă ту. БАБ. Пальницаран им-çам илсе тавранаттăмăр, тет те, усса пымаçчĕ, тет (не было в пользу). Альш. Мĕн усса пырать, тет, вăл? А на что, по их мнению, оно идет? (т. е. какая от него польза?). IЬ. Вăл пирс нимĕн усă та тумас ĕнтĕ. IЬ. Ывăл пулмарăм, хĕр пултăм, кураймарăр манăн уссăма (вы не видали от меня пользы). Освящ. чув. мон. Пĕр усса килмен чӳк. Совершенно бесполезное моленье. Ст. Чек. Усса янă. Рук. календ. Прокоп. Юн яни пит сайра усса килет. Кровопускание редко бывает полезным.
немощь (рук). Сир. ХХV. Упăшкине савăнăç кӳмен арăм вăл алă усăмăхĕ, чĕр-куççи халсăрлăхĕ.
заповедный, заветный; приемный. N. Вăл тăлăх ачасене, усрава илсе, пăхса ӳстереччĕ. Кĕвĕсем. Çак тăвансем патне килсессĕн, чăн-чăн усрав юррăма юрларăм. † Альш. Эп, тăванăмсем патне килсессĕн, усрав юррăмсене юрлатăн. || Усрав — роща заповедная, о сохранении которой заботились. К. С. Id. Тукай усравĕ, Тогаевская роща (теперь ее нет). Нюш-к. Пирĕн усравра утă пит лайăх. Юрк. † Пирĕн аттенĕн усравĕ пур, усравĕнче усрав кайăк юр.
оç, открывать, отворять; раскрывать. Ал. цв. 7. Тĕлĕнсе тăрсан-тăрсан, уçса хунă сарлака хапхаран пит аслă карташне кĕрет. О сохр. здор. Кĕпе вĕççĕнех уçса янă чӳрече умĕнче пăртак тăрсан та, нимĕн те пулмĕ. N. † Оничере тил выртать, Китай тотри витĕнсе; Киттай тотрине çил уçать, пирĕн çылăха торă каçарать. N. Ачасем ирех тăраççĕ те, каç пулачченех, шусем уçса, пĕчĕк армансем туса, выляса çӳрсççĕ. Орау. Эпĕ пынă чухне чӳречине уççа тăрачч вăл (открывая окно). Хыпар № 2, 1906. Вĕсем — хута вĕренсе тăн-пуçа уçни анчах çынна пурăнăç çулне уçса, пурăнăç йĕркине кăтартса парса, пурăнма çăмăллатнине пит хытă ăнланса илнĕ. Орау. Масар çинче, вăрăсем вилнĕ çынна пытарнă шăтăксе виçĕ шăтăка уçнă, тит. Воры раскопали три могилы. Н. Якушк. † Хăта хапхи вырăсла, сывлăшпа уçрăмăр, çавра çилпе хупрăмăр. (Свад. п.). М. Васильев. Порăкне усса калать. Лашман. Сăрлă арчан уççи кĕмĕл, уçмасăрах уçăлса тăраçке. Ай-хай, ах та миллай, хамăр савни, курмасăрах кулса тăраçке. Собр. 56°. Шыва уçса ямасăр, арман авăрмасть. (Послов.). N. † Тулса çитнĕ кӳллине уççа яма састуи çук. Тайба Т. Çӳлĕ тусем çннче çил арман, çилсем уçат вĕсен çунатне. Г. Т. Тимоф. Уçа-уçа пăхать. Перелистывает и просматривает (книгу). IЬ. Уçа-уçа пырать. Перелистывает. Сред. Юм. Лавкка усас, отпереть лавку. IЬ. Лавкка уçнă. Открыл ставку. Хыпар. № 13. 1906. Земствон пуринчен йывăр ĕçĕ вăл, ялта халăх валли кĕнеке вуламалли çурт уçасси. || Поднимать новь. Изамб. Т. Анчах çĕр сахаллине çереме уççа пĕтереççĕ. Рак. Çерем уççа вир акрăм. Изамб. Т. Ку çаранта утă пит лайăхах пулмасть, çавăнпа ăна уçса тырă акас терĕçĕ. || Открываться (кому-нибудь), т. е. открывать свои тайные помыслы. Полтава 54. Çук, эс кала чун уçса (откровенно), калла-малла, ан калаç. IЬ. Чунне уçса калаçать. || Разрешать. Хыпар № 8, 1906. Сутра пур ĕçе те, присяжныйсемпе тĕплесе пĕлсе, тĕрĕс татса уçтăр. || Поставить на ноги (в материальном отношении). Сред. Юм. Эп уçрăм она, хампа пĕрле ертсе çӳресе. Благодаря мне он поправил свою жизнь. || Разъяснить. Орау. Ĕлĕк вăл лăкăр-лăкăр анчах калаçнă, тет, нихçан сăмахне уççа (ясно, понятно) калаçаймаçчĕ, тет. IЬ. Сăмахна чипер каласа, пире ĕçе уççа пар-ха эсĕ. Скажи определенно о деле, толком. || Вырубать (лес). Череп. || Расчищать. Изамб. Т. Малтан итем варрине уçаççĕ (для молотьбы). || Освежать. Сивĕ шыв уçса ярать. Холодная водя освежает. † Альш. Шухăшласа-тĕлĕнсе ларнă чухне, ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. || Давать отраду легкость. Тайба. Т. † Пирĕнех те хуйхăлă чĕресене юрă юрласан уçать çавсене. Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит уçать; тантăш тана килмесен, ĕмĕр хуйхи пит пусать; тантăш тана килсессĕн, ĕмĕр хуйха пит уçать. || Просветить. Янш.-Норв. Эсир ăна илсен (девушку в замужество за сына) вăл сирĕн куçа уçса ямалла: епле унăн таврашĕсем чечен! хăçан вăл хĕрлĕ кепесĕр çӳрени пур? Расчесать. Сборн. Кăтра çӳçлĕ çынна йăс турасăр уçас çук теççĕ. (Пословица). || Раскрыть (т. е. сделать явным). Шурăм-п. № 4. Кам вăрланă пулсан та, Микула турă уçса пар; Ишеке кайсан, çурта лартăн. Киремет, эсĕ те пулин уçса пар. Сана юсман пăтти пĕçерсе, кĕпер айне кайса, лартăп. — Сложные с «уçă» см. уçă, оçă.
оçă, открытый, открыто. Алăк уçă. Дверь отворена. N. Карташ пирĕн тавăрччĕ: тата çитменнине унтан та куптан уçăччĕ. || Просторный. Просторно. Альш. Эпирех те, тăвансем, хăнара: эпирех те кунтан кайсассăн, тĕпел сыппăр уçа юлмĕ-ши? Альш. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел-сыппăр уçă та юлмĕ-ши? Альш. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн. Пĕрне кассан, уçă та юлмĕ-ши? || Ясный, ясно, без помехи. Сир. Кăнтăр çуттинчен те уçă. N. Çурти уçă çунсан: вилнĕ çын савăнать, теççĕ; çурти теттĕм çунсан: хуйхăрать, теççĕ. N. Çак куçлăх пит уçă кăтартать. В эти очки видно ясно. Альш. Уçă калаçать. Ясно говорит, без помехи. [К.-Кушки. Уçă калаçать — говорит миролюбиво (без признаков неприязни)]. Ч. С. Çынсем пошар панче кĕрленн таçтан илтĕнет; ахаль те çĕрле сасă уçă каять. || Свободный, ясный (речь). Дм. Рост. Димитриĕн чĕлхи-çăваре пит уçă пулнă. || Свежий, свежо. Сами. 58. Ирпе уççăн çил вĕрни кăккăр тулли вăй кӳртет. N. Чӳречесене уççассăн, пӳртре уççăнах туйăнать çав (в избе, в комнате чувствуется свежесть). Хорачка. Откалатăн — оççăн тоянать. Пройдешься, и чувствуешь себя бодрее. Толст. Тинĕс енчен уçă çил вĕретчĕ. N. Пĕлĕт енчен уçă çил килсе çынсен тарне типĕтет. Скотолеч. 36. Вĕсене таса, уçă çĕрте усрама кирлĕ. Юрк. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсен, йĕпе вăрăма пырать. || Звонкий. Бигильд. Шăпчăк сасси пит уçă. Чăвай. п. Сасси уçă, вăл (он) урамра калаçнă чух, унăн сасси вун-пилĕк килĕ урлă илтĕнет. || Успешно, споро. О сохр. здор. Çапла пăртак кансан та, ĕçлеме пуçласан, унăн ĕçĕ малтанхи пекех уçă пырать. || Бодрый. Беседа чув. 5. Çук çын ачи вăл час-часах çапла пулать: чупса, кулса, выляса çӳренĕ, унăн хуйхине никам та пĕлмен, вăл ялан уçă çӳренĕ. IЬ. Керимулла халĕ чăнах те хĕпĕрте пуçларĕ, уçăрах та калаçа пуçларĕ. || Здоровый. Уçă мар, нездоровый. Ачасем уçă мар. Дети несовсем здоровы. Орау. Ачасем уçах çӳримаççĕ, халех пыраяс çук (напр., в гости). || Быстро, свободно (без принуждения). Ч. С. Утасса уçă утатчĕ (лошадь). || Приветливый, щедрый. Беседы на м. г. Çав святой çын, Евлогий пит уççине, ыррине курса, шухăшланă. Паас. Уçă çын. Икково. Ĕççе-çиме пит оçă. Очень любит пировать с гостями. || Нехлопотливый (о деле). Якейк. Хĕр-арăм ĕçе ытла кăткăс уш (уçă мар). || КС. Чипер çывăракан çын çинчен: уçă çывăрать, уççăн çывăрать, тиççĕ (спит сном. здорового человека). || Облегчение, освежение. Рак. Кăкăр уççи пĕç хушши. (Ĕне юр-варĕ). Трхбл. Чун уççи — пĕç-хушши. (Сĕт). || Ключ. Собр. Ылттăн çăра, кĕмĕл уçă; уçса пăхаяс-чĕ, уççи çук. Ч. П. Ылттăн-кăна çăра, кĕмĕл уçă. Икково. Çак çăраççия (замок) хам оçăпа уçам. Ч. С. Хĕр-çумсем вĕсене укçа памасăр уçă памаççĕ. (Свадьба). Шурăм-п. № 25. Тĕлĕкре вара арçын ачасен — хăйсен пулас арăмĕ шыв кӳме каймашкăн уçă ыйтма пырать, тет. || Замок. Н. Карм. Вĕрмеç-тумаç, киле çын кӳртмеç. (Уçă). Шорк. Оçă — замок; çăраççи — ключ. Завражн. Хампар оççи питĕртĕн-и? Заперли ты амбар на замок? IЬ. Хампар оççи çĕтертĕм (потерял ключ). Слепой. Çăраççи — замок. Кĕлет уççи, явăç уçă, тимĕр уçă — замок.
радушный. || Ал. цв. 18. Вăл халиччен çуралнăранпа та пĕр-пĕччен апат çимен пулсан та, сĕтел хушшине уçă-кăмăллăн (преспокойно) кĕрсе ларать.
открыться, раскрыться, раствориться (о двери и пр.). К.-Кушки. Хапха уçăлса кайнипе пĕтĕм выльăх карташĕнчен тухса кайнă. Регули 429. Алăк оçăлнă. Алăк оçах тăрать. N. Кĕнеки çирĕммĕшĕнче уçăлса тăрать. Книга открыта на 20 странице. Орау. Ăна аяларах антарса тунă пулсан, янках уçăлакан пулаччĕ. Если бы ее (форточку) сделали ниже, то она отворялась бы настежь. Альш. † Ут кĕрейми хура вăрман, эпир кĕрсен, уçăлать. Малалла шанчăк пур, çул уçăлчĕ. Теперь есть надежда на будущее — дорога открыта, || Стать откровенным, словоохотливым. Беседа чув. 15. Вăл кăшт кулкала та пуçларĕ, çимĕç пахчисем, вăрмансем епле ӳстермелли çинчен кала-кала пама тытанчĕ; унтан тата ытла та уçăлса кайрĕ. || Просвещаться, развиваться. Хыпар № 30, 1906. Унтан чăвашла кĕнеке туха пуçларĕ. Вара чăвашсем те уçăлнăçемĕн уçăлса пычĕç; халĕ ĕнтĕ, паçăр каланă пек, вырăсран та уйрăм мар. Ст. Айб. Ялан çӳресен, чĕлхе уçăлать, теççĕ. (Послов.). Альш. Хулана кайса, уçăлса килчĕ. IЬ. Вĕренме кайсан, нумай уçăлчĕ. То же в Сред. Юм. || Просвежиться, прогуляться, освежиться. Чаду-к. Пĕрре çав патша майри, тата виçĕ ывăлĕ сата уçăлса çӳреме тухнă. Ядр. Паян айтăр уçăлса çӳреме, ачасем! О заступ. Ачам, тăр та çак çынсемпе йывăç пахчине уçăлса çӳреме тух. Яныши. Пĕр йытă, оя уçăлма тухсан, пĕр кашкăра тĕл пулчĕ, тет. Ст. Чек. Кăшт, кайса, уçăлас-ха (то же, что тула каяс, desidere). Курм. Эсĕ шăва кĕр, кайса, луччĕ уçăлăн. Шибач. Ста каятăн, ачам? тет. — Мĕн, тет, мочи, ста каясси, тет, — тохрăм, тет, оçăлмалла, тет. Якейк. Кĕт, кайса, уçăлса килем. IЬ. Уçăлма тохрăм. IЬ. Кĕт тохса уçăлтăм (= просвежился). IЬ. Вăсам вăрмана уçăлса çӳреме карĕç. || Поправнться, оклематься. Скотолеч. 5. Хăш чухне лаша выртса кансанах уçăлать. IЬ. Iă. Сивĕ чиртен уçăлсан, лаша нумайччен ӳсĕрет. || Поправляться (в материльном смысле). Тюрл. Ачисем полăшаççĕ, уçла (= уçăла) пуçларĕ çын (поправляться). || Почувствовать отраду, обрадоваться. N. Иван сăмахĕсене илтсессĕн, Лисахвийĕн чунĕ пит уçăлса кайнă. Бюрганы. † Хуйхăрса та тилмĕрсе эпĕ лараттăм, манăн чунăм уçăлчĕ çак юрăпа. || Приводить к определенным результатам. НТЧ. Вара ывăлĕ-мĕн чирлĕ пулсан, амăшĕ-и, ашшĕ-и, пĕр вун-çичĕ пус укçă илет те: юмăç лайăх уçăлтăр, тесе, турра сăх-сăхса, юмăçа тухса каять. Анчах ун пек кун пек япала çинчен çынна каласа нама юрамас, тет: лешне, вĕрелнине, хĕн килет тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. Хорачка. Халап оçăлмасăр епле каяс? Как ехать, раз переговоры еще не кончены? Ч. С. Аннемсем: чухăсем ларсан, юмăç уçăлмасть, теççĕ (гадание не дает результатов). || Понемногу расходиться (разминаться), взять ход. N. Хуллен кайсан, лаша уçăлнăçем уçăлса пырат; çула тухсанах, трук хăвалас пулмасть лашана — пӳлĕнет. Орау. Пĕр уçăлсан, каякан вăл ĕç. Лиха беда — начало (только бы начать, а там дело пойдет). КС. Ĕç уçăлмасть. Дело не идет вперед. || Открываться, становиться ясным, выясняться. СЧЧ. Ку хĕр юмăç çемесенчен пилĕк пуслăх укçа ыйтса илчĕ те, укçа çине пăхса, каларĕ: веç усăлать (уçăлать?), авă унта шыв курăнать, вăл шыв сирĕн акăра шыв тытнине пĕлтерет. Ку ача сирĕн, Сĕнче хĕрринче çӳренĕ чухне, шывран пит хăранă; сирĕн çав шыва мимĕр парас пулать, атту ачăр чĕрĕлеймĕ, терĕ. Б. Олг. Халь, ирлесе, хак оçăлман та, пĕлмелле мар-ха. Теперь, поутру, цена еще не выяснилась, и (ничего) нельзя узнать. || Снова стать чистою (о воде). Çанта, арман ненче, кôрăс хотнă та, кôнта çитиччеи уçăлать поль. || Выздороветь. Могонин. Вăл таçти аптека та çитнĕ, ăста çынсем патне те çитнĕ — ништа та уçăлиман (узы̆λиыман). || Получить способность функционировать. N. Чăвашсем, хăлхасăррисем, чан айне кĕрсе лараççĕ, унпа хăлха уçăлать, теççĕ. БАБ. Пĕр икĕ эрнерен тепĕр юмăç карчăка тӳрлеттертĕмĕр, тет [пригласили лечить, говорят мои родители] те, хай çичĕ çулччен çыхланса тăнă чĕлхем уçăлчĕ, тет. || Вскрыться. Мăн шывсем усăлсан, но вскрытии рек. || Освободиться от чего-либо. Ядр. Кайран, ыйхăран уçăлсан, тумланса, урана çине улăхса ларса, тырă вырма кайрăмăр. || Стать вольготным. N. Ваттисен ĕç пĕтрĕ (они уже пропели свое), çамрăккисен уçăлчĕ: вĕсем те, ваттисене кура, урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç.
(ус'кы̆), ключ. К.-Кушки. Манăн юрă юман сунтăхра; уçки кĕмĕл, çăри ылттăн, вăл та пулин атте анне аллинче. Альш. Уçкисем ылттăн, çăри кĕмĕл (у юман сунтăх).
ясно, свежо, прохладно. || Ясно, явно. Сир. 137. Вăл ман çула уççăн курса тăрать.
(произносится по-русски), осён. См. арман. Качал. Оççон (тимĕр), конец вала; вăл йĕнер çинче выртать.
конь.. Сир. 161. Ут-выльăха вăй эсĕ патăн-и? Ун мăйĕ çине çилхе эсĕ патăн-и? Эсĕ ăна шăрчăка хăратнă пек харатайăн-и? Вăл сăмсипе тăлхарнинчен хăраса тăмалла. Вăл уриие çĕр чакалать, хăй вăйпе кура савăнса тăрать, хĕç-пăшала хирĕç пырать. Юрк. Ут-выльăх. Срв. лаша-выльăх.
описка вм. ут-кăшкарĕ. СПВВ. Ут-кăркарĕ вăл хуратул пек пулать.
имеющий лошадь; конный, сидящий верхом. К.-Кушки. Вăл çуран мар, утлă, киле час çитĕ (приедет). Тораево. Пĕр çулпа утлă çын пырать, тет; ăна пĕр шăши хирĕç пулчĕ, тет те: мана ларт, мучи, тесе калать, тет. Орау. Ни утлă, ни çуран; тухма-кĕме çук ĕнтĕ халь, çул пăсăлчĕ пĕтĕмпех. Ст. Чек. Ни утлă, ни çуранлă. Дело не вышло (дело не ладится нигде).
отаман (удаман, одаман), атаман, вожак, главный. В. Ом. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Кожар. (Асак. в., Ядр. у.). Пӳртре вун иккĕн лараççĕ, пĕри отаманĕ. Шел. 165. Эпĕ Упа-Утаман, ик урапа утакан. См. Паас. 195. Истор. 25. Ермак Тимофеевич касаксен утаманĕ пулнă. Сятра. Усал кĕрсе кайсан, утаманне (главному своему) калать, тет: эпĕ аран çĕклесе çавăрăнтăм. К.-Кушки. Вăл мĕн пур ача-пăчан утаманĕ пулса çӳрет. Он верховодит всеми ребятами. См. Ел-кӳл. || Личн. яз. имя мужч. Рекеев, Н. Седяк. «Ик утаман терт, кутна çавăрса çырт». Утаман — атаман. Щухăшлан ĕç пулаймасан, калаççĕ çапла.
отар (удар, одар), пасека, пчельник. Беседа чув. 15. Çунман пулсан, унăн халĕ ĕнтĕ, вăл шухăшланипе, пĕр утар пыл хурчĕ пулмаллаччĕ. Сред. Юм. Õтар, тесе, хôрт лартса осракан пĕчик вăрмана калаççĕ. Отартан пыл илсе тавăрннă чôхне, хирĕç пôлакансене пôрне те пыл параççĕ; хирĕç пôлакана пыл памасан, хорт ăнмас, теççĕ. Бугульм. † Тури урам касси утар пек, кассинчи ваттисем тутар пек. Хыпар № 28, 1906. Ку çырма çинче утар пулнă пулĕ, çавăнпа ăна «Хурт çырми» тесе каланă пулĕ, терĕм. СПВВ. ПМ. Утар — хурт пахчи. Ч. П. Пушăт çукки вăрманта, вăрман çукки утарта. || Хутор. Хурамал. Пĕр çын, çуртне хире куçарса, çавăнта пурăнсан, ăна: утарпа пурăнать, теççĕ. Ягудары. Отар — вырăн йышăннă тени пулать. || Табун. Начерт. 122. Утар — Отары, назв. дер. Тойсинской в. Ядр. у. (там прежде был пчельник; Хир-Пуçĕнчен куçнă вĕсем). || Отар — назв. дер. Чебокс. у.
(удэл'н'и), удел, удельный. Чав. й. п. Ĕлĕк Утелни вăхăтĕнче. Чăвашсем 14. Вăл вăрмана вара Утелни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет. Ст. Чек. Утелнийĕн кантурне хĕрлĕ сăрна сăрланă; хĕрлĕ сăрсем мар-ĕçне, хура халăх юнĕсем. || Назв. поля около с. Тайбы, Тимбаевской в. Буин. у.
управляющий удельным имением. Чăн. й. п. 14. Вăл вара тепĕр кунах Чĕмпĕре утелни улпучĕ патне кайнă.
(удил'), удел. Альш. Кайран вăл приккаса, утил кайсассăн, (когда отошли от удела). Пăрăнтăка куçарнă. IЬ. Елшел ĕлĕкрех ушĕн юлнă. Кил-çурт планчĕсем утил кăтартса панă пек виçсе панă.
удел. Юрк. Утилни вăхăтĕнче ун пек çĕлĕк илтерекен клавасем пирĕн чăваш хушшннче пайтах пулнă пулас. Юрк. Вăл çапла утилни вăрманне вăрттăн каснине куракансенчен те ыйтса пĕлет.
тинĕс утти, морской остров. N. Тинĕс оттинчен исе (= илсе) килсессĕн (тигра), вăл вуртрĕ (= выртрĕ) те, çурчĕ (уснул) çол йонпинче. N. Краккаттау тинĕс утти, çурри ытла, çӳлелле çĕкленсе, уткăнса кайнă.
личн. имя мужч.(?), родившегося во вторник. Чист. Вăл ача ятне кун ячĕпе шыраса тупаççĕ: кун мĕн ятли пулать, ăна та çавăн майлăрах хураççĕ. Çапла пĕр кун ятне илер-ха: эрне-кун хĕр пулсан, Эрнепи ятлă хураççĕ; ытлари-кун пулсан, Утлаш ятлă хураççĕ.
назв. раст., василек. Нюш-к. Утмăл-турат, centaurea cyanus. Анненков. Отмăл-торат — василек. Рах., Кайсар. № IЬ. Утмăл-турат. Çаран çинче те ана çинче ӳсет. Альш. Хире утмăл-турат пит пуссассăн, ăпа ют хире ăсатаççĕ, теççĕ, тет Емен старик. СПВВ. ИА. Утмăл-турат пулнă çул тырă аван пулать, теççĕ. Шумерля. Отмăл торат, василек. Юрк. † Сĕлĕ çинче утмăл-турат, пусаттăр вăл сĕллине. || В. Ом. Отмăл-торат, растение. Ст. Чек. Утмăл-турат — растение (не василек). || Паникадило. Сред. Юм. Отмăл-торат = 1) паникадило, 2) васияек, 3) украшение из соломы. Сред. Юм. Утмăл-турат — çур-тырри çинче питĕ туратлă, кăвак чечеклĕ пулакан курăк.
назв. возвышенности (ту; вăл вăрманлă) около Чув. Кулатки, Хвал. у. Кулатка.
назв. улицы (ăрам) в с. Стюхине, Бугурусл. у. Стюх. Учук-касси, вăл ĕлĕк чӳк тăвакан вырăнтан инçе мар.
(уц'ц'аска), участок. Так обыкновенно называют казенные земля и леса, разделенные на участки. СТИК. Уччаска тесе пирĕн каçуннăй çĕрсене калаççĕ. Вăл çĕрсене хресченсем, темиçе çын пĕрле пулса. 10—12 çула илсе, ĕçлесе пурăнаççĕ. Микушк. Çав укçапа вырăс арман илнĕ, уччаскасем те, питĕ пуйса кайнă. N. Пирĕн уччаска пушăтлăх. Ч. П. Уччаскара сар хĕр суйласа. Ст. Дув. † Тăван-ял уччаски, çуртăри, чалăшлатса каснă çанă пек. Янчик. † Уччаскасем касса, уйсем турăм; теçеттине касса, çул турăм, юпах тьыхапа выляма. Кубня. † Уччаска кастартăм, уй (поляна) турăм. || Назв. одного места в лесу. К.-Кушки.
(уц’ц’ил’н’и), училище. Альш., К.-Кушки. N. Вăл касра уччилни пур. Чăвйпур. 18°. Уччилнийĕн уссине пĕлеймеççĕ.
училище. Юрк. Эпĕ тăххăрта чухне, мана уччилнике çырма тесе, кăлавасем аттене чĕнтерчĕçĕ. IЬ. Ак ку та уччилникре çӳрерĕ. Хутпа çырмалли пулсан, вăл та çырĕ. Ч. П. Уччилник чӳречи. N. Пĕрре ачасем юрте уччилнике вĕренме кайнă. Ч. С. Эпĕ саккăра çитсен, уччилнике кайрăм.
уччă, холостой. Слепой. Оччă çынна качча кайнă. Оччах çынна (за холостого) кайнă вăл. Коракыш. † Ах ати та, ах апай! мĕн тăрласа лараттăр? Ытла уччах мар-ĕçке, Хусан майри пек туянмаçть-и-мĕн? Сред. Юм. Учча кайнă ô; ôрçапа пôрнасси те уччăпа пôрнасси пикех мар.
охата (уhада, оhада), охота, venatio. К.-Кушки. Пирĕн ялсем, хĕле кĕрсен, питĕ нумайĕш ухатана çӳреççĕ. || Желание охота. Янш.-Норв. Ухати (кому охота) пур ташлăрах. Ч. П. Ухати пурри сикĕрех. V. S. Ухатая — добровольно. || Охотно. Аттик. Ачасем вăл çăмăр учук валли япала пуçтарма пит ухата. Сред. Юм. Эп ташлама ôхата мар вит. Я ведь не охотник до пляски. Ст. Айб. † Çӳрейместĕр ухата, илейместĕр савнине. И. П. Т. Ачасем вĕсем вутă (дрова) пуçтарма хăйсем ухата каяççĕ.
охота. См. ухата. N. Эпир ухутана упа тытма кайрăмăр. Собр. Ăраратат, ăраратат, вырăсла кашла сар кашла. Наталина миука, Якур пашшул ухута. И тенĕшки, тенĕшки, лата Якур латăшки. Кут шерепи ляв, ляв (scr. ляв, ляв). Чăрăш касса пакка лартнă. || Желание. Юрк. Вăл вырăна кĕме пирĕн чăвашсенчен те пайтахăшĕ ухута тăвĕçĕ. || Охотно. Юрк. † Атăл леш енче шăма-кĕпçи, ухута каççа татакан пĕри çук.
(оhоды̆), охотно. Якейк. Вăл паян пасара пит охотă кар (кар').
охвитсер (охвитсэр), офицер. Сред. Юм. Õхвитсер (тв. п. ôхвитсерпе). Б. Яныш. Вăл: ухвитсер килет пулĕ, тесе, кĕтсе тăрать, тет.
ни умный, ни глупый, полумный. Чăш. й. пур. Вăл унта хăйĕн ухмахлă-ăслăлă шăллĕне юлташа илсе кайнă.
понуд. ф. от гл. ух «читать». Альш. Чăваш арăмĕсем, ачи аранçĕ йĕрсенех, ачине йăтса, тутар мулли патне каяççĕ, е ахаль яла пынă тутара та пулин чĕнсе, «ухтараççĕ». Ухăтмăшăн вĕсене çăнăхăн параççĕ, çăкăрăн параççĕ. Укçанăн парсан, аван мар, теççĕ. Укçана суса кăларать, тет те, татах аптратма тьттăнать, тет. IЬ. Ача-пăча ӳстермелле. Вăл чирлет, вăл йĕрет, вăл начарланать. Муллана кайса, ухтарать е ялти тутара чĕнет.
(оххот'н'ик, удв. х незаметно), охотиник. || Желающий. Б. Олг. Вăл калать — çынсампа ворат: пошт полĕ, тет, çĕр тенкĕлĕк. Оххотник пор-и, тет, илекен? — сотатăп, тĕт.
, оша юпи, Н. Карм. Уша юпи-столб около печи. Тюрл. Уша юпи — доска у печи. Шел. 22. Уша юпи çумĕнче çуначчĕçĕ çуртисем. И. С. Степ. Уша пуççи, уша юпи. N. Тата сентĕре юпи çумне ăрасна пĕр çурта çутаççĕ, вăл çуртана «кил çурти» теççĕ, ăна: килĕм-çуртăм, вутăм-кăварăм, выльăхăм-чĕрлĕхĕм лайăх тăтăр; çула тухсан, çула савăнтар, киле килсен киле савăнтар, тесе, лартаççĕ, ăна: кил пуçне лартатпăр, тесе, лартаççĕ («кил-пуç» нечто в роде «хĕрт-сурт», в роде ангела дома), сентĕре юпине «уша юпа» теççĕ. БАБ. Вăлсем (колдуньи) вара, мана вĕрентес тесе (колдовству), мунчана илсе кайрĕç. Мана хĕресе (крест) пăрахтарса, уша юпи çине лартăрăç. СПВВ. ТМ. Уша юпи — кăма(ка) айĕкĕнчи (ita scr.) юпа, ун çине сентре хураççĕ. Вил. ял. Сентĕре юпине уша юпи теççĕ. Сред. Юм. Оша йôпи тесе, кăмака çомне тăратакан йôпасене калаççĕ; ôлă йôпасем çине оша-пуççи хăми хôраççĕ.
ошкăн, толпа, группа, стая. Изамб. Т. Хам çумри укçа çак сирĕн ушкăна (толпу) илме çитет. N. Çавăнтах тата пĕр çаран урлă урăх ушкăнсем пулнă. Çав ушкăнтн пĕр ачи эпир унта выртнине пĕлнĕ те, пире хăратма пынă. Бес. чув. 1. Кăшт тăрсан, çак ушкăн иртсе кайнă çулпах тепĕр ушкăн лав хăпармалла пулчĕ. IЬ. Акă ĕнтĕ у... ялĕ чиркĕвĕ умĕнчен ер ушкăн иртсе кайрĕ, вăл, кĕпер çине анса, тăвалла хăпара пуçларĕ. Ч. П. Хĕр ушкăнĕ. Беседы и шутки. Çавă ырă çынсем ушкăнĕ пур инкек-синкек лекнĕ çынсене пулăшса тăрать. Янтик. † Ушкăн-кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррине эпир касрăмăр; ушкăн-кăна ушкăн сарă хĕр, чăн саррине эп илтĕм. Альш. Ларать пĕр ушкăн вăрман. || Общеетво, часть общества. Мошк. † Çак ял ушкăнче (в этой деревне) çӳрерĕм, сирĕн пек ыр çынсем тупмарăм. || Компания. Ч. С. Ачасем пурте тăрсан (проснулись), Тимахви старик: ах турă, ачасем, эпĕ пит хăрушă тĕлĕк куртăм: кĕçĕр эпир, çак хамăр ушкăнрисем, пурте пĕрле пулса, пĕр пĕчĕкçĕ юман касрăмăр, ахăр ялта кам-та-пулин вилет пулĕ, терĕ. || Артель. N. Выçă аптăранă çынсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе (артелями) ыйткаласа çӳреччĕç. || Селение, часть селения. НАК. Пирĕн патăмăрта Аты-касси ятлă виçĕ ял пур: пĕрине, хушăран вырăссем пурăннăран, Вырăсла-Ушкăн-Аты-касси теççĕ, тепĕрине Кив-Ушкăн-Аты-касси теççĕ, виççĕмĕшне, пирĕн яла, Çĕнĕ-Ушкăн-Аты-касси теççĕ. N. Анатри ушкăн, тури ушкăн (назв. концов деревни = кас). || Связка. N. Вăл тăрать та — кăмака çине хăйă ушкăнĕ çыхса хунă, тет, — çавна илет те, сăкманпа чĕркесе, хăй выранĕ çине выртарать. Изамб. Т. Мăлтан ушкăн-ушкăнпа пит хытă (туго) çыхаççĕ (липовую кору). || Раз. N. Анне пире тепĕр ушкăн пăхрĕ те, виçĕ хут вăрăммăи сывласа ячĕ те, унăн сывлăшĕ тухса карĕ. Ст. Чек. Унтан виçшер витре вара виç ушкăн сапаççĕ. || Прием (раз). КС., И.П.Т. Малтан пĕр ушкăн ярса силленмесен, татах вара: çырлах! пил ту! çырлах! Пил ту! тесе, каллах çурăм тăрăх хăлхи шăтăксе ярать. (Уй чӳкĕ. Юрк. Икĕ тăшмăнсем пĕр ушкăн вăрççа илчĕç. || Часть. Толстой. Унăн (у нее) пĕр ушкăн пырши йăтăнса тухса, типĕ çулçăсем тăрăх сĕтĕрĕнсе пырать. || Время (от времени). Белая Гора † И, ушкăн та ушкăн ăш çунать; хăш вăхăта çитсен сӳнĕ-ши? Альш. † Хамăр тăван аса килсессĕн, ушкăн-ушкăн куç-çулĕ юхать-çке. || Кучка. N. Вăл ял патĕнче пĕр ушкăн çăка йывăçĕсем ӳсеççĕ. || Вереница. Дик. Леб. 42. Сасартăк вĕсенчен карап ушкăнĕ пулать-тăрать (они обратились в корабли).
групами, стаями, кучками и т. п. Байгул. † Ушкăн-ушкăн туплăха, туллăх çĕрте ӳсет вăл. Н.И.И. Ушкăн-ушкăн хăмла шертисем шăкăртатса лараççĕ. Бижб. Ушкăн-ушкăн тупăлха; хăшĕ шупка, вăл ытла.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
2. частица
вара, э; -и, -ши; Пойдем домой, а? Киле каяр-и?; А что он тебе сказал? Вăл сана мĕн терĕ вара?; Петя! — А? Петя! — Э?
прил., агрессивно нареч.
1. (син. захватнический) хапсăнчăклă, хапсăнчăк -ĕ; агрессивная политика хапсăнчăклă политика, хапсăнчăк политики
2. (син. враждебный) хаяр, сĕмсĕр; он ведет себя агрессивно вăл хăйне сĕмсĕр тыткалать
сущ.муж.
чĕлхе хуçни (ют чĕлхе сăмахĕсене тăван чĕлхе майлă улăштарни); он говорит с татарским акцентом вăл тутар май чĕлхе хуçса калаçать
сущ.жен.
алгебра (математика пайĕ, вăл тĕрлĕ хисепсене шутламалли мелсене тĕпчет); задачи по алгебре алгебра задачисем
сущ.муж.
антихрист (христиан тĕнĕнче — Христосăн хаяр тăшманĕ, вăл çĕр çине тĕнче пĕтес умĕн килет имĕш)
глаг. несов.
1. чуп, чупса çӳре; дети бегают на улице ачасем урамра чупса çӳреççĕ
2. от кого-чего (син. избегать) тар, пăрăн, ютшăн; тарса çӳре; он бегает от нас вăл пирĕнтен тарса çӳрет
глаг. несов.
1. I и 2 л. не употр. ур, урса кай (чĕр чунсем çинчен)
2. (син. злиться, раздражаться) тарăх, çиллен, кăтăр; он бесится при любой неудаче вăл ĕç ăнмасан ялан кăтăрса каять
3. (син. шалить,озорничать) хытă ашкăн, иртĕх; дети бесятся без взрослых аслисем çук чухне ачасем хытă ашкăнаççĕ ♦ с жиру беситься иртĕхсе пурăн
прил.
1. (син. неразумный; ант. осмысленный, разумный) ăссăр, тĕлли-паллисĕр, ним пĕлтерĕшсĕр; бессмысленный набор слов ним пĕлтерĕшсĕр сăмах купи
2. в знач. сказ. бессмысленно (син. бесполезно) усăсăр, усси çук; бессмысленно ожидать от него помощи вăл пулăшасса кĕтни усăсăр
прил. (син. нечестный, наглый), бессовестно нареч.
намăссăр, сĕмсĕр, чыссăр; он бессовестно врёт вăл намăса пĕлмесĕр суять
сущ.жен.
ыйхăсăрлăх, ыйхă çукки, ыйхă çĕтни; он страдает бессонницей вăл ыйхă çĕтнипе аптăрать
прил.
1. (син. несомненный, очевидный; ант. спорный, сомнительный) кĕрет, иккĕленми, тавсăр; бесспорная истина кĕрет чăнлăх
2. вводн. сл. бесспорно (син. безусловно) паллах, чăнах та; он, бесспорно, прав вăл чăнах та тĕрĕсне калать
сущ.сред.
Благовещени, Ырă хыпар уявĕ (христиансен чи пысăк 12 уявĕнчен пĕри; ăна çĕнĕ стильпе ака уйăхĕн 25мĕшĕнче Мария ятлă таса хĕре вăл Турă амăшĕ пуласси çинчен ырă хыпар — вырăсла «благая весть» — пĕлтернине чысласа палăртаççĕ)
глаг. несов.
1. чем и без доп. (син. сиять, сверкать) йăлтăртат, çиç, ялкăш, çуталса тăр; в небе блещут звёзды тӳпере çăлтăрсем çиçеççĕ
2. (син. отличаться, выделяться) палăрса тăр, тĕлĕнтер; девушка блещет красотой хĕр хăйĕн илемĕпе палăрса тăрать; он не блещет умом вăл питĕ ăслах мар
прил.
1. (син. религиозный, церковный) тĕн -ĕ, чиркӳ -ĕ; божественнные книги тĕн кĕнекисем
2. божественно нареч. (син. прекрасный, замечательный) питĕ чаплă, хӳхĕм, илемлĕ, паха; он поёт божественно вăл питĕ чаплă юрлать
прил., болезненно нареч. (син. нездоровый; ант. здоровый)
1. чирлĕрех, сусăр, сывах мар, имшер; болезненный ребёнок имшер ача
2. (син. ненормальный, чрезмерный) ытла, виçесĕр; çав тери; он болезненно воспринимает критику вăл хăйне тиркенĕшĕн çав тери пăшăрханать
1. глаг. несов.
1. чем и без доп. чирле, аптăра (чирпе); болеть ангиной пыр шыççипе аптăра; он болеет уже больше недели вăл эрне ытла чирлет ĕнтĕ
2. о ком-чем и за кого-что (син. переживать, тревожиться) хумхан, пăшăрхан, чуна пар; болеть за дело ĕçшĕн чуна пар; болеть за футбольную команду футбол командишĕн хумхан
глаг. несов.
мăкăртат, мăкăр-мăкăр ту; он что-то бормочет про себя вăл хăй ăссĕн тем мăкăртатать
глаг. несов.
1. аташ (тăнсăрланса); бредить во сне ыйхă тĕлĕшпе аташ
2. кем-чем (син. мечтать, стремиться) айкаш, ĕмĕтлен, çун; он бредит славой вăл чапшăн çунать
и брезговать глаг. несов.
йĕрĕн, тирке; он ничем не брезгует вăл ниме те тиркесе тăмасть
1. союз (син. как, словно) пек, пекех, евĕр, евĕрлĕ; выглядит будто живой чĕрĕ пекех курăнать
2. союз (син. что) иккен, имĕш, тет, теççĕ; говорит, будто сам это видел вăл çавна хăй курнă тет
3. частица, выражает сомнение, недоверие пулĕ, туйăнать, пек; лицо будто знакомое сăнран палланă пек туйăнать
прил., буйно нареч.
1. (син. неистовый, буйный; ант. тихий) вăйлă, авăк, асар-писер; буйный ветер авăк çил
2. (син. своенравный, непокорный; ант. смирный) хаяр, кăра, алхасуллă; он ведёт себя буйно вăл алхасса кайнă
3. (син. обильный; ант. скудный) вăйлă, илпек, акăш-макăш; буйные побеги вăйлă хунав
прил. (син. прошлый; ант. нынешний)
... пулнă; он бывший полковник вăл полковник пулнă; её бывший муж унăн упăшки пулнăскер
глаг. несов.
1. (син. существовать, иметься); пул, пур; у нас есть собака пирĕн йытă пур; не было свободного времени ерçӳ пулмарĕ
2. (син. присутствовать, находиться; ант. отсутствовать) пул (ăçта та пулин); Я целый день был в школе Эпĕ кунĕпех шкулта пулнă; Ты будешь завтра дома? Эсĕ ыран килте пулатăн-и?
3. (син. происходить, случаться) пул, пулса ирт; это было давно ку вăл тахçанах пулнă; вчера была ясная погода ĕнер çанталăк уярччĕ
4. употр. как часть составного сказуемого: самолёт был сбит самолёта персе антарнă; мы будем играть в шашки эпир шашкăлла выльăпăр ♦ была не была, будь что будет мĕн пулин пулать; кто бы то ни был кам пулсан та; что бы то ни было мĕн пулсан та
сущ.муж., бюрократка жен.
бюрократ (ĕçе ячĕшĕн тăвакан); он поступает как бюрократ вăл бюрократла хăтланать
во предлог с вин. и предл. п.
1. на вопросы «куда», «во что»: -а (-е); -на (-не); -ла (-ле); войти в дом пӳрте кĕр; вовлечь в работу ĕçе явăçтар; подать заявление в институт института кĕме заявлени пар; играть в шахматы шахматла выля
2. на вопросы «где», «в чем»: -та (-те); -ра (-ре); -па (-пе); -лă (-лĕ); мы живём в деревне эпир ялта пурăнатпăр; ходить в шубе кĕрĕкпе çӳре; роман в трёх книгах виçĕ кĕнекеллĕ роман; конфеты в обёртке чĕркенĕ канфет; в пяти километрах отсюда кунтан пилĕк километрта ♦ во много раз больше нумай хут ытларах; он весь в отца вăл каснă лартнă ашшĕ; не в обиду будь сказано ан çилленсемĕр каланишĕн; это было в прошлом году ку вăл пĕлтĕр пулнă
1. глаг. несов.
1. кого-что (син. обрушивать) йăвантар, тĕшĕр, ӳкер, ӳпĕнтер; ураган валит деревья тăвăл йывăçсене йăвантарать; ветер валит с ног çил ураран ӳкерет
2. что (син. бросать) купала, пăрах, пăрахса тултар; валить книги в ящик кĕнекесене ещĕке пăрахса тултар
3. йăвантар, яр; он всё валит на других вăл пĕтĕмпех çын çине йăвантарать
4. что (син. рубить) кас, йăвантар; валить лес вăрман кас
1. нареч. хушса, сĕтсе, сĕтев туса; унсăр пуçне; взяли в дорогу деньги и вдобавок продукты эпир çул çине укçа, унсăр пуçне апат-çимĕç илтĕмĕр
2. союз çитменнине, тата; он грубит, да вдобавок врёт вăл тӳрккес калаçать, çитменнине тата суять
нареч. (син. повсюду; ант. нигде)
пур çĕрте те, таçта та; он побывал везде вăл таçта та пулса курна
сущ.муж., множ. века
1. (син. столетие) ĕмĕр, çĕр çул, çĕрçуллăх; средние века вăтам ĕмĕрсем; начало двадцать первого века çирĕм пĕрремĕш ĕмĕр пуçламăшĕ
2. (син. жизнь, существование) ĕмĕр, кун-çул, пурнăç; он много повидал на своём веку вăл хăйĕн ĕмĕрĕнче темĕн те курнă
3. чего или какой (син. эпоха) ĕмĕр, вăхăт, тапхăр, самана; каменный век чул самани (этемлĕх историйĕн авалхи тапхăрĕ); мы живём в век информационных технологий эпир информаци технологийĕсен тапхăрĕнче пурăнатпăр ♦ испокон веков мĕн ĕмĕртен; на веки вечные ĕмĕр-ĕмĕрлĕхе; идти с веком наравне, в ногу с веком вăхăтпа шай пыр; Век живи, век учись посл. ĕмĕр пурăнса ĕмĕр вĕрен; Век прожить не поле перейти посл. ĕмĕр сакки сарлака
прил., верно нареч.
1. (син. истинный, правильный; ант. ложный, неправильный) тĕрĕс, чăн; верная мысль тĕрĕс шухăш; он говорит верно вал чăнне калать
2. (син. надёжный, преданный; ант. ненадёжный) шанчăклă, парăннă, чăн-чăн; верный товарищ парăннă юлташ; верно охранять границу чикке шанчăклăн сыхла
3. верно вводн. сл. (син. вероятно) ахăртнех, пулĕ, пулас, пулмалла; он, верно, спит ахăртнех, вăл çывăрать пулĕ
4. вернее вводн. сл. (син. точнее) тĕрĕссипе, чăннипе, тĕрĕсрех каласан; это доклад, вернее, тезисы к нему ку вăл доклад, тĕрĕсрех каласан, унăн тĕп шухăшĕсем
5. верно частица, выражает подтверждение (син. да, действительно) çапла, тĕрĕс; Здесь тысяча рублей? — Верно! Кунта пин тенкĕ-и? — Çапла!
прил.
1. (син. возможный, допустимый) пуласла, пулма пултаракан; это вполне вероятный случай кун пекки пулма пултарнă
2. вероятно вводн. сл. (син. повидимому, наверное) ахăртнех, пулĕ, пулас, пулмалла; вероятно, он не придёт вăл килмест пулмалла
местоим. определит.
1. (син. полный, целиком) пĕтĕм, пур, мĕн пур, йăлт; изо всех сил пĕтĕм вăйран; со всех сторон пур енчен те; я всё понял эпĕ йăлтах ăнлантăм
2. в знач.сущ. всё (всего) сред. пурте, йăлт, пур пекки; это лучше всего ку вăл пуринчен те лайахрах; он остался без всего вăл нимсĕрех тăрса юлчĕ
3. все (всех) пурте; мы все эпир пурте, пурсăмăр та; вы все эсир пурте, пурсăр та; бежать быстрее всех пуринчен те хăвăртрах чуп
4. в знач. сказ. (син. кончено, нет) пĕтнĕ, çук; у меня деньги всё манăн укçа пĕтнĕ ♦ всё равно пур пĕрех; весь в отца каснă лартнă ашшĕ; Всего хорошего! Сывă пулăр!
прил., вечно нареч.
1. ĕмĕрхи, ĕмĕр-ĕмĕрхи, яланхи, яланлăх; вечная мерзлота ĕмĕрхи шăн; Вечная слава героям! Паттăрсене ĕмĕр-ĕмĕр мухтав!
2. (син. постоянный) вĕçĕм, вĕçĕмсĕр, ялан, тăтăш; он вечно опаздывает вăл ялан кая юлса килет ♦ на вечные времена ĕмĕрлĕхе, яланлăха
нареч. (син. в обмен)
улăшуллă, хуравăш; он отдал мне книгу, не попросив ничего взамен вăл мана кĕнеке пачĕ, хуравăш нимĕн те ыйтмарĕ
глаг. сов.
1. см. брать
2. употр. при обозначении неожиданного действия: он взял и ушёл вăл тухрĕ те кайрĕ; возьму и скажу тытатăп та калатăп акă ♦ С чего ты взял? Ма ун пек шутлатăн эсĕ?
1. сущ.муж.
1. (син. внешность, облик) сăн, сăн-пит, тĕс; на вид ему лет тридцать сăнран пăхма вăл пĕр вăтăрсенче
2. курăм, курăну, куç курни; отсюда открывается прекрасный вид на озеро кунтан кулĕ питĕ хитре курăнать
3. куç, курни; скрыться из вида куçран çухал; всё на виду йăлтах куç умĕнче
4. (син. расчёт, намерение) шухăш, шут, ĕмĕт; виды на будущее пуласси çинчен ĕмĕтленни ♦ делать вид -анçи (-енçи) пул; для вида ячĕшĕн; иметь в виду асра тыт; не показывать виду ан палăрт; упустить из виду манса хăвар
глаг. несов.
1. кур, куçпа кур; он плохо видит вăл япăх курать; совы видят ночью тăманасем çĕрле кураççĕ
2. кого (син. встречаться) кур, курнăç, тĕл пул; вчера я видел друга ĕнер эпĕ юлташа тĕл пултăм
3. что (син. испытывать) тӳссе кур; он многое видел на своём веку вăл хăй ĕмĕрĕнче тем те тӳссе курнă
4. что (син. сознавать) кур, ăнлан; я вижу свою ошибку эпĕ хамăн йăнăша ăнланатăп
5. видишь, видите вводн. сл. куратăн-и, куратăр-и, имĕш; он, видите ли, тогда болел вăл ун чухне чирленĕ имĕш
вводн. сл. (син. кажется, повидимому)
ахăртнех, пулĕ, пулмалла; видимо, он не придёт вăл килмест пулмалла
сущ.жен.; вины множ. (син. проступок)
айăп; он признал свою вину вăл хăйен айăпне йышăнчĕ; по их вине мы оказались в трудном положении вĕсен айăпĕпе эпир йывăрлăха кĕрсе ӳкрĕмĕр
прил. (ант. невиновный), виновато нареч.
айăплă; я не виноват эпĕ айăплă мар; он виновато улыбался вăл айăплăн кулкаланă
прил. (син. возможный; ант. действительный, реальный)
пулма пултаракан, шухăшри (чăн пурнăçри мар); он живёт в виртуальном мире вăл шухăшра сĕмленекен тĕнчере пурăнать
сущ.муж.
вице-адмирал (флотри аслă командирсен — адмиралсен иккĕмĕш пусăмĕ, вăл çарти генерал-лейтенантпа танлашать)
глаг. несов.
1. кем-чем тыт, хуçа пул, харпăрлăхра тыт; владеть землёй çĕр тыт
2. чем пĕл, пултар; владеть оружием хĕç-пăшал тыткалама пултар; он владеет английским языком вăл акăлчанла пĕлет
прил., властно нареч.
1. власть -ĕ; властные полномочия государственных органов патшалăх органĕсен власть полномочийĕсем;
2. кăра, хыта кăмăлла; он властный человек вăл хытă кăмăлла çын ♦ не властен над собой хăйне хăй чараймасть
глаг. несов.
витер, витĕм кӳр, вăйăм кӳр; он плохо влияет на детей вăл ачасене япăх витĕм кӳрет
1. нареч. (ант. отдельно, врозь) пĕрле, пĕр çĕрлĕн; соберёмся все вместе пурте пĕрле пуçтарăнăпăр
2. вместе с кем-чем , предлог с твор. п. –па (-пе) пĕрле; он пришёл вместе с отцом вăл ашшĕпе пĕрле килнĕ ♦ вместе с тем союз çавăнпа пĕрлех
прил. (син. взволнованный), возбуждённо нареч.
пăлханчăк, хумханчăк; он говорит возбуждённо вăл пăлханчăклăн калаçать
1. прил. (син. осуществимый) пулма пултарас, пулма пултаракан; завтра возможен дождь ыран çумăр çума пултарать
2. возможно нареч. со сравн. ст. май пур таран; возможно скорее май пур таран хăвăртрах
3. возможно вводн. сл. (син. вероятно) тен, пулĕ; возможно, он не знает об этом тен, вăл кун çинчен пĕлмест
глаг. сов.
тарăхтар; я возмущён его ложью вăл суйни мана тарăхтарса ячĕ
сущ.сред. (ант. согласие)
хирĕçлев; хирĕç калани; он не терпит возражений вăл хирĕç каланине тӳсме пултараймасть
глаг.
сов., во что
1. (син. вступить; ант. выйти) кĕр; войти в комнату пӳлĕме кĕр; Можно войти? Кĕме юрать-и?
2. (син. включиться) кĕр; хутшăн; он вошёл в состав комитета вăл комитет йышне кĕнĕ
3. (син. уместиться) кĕр, шăнăç, вырнаç; вещи не вошли в сумку япаласем сумкăна шăнăçмарĕç ♦ войти в привычку хăнăхăва кĕр; войти в силу вăя кĕр, вăй ил; войти во вкус иленсе çит, еккине яр
прил., вольно нареч.
1. (син. независимый; ант. подневольный, зависимый) ирĕк, ирĕклĕ, пăхăнман; вольный народ ирĕклĕ халăх
2. (син. неограниченный; ант. ограниченный, регулируемый) ирĕклĕ, чаруламан; продавать товары по вольным ценам тавара ирĕклĕ хаксемпе сут
3. (син. нескромный, развязный; ант. скромный) иртĕнчĕк, пуçтах, этепсĕр; он держит себя вольно вăл этепсĕр хăтланать ♦ вольные движения ирĕклĕ хусканусем (гимнастика хатĕрĕсемсĕр тăвакан хăнăхтарусем); вольная борьба ирĕклĕ кĕрешӳ (кĕрешӳ спорчĕн пĕр тĕсĕ); вольному воля хăвăнне ху пĕл; Вольно! Ирĕклĕ тăрăр! (стройри хушу)
1. сущ.жен.
1. (ант. безволие) çирĕп кăмăл; воспитывать силу воли кăмăла çирĕплет
2. (син. стремление) ăнтăлу, тăрăшу, кăмăл; ăнтăлни, тăрăшни; воля к победе çĕнтерме ăнтăлни
3. (син. требование) ирĕк, хушу; хушни; он исполнил волю родителей вăл ашшĕ-амăшĕ хушнă пек тунă ♦ волею случая ăнсăртран; это не в нашей воле ку пирĕнтен килмест
глаг. сов.
1. кого-что (син. представить) ăса вĕçтер, ăсра сăнарла, ăсра ӳкер; я вообразил морской берег эпĕ ăсра тинĕс çыранне ӳкертĕм
2. кого кем-чем и с союз ом «что» (син. предположить, счесть) шутла, туй, сĕмлен; он вообразил себя талантливым поэтом вăл хăйне пултарулла сăвăç тесе шутлать
числит. колич.
вун саккăр, вун сакăр; восемнадцать рублей вун сакăр тенкĕ; ему исполнилось восемнадцать вăл вун саккăр тултарнă
глаг. сов.
1. что (ант. разрушить ) юса, çĕнет, юсаса çĕклентер; разрушенные войной города восстановлены вăрçă аркатнă хуласене юсаса çĕклентернĕ
2. кого (син. вернуть; ант. снять, уволить) тавăр; его восстановили в прежней должности ăна малтанхи ĕçе тавăрнă
3. кого против кого-чего хирĕçтер, хирĕç тăрат, хĕтĕрт; он восстановил всех против себя вăл пурне те хăйне хирĕç тăратнă
числит. порядк.
саккăрмĕш; он учится в восьмом классе вăл саккăрмĕш класра вĕренет
нареч. (син. потом)
кайран, каярахпа; впоследствии он уехал отсюда каярахпа вăл кунтан тухса кайнă
глаг. несов.
суй, суеçтер, тыттар; он любит врать вăл суйма юратать ♦ часы врут сехет тĕрĕс çӳремест
глаг. несов.
1. (син. вертеться, крутиться) çаврăн; Земля вращается вокруг своей оси Çĕр хăйĕн тĕнĕлĕ тавра çаврăнать
2. (син. общаться, встречаться) хутшăн, тĕл пул; он вращается в учёных кругах вăл ăслăлăх çыннисемпе хутшăнать
прил. (ант. постоянный), временно нареч.
вăхăтлăх; временные затруднения вăхăтлăх йывăрлăхсем; временно он будет бригадиром вăл вăхăтлăха бригадир пулать
1. кого-чего , предлог с род. п. (син. подобно, сходно) евĕр, евĕрлĕ, майлă, пек; твоя шапка вроде моей санăн çĕлĕкӳ манăнни евĕрлĕ
2. частица (син. кажется) пек, пулмалла, туйăнать; он вроде заболел вăл чирленĕ пулмалла
сущ.жен. (син. мироздание, мир)
çут тĕнче, Çут тĕнче; происхождение Вселенной Çут тĕнче пулса кайни; он проехал всю вселенную вăл тĕнчене çӳресе çаврăннă
1. нареч. (син. всегда, постоянно) ялан, шав, пĕрмай; он всё работает вăл пĕрмай ĕçлет
2. нареч. (син. только, исключительно) анчах, кăна; Мы не пошли в поход, и всё из-за дождя Эпир похода çумăр пирки кăна каймарăмăр
3. наречие, обозначает нарастания признака шум всё сильнее шав вăйлансах пырать
4. союз пурпĕрех; апла пулин те; Как он ни старается, всё им недовольны Вăл тем тери тăрăшсан та пурпĕрех юраймасть ♦ всё ещё çав-çавах, çаплах, халиччен те
1. частица, подчеркивает противопоставление или ожидание епле пулсан та, пурпĕрех; всё же он согласился вăл пурпĕрех килĕшрĕ
2. союз (син. всё-таки) анчах, апла пулсан та, пурпĕрех; Было трудно, всё же мы победили Йывар килчĕ, анчах эпир пурпĕрех çĕнтертĕмĕр
прил. (син. горячий)
çилленчĕк, кăра, авăк çилĕллĕ; он вспыльчивый человек вăл çилленчĕк çын
нареч. (син. везде; ант. нигде)
пур çĕрте те, таçта та; он побывал всюду вăл таçта та пулса курнă
местоим. личн. 2 л. множ. ч., в форме вежливости пишется с прописной
эсир; Вы его знаете? Эсир ăна пĕлетĕр-и?; он спрашивал о вас вăл сирĕн çинчен ыйтнăччĕ; Что вам нравится? Сире мĕн килĕшет?
глаг. несов. (син. казаться)
курăн; он выглядит больным вăл чирленĕн курăнать
глаг. сов.
1. что (син. предоставить) пар, алла пар, парса яр; сегодня выдали зарплату паян ĕç укçи пачĕç
2. кого-что (син. открыть) пĕлтер, уçса пар; выдать секрет вăрттăнлăха уçса пар
3. кого-что за кого-что (син. объявить) ...те; ... вырăнне кăтарт; он выдавал себя за ревизора вăл хăйне ревизор тенĕ
4. что (син. изготовить, выпустить) кăлар, пар, туса кăлар; выдать продукцию продукци туса кăлар ♦ выдать замуж качча пар
глаг. несов. (син. отличаться)
палăр, палăрса тăр, уйрăлса тар; он выделяется своей силой вăл хăйĕн вăйĕпе палăрса тăрать
глаг. сов.
1. (ант. войти, зайти) тух; выйти из комнаты пӳлĕмрен тух; дети вышли из-за стола ачасем сĕтел хушшинчен тухрĕç; река вышла из берегов юхан шыв ейĕве тухса кайнă
2. тух, тухса кай, пырса тух; выйти на дорогу çул çине тух; корабли вышли в море карапсем тинĕсе тухса кайнă
3. 1 и 2 л. не употр. (син. появиться) çутта тух, кун кур; çапăнса тух, пичетленсе тух; книга вышла большим тиражом кĕнеке пысăк тиражпа çапăнса тухнă
4. 1 и 2 л. не употр. (син. окончиться) пĕт, вĕçлен; запасы продуктов вышли апат-çимĕç пĕтнĕ; срок вышел вăхăт тухнă
5. (син. получиться) пул, пулса тух; из него выйдет хороший певец вăл лайăх юрăçă пулĕ ♦ выйти из себя тарăхса кай; выйти из употребления пăрахăç пул; выйти замуж качча кай; ничего не выходит ĕç тухмасть; выйти победителем çĕнтерӳ ту; выйти из графика графика пăс
глаг. сов.
1. (син. воплотиться, проявиться) палăр, курăн; пурнăçлан; мысль хорошо выразилась в словах шухăш сăмахсенче аван палăрчĕ
2. (син. сказать) кала, палăрт, сăмахпа палăрт; он выразился кратко и точно вăл шухăша кĕскен те уçăмлăн палăртрĕ
глаг. сов.
1. ӳс, çитĕн, ӳссе çитĕн; дети у них уже выросли вĕсен ачисем ӳссе çитĕннĕ ĕнтĕ
2. (син. подняться, умножиться; ант. упасть, уменьшиться) ӳс, хушăн, пысăклан; доходы фирмы выросли фирма тупăшĕсем ӳснĕ ♦ он как из-под земли вырос вăл сасартăк тухса тăчĕ
глаг. сов.
итле; он внимательно нас выслушал вăл пире тимлĕн итлерĕ
глаг. сов.
1. (син. удлиниться) тăсăл, вăрăмлан; свитер вытянулся после стирки çунă хыççăн свитер тăсăлса кайрĕ
2. (син. лечь) тăсăлса вырт, саркаланса вырт; он вытянулся на диване вăл диван çине саркаланса выртрĕ
глаг. несов.
1. тух; мы не выходим из дома эпир килтен тухмастпăр
2. (син. получаться) пул, ăн, пулса тух; ничего у меня не выходит манăн ним ĕç те ăнмасть
3. выходит вводн. сл. иккен, çапла иккен; выходит, он был прав вăл тĕрĕсех каланă иккен
прил., гладко нареч.
1. (син. ровный) яка, тикĕс, такăр; гладкая дорога такăр çул; гладкая доска яка хăма
2. (син. плавный, свободный) яка, ирĕклĕ, юхăмлă; япшар; он говорит гладко вăл япшар калаçать
прил. (ант. умный), глупо нареч.
1. ухмах, ăссăр, тăмсай; он не глуп вăл ухмах мар
2. ухмахла, ăссăрла, айван; глупый вопрос айван ыйту; он поступает глупо вăл ăссăрла хăтланать
сущ.жен.
глюкоза, чие сахăрĕ (вăл улма-çырлара, пылра пулатъ)
прил., гневно нареч.
çилĕллĕ, çиллес, кăра, хаяр; гневный вид хаяр сăн-пит; он говорит гневно вăл çиллессĕн калаçать
прил. (син. отвратительный, мерзкий), гнусно нареч.
ирсĕр, йĕрĕнчĕк, путсĕр, киревсĕр; он поступает гнусно вăл киревсĕр хăтланать
глаг. несов.
1. что (син. искривлять; ант. выпрямлять) ав, авăнтар, кукăрт; гнуть проволоку пралука ав; гнутый гвоздь кукăр пăта
2. кого-что (син. пригибать) ав, тайăлтар, пĕкĕрт; буря гнёт деревья тăвăл йывăçсене авса антарать ♦ гнуть спину на людей çыншăн тертленсе ĕçле; он гнёт своё вăл хăйĕннех перет; гнуть в бараний рог хытă тыткала, пăркăчла
глаг. несов.
1. калаç, пупле; ребёнок начал говорить ача калаçма пуçларĕ; мы учимся говорить по-чувашски эпир чăвашла калаçма вĕренетпĕр
2. (син. разговаривать) калаç, пуплеш, сăмахла; говорить с товарищами юлташсемпе пуплеш; говорить по телефону телефонпа калаç
3. (син. свидетельствовать) кала, пĕлтер, кăтарт; этот факт говорит о его честности ку тĕслĕх вăл тӳрĕ кăмăллă пулнине катартать
3. (син. сообщать) кала, те; дети говорят, что хотят есть ачасем çиес килет теççĕ; я говорю правду эпĕ чăннине калатăп ♦ короче говоря кĕскен каласан; откровенно говоря тӳррипе каласан; иначе говоря урăхла каласан; И не говори!, Что и говорить! Ан та кала! (килĕшнине çирĕплетсе калани)
сущ.жен., множ. головы
1. пуç; голова собаки йытă пуçĕ; лысая голова кукша пуç; голова болит пуç ыратать
2. (син. ум, рассудок) ăс, пуç, ăс-пуç; надо думать головой ăс-пуçпа шухăшлас пулать; он совсем потерял голову вăл ăсне йăлтах çухатнă; из головы не идёт пуçран тухма пĕлмест
3. чего пуç, пуçламăш; машина идёт в голове колонны машина колонна пуçламăшĕнче пырать
4. пуç (выльăх шучĕ); сто голов свиней çĕр пуç сысна ♦ с головой ăслă-пуçлă; без головы тăмпай, ăссăр; вешать голову пуçа ус, аптраса ӳк; головой ручаюсь çирĕп шантаратăп; вбить в голову ăса хыв; выбросить из головы пуçран кăларса пăрах; иметь голову на плечах ăс-пуçа ан çухат; потерять голову пуçа çухат, ăсран тух; на свежую голову ывăнман пуçпа (шухăшла); на свою голову харпăр хăйне сиен тумалла; садиться на голову пуç çине хăпарса лар; валить с больной головы на здоровую харпăр айăпне çын çине йăвантар
прил., гордо нареч.
1. мăнаçлă, хăйне хисеплекен; он горд своими успехами вăл хăйĕн çитĕнĕвĕсемпе мăнаçлă
2. (син. спесивый, высокомерный) курнăçлă, куштан, каппайчăк
прил. (син. радушный), гостеприимно нареч.
тарават, вашават; он нас принял гостеприимно вăл пире тарават йышăнчĕ
сущ.муж.
кăмпаçă, кăмпана çӳрекен; он заядлый грибник вăл кăмпана çӳреме питĕ юратать
сущ.муж., множ. гробы
тупăк; покойника уложили в гроб вилнĕ çынна тупăка хучĕç; опустить гроб в могилу тупăка масар шăтăкне хыв ♦ верность до гроба мĕн виличчен парăнса тăни; он в гроб глядит вăл вилес патне çитнĕ
сущ.жен., множ. губы
тута; нижняя губа аялти тута; толстые губы хулăн тута; сжать губы тутана пăчăрта ♦ заячья губа катăк тута; надуть губы тутана тăс (юнтарса); у него губа не дура вăл тутлине чухлать; молоко на губах не обсохло тута сарри те кайман-ха (çамрăк, айван)
1. частица
1. утвердительная çапла, ийя, ара; Ты его знаешь? — Да Эсĕ ăна пĕлетĕн-и? — Ийя
2. вопросительная чăнах-и, апла-и, мĕн; Он приехал. — Да? Вăл килнĕ. — Чăнах-и?
3. в знач. «пусть» пултăр; Да здравствует дружба народов! Халăхсен туслăхĕ сывă пултăр!
2. союз
1. соединительный (син. и) тата, та, те; -па (-пе); в нашем лесу растут сосна да ель пирĕн вăрманта хырпа чăрăш ӳсеççĕ
2. присоединительный (син. вдобавок) тата, çитменнине; Было холодно. Да ещё дождь пошёл Çанталăк сивĕччĕ. Çитменнине тата çумăр çума пуçларĕ
3. противительный (син. но, однако) анчах; та (те); Он способный, да ленивый Вăл пултаруллă, анчах кахал
глаг. несов.
1. лек, кĕр, парăн, тыттар; не даётся в руки алла кĕмест, тыттармасть; Не давайся на обман! Хăвна улталама ан пар!
2. 1 и 2 л. не употр. (син. усваиваться) ăса кĕр, ăса вырнаç; математика ему легко даётся вăл математикăна çăмăллăнах ăса хывать ♦ сегодня даётся концерт паян концерт пулать
частица
1. выражает противоречие ожиданию или норме та, те; шум не смолкает даже ночью шăв-шав çĕрле те шăпланмасть; он не обидит даже ребёнка вăл ачана та кӳрентермĕ
2. усиливает смысл сказанного: девушка умна, даже талантлива хĕр ăслă çеç мар — вăл талантлă
прил., далеко и далёко нареч.
1. (син. дальний, отдалённый; ант. ближний) инçе, инçетри, катари, аякри; далёкие горы катари тусем; отсюда видно далеко кунтан куç инçе курать; зайти далеко в лес вăрман варрине кĕрсе кай
2. (син. давний; ант. близкий) тахçанхи, ĕлĕкхи, авалхи; в далёком прошлом тахçан ĕлĕк ♦ далеко не молод çамрăках мар ĕнтĕ; он далеко пойдёт унăн малашлăхĕ пысăк; до этого ещё далеко унччен вăхăт нумай иртет-ха; далеко зайти чĕрре кĕрсе кай, картран тух; ему далеко за сорок вăл хĕрĕхрен иртни чылай пулать
глаг. сов.
1. кого-что кому (син. вручить; ант. взять, принять) пар, тыттар; дать в руки алăран тыттар; дать книгу кĕнеке пар; дать взаймы денег кивçен укçа пар; Сколько дадите за шапку? Çĕлĕкшĕн мĕн хак паратăр?
2. что или с неопр. ф. кому (син. предоставить) пар, туянтар; дать работу ĕç пар, ĕçе ил; дать образование пĕлӳ туянтар, вĕрентсе кăлар; дать покой канăç пар
3. что кому (син. доставить) кӳр, пар; поля дают богатый урожай уй-хир пысăк тухăç кӳрет
4. (син. ударить, стукнуть) çап, тиверт, тыттарса яр; дать по голове пуçран çап
5. что (син. провести) пар, ирттер, йĕркеле; дать концерт концерт ирттер
6. в сочетании с сущ. выражает действие по его значению: дать согласие килĕш; дать звонок шăнкăравла; дать трещину çурăлса кай; дать начало пуçарса яр; дать поручение хуш ♦ дать знать хыпар яр; пĕлтер; дать слово сăмах пар, тума пул; ни дать ни взять каснă лартнă, пĕр пекех; Я тебе дам! Парап ак эпĕ сана! (юнаса калани); Ему не дашь шестидесяти Вăл утмăлта тесе каламăн; Дай-ка я пойду к нему! Ун патне каям-ха!
числит. колич.
çирĕм; двадцать три копейки çирĕм виçĕ пус; ему ещё нет двадцати вăл çирĕм çул тултарман-ха
глаг. сов. и несов. (син. помещать, прятать, класть)
хур, чик, чиксе хур, пытар; Куда девать эти книги? Ку кĕнекесене ăçта хумалла?; Куда он девал ключи? Вăл çăраççисене ăçта чиксе хунă? ♦ денег некуда девать укçан шучĕ çук
прил.
хĕр -ĕ, хĕр упраç -ĕ; девичьи лица хĕрсен сăнĕсем; у него девичья память вăл хĕр пек часах манать (тăрăхласа калани)
числит. колич.
вун тăххăр, вун тăхăр; ему девятнадцать вăл вун тăххăрта
сущ.жен.
дезорганизаци, пăтрав; пăтрав кӳни, арпашу кӳни; он вносит дезорганизацию в работу вăл ĕçре пăтрав кӳрет
прил.
1. (син. настоящий, подлинный) чăн пур, чăннипе пулнă; действительный факт из жизни пурнăçра чăн пулни
2. вăйра таракан; справка действительна в течение месяца справка пĕр уйах хушши вăйра тăрать
3. действительно нареч. чăн, чăнах та, чăннипех; он действительно болен вăл чăнах та чирлĕ
4. действительно вводн. сл., выражает уверенность чăн та, чăнах та; я, действительно, там не был эпĕ чăнах та унта пулман ♦ действительный залог глагола глаголан тĕп залогĕ; действительный член академии академин тĕп членĕ
глаг. несов.
1. что (син. совершать, заниматься, производить) ту, ăстала, хайла, туса хатĕрле; делать мебель сĕтел-пукан ăстала; он ничего не делает вăл ним те тумасть
2. что и без доп. ту, хăтлан; делать добро ырă ĕç ту; делать успехи çитĕнӳ ту; делать ошибки йăнăш ту; делать по-своему ху пĕлнĕ пек хăтлан ♦ делать выбор суйласа ил; делать попытку тăрăшса пăх, хăтлан; делать нечего ним те тăваймăн; от нечего делать ним ĕç çукран
сущ.сред.; множ. дела
1. (син. работа, деятельность) ĕç, ĕç-хĕл, ĕç-пуç; домашние дела килти ĕç-пуç; ездить по делам службы хĕсмет ĕçĕпе çӳре; сидеть без дела ĕçсĕр лар
2. (син. специальность) ĕç, професси; военное дело çар ĕçĕ; он хорошо знает своё дело вăл хăйĕн ĕçне лайăх пĕлет
3. (син. надобность, нужда) ĕç, ыйту, йӳтĕм; Я пришёл к вам по важному делу Эпĕ сирĕн пата кирлĕ ыйтупа килтĕм
4. (син. процесс) ĕç (судра пăхмалли); уголовное дело уголовлă ĕç; возбудить дело в суде судра ĕç пуçар ♦ первым делом чи малтанах; между делом ерçнĕ хушăра; это другое дело ку пачах урăх япала; пустить в дело ĕçе яр; то и дело çине-çинех; дело твоё хаван ирĕкӳ; на самом деле тĕрĕссипе; Как дела? Мĕнле пурăнатăр?; В чём дело? Мĕн пулнă?; Это не ваше дело Ку сирĕн ĕç мар; Какое вам дело? Сире мĕн ĕç?
сущ.жен.
демографи (халăх йышĕн тытăмне, вăл улшăннине тата куçнине тĕпчекен ăслăлăх)
прил.
1. укçа -б, укçа-тенкĕ -ĕ; денежный оборот укçа-тенкĕ çаврăнăшĕ
2. (син. богатый) пуян, укçаллă; он человек денежный вăл укçаллă çын
глаг. несов.
чăрсăрлан, чăртмахлан, чăрсăр калаç, сăмахпа кӳрентер; он дерзит старшим вăл аслисемпе чăрсăр калаçать
сущ.муж. (сокр.: детский дом)
ача çурчĕ; он вырос в детдоме вăл ача çуртĕнче ӳснĕ
сущ.муж.
1. детектив, йĕрлевçĕ (айăплă ĕçсене тĕпчекен специалист)
2. детектив (йĕрлевçĕсен, шпионсен ĕçне сăнласа кăтартакан хайлав); он любит читать детективы вăл детективсем вулама юратать
глаг. несов.
1. каласа çыртар, çырма вула; чётко диктовать текст текста уçăмлă вуласа çыртар
2. (син. навязывать) пусахла, вăйăмла, хуш; он хочет диктовать свои условия вăл хăй хушнă пек тутарасшăн
предлог с род. п.
1. -чен; -а (е) çитиччен; до завтрашнего дня ыранччен; до города ехать тридцать километров хулана çитиччен вăтăр çухрăм каймалла.
2. (син. раньше) -чен; умĕн; это было до войны ку вăл вăрçăччен пулнă
3. (син. около, приблизительно) -а (-е) яхăн; патнелле; зал вмещает до пятисот человек зала пилĕк çĕр çынна яхăн вырнаçать
4. указывает, на что направлено действие: дотронуться до руки алла тĕкĕн; у меня до тебя вопрос манăн санран ыйтмалли пур ♦ До свидания! Тепре куриччен!; до того çав тери; промокнуть до костей йĕп-йĕпе пул
прил. (син. старательный), добросовестно нареч.
тӳрĕ кăмăлла, тăрăшуллă; он работает добросовестно вăл тăрăшса ĕçлет
сущ.жен. (син. отзывчивость; ант. злоба)
ырăлăх, ырă кăмăл; он полон доброты вăл питĕ ырă кăмăлла
1. (син. отзывчивый; ант. злой) ырă, кăмăлла, тарават; добрый человек ырă çын; он добр ко мне вăл мана кăмăллать
2. (син. хороший; ант. плохой) ырă, лайăх, аван; добрая весть ырă хыпар; наши добрые друзья пирĕн лайăх туссем; Добрый день! Ырă кун пултăр!
3. ырă, таса, сумлă; доброе имя сумлă ят ♦ Будьте добры! Тархасшăн!; по доброй воле харпăр ирĕкĕпе; В добрый час! Çулĕ телейлĕ пултăр!; по доброй воле хăй ирĕкĕпе
прил., довольно нареч.
1. кăмăлла, хавас, тулли кăмăлла; я доволен своей работой эпĕ хамăн ĕçпе кăмăлла, манăн ĕç мана килĕшет; он довольно улыбается вăл кăмăллăн кулкалать
2. довольно в знач. сказ., кого-чего и с неопр. ф. (син. достаточно) çитĕ, çитет; Довольно спорить! Çитĕ тавлашса!
3. довольно нареч. (син. порядочно) самаях; прошло уже довольно времени вăхăт самаях иртрĕ
глаг. несов.
1. шакка, такка, шăтар; долбить стену стенана шăтар; долбить прорубь вак кас (пăра шăтарса)
2. (син. говорить, повторять) суп, кала; он целый день долбит одно и то же вăл кунĕпех пĕр япала çинчен каласа супать
нареч.
килте; сидеть дома килте лар; он должен быть дома вăл килĕнче пулмалла
глаг. сов.
1. кого до кого-чего, к кому-чему (син. разрешить) кĕрт, яр, ирĕк пар; допустить родственников к больному чирлĕ çын патне тăванĕсене кĕрт; допустить к работе на тракторе тракторпа ĕçлеме ирĕк пар
2. что (син. предположить) шутла, те, ăсра тыт; не могу допустить, что он умер вăл вилнĕ тесе шутлама та пултараймастăп
3. допустим вводн. сл. калăпăр, тейĕпĕр, ан тив; допустим, он согласится с нами вăл пирĕнпе килĕшет тейĕпĕр ♦ допустить ошибку йăнăш ту
прил., достойно нареч.
1. тивĕç, тивĕçлĕ; он достоин уважения вăл хисепе тивĕçлĕ çын; вести себя достойно харпăр хăйне тивĕçлĕн тыткала
2. (син. уважаемый) хисеплĕ, сумлă, ятлă-сумлă; достойная личность ятлă-сумлă çын
глаг. несов.
1. (син. сражаться) çапăç; вăрç, тытăç, тӳпелеш; мальчики за что-то дерутся арçын ачасем темшĕн тӳпелешеççĕ; он храбро дрался с врагом вăл ташманпа хастар çапăçнă
2. за что (син. бороться) кĕреш, тăр; драться за высокий урожай вăйлă тыр-пулшăн кĕреш
сущ.муж., дура жен.
ухмах, ăссăр, тăмпай; он дурак дураком вăл тăр ухмах ♦ не дурак поесть çиме юратать; валять дурака пăлахая пер; остаться в дураках улталанса юл; играть в дурака ухмахла выля (картла)
прил., дурно нареч.
1. (син. плохой; ант. хороший) япăх, начар, усал, майсăр; дурной почерк япăх çырни (сас паллисене); дурные вести усал сас-хура; девушка дурна собой хĕр сăн-пичĕ хитре мар
2. (син. безнравственный) киревсĕр, путсĕр, чыссăр; он дурно ведёт себя вăл киревсĕр хăтланать
прил.
1. (син. природный) çут çанталăк -ĕ; естественные богатства страны çĕршывăн çут çанталăк пуянлăхĕсем; естественные науки çут çанталăк ăслăлăхĕсем
2. (син. нормальный, обычный) естественно нареч. йĕркеллĕ, тивĕçлĕ, яланхилле; естественный путь развития аталанăвăн йĕркеллĕ çулĕ вести себя естественно харпăр хăвна яланхилле тыткала
3. естественно вводн. сл. (син. конечно, разумеется) паллах; естественно, он согласился паллах, вăл килĕшрĕ
2. 1. (3 лицо наст. вр. от глаг. быть) пур, пулса тăрать; он есть ученик вăл — вĕренекен
2. (син. имеется, существует) пур; у нас есть всё необходимое пирĕн мĕн кирли пĕтĕмпех пур ♦ так и есть чăнах та çапла
1. нареч. (син. вдобавок) тата, татах; прошёл ещё один день тата тепĕр кун иртрĕ
2. частица усилительная: Как ещё он обрадовался! Мĕнлерех савăнса кайрĕ вăл!
6. частица, выражает недовольство, несогласие: Сиди дома, не выходи! — Вот ещё! Килте лар, ан тух! — Аюк!
7. частица, выражает неопределенность: Когда ещё мы встретимся снова! Тахçан тĕл пулăпăр ĕнтĕ тепре! ♦ ещё бы (син. конечно); Пойдёшь с нами? — ещё бы! Пыратăн-и пирĕнпе? — Пымасăр!
прил., жалко нареч.
1. (син. несчастный, беспомощный) мĕскĕн; он выглядит очень жалко вăл питĕ мĕскĕн курăнать
2. (син. плохой, невзрачный) япăх, начар; одежда в жалком состоянии тумтир япăхса кайнă
1. в знач. сказ., кого-что шел, шеллес килет, хĕрхенес килет; мне жаль его манăн ăна хĕрхенес килет
2. в знач. сказ., с союзами «что», «если» (син. досадно) хĕрхенмелле, кулянмалла, пăшăрханмалла; жаль, что он не пришёл вăл килменнишĕн пăшăрханмалла
4. вводн. сл. шел; Я бы пошёл с вами, да жаль, времени нет Эпĕ сирĕнпе пырăттăм та, шел, вăхăт çук
1. союз противительный (син. а) вара; я уезжаю, товарищ же остаётся эпĕ каятăп, ман юлташ вара юлать
2. частица усилительная ĕнтĕ, вара; -çке, -иç, -ха; Дайте же мне сказать! Мана калама парăр-ха!
3. частица, выражает тождество -ах (ех); он остался там же вăл çавăнтах юлчĕ
сущ.жен.
авлану, мăшăрлану; авланни, мăшăрланни; это было ещё до нашей женитьбы ку вăл эпир мăшăрланичченех пулнă
глаг. несов.
1. (син. существовать) пурăн, ĕмĕрле, ĕмĕр ирттер; он жил долго вăл нумай пурăннă; растения не могут жить без солнца ӳсен-тăран хĕвелсĕр пурăнма пултараймасть
2. (син. проживать, обитать) пурăн; мы живём в деревне эпир ялта пурăнатпăр; жить с семьёй кил-йышпа пĕрле пурăн
3. чем и на что (син. кормиться) пурăн, тăранса пурăн; старики живут на пенсию ватăсем пенсипе пурăнаççĕ
4. кем-чем (син. увлекаться) хытă кăсăклан, чуна пар; девушка живёт музыкой хĕр музыкăпа хытă кăсăкланать ♦ жить чужим умом çын хыççăн кай; жить надеждой шанса тăр, шанчăкпа пурăн
прил. (син. интересный), забавно нареч.
кулăшла, култармăш, касак, мыскараллă; забавный ребёнок култармăш ача; забавный случай мыскараллă ĕç; он забавно рассказывает вăл кулашла каласа парать
глаг. сов.
1. кого-что (син. взять, захватить) ил, пĕрле ил, илсе кай; он забрал свои вещи вăл хăйĕн япалисене илсе кайнă; забрать больного из больницы чирлĕ çынна больницăран илсе кай
2. кого-что (син. арестовать) тыт, тытса хуп, тытса кай; хулигана забрали в милицию ашкăнчăка милицие тытса кайна ♦ забрать силу вăй ил, хуçалан; страх забрал сехре хăпрĕ
прил.
1. (син. хороший) чаплă, лайăх, ăмсанмалла; завидное здоровье ăмсанмалла çирĕп сывлăх
2. завидно в знач. сказ., кому и с неопр. ф. ăмсантарать, кĕвĕçтерет; Он богат, а тебе завидно Вăл пуянни сана ăмсантарать
глаг. сов.
шухăша кай, шухăша пут; он глубоко задумался вăл тарăн шухăша путнă
глаг. сов.
1. кого-что и с союзом «что» (син. увидеть) асăрха, кур; заметить ошибку йăнăша кур; я заметил, что он устал эпĕ вăл ывăннине асăрхарăм
2. кого-что (син. запомнить) астуса юл, асра хăвар; заметить нужное место кирлĕ вырăна астуса юл
3. (син. сказать) кала, сăмах хуш; заметить кстати сăмах май кала; Это ты верно заметил! Эсĕ куна тĕрĕс каларăн!
2. глаг. сов.
1. что вырнаç, шăнăç, йышăн; вещи заняли весь шкаф япаласем пĕтĕм шкапа йышăнчĕç
2. (син. расположиться) вырнаç, йышăн; занять место в вагоне вагонра вырăн йышăнса хур
3. кого (син. заинтересовать) кăсăклантар; он занят только собой вăл хăй çинчен кăна шухăшлать
4. кого ĕç хуш, ĕç пар; явăçтар, хутшăнтар; занять детей игрой ачасене вăййа явăçтар ♦ занять первое место пĕрремĕш вырăн йышăн (ăмăртура); занять город хулана ярса ил; я занят эпĕ ерçместĕп, ман вăхăт çук
глаг. сов.
1. что ĕçлесе ил, ĕçлесе туп; он заработал пять тысяч рублей вăл пилĕк пин тенкĕ ĕçлесе илнĕ
2. (ант. остановиться) ĕçлеме пуçла, тапран; мотор заработал мотор ĕçлеме пуçларĕ
сущ.жен.
хастар ĕç, тава тивĕçлĕ ĕç; он имеет большие заслуги перед отечеством вăл тăван çĕршывшăн хастар ĕçленипе тава тивĕçлĕ
глаг. сов. (син. заболеть; ант. выздороветь)
чирле, чирлесе кай; он простудился и захворал вăл шăнса чирленĕ
прил. (ант. тамошний)
кунти, çакăнти; он здешний житель вăл кунта пурăнать; здешний климат полезен для здоровья кунти климат сывлăхшăн усăллă
прил.
1. кому (син. известный) палланă, паллакан, пĕлекен; знакомый человек палланă çын; знакомая мне улица эпĕ пĕлекен урам
2. с чем (син. знающий) пĕлекен, ăнкаракан, чухлакан; он знаком со слесарным делом вăл слесарь ĕçне чухлать
3. знакомый сущ.муж., знакомая жен. пĕлĕш, палланă çын; мы отправились в лес со знакомыми эпир пĕлĕшсемпе пĕрле вăрмана кайрăмăр
глаг. несов.
пĕлтер, пĕлтерĕшлĕ пул; это ничего не значит ку вăл ниме те пĕлтермест
сущ.муж.
1. тĕллев, ĕмĕт; гуманистические идеалы гуманизм тĕллевĕсем
2. (син. образец) тĕслĕх; он мой идеал вăл маншăн тĕслĕх пулса тăрать
изо предлог с род. п. (ант. в, во)
ăшĕнчен; -ран (-рен), -тан (-тен), -чен; -па(-пе); смотреть из окна кантăкран пăх; варить варенье из малины хăмла çырлинчен варени пĕçер; он так говорит из зависти вăл кĕвĕçнипе çапла калать
глаг. сов.
улшăн, урăхлан, расналан; он совсем не изменился вăл кăшт та улшăнман
предлог с род. п.
1. айĕнчен; из-под стола сĕтел айĕнчен
2. патĕнчен, таврашĕнчен; он родом из-под Самары вăл Самар таврашĕнче çуралса ӳснĕ
3. -ран (-рен), -тан (-тен), -чен; выйти из-под чужого влияния çын витĕмĕнчен хăтăл
сущ.жен. (син. подделка)
евĕрлев; евĕрлени, ... евĕр туни; имитация испуга хăранçи пулни; это не жемчуг, а лишь имитация ку вăл чăн ĕнчĕ мар, ун евĕрлĕ шăрçа кăна
сущ.жен.
I. (син. своеобразие) пайăрлăх, уйрамлăх, хăйне евĕрлĕх; утратить свою индивидуальность харпăр уйрăмлăхĕсене çухат
2. (син. личность) ) этем, пайăр çын, уйрăм çын; он — яркая индивидуальность вăл питĕ хăйне майлă çын
прил.
(син. занимательный; ант. скучный), интересно нареч. кăсăк, илĕртӳллĕ; интересная книга кăсăк кĕнеке; он рассказывает интересно вăл кăсăклă каласа парать
1. прил. (син. необыкновенный, чрезвычайный) питĕ лайăх, питĕ вăйлă; продукция исключительного качества питĕ паха продукци
2. исключительно нареч. (син. особенно, необыкновенно) çав тери, калама çук; он исключительно одарённый человек вăл çав тери пултаруллă çын
3. исключительно частица (син. лишь, только) кăна, çеç; мы думаем исключительно о подготовке к экзаменам эпир халĕ экзаменсене хатĕрленесси çинчен кăна шухăшлатпăр
прил., истинно нареч.
1. (ант. ложный) чăн, тĕрĕс; истинное суждение тĕрĕс шухăш
2. (син. настоящий) чăн-чăн; чăн пулнă; истинное происшествие чăн пулнă ĕç; он мой истинный друг вăл манăн чăн-чăн тус
глаг. несов.
1. кем-чем (син. представляться) курăн, туйăн, сĕмлен; он казался усталым вăл ываннăн курăннă
2. кажется вводн. сл. ахăртнех, пулĕ, пулмалла; кажется, мы опоздали эпир кая юлтăмăр пулмалла
1. нареч. и союзн. сл. мĕнле, епле; Как вы живёте? Мĕнле пурăнатăр?; Мы видели, как он шёл по улице Эпир вăл урампа пынине куртăмăр
2. частица, выражает удивление; Как, ты всё ещё здесь? Эсĕ халĕ те кунта-и вара?
3. союз пек, евĕр; вырăнне; белый как снег юр пек шурă; торф используют как удобрение торфпа удобрени вырăнне усă кураççĕ ♦ как будто союз и частица пек, туйанать; как бы то ни было епле пулсан та; как раз шăп та лап; как один человек пĕр çын пек, пурте харăс; как только -санах (-сенех); Как только освобожусь, приду к тебе Ерçсенех сан патна пыратăп; как в воду глядел пĕлсе тăнă пекех; как сказать темле каламалла ĕнтĕ
нареч.
1. темĕнле, темле майпа; Он как-то открыл дверь без ключа Вăл темле майпа алăка çăраççисĕрех уçрĕ
2. пĕррехинче, пĕрре; как-то весной пĕрре çуркунне
сущ.жен.
1. (син. профессия) ĕç, ĕç-пуç; ĕç-хĕл; артистическая карьера артист ĕçĕ-хĕлĕ
2. (ст. успех) ăнăçу, ӳсĕм; он сделал блестящую карьеру вăл питĕ пысăк ӳсĕм тунă (ĕçре, пултарулăхра)
сущ.жен.
1. (син. трибуна) кафедра (халăх умĕнче сăмах каламалли çӳллĕ вырăн); докладчик поднялся на кафедру докладçă кафедра умне тухрĕ
2. кафедра (аслă шкулта — пĕр специальноçлă преподавательсен ушкăнĕ); он работает на кафедре русского языка вăл вырăс чĕлхи кафедринче ĕçлет
нареч
хăçан та пулин; когда-нибудь он поймёт свою ошибку хăçан та пулин вăл хăйĕн йăнăшне ăнланса илĕ
местоим. неопр.
вăл-ку, хăш-пĕр; купить кое-каких товаров вăл-ку тавара туйан
местоим. неопр.
вăл-ку; поговорить кое о чём вăл-ку çинчен калаçса ил
глаг. несов.
1. (син. приказывать) хуш, хушу пар; Командую: разойтись! Саланса кайма хушатăп!
2. (син. руководить) ертсе пыр, командир пул; В войну он командовал ротой Вăрçăра вăл рота командирĕ пулнă
сущ.жен.
1. компани (суту-илӳ е промышленность пĕрлешĕве); акционерная компания акционерсен компанийĕ; строительная компания строительство компанийĕ
2. ушкăн, эртел, йыш; отдыхать компанией ушкăнпа кан; он не из нашей компании вăл пирĕн йышран мар
1. вводн. сл. паллах; Он, конечно, придёт Вăл, паллах, килет
2. частица, выражает утверждение паллах, çапла, ийя; Вы любите музыку? — Конечно! Эсир кĕвĕ юрататăр-и? — Паллах!
прил., коротко нареч.
1. (ант. длинный) кĕске, кĕтĕк; короткое платье кĕске кĕпе; коротко остричь волосы çӳçе кĕске кастар
2. (син. непродолжительный; ант. долгий) кĕске; работа выполнена за короткий срок ĕçе кĕске хушăра пурнăçланă; Говори короче! Кĕскенрех кала! ♦ быть в коротких отношениях туслă пурăн; короче говоря вводн. сл. кĕскен каласан; у него короткая память вăл часах манать, унăн асĕнче тăмасть; руки коротки алли кĕске, вайĕ çитмест
глаг. несов.
1. вит, тăрла, тăрă ту; дом крыт шифером çурта шифер витнĕ
2. вит, çап (карт вăййинче); крыть десятку вальтом вунна валетпа вит ♦ ему нечем крыть вăл хирĕç ним те калаймасть
сущ.жен.
тăрă, тăрри, çи, çийĕ, çи витти; крыша сарая сарай тăрри; крыша дома протекает çурт çи виттийĕ шыв ярать ♦ у него крыша поехала вăл ăсран тайăлнă
глаг. сов.
туян, ил, сутăн ил; купить костюм костюм туян; купить дёшево йӳнĕпе ил; его не купишь вăл укçапа сутăнмасть (тӳрĕ кăмăллă)
глаг. несов., с кем
килĕштер, çураç, çураçса пурăн; он ладит со всеми вăл пуринпе те çураçса пурăнать
глаг. несов.
кахаллан, наянлан, юлхавлан, ӳркен; он ленится делать уроки вăл урок тума ӳркенет
сущ.жен.
1. (ант. трудолюбие) кахаллăх, наянлăх, юлхавлăх, ӳркев
2. в знач. сказ., кому ӳркен, кахаллан; ему лень работать вăл ĕçлеме ӳркенет
сущ.жен.
1. (син. черта) йĕр; прямая линия тӳрĕ йĕр; параллельные линии параллельлĕ йĕрсем; провести линию йĕр турт
2. çул, лини; линия железной дороги чугун çул линийĕ; воздушные линии сывлăш çулĕсем; линии электропередачи электричество линийĕсем
3. çул-йĕр, тĕллев; линия поведения харпăр хăйне тыткаламалли тĕллев; линия на развитие рыночных отношений рынок хутшăнăвĕсене аталантармалли çул-йĕр ♦ линия горизонта куç курăм чикки; передовая линия малти позицисем (фронтра); родня по женской линии арăм енчи хурăнташ; он гнёт свою линию вăл хăйĕннех перет; идти по линии наименьшего сопротивления çăмăл çул шыра
сущ.жен.
лирика (илемлĕ литература тĕсĕ; вăл çын кăмăл-туйăмне сăнарлăн палăртать); любовная лирика юрату лирики
прил.
1. литература -ĕ; çыравçă -ĕ; литературное творчество çыравçă пултарулăхĕ; литературный институт литература институчĕ
2. литература -ĕ (литература чĕлхин нормисемпе килĕшсе тăракан); литературный язык литература чĕлхи (халăх чĕлхин сăмах ăстисем якатса пуянлатнă кăтартуллă тĕсĕ); он говорит не на литературном языке, а на диалекте вăл литература чĕлхипе мар, диалектпа калаçать
сущ.сред.; множ. лица
1. пит, сăн-пит, пит-куç; круглое лицо çавра сăн-пит; мыть лицо пит çу; мне знакомо это лицо ку сăн-пите эпĕ пĕлетĕп
2. çын, этем; влиятельное лицо витĕмлĕ çын
3. сăпат (грамматикăра); третье лицо глагола глаголăн виççĕмĕш сăпачĕ ♦ на одно лицо каснă лартнă, пĕр сăнлă; показать товар лицом таварăн чăн пахалăхне кăтарт; к лицу килĕшет (тумтир); он лицом в грязь не ударит вăл намăс курас çук
1. частица огранич.
çеç, çех, анчах, кăна; это лишь начало ку пуçламăшĕ кăна-ха; он думает лишь о себе вăл хăй çинчен çеç шухăшлать
2. союз -санах (-сенех); лишь он вошёл, все смолкли вăл пырса кĕрсенех пурте шăпланчĕç
сущ.жен.
медаль (тава тивĕçлĕ ĕçшĕн паракан паллă); боевая медаль çар медалĕ; он окончил школу с золотой медалью вăл шкула ылтăн медальпе пĕтернĕ
глаг. несов.
ĕмĕтлен, туртăн, ăнтăл; он с детства мечтал стать артистом вăл мĕн ачаран артист пулма ĕмĕтленнĕ
1. сущ.муж., множ. миры
1. (син. вселенная) тĕнче, çут тĕнче; происхождение мира çут тĕнче пулса кайни
2. (син. Земля) Çĕр, тĕнче; народы мира тĕнчери халăхсем; чемпион мира тĕнче чемпионĕ; он много поездил по миру вăл нумай тĕнче касса çӳренĕ
3. (син. область, сфера) тĕнче, хутлăх; мир животных чĕр чун тĕнчи; мир растений ӳсен-тăран тĕнчи; мир звуков сасăсен хутлăхĕ; внутренний мир человека этем чун-чĕри ♦ всем миром пĕтĕм йышпа; пойти по миру çука ер, кĕлмĕçе тух; На миру и смерть красна посл. Йыш çинче вилĕм те хăрушă мар
1. прил.
тĕнче -ĕ; тĕнчери; мировая война тĕнче вăрçи; завоевать мировую славу тĕнчипе чапа тух; он установил мировой рекорд вăл тĕнче рекорчĕ тунă
местоим. притяжат.
ман, манăн; моя книга манăн кĕнеке; он мой друг вăл манăн тус
прил. (син. мгновенный), моментально нареч.
хăвăрт; самантрах; он моментально исчез вăл самантрах куçран çухалчĕ
прил., мудро нареч.
ăслă, ăс-халлă, ăсчах; мудрый старец ăс-халлă старик; он поступил мудро вăл ăслă турĕ
1. нареч. (син. несомненно) паллах, шанчăклах; я могу говорить об этом наверное эпĕ кун çинчен шанчăклăнах калама пултаратăп
2. вводн. сл. (син. вероятно) тен, пулĕ, ахăртнех, пулмалла; наверно, он не придёт вăл килмест пулмалла
1. нареч. (син. несомненно, обязательно) чăнах, чăнласах, чăннипех; он придёт наверняка вăл чăнах та килет
2. нареч. (син. безошибочно) тĕрĕс, шанчăклă, йăнăшмасăр; действовать наверняка шанчăклăн ĕçле
3. вводн.сл. (син. конечно, несомненно) палах; он, наверняка, опять опоздает вăл, паллах, каллех юлса килет
нареч. (ант. вниз)
çӳле, çӳлелле, çиеле; подниматься наверх çӳлелле хăпар; он посмотрел наверх вăл çӳлелле пăхса илчĕ
глаг. сов., кому, с неопр.ф.
йăлăхтар, йӳтет, йĕрĕнтер, йăлăхтарса çитер; он мне надоел своими капризами вăл мана хăйен юнтармăшĕпе йăлăхтарса çитерчĕ
нареч.
1. (ант. вперёд) кая, каялла, хыçала; пойти назад каялла кай
2. (син. раньше, прежде) каялла, каярах, ĕлĕкрех; это было сто лет назад ку вăл çĕр çул каялла пулнă
нареч.
юлашкинчен; наконец он пришёл юлашкинчен вăл килсе çитрĕ
сущ.муж.
систерӳ, вăлту, юптару; систерни, вăлтни, юптарса калани; я его намёк понял эпĕ вăл систерсе каланине ăнлантăм
нареч.
1. хирĕçле, кутăнла, тепĕр майлă; понять наоборот тепĕр майлă ăнлан; он всё делает наоборот вăл йăлтах кутăнла тăвать
2. частица, выражает возражение, противопоставление пачах урăхла; Ты сердишься? — Наоборот! Эсĕ çилленетĕн-и? — Пачах урахла!
1. нареч. хирĕç, хире-хирĕç, тĕлме-тĕл; он живёт напротив вăл хирĕç енче пурăнать
2. кого-чего , предлог с род. п. хирĕç; дом напротив школы шкула хирĕç ларакан çурт
3. вводн. сл. и частица (син. наоборот) пачах урăхла; Ты недоволен? — Напротив! Эсĕ кăмăлсăр юлтăн-и? — Пачах урăхла!
нареч. (син. умышленно)
юри, ятарласа, ятне; он нарочно так сделал вăл юри çапла турĕ
сущ.муж., наследница жен.
еткерçĕ, тĕпкĕч (еткере пурлăх илсе юлакан); он единственный наследник родителей вăл ашшĕ-амăшĕн пĕртен-пĕр еткерçи
сущ.сред.
еткер (вилнĕ çынтан юлакан, унăн тăванĕсене е çывăх çыннисене куçакан пурлăх); он получил в наследство дом вăл еткере çурт илсе юлнă
прил.
1. (син. подлинный; ант. поддельный) чăн, чăн-чăн, тĕрĕс; настоящий коралл чăн мерчен; он скрыл свою настоящую фамилию вăл хăйĕн чăн-чăн хушаматне пытарнă
2. (син. этот, данный) çак, ку; хальхи; в настоящий момент хальхи вăхăтра, çак самантра ♦ настоящее время хальхи вăхăт (грамматикăра)
глаг. несов.
пул, тар, вырт, пурăн; он находился в отпуске вăл отпускра пулнă; бумаги находятся в ящике стола хутсем сĕтел сунтăхĕнче выртаççе
местоим. притяжат.
пирĕн; наша деревня пирĕн ял; наши победили пирĕннисем çĕнтерчĕç; это наше дело ку вăл пирĕн ĕç
частица отрицат.
ан, мар; -мас -(мес); -ма (-ме); Не ходите туда! Ан кайăр унта!; он не любит сладкое вăл пылак юратмасть; не надо смеяться над другим çынран кулма кирлĕ мар
нареч. (син. вблизи; ант. вдали, вдалеке)
инçе мар, çывăхра; он живёт невдалеке вăл инçе мар пурăнать
нареч.
ахальтен мар; он пришёл недаром вăл ахальтен килмен
прил., недоверчиво нареч.
шанăçсăр, шанман, ĕненмен; он недоверчиво отнёсся к нашему предложению вăл пирĕн сĕнĕве шанмасăр йышăнчĕ
прил. (ант. избыточный), недостаточно нареч.
çителĕксĕр, кăрăс, иксĕк; он недостаточно подготовился к экзамену вăл экзамена çителĕксĕр хатĕрленнĕ; денег недостаточно для покупки шубы укçа кĕрĕк туянма çитмест
прил., незаметно нареч.
палăрман, курăнман, сисĕнмен; курмасла, сисмесле; он ушёл незаметно вăл никам сисмесле тухса кайнă; следы почти незаметны йĕрсем кăшт çеç палăраççĕ
прил., неизвестно нареч.
паллă мар, темĕнле; неизвестный автор паллă мар автор; он неизвестно где вăл таçта
прил., некрасиво нареч.
1. илемсĕр, нĕрсĕр, хитре мар; некрасивое лицо нĕрсĕр сăн-пит
2. (син. дурной) килĕшӳсĕр, йĕркесĕр, начар; он ведёт себя некрасиво вăл хăйне килĕшӳсĕр тыткалать
нареч. (син. много)
сахал мар, нумай, самай, самаях, пайтах; он немало странствовал вăл нумай çул çӳренĕ
нареч.
кĕске вăхăтлăха, нумайлăха мар; он уехал ненадолго вăл кĕске вăхăтлăха тухса кайнă
прил., неохотно нареч.
кăмăлсăр, ирĕксĕр, кăмăл çукпа; он согласился неохотно вăл ирĕксĕр тенĕ пек килĕшрĕ
частица отрицат. и в знач. сказ.
çук; у меня нет этой книги манăн ку кĕнеке çук; Вы согласны с нами? — Нет! Килĕшетĕр-и пирĕнпе? — Çук! Идёшь или нет? Пыратăн-и е çук-и? ♦ сойти на нет вуçех пĕт; его нет как нет вăл таçта кайса çухалчĕ; нет так нет çук пулсан çук ĕнтĕ; нет числа шутсăр нумай, шучĕ те çук
прил., неудачно нареч.
ăнăçсăр, ăнăçусăр; неудачный брак ăнăçсăр мăшăрлану; он неудачно ведёт дела вăл ĕçе ăнăçсăр туса пырать
прил. (син. случайный; ант. умышленный), нечаянно нареч.
ăнсăрт, кĕтмен, сарăмсăр; ăнсăртран, асăрхамасла; нечаянная встреча кĕтмен тĕлпулу; он нечаянно опрокинул стакан с чаем вăл асăрхамасла чей стаканне тăкса ячĕ
нареч.
ниçта, ниçта та; его нигде нет вăл ниçта та çук
1. ним те, нимĕн те; ничего не скажешь ним те калаймăн; ничего нет нимĕн те çук
2. нареч. (син. сносно) юрать, пырать, аптрамасть, начар мар; он чувствует себя ничего вăл хăйне начар мар туять; ♦ Ничего, всё будет хорошо! Темех мар, пурте лайăх пулать!
глаг. несов.
1. кого-что йăт, çĕкле, йăтса çӳре; носить ребёнка на руках ачана алăра çĕклесе çӳре
2. что тăхăн; тăхăнса çӳре, -па (-пе) çӳре, носить шляпу шлепкепе çӳре; носить военную форму çар тумĕ тăхăнса çӳре
3. что -лă (-ле) пул; -па (-пе) çӳре; он носит бороду вăл сухал ӳстерсе янă; она носит фамилию мужа вăл упăшкин хушамачĕпе çӳрет
сущ.жен.; ночи множ. (ант. день)
çĕр, çĕрле, каç; тёмная ночь тĕттĕм каç; наступила ночь çĕрле пулчĕ; он работал всю ночь вăл çĕрĕпе ĕçленĕ; Спокойной ночи! Ыйхи тутлă пултăр!
глаг. сов. и несов.
сăмах пар, сун, тума пул; он обещал помочь нам вăл пире пулăшма пулчĕ
сущ.муж.
1. (син. облик) сăнар, сăн, сăн-пит; он помнит образ матери вăл амăшĕн сăнне асран ямасть; образ воина в романе романри салтак сăнарĕ
2. (син. способ) йĕрке, мел, май, манер; образ жизни пурнăç йĕрки; образ действий ĕç тумалли мел ♦ главным образом тĕпрен илсен; таким образом çапла майпа; каким образом? мĕнле майпа?
прил., обыкновенно нареч.
1. (син. обычный, постоянный) яланхи пек, кулленхи; обыкновенный день яланхи пек кун
2. (син. заурядный) ахаль, вăтам, нимпе те палăрман; он обыкновенный шофёр вăл ахаль шофёр кăна
прил.
1. (син. постоянный, привычный) яланхи, хăнăхнă, хăнăхăва кĕнĕ; в обычном порядке яланхи йĕркепе
2. обычно нареч. ялан тенĕ пекех, ытларах чухне; как обычно яланхи пекех; по вечерам он обычно бывает дома каç-каç вăл ялан тенĕ пекех килте пулать
прил. (син. непременный), обязательно нареч.
тивĕçле, тумалли, тума тивĕçлĕ; в обязательном порядке тивĕçле йĕркепе; он обязательно придёт вăл килетех
муж.
1. числит. колич. пĕр, пĕрре; один стул пĕр пукан; один раз пĕр хут; один да один будет два пĕрре çумне пĕрре хушсан иккĕ пулать
2. местоим. неопред. (син. некий, какой-то) пĕр, темле, темĕнле; тебя искал один человек сана пĕр сын шыратчĕ
3. прил. (син. одинокий) пĕччен; он остался совсем один вăл пĕр-пĕччен тăрса юлнă
4. местоим. определит. кăна, çеç; в классе одни девочки класра хĕр ачасем кăна
5. прил. (син. единый) пĕр пĕтĕм, пĕрлĕхлĕ; племена слились в один народ йăх-ăрусем пĕр пĕтĕм халăха пĕрлешрĕç ♦ один за другим пĕрин хыççăн тепри; все до одного пĕр çын юлми, пурте; ни один никам та; один на один куçа-куçăн; одно из двух иккĕшĕнчен пĕри
союз противит. (син. но)
анчах, çапах, апла пулин те; он уже стар, однако продолжает работать вăл ватă ĕнтĕ, анчах ĕçлеме парахмасть
глаг. сов.
1. (син. завершить; ант. начать) вĕçле, пĕтер; окончить работу вовремя ĕçе вăхăтра вĕçле
2. (син. выучиться; ант. поступить) вĕренсе тух, пĕтер; он окончил школу с золотой медалью вăл шкула ылтăн медальпе пĕтернĕ
муж.местоим., она жен., оно сред.
вăл, вĕсем; я с ним дружу эпир унпа туслă; он скоро придёт вал часах килет; о них ничего не слышно вĕсем çинчен ним сас-хура та çук ♦ Вот оно что! Акă епле иккен!; Так оно и вышло! Шăпах çапла пулса тухрĕ те!
глаг. сов. (син. решиться)
хăй, хăю çитер; он не осмелился возражать начальнику вăл пуçлăха хирĕçлеме хăймарĕ
1. прил. (син. специфический; ант. обыкновенный) уйрăм, расна, пайăр; хăйне майлă; он отличается особенной добротой вăл хăйĕн ырă кăмăлĕпе палăрса тăрать
2. особенно нареч. уйрăмах; особенно жарко в июле утă уйăхĕнче уйрăмах шăрăх ♦ не особенно питех мар; ничего особенного темех мар, чаплах мар
глаг. сов.
1. кого-что (ант. взять) хăвар, ан ил; оставить книгу в классе кĕнекене класра манса хăвар; оставить детей у бабушки ачасене асламăшĕ (е кукамăшĕ) патĕнче хăвар
2. (син. приберечь) хăвар, янтăла; оставить пирог на ужин кукăле каçхи апат валли хăвар
3. кого-что (син. сохранить) хăвар, ан тив, ан улăштар; решение оставлено в силе йышăнăва вăйра хăварнă ♦ оставить в покое ан чăрмантар, хăп; оставить след в науке ăслăлăхра палăрса юл; оставить наследство своему сыну еткере харпăр ывăлне халалла; оставить семью кил-йыша пăрахса кай; оставить надежды шанма пăрах, шанчăка çухат; оставить в дураках чике тăршшĕ ларт; силы оставили его вăл вăйран кайнă
ото предлог с род. п.
1. указывает на исходную точку чего-либо (ант. к, ко) патĕнчен, çумĕнчен; -ран (-рен); -тан (-тен); лодка отплыла от берега кимĕ çыран патĕнчен ишсе кайрĕ; от Канаша до Чебоксар Канашран Шупашкара çити
2. указывает на источник чего-либо -ран (-рен), -тан (-тен); узнать от товарища юлташран пĕл
3. указывает на целое, которому принадлежит часть: -тан (-тен), -ран (-рен), … -и; отрезать ломоть от каравая çăкăртан пĕр чĕлĕ касса ил; это пуговица от пальто ку вăл пальто тӳми
4. указывает на причину чего-либо пирки; -па (пе); петь от радости савăннипе юрла
5. указывает на противопоставление предметов -ран (-рен), -тан (-тен); отличать добро от зла ыррине усаллинчен уйăр ♦ время от времени хушăран; день ото дня кунран-кун; газета от вчерашнего числа ĕнерхи хаçат; лекарство от гриппа грипп эмелĕ
глаг. сов.
пăрăн, пăрăнса тăр, çаврăнса тăр; он отвернулся от друзей вăл тусĕсенчен пăрăнчĕ
прил., отвратительно нареч. (син. скверный, гадкий)
усал, киревсĕр, йĕрĕнчĕк, йĕксĕк; отвратительньш запах усал шăршă; он отвратительно ведёт себя вăл хăйне киревсĕр тыткалать
глаг. сов. (ант. привыкнуть)
пăрах, сивĕн, ман, пис; он отвык от курения вăл туртма пăрахнă; отвыкнуть от друзей туссенчен сивĕн
глаг. сов.
1. кого-что (син. возвратить; ант. взять) тавăр, тат, пар, тавăрса пар; отдать долг парăм тат
2. кого-что яр, пар, вырнаçтар; отдать ребёнка в ясли ачана яслине вырнаçтар
3. пар, тыттар, парса яр; он отдал зарплату жене вăл ĕç укçине арăмне панă ♦ отдать за бесценок йӳнĕ хакпа сут; отдать распоряжение хушу кăлар; отдать честь саламла (çар çыннисем çинчен); отдать жизнь пурнăçа пар (çапăçса); отдать себя делу парăнса ĕçле, ĕçе парăн
глаг. сов.
тун, ан килĕш, ан йышăн; отказаться от сотрудничества пĕрле ĕçлеме ан килĕш; он отказался от своих слов вăл хăй каланине тунчĕ
сущ.муж., множ. отпуска
отпуск (ĕçлекене канма паракан вăхăт); очередной отпуск черетлĕ отпуск; оплачиваемый отпуск тӳлевлĕ отпуск; он сейчас находится в отпуске вăл халĕ отпускра
глаг. несов.
тун, çуклат, хирĕçле, ан йышăн; он отрицает свою вину вăл хăйĕн айăпне йышăнмасть
глаг. сов.
1. от кого-чего (ант. опередить) юл, кая юл, тăрса юл; мы отстали от поезда эпир поездран тăрса юлтăмăр
2. кая юл, япăх вăрен, ĕлкĕрсе ан пыр; он отстал в учёбе из-за болезни вăл чирленĕ пирки вĕренӳре кая юлнă
3. 1 и 2 л. не употр. юл, кая юл, юлса çӳре; часы отстали на полчаса сехет çур сехет кая юлнă
4. 1 и 2 л. не употр. (син. отделиться) хăйпăн, хăпăн, сĕвĕнсе ӳк, уйрăлса кай; подошва ботинка отстала пушмак тĕпĕ хăпăннă
5. от кого хăп, кай; Отстань от меня! Хăп ман çумран!
глаг. сов.
1. (син. отойти) чак, каялла чак; враг отступил под натиском наших войск тăшман пирĕн çарсем хĕснипе каялла чакрĕ
2. от чего (син. отказаться) чак, пăрах, тун; он не отступит от своих планов вăл хăйĕн шухăш-ĕмĕтне пăрахас çук
нареч. и союзн. сл. (син. потому)
çавăнпа, çавăн пирки, çавна пула; Он устал, оттого сердит Вăл ывăннă, çавăнпа кăмăлсăр
1. нареч. и союз н. сл. (син. почему) мĕншĕн, ма, мĕн пирки; Отчего ты невесел? Мĕншĕн салху эсĕ?; Я не знаю, отчего он не пришёл Вăл мĕн пирки килменнине эпĕ пĕлместĕп
2. союз çавăнпа, çавăн пирки; Коля заболел, отчего не пришёл в школу Коля чирленĕ, çавăнпа шкула килмен
сущ.муж.
офицер (çарти командир); старшие офицеры аслă офицерсем; он офицер налоговой полиции вăл налог полйцийĕн офицерĕ
глаг. сов.
сивĕн, пис, ютшăн; охладеть к музыке кĕвĕ-юрăран пис; он охладел к друзьям вăл тусĕсенчен сивĕнчĕ
нареч.
хаваспа, кăмăлпа; он охотно согласился помочь нам вăл пире пулăшма хаваспах килĕшрĕ
сущ.муж.
очерк; газетный очерк хаçат очеркĕ; документальный очерк документлă очерк; он работает в жанре очерка вăл очерксем çырать
глаг. сов.
1. кого-что çĕклесе каçар, йăтса каçар; перенести ребёнка через ручей ачана çырма урлă йăтса каç
2. что куçар; собрание перенесено на следующий день пухăва тепĕр куна куçарнă
3. что (син. испытать) тӳс, чăт, чăтса ирттер, тӳссе кур; он перенёс много страданий вăл нумай хĕн-хур тӳснĕ
сущ.муж.
пограничник, чикĕ хуралçи; он был в армии пограничником вăл çарта чикĕ хуралçи пулнă
прил. (син. бесчестный; ант. благородный), подло нареч.
путсĕр, киревсĕр; он поступил подло вăл киревсĕр ĕç турĕ
глаг. сов.
1. курăн, курăнса кай; вдали показались горы инçетре тусем курăнса кайрĕç
2. туйăн, сĕмлен, туйăнса кай; мне показалось, что он недоволен мана вăл кăмăлсăр пулнăн туйăнчĕ
глаг. сов. (син. оставить, уйти)
пăрах, хăвар, тухса кай, пăрахса кай; он покинул родное село вăл тăван ялĕнчен тухса кайнă
прил. (син. послушный, уступчивый)
кунĕ, итлекен, хирĕçмен; он покорно согласился вăл хирĕçмесĕрех килĕшрĕ ♦ Покорно благодарю! Чĕререн тав тăватăп!
глаг. несов. (ант. забывать)
асту, асра тыт, ан ман; я хорошо помню этот день эпĕ вăл куна лайăх астăватăп ♦ не помнит себя от радости савăннипе ниçта кайса кĕме пĕлмест
1. нареч. ман кăмăлпа, ман ирĕкпе; будет по-моему эпĕ тăвас тенĕ пек пулать
2. вводн. сл. ман шутпа; по-моему, он не придёт ман шутпа, вăл килмест
глаг. несов.
1. кого-что ăнлан, ăнкар, чухла; он кое-что понимает в компьютерной технике вăл компьютер техникине кăштах ăнкарать
3. понимаешь, понимаете вводн. сл. пĕлетĕн-и, пĕлетĕр-и; я, понимаешь, ничего в физике не смыслю эпĕ, пĕлетĕн-и, физикăна кăшт та пĕлместĕп
глаг. сов.
1. сывал, тӳрлен; он ещё не совсем поправился вăл сывалсах çитмен-ха
2. лайăхлан, юсан; дела поправились ĕç юсанса кайрĕ
3. хушăн, мăнтăрлан, ӳт хуш; поправиться на два килограмма икĕ килограмм хушăн
прил., постоянно нареч.
яланхи, ялан, тăтăш, пĕр вĕçĕм; постоянная работа яланхи ĕç; он постоянно ворчит вăл пĕр вĕçĕм мăкăртатать
глаг. сов.
1. (син. сделать) ту, хăтлан; он поступил правильно вăл тĕрĕс турĕ
2. кĕр, вырнаç; поступить учиться вĕренме кĕр; поступить на работу ĕçе вырнаç
3. пыр, кил; в магазин поступили товары магазина тавар килнĕ
прил., похоже нареч.
1. с кем и на кого-что пек, евĕрлĕ; -шкал (-шкел); отец с сыном похожи ашшĕпе ывăлĕ пĕр сăнла; похожий на тебя санашкал, сан евĕрлĕ
2. похоже вводн. сл. туйăнать, пулмалла; похоже, он не придёт вăл килмест пулмалла
1. нареч. и союз н. сл. мĕншĕн, ма, мĕн пирки; Почему ты не пришёл? Ма килмерĕн эсĕ?
2. союз çавăнпа та; он болел, почему и не вышел на работу вăл чирленĕ, çавăнпа та ĕçе тухман
нареч.
темшĕн, тем пирки, теме пула; он почему-то обиделся вăл темшĕн кӳреннĕ
2. прил.
тĕрĕс, чăн; наше дело правое пирĕн ĕç — тĕрĕс ĕç; он прав вăл тĕрĕсне калать
прил.
практика -ĕ; кулленхи, ĕçри; практический опыт ĕçре пухнă ăсталăх; практические занятия практика занятийĕсем ♦ он практически здоров вăл тĕрĕссипе сывах
глаг. сов.
1. что (син. допустить) шухăшла; предположить ухудшение погоды çанталăк пăсăласси çинчен шухăшла
2. предположим вводн. сл. тейĕпĕр, çапла пултăр; предположим, что он согласится вăл килĕшет тейĕпĕр
глаг. сов.
1. (син. предъявить) тăрат, пар, пĕлтер; представить необходимые документы кирлĕ хутсене тăрат
2. сĕн, тăрат, сĕнӳ пар; представить к награде награда пама тăрат
3. (син. вообразить) ăсра ӳкер, шухăшла; представить картину боя ăсра çапăçу епле пынине ӳкер
4. кăтарт, выляса пар; представить сцену из спектакля спектакль сыпăкне выляса пар
5. представь, представьте вводн. сл. шухăшла-ха, шухăшлăр-ха; представь, он женился второй раз шухăшла-ха, вăл тепĕр хут авланнă
предлог с предл. п.
1. (син. около, возле) патĕнче, çывăхĕнче, çумĕнче; патĕнчи, çывăхĕнчи, çумĕнчи; дом при дороге çул çывăхĕнчи пӳрт; при школе есть мастерская шкул çумĕнче мастерской пур
2. при указании на время, обстановку чухне, вăхăтĕнче; -сан (-сен); -па (-пе); это было при царизме ку вăл патша вăхăтĕнче пулнă; при свете лампы лампа çутипе
глаг. сов.
кил, килсе çит, ларса кил (транспортпа); он приехал поездом вăл поездпа килнĕ
прил., прилично нареч.
1. (син. пристойный) йĕркеллĕ, этеплĕ, йӳнлĕ, чыслă; прилично вести себя харпăр хăвна йĕркеллĕ тыткала
2. (син. немалый) чылай, самай, çителĕклĕ; он заработал приличную сумму вăл укçа самаях ĕçлесе илнĕ
глаг. сов.
ярса пар, яр; он прислал деньги почтой вăл укçана почтăпа ярса панă
сущ.муж., приятельница жен.
тус, юлташ; он мой давний приятель вăл манăн тахçанхи тус
глаг. сов.
1. (ант. купить) сут, сутса яр; продать товар дёшево тавара йӳнĕпе сут
2. (син. предать) сут, сутăн, сутăнчăк пул; он продал своих друзей вăл тусĕсене сутнă
глаг. сов.
1. (син. пробыть, просуществовать) пурăн, пурăнса ирттер; он прожил долгую жизнь вăл вăрăм ĕмĕр пурăнса ирттернĕ
2. что (син. истратить) тăкакла, салат, пĕтер; прожить все деньги укçана йăлтах салатса пĕтер
сущ.сред.
1. несĕл, ăрат, тĕп; -ран (-рен) пулни; он по происхождению из крестьян вăл хресчен несĕлĕнчен тухнă
2. (син. возникновение) пулу; пулса кайни; происхождение жизни на Земле Çĕр çинче пурнăç пулса кайни
глаг. сов.
1. çывăр, çывăрса ирттер; он проспал десять часов вăл вунă сехет çывăрнă
2. кого-что çывăрса юл; вăхăтра ан тăр; он проспал и опоздал в школу вăл шкула кайма çывăрса юлнă
прил., просто нареч.
1. (ант. сложный) ансат, çăмăл, кăткăс мар; простой вопрос çăмăл ыйту; задача решается просто задача тупсăмĕ ансат
2. уçă кăмăлла; он человек простой вăл уçă кăмăлла çын
3. просто частица усилит. кăна, çеç; он просто не знает урока вăл урока пĕлмест кăна ♦ простой карандаш ахаль кăранташ (хури); просто так ыт ахальтен
сущ.муж., противница жен.
1. тăшман; войска противника тăшман çарĕсем
2. хирĕç тăракан; он — противник нововведений вăл çĕнĕлĕхсене хирĕç тăрать
частица и союз
ан тив, юрĕ, пултăрах; пускай ошибается, его поправят ан тив, йăнăштăрах, ăна тӳрлетĕç; пусть он читает побольше вăл ытларах вулатăрччĕ
числит. колич.
вун пилĕк, вун пиллĕк; ему исполнилось пятнадцать лет вăл вун пилĕк çул тултарчĕ; из пятнадцати вычесть шесть вун пиллĕкрен улттă кăлар
частица
-и вара, -им вара; -им; Разве он не пришёл? Вăл килмен-им вара?
нареч. (ант. поздно)
1. ир, маларах; выйти из дому рано килтен ирех тух
2. ир, час, вăхăтсăр; он рано состарился вăл вăхăтсăр ватăлнă
сущ.муж.
1. тӳлев, татăлу; тӳлени, татăлни; произвести расчёт с поставщиками товаров тавар тăратакансемпе татăл
2. (син. намерение) шут, шухăш, кăмăл, сунăм; его расчёты не оправдались вăл шутлани тӳрре тухмарĕ
3. (син. выгода, польза) услам, пайта; нет расчёта заниматься этим делом ку ĕçпе аппаланнин пайти çук
4. (син. увольнение) татăлни, ĕçрен хăтарни (тивĕçлĕ укçа парса); дать расчёт ĕçрен хăтар; получить расчёт ĕçрен татăлса тух
5. расчёт (тупă, миномёт çумĕнчи салтаксен ушкăнĕ) ♦ в расчёте на ... -а (-е) шанса; принять в расчёт шута ил
глаг. сов.
1. с неопр. ф. шутла, шут ту, шухăш тыт; -ас (-ес) те; он решил взять отпуск летом вăл отпуска çулла илес терĕ
2. что и с неопр. ф. йышăн, татса пар; решить вопрос ыйтăва татса пар
3. шутла, туп, тупсăмне туп; правильно решить задачу задачăна тĕрĕс шутла
сущ.муж., ровесница жен.
тантăш; он мой ровесник вăл манпа тантăш
сущ.жен., множ. роли
1. роль, сăнар (пъесăра); играть главную роль тĕп роле выля
2. пĕлтерĕш, вырăн; роль личности в истории уйрăм çыннăн историри вырăнĕ ♦ это не играет роли ку вăл ниме те пĕлтермест
1. нареч. юнашар, çывăхра, çуммăн; сесть рядом çуммăн лар; он живёт совсем рядом вăл çывăхрах пурăнать
2. с кем-чем , предлог с твор. п. юнашар, патĕнче, çывăхĕнче, çумĕнче; жить рядом с рынком пасар çывăхĕнче пурăн
местоим.
хам (эпĕ), ху (эсĕ), хай (вăл); я сделаю это сам эпĕ куна хамах тăвăп; они сами знают вĕсем хăйсемех пĕлеççĕ ♦ само собой хăйне хăех, хăй тĕллĕнех; само собой разумеется паллах; сам не свой пăлханчăк, хумханчăк
глаг. несов.
çутал, çуталса тăр, йăлтăртат; вдали светится маяк инçетре маяк çути йăлтăртатать; он весь светится от радости вăл савăннипе çиçсе кăна тăрать
глаг. сов.
1. çыхăн, çыхăну тыт; связаться по телефону телефонпа çыхăн
2. çыхлан, ер, çыхланса кай; он связался с ненадёжными людьми вăл шанчăксăр çынсемпе çыхланнă
глаг. сов.
1. кала, те; каласа пар; он сказал, что не пойдёт с нами вăл пирĕнпе пымастăп терĕ
2. скажем вводн. сл. тейĕпĕр, калăпăр; скажем, я соглашусь эпĕ килĕшетĕп тейĕпĕр ♦ сказать по правде тĕрĕссипе каласан; вернее сказать тĕрĕсрех каласан; ничего не скажешь нимĕн те калаймăн
глаг. сов.
1. что (син. нагнуть) тай, пĕк, чик, ус; склонить голову пуçа ус
2. кого (син. уговорить) çавăр, ӳкĕте кĕрт; он всех склонил на свою сторону вăл пурне те хăй майлă çавăрнă
глаг. несов.
1. (син. работать) ĕçле, хĕсметре тăр; служить в банке банкра ĕçле
2. (син. являться) пул, шутлан; он всем служит примером вăл пуриншĕн те ырă тĕслĕх пулса тăрать
глаг. несов.
1. итле, тăнла; слушать музыку юрă-кĕвĕ итле; внимательно слушать учителя вĕрентекен каланине тăнла
2. итлесе вĕрен, итле (вĕренме); он слушал известных профессоров вăл паллă профессорсене итлесе вĕреннĕ
3. итле, шута ил, шута хур; Не слушайте его! Ан итлĕр ăна! ♦ слушай, слушайте вводн. сл. итле-ха, итлĕр-ха
сущ.жен., множ. смерти
вилĕм; вилни; скоропостижная смерть сарăмсăр вилĕм; он погиб смертью героя вăл паттăрсен вилĕмĕпе вилнĕ ♦ смерть как устал вилесле ывăннă
глаг. несов.
култар; он нас всегда смешит вăл пире ялан култарать
сущ.жен.
йытă; охотничья собака сунар йытти; посадить собаку на цепь йытта касмăка ларт ♦ как собака устал йытă пек ывăннă; он в этом деле собаку съел вăл ку ĕçе питĕ ăста пĕлет; вот где собака зарыта акă мĕнре ыйту тупсăмĕ
сущ.жен.
намăс, чун; с чистой совестью таса чунпа; он потерял совесть вăл намăса çухатнă ♦ сделано на совесть питĕ тĕплĕ тунă; по совести говоря вводн. сл. чăннипе каласан; для очистки совести ӳкĕнмелле пуласран
прил., сознательно нареч.
1. ăс-тăнлă, ăн-сĕмлĕ; человек — существо сознательное этем — ăс-тăнлă янавар
2. ăнлануллă, ăнкаруллă; ăнланакан, ăнкаракан; сознательно относиться к учёбе ăнлануллăн тимлесе вĕрен
3. (син. намеренный) ятарлă, юри; он сознательно скрывает правду вăл чăннине юри каламасть
глаг. несов.
иккĕлен, ан шан, шанмасăр тăр; сомневаюсь, что он придёт вăл килессе шанмастăп
глаг. несов.
ăнкар, тавçăр, ăнлан, чухла; ĕçле (ăс-пуç çинчен); ничего не соображаю нимĕн те ăнланмастăп; он соображает в математике вăл математикана аван чухлать
сущ.муж., соперница жен.
тупăшуçă, тăшман; тупăшакан, хирĕç тăракан; он достойный соперник чемпиона вăл чемпионпа ăнăçлă тупăшать
сущ.сред.
1. тăрăм, лару-тăру; состояние погоды çанталăк тăрăмĕ, мĕнле çанталăк тăни
2. (син. самочувствие) сывлăх, хал; состояние больного улучшилось чирлĕ çын сывлăхĕ лайăхланчĕ
3. (син. имущество) пурлăх, пуянлăх, тупра, мул; накопить состояние мул пух ♦ он в состоянии сделать это вăл куна тума пултарать
глаг. несов.
1. с кем килĕштерсе ĕçле, пĕрле ĕçле; две фирмы сотрудничают икĕ фирма килĕштерсе ĕçлеççĕ
2. ĕçе хутшăн; он сотрудничает в газете вăл хаçат ĕçне хутшăнать
глаг. несов.
тавлаш, тупăш, тава кĕр; он любит спорить вăл тавлашма юратать
прил.
1. пултаруллă, хевтеллĕ; способный спортсмен пултаруллă спортсмен
2. на что и с неопр. ф. пултаракан; он не способен на подлость вăл путсĕр ĕç тума пултараймасть
глаг. сов.
такăн; он споткнулся и упал вăл такăнса ӳкрĕ
глаг. сов.
1. с чем (син. выполнить) ту, пурнăçла; тума пултар; он с честью справился с порученным делом вăл хушнă ĕçе чыслăн пурнăçларĕ
2. с кем-чем (син. победить) çĕнтер, парăнтар; врагу не справиться с нами тăшман пире парăнтараймĕ
глаг. сов.
1. ыйт, ыйту пар; спроси, когда он придёт к нам вăл пирĕн пата хăçан килессе ыйт
2. ыйт (пама); спросить у товарища книгу юлташран кĕнеке ыйт
2. глаг. несов.
1. 1 и 2 л. не употр. (син. сделаться) пул, пулса кай; Что с ним стало? Мĕн пулчĕ ăна?
2. с неопр. ф. (син. начать) тытăн, пуçла, пикен; он стал лучше учиться вăл лайăхрах вĕренме тытăнчĕ
3. кем-чем и безл. (син. превратиться ) пул, тух, пулса тăр; он стал артистом вăл артиста тухрĕ ♦ дорого стало хакла ларчĕ; во что бы то ни стало мĕнле пулсан та; стало быть вводн. сл., союз çапла ĕнтĕ
глаг. сов.
вăтан, имен; он стесняется петь на людях вăл çын умĕнче юрлама именет
сущ.жен., множ. стороны
1. ен, аяк, айăк; левая сторона сулахай ен; отойти в сторону айăккалла пăрăнса тăр
2. ен, çĕр, вырăн, кĕтес; родная сторона тăван ен
3. ен, паллă, пахалăх; он показал себя с хорошей стороны вăл хăйне лайăх енчен кăтартрĕ ♦ наше дело сторона пирĕн ĕç çук кунта; шутки в сторону шӳт тума вăхăт мар
прил., странно нареч.
тĕлĕнтермĕш, тĕлĕнмелле; странно, что он не пришёл вăл килменни тĕлĕнтерет
глаг. сов.
пултарай, пултар; он не сумел сдержать своей радости вăл хăйен савăнăçне пытарма пултараймарĕ
прил. (син. загадочный), таинственно нареч.
1. темĕнле, пĕлме çук, ăнланмалла мар; в лесу слышны таинственные голоса вăрманта темĕнле сасăсем илтĕнеççĕ
2. (син. скрытый, секретный) вăрттăн, пытанчăк, пытаруллă; он приехал с таинственной целью вăл вăрттăн тĕллевпе килнĕ
местоим.
çавăн пек, çакăн пек, кун пек; кунашкал, çакнашкал; такая книга есть и у меня кун пек кĕнеке манăн та пур; таким образом çапла майпа; он такой умный вăл çав тери ăслă ♦ Что же тут такого? Мĕнех вара?
глаг. несов.
1. çухал, çĕт; в классе теряются вещи класра япаласем çухалаççĕ
2. çухалса кай, аптăра; он не теряется при опасности вăл хăрушă чухне çухалса каймасть ♦ теряться в догадках апла та, капла та шухăшла
частица
1. употр. для выделения чего-л. тата, та (те); ĕнтĕ; -ши; Где-то он сейчас? Ăçта-ши вăл халь?
2. употр. со знач. неопределенности: кто-то такам; где-то таçта; зачем-то темшĕн
нареч.
1. ун чухне, çавăн чухне; тогда он учился в школе ун чухне вăл шкулта вĕреннĕ
2. апла пулсан; ... пулсан; Говоришь, голоден? Тогда поешь Хырăм выçрĕ тетĕн-и? Апла пулсан çи
3. çавăн чухне; -сан (-сен); когда прочитаю книгу, тогда отдам кĕнекене вуласа пĕтерсен тавăрса парăп
указат. местоим.муж., та жен., то сред.
çав, çавă, леш, лешĕ, вăл; в том году вăл çул; он живёт вон в том доме вăл авă çав çуртра пурăнать ♦ не до того унпа аппаланма ерçӳ çук; вместо того чтобы союз -ас (-ес) вырăнне; и без того ахаль те, унсăр та; к тому же çитменнине; после того как -нă (-нĕ) хыççăн; до того как, перед тем как -иччен; более того унтан та ытларах; кроме того унсăр пуçне; не в том дело ĕç ун çинче мар; того и гляди кĕç-вĕç; ни с того ни сего пĕр сăлтавсăрах
нареч.
çийĕнчех, часах, халех; он тотчас ответил вăл çийĕнчех хуравларĕ
прил., точно нареч.
1. тĕрĕс, чăн; точное время чăн вăхăт; точно определить расстояние хушша тĕп-тĕрĕс виçсе палăрт
2. точно частица, выражает подтверждение (син. да, так) чăнах, çапла; Нам прийти завтра? — Точно Пирĕн ырăн килмелле-и? — Çапла
3. точно вводн. сл. (син. действительно) чăнах та, чăнахах; он, точно, хорошо рисует вăл чăнах та аван ӳкерет
4. точнее вводн. сл. тĕрĕсрех каласан
5. точно союз (син. как, словно) пек, евĕрлĕ; лес точно сказка вăрман юмахри пекех ♦ точные науки тĕрĕс ăслăлăхсем (математика çинче никĕсленсе тăраканнисем); так точно шăпах çапла
нареч.
шăпах, хăех, шăп та лăп, каснă лартнă; он точь-в-точь отец вăл каснă лартнă ашшĕ
глаг. несов.
1. кого-что турт, сĕтĕр; тянуть невод сĕреке турт, сĕрекепе сĕр; буксир тянет баржу буксир баржа туртса пырать
2. 1 и 2 л. не употр. (син. весить) тай, турт; ящик тянет двадцать килограммов ещĕк çирĕм килограмм таять
3. 1 и 2 л. не употр. (син. клонить) илĕрт; -ас (-ес) кил; тянет ко сну çывăрас килет
4. (син. медлить) тăс, тăсса пыр, ан васка, вăраха яр; он тянет с ответом вăл хуравлама васкамасть ♦ тянуть за душу тинкене кăлар
глаг. сов. (син. поверить)
курса ĕнен, ĕненсе çит, ӳкĕте кĕр; мы убедились в его честности эпир вăл тӳрĕ кăмăллă пулнине курса ĕнентĕмĕр
глаг. сов.
ĕçрен тух, ĕçе пăрах; он уволился по собственному желанию вăл хăйĕн кăмăлĕпе ĕçрен тухнă
глаг. сов.
1. (син. прийти) кай, тухса кай; уйти из дому килтен тухса кай
2. тухса кай, пăрах, тух; уйти с работы ĕçрен тух
3. (син. пройти) 1 и 2 л. не употр. иртсе кай; молодость ушла çамрăклăх иртсе кайрĕ
4. 1 и 2 л. не употр., на кого-что (син. потребоваться) кай, тух, кирлĕ пул; на теплицу ушло много стекла теплица тума кантăк нумай кайрĕ
5. во что (син. отдаться) пут, парăн, пикен; он весь ушёл в работу вăл ĕçе путнă ♦ ушёл из жизни вилнĕ
глаг. несов.
кулкала, кул (тутапа); он радостно улыбается вăл савăнăçлăн кулкалать
глаг. несов.
пĕл, пултар; уметь писать çырма пĕл; он всё умеет делать вăл тем тума та пултарать
прил., упрямо нареч.
1. (син. неуступчивый) кутăн, йӳнсĕр; он упрямо стоит на своём вăл хăйĕннех перет
2. (син. настойчивый) çирĕп кăмăллă; çине тăрса; упрямо идти к цели палăртнă тĕллеве çитме çине тăр
глаг. сов.
çывăрса кай, ыйха пут; он никак не может уснуть вăл ниепле те çывăрса каяймасть
глаг. несов.
1. см. успеть
2. ĕлкĕр, ĕлкĕрсе пыр (вĕренӳре); он не успевает по математике вăл математикăпа ĕлкĕрсе пырăймасть
глаг. несов.
1. см. утвердить
2. что (син. заявлять, говорить) кала, те; çине тăр (сăмахпа); он утверждает, что не знал об этом вăл кун çинчен пĕлмен тет
сущ.сред.; множ. уши
хăлха; собака насторожила уши йытă хăлхине чанк тăратрĕ ♦ он и ухом не ведёт вăл хăнк та тумасть; навострить уши хăлхана тăрат, тимлесе итле; ушами хлопать çăвара карса лар; слышать краем уха кăшт илтсе юл; по уши влюбиться хытă юратса пăрах
сущ.муж., ученица жен.
вĕренекен, шкул ачи; он ученик девятого класса вăл тăххăрмĕш класра вĕренет
глаг. несов.
вĕрен; учиться рисовать ӳкерме вĕрен; он учится в школе-гимназии вăл гимнази шкулта вĕренет
прил. (син. реальный), фактически нареч.
тĕрĕс, пур пек, пулнă пек, тĕрĕссипе; фактически он не виноват тĕрĕссипе вăл айăплă мар
сущ.муж.
нарăс, кĕçĕн кăрлач (çулталăкри иккĕмĕш уйăх); он приехал в начале февраля вăл нарăс пуçламăшĕнче килнĕ
прил., формально нареч.
1. ячĕшĕн тунă; формально относиться к делу ĕçе ячĕшĕн кăна ту
2. (син. законный) йĕркеллĕ, саккунлă, тивĕçлĕ; формально он прав йĕрке енчен вăл тĕрĕс капать
сущ.жен.
1. фотографи (ятарлă хатĕрпе сăн ӳкерни); он любит заниматься фотографией вăл сăн ӳкерме юратать
2. (син. фото, снимок) сăн ӳкерчĕк; цветная фотография тĕслĕ сăн ӳкерчĕк; подарить на память фотографию асăнмалăх сăн ӳкерчĕк парнеле
3. (син. фотоателье) фотографи; фотография работает без перерыва фотографи тăхтава хупăнмасăр ĕçлет
глаг. несов. (син. хвалиться)
мухтан, вĕçкĕнлен; он хвастается своими успехами вăл хăйĕн çитĕнĕвĕсемпе мухтанать
прил., хитро нареч.
чее, хайлаллă, ăслайлă; хитрый замысел хайлаллă шухăш; он хитро посмотрел на нас вăл пирĕн çине чеен пăхса илчĕ
глаг. несов.
1. пĕркеле (пит-куçа); он недовольно хмурится вăл пит-куçне кăмăлсăррăн пĕркелет
2. 1 и 2 л. не употр. (ант. проясняться) ăмăрлан, пăсăл; погода хмурится çанталăк ăмăрланать
прил., хмуро нареч.
1. (син. угрюмый; ант. весёлый) çиллес, сивлек, кăмăлсăр; хмурое лицо кăмăлсăр сăн-пит; он хмуро посмотрел на нас вăл пирĕн çине çиллессĕн пăхса илчĕ
2. (син. ненастный, сумрачный; ант. ясный) ăмăр, пĕлĕтлĕ; хмурый день пĕлĕтлĕ кун
сущ.муж., хозяйка жен., множ. хозяева
хуçа; хозяин дома çурт хуçи, кил хуçи; расчётливый хозяин перекетлĕ хуçа ♦ он — хозяин своего слова вăл хăйĕн сăмахне тытать
глаг. несов.
1. хуçа пул, хуçалăх тыт; разумно хозяйствовать хуçалăха тĕрĕс тытса пыр
2. хуçалан, пуçтахлан; он хозяйничает как в своём доме вăл хăйĕн килĕнчи пек хуçаланать
прил. (ант. женатый)
хусах, авланман; он ещё холост вăл авланман-ха
прил., хорошо нареч.
1. (ант. плохой, дурной) лайăх, аван; хорошая пища лайах апат; за Волгой хорошо отдыхать Атăл йăлăмĕнче канма аван
2. (син. близкий) аван, çывăх; он мой хороший приятель вăл ман çывăх туе
3. (син. большой, значительный) пысăк, чылай, самай; съесть хорошую порцию каши самаях пăтă çи
4. в кратк. ф. (син. красив, миловиден; ант. дурён) чипер, хитре, илемлĕ, хӳхĕм; девушка очень хороша хĕр питĕ чипер
5. хорошо сущ.нескл.сред. (син. «четыре») «аван» (вĕренӳри хаклав палли, «4»)
6. хорошо частица, выражает согласие (син. да) аван, юрĕ, юрать; Хорошо, я приду туда Юрĕ, эпĕ унта пырăп ♦ лучше некуда лайăхран та лайах; хорошо бы частица, выражает пожелание юратчĕ, аванччĕ, пăсмĕччĕ
1. союз уступительный пулин те, пулсан та, -сан та, -сен те; Петя сильный, хоть и невелик ростом Петя пысăк мар пулсан та вăйлă; Хоть убей, не понимаю Вĕлерсен те ăнланмастăп
2. частица усилительная (син. даже): хоть сейчас халь тесен халь; хоть куда кирек ăçта; ему хоть бы что вăл хăнк та тумасть
глаг., 1 и 2 л. не употр.
çурăл, чечеклен, чечеке лар, çеçкене лар; черёмуха цветёт çĕмĕрт çеçки çурăлнă, çĕмĕрт çеçкене ларнă ♦ он цветёт здоровьем вăл сып-сывă; вода в пруду цветёт пĕвери шыв симĕсленет (вĕтĕ ӳсен-тăран ĕрченипе)
сущ.жен., множ. цены
1. (син. стоимость, плата) хак; цена товара тавар хакĕ; снижение цен хаксене йӳнетни; купить по высокой цене хаклă хакпа туян; сойтись в цене хак пирки çураç
2. (син. роль, значение) пĕлтерĕш, сулмаклăх, хак; знать цену времени вăхăт пĕлтерĕшне ăнлан ♦ любой ценой кирек мĕнле майпа; цены нет шутсăр паха; он знает себе цену вăл хăйне пысăка хурать
сущ.жен.
1. (син. достоинство, благородство) чыс, чыслăх, пархатар; честь воина салтак чысĕ; дело чести чыслăх ĕçĕ
2. (син. репутация) чыс, ырă ят; честь семьи кил-йыш чысĕ; беречь честь смолоду ырă ята çамрăкран упра
3. (син. почёт) хисеп; воздавать честь хисеп ту; ветераны достойны большой чести ветерансем пысăк хисепе тивĕç ♦ с честью выполнить свой долг харпăр тивĕçне чыслăн пурнăçла; это делает ему честь куншăн вăл хисепе тивĕç; отдать честь саламла (çар çыннисем çинчен); много чести ему вăл куна тивĕç мар
числит. колич.
вун тăват(ă), вун тăваттă; ему четырнадцать лет вăл вун тăваттăра
глаг. несов. (син. считаться)
шутлан, хисеплен, шутра тăр; он числится в отпуске вăл отпускра шутланать
сущ.сред.; множ. числа
1. хисеп; целое число тулли хисеп; дробное число вак хисеп
2. (син. день, дата) кун; в первых числах мая çу уйăхĕн малтанхи кунĕсенче; Какое сегодня число? Паян хăш кун?
3. хисеп (грамматикăра); единственное число пĕрреллĕ хисеп; множественное число нумайлă хисеп; в том числе вăл шутра, çав шутра; без числа имсĕр-сумсăр, шутсăр нумай
1. 1.местоим. вопросит. мĕн, мĕскер; Что ты сказал? Мĕн терĕн эсĕ?; Что здесь случилось? Мĕн пулчĕ кунта?
2. нареч. (син. сколько) мĕн чухлĕ, мĕн хак; За что ты это купил? Мĕн хакпа туянтăн эсĕ куна?
3. нареч. (син. почему) мĕн, мĕншĕн, мĕн пирки; Что ты задумался? Мĕн шухăша кайран эсĕ?
4. союзн. сл. (син. который) переводится в соответствии с контекстом: дом, что стоит на углу кĕтесре ларакан çурт; сказали, что он болен вăл чирленĕ терĕç ♦ что было сил пĕтĕм вăйран, вăй çитнĕ таран; Что толку спорить? Тавлашнин мĕн усси пур?; в случае чего мĕн те пулин сиксе тухсан; Мне-то что! Мана мĕн ĕç!; ни к чему кирлĕ мар; ни за что 1) тем пулсан та 2) нимшĕнех, ним сăлтавсăр; с чего мĕншĕн, мĕн сăлтавпа; Чего только нет! Мĕн кăна çук!; Что делать! Мĕн тăвăн!; Чему быть, того не миновать посл. Пулмалли пулатех
2. союз; переводится в соответствии с контекстом: Я сожалею, что опоздал Эпĕ кая юлнăшăн пăшăрханатăп; Он так изменился, что его не узнать Вăл палламалла марах улшăнса кайнă; Что ни день, приходят новые вести Кунсерен çĕнĕ хыпарсем килсе тăраççĕ
1. союз тесе, тесен; -асшăн (-есшĕн); Я хочу, чтобы он меня понял Вăл мана ăнлантăр тесе тăрăшатăп
2. частица, выражает требование пултăр; Чтобы в доме было чисто! Пӳртре тап-таса пултăр!
числит. колич.
утмăл; ему исполнилось шестьдесят лет вăл утмăл çул тултарнă
глаг. несов.
1. шӳтле, шӳт ту, шӳтлесе калаç; он любит шутить вăл шӳтлеме юратагь
2. чем, с чем (син. пренебрегать) вылян, çăмăлттайлан, ан асăрхан; нельзя шутить своим здоровьем харпăр сывлăхĕпе вылянма юрамасть ♦ шутить с огнём вутпа вылян (синкере кĕтмесĕр); чем чёрт не шутит тем те пулма пултарать
прил.
1. (син. скупой), щедро нареч. юмарт, тарават, ырă кăмăллă; он щедро угостил нас вăл пире тарават хăналарĕ
2. (син. богатый; ант. скудный) илпек, тулăх, пуян, хаклă; щедрый подарок хаклă парне
эгоистичный прил. (син. себялюбивый), эгоистично, эгоистически нареч.
харпăрçă -ĕ; харпăрçăлла; он эгоистично ведёт себя вăл хăйне харпăрçăлла тыткалать
сущ.муж.
экстерн (занятисене куллен çӳремесĕр, килте вĕренсе экзамен паракан); он окончил второй курс экстерном вăл иккĕмĕш курса экстерн йĕркипе пĕтернĕ
прил., эмоционально нареч.
хĕрӳ, хĕрӳллĕ, çĕкленчĕк; эмоциональный подъём кăмăл-туйăм çĕкленни; он говорит эмоционально вăл хĕрӳллĕн калаçать
прил. (син. решительный, активный), энергично нареч.
хастар, хастарлă, вăй-хаваллă, хĕрӳллĕ; пуçаруллă; энергичный руководитель пуçаруллă ертӳçĕ; он работает энергично вăл хастар ĕçлет
1. частица, выделяет главное в сообщении; Кто это кричит? Кам кăшкăрать унта?
2. связка при сказуемом вăл; Жизнь — это борьба Пурнăç вăл — кĕрешӳ
глаг. сов.
1. (син. прибыть, прийти; ант. отбыть, уйти) кил, пыр; килсе çит, пырса çит; явиться по повестке в суд повесткăпа суда пыр; он явился домой поздно вăл киле каç пулсан тин килсе çитрĕ
2. (син. стать, оказаться) пул, пулса тăр, пулса тух; гололёд явился причиной аварии пăрлак çул инкекĕн сăлтавĕ пулчĕ
3. (син. возникнуть) кил, тупăн; явилась удачная мысль ăнăçлă шухăш пуçа килчĕ
глаг. несов.
1. см. явиться
2. в знач. связки, кем-чем пул, пулса тăр, шутлан; он является акционером компании вăл — компани акционерĕ
прил. явно нареч. (син. открытый, очевидный; ант. скрытный)
уçă, кĕрет, куç кĕрет, курăмлă; явные и тайные причины кĕрет тата вăрттăн сăлтавсем; он явно лжёт вăл куç умĕнчех суять
частица, выражает сомнение, неуверенность
имĕш, иккен, пулать; -мĕн; он якобы там не был вăл унта пулман имĕш
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
м. козырь (1. картла вылянӑ чухне пӗр-пӗр тӗслӗ карта асла хуни, вăл ытти тĕслисене пурне те витме пултарни); (2. перен. тавлашура, кӗрешÿре пулӑшма пултаракан, анчах та вӑхӑтлӑха запасра тытса усракан меслет).
с вин. ч. с предл. п.; 1. с вин. на вопросы: куда, когда, во что; еду в Москву, в район, в Чебоксары Мускава, района, Шупашкара каятăп; поступаю в институт института кĕретӗп; сын весь в отца ывăлĕ ашшĕне пăхнă, ашшĕне хывнă; играть в шахматы шахматла выля; 2. с предл. на вопросы: где, в ком, в чем, когда; он учится в Москве вăл Мускавра вĕренет; в январе январьте, январь уйăхĕнче; ты в новом костюме эсĕ çӗнĕ костюм тăхăннă.
с вин. ч. с предл. п.; 1. с вин. на вопросы: куда, когда, во что; еду в Москву, в район, в Чебоксары Мускава, района, Шупашкара каятăп; поступаю в институт института кĕретӗп; сын весь в отца ывăлĕ ашшĕне пăхнă, ашшĕне хывнă; играть в шахматы шахматла выля; 2. с предл. на вопросы: где, в ком, в чем, когда; он учится в Москве вăл Мускавра вĕренет; в январе январьте, январь уйăхĕнче; ты в новом костюме эсĕ çӗнĕ костюм тăхăннă.
ĕмĕрех, яланах, пĕрмаях; он вечно недоволен вăл пĕрмаях (яланах) кăмăлсăр.
паллӑ, ахăр, тен, пулас, курăнать; он, видимо, чем-то был рассержен вăл темĕншĕн çилленнӗ курăнать.
несов. тыт, мĕн те пулин тытса тăр, алăра тыт, хуçа пул; он владел мельницей вăл арман тытнă; владеть оружием хĕçпăшал тыткалама пĕл.
ăнтăлу, чун туртни, кăмăл туртни, чун туртăнни; туртăм; у него влечение к математике, к музыке вăл математикăна, музыкăна кăмăллать (юратать).
несов., вообразить, -жу, -зишь сов. 1. шухăша ил, çук япала çинчен пур пек шухăшла, ăсра курса тăр; 2. шухăшла, шутла; он слишком много о себе воображает вăл хăйне ытла мăнна хурать.
кого, что несов., вооружить, -жу, -жишь сов. 1. хĕç-пăшаллантар; 2. хĕтĕрт, хирĕç тăрат; он его вооружает против меня вăл ăна мана хирĕç пыма хĕтӗртет.
малта, умĕнче, малалла, малашне; он идёт впереди вăл малта пырать; не знаем, что случится впереди малалла мĕн пулассине пĕлместпĕр.
йăлтах, шăпах (юрăхлă), пӗтĕмпех, пур тĕлĕшĕнчен те, чăннипех, чăнласах; он вполне заслуживает премии вăл премие чăннипех тивеçлĕ.
предл. с род. п. майлă, евĕрлĕ; он вроде меня вăл ман евĕрлӗ, ман пек(рех).
нар. яланах, пĕрмай(ах); он всё работает вăл пĕрмаях ĕçлет; всё равно пурпĕр, пурпĕрех.
хирĕç (çил), хирӗçле, хирĕç пыракан, хирĕç пулакан (поезд), тĕл пулакан; каждый встречный и поперечный такам та, кирек кам та, кам килчĕ вăл.
-рю что сов. 1. кала, каласа яр (сăмаха); 2. хăвна усă пулмялла каласа хăвар; при покупке дома он выговорил себе рассрочку платежа пӳртне илнĕ чухне вăл укçине темиçе срокра тӳлемелле тесе каласа хăварнă.
-жму что из чего сов., выжимать несов. 1. пăчăртаса кăлар (лимон сĕткенне); 2. пăр, пăрса типĕт (кĕпе-йĕме); 3. перен. выжать последние силы юлашки вăя ил. 4. хĕс, йăт; он выжал левой рукой 50 килограммов вăл сулахай алăпах 50 килограмм çĕкленĕ, йăтнă.
безл. его вырвало вăл хăсса ячĕ, хăсса кăларчĕ.
что несов., обить, обовью сов. 1. вит, карса ҫап, ҫапса тух; 2, ҫапса ӳкер, так; обить яблоки с яблони панулмисене ҫапса ӳкер (тăк); он пороги обивает вăл пĕрехмай йӑлӑнса, тархасласа ҫӳрет.
вводн. слово куратӑн, иккен; оказывается, он не был дома вăл килте пулман иккен.
они''' вӗсем.
оригинал (кĕнекен, сочиненин алҫырӑвӗ); он большой оригинал вăл хӑйне евӗрлӗ ҫын, тӗлӗнтермӗш.
кого, что несов., осудить, -жу сов. 1. айӑпла; айӑплӑ ту, айӑпа кĕрт, сивле; 2. хурлама, çын ҫиме; она ходит по дворам да осуждает людей вăл ял тӑрӑх çын сисе ҫӳрет.
твой отец аçу; его отец ашшĕ; он весь в отца''' вăл ашшӗне пӑхнӑ, вӑл ашшӗне хывнӑ.
о ком, о чём, на ком, на чём несов., отозваться, отзовусь сов. 1. хирӗҫ чӗн; 2. кам е мӗн ҫинчен те пулин ху шухӑшна каласа пар; о тебе отзывается хорошо сана ырлать; 3. это плохо отзывается на здоровье ку вăл сывлӑхшӑн япӑх.
несов., отразиться, -жусь сов. 1. палӑр, палӑрса тар, çутал; на лице его отражается жизнерадостность унӑн сӑнӗ-пичӗ ҫинче савӑнӑҫ ҫуталать; 2. палӑр; 3. кӳр; это отражается на здоровье ку вăл сывлӑха сиен кӳрет, сывлӑхшӑн сиенлӗ.
-плюсь сов., отступаться несов. пӑрӑн, пăрах, хӑп; он отступился от меня вăл манран хӑпрӗ.
сунарҫӑ, ухутник, кайӑкҫӑ; он охотник рассказывать сказки вăл халапсем яма юратать.
хут, тапхӑр, пĕрре; три раза говорил виҫӗ хут каларӑм; не раз пӗр хут ҫеҫ мар; в первый раз (вижу) пуҫласа (куратӑп); на первый раз (прощаю) малтанлӑха (каҫаратӑп); раз на раз не приходится япала планах пĕр пек пулса пымасть вăл; в месяц раз уйӑхра пӗрре; в следующий раз тепĕр чухне, ӳлӗмрен.
1. вопрос, част. -и вара? -им вара? чӑнах та-и? разве он болен? вăл сывмар-и вара?
чем несов., размахнуться сов. 1. сулса яр; он размахнулся, но не ударил вăл сулса ячӗ, анчах ҫапмарӗ; 2. анлăн тума тытӑн (мĕн те пулин).
1. (япаласем мĕнле йӗркепе) вырнаҫса тӑни; 2. кам та пулин (ҫар) вырнаҫса тăракан вырӑн; 3. кӑмӑл туртни, кӑмӑл ҫаврӑнни, чун туртни; он сегодня в хорошем расположении (духа) вăл паян кӑмӑллӑ, уҫӑ кӑмӑллӑ; питать к кому-либо расположение пӗр-пӗр ҫынна кӑмӑлла.
-еюсь сов. кулса яр, кулма пуҫла; он рассмеялся вăл кулса ячĕ.
что сов., растопыривать несов. разг. кар, чармакла (пӳрнесене), чар, тӗксене тӑрат; он шагает, широко растопыривая ноги вăл кармакланса утать; индюк растопырил хвост и крылья кӑркка ҫунатне, хӳрине тӑратнӑ; я карман растопырил эпӗ кӗсъене сарлака уҫса хутăм.
1. роза; розовый куст роза тĕмĕ; 2. шупка хӗрлӗ, кӗрен; темно-розовый йӑмӑх кӗрен; он видит всё в розовом свете вăл пур япалана та лайӑх енчен анчах курать.
1. ала, хул; 2. ҫыру уйрӑмлӑхӗ, мӗнле ҫырни; я плохо разбираю твою руку эсӗ ҫырнине эпӗ уйӑрса вулаймастӑп; 3. хӳтӗлекен, пулӑшакан шанчӑклӑ ҫын, хунта; у него своя рука в министерстве унӑн министерствӑра хунта (хӳтӗлекен) пур; по правую руку сылтӑм енче; подать руку алӑ пар; у меня руки опускаются эпĕ ним тума аптӑраса тӑратӑп; выдать на руки хӑй (камӑн та пулин) аллине пар; махнуть на все рукой пур япала çине те аллупа сул (нимĕншĕн те ан тӑрӑш); он на все руки мастер вăл кирек мĕн тума та ӑста (унӑн алли-ури ҫыпӑҫуллӑ); ударить по рукам алӑ ҫап, килĕш; из рук вон плохо ытла та начар; под пьяную руку ÿсĕрпе; из рук в руки алăран алла, лам-лам, ламран-лам; нагреть себе руки хӑвна шаннӑ япалана (тавара) вӑрласа пĕтерме; это тебе не сойдет с рук куншӑн сана ахаль каҫармӗҫ; рукам воли не давай аллуна ирĕк ан пар (ҫынна ан ҫап); он не чист на руку унӑн алли кукӑр; прибрать что-либо к рукам çын япалине йышӑнма, хӑвна валли пытарма; держать кого-либо в руках алӑратыт (ирĕк ан пар); под рукой ала айĕнче; это зло не столь большой руки ку ытла пысӑк усалах (ҫитменлӗхех) мар-ха.
ретӗн, юнашар, ҫуммӑн: он сидел рядом со мной вăл манпа юнашар ларчĕ; 2. ҫывӑхра; они живут тут рядом вӗсем кунта, ҫывӑхра пурӑнаҫҫӗ; сплошь да рядом час-часах, ялан тенĕ пекех.
несов., сбыться сов. пул, пулса пыр, пурнӑҫа кĕр, вырӑна кил; предсказание его не сбылось вăл малтанах каласа хуни вырӑна килмерĕ, пурнӑҫланмарӗ, тӗрӗс пулмарĕ.
1. çинчен; сверх шубы он надел тулуп кӗрӗк ҫинчен вăл тӑлӑп тăхӑннӑ; 2. ытлашши, ирттерсе; сверх плана планран ирттерсе; сверх меры виҫерен ытлашши, виҫерен тухса; 3. пуҫне; сверх заработной платы он получает премии ӗҫ укҫинчен пуҫне вӑл премисем илет; сверх ожидания кĕтмен ҫӗртен; сверх того кунсӑр пуҫне.
кого, что несов., свесить, свешу сов. 1. усса яр, ҫакса яр; он сидит, свесив ноги вăл урине усса ларать; ива свесила ветви хӑва турачӗсене уснӑ; 2. турттар, виҫ (тавара).
-ожу, -одишь кого, что несов., свести, сведу сов. 1. ҫавӑтса ан, ҫавӑтса антар (пусма ҫинчен); 2. (ачана) ҫавӑтса кайса яр (ача садне); 3. паллаштар, туслаштар; никто их не сводил, а сами сошлись вĕсене никам та паллаштарман, хӑйсемех паллашса туслашнӑ; она свела его с ума вăл ӑна ӑнран янӑ, пуҫне ҫавӑрнӑ; сводить концы с концами йӳнеҫтеркелесе пурӑн; у него часто руки и ноги сводит унӑн аллине те, урине те час-часах шӑнӑр туртса хутлатать.
сов; не сдобровать ему разг. вăл пĕр-пĕр инкеке лекет-лекетех.
хама, хӑвна, хӑйне, хамӑра, хӑвӑра, хӑйсене; про себя ӑшра; прийти в себя тӑна кӗр, чухласа ил; мне не по себе эпĕ сывах мар; он себе на уме вăл чее; выйти из себя ҫав тери тарӑхса кайма, тарӑхса ҫитме; у себя хӑвӑн килӳнте.
сижу, сидишь несов. 1. лар; сидеть за столом сӗтел хушшинче лар; сидеть на корточках ура хуҫса лар, ҫут хуҫса лар; 2. пурӑн; он неделю сидел в деревне вăл пĕр эрне ялта пурӑннӑ; сидеть сложа руки ним тумасӑр, ним ӗҫлемесӗр лар (пурин); 3. ӗҫлесе лар; сидеть над задачей задача шутласа лар; 4. лар; костюм хорошо сидит на нем ун ҫинче костюм лайӑх ларать (лайӑх виҫсе ҫӗленӗ); 5. вырт; пирог сидит в печи кукӑль кӑмакара выртать; сидеть на яйцах пусса лар (кӑлӑк чӑххи).
1. миҫе, мĕн чухлĕ, мĕн чул; за сколько купил? мĕн чула илтĕн? сколько из них пришло? вĕсенчен миҫешӗ килнĕ? сколько раз? миҫе хут? тебе сколько лет? эсӗ миҫере? 2. темĕн чухлĕ, тем чул; ему сколько ни давай, все мало ӑна темĕн чухлĕ парсан та, вăл пĕрмай сахал тет.
ытла, ытла питĕ, ытлашши; он слишком добр вăл ытлашши ырӑ кӑмӑллӑ; слишком мало ытла сахал.
слон; он слона не приметил вăл чи кирлине асӑрхайман; слониха слон ами; слонёнок слон ҫури.
слыву кем, чем, за кого, за что несов. шутлан, шутĕнче пул; он слывёт у нас хорошим мастером вăл пирĕн лайӑх ӑста шутланать.
кого, что, на кого, на что несов., смахнуть сов. 1. сӑтӑрса ил, шӑлса пăрах; смахни пыль со стола сĕтел ҫинчен тусана шӑлса ил; 2. (кам та пулин) евĕрлĕрех пул; он смахивает на брата вăл пиччĕш евĕрлĕрех.
1. улӑштарни, улшӑнни; смена караула хурала улӑштарни, хурал улшӑнни; 2. смена, ӗҫ вӑхӑчӗ; он работает в утреннюю смену вăл ирхи сменӑра ӗҫлет; 3. перен. ҫамрӑк ӑру; растет смена ҫамрӑк ӑру ÿсет; 4. улӑштарса тӑхӑнмалли тумтир.
сношу, -осишь несов. снести, снесу кого, что сов. 1. пĕр ҫӗре ҫӗклесе купала, ҫӳлтен аялалла (подвала); 2. лессе пар, кайса яр (ҫырӑва почтӑна); 3. йӑтса антар, антарса пӑрах (кӗлет ҫине тӑвӑл): 4. перен. тӳс, чӑт, тӳссе ирттер (хӑвна кӳрентернине); он не снёс обиды и ударил противника вăл туесе тӑраймӑн, хӑйне кӳрентерекене ҫапса янӑ; см. снашивать, снести.
ж. мн. нет намӑс, ырӑ кӑмӑл (хӑй ӗҫӗсемшӗн ответлӑх туйни); по совести говоря тӳррипе каласан; этот поступок лежит на его совести ку ӗҫшĕн вăл ответ тытать, ответ тытма тивӗҫ; сделать на совесть лайӑх ту, тĕплĕ ту, тӑрӑшса ту.
1. канаш; он мне дал совет вăл мана канаш пачӗ, ӑс пачĕ.
-ещу, -естишь что сов., совмещать несов. 1. пĕрлештерсе тăр; 2. пĕр вӑхӑтрах ик-виҫ вырӑнта ӗҫле; он совмещает в себе разносторонние способности вăл тĕрлĕ ӗҫе пултарать.
хутлӑ, темиҫе пайран тăракан; национально-колониальный вопрос — составная часть общего вопроса о международной пролетарской революции наципе колони ыйтӑвĕ вăл — пӗтӗм тĕнчери пролетарилле революци ҫинчен калакан пӗтӗмӗшле ыйтӑвӑн уйрӑлми пайӗ.
-ою, -оишь несов. 1. тӑр; квартира состоит из трёх комнат хваттерте виҫӗ пӳлӗм; 2. тӑр; обязанности его состоят в следующем унӑн ӗҫре акӑ мӗн-мӗн тумалла пулать; 3. пулса тӑр, ӗҫре, союзра тăр; он состоит членом вăл членра тӑрать.
-твую кому, чему, в чем несов., поспособствовать сов. пулӑш; это способствует выполнению плана ку вăл плана тултарма пулӑшать.
1. мел, май, меслет, хатĕр; средства производства производство хатĕрĕсем; язык—средство общения чĕлхе вăл — ҫынсене пĕр-пӗринпе хутшӑнма май параканӗ; 2. эмел; средство от кашля ӳслӗк эмелĕ.
нихӑҫан та, ҫуралнӑранпа та; он слова умного не выговорил сроду вăл нихӑҫан та ӑслӑ сӑмах каласа курман.
кого, что несов., столкнуть сов. 1. тĕртсе яр (антар, ӳкер), тĕксе яр; он столкнул его с берега в воду вăл ӑна ҫыран хӗрринчен шыва тĕксе янӑ; я локтем столкнул чернильницу эпĕ чернил кӗленчине чавсапа ҫӗре тĕксе ӳкертĕм; 2. перен. тĕл пултăр, пĕрлештер; жизнь снова столкнула нас пурнăç пире каллех пĕрлештерчĕ, тĕл пултарчĕ.
-влюсь, -вишься несов. стать, стану сов. 1. тăр, лар; волосы становятся (стали) дыбом ҫӳҫ вирелле тӑрать (тӑчĕ); становиться (стать) на колени чӗркуҫленсе лар; 2. пул, пула пуҫла, пулса кай; становиться (стать) печальным хурлахлӑ пула пуҫла; 3, становиться (стать) на якорь якорь ярса чарӑнса тăр (тинĕсре); 4. чарӑн, чарӑнса тăр; часы стали сехет чарӑнчӗ; 5. пуҫла, тытӑн; он стал думать вăл шухӑшла пуҫларӗ; 6. лар, шанса лар; Волга стала Атӑл (пӑрӗ шанса) ларчĕ.
1. сӗтел; письменный стол ҫыру сӗтелӗ; 2. перен. апат-ҫимӗҫ; он снял комнату со столом вăл хваттере хуҫаран апат ҫимелле йышӑннӑ; 3. учрежденин уйрӑм пайӗ; адресный стол адрес сĕтелĕ.
телей, ӑраскал; к нашему счастью, он вовремя пришел пирĕн телее, вăл вӑхӑтра килчӗ.
что сов., переваливать несов. 1. пĕр вырӑнтан тепӗр вырӑна турттар, куҫар; пĕр лав ҫинчен тепӗр лав ҫине куҫар (утта); 2. ту урл ӑ каҫ; мы перевалили через горный хребет эпир ту хырҫи урлӑ каҫрӑмӑр; 3. пĕр-пĕр асӑннӑ вӑхӑтран ирт; время перевалило за полночь ҫур ҫӗр иртрĕ; ему перевалило за 50 лет вăл аллă çултан иртрĕ.
что несов., переварить сов. 1. ҫӗнӗрен пӗҫер, тепĕр хут пӗҫер; 2. ытлашши пӗҫерсе яр; 3, ирӗлтер; мой желудок хорошо переваривает пищу ман хырӑмра апат аван ирĕлет; 4. перен. тӳс, чӑт; он его не переваривает вăл ӑна килĕштермест, вӑл ӑна кураймасть, тӳсме пултараймасть.
пекусь, печёшься о ком, о чем несов. тӑрӑш, чӑрман, ҫун; он печёться не о себе, а о людях вăл хӑйшӗн мар, ҫыншӑн тӑрӑшать.
хушмаллине кӑтаратакан паллӑ, хуш, тата; пять плюс десять пиллӗк ҫумне вуннӑ хуш; коммунизм— это советская власть плюс электрификация всей страны коммунизм вăл совет влаҫӗ тата пӗтӗм ҫӗршыва электрификацилени.
мн. нет ҫын хӑйне мӗнле тыткалани; он дурного поведения вăл хӑйне япӑх тыткалать, усал, килӗшӳсӗр ӗҫсем тӑвать.
предлог с твор. и вин.; под деревом йывӑҫ айĕнче; поставь под стол сĕтел айне ларт; подо мной айӑмра; под тобой айӑнта; под ним айĕнче; под Москвой Мускав ҫывӑхĕнче, Мускав ҫумӗнче; под носом, под боком сӑмса айĕнче, питӗ ҫывӑхра; под вечер каҫалапа; ему лет под сорок вăл хӗрӗх ҫул патнелле ҫитнĕ; под пьяную руку ӳсӗрпе; под пятницу эрне каҫ; не под силу вӑй ҫитес ҫук, вӑй ҫемми мар.
-еду кого, что сов., подводить, -жу, -одишь несов. 1. ҫавӑтса пыр, илсе пырса кӑтарт; 2. хыв; подвести каменный фундамент под дом ҫурт айне чул никĕс хыв; 3. подвести брови куҫ харшине хурат; 4. ултала; он меня подвёл вăл мана улталарӗ (хӑй шантарнӑ пек тумарĕ).
кого, что несов., подогнуть сов. хуҫлат, хуҫлатса чик; сидел, подогнув под сҫбя ноги вăл урине хӑй айне хуҫлатса хурса ларнӑ.
кого, что в чем несов., 1. кам ҫине те пулин шухӑшла, ан шан; 2. шутла; я не подозревал, что это сделал он куна вăл тунӑ тесе эпĕ шутламан та.
что несов., подорвать, -ву сов. 1. ҫӗмӗрсе тăк, сирпĕтсе яр (кĕпере); 2. хавшат, пăс, вӑйсӑрлат, пӗтер, пĕтерсе ларт, сиен кÿр; война подорвала торговлю вӑрҫӑ суту-илӗве вӑйсӑрлатрӗ, пӗтерчӗ; доверие к нему подорвано вăл шанчӑкран тухрĕ.
пулĕ, пулĕ те, ахӑр, тăр, тен; он, пожалуй, сердится на нас вăл ҫилленет пулĕ пире.
кому, чему сов., позволять несов. ирĕк пар, пĕр-пĕр ӗҫ тума ан чар, кӑмӑл ту; позволяет себе слишком много вăл ытлашши; иртĕне пуҫларӗ.
несов. хур; шухӑшла, уйла; мы полагали, что он уехал эпир вăл киле кайнă пулĕ тесе шухӑшларăмăр.
1. тӑнӑ вырӑн, йышӑннӑ вырăн, хӑш вырӑнта тӑни; определить положение планеты планета хӑш вырăнтине палӑрт; 2. лару-тăру; международное положение тӗнчери лару-тӑру; 3. йӗрке; положение о выборах суйлав йӗрки; 4. шухӑш; главные положения статьи статьян тĕп шухӑшĕсем; 5. мĕнле пулни; она в положении вăл йывӑр çын; выйти из трудного положения йывӑрлӑхран тух, хӑтӑл; читает в лежачем положении выртса вулать.
1. унсăр пуҫне, кунсăр пуҫне; помимо детей, он воспитывает двух сирот хӑй ачисенчен пуҫне вăл тата икĕ тӑлӑх ача ӳстерет; 2. (мана, сана, ӑна, пире) пӗлтермесӗр, шутшамасӑр; помимо того ҫитменнине тата.
-несу кого, что сов. 1. ҫӗклесе кай, йӑтса кай; 2. чӑт, тÿс; он понёс тяжёлую утрату вăл йывӑр ҫухату тӳснӗ; 3. ывӑткӑн; вӗҫтере пар; лошади чего-то испугались и понеслись лашасем темрен хӑрарӗҫ те вӗҫтере пачӗҫ, ӗрӗхсе кайрӗҫ.
ӑҫта та пулин пурӑнни, пулса тӑни; место его пребывания неизвестно вăл халӗ ӑҫта пурӑнни, ӑҫта тӑни паллӑ мар.
ытларах, уйрӑмах, пуринчен ытла; он преимущественно интересуется математикой вăл ытларах математикăпа интересленет.
-дую кого, что несов. 1. йĕрле, хăвала, йĕрлесе, хӑваласа пыр; 2. пусмӑрла, хĕсĕрле; 3. мĕн те пулин тума тӑрӑш; он преследует свои интересы вăл хӑй интересӗсемшӗн тӑрӑшать.
несов. кала-кала ту; он плясал, приговаривая частушки вăл такмаксем кала-кала ташларӗ.
за что, чего несов. разг. 1. тытӑнса тăр, тытса пыр (карлӑкран); забор придерживается подпорками хӳме чараксемпе ҫеҫ тытӑнса тӑрать; 2. тытса пыр, майла пул; он придерживается учения Дарвина вăл Дарвин вӗрентӗвне тытса пырать.
на кого, что несов., признать, -аю сов. йышӑн, шутла, килĕш; признаю свои ошибки хам йӑнăшсене йышăнатӑп; мы не признаём колониальной политики эпир колонилле политикăна йышăнмастпӑр, унпа килĕшместпĕр; он никого не признает вăл никама та пӑхӑнмасть, никама та шута хумасть.
-наю несов., признать, -аю сов. калла, палласа ил; он не сразу признал в атом человеке своего школьного товарища вăл ку ҫын хӑйпе пĕрле шкулта вĕреннĕ юлташ иккенне часах палласа илеймен.
сов. притвориться несов. юри ту, курнăҫлан, ушшая пăрах, юла юп; он притворился дурачком вăл ухмаха пенĕ; я притворился глухим эпĕ илтмӗш (илтменҫи) пултӑм.
-буду сов. пул, пурӑнса ирттер; он пробыл у меня с месяц вăл ман патăмра уйӑха яхӑн пурӑнса ирттерчӗ.
сов., проваливаться несов. 1. ӳк (шатӑка); 2. йӑтăнса ан (мачча), ишĕлсе ан, ҫĕмĕрĕлсе ан (кĕпер); 3. ӗҫ ӑнӑҫсӑр пул, путлан; он провалился на экзамене вăл экзамен параймарĕ.
-ляжу, -ядишь кого, что сов. проглядывать несов. 1. пӑхкаласа тух, васкаса пӑхса тух (хаҫатсене); 2. курмасӑр хӑвар, асархăмасӑр хӑвар (йӑнӑш); 3. пӑхса ирттер; мы всю ночь проглядели на звезды ҫӗрӗпех ҫӑлтӑрсем ҫине пӑхса ирттертӗмĕр; 4. куран, палӑр; у него во всём проглядывает скупость вăл хытти пур енчен те палăрать.
несов., продуть, -ӳю сов. вĕр, вĕрсе кăлар, вĕрсе тасат; его продуло вăл шăнса чирлерĕ.
-жу что несов., произвести, -еду, сов. 1. ту, туса кӑлар; производить опыты опытсем (сӑнавеем) ту; наш завод производит автомобили пирĕн завод автомобильсем туса кӑларать; 2. камӑла хумхат; он произвёл на меня хорошее впечатление вăл мана килĕшрĕ; 3. ту, звани пар; его произвели в полковники ӑна полковник тунӑ, полковник званине панӑ.
, -ожу несов., произойти, -йду сов. пул, пулса кай, пуçланса кай, тух; от неосторожного обращения с огнем часто происходят пожары вут-кăварпа асӑрхнуллӑ пулмасан, час-часах пушар тухать; от него произошло большое потомство унтан пысӑк йӑх (ӑру) пуҫланса кайнă; он происходит из крестьян вăл хресчен ҫемйинче ҫуралнӑ.
что сов., просчитывать несов. 1. шутласа кӑлар, шутласа тух; 2. шутра йӑнӑш тума, йӑнаш шутласа, кама та пулин ытлашши парса яма; он просчитался вăл йӑнӑш шутланӑ, ытлашши тавӑрса панӑ (укҫа), тивӗҫҫине илеймерӗ.
несов., проспать, -плю, -пишь сов. 1. нумайччен ҫывӑр; 2. ҫывӑрса, туймасӑр юл; он проспал завтрак вăл ирхи апатран ҫывӑрса юлнӑ.
нареч. и предл. родит. хирӗҫ, тӗлме-тӗл; против ветра çиле хирӗҫ; он действует против меня вăл мана хирӗҫ пырать; плыть против течения юхӑма (шыва) хирӗҫ иш; продукции больше против прошлого года пĕлтĕрхипе танлаштарсан продукци ытларах.
1. хирӗҫӳ; классовые противоречия классен хирӗҫӗвӗсем; 2. хирӗҫ калани; он не терпит противоречий вăл хирӗҫ каланисене юратмасть, тӳсме пултараймасть.
-ечу кому, чему несов. хирӗҫ кала, хирӗҫле кала, хирӗҫле; он сам себе противоречит вăл хӑйне хӑй хирӗҫлет.
, чаю кого, чего несов. устар. кĕт, ĕмĕтлен; он в нем души не чает вăл ăна çав тери юратать.
мăшăр; супружеская чета упăшкипе арăмĕ, арлă-арăмлă мăшăр; он тебе не чета вăл сана мăшăр мар (качча тухма е авланма).
таса, тăрă (шыв); совершенно чистый тап-таса; чистый голос уçă сасă; он все принимает за чистую монету вăл мĕн каланине пурне те ĕненет.
союз; я знаю, что он болен вăл чирлине эпĕ пĕлетĕп; он сказал, что не придет вăл килместĕп терĕ.
, чтоб союз тесе; он поступил в консерваторию, чтобы стать потом композитором вăл, композитор пулас тесе, консерваторие вĕренме кĕнĕ.
1. çапла, апла, капла, кун пек, ун пек, çакăн пек, çакнашкал, кунашкал, унашкал, çавнашкал; впредь не поступай так ӳлĕмрен кун пек ан хăтлан; по-нашему, не так пирĕн шутпа апла мар; 2. ахаль, ахалех; 3. çав тери; он так глуп, что... вăл çав тери ăссăр...
1 и 2 л. не употр. несов. аран-аран çеç çунса çутатса тăр (çурта); в нем ещё теплится надежда вăл шанчăкне (ĕмĕтне) пуçĕпех çухатман-ха.
трусь несов. 1. сĕркелен, сăтăрăн, шăлăн (алшăллипе); 2. перен. сĕркеленсе çӳре, явăнса çӳре; он все время тёрся около нас вăл пĕрмаях пирĕн, тавра явăнса çӳрерĕ.
-яюсь несов. 1. çухал, çĕт; 2. перен. тăнран кай; ним тума аптара; он в трудных случаях легко теряется пĕр-пĕр йывăрлăх килсе тухсан, вăл ним тума пĕлмесĕр аптăраса тăрать.
1. ӳн чух (не), çавăн чух (не), вăл вăхăтра, вара; тогда я жил в Москве эпĕ ун чухне Мускавра пурăнаттăм; 2. апла пулсан, эппин, ун пек пулсан; хочешь посмотреть, как я живу? Тогда приходи эпĕ мĕнле пурăнннине курас килет-и? Апла пулсан пыр ман пата.
ун чухнехи, çавăн чухнехи, вăл вăхăтри.
1. сăмах-юмах, сӳтсе явни; не придавай значения толкам сăмах-юмаха питех хăлхана ан чик; 2. йĕрке, тĕл, тулăк, пархатар; он говорит без толку вăл йĕркесĕр (тулаксăр) калаçать; из него не выйдет толку унран тулăк (пархатар) пулас çук; никак не возьму в толк ниепле те ăнланса илейместĕп; он сбил с толку вăл ăна ăнтан ячĕ.
, та, то лешĕ, тепри, çавă, вăл; в ту ночь мороз был нестерпим вăл çав каç чăтма çук сивĕ пулнă; на той стороне Волги Атăлăн (Атăл) леш енче; месяц тому назад пĕр уйăх каярах; того и гляди кĕç-вĕç; тем не менее çапах та, апла пулин те; тем временем ку (çав) хушăра; ни с того, ни с чего ахалех, кăлăхах, нимренех, нимĕскертенех; не без того унсăр мар, ахаль мар ĕнтĕ; то и дело яланах, пĕрмаях.
1. тĕрĕс, питĕ тĕрĕс (çырса пар); 2. шăп, шăп та шай, шăпах, лăпах; точно в 10 часов шăп 10 сехетре; 3. пек; кричит точно помешанный ухмаха ернĕ çын пек кăшкăрать; 4. чăнах, чăнах та; она, точно, красива вăл чăнах та илемлĕ.
, -бую кого, что и чего несов. çине тарса ыйт, хуш, чĕн, хисте; его требуют в суд ăна суда чĕнеççĕ; он требовал только должного вăл хăйне тивĕçлине çеç ыйтнă.
несов., тронуться сов. 1. вырăнтан тапран, хускан; лёд тронулся пар тапранчĕ; 2. пăсăла пуçла; мясо тронулось аш пăсăла пуçланă; 3. ухмаха ере пуçлани; он немного тронулся вăл пăртак ухмаха ере пуçланă.
1. хытă, кару, хивре; тугой (туго набитый) тюфяк хытă чышса тултарнă тӳшек; 2. йывăр, хĕн; тугие были тогда времена йывăр самана пулнă ун чухне; тугая струна хытă карăнтарнă хĕлĕх; она туга на ухо вăл начартарах илтет, унăн хăлхи витĕрех мар.
разг. 1. кунта, çакăнта; 2. çавăн чухне, вара; он тут как тут вăл пĕр кĕтмен çĕртенех кунта килсе тухнă та.
мн. -а 1. тĕс; 2. простор. чечек, çеçке см. цветок мн. цветы; 3. перен. чи лайăх пай; цвет нации халăхăн чи паллă, чаплă çыннисем; цвет молодёжи çамрăксен чи лайăх пайĕ (пĕр-пĕр ĕçре чапа тухнисем); он умер во цвете лет вăл вăйпитти вăхăтра, çамрăкла вилнĕ.
1. пĕтĕм, тулли, пуçламан, тĕрĕс, тĕрĕс-тĕкел; целое число тулли хисеп; отрежь от целого хлеба пуçламан çăкăртан касса ил; он воротился цел и невредим вăл тĕрĕс-тĕкел таврăннă; 2. яра, пĕтĕм; целый день провёл я на ногах яра кун (кунĕпех) ура çинче ирттертĕм; в общем и целом пĕтĕмпе, пĕтĕмĕшпе.
кого, что несов. хватить, -чу, -тишь сов. 1. тыт, ярса ил, ярса тыт (алăран, ĕнсерен), айтар; 2. çап, тив; он хватил его по голове вăл ăна пуçран çапрĕ; морозом хватило капустную рассаду купăста калчине сивĕ (тăм) тивнĕ; хватить через край ытлашши, вырăнсăр каласа пăрахма.
за кого, за что сов., хвататься несов. 1. ярса тыт (хĕçе); 2. пуçăн, тытăн (пур ĕçе те); 3. çухалнине сиссе шырама тытăн; он хватился за часы сехет çуккине сиссе, вăл ăна шырама тытăнчĕ.
м. хăмла; обрывать хмель хăмла тат, хăмла сăтăр; 2. ӳсĕрĕлни; он буен во хмелю вăл ӳсĕр чухне чарусăр.
1. сивĕ, сиввĕн; 2. перен. кăмăллăн мар, кăмăлсăррăн, сиввĕн; он холодно принял меня вăл мана сиввĕн йышăнчĕ.
ты у него в фаворе вăл сана кăмăллать, сан хута кĕрет, сана хӳтĕлет.
фейерверк (пĕр-пĕр пысăк уяв чухне тӳпене тĕрлĕ тĕслĕ çутăсемпе çутатни, вăл темиçе тĕслĕ çулăм кăларса илемлĕ çунать).
ытла тĕлĕнмелле, сайра тĕл пулакан; у него феноменальная память вăл тĕлĕнмелле лайăх асра тытать.
пред. с род. п. 1. патĕнче; он живёт у брата вăл пиччĕш патĕнче пурăнать; 2. -ăн, -ен; у осла длинные уши ашакăн хăлхи вăрăм; у меня болит голова манăн пуç ыратать; 3. -ра, -рев -та, -те; моя книга у товарища ман кĕнеке юлташра; 4. -ран, -рен, -тан, -тен, топор я взял у кузнеца пурта эпĕ тимĕрçĕрен илтĕм.
несов., убежать, убегу, -жяшь сов. тар, тухса тар, тухса чуп; он убежал из плена вăл тыткăнран тарнă; молоко убежало сĕт вĕресе тăкăнчĕ.
-аюсь несов., убраться, уберусь сов. 1. тирпейле, пуçтар, пуçтарса пĕтер; она убирается в комнате вăл пӳрт ăшчиккине тирпейлет; тасатать; колхозники не убрались с сеном колхозниксем утта пухса пĕтереймен; 2. разг. тухса кай; тасал; убирайся отсюда тухса кай кунтан, ăсан, тасал кунтан.
кого, что, чем несов., увешать сов. çакса тултар, çакса тух (стена çумне картинăсем); он весь увешан орденами вăл кăкăрĕ çине орденсем çакса тултарнă.
кого, что несов., уговорить сов. каласа итлеттер, каласа килĕштер, ӳкĕтле; он упрям, его не уговоришь вăл кутăн, ăна каласа итлеттереймĕн.
-жу, -дишь кому, чему, на кого, на что, в кого, во что сов., угождать несов. 1. юра; ему трудно угодить ăна юрама йывăр; на всех не угодишь пурне те юраса çитереймĕн; 2. лекме (тĕрмене, капкана); 3. лектер, тиврет; он угодил пулей в сердце вăл пульăпа чĕрене лектернĕ.
-зжу, -здишь кого, что сов. разг. терт, хисте, хĕтĕрт, хуш (ăнăçсăр ĕç тума); угораздило же его прийти сюда ăçтан шухăшласа кăларнă вăл кунта килме, мĕне кирлĕ пулнă ăна кунта килме.
1 и 2 л. не употр. несов., удаться сов. кунăç, ăн, ĕç тух, май кил, ăнăçлă пул; он за что ни возьмётся, ему всё удается вăл кирек мĕне тытăнсан та, ӳнăн пур япала та ăнăçлă пулса пырать.
кого, что несов. удручить, -чу сов. пăшăрхантар, вырхантар, хуйха ӳкер; злой тоской удручена, к муравью ползёт она (Крыл.) пысăк хуйха ӳкнĕскер, катка патне каять вăл.
, улягусь, уляжешься сов. 1. вырт, çывăрма вырт; все улеглись спать пурте çывăрма выртрĕç; 2. вырнаç; он не уляжется на этом диване вăл ку диван, çине вырнаçаймасть; 3. лăплан; тревога улеглась пăлхав (хавха) лăпланчĕ, чарăнчĕ.
-а ăс, ăс-хакăл, тăрлав; делай с умом ăспа ту; считай в уме ăсра шутла; он себе на уме вăл чее, вăрттăн шухăшлă; сошёл с ума ухмаха ерчĕ; выжить из ума сумран тух, ăсран тайăл, йӳтесе кай, сӳтĕлсе кай; свести с ума ăнран яр, пуçне çавăр.
мн. нет пăхни, татса пани; он сделал это по своему усмотрению вăл куна хăй тăвас тенĕ пек тунă, хăй пĕлнĕ пек, шухăшланă пек тунă.
-ою сов., устаивать несов. тытăнса тăр, чăтса тăр, çирĕп тăр, ан парăн; он не устоял в неравной борьбе вăл тан мар кĕрешӳре чăтса тăраймарĕ, парăнчĕ.
-нусь во что сов. разг. 1. хĕсĕнсе тăр (кĕтесре), пите пĕр-пĕр япала ăшне чик; девочка уткнулась головой в подушку хĕрача питне минтер ăшне чикнĕ; 2. чик, пек; он уткнулся в книгу вăл пуçне кĕнеке çине чикнĕ.
барьер (1. лутра хӳме; 2. ч ăрмав); это создает барьеры ку вăл чăрмавсем кӳрет.
, безо предлог, управл. род. п.; -сăр, -сĕр; без воды шывсăр; без копейки пĕр пуссăр; без меня мансăр пуçне; без моего ведома мана пĕлтермесĕр; без кровопролития юн тăкмасăр; без оглядки çаврăнса пăхмасăр; он без ума от него вăл унпа ăнран кайнă; без 5 минут 9 часов тăххăр çитесси пилĕк минут; без 100 граммов 2 кило икĕ килоран 100 грамм катăк, икĕ килона 100 грамм çитмест.
у него безвыходное положение вăл аптăраса çитнĕ, тĕкĕнсе çитнĕ, ниçта кайса кĕме те пĕлмест, ниçта пуçне чикме те пĕлмест.
çиелтен пăхма чипер, лайăх (япала); он ушёл с собрания под благовидным предлогом вăл сăлтав тупса пухуран кайрĕ.
, блещу, блестишь и блещешь чем несов. 1. йăлтăртат, çуталса тăр, йăлтăртатса тăр; 2. мĕнпе те пулин палăрса, уйрăлса тăр, тĕлĕнтер; он не блещет умом вăл хăй ăсĕпе çынна тĕлĕнтереймест.
1. пăрçа хутаççи; пĕр пăрçи; 2. нимĕç пăрçи; он бобы разводит вăл кирлĕ мар халапа çаптарать; я остался на бобах, сижу на бобах кĕтнĕ ĕмĕт çитмерĕ, нимсĕрех тăрса юлтăм.
1. тăтăш чирлекен, йăмшак, имшер (çын), нишлĕ, сывлăхсăр (çын); болезненный вид чирлĕ сăн; 2. йĕркесĕр, ытлашши; он воспринимает критику болезненно вăл хăйне критикленĕшĕн кӳренет.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
союз 1. против. (но, наоборот) ...вара, а; он пошёл прямо, а я свернул влево вăл тӳрех утрĕ, эпĕ вара сулахаялла пăрăнтăм; здесь не две книги, а три кунта икĕ кĕнеке мар, виççĕ; 2. против. (однако, тем не менее) анчах, пулни те, а; прошло много лет, а я не могу его забыть нумай çул иртрĕ анчах эпĕ ăна манаймастăп; хоть и старая изба, а тёплая пӳрчĕ кивĕ пулин те ăшă; поезд уходит через час, а ты всё ещё не готов поезд сехетрен каять, а эсĕ хатĕрленсе те çитмен-ха; 3. присоед. а, ...вара; а ты как поживаешь? а эсĕ мĕнле пурăнкалатăн?; пройдём через лес, а там и до деревни неделеко вăрман витĕр тухар-ха, унтан вара яла çитесси те инçе юлмасть; 4. присед. усил.: а мы-то вас ждали! Эпир сире кĕтни!; а сколько там ягод! Мĕн чухлĕ çырла унта! ◇ а именно ятран каласан, пайăрласа каласан, тĕрĕсрех каласан; а то унсăрăн, чăннипе, тен, е; нужно спешить, а то не успеем на поезд васкас пулать, унсăрăн поезда ĕлкĕреймеспĕр; всё же хотите уйти? А то оставайтесь у нас каясшăнах-и вара эсир? Тен, пирĕн патра юлатăр?
м. адъютант (çар пуçлăхĕ çумĕнче çӳрекен, вăл хушнине туса тăракан офицер).
м. рел. апостол (евангелире — Христос вĕрентĕвне вăл хушнипе сарнă 12 çынран пĕри).
м. 1. артист; народный артист халăх артисчĕ; оперный артист опера артисчĕ; 2. перен. разг, ăста çын, артист; он в своём деле артист вăл хăй ĕçне пит ăста пĕлет.
ж. инкек, инкек-синкек, синкер, шар; попасть в беду шар кур, инкеке лек; прямо беда с ним! унпа шалт аптрамалла!; пришла беда — отворяй ворота погов. инкек пĕччен килмест; ◇ беда как... çав тери, питĕ; он беда как шаловлив вăл çав тери ашкăнчăк; на беду инкеке; не беда нимех те мар; что за беда! мĕнех вара!
прил. 1. хĕçпăшалсăр, хатерсĕр-мĕнсĕр; 2. перен. вăйсăр, хевтесĕр, пултарусăр; он оказался безоружный в споре вăл хирĕç тавлашма пултараймарĕ.
1. нареч. пĕр сăмахсăр; безусловно подчиняться сăмахсăрах пăхăнса тăр; 2. в знач. вводн. сл. паллах, чăнах та; безусловно, он прав вăл, чăнах та, тĕрĕс калать.
нареч. 1. вĕçĕ-хĕррисĕр, вĕçĕмсĕр; это не может продолжаться бесконечно ку вăл вĕçĕмсĕр тăсăлма пултараймасть; 2. разг. калама çук, çав тери, питĕ; я бесконечно рад эпĕ çав тери хавас.
нареч. 1. иккĕленӳсĕр, тавлашусăр, уçăмлăн, татăклăн; 2. в знач. вводн. сл. иккĕленмелли çук, паллах; бесспорно он прав иккĕленмелли çук, вăл тĕрĕс калать.
частица разг.: как бишь его? мĕн ятлăччĕ-ха вăл?; то бишь урăхла каласан.
ж. разг. ырлăх, тивлет; вот где благодать! акă ăçта иккен вăл ырлăх!
несов. 1. чем и без доп. йăлтăртат, çиç, çутал; звёзды блещут çăлтăрсем йăлтăртатаççĕ; глаза блестят куçсем çиçĕççĕ; 2. чем, перен. палăрса тăр, тĕлĕнтер; она блещет красотой вăл илемĕпе тĕлĕнтерет; блестеть остроумием çивĕч ăспа палăр.
прил. 1. превосх. ст. от прил. близкий (по месту и времени) чи çывăхри, чи çывăх; ближайшая железнодорожная станция чи çывăх(ри) чугун çул станцийĕ; в ближайшее время çывăх вăхăтрах; 2. (первоочередной) пĕрремĕш, чи малтан тумалли; ближайшая задача чи малтан татса памалли задача; 3. тӳррĕнех тивекен, тачă; при его ближайшем участии вăл тӳррĕнех хутшăннипе.
м. турă; ◇ бог весть (или знает) турă пĕлет; не дай бог! турă ан хуштăрах!; ради бога турăшăн, тархасшăн; слава богу; турра шĕкĕр!; дай бог памяти мĕнлеччĕ-ха вăл..., аса илем-ха.
несов. 1. чем и без доп. чирле; болеть ангиной пыр шыççипе чирле; 2. за кого-что, перен. пăшăрхан, хумхан, чуна пар; майлă пул; болеть душой за дело ĕçĕ чуна парса ту; он болеет за футболистов «Динамо» вăл «Динамо» футболисчĕсем майлă.
несов. разг. 1. что и без доп. (пустословить) пакăлтат, сӳпĕлтет, сăмах вакла (е çаптар); 2. (говорить) калаç, калаç кала, перкелеш (пĕр-пĕр чĕлхепе); он немного болтает по-французски вăл кăштах французла перкелешет; ◇ болтать языком кирлĕ мара калаç, пуш сăмах çаптар.
сравн. ст. от прил. большой и великий 2 пысăкрах, мăнăрах, аслăрах; ◇ большей частью, по большей части ытларах чухне; самое большее чи нумаййи; это самое большее, на что он способен вăл кунран ытла нимĕн те тума пултараймасть.
прил. 1. (по величине, размерам) пысăк, мăнă; большой дом пысăк çурт; большой чемодан пысăк чăматан; 2. (по количеству) пысăк; йышлă, нумай; большая семья йышлă çемье; большие деньги пысăк укçа, нумай укçа; 3. (важный по значению) пысăк, аслă, чаплă; большая победа чаплă çĕнтерӳ; 4. çав тери; он большой насмешник вăл çав тери çынран кулма юратать; 5. (взрослый) çитĕннĕ, ӳссе çитнĕ, мăнă; дети стали большими ачасем çитĕнсе çитрĕç; 6. в знач. сущ. большие мн. пысăккисем, çитĕннисем; надо слушаться больших пысăккисем каланине итлес пулать; ◇ большая буква пысăк саспалли; большая дорога аслă çул; большой мороз шартлама сивĕ; большой палец пуç пӳрне.
несов. 1. кого-чего и с неопр. хăра, шиклен; он боится темноты вăл тĕттĕмрен хăрать; я боюсь простудиться эпĕ шăнса пăсăласран шикленетĕп; 2. чего пăсăл, ан чăт; фанерные вещи боятся сырости фанер япала нӳрĕпе пăсăлать.
несов. 1. кого-что, в разн. знач. ил, тыт, йăт; брать на руки алла ил, йăт; брать ребёнка на воспитание ача усрава ил; брать работу на дом ĕçĕ киле ил; брать обязательство обязательство ил; 2. чем ил, илтер, пултар; он берёт не силой, а умом вăл вăйпа мар, ăспа илет; 3. без доп. хып, сăх, турт (пулă çинчен); сегодня рыба берёт плохо паян пулă начар туртать; 4. что (нанимать) тыт, тара ил; брать такси такси тыт; 5. что (приобретать) ил, туян; брать билеты в кино кинона кайма билет ил; 6. (попадать в цель) лектер, тиврет, пер (пăшалтан); дробовое ружьё берёт не дальше 50 метров йĕтрепе перекен пашал 50 метртан ирттереймест; 7. без доп., разг. çул тыт, пăрăн; бери правее сылтăмарах тыт; ◇ брать быка за рога тӳрех ĕçĕ пуçăн, тӳрех тĕп ыйтăва тапрат; брать высоту спорт. сиксе каç; брать голыми руками см. голый; брать за сердце чĕрене (кайса) тив; брать на себя ху çине ил; брать начало пуçлан; брать под руку хулран çавăт; брать прицел тĕлле, тĕл ту; брать чью-л. сторону майлă тăр; меня берёт сомнение эпĕ иккĕленетĕп; наша берёт эпир çĕнтеретпĕр; бери выше! апла çеç-и!
несов. 1. за кого-что тыт; 2. за что и с неопр. тытăн, пуçăн, пуçла; браться за работу ĕçĕ тытăн; он берётся мне помочь вăл мана пулăшма пулчĕ; 3. тух, кил, тухса тăр; откуда и сила берётся та стан тухать вăйĕ; ◇ браться за ум ăса кĕр.
несов. чем и с неопр. йĕрĕн; тирке; он ничем не брезгает вăл нимĕ те тиркесе тăмасть; он брезгает пить речную воду вăл çырма шывне ĕçме йĕрĕнет.
сов. и однокр. разг. 1. чем и без доп. шалтăрт ту, шанкăрт ту, чанкăрт ту; брякнуть щеколдой алăк кĕлине шалтăрт тутар; 2. кого-что (со стуком уронить) шаплаттар, пăрах, çавăрса çап; он брякнул ключ на стол вăл çăраççине сĕтел çине кăларса пăрахрĕ; 3. что и без доп., перен. (необдуманно сказать) персе яр, (майсăр сăмах) каласа яр.
межд. в знач. сказ. разг. чăмпăлт, шăмпăрт; он бултых в воду вăл шыва чăмпалт турĕ.
межд. кĕрс, шап, пат; он бух в воду вăл шыва шап турĕ.
сов. и однокр. разг. 1. кĕрслет, шартлат, тӳнклет; бухнула пушка тупа кĕрслетрĕ; 2. чем (ударить) кĕрслеттер, тӳнклеттер, шартлаттар; бухнуть кулаком об дверь алăка чышкăпа тӳнклеттер; 3. (упасть) ӳк, татăлса ан, шаплат; он бухнул в воду вăл шыва шаплатрĕ; 4. что и без доп., перен. персе яр, тĕлсĕр сăмах кала.
прил. разг. нумай тӳснĕ, хура-шур (е пурнăç) курнă (çын); он бывалый солдат вăл хура-шур курнă салтак.
(без ударения) частица ⸗чĕ; мы было совсем собрались ехать, да дождь помешал эпир çула тухма хатĕрленсех çитнĕччĕ ĕнтĕ — çумăр чарчĕ; он чуть было не упал вăл чутах ӳкетчĕ; ты чуть было не испортил дело эсĕ чутах пăсса хураттăн ĕçе.
ж. чăн пулнă ĕç; это быль, а не сказка ку вăл чăн, юмах мар.
несов. (3 л. ед. ч. есть) 1. (существовать; иметься) пул, пур; у него был сын унăн ывăл пулнă; есть разница в цвете тĕс тĕлĕшĕнчен уйрăмлăх пур; 2. (находиться) пул; я буду дома эпĕ килте пулатăп; книги были в шкафу кĕнекесем шкапра пулнă; 3. (происходить, совершаться) пул; вчера был дождь ĕнер çумăр пулнă; 4. (приходить) пул, кил, çит; он и сам скоро будет вăл хăй те часах çитет ак; 5. хутла сказуемăйри пулăшу глаголе: был весёлым хаваслă пул; он был рабочим вăл рабочи пулнă; он был болен вăл чирлĕ пулнă; я буду читать эпĕ вулатăп (е вулăп); ◇ быть может пулма пултарать; должно быть вводн. сл. пулмалла, пулĕ; как быть? мĕн тăвас?; быть ни при чём ан хутăш, ан çыхлан; так и быть пултăрах çапла; была не была! мĕн пулать те мĕн килет; быть заодно с кем-л. пĕр каварлă пул; будь что будет! мĕн пулин пулать!, кирек мĕн пулин те!; будет с него çитĕ-çке ăна; будет тебе придираться çитĕ ĕнтĕ, ан чăкраш; и был таков см. href='/s/таков;'>таков; будет тебе за это лекĕ-ха сана куншăн.
(во) предлог 1. с вин. п. (при обозначении направления действия — на вопрос «куда»;) ⸗(н)а [⸗(н)е]; войти в дом пӳрте кĕр; ехать в город хулана кай; поступить в университет университета кĕр; 2. с вин. п. (при обозначении изменения вида, состояния) ⸗(н)а, ⸗(н)е; превратиться в пар пăса тух, пăс пул; погрузиться в думы шухăша пут; 3. с вин. п. (при указании на характер игры) ⸗ла [⸗ле]; играть в шахматы шахматла выля; играть в прятки пытанмалла выля; 4. с вин. п. (при указании на внешний вид): одеться в шубу кĕрĕк тăхăн; 5. с вин. п. (при указании на сходство): ребёнок весь в отца ача ашшĕне хывнă; 6. с вин. п. (при указании на кратность соотношений со словом «раз») ...хут; в три раза больше виçĕ хут пысăкрах (е нумайрах); 7. с вин. п. (при указании на количественный признак) ⸗ла [⸗лĕ]; комната в двадцать метров çирĕм метрлă пӳлĕм; 8. с вин. п. (при обозначении предмета у при посредстве которого совершается действие): смотреть в бинокль бинокльпе пăх; прыгать в окно чӳречерен сик; 9. с предл. п. (при обозначении места) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че; жить в городе хулара пурăн; купаться в озере кулĕре шыва кĕр; 10. с предл. п. (при указании на внешний вид кого-чего-л.): ходить в новом костюме çĕнĕ костюмпа çӳре; яблони в цвету улмуççисем чечекре; 11. с предл. п. (при обозначении времени) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че; в январе январьте; в двадцатом веке çирĕммĕш ĕмĕрте; 12. с предл. п. (при обозначении расстояния от чего-л.) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; в двух километрах от города хуларан икĕ çухрăмра; в пяти минутах ходьбы отсюда кунтан пилĕк минут утмалăх; ◇ в качестве кого-чего-л. шутĕнче, пулса; в насмешку кулса; в течение чего л. хушшинче; в том числе вăл шутра; в конце концов юлашкинчен; во-первых пĕрремĕшĕнчен; во-вторых иккĕмĕшĕнчен.
ж. 1. (размер) пысăкăш, аслăш; озеро громадной величины тем пысăкăш кӳлĕ; птица величиной с голубя кăвакарчăн пысăкăш кайăк; 2. мат. пысăкăш; постоянная величина улшăнман пысăкăш; переменная величина улшăнакан пысăкăш; 3. перен. (о человеке) паллă çын; он крупнейшая величина в науке вăл наукăра питĕ паллă çын.
вводн. сл. и в знач. сказ. ахăр, пулĕ, пулас, пулмалла; вероятно, он болен вăл чирлĕ пулас; это вполне вероятно ку тĕрĕсех те пуль.
м. çил; свежий ветер уçă çил; ◇ бросать слова на ветер шухăшламасăр калаç; у него ветер в голове çăмăлттай çын вăл, унăн пуçĕнче çил вылять; держать нос по ветру яланах вăйлисем майлă пулма тăрăш, çил ăçталла — унталла сулăн; ищи ветра в поле уйра çил хăвала.
сов. безл. разг. салхулан; ему взгрустнулось вăл салхуланчĕ.
м. 1. (внешность) тĕс, сăн-сăпат; с виду ему за сорок пăхма вăл хĕрĕхрен иртнĕ; иметь больной вид чирлĕ тĕслĕ курăн; с видом знатока пĕлекен çын пек курăнса; в пьяном виде ӳсĕр пуçпа; 2. (пейзаж, картина) курăну, куç умне курăнакан тавралăх, картина; сăн-сăпат; 3. мн. виды (предположения, намерения) ĕмĕт, шут; виды на будущее малашнехи ĕмĕтсем; виды на урожай тырпул пуласси; ◇ потерять (или упустить) из виду 1) (из поля зрения) куçран çухат; 2) (забыть) май; в виде чего-либо мĕн те пулин евĕр (е майлă); для вида ячĕшĕн, кăтартма; по виду (или с виду) çиелтен пăхма; под видом чего-либо мĕнле те пулин сăлтавпа; видать виды кур, тӳссе ирттер; не подать виду ан палăрт; на виду куç умĕнче; иметь в виду асра тыт; ставить на вид асăрхаттар.
несов. разг. 1. безл. (видно) курăн; ничего не видать ним те курăнмасть; отсюда хорошо видать кунтан лайăх курăнатъ; 2. в знач. вводн. сл. пулас, пулмалла; куран, курăнать; видать, он не здешний вăл кунтисем мар пулас; ◇ от земли не видать çĕр çумĕнчен те хăпайман (ытла та пĕчĕк).
несов. 1. кого-что кур; 2. кого-что (увидеться) кур, тĕл пул; рад видеть курма хавас; 3. кого-что (представлять мысленно) кур, куç умĕнче тар; я вижу его как живого вăл ман умра чĕрĕ пек тăрать; 4. что (испытывать, переживать) кур, тӳс; не видеть горя хурлăх ан кур; 5. кого-что в ком-чём (считать) шутла, хур; я вижу в нём друга эпĕ ăна тус вырăнне хуратăп; ◇ видеть насквозь витĕр курса тăр; видеть не могу курас килмест; как видите хăвăрах куратăр; не видеть света (вольного) ерçӳсĕр, канлĕхсĕр; только и вйдели курса та юлаймарăмăр.
нареч. в знач. вводн. сл. пулас, пулмалла, куран, ⸗тăр [⸗тĕр]; он, уехал вăл кайрĕ-тĕр.
1. в знач. сказ. безл. курăн, палăр; следов не видно йĕр палăрмасть; 2. в знач. вводн. сл. ахăртнех, пулас, пулмалла, курăнать; видно, он об этом не знал вăл ун çинчен пĕлмен курăнать.
прил. 1. (покоряющий) пăхăнтаракан, пăхăнтаруллă; властное чувство пăхăнтаракан туйăм; он не властен над нами вăл пирĕнпе хуçа мар, эпир ăна пăхăнмастпăр; я не властен так поступать манăн ун пек тума ирĕк çук; 2. (склонный властвовать) итлеттерме (е пăхăнтарма, хушма) пултаракан (çын); властный характер хăйне пăхăнтаракан характер.
нареч. пăхма, тулашĕнчен, çиелтен; внешне он не изменился пăхма (е тулашĕнчен) вăл улшăнман.
прил. пăлханчăк, хумханчăк; у него возбуждённый вид вăл пăлханчăк сăнлă.
нареч. 1. планах, нихçан та; он вообще такой весёлый вăл яланах хавас кăмăллă; брат вообще не курит пичче нихçан та туртмасть; 2. (в общем) пĕтĕмĕшпе, пĕтĕмпе; разговор шёл о сельской жизни вообще калаçу пĕтĕм ялти пурнăç çинчен пычĕ; ◇ вообще говоря в знач. вводн. сл. пĕтĕмĕшпе каласан.
м. вĕренекен; беседовать со своими воспитанниками хăвăн вĕренекенӳсемпе калаç; он — воспитанник Суворовского училища вăл Суворов училищинче вĕренет (е вĕреннĕ).
нареч. йăлтах, пĕтĕмпех, шăпах, чăннипех; я вполне с вами согласен сирĕнпе пĕтĕмпех килĕшетĕп; он вполне заслуживает премии вăл чăннипех премие тивĕçлĕ.
1. союз против. анчах, çапах та, апла пулин те; 2. вводн. сл. тепĕр тесен; впрочем, я не знаю, решай сам тепĕр тесен, эпĕ пĕлместĕп, ху пĕлнĕ пек ту; впрочем, он туда не пойдёт ахăртнех, вăл унта каяс çук.
с. разг. 1. по гл. врать; он не может воздержаться от вранья вăл суеçтермесĕр чăтаймасть; 2. (ложь) суя.
с. 1. вăхăт; среднее суточное время вăтам талăк вăхăчĕ; по московскому времени Мускав вăхăчĕпе; время тянется вăхăт шăвать; время не ждёт вăхăт кĕтмест; провести время вăхăт ирттер; предоставить время вăхăт пар; 2. (эпоха, период) вăхăт, самана, ĕмĕр; дух времени самана сывлăшĕ; во времена парусных кораблей парăслă карапсем вăхăтĕнче; во времена наших дедов пирĕн асаттесен ĕмĕрĕнче; 3. (определённый момент) вăхăт, тапхăр, çи; обеденное время кăнтăрлахи апат вăхăчĕ; страдное время хĕрӳ ĕç çи; 4. грам. вăхăт; прошедшее время иртнĕ вăхăт; будущее время пулаç вăхăт; настоящее время хальхи вăхăт; ◇ во время оно тахçан авал; (в) первое время малтанах; в своё время 1) (в прошлом) хăй вăхăтĕнче (ĕлĕк); 2) (своевременно) вăхăтра, кирлĕ чух; в скором времени часах, çывăх вăхăтра; до поры до времени вăхăт çитиччен; до сего времени ку таранччен; ко времени вăхăтлă; на время вăхăтлăха; со времнем ӳлĕмрен; все время яланах, пĕрмай; одно время пĕр хушă; раньше времени вăхăтсăр; тем временем вăл хушăра; время от времени, от времени до времени, по временам хутран-ситрен, вăхăтран вăхăта, сайра хутра; с течением времени вăхăт иртнĕçем.
1. предлог с род. п. майлă, евĕрлĕ, пек; он вроде тебя вăл сан майлă; дом вроде нашего пирĕнни евĕрлĕ çурт; 2. частица прост. пек, пулмалла; туйăнать; вроде легче стало çăмăлтарах пулчĕ пек; он вроде приехал вăл килнĕ пулас.
ли частица темĕн, -ши вара; он вряд придёт темĕн, килет-ши вăл; вряд я успею на поезд поезда ĕлкĕрейместĕп пулĕ эпĕ.
нареч. разг. 1. (постоянно) ялан, пĕрмай; он всё работает вăл пĕрмай ĕçлет; 2. (до сих пор) халĕ те, çаплах; он всё ещё не приехал вăл халĕ те килмен-ха; 3. (именно) пĕтĕмпех; это всё вы виноваты пĕтĕмпех эсир айăплă; 4. в знач. усил. частицы ⸗ах [⸗ех], та [те]; работаю всё там же çавăнтах ĕçлетĕп; идти всё быстрее и быстрее хăвăртрах та хăвăртрах ут; 5. в знач. против. союза (однако, всё-таки) çапах, анчах; как ни старается, все не выходит тем пек тăрăшать те, çапах ним те тухмасть; всё же, всё же пурпĕрех, апла пулин те.
нареч. 1. (постоянно) ялан, пĕрмай, кирек хăçан та; он всегда дома вăл яланах килте; всегда готов к вашим услугам сире пулăшма яланах хатĕр; 2. (вечно) ĕмĕрех.
1. союз против. (в сочетании с союзами «а», «и», «но») апла пулин те, апла пулсан та, çапах та; а всё-таки мне он нравится апла пулин те, вăл мана килĕшет; 2. частица çапах та; всё-таки он молодец çапах та вăл маттур.
нареч. часах, кăшт тăрсан; он вскоре вернулся вăл часах таврăнчĕ; вскоре после экзаменов экзаменсем хыççăн.
сов. 1. тăр, çĕклен; встать с места вырантан тăр; встать из-за стола сĕтел хушшинчен тăрса тух; встать с постели вырăн çинчен тăр; он встал с зарёю вăл шуçăмлах тăчĕ; 2. (подняться на борьбу) тăр, тух, çĕклен; встать на защиту родины тăван çĕршыва сыхлама çĕклен; 3. (взойти) тух; солнце встало хĕвел тухрĕ; 4. перен. (возникнуть) сиксе тух, килсе тух; встали новые трудности çĕнĕ йывăрлăхсем сиксе тухрĕç; 5. (ступить на что-л., стать где-л.) тар, хăпарса тăр; встать на стул пукан çине хăпарса тăр; встать за дверью алăк хыçне тăр; 6. (стоя уместиться) вырнаç, кĕр, шăнăç; стол встанет между окнами сĕтел ик чӳрече хушшине вырнаçать; 7. (приступить к чему-л.) тар, тытăн, пуçла; встать за станок станок умне тăр; 8. разг. (перестать действовать, течь) чарăн, лар; мотор встал мотор чарăнчĕ; ночью часы встали çĕрле сехет чарăнса ларнă; Волга встала Атăл ларнă; ◇ встать на колени чĕркуçлен, чĕркуççи çине тăр: встать на чью-либо сторону кам майлă та пулин пул; встать поперёк дороги чăрмантар, çула урлă тăр; дорого встанет хакла ларать.
м. 1. (произношение) калани, калаçни; у него окающий выговор вăл «о»-па калаçать; 2. (порицание) ятлани; (официальный) выговор; сделать выговор за небрежность тирпейсĕр пулнăшăн ятла; дать выговор выговор пар.
сов. 1. (вперёд или наружу) тухса тăр; выдвинуться из-за дома çурт хыçĕнчен тухса тăр; песчаная коса выдвинулась далеко в море хăйăрлă сăмсах тинĕсе чылаях инçе тăсăлса кĕнĕ; 2. (отличиться, стать заметным) палăр, ӳс, мала тух; он выдвинулся за последний год вăл юлашки çулта ӳссе кайрĕ.
несов. 1. см. href='/s/выделать'>выделать; 2. разг. хăтлан; чего только он не выделывет мĕн кăна хăтланмасть пуль вăл.
сов. 1. что (какую-л. тяжесть) чăт, тӳс (çĕмĕрĕлмесĕр); лёд крепок, выдержит пăр çирĕп, чăтать; 2. что и без доп. (стойко перенести до конца) чăтса (е тӳссе) ирттер, чăт, тӳс; выдержать все невзгоды пур йывăрлăха та тӳссе ирттер; он не выдержал и зарыдал вăл тӳсеймесĕр макăрса ячĕ; 3. что пар, тыт; выдержать конкурсный экзамен конкурслă экзамена ăнăçлă тыт; 4. что (соблюсти) пăхăн, тытса пыр; выдержать заданный размер панă виçене тытса пыр; выдержать срок исполнения вăхăтра ту (е пурнăçла); 5. кого-что (продержать) тыт, усра; выдержать вино эрехе усра (пахалатас шутпа); выдержать несколько изданий темиçе кăларăмпа тух; выдержать паузу чарăнса ил; выдержать роль ан чак, вĕçне çитер; выдержать характер çирĕп пул, ан чак.
сов. 1. (остаться в живых) чĕрĕл, чĕрĕ юл, хăтăлса юл; раненый выжил аманнă çын чĕрĕлчĕ; 2. разг. (прожить известное время) пурăн; он там и дня не выживет вăл унта пĕр кун та пурăнаймасть; 3. что (пережить) тӳссе (е чăтса) ирттер; ◇ выжить из ума (или из памяти) йӳте, ăсран тайăл.
сов. что чён, сăмах хуш; в ответ он не вымолвил ни слова вăл хирĕç чĕнмерĕ.
сов. 1. что, чего ĕç; выпить чаю чей ĕç; 2. за кого-что и без доп. ĕç, сып (сăра-эрех); он любит выпить вăл ĕçме юратать; сильно выпить ӳсĕрличчен (е хытă) ĕç.
сов. 1. пул, пулса тăр (е çит); у него выработался отличный почерк вăл пит хитре çыракан пулчĕ; 2. (истощиться) пĕт; уголь в этой шахте выработался ку шахтăри кăмрăка кăларса пĕтернĕ.
сов. 1. (проявиться) палăр, курăн; на его лице выразилась недоверчивость унăн сăнĕнче вăл шансах кайманни курăнчĕ; 2. (словесно) кала; шутливо выразиться шӳтлесе кала; ◇ если можно так выразиться кун пек калама юрасан.
сов. 1. (высвободиться силой) вĕçерĕн, хăтăл, çăлăн, тарса тух; вырваться из плена тыткăнран тарса тух; 2. (устремиться наружу) сиксе (е тапса, ыткăнса) тух; пламя вырвалось из окна çулăм чӳречерен тапса тухрĕ; машина вырвалась из леса машина вăрмантан ыткăнса тухрĕ; у него вырвался радостный крик вăл саванăçлăн кăшкăрса ячĕ; 3. (оторваться, отделиться) татăлса ӳк, тухса ӳк; в книге вырвались страницы кĕнеке страницисем туха-туха ӳкнĕ; 4. (выскользнуть, выпасть) тухса ӳк, вĕçерĕн, вĕçерĕнсе ӳк; стакан вырвался из рук стакан алăран вĕçерĕнсе ӳкрĕ.
несов. что, разг. ту, хăтлан; чего только он не вытворяет мĕн кăна хăтланмасть пулĕ вăл.
сов. 1. что (растянуть) туртса тăс, тӳрлет; вытянуть проволоку пралука туртса тӳрлет; 2. что (протянуть) тăс; вытянуть руку алă тăс; 3. что (удалить высасыванием) туртса ил, турт; вытянуть дым вентиляцией тĕтĕме вентиляципе туртса ил; 4. что и без доп., разг. (выжить) тӳс, вăй çитер, пурăн; он долго не вытянет вăл нумаях пурăнас çук; 5. кого-что (вытащить) туртса кăлар, кăлар; вытянуть зуб шăл кăлар; 6. что и без доп., прост. (потянуть на весах) турт, тай; вытянуть шесть пудов ултă пăт турт; 7. кого, прост, (ударить во всю длину) туртса çап; ◇ вытянуть (всю) душу (или все жилы) асаплантар, чуна кăлар.
сов. 1. (растянуться) тăсăл, вăрăмлан; 2. (распрямиться, выпрямиться) тӳрлен, тӳрленсе (е тӳп-тӳрĕ) тăр, тăсăл; вытянувшись, лежать в постели вырăн çинче тăсăлса вырт; 3. (расположиться на большом протяжении) тăсăлса пыр (е кай, вырт); улица вытянулась вдоль реки урам шыв тăрăх тăсăлса выртать; 4. разг. (вырасти) ӳссе (е çитĕнсе) кай; ◇ (у него) лицо вытянулось вăл тĕлĕннипе куçне-пуçне чарса пăрахрĕ; вытянуться в струнку тӳп-тӳрĕ карăнса тăр.
несов. 1. см. href='/s/выйти'>выйти; 2. тух; окна выходят в сад чӳречесем садалла тухаççĕ; 3. в знач. вводн. сл. выходит разг. апла, апла пулсан; выходит, он тебе не желает добра апла вăл сана ырă сунмасть; ◇ не выходить из головы (или из ума) пуçран ан тух, асран ан кай.
нареч. 1. вопр. ăçта; где ты живёшь? Эсĕ ăçта пурăнатăн?; 2. неопр. разг. ăçта та пулин; нет ли ещё где такой книги? ку кĕнеке ăçта та пулин татах çук-ши?; 3. в знач. частицы ăçта, ăçтан; где ему найти столько денег? ун чул укçа ăçтан туптăр вăл?; 4. относ, в роли союзного слова ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че, çĕрте; там, где нет лесов вăрмансăр çĕрте; в домах, где много детей ача нумай çуртсенче; никак не вспомню, где я его видел ăна ăçта курнине ниепле те аса илейместĕп.
ж. геоморфологи (физикăлла географин çĕр пичĕ тата вăл мĕнле пулса кайни çинчен вĕрентекен пайĕ).
межд. разг. кур-ха; глядь, он идёт кур-ха вăл килет.
несов. 1. что ав, кукăрт, авăнтар, пĕкĕрт; гнуть дугу пĕкĕ ав; гнуть полозья тупан ав; 2. к чему и без доп., перен. разг. пăр, çавăр (сăмаха) куда он гнёт? ăçталла пăрать-ши вăл сăмахне?; ◇ гнуть горб (или спину) йывăр ĕçле; гнуть шею (или спину) перед кем-л. тархасла, ыр пуласшăн тăрăш; гнуть в дугу (или в три дуги), гнуть в бараний рог кого-л. пăхăнтар, итлекен ту; гнуть свою линию ху шухăшланă пек ту, хăвăннех тытса пыр.
несов. 1. (владеть устной речью) калаç, сăмахла, пупле; ребёнок начал говорить ача калаçа пуçларĕ; говорить по-англййски акăлчанла калаç; 2. что и без доп. (выражать мысли, сообщать факты) кала, пĕлтер; говорить правду чăннине кала; 3. (вести разговор) калаç, юмахла; говорить со знакомым пĕлнĕ çынпа калаç; 4. (свидетельствовать о чём-л.) кала, кăтарт, пĕлтер; этот факт говорит о его смелости ку ĕç вăл хăюллă пулнине кăтартать; 5. перен. (сказываться в ком-чём-л.) палăр, курăн; в нём говорит крестьянская натура унра хресчен чунĕ палăрать; ◇ говорить загадками шахвăртса калаç; говорить на разных языках пĕр-пĕрне ăнланмасăр калаç; и не говорите ан та калăр çав; иначе говоря урăхла каласан; не говоря худого (или дурного) слова усал калаçмасăр; нечего и говорить калаçма та кирлĕ мар; по правде говоря чăннипе каласан; собственно говоря см. собственно.
1. ж. пуç; 2. ж. перен. (ум, рассудок) ăс, тăн, ăстăн, пуç; у него прекрасная голова вăл питĕ ăслă; голова не работает пуç ĕçлемест; 3. ж. (единица счёта скота) пуç; сто голов овец çĕр пуç сурăх; 4. м. и ж. перен. (начальник, руководитель) пуçлăх; голова колхоза колхоз пуçлахĕ; 5. ж. перен. (передняя часть) пуç; голова обоза обоз пуçĕ; 6. ж. (пищевой продукт в форме конуса, шара) пуç; голова сахара сахар пуçĕ; голова идёт кругом пуç арпашăнса кайрĕ; в головах пуç вĕçĕнче, пуç айĕнче; в первую голову чи малтан, пуринчен малтан; забрать себе в голову шутласа (е ĕненсе) ларт; из головы вон манса кай(нă); выкинуть из головы пуçран кăларса пăрах (е ывăт); не выходит из головы пуçран тухмасть, асран каймасть; на свежую голову пуç ĕшениччен (е ывăниччен); на свою голову хăв инкеке, хăвна валли инкек туп; как снег на голову кĕтмен çĕртен, сасартăк; на голову выше тем чул пысăкрах (е лайăхрах т. ыт. те); с головы до ног (или с ног до головы) пуç тӳпинчен ура тупанне çити; вооружённый с ног до головы вăйлă хĕçпăшалланнă; с больной головы на здоровую айăпсăртан айăпа кĕрт (хавăн çинчен айăпа сирес тесе); с ясной головой таса пуçпа; выдать себя с головой палăрт, кăлар, кăтарт (мĕн те пулин тунине); окунуться с головой во что-л. кӳлĕн (пĕр-пĕр ĕçе); вскружить голову кому-л. илĕрт; астар, ухмаха ерт; ломать голову над чем-л. пуçа çĕмĕр (пĕр-пĕр ĕçпе), шухăшла; не морочь мне голову ан ултала, ан суй, ман пуçа ан пăтрат; намылить голову кому-л. пăсăрлантар, ятла; повесить голову хуйха ӳк (е кай), пуçа ус; потерять голову пуçа çухат, ăсран кай; ручаюсь головой тупа тăватăп; очертя голову шутласа тăмасăр (е пăхмасăр); сломя голову пит хăвăрт, васкавлă, çĕмĕрттерсе.
в знач. сказ. разг. пултар; он на всё горазд вăл теме те пултарать; кто во что горазд кам мĕне пултарать, кам мĕнле пултарать.
нареч. чылай (е самай) ⸗рах [⸗рех]; он гораздо старше меня вăл манран чылай аслăрах.
прил. в разн. знач. хатĕр, янтă; он готов к отъезду вăл çула тухма хатĕр; готовое платье хатĕр кĕпе-тумтир; обед готов апат хатĕр; жить на всём готовом янтă çинче пурăн.
несов. 1. (представляться) курăн, туйăн, куç умĕнче тăр, куçран ан кай; 2. (сниться; видеться в бредовом состоянии) телĕкре курăн; во сне ему часто грезился родной город тĕлĕкре вăл час-часах тăван хулине курнă.
несов. 1. что (кость, сухари) кăшла; (орех) кат; (семечки) шĕкĕлче, çи; 2. кого, перен. разг. (докучать, придираться) тăрăн, кăшла, асаплантар; его грызет раскаяние вăл ӳкĕнсе асапланать.
частица 1. утв. ара, çапла, ийя; все пришли? — Да пурте килчĕç-и? — Ийя; 2. вопр. чăнах-и, чăнах-и вара, апла-ши, мĕн?; он приехал. — Да? вăл килчĕ. — Чăнах-и?; Иванов! — Да? Иванов! — Мĕн?; 3. (так, действительно) ийя, çапла, çапла çав, çапла ĕнтĕ, тĕрĕс, чăн; да, хорошие теперь времена самани халĕ аван ĕнтĕ; 4. в сочет. с гл. 3 л. наст. и буд. вр. (пусть) ⸗тăр [⸗тĕр]; да здравствует мир! сывă пултăр мир!; 5. усил. ⸗ах [⸗ех], ⸗сам [⸗сем], тата; да не может быть! çук, пулма пултараймастех!; да помогите же ему пулăшсамăр ĕнтĕ ăна.
союз 1. соед. тата, ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле), ⸗та [⸗те]; он да я вăл тата эпĕ; сосна да осина хырпа ăвăç, хыр та ăвăç; 2. присоед. тата, çитменнине тата; шёл я ночью, да ещё лесом çĕрле, çитменнине тата вăрманпа пыраттăм; 3. против. анчах; ⸗та [⸗те]; мы хотели уехать, да раздумали эпир каяс тенĕччĕ, анчах кайран урăхла шут тытрăмăр; ◇ да и... союз ⸗та [⸗те], тепĕр тесен, çитменнине тата; он залез в угол да и сидит там вăл кетессе хĕсĕннĕ те ларать; да и только кăна, çеç, анчах; нет-нет да и... вăхăтран вăхăта, хутран-ситрен.
несов. 1. см. дать; давай книгу кĕнеке пар; 2. повел. давай(те) разг. айтăр, тавай, атя; давайте поговорим айтăр калаçса пăхар; 3. повел. давăй(те) пуçла, тытăн; он давай нас пробирать вăл пире вăрçă пуçларĕ; я давай кричать эпĕ кăшкара пуçларăм.
сов. разг. 1. (позволить схватить себя) тыттар, парăн; он врагу не дался вăл тăшмана парăнман; 2. (поддаться) парăн; даться в обман улталан; 3. (при освоении, понимании) пул; математика далась ему легко математикăна вăл çăмăллăнах ăнкарнă; этот переход дался ему нелегко ку çул уншăн çăмăл пулман; 4. (стать предметом внимания) пуçа çавăр, пуçа кĕрсе вырнаç, тыткăна ил; ну и далась вам эта охота! ку сунар сире пĕтĕмпех тыткăна илчĕ!
ж. ĕçченлĕх; он отличается делю вăл ĕçченлĕхĕпе уйрăлса тăрать.
ж. демографи (статистикăн халăх йышне тата вăл мĕнле улшăнса пынине тĕпчесе вĕренекен пайĕ).
несов. 1. за кого-что тытса тăр, тытса пыр, тытăнса тăр; держаться за перила карлăксенчен тытса тăр (е пыр); 2. (удерживаться) тăр; держаться на ногах ура çинче тăр, ураран ан ук; держаться прямо тӳрĕ тăр; 3. (вести себя каким-л. образом) тыт, тыткала; он держится скромно вăл хăйне сăпайлă тытать; 4. (не сдаваться, сопротивляться) тытăнса тăр, çирĕп тăр, ан парăн; 5. (сохраняться) тытăнса тăр; некоторые обычаи держатся долго хăшпĕр йăласем нумайччен тытăнса тăраççĕ; 6. прям. и перен. (придерживаться) тытса пыр; держаться правой стороны сылтăм енĕпе пыр; ◇ держаться в стороне аякра тăр; пăрăнса çӳре; только держись çирĕп тăр; держаться на волоске см. волосок; едва держаться на ногах аран ут (ывăннă пирки).
м. 1. теçетке; десяток яиц теçетке çăмарта; 2. (о возрасте) вунă çул; ему пошёл шестой десяток вăл алă çултан иртнĕ; ◇ не робкого десятка хăракан йышши мар.
с. ачалăх, ача чухнехи; в детстве он перенёс скарлатину ача чухне вăл скарлатинăпа чирленĕ; ◇ впасть в детство йӳте, ăсран тайăл.
сов. разг. 1. кого-что (засунуть, убрать) хур, чик; куда ты дел мою книгу? манăн кĕнекене эсĕ ăçта хутăн?; 2. что (израсходовать, использовать) ту, хур, чик, пĕтер; он не знает, куда деть свой деньги вăл укçине ниçта чикме пĕлмест; 3. кого-что (поместить, пристроить) чик, вырнаçтар; куда их деть? вĕсене ăçта вырнаçтарас?; ◇ деть некуда питĕ нумай, ниçта чикме çук; не знаю, куда деть себя ним тума та пĕлместĕп, ним тума аптăратăп.
предлог с род. п. 1. (ради) валли; все для победы пурте çĕнтерӳ валли; 2. (с какой-л. целью) ⸗шăн [⸗шĕн]; он для меня все сделает маншăн вăл тем те тăвать; 3. (по случаю) ячĕпе, валли; для праздника уяв ячĕпе, уяв валли; 4. валли; эта книга для детей ку кĕнеке ачасем валли; 5. (по отношению к кому-чему-л.) ⸗шăн [⸗шĕн], ⸗а [⸗е]; это вредно для здоровья ку вăл сывлăхшăн сиенлĕ; ◇ не для чего нимĕне те (е нимĕ те) кирлĕ мар; для вида ячĕшĕн, тĕсĕшĕн.
сов. разг. 1. до кого-чего çит, килсе çит, тапаланса çит, çитсе ӳк; добраться до дому киле çитсе ӳк; 2. до кого (добиться свидания с кем-л.) лек, çит; 3. (дойти до какого-л. места при чтении) çит; добраться до конца главы сыпăк вĕçне çит; 4. разг. (прилагая старания, узнать) пĕл, ăнлан; добраться до истины чăнлăха ăнлан; ◇ я ещё до него доберусь! лекет-ха вăл пĕрре ман алла, эпĕ ăна кăтартăп-ха!
нареч. 1. в знач. сказ. безл. разг. аван, лайăх; 2. в знач. усл. союза (в сочетании с частицей «бы») разг. пулсанччĕ; добро бы он сам был здесь вăл хăй кунта пулнă пулсанччĕ; ◇ добро пожаловать! ырă сунса кĕтетпĕр, килех, килĕрех!
сов. кому-чему шан; он доверился мне вăл мана (е ман çине) шанчĕ.
несов. 1. см. довестись; 2. кому (быть в родстве) тив, лек, пул, кил; юн мне доводится дядей вăл манăн кукка пулать.
нареч. 1. кăмăллăн; он довольно улыбался вăл кăмăллăн кулкалатчĕ; 2. в знач. сказ. çителĕклĕ, çитет; с меня и этого довольно ку та маншăн çителĕклĕ; довольно спорить! çитĕ тавлашса!; 3. (в достаточной степени) чылай, нумай; было уже довольно поздно чылай çĕрле пулнăччĕ.
прил. сапăр, кăмăллă; довольный вид кăмăллă сăн-пит; он доволен своей работой хăй ĕçĕпе вăл сапăр.
несов. 1. кем-чем килĕш, çырлах, кăмăллă пул; он дуется малым вăл сахаллипех килĕшет; он ничем не довольствуется вăл нимпе те çырлахмасть; 2. воен. довольствипе пурăн.
ж. 1. (предположение) туйăм, шухăш-туйăм, сисĕм-туйăм, тавçăру; 2. разг. (сообразительность) тавçăрулăх, тавçăрса илме пултарни; у него догадки не хватило безл. вăл шухăшласа илме пултарайман, унăн тавçăрулăх çитмен.
сов. что, чего парса пĕтер (е çитер), парса тат; он всё додал вăл пурне те парса татрĕ.
сов. что туса пĕтер (е çитер); хушса ту; он всё доделает вăл пурне те туса пĕтерет.
сов. кого-чего кĕт, кĕтсе лар (е тăр), кĕтсе ил, кĕтсе çитер; дождаться поезда пуйăса кĕтсе ил; ◇ ждать не даться см. ждать; дождется он у меня! пулать-ха пĕрре ăна, тупать-ха вăл хăйне валли!
сов. разг. пĕлсе çит, тĕпчесе пĕл, ыйтса пĕл; не могу дознаться, кто он такой вăл кам иккенне пĕлсе çитейместĕп.
сов. 1. (катясь, переместиться) куçса çит, йăванса çит; 2. (донестись — о громких, раскатистых звуках) илтĕн, илтĕнсе кай; 3. перен. прост. (опуститься) çит, çитсе перен. пĕт; вот до чего он докатился акă ăçта çитсе ларчĕ вăл.
нареч. вăрах, нумай, вăрăм; долго пришлось ожидать нумай кĕтмелле пулчĕ; долго жить нумай пурăн; ◇ долго ли до беды! инкекĕ вăл юнашарах!, инкек пуласси часах!; как долго мĕн чухлĕ, хăçанччен.
нареч. киле, килелле; он ушёл домой вăл киле кайрĕ; приехать на побывку домой киле курма кил.
нареч. разг. ытлашши, çав тери, калама çук, май çук, йĕркесĕр; он донельзя упрям вăл йĕркесĕр кутăн.
сов. разг. аран-аран утса çит, аран тапаланса çит, аран сулланса çит; он еле доплёлся до дому вăл киле аран сулланса çитрĕ.
прил. допризывник ⸗ĕ (⸗и]; он достиг допризывного возраста вăл допризывниксен çулне çитрĕ; допризывная подготовка допризывниксене вĕрентни.
сов. разг. (узнать) тĕпчесе ыйтса пĕл, тĕпчесе пĕл, пăвăрт; мы не могли допроситься, кто он такой эпир унран вăл камне тĕпчесе ыйтса та пĕлеймерĕмĕр.
сов. 1. кого кĕрт, ирĕк пар; допустить к конкурсу конкурса хутшăнма ирĕк пар; 2. что (предположить) шутла; можно допустить, что дело было так ĕç çапла пулнă тесе шутлама пулать; 3. что (позволить) ирĕк пар, çул пар, юра; 4. в знач. вводн. сл. допустим калăпăр, тейĕпĕр; допустим, что это так вăл çапла тейĕпĕр; ◇ допустить ошибку йăнăш ту, йăнăш.
сов. разг. ыйтса пĕл, тĕпчесе пĕл, тĕпле; я допытался, где он был эпĕ вăл ăçта пулнине ыйтса пĕлтĕм.
нареч. çулта, çул çинче, çул тăршшĕпе; дорогой он всё время молчал вăл çул тăршшĕпех чĕнмесĕр пычĕ.
сов. 1. что пăхса пĕтер, пăхса çитер, пăхса тух; 2. за кем-чем, обычно с отриц. асăрхаса çитер; он не досмотрел за ребёнком вăл ачана асăрхаса çитереймерĕ.
сов. 1. кого-что, чего илсе çитер, леçсе пар, кӳрсе пар, çитерсе пар; доставить на дом киле илсе çитер, киле çитерсе пар; 2. что (причинить, вызвать) кӳр; его приезд доставил мне большую радость вăл килни мана хытă савăнтарчĕ; 3. что (предоставить) пар; доставить покой канăç пар.
сов. разг. сетĕрĕнсе çит, йăраланса çит; он еле дотащился до дому вăл килне аран сĕтĕрĕнсе çитрĕ.
сов. 1. кого-что (дотащить) çитер, туртса (е сĕтĕрсе, йăтса) çитер; дотянуть машину до места машинăна вырăна çитер; 2. что, перен. вăрăма яр, тăсса пыр; дотянули работу до самого вечера ĕçе каçченех тăсса пычĕç; 3. без доп. разг. (дожить) ⸗чен [⸗ччен] пурăн; он дотянул до девяноста лет вăл тăхăрвун çулччен пурăнчĕ.
сов. 1. (завершить образование) вĕренсе пĕтер, вĕренсе тух; 2. до чего (до какого-л. срока) вĕрен, вĕренсе çитер; он доучился до весны и уехал вăл çуркуннеччен вĕренчĕ те кайрĕ.
ж. 1. чĕтре, чĕтрев; чĕтренкĕ, чĕтрени; его охватила дрожь вăл чĕтрене ерчĕ; 2. (рябь, переливы) чĕтрев хумĕ, шыв ункăланни.
прил. 1. тепĕр, урăх; в другой раз тепĕр чух; 2. (второй, следующий) иккĕмĕш, тепĕр, урăх; на другой день тепĕр кунне, иккĕмĕш кунĕнче; 3. в знач. сущ. другое с. урăххи, ытти, тепри; ему говоришь одно, а он делает другое ăна апла калатăн, вăл урăхла тăвать; другими словами урăхла каласан; другое дело см. дело.
несов. 1, о ком-чём, над чем и без доп., в разя. знач. шухăшла; 2. с неопр. (полагать, намереваться) шутла, ĕмĕтлен; я думаю завтра завершить работу эпĕ ĕçе ыран пĕтерме шутлатăп; 3. о ком-чём (заботиться) шухăшла, хыпăн, çун, тăрăш; он думает только о семье вăл семйи çинчен кăна шухăшлать; ◇ думать нечего ним шухăшламалли те çук; не долго думая нумай шухăшласа тăмасăр; и не думаю шухăшламастăп та; я думаю! чăнах та!
1. нареч. лайăх мар, усал, путсĕр; дурно обращаться с кем-л. йĕркесĕр тыткала (кампа та пулин); 2. в знач. сказ. япăх, начар, лайăх мар; ей дурно ăна лайăх мар, вăл хăйне япăх туять.
ж. 1. филос. (нематериальное начало) чун; душа и тело чунпа ӳт-пӳ; 2. (свойство характера) чун, кăмăл, чĕре; добрая душа ырă чунлă çын; 3. (чувство; темперамент) чун, чĕре; петь с душой чĕререн юрла; 4. перен. (вдохновитель, организатор) чун; он душа этого колхоза вăл çак колхозăн чунĕ; 5. разг. (человек — при указании количества) чун, çын; на улице ни души урамра пĕр чун та (е çын та) çук; 6. (единица населения) çын, ят; на душу населения пĕр çын (е ят) пуçне; 7. разг. (обращение) чунăм; душа моя чунăмçăм; ◇ в душе ăшра; по душам говорить чĕререн (е чуна уçса) калаç; вымотать всю душу чуна кăлар (е ил); заячья душа мулкач чунĕ, чăх чĕри; от всей души пĕтĕм чунтан, чĕререн; жить душа в душу чунтан-вартан килĕштерсе пурăн; не чаять души в ком-л. пĕтĕм чун-черепе сав (е юрат); отвести душу чуна пусар; душа не лежит к кому-чему-л. чун туртмасть; душа ушла в пятки сехре хăпрĕ; стоять над душой чуна ил; по душе кăмăла каять; он кривит душой вăл тӳрĕ çын мар; сколько душе угодно ытлашшипех; вложить душу в работу чунна хурса ĕçле; за душой нет ни гроша манăн пĕр пус та çук; душа нараспашку питĕ уçă çын, уçă чунлă çын; чужая душа — потёмки посл. соотв. çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар (букв. внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы).
1. нареч. (очень мало; очень слабо) пит сахал, кăшт çеç, кăштах; аран-аран; едва заметные строки кăшт çеç палăракан йĕркесем; 2. нареч. (чуть) кăшт кăна, кăшт çеç; я едва не упал эпĕ кăшт кăна ӳкеймерĕм; 3. нареч. (с трудом) аран, аран-аран; я едва дошёл до дому эпĕ киле аран çитрĕм; 4. союз (как только) çеç, кăна; он едва вышел, как полил дождь вăл тухрĕ çеç, çумăр чашлаттарса ячĕ; едва-едва аран-аран; едва ли не... ...темелле; едва ли не самый лучший чи лайăххи темелле.
нареч. 1. (только один) пĕртен-пĕр; единственно доступный способ пĕртен-пĕр юрăхлă май; 2. в знач. частицы (только) çеç; он говорил единственно потому, чтобы помочь вам вăл сире пулăшас тесе çеç каларĕ.
м. 1. ятак, ят, çын; семья из трёх едоков виçĕ çынтан тăракан семье; 2. разг. нумай çиме юратакан; он хороший едок вăл пит нумай çиекен çын.
(неё) мест. 1. личн. род., вин. п. ед. от она унăн; ăна; вăл; её нет дома вăл килте çук; а ты её видел? эсĕ ăна курнă-и?; 2. притяж. унăн; её дети унăн ачисем.
несов. 1. çӳре, кай (лашапа, машинăпа); ездить на работу автобусом ĕçе автобуспа çӳре; 2. (уметь пользоваться) çӳреме пĕл; он ездит на велосипеде вăл велосипедпа çӳреме пĕлет; 3. перен. разг. (двигаться, скользить) куç, шу.
м. юланутпа çӳрекен, юланутçă; 2. лашапа çӳреме пĕлекен çын; он хороший ездок верхом вăл юланутпа çӳреме ăста.
нареч. 1. (едва) аран, кăшт çеç; он еле жив остался вăл кăшт çеç чĕрĕ юлнă; 2. (насилу, с трудом) аран, пĕтĕм вайран; я еле поднял ящик эпĕ ещĕке аран-аран çĕклерĕм; ◇ еле-еле аран-аран; еле-еле душа в теле аран-аран сывлать (йывар чирпе аптăракан е питĕ ватă çын çинчен):
союз усл. 1. ⸗сан [⸗сен], пулсан, енчен, ытах; если ты знаешь, скажи пĕлетĕн пулсан, кала; 2. (в сочет. с частицами «и», «же», «даже») ⸗сан та [⸗сен те], пулсан та, пулин те; если даже он рад, то не покажет этого вăл хĕпĕртет пулсан та, ăна кăтартмасть; 3. (для выражения сильного желания) пулсанччĕ; если бы у меня была эта книга! манăн вăл кĕнеке пулнă пулсанччĕ!; ◇ если (и) не.., то (или так).. пулмасан та..; если бы да кабы шутл. эхер те мехер; если (уж) на то пошло (в знач. вводн. сл.) ытах ун пек пулсан, апла пулсан.
нареч. 1. йĕркеллĕ, чиперех, кирлĕ пек; 2. в знач. вводн. сл. (конечно) паллах, паллах ĕнтĕ; естественно, он не согласился вăл, паллах, килĕшмерĕ.
1. 3 л. ед. наст. вр. от быть; 2. (имеется) пур; у меня есть хороший друг манăн лайăх юлташ пур; у них есть что показать вĕсен кăтартмалли пур; так и есть çаплах ĕнтĕ вăл; то есть урăхла каласан; есть такое дело юрать, çапла пултăр.
нареч. 1. (вдобавок и при сравнительной степени) тата; возьми ещё одну книгу тата тепĕр кĕнеке ил; он был ещё сильнее вăл тата вăйлăрахчĕ; 2. (до сих пор) -ха, халĕ те, ку таранччен те; он ещё не приехал вăл килмен-ха; 3. (уже) ⸗ах [⸗ех]; он уехал ещё в прошлом году вăл пĕлтĕрех кайнă; 4. в знач. усил. частицы тата, та [те]; как ещё получится! мĕнлерех пулĕ ак!; вам нравится эта картина? — ещё бы! ку картина сире килĕшет-и?— Килĕшмесĕр!; ещё бы ты был недоволен эс кăмăлсăр пулсан тата; вот ещё! ак тата!; всё ещё çаплах; нет ещё çук-ха.
нареч. 1. мĕскĕн, мĕскĕнĕн; он выглядел жалко вăл мĕскĕнĕн курăннă; 2. в знач. сказ. безл. шел; шелле, хĕрхен; мне тебя жалко ман сана шеллес килет, эп сана шеллетĕп; на них жалко смотреть вĕсем çине пăхма та шел; 3. см. жаль.
несов. 1. кого-что чем, кому-чему что, уст. парнеле, наградăла; 2. кого-что, разг. (любить) хакла, хисепле, карт; его все жаловали ăна пурте хисепленĕ; он меня не очень жалует вăл мана питех картмасть; 3. уст. (являться, посещать) кил; сюда жалует сам начальник пуçлăх хăй килет кунта.
1. в знач. сказ, безл., кого-что шел; хĕрхенни, шеллени; жаль его шел ăна, шеллес килет; ему до смерти жаль брата вăл пиччĕшне (шăллĕне) çав тери хĕрхенет; 2. в знач. сказ., кого-что, чего и с неопр. (о чувстве грусти, горечи) шел; йывăр; хуйхăрни, шеллени; мне не жаль прошлого иртнишĕн эпĕ хуйхăрмастăп; жаль, что вы уезжаете шел, эсир каятăр; мне жаль слышать это кăна итлеме йывăр мана; 3. в знач. сказ., безл. чего или с неопр. (о нежелании тратить) шел, шалккă; 4. в знач. вводн. сл. шел; жаль, он не видел тебя шел, вăл сана кураймарĕ.
несов. 1. тĕршĕн, хутлан, хутланса лар, хĕсĕн; жаться от холода сивĕпе хутлан; жаться в угол кĕтессе хĕсĕн; 2. (льнуть, прижиматься) лăпчăн, тĕршĕн; ребёнок жмётся к матери ача амăшĕ çумне тĕршĕнет; 3. разг. (колебаться; стесняться) хуçкалан, турткалан, аптра; он что-то жмётся и не соглашается вăл килĕшмесĕр турткаланса тăрать; 4. разг. (скупиться, жадничать) хыт, хыткукарлан.
союз 1. против. вара; он остаётся, я же уезжаю вăл юлать, эпĕ вара каятăп; 2. присоед. вара, та, те; -çке; виделись же они каждый день курнăçма вара вĕсем кулленех курнăçнă.
несов. пурăн; жить долго нумай пурăн; жить зажиточно тулăх пурăн; жить скромно сăпайлă пурăн; жить беззаботно пĕр хуйхăсăр пурăн; жить в ладу килĕштерсе пурăн; жить на свои средства ху вăюпа пурăн; жить за чужой счёт çын шучĕпе пурăн; жить в нищете чухăнлăхра пурăн; питĕ чухăн пурăн; жить полной жизнью тулли пурнăçпа пурăн; ему нечем жить унăн пурăнмалли ним те çук; жить на жалованье ĕç укçипе кăна (е ĕç укçи çинче) пурăн; жить мечтой ĕмĕтпе пурăн; он жил только одной наукой вăл пĕр наукăшăн кăна пурăннă; жить в няньках нянькăра пурăн; ◇ жить душа в душу чунтан килĕштерсе пурăн; жить своим умом (или разумом) ху ăсупа пурăн; велеть (или приказать) долго жить вил; жил(и)-был(и) пурăннă тет.
предлог 1. с те. п. (на вопрос «где?») хыçра, хушăра, тулашĕнче, леш енче; стоять за дверью алăк хыçĕнче тăр; сидеть за столом сĕтел хушшинче лар; жить за рекой çырма леш енче пурăн; отдыхать за городом хула тулашĕнче кан; 2. с вин. п. (на вопрос «куда») хыçă, хушша, тулашне, леш енне, тепĕр енне; сесть за стол сĕтел хушшине лар; за спину çурăм хыçне; за реку шыв леш енне; уехать за город хула тулашне кай; сесть за пианино пианино калама лар; 3. с тв. п. (позади, вслед, следом) хыççăн, хыçран; один за другим пĕрин хыççăн тепри; за мной ман хыççăн; читать книгу за книгой кĕнеке хыççăн кĕнеке вула; 4. с тв. п. (во время чего-л. — на вопрос «когда?») хушшинче, вăхăтĕнче, чух; за работой ĕç вăхăтĕнче; за разговорами калаçнă хушăра; за ужином каçхи апат çине чух; 5. с вин. п. (указывает на начало действия) ⸗а [⸗е], ⸗ма [⸗ме]; взяться за работу ĕçе тытăн; сесть за шитьё çĕлеме лар; 6. с вин. п. (в течение, в продолжение) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че, вăхăтра, хушăра; сделать за час пĕр сехет хушшинче туса пĕтер; за это время çак хушăра; за время отпуска отпуск вăхăтĕнче; 7. с вин. п. (раньше, до) маларах, малтан; за день до отъезда тухса кайиччен пĕр кун малтан; за два месяца до.. ⸗ччен икĕ уйăх малтан; 8. с вин. п. (позднее, больше, сверх) ытла, ытлашшипех, иртет, иртнĕ; мороз за двадцать градусов сивĕ çирĕм градус ытла, сивĕ çирĕм градусран та иртет; ему далеко за сорок вăл тахçанах хĕрĕхрен иртнĕ; уже за полночь çурçĕр иртнĕ ĕнтĕ; 9. с вин. п. (на расстоянии). ⸗а [⸗е], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗ран [⸗рен], çити, урлă; ехать за сто километров çĕр километра кай; находиться за двадцать километров от города хуларан çирĕм километрта вырнаç (е тăр, пул); за три дома от угла кĕтесрен виçĕ çурт (е кил) урлă; 10. с вин. п. (по причине, вследствие) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗шăн [⸗шĕн], пирки; уважать за честность тӳрĕ кăмăлшăн хисепле; за отсутствием улик айăплама сăлтав çук пирки; за недостатком времени вăхăт çукран; 11. с тв. п. (с целью, для чего-л.) патне, ⸗ма [⸗ме]; пойти за водой шыв ăсма (е шыв патне) кай; послать за вещами япала патне яр, япала илме яр; очередь за билетами билет черечĕ; 12. с вин. п. (ради, в пользу, в защиту) ⸗шăн [⸗шĕн], майлă пул; сражаться за родину тăван çĕршывшăн кĕреш; борьба за мир во всём мире пĕтĕм тĕнчери миршĕн пыракан кĕрешӳ; заступиться за кого-либо хута кĕр, майлă пул; 13. с тв. п. (при обозначении лица или предмета, на которые направлено действие) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; ухаживать за больными чирлисене пăх; следить за чистотой тасалăха асăрхаса тăр; 14. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, который берут, которого касаются и т. п.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], ⸗чен; взять за руку алăран тыт; дёрнуть дверь за ручку алăка хăлăпĕнчен турт; 15. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, вызывающих какие-л. чувства) ⸗шăн [⸗шĕн]; я рад за вас эпĕ сирĕншĕн хавас; мне стыдно за тебя мана саншăн намăс; благодарю вас за билет сире билетшăн тав тăватăп; 16. с те. п. (при обозначении лица, места и т. п., которому присуще какое-л. свойство) ⸗ăн [⸗ĕн], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; за ним замечается такая привычка унăн çавăн пек йăла пур; 17. с вин. п. (в обмен, по цене) ⸗а [⸗е], ⸗ла [⸗ле]; за деньги укçалла; за плату тӳлевле; купить за десять рублей вунă тенкĕпе ил; 18. с вин. п. (вместо, взамен) ⸗шăн [⸗шĕн], вырăнне; подписаться за неграмотного хутла пĕлмен çыншăн алă пус; работать за товарища юлташшăн ĕçле; 19. с вин. п. (в качестве) вырăнне; принять за правило йĕрке вырăнне йышăн; оставаться за директора директор вырăнне юл; 20. с тв. п. (при указании лица, от которого зависит наступление какого-л. действия) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; дело за вами ĕç сирĕнтен килет; очередь за вами сирĕн черет; 21. с тв. п. с чем-л. ⸗нă [⸗нĕ], ⸗лă [⸗лĕ]; приказ за подписью директора директор алă пуска приказ; письмо за № 210 210-мĕш №-лĕ çыру; ◇ за исключением ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне, ⸗а [⸗е] шутламасăр; ни за что ним парсан та, ним тусан та; ни за что ни про что ним (е пĕр) айăпсăр, айăпсăр-сăлтавсăр; за ваше здоровье сирĕн сывлăхшăн.
несов. кого-что 1. (развлекать) йăпат, вылят; култар; астар (ачана); забавлять детей играми ача-пăчана вăйă-кулăпа йăпат, ача-пăчана вылят; 2. (быть предметом развлечения, смешить) кулăшла туйăн; его угрозы меня забавляли вăл юнани мана кулăшла туйăнчĕ.
1. нареч. кулăшла, кулмалла; он забавно рассказывает вăл кулăшла каласа парать; 2. в знач. сказ. кому кулăшла, мыскараллă; мне это очень забавно ку маншăн питĕ кулăшла.
сов. 1. чупкалама пуçла (е тапрат, тытăн), чупкаласа çӳреме пуçла, кускалама пуçла; при приближении поезда все забегали поезд çывхарсан пурте чупкалама пуçларĕç; 2. (о глазах, взгляде) хăвăрт выляма пуçла; глаза его трусливо забегали вăл куçĕсене шиклĕн вылятма пуçларĕ.
сов. 1. что (ударами вбить, вогнать) çап, çапса кĕрт, çапса ларт; забить гвоздь в стену стена çине пăта çап; 2. что (закрыть наглухо) çап, çапса хур, çапса ларт, питĕрсе хур, питĕрсе ларт; забить окна досками чӳречесене хăмапа çапса ларт; 3. что (заделать, заполнить, заткнуть) питĕр, мăкла, чик; забить щели паклей шăтăк-çурăксене чӳпĕкпе мăкласа ларт; 4. что (заполнить до отказа) тултар, чыхса тултар, каплантар; забить сарай дровами сарайне вутă чыхса тултар; переправа забита машинами каçă патне машинăсем капланнă; река забита льдом çырмана пăр капланнă; 5. кого (замучить побоями) хĕнесе халтан яр, халтан кайиччен хĕне, ват, кӳпке; 6. что (заглушить, подавить — о растениях) пус, пусса ил, хупласа ларт; бурьян забил цветы чечексене хытхура пуçса илнĕ; 7. разг. (превзойти в чём-л., победить) ирттер; хупла, хупласа ларт; путар, путарса ларт; çĕнтер; он всех забьёт своими знаниями пĕлĕвĕпе вăл пуринчен те ирттерет; 8. спец. (убить на бойне, на охоте) пус, тыт, вĕлер; забить свинью сысна пус; забить медведя упа тыт (е вĕлер); 9. спорт. çапса кĕрт, тапса кĕрт; забить мяч в ворота мечĕке хапхана тапса кĕрт; ◇ забить себе голову пуçа минрет (тĕрлĕ шухăшпа).
сов. безл. шухăшла, аса кил, кăмăла кил; он делает то, что-ему заблагорассудится вăл мĕн тăвас тенĕ, çавна тăвать; ему заблагорассудилось уехать вăл кайма кăмăл турĕ.
ж. тăрăшу, чăрману, тăрăшни, чăрманни, пăхни; благодаря его заботливости вăл тăрăшнипе.
сов. 1. что (засыпать) вит, купала, тултар (шăтăк); 2. кого-что (покрыть, набросав) витсе хур, хупласа хур (е ларт); палатку завалили ветками палаткăна йывăç тураттисемпе витсе хунă; 3. что (преградить, нагромоздив) купаласа хур (е тултар), пӳлсе хур (е ларт), картласа хур (е ларт); улица завалена бревнами урама пĕренесем купаласа тултарнă; 4. что, разг. (переполнить) кӳрсе тултар; магазины завалены товарами магазинсене тавар туллиех кӳрсе тултарнă; 5. кого, перен. разг. (обременить) парса тултар; завалить срочными работами васкавлă ĕç парса тултар; 6. что (обрушить, повалить) ишсе антар (е тăк), тĕксе антар, йăтса антар (стенана); 7. что, перен. разг. (провалить) ĕçе пăсса хур, пĕтерсе ларт; он завалил экзамен вăл экзамен парайман (е тытайман).
в знач. сказ. безл. кому кĕвĕç, ăмсан; ему завидно вăл ăмсанать.
сов. 1. (начать гореть) хыпса ил, тивсе кай, çунма пуçла; ялкăшса кай, йăлтăртатма тытăн (куçсем çинчен); 2. чем, от чего и без доп., перен. (покрыться румянцем) хĕрел, хĕрелсе кай, хĕремесленсе кай, хĕрлĕ тĕс çап; загореться от гнева тарăхнипе хĕремесленсе кай; лицо загорелось от стыда намăсланнипе пичĕ-куçĕ хĕп-хĕрлĕ пулса кайрĕ; 3. чем и без доп., перен. (оказаться охваченным внезапным и сильным чувством): загореться желанием увидеть кого-что-л. курас килсе кай; он загорелся любовью вăл юратса пăрахрĕ; душа загорелась чун çĕкленсе кайрĕ; кровь загорелась юн вĕресе кайрĕ; 4. перен. (начаться) пуçланса кай, тухса кай, тапранса кай; загорелся спор тавлашу тухса кайрĕ.
сов. 1. над чем, о чём (предаться думам) шухăша кай, шухăша пут; 2. чаще с отриц., обычно с неопр. (обнаружить нерешительность) шутла, шутласа тăр; иккĕлен; он согласился не задумавшись вăл шутласа тăмасăрах килĕшрĕ.
сов. куçа хĕс; он зажмурился от яркого света çутă йăмăхтарнипе вăл куçне хĕсрĕ.
сов. и однокр. 1. (запнуться на полуслове) такăн, сасартăк калаçма чарăн; 2. о ком-чём, разг. (упомянуть вскользь) асăнса ил, сăмах хускат; об этом он даже не заикнулся ун çинчен вăл асăнмарĕ те.
прил. (стойкий, выдержанный) пиçĕхнĕ; закалённая в боях армия çапăçусенче пиçĕхнĕ çар; он человек закалённый вăл пиçĕхнĕ çын.
сов. 1. кого (лишить свободы) хуп, хупса ларт (тĕрмене); 2. во что (поместить внутрь) хуп, çавăр, чик; заключить родник в сруб çăлкуçне пура çавăр (е яр); заключить в скобки скобкăна хуп; заключить в кавычки кавычкăна ил; 3. чем (закончить, завершить) пĕтер, вĕçле; он свою речь заключил приветствиями вăл хăй сăмахне саламланипе вĕçлерĕ; 4. что (сделать вывод) вывод ту, (тесе) шутла; 5. что (договор, соглашение и т. п.) ту; ◇ заключить брак мăшăрлан; заключить в объятия ыталаса ил.
сов. разг. 1. что (начать повторять одно и то же) вĕçĕмсĕр кала (пĕр-пĕр сăмаха), минретме пуçла (е тапрат, тытăн); 2. с неопр. (начать упорно делать что-л.) тума пуçла (е тапрат, тытăн); ветер как заладит дуть, так и пойдёт на целую неделю çил пĕрре вĕрме тытăнсан пĕтĕм эрнене пырать; он заладил ходить в кино вăл кинона чупма тытăннă.
сов. 1. кого-что (увидеть, приметить) кур, асăрха; заметить в толпе знакомого халăх хушшинче палланă çынна асăрха; 2. кого-что (запомнить, приметить) асту, астуса юл, асра тыт, асра тытса юл, пăхса юл; я хорошо заметил эти места эпĕ вăл вырăнсене лайăх астуса юлтăм; я за ним ничего дурного не заметил эпĕ ун çумĕнче ним усаллине те асăрхамарăм; 3. что (пометить, отметить) паллă ту, палăрт; заметить нужную страницу кирлĕ страницăна паллă ту; 4. что и без доп. (сказатьу сделать замечание) кала, асăрхаттар.
1. нареч. палăрмалла, асăрхамалла, курмалла; он заметно похудел вăл палăрмаллах начарланнă; 2. безл. в знач. сказ. палăр, курăн, паллă пул.
прил. 1. (видимый, явный) палăрмалла, асăрхамалла, курăнмалла; курăмлă; заметный след палăрмалла йĕр; 2. (видный, известный) паллă; он стал заметным человеком вăл паллă çын лулса тăчĕ.
нареч.: она замужем вăл качча кайнă (е арăм пулнă); быть замужем арăм пул.
сов. разг. 1. (смутиться) чарăнса тăр, тытăнса тăр, иккĕленсе тăр, аптраса тăр; 2. (замолчать в замешательстве) такăн, шăла çырт; не находя нужного слова, он замялся вăл калас сăмаха тупаймасăр такăнчĕ; 3. (пресечься) татăл, путлан; разговор замялся калаçу татăлчĕ; дело замялось ĕç путланчĕ.
прил. ĕçлĕ, пушă мар, ерçӳллĕ мар; он был занят вăл ерçӳллĕ марччĕ; занятый человек ĕçлĕ çын.
нареч. разг. ним уямасăр, уяса тăмасăр, тиркесе тăмасăр, пĕр тантăш пек, ним именмесĕр; он с ним запанибрата вăл унтан именсе-вăтанса тăмасть.
сов. 1. (о нитках, волосах и т. п.) аркан, арканса кай (е пĕт), арпаш, арпашса кай (е пĕт); чăлхан, чăлханса лар (е пĕт); çыхлан, çыхланса лар (е кай, пĕт); кăптаклан; 2. перен. (стать неясным) пăтран, пăтранса кай (е пĕт), пăтраш, пăтрашса кай (е пĕт); вопрос запутался ыйтăва пăтратса янă; 3. в чём (оказаться опутанным) çыхланса лар (е ӳк, пĕт), тăлланса лар (е ӳк); запутаться в полах тулупа тăлăп аркипе тăлланса лар; 4. в чём и без доп., перен. разг. (оказаться в затруднительном положении) аптраса ӳк, çыхланса лар (е ӳк), серепене кĕрсе ӳк; 5. перен. разг. (в речи, мыслях) пăтран, пăтранса кай, аташса кай, çĕтсе кай; на пятой строке стиха он запутался сăввăн пиллĕкмĕш йĕркинче вăл пăтранса кайрĕ; 6. разг. (заблудиться) çухалса кай, аташса кай, çĕтсе кай.
сов. 1. тивсе кай, хыпса ил (е кай), ялкăшма пуçла; 2. перен. хĕрелсе кай, хĕремесленсе кай; от гнева у него запылало лицо тарăхнипе вăл хĕремесленсе кайрĕ.
сов. сăмах пар, тупа ту (урăх тумастăп тесе); он зарёкся курить вăл туртмастăп тесе (е туртмасса) сăмах панă.
сов. 1. (попасть внутрь) кĕрсе тул; песок засыпался за воротник суха айне хăйăр кĕрсе тулчĕ; 2. (покрыться, наполниться) витĕн, витĕнсе лар; тул, тулса лар; дорога засыпалась сухими листьями çул типĕ çулçăпа витĕннĕ; 3. прост. (попасться, быть уличённым) çаклан, лек (инкеке); 4. разг. (обнаружить незнание) такăн; путлан; он засыпался на экзамене вăл экзамен параймарĕ.
сов. разг. 1. что (втащить) сĕтĕрсе кĕр, çĕклесе кĕр, йăтса кĕр; 2. что (унести) сĕтерсе кай, çĕклесе кай, йăтса кай; З. кого, перен. разг. (привести) илсе (е çавăтса, сĕтĕрсе) кĕр; он затащил меня к себе вăл мана хăй патне илсе кĕчĕ.
м. 1. пĕчченçĕ манах; 2. перен. хупăнса пурăнакан çын, çынсенчен ютшăнса пурăнакан çын; он живёт затворником вăл хупăнса пурăнать.
нареч. 1. (потом) унтан, вара, кайран; затем он замолчал унтан вăл шăпланчĕ; 2. (для того) çавăнпа, çавăншăн, çавăн пирки, тесе; я затем и пришёл, чтобы помочь вам эпĕ сире пулăшас тесе килтĕм те.
сов. кого-что, разг. суллама пуçла, силлеме пуçла, лăкама пуçла, кисретме пуçла (е тапрат, тытăн); его зашатло вăл сулăнса кайрĕ.
сов. разг. пыр, пырса кĕр (е тух), кил, килсе кĕр (е тух), килсе курăн, пырса курăн, куран; он заявился ночью вăл çĕрле килсе тухрĕ.
несов. 1. (иметь сведения о ком-чём-л.) пĕл; я о нём ничего не знал эпĕ ун çинчен нимĕн те пĕлмен; 2. (обладать знанием чего-л.) пĕл, чухла; знать математику математикăна пĕл; 3. (быть знакомым с кем-л.) пĕл; палла; я этого человека хорошо знаю эпĕ ку çынна лайăх пĕлетĕп; 4. (понимать) пĕл, ăнлан, чухла, туй, сис; я знаю, зачем вы пришли ко мне эпĕ эсир ман пата мĕншĕн килнине чухлатăп; 5. (испытывать) пĕл, кур, тӳс; он не знал горя вăл хуйхă курман; 6. (соблюдать; признавать) пĕл, палла; я его знать не хочу манăн ăна пĕлессĕм те килмест; моё терпенье не знает предела манăн чăтăмлăхăн виçи те çук; 7. в знач. вводн. сл. знаешь, знаете пĕлетĕн-и, пĕлетĕр-и; ◇ знать меру виçене пĕл; знать своё место хăвăн вырăнна пĕл; знать цену кому-чему-либо хаклама пĕл; знать не знаю нимĕн те пĕлместĕп; не знать сна (или покоя, отдыха) канма та ан пĕл; то и знай пĕрех май, ялан, шав; как знаешь мĕнле пĕлетĕн, мĕнле пултаратăн; ху пĕлнĕ пек, хăвăн ирĕкӳ; будешь знать, как... вĕрентĕп-ха, катартăп-ха; надо (или пора) и честь (или совесть) знать кайма вăхăт; знай наших пăх та кур пире.
вводн. сл. прост. куран, пулас; он, знать, не приехал вăл килеймерĕ пулас.
несов. шутлан, палăр, курăнса тăр; он в списке не значиться вăл списокра çук.
союз 1. соед. тата, та [те], ⸗па [⸗пе], ⸗са [⸗се]; наука и практика наукăпа практика; подумать и согласиться шухăшла та килĕш; догнать и перегнать çитсе иртсе кай; 2. перечисл. и... и... ..та [те] ...та [те]; и тот и другой вăл та ку та, лешĕ те тепри те; 3. присоед. (действательно) та [те]; он собирался уехать и уехал вăл кайма хатĕрленнĕччĕ (те), кайнă та; 4. (именно) та [те] ĕнтĕ; о вас и говорят сирĕн пирки калаççĕ те ĕнтĕ; этого я и ждал эпĕ çакна кĕтнĕ те ĕнтĕ; 5. уступ. (хотя) та [те],... (анчах); и пошёл бы, да некогда кайăттăм та, вăхăт çук; 6. уступ. (тем не менее) çапах, çапах та, пулин те; мужчина — и плачет! хăй арçын, çапах (та) йĕрет!; ◇ и так далее (и т. д.) тата ытти те (т. ыт. те); и прочее (и пр.) урăххи те; и тому подобное (и т. п.) тата çавнашкалли те.
частица усил. 1. (также) та [те]; и в этом случае кун пек чух та; 2. (даже) та [те]; он и пива не пьёт вăл сăра та ĕçмест; все — и старики и дети ватти-вĕтти пурте; и не говори! ан та кала!; 3. (уже) та [те]; вот и праздник! ак(ă) (ĕнтĕ) уяв та çитрĕ!; да и вечер наступил кăç та пулчĕ; 4. (неужели) мĕнле, епле; и вы этому поверили? епле ĕненме пултарнă эсир çакна?
с. пăхса пурăнни, тăрантарса усрани; он живёт на иждивении брата вăл пиччĕшĕ шучĕпе пурăнать.
1. в знач. сказ, безл., кому паллă, пĕлмелле, паллах; это всем давно известно ку пуриншĕн те тахçанах паллă; всем должно быть известно пурте пĕлмелле; 2. в знач. вводн. сл. паллах; он, известно, крупный специалист вăл, паллах, пысăк специалист.
сов. 1. выç(ăх)са çит (е кавсăл); он изголодался вăл выçăпа кавсăлнă; 2. по чему, перен. (соскучиться) тунсăхласа çит.
нареч. аякран, инçетрен, катаран; видно издалека катаран курăнать; он приехал издалека вăл инçетрен килнĕ; откуда-то издалека таçтан аякран; ◇ рыбак рыбака видит издалека погов. пулăçă пулăçă аякранах курать, усал усала урам урлă курать.
сов. что çырса (е каласа) пар; изложить своё мнение шухăшна каласа пар; изложить на бумаге çырса пар; он не смог точно изложить этот вопрос ку ыйтăва вăл тĕрĕс çутатаймарĕ.
прил. халтан кайнă, ырса çитнĕ, ырханланнă, вăйсăрланса çитнĕ, лутăрканнă (ĕçпе); (только о лошади) халтан ӳкернĕ; у него измождённый вид вăл сăнран кайнă.
прил. ĕшенчĕк, асапланса çитнĕ, халтан кайнă; у него измученный вид вăл питĕ ĕшенчĕк сăнлă.
сов. асаплан, хăшкăл, тарăхса пĕт, тертлен, ывăнса (е йăшса) çит, аптăра, хăшкăл, антăх; он измучился от жары вăл ăшăпа аптăранă; измучиться от болезни чирпе хăшкăл.
частица у сил. -им, -и -мен, е, ай; или он не знает? вăл пĕлмест-им?; или мы не рыбаки? эпир пулăç мар-и-мĕн?; или устала? ай ывăнтăн?
частица 1. усил. (как раз) шăп, шăпах, ĕнтĕ; именно потому шăп(ах) çавăнпа; именно он шăп(ах) вăл, çавах; 2. с союзом «а» (то есть) çаксем (ĕнтĕ), ятран каласан; явились все, а именно: Петров, Иванов и Сидоров пурте килчĕç, ятран каласан: Петров, Иванов тата Сидоров; ◇ вот именно çавă çав.
сов. и несов. кого-что индивидуализациле (мĕне те пулин, вăл хăйне евĕр пулнине шута илсе, ытти япаласенчен е явленисенчен уйăр).
прил. 1. (другой) урăх, тепĕр; иным способом тепĕр майпа; иной путь урăх çул; это совсем иное дело ку пачах урăх ĕç; иными словами урăхла каласан; 2. (некоторый) хăшпĕр, тепĕр, хăш; иной человек хăш çын; в иные годы çулĕ-çулĕпе, хăшпĕр çул; 3. в знач. сущ. м. тепри, хăшĕ-пĕри; иному и невдомёк тепри ăна тавçăрса та илеймест; иной раз хăшпĕр чух; тот или иной ку е вăл.
м. 1. институт; научно-исследовательский институт наука тĕпчев институчĕ; педагогический институт педагогика институчĕ; 2. юр. институт; государство — это особый институт патшалăх вăл хăйне уйрăм институт; институт общественной собственности общество харпăрлахĕн институчĕ.
несов. кем-чем интереслен, кăсăклан; он интересуется техникой вăл техникăпа интересленет.
сов. кого-что чиксе (е шăтарса, тирсе) пĕтер; он исколол руку булавкой вăл аллине булавкăпа чиксе пĕтернĕ.
сов. асапланса пĕт; аптраса çит; он истерзался в ожидании вăл кĕте-кĕте асапланса пĕтрĕ.
сов. кай, çухал, сирĕл, иртсе кай, пĕт; исчезнуть в толпе халăх хушшине кĕрсе çухал; исчезнуть из поля зрения куçран çухал; куда он исчез? ăçта кайса пăчланчĕ вăл?; сорная трава исчезла сумку çумкурăк пĕтрĕ; он незаметно исчез вăл тухса шунă; страх исчез хăрани иртсе кайрĕ; его угрюмость исчезла унăн кичем кăмăлĕ сирĕлчĕ; этот обычай уже исчез ку йăла пĕтнĕ ĕнтĕ.
частица прост. ай-ай, ав!, епле вăл!, пăх-халĕ эсĕ ăна!; ишь, как быстро, идёт! пăх-халĕ эсĕ ăна, епле хăвăрт пырать!; ишь какой ты хитрый! ай-ай, эс пит чее!
ж.: ни на йоту не уступить ним чул та ан чакар (хакне), ан пар, ан парăн; он ни на йоту не изменился вăл ним чул та улшăнман.
предлог с дат. п. 1. (при обозначении направленности действия в сторону кого-чего-л.) пата, патне; енне, хĕр(ри)не, ⸗а [⸗е]; идти к станции станци патне кай; плыть к берегу çыран хĕррине иш; повернуться к окну чӳрече енне çаврăн; ходить от дома к дому килĕрен киле çӳре; письмо к товарищу юлташ патне янă çыру; обращение к молодёжи çамрăксене чĕнсе калани; он обратился ко мне вăл манран ыйтрĕ; 2. (при обозначении времени, срока) тĕлне, çĕре, валли, енне, ⸗а [⸗е]; к первому марта мартăн пĕрремĕшĕ тĕлне; к часу пĕр сехет тĕлне, пĕр сехете; к моему возвращению эпĕ таврăннă çĕре; к следующему году çитес çул валли; к утру ир енне; к пятидесятилетию со дня рождения аллă çул тултарнă тĕле; 3. (при обозначении прибавления, присоединения) çумне, çине; к двум прибавить три иккĕ çумне виççĕ хуш; 4. (при обозначении цели, мотива, побуждения) ⸗а [⸗е], ⸗ма [⸗ме]; готовиться к экзаменам экзаменсене хатĕрлен; готовиться к выступлению тухса калаçма хатĕрлен; приучить к порядку йĕркене вĕрент; 5. (при обозначении назначения) валли ⸗ма [⸗ме], ⸗малли [⸗мелли]; приказ к выступлению çула тухмалли приказ; тезисы к докладу доклад тезисĕсем, доклад тумалли тезиссем; пуговицы к пальто пальто тӳмисем; 6. (при обозначении чувства, отношения) ⸗а [⸗е]; любовь к родине тăван çĕршыва юратни; ненависть к врагу тăшмана курайманлăх; уважение к старшему аслине хисеплени; 7. (в заглавиях) пирки, патне, çумне; к вопросу о народонаселении халăх йышĕ çинчен тăракан ыйту пирки; ◇ к счастью телее; к сожалению шел пулин те; к слову сказать сăмах майĕн каласан; к примеру сказать тĕслĕхшĕн каласан; принять к сведению асра тыт; принять к исполнению пурнăçа кĕрт; лицом к лицу куçа-куçăн; плечо к плечу çума-çумăн; к тому же çитменнине тата.
несов. 1. курăн; он кажется моложе своих лет вăл хăй çулĕсенчен çамрăк курăнать; 2. безл. кому (представляться) туйăн; мне кажется, что он все равно приедет мана вăл пурпĕрех килессĕн туйăнать.
1. нареч. вопр. мĕнле?, епле?, мĕн; как ему не радоваться? епле савăнас мар-ха унăн? как вы сказали? мĕнле каларăр эсир?; 2. нареч. образа действия (каким образом) мĕнле, епле; покажите, как написать мĕнле çырмаллине кăтартăр; 3. нареч. определит, мĕнле, епле; как я рад тебя видеть! епле хавас эпĕ сана курма!; 4. нареч. времени (когда) ⸗сан [⸗сен]; я и вам зайду, как в город приеду хулана пырсан, эпĕ сирĕн пата кĕрĕп; 5. нареч. относ. пек; мĕнле.., çавăн пек; сделаю так, как вы просили хăвăр ыйтнă пек тăвăп; 6. частица мĕн, мĕнле, епле; как разве он тут? мĕнле, вăл кунта-и вара?; как нет? епле çук?; 7. союз сравн. пек, пекех, евĕр; на улице было много людей, как в праздник урамра халăх уяв чухнехи пек нумай пулнă; союз присоед.: ему как директору это должно быть известно ку ăна, директора, паллă пулмалла; как видно, он не придёт вăл килмест пулас; 9. союз временной чух, чухне, вăхăтра; ⸗сан [⸗сен], ⸗ранпа [⸗ренпе]; прошёл год, как мы расстались эпир уйрăлнăранпа çулталăк иртрĕ; 10. союз усл. разг. ⸗сан [⸗сен]; как приеду, напишу эпĕ çитсенех çырса ярăп; 11. союз выдел.-огранич. (с отрицанием «не») пулмасан, пуçсăр, пуçне; ⸗сан [⸗сен]; больше некому делать, как мне мансăр пуçне никам та тăвас çук; 12. союз изъясн. ⸗нине; мĕнле [епле] ..⸗нине; люди видели, как волк задрал овцу кашкăр сурăх тытнине çынсем курнă; ◇ вот как! ав мĕнле!; когда как хăçан мĕнле; как бы не так! çапла пулмасăр!; как бы то ни было кирек епле пулсан та; как будто пек, имĕш; как нарочно юри тенĕ пекех; как сказать мĕнле калас; как-никак мĕнле пулсан та; как так мĕнле апла; как можно больше май пур таран ытларах; как можно лучше май пур таран лайăхрах; как раз! шăпах!
мест. 1. вопр. мĕнле, мĕнлескер, епле, еплескер; каков ваш дом? сирĕн çурчĕ мĕнлескер?; 2. относ. мĕнле, мĕнли, мĕнле.., çапла (е çавăн пек); я тебе покажу, каков наш сад пирĕн сад мĕнлине кăтартăп-ха сана; я вижу его таким, каков он есть вăл мĕнле, эпĕ ăна çапла куратăп; вот он каков! ав мĕнлескер вăл!
мест. 1. вопр. мĕн, мĕнле, мĕнлескер, епле, еплескер; какого цвета был его костюм? унăн костюмĕ мĕн тĕслĕччĕ?; какой он? мĕнлескер вăл?; 2. (в риторических вопросах — вовсе не, никакой, разве) мĕн, мĕнле; какой ты мне друг! тус-и эс!, тус пулатăн-и эс!; 3. опред. мĕнле, епле, мĕн тери; какая красивая машина! епле хитре машина!; какой хороший день! кунĕ мĕн тери лайăх!; 4. относ. мĕнле; спросите, какие книги вам нужны мĕнле кĕнекесем кирлĕ сире, ыйтăр; ◇ какой бы то ни был (было) кирек мĕнли пулсан та, кирек хăшĕ те; какой (бы) ни кирек мĕнле; хоть какой или какой хотите кирек хăш.
нареч. 1. (каким-то образом) темле, темле майпа, темшĕн, темĕскерле; он говорит как-то непонятно вăл темле ăнланмалла мар калаçать; 2. (однажды) пĕрре, пĕррехинче, тахçан; я как-то видел его эпĕ тахçан курнăччĕ ăна; 3. (неопределённость предположения об образе и способе действия) мĕнле, мĕнле-ши?; как-то они там поживают? мĕнле пурăнкалаççĕ-ши вĕсем унта?; 4. (а именно, например) калăпăр, сăмахран, çакăн йышши, ак çаксем.., пайăрласа каласан; мы купили различные ягоды, как-то: землянику, малину, смородину, крыжовник эпир тĕрлĕрен çырласем илтĕмĕр: çĕр çырли, хăмла çырли, хура çырла, йĕплĕ çырла.
сов. çухал, йĕрсĕр çухал; кануть в вечность ĕмĕрлĕхех çухал; он как в воду канул вăл çĕр çăтнă пек çухалчĕ.
ж. карьера (ĕçре хăпарса пыни); сделать карьеру пысăк ĕçе çит; ему не удалась карьера артиста артист ĕçĕнче вăл ăнтараймарĕ.
мест. те. п. от кто кам; кем это сказано? кăна кам каланă?; кем он работает? вăл кам пулса ĕçлет?; ты с кем пришёл? эсĕ кампа килтĕн?
несов. 1. кого-что, чем (бросать) ывăт, пер, пăрах; кидать камнями чулпа пер; кидать окурки на пол пирус тĕпне урайне ывăтса яр; 2. что (опускать) яр, пăрах; кидать невод в воду шыва тетел яр; 3. что (распространять, направлять) сапала, ӳкер, пăх; солнце кидало лучи хĕвел пайăркисене сапаланă; он кидал взгляды вокруг вăл йĕри-тавралла пăхнă; 4. безл. во что (о жаре, ознобе и т. п.): в озноб кидает шăнтса пăрахать; в дрожь кидает чĕтре ерчĕ; в сон кидает ыйăх пусса килчĕ; меня кидает то в жар, то в холод мана пĕрре вĕрилентерсе ярать, тепре шăнтса пăрахать; кидать грязью в кого-л. варала, хурла; кидать жребий шăпа яр.
1. нареч. вопр. хăçан; когда ты придёшь? эс хăçан килетĕн?; 2. нареч. времени (в какое время) хăçан; все это было, но только не помню когда пĕтĕмпех пулнă, анчах хăçан пулнине астумастăп; 3. нареч. определит. (с частицей «вот») хăçан; вот когда они нужны! акă хăçан кирлĕ вĕсем!; 4. нареч. неопр. прост. пĕр-пĕр, хăçан та пулин; хутран-ситрен; хăш чух, хăçан; я занимаюсь в библиотеке когда утром, когда вечером эпĕ библиотекăра хăш чух ирхине, хăш чух каçхине ĕçлетĕп; 5. нареч. относ. са [⸗се]; ⸗ас [⸗ес]; ⸗нă [⸗нĕ]; мы ждали, когда откроют магазин эпир магазин уçасса кĕтрĕмĕр; 6. союз временной (в то время как) чух, чухне, хушăра, вăхăтра, ⸗сан [⸗сен]; когда они отдыхали, мы работали вĕсем каннă чух эпир ĕçлерĕмĕр; когда дождь перестал, засияло солнце çумăр чарăнсан хĕвел пăхма пуçларĕ; 7. союз. усл. (если) пулсан, ⸗сан [⸗сен]; 8. союз изъясн. ⸗са [⸗се], ⸗не; он не любил, когда его тревожили вăл хăйне чăрмантарнине юратман; ◇ когда как хăçан мĕнле; редко когда сайра хутра, сайра пĕр чух; когда бы ещё тахçан-ха.
м. кодекс (1. юр. ку е вăл тĕлĕшпе государство кăларнă законсен системăлла пуххи; 2. перен. харпăр хăйне мĕнле тытмалли правилăсен пуххи); уголовный кодекс уголовнăй кодекс; гражданский кодекс граждан кодексĕ; кодекс законов о труде ĕçлев законĕсен кодексĕ; моральный кодекс мораль кодексĕ.
ж. юр. кодификаци (вăл е ку енĕпе кăларнă законсене пурне те пĕрле кодексласа пухни).
мест. хăшĕ-пĕри, пĕри-пĕри, хăш-хăш; кое-кому он не понравился хăшне-пĕрне вăл килĕшмерĕ.
мест. уст. 1. вопр. миçе; хăшĕ; а кой тебе годик? миçе çулта эсĕ?; 2. относ. книжн. ⸗нă [⸗нĕ], ⸗ас [⸗ес], ⸗кан [⸗кен]; она пела песни, кои любила с детства вăл хăй ачаран юратнă юрăсене юрланă; ◇ ни в коем случае нихăçан та, ним тусан та.
прил. разг. йыша хавас; он человек компанейский вăл йыша хавас çын; на компанейских началах ушкăн укçипе тăвакан (е ирттерекен).
м. 1. тымар, тĕп, шăл, кăк, кут; мочковатый корень лăс тымар; корень яблони улмуççи тымарĕ; пять корней груш пилĕк тĕп груша; корень лука сухан шăлĕ; корень зуба шăл кăкĕ (е тĕпĕ); корни волос çӳç кăкĕ (е тĕпĕ); 2. перен. (начало) пуçламăшĕ, тĕпĕ, никĕсĕ (çĕнĕ йăлан); (источник) сăлтав (инкекĕн); корень зла инкек-синкек сăлтавĕ; 3. грам. тымар (сăмахăн); 4. мат. Корень; ◇ в корне пачах, пĕтĕмпех, тĕпренех, пĕртте; он в корне не согласен вăл пачах килĕшмест; на корню вырман (тырă), çулман (курăк); вырвать с корнем тымарĕ-мĕнĕпех тăпăлтарса кăлар, тĕпĕ-йĕрĕпех пĕтер; пустить корни тымар яр, тымарлансах лар, çирĕпленсех лар; краснеть до корней волос пуç тӳпине çитиччен хĕрелсе кай.
несов. 1. кого, безл. 1. (сводить судорогами) шăнăр турт, хутлат; его корчит от боли вăл ыратнипе хутланса илет; 2. перен. разг. (коробить) кăмăла пăс (хуç); 3. разг. (прикидываться) хăтлан; пер, хыв; корчить из себя знатока пурне те пĕлнĕ пек хăтлан; корчить рожу (или гримасу, мину) пит-куçа пĕркеле.
1. нареч. (совершая круг) йĕри-тавра; тавра(лла); обойти деревню кругом ял тавра çаврăнса ирт; 2. нареч. (вокруг) йĕри-тавра; талккăшĕпех; кругом никого нет йĕри-тавра никам та çук; 3. нареч. разг. пĕтĕмпех, йăлтах; он кругом прав вăл пĕтĕмпех тĕрĕс; 4. предлог с род. п. разг. тавра; кругом сада сад тавра; кругом города хула тавра; ◇ кругом! каялла!
несов. 1. (вращаться) çавăрăн, çаврăн; 2. перен. разг. (постоянно находиться где-л., около кого-л.) явăн, явăнса çӳрет; 3. (налету делать круг) см. кружить 2; ястреб кружится в небе тӳпере хурчка явăнса çӳрет; 4. (виться в воздухе — о снеге, пыли) вĕлтĕртет, явăн, çавăрăн (юр пĕрчи, тусан); 5. разг. см. кружить 3; он долго кружился по улицам города вăл хула урамĕсем тăрăх нумайччен аташса çӳренĕ; 6. см. кружить 4; на улице кружилась вьюга урамра çил-тăман çавăрттарнă; ◇ голова кружится 1) пуç çаврăнать; 2) пуç арпашса каять.
мест. 1. вопр., относ. кам; кто там? кам унта?; кто кого? кам кама?; кто не работает, тот не ест кам ĕçлемест, вăл çимест; 2. разд. разг. хăшĕ; кто книгу читает, кто письмо пишет хăшĕ кĕнеке вулать, хăшĕ çыру çырать; 3. неопр. хăшĕ те пулин, кам та пулин, хăшĕ те пулин (е кам та пулин) пĕри; не пойдёт ли кто со мной в кино? хăшĕ те пулин манпа кинона пымасть-и?; ◇ кто-кто, а... кам мĕнлете,..; кто ни на есть кашниех; кто бы ни кирек кам.. та (е те); бог знает кто турă пĕлет-и; мало ли кто кам пулсан та.
нареч. 1. вопр. ăçта, ăçталла; 2. вопр. разг. (зачем?, к чему?) ăçта, мĕн тума; куда мне столько вещей? мĕн тума кирлĕ мана ун чухлĕ япала?; 3. неопр. разг. (в какое-нибудь место) ăçта та пулин; если куда пойдёте, скажите мне ăçта та пулин каятăр пулсан, мана пĕлтерĕр; 4. относ. çĕре (е çĕрте), тĕле (е тĕлте), ăçта; я взглянул туда, куда показывал он эпĕ вăл кăтартнă çĕрелле пăхрăм; куда назначат, туда и поеду ăçта яраççĕ, çавăнта каятăп; 5. в знач. частицы, разг. чылай, нумай; куда сложнее, чем мы ожидали ĕç эпир кĕтнинчен чылай кăткăсрах; 6. в знач. усил. частицы, разг. уст. ытла та, питĕ; куда как весело! ытла та савăнăçлă!; куда Макар телят не гонял пит инçе; куда ни шло тепĕр тесен, мĕнех вара; ăçта каймасть.
1. сравн. ст. от прил. лёгкий и нареч. легко çăмăлрах, ансатрах; 2. в знач. сказ. безл. çăмăлрах, лайăхрах, ансатрах; ему стало легче вăл халĕ хăйне лайăхрах туять.
несов. 1. хăпар, улăх; лезть на дерево йывăç тăрне хăпар; 2. (входить, проникать) кĕр; лезть в воду шыва кĕр; лезть в окно чӳрече витĕр кĕр; 3. (вмешиваться во что-л.) хутшăн; лезть не в своё дело çын ĕçне хутшăн; 4. (надоедать) çулăхса (е çыпçăнса) тарăхтар; 5. (выпадать; расползаться) тăкăн; ирĕлсе çĕтĕл; волосы лезут çӳç тăкăнать; шёлк на платье лезет платье пурçăнĕ ирĕлсе çĕтĕлет; 6. (входить; быть впору) юра, кĕр, лар; сапоги не лезут атă юрамасть; 7. разг. (за чем-л.— в шкаф, ящик и т. п.) кĕр, алла чик; ◇ из кожи (вон) лезть см. кожа; лезть в голову пуçа пырса кĕр; лезть на рожон см. рожон; лезть на стену пит тăрăх, силлен; он за словом в карман не лезет вăл сăмахшăн кивçене каймасть.
ж. 1. юлхав, наянлăх, ӳркев; 2. в знач. сказ. разг. (не хочется) ӳркен; ему лень работать вăл ĕçлеме ӳркенет; все кому не лень камăн кăмăл пур, пурте.
1. частица вопр. -и, -ши; сумею ли я это сделать? эпĕ кăна тума пултарăп-ши?; 2. частица (напр. при сомнении) -ши; вряд ли он придёт вăл килĕшĕ-ши; 3. союз разд. -и; был ли он там, не был ли — не знаю вăл унта пулнă-и, пулман-и, пĕлместĕп; 4. союз разд.-перечисл. е; сегодня ли, завтра ли е паян, е ыран.
с. 1. пит, пит-куç, сăн; черты лица пит-куç паллисем; приятное лицо илемлĕ пит-куç; 2. (человек) çын; историческое лицо историри çын; официальное лицо официаллă çын; 3. (лицевая сторона) пиччĕн енĕ; 4. грам. сăпат; первое лицо глагола глаголăн пĕрремĕш сăпачĕ; в лицо говорить куçран кала, куç умĕнче кала; от лица кого-л. кам ячĕпе; перед лицом кого-чего-л. 1) çын умĕнче; 2) пур çинчех; это вам к лицу ку сире килĕшет; показать товар лицом япалана лайăх енчен кăтарт; не взирая на лица камне пăхмасăр; лицом в грязь не ударить намăс курас мар; лицом к лицу куçа-куçăн; знать в лицо сăнран пĕл (е палла); на нём лица нет хăранипе (е хуйхăрнипе) вăл сăнран улшăннă, шуралса кайнă; на одно лицо пĕр пек, пĕр сăнарлă.
несов. кукшалан; шаклан; он стал лысеть вăл кукшаланма тытăнчĕ.
нареч. и в знач. сказ. в разн. знач. сахал, кăшт, çителĕксĕр; мало сделано сахал ĕçленĕ; мало кто знает об этом кун çинчен пĕлекен сахал; нам этого мало ку пире сахал; мало ли где я бывал эпĕ ăçта кăна пулман пулĕ; мало ли кто кам пулсан та; мало ли что бывает на свете тĕнчере темĕн те пулĕ; мало ли что он говорит вăл темĕн те калĕ; мало того в знач. вводн. сл. ку çеç те мар-ха; ни много ни мало нумай та мар, сахал та мар, шăп та лап.
м. скл. как прил., разг. каччă, ача; он хороший малый вăл аван ача.
м. 1. ăста, маçтăр; часовой мастер сехет ăсти; 2. чего ăста, маçтăр; он мастер рассказывать вăл халап яма маçтăр; мастера искусств искусство ăстисем; 3. (на производстве) мастер; сменный мастер смена мастерĕ; помощник мастера мастер помощникĕ; 4. спорт. мастер; заслуженный мастер спорта тава тивĕçлĕ спорт мастерĕ; мастер на все руки пур ĕçе те ăста; дело мастера боится погов. ăста аллинче ĕç вылять, ĕçчен çынтан ĕç хăрать.
ж. 1. мастерица (квалификациллĕ хĕрарăм çĕвĕç); 2. ăста, маçтăр (хĕрарăм); она мастерица вышивать вăл тĕрĕ тĕрлеме маçтăр.
прил. васкавсăр, хуллен, çаврăнăçусăр, мĕшĕлти, мăран; он очень медлительный человек вăл пит мăран çын.
1. нареч. вĕтĕ, вакă; мелко колоть дрова вутта вĕтĕ çур; 2. в знач. сказ. безл. ăшăх; в этом месте реки мелко ку тĕлте шыв ăшăх; ◇ он мелко плавает вăл пултараймасть, унăн пĕлӳ çитмест.
с. тăракан вырăн, ăçти, ăçта пулни; местонахождение противника тăшман тăракан вырăн; мы не можем указать его местонахождение эпир вăл ăçтине калама пултараймастпăр.
несов. 1. ăшталан, çапкалан, вĕриленсе канăçсăрлан; 2. перен. ăшталан, вĕтеленсе çӳре; он метался как угорелый вăл тăнран кайнă пек ăшталанса çӳренĕ.
нареч. и предлог с род. п. 1. çумĕнчен, патĕнчен, умĕнчен, çывăхĕнчен; пройти мимо дома çурт çумĕнчен ирт; он прошёл мимо вăл çумранах иртсе кайрĕ; пройти мимо кого-чего-л. 1) курмасăр ирт; 2) перен. палăртмасăр (е каламасăр) хăвар; 2. айккине, тĕл мар; бить мимо цели усăсăр (е тĕлсĕр) çап, айккине лектер; пропустить мимо ушей хăлхана ан чик.
1. сов. и несов. что (проехать, пройти) ирт, иртсе кай; миновать деревню ял патĕнчен иртсе кай; 2. сов. безл. что и с не-опр. (избежать): ему не миновать наказания вăл наказанирен хăтăлаймĕ; 3. (окончиться) иртсе кай, пĕт, хыçа юл; опасность миновала хăрушлăх иртсе кайрĕ.
сов. 1. см. миновать 3; минуло два дня икĕ кун иртрĕ; 2. безл. кому тул, тултар, çит; ему минуло шестнадцать вăл вунулттă тултарчĕ.
прил. 1. (всемирный) тĕнче ⸗ĕ [⸗и]; мировое пространство тĕнче уçлăхĕ; мировая война тĕнче вăрçи; 2. (прославленный) тĕнчипе паллă; учёный с мировым именем тĕнчипе паллă учёнăй; 3. прост. (отличный) маттур, пит лайăх; он мировой парень вăл пит аван каччă.
прил. йĕпе, шывлă; он вернулся весь мокрый вăл йĕп-йĕпе таврăнчĕ; ◇ глаза на мокром месте у кого-л. куçĕ йĕпене кайнă; мокрая курица см. курица.
частица прост, тет; имĕш; он, мол, не знал этого вăл куна пĕлмен имĕш.
несов. 1. (собираться в морщины) пĕркелен; 2. пит-куçа хуçкала; он морщится от боли вăл ыратнипе пит-куçне хуçкалать.
несов. с неопр. 1. (быть в состоянии что-л. делать) пултар, пĕл; он может работать на тракторе вăл тракторпа ĕçлеме пултарать; 2. (обозначает вероятность) пултар; поезд может прийти с опозданием поезд каярах юлса çитме пултарать.
м. 1. уст. хресчен, ял çынни, мужик; 2. разг. (мужчина) арçын, ар; çын; он толковый мужик вăл тăнлă çын.
м. арçын, ар; он уже стал мужчиной вăл ар çулне çитнĕ ĕнтĕ.
сов. разг. (вдоволь побегать) чупса тарăн; (устать бегая) чупса ывăн; он набегался за день вăл кун каçипе чупса ывăннă.
нареч. 1. (несомненно; обязательно) чăнах та, чăн-чăнах, чăнласах; он придёт наверняка вăл чăнах килет; 2. (безошибочно) иккĕленсе тăмасăрах, пĕр шиксĕр (е иккĕленмесĕр), шанчăклăн; действовать наверняка пĕр шиксĕр туса пыр.
ли частица разг. ⸗и вара, ⸗ши вара, темĕн вара; навряд ли он придёт вăл килĕ-ши вара.
несов. 1. на кого-что, с неопр. и с союзом «что» (рассчитывать) ĕмĕтлен, ĕмĕт тыт, сун; он надеялся вернуться к сроку вăл вăхăтра çитме ĕмĕтленнĕ; 2. на кого-то (полагаться) шан, шанăç тыт; я на него надеюсь эпĕ ăна шанатăп.
нареч. нумайлăха, нумая, вăраха, вăрăма; он уехал надолго вăл нумайлăха кайнă.
сов. что и с неопр.у разг. шухăш тыт, шухăшласа хур; он надумал уехать вăл кайма шухăш тытнă.
сов. сывласа тăран, тăраниччен сывла; сывласа тултар (усал сывлăша); ◇ не может надышаться на кого-л. вăл пахса тăранаймасть (кам çине те пулин); перед смертью не надышишься погов. кая юлсан, каю шăтать.
прил. разг.: дело наживное тупма май пур япала, илесси (е туянасси, тăвасси) темех мар; деньги — дело наживное укса тăвасси вăл — темех мар.
нареч. çĕре; çĕр çине, урайне; он упал наземь вăл çĕре ӳкрĕ.
нареч. пĕр кун малтан, ыран тенĕ чух, (умĕнхи) каç; накануне он был здоров пĕр кун малтан вăл сывăччĕ; 2. предлог с род. п. умĕн, пуçланас умĕн; накануне Нового года Çĕнĕ çул каç; накануне праздника яв умĕн.
1. нареч. (в конце концов) юлашкинчен, чи кайран, тинех; он догадался наконец вăл тинех чухласа илчĕ; 2. вводн. сл. юлашкинчен; пĕр (е тепĕр) тесен; почему, наконец нельзя спросить у товарищей? пĕр тесен, мĕншĕн-ха юлташсенчен ыйтас мар?
нареч. 1. (в обратном порядке) кутăнла, тӳнтерле, тепĕр майлă (е енĕпе); прочитать слово наоборот сăмаха кутăнла вула; 2. (совершенно иначе) пачах урăхла, хирĕçле; он делает всё наоборот вăл пурне те хирĕçле тăвать; 3. в знач. вводн. сл. (напротив) çук, ун пек мар, пачах урăхла; я, наоборот, этого не думаю эпĕ, пачах урăхла, ун пек шухăшламастăп; 4. в знач. против. частицы (вовсе нет, напротив) çук, пачах урăхла; ругал? — Наоборот, похвалил ятларĕ-и? — çук, мухтарĕ.
1. нареч. хирĕç(ле), тепĕр майлă; он всё делает наперекор вăл пурне те хирĕçле тăвать; 2. предлог с дат. п. (вопреки) уямасăр, хирĕç; наперекор всему ниме те уямасăр.
1. нареч. (целиком, без исключения) пĕтĕмпех, йăлтах, пурне те, пĕр сиктерсе хăвармасăр; он знал всех наперечёт вăл пурне те пĕлне; 2. в знач. сказ, (в ограниченном количестве) сахал, сайра, нумай мар, кăшт-кашт çеç; такие специалисты, как он, наперечёт ун йышши специалистсем сахал.
несов. 1. см. напереть; 2. на кого и без доп., разг. (теснить, наступать) хĕссе (е тапăнса) пыр; 3. на кого-что, разг. (делать упор) хытă (е çине) тар, уйрăмах палăрт; он напирал на необходимость поездки вăл кайма кирлине уйрăмах палăртрĕ.
сов. 1. что, о ком-чём астутар, аса илтер; 2. кого-что (показаться похожим) пек (е майлă, евĕр) туйăн (е курăн); он напомнил мне старого товарища вăл мана ĕлĕкхи тус майлă курăнчĕ.
нареч. 1. (на противоположной стороне) хирĕç(ех), хире-хирĕç, тĕлме-тĕл; сидеть напротив хире-хирĕç лар, он живёт напротив вăл хирĕçех пурăнать; 2. нареч. прост. (наперекор) хирĕçле(се); он все делает напротив вăл пурне те хирĕçле тăвать; 3. предлог с род. п. хирĕç(ле); напротив нашего дома пирĕн пӳрте хирĕç; 4. частица против. (вовсе нет, совсем нет) çук, апла мар, пачах урăхла.
нареч. разг. йӳле, йӳле ярса, ярханах; идти в пальто нараспашку пальтона йӳле ярса пыр; ◇ у него душа нараспашку вăл усă кăмăллă çын.
с. хистени, çине тăни; по его настоянию вăл çине тăнипе.
предлог с род. п. çинчен, пирки, тĕлĕшпе, тĕлĕшĕнчен; спросить насчёт отъезда каясси çинчен ыйт; он говорил насчёт выполнения плана вăл плана тултарасси пирки каларĕ.
сов. что шутла, шутласа тух (е çитер, кăлар); он насчитал десять яблонь вăл вунă улмуççи шутласа кăларчĕ.
ж. 1. (характер) кăмăл; широкая натура усă кăмăл; по натуре он хороший кăмăлĕпе вăл лайăх çын; 2. иск. натура (художник умĕнче ӳкермелли кĕлетке пулса тăракан çын); рисовать с натуры натураран ӳкер; 3. эк. (товары, продукты) тавар, япала, натура; оплата натурой натурăпа тӳле.
с. 1. собир. пуçлăхсем, начальниксем, пуçлăх таврашĕ; 2. разг. пуçлăх, начальник; он был моим начальством вăл манăн пуçлăх пулнă.
частица 1. отриц. (при глаголах) ⸗маç [⸗меç], ⸗ма [⸗ме], ⸗м; (при повел. накл.) ан, мар; я не пойду эпĕ каймастăп; не бери ан ил; 2. (при именах и отрицательных глаголах) мар, ⸗маç [⸗меç], ⸗ма [⸗ме], ⸗м; не сейчас, а потом халь мар, кайран; не он вăл мар; не могу не прийти пымасăр юлма пултараймастăп; не раз пĕрре кăна мар, темиçе хут та.
предлог с вин. п. (на кого-что-л.) ⸗а [⸗е] пăхмасăр; невзирая на лица камне-мĕнне пăхмасăр; невзирая на плохую погоду, он ушёл вăл çанталăк начаррине пăхмасăрах тухса кайрĕ.
нареч. нумаях пулмасть, тин çеç, пĕркун; он недавно был здесь вăл тин çеç кунтаччĕ.
сов. 1. разг. что, чего и без доп. асăрхамасăр хăвар (е юл), курмасар хăвар; недоглядеть опечатку в тексте текстри йăнăша курмасăр хăвар; 2. за кем-чем и без доп. Асăрхаса ан çитер; он недоглядел за ребёнком вăл ачана асăрхаса çитереймен.
сов. кому-чему шар (е инкек) кур; ему несдобровать вăл инкек куратех.
нареч. и вводн. сл. чăнах, паллах, ним иккĕленмесĕр; он, несомненно придёт вăл, паллах, килет.
нареч. разг. ахальтен мар, вăрттăн шухăшпа; неспроста он это сказал вăл куна ахальтен каламарĕ.
несов. 1. кого-что йăтса пыр (е кай, кил); нести чемодан чăматан йăтса пыр; 2. кого-что (мчать) пит хытă пыр (е кай), вĕçтерсе пыр (е кай), хăвала; ветер несет тучи çил пĕлĕтсене хăвалать; конь несет его стрелой вăл лашапа çил пек вĕçтерсе пырать; 3. безл. чем (веять, дуть) вĕр, кил, пер, кĕр; от него несет табаком унран табак шăрши перет; откуда-то несет холодом таçтан сивĕ килет; 4. что (выполнять) ту, пыр; нести обязанности кассира кассир ĕçне ту; нести караул хурал тăр; 5. что (терпеть что-л., подвергаться чему-л.) тӳс, чăт; нести потери çухату тӳс; нести наказание наказани чăтса ирттер; 6. (влечь за собой) кӳр, илсе кил; осень несет дожди кĕр çумăр кӳрет; 7. что, разг. (болтать) пакăлтат, сӳпĕлтет; нести небылицы пур-çука пакăлтатса лар; 8. что (класть яйца) ту; куры несут яйца чăхсем çăмарта тăваççĕ.
частица вопр. чăнах та-и?, апла-и?, нивушлĕ?; неужели он согласился? нивушлĕ вăл килĕшрĕ?; неужели он не придёт? вăл килместех-ши вара?
нареч. ниçта (та); нигде его нет вăл ниçта та çук.
отриц. 1. (какой бы то ни было) нимĕнле (е ниепле).. та [те]; нет никакого сомнения нимĕнле иккĕленӳ те çук; 2. разг. (вовсе не, совсем не) нимĕнле, та [те], пачах (е пĕртте).. мар; никакой он мне не друг вăл нимĕнле тус та мар маншăн; 3. разг. (плохой) начар, ниме тăман; шахматист он никакой вăл ниме тăман шахматист.
нареч. разг. 1. (довольно сносно) начарах мар, аптрамасть, пырать; он живёт ничего себе вăл начарах мар пурăнать; 2. в знач. сказ, (ладно, все равно) юрать, пырать, ним(ех) те мар, чармасть; ничего, все обойдётся нимех те мар, иртсе каять.
нареч. разг. кăшт та, нимĕн чухлĕ те, пĕртте, ним те, кăшт та, пăртак та; он ничуть не похудел вăл пĕртте начарланман; ◇ ничуть не бывало пачах та ун пек мар.
несов. с неопр. разг. тăрăш, май шыра, пăх, шăнар; он так и норовит уехать домой вăл киле каймах пăхать.
несов. 1. см. нести; 2. что (одеваться во что-л.) тăхăн, тăхăнса çӳре; носить военную форму çар формипе çӳре; 3. что (иметь при себе) тăхăнса (е илсе, çакса) çӳре; носить галстук галстукпа çӳре; носить кольцо çĕрĕ тăхăнса çӳре; 4. что ⸗па [⸗пе] çӳре; носить бороду сухалпа çӳре; она носит фамилию мужа вăл упăшкин хушамачĕпе çӳрет; 5. что (характеризоваться чем-л.) пул; спор носит принципиальный характер принциплă тавлашу; 6. кого, разг. (быть беременной) йывăр çын пул; ◇ носить на руках ытлашши иртĕхтер (е ачашласа пăх).
несов. кому-чему 1. (вызывать расположение к себе) килĕш, кăмăла кай (е кил), пиле кил; 2. безл. с неопр. кăмăлла, юрат; килĕш; ему нравится ездить верхом вăл юланутпа çӳреме юратать.
сов. разг. хытса кай, ăнран кай, туйми пул; он обмер от испуга вăл хăранипе хытса кайрĕ.
несов. 1. см. обратиться; 2. (двигаться, вращаться) çӳре, çаврăн; Земля обращается вокруг Солнца Çĕр Хĕвел тавра çаврăнать; 3. эк. (находиться в обороте) çаврăн, çаврăнăшра пул; 4. с кем (обходиться) тыткала, пăх, пул; он хорошо обращается с детьми вăл ачасене лайăх пăхать; 5. с чем (пользоваться) тыткала; осторожно обращаться с приборами приборсене асăрхансатыткала.
числ. 1. (число) пĕр, пĕрре; 2. в внач. прил. (без других, в одиночестве) пĕччен(ех); я остался один дома эпĕ килте пĕччен юлтăм; 3. в знач. прил. (одинаковый) пĕр, çав-çавах, пĕр пек, пĕрешкел; одного возраста пĕр çулта; одно и то же çав-çавах; 4. в знач. мест. (какой-то, некий) пĕр, тахăш; ему сказал один человек ăна пĕр çын каланă; 5. в знач. прил. (только, исключительно) çеç, анчах, кăна; один он может сделать это куна вăл çеç тума пултарать; 6. в знач. мест. (какой-то в ряду сходных) пĕри, пĕр; то один, то другой пĕри те тепри; 7. в знач. сущ. один м., одна ж., одно с. пĕри; одно другому не мешает пĕри теприне кансĕрлемест; ◇ все до одного см. весь; (все) как один (пурте) пĕр çын пек, пĕр кăмăлтан; в один голос см. голос; все одно см. весь; за один присест см. присест; один-единственный см. единственный; один конец см. конец; один на один пĕрме-пĕр; один-одинёшенек пĕр-пĕччен, тăр- (е хăр-) пĕччен; одним духом см. дух; одним махом см. мах; одним словом см. слово; одно к одному пĕри çине тепри; ставить на одну доску с кем-л. пĕр шута хур.
нареч. 1. (как-то раз) пĕрре, пĕррехинче, пĕр вăхăтра; 2. (один раз) пĕр хут (е тапхăр), пĕрре; только однажды он слышал такой голос вăл кун пек сасса пĕрре кăна илтнĕ.
1. союз против. çапах та, апла пулин те (е пулсан та), анчах та; 2. вводн. сл. çапах та, апла пулин те; как, однако, найти этот дом? çапах та мĕнле шыраса тупас-ха вăл çурта?
сов. тăна кĕр, шухăшласа (е тавçăрса) ил; в последнюю минуту он одумался юлашки самантра вăл тăна кĕчĕ.
сов. 1. (обнаружиться) пул; в доме никого не оказалось килте никам та пулман; как оказалось çапла пулса тухрĕ; 2. (очутиться) килсе тух, пулса тăр; он оказался в беде вăл инкеке лекнĕ; оказаться в поле зрения куç тĕлне пул.
несов. 1. см. оказаться; 2. в знач. вводн. сл. оказывается иккен, имĕш, -мĕн; он, оказывается, из Москвы вăл Мускавран килнĕ иккен.
с. 1. по гл. олицетворить; 2. (воплощение) сăнлăх; он олицетворение мужества вăл — паттăрлăх сăнлăхĕ; 3. лит. сăпатлантару.
мест. личн. м. вăл.
м. 1. опиум (мăкăнь сĕткенĕнчен тунă наркотик); 2. перен. минретекен сĕрĕм; религия — опиум для народа тĕн вăл халăх ăстăнне минретекен сĕрĕм.
м. оппортунизм (рабочисен юхăмĕнчи марксизм-ленинизма хирĕçле юхăм, вăл буржуазипе килĕштерсе ĕçлеме, революци меслечĕсемпе кĕрешессине пăрахма чĕнет); правый оппортунизм сылтăм оппортунизм.
м. 1. (подлинник) оригинал; оригинал статьи статья оригиналĕ; 2. разг. (чудак) тĕлĕнтермĕш, кăсăк çын; он большой оригинал вăл тĕлĕнтермĕш çын.
м. 1. лĕкĕ (тăрăлса ларни); дать осадок лĕкĕлен, лĕкĕ лар; 2. обычно мн. осадки геол. юшкăн, хытса ларнă юшкăн (е лĕкĕр); 3. мн. осадки метеор. нӳрĕк; атмосферные осадки атмосфера нӳрĕкĕ, ӳкекен нӳрĕк; 4. перен. йывăр туйăм, чĕрене ларни; от этой встречи у меня остался какой-то неприятный осадок манăн вăл тĕлпулуран темĕнле йывăр туйăм юлчĕ.
сов. хăйса тытăн, харсăрлан, хăюлан, хăю(лăх) çитер, теветкеллен; он не отважился спорить вăл тавлашма хăю çитереймерĕ.
сов. 1. (отвинтиться) пăрăнса тух; 2. (открыться) пăрăнса уçăл; кран отвернулся кран пăрăнса уçăлнă; 3. от кого-чего, перен. пăрăн; она отвернулась от меня вăл манран пăрăнчĕ; 4. (отогнуться) хутлан, тавăрăн; рукав отвернулся çанă тавăрăннă.
сов. 1. кому в чём и без доп. (ыйтнине) ан пар, (хушнине) ан ту; он отказал в просьбе вăл ыйтнине памарĕ; 2. кому в чём (лишить) ан пар, памасăр хăвар; отказать себе в самом необходимом хăвна чи кирлисĕр хăвар; 3. от чего, уст. (уволить) кăлар (ĕçрен), кăларса яр; отказать от места ĕçрен кăлар; 4. разг. (перестать работать) ĕçлеме чарăн, ĕçлеми пул, ĕçлеме пăрах; мотор отказал мотор ĕçлеме пăрахрĕ; ◇ не откажи(те) в чём и с неопр. кăмăл тусамăр.
сов. 1. прям. и перен. уçăл; окно открылось чӳрече уçăлчĕ; открылись все пути çулсем пурте уçăлчĕç; 2. (стать видным) уçăл, курăнса кай, курăна пуçла; перед нами открылся красивый вид пирĕн умра илемлĕ вырăн курăнса кайрĕ; 3. (признаться) уçса кала, тӳррипе кала; он во всём открылся другу вăл юлташне пĕтĕмпех уçса каларĕ; 4. (начаться) пуçлан; навигация открылась навигаци пуçланчĕ; 5. (обнаружиться) палăр, тупăн; открылся обман ултав палăрчĕ.
нареч. относ. и вопр. ăçтан; откуда идёшь? ăçтан килетĕн?; откуда он это знает? Вăл куна ăçтан пĕлет?; я положил книгу туда, откуда взял её эпĕ кĕнекене илнĕ çĕрех хутăм.
сов. 1. что çывратса яр, туйми ту (кансĕр выртса); он отлежал себе руку кансĕр выртса, вăл аллине çывратнă; 2. (о больном) выртса ирттер; он отлежал целый месяц вăл пĕр уйăх выртса ирттерчĕ.
1. нареч. пит аван (е лайăх, шеп); 2. в знач. сказ. разг. юрать, аван, лайăх, шеп; он сейчас придёт. — Отлично! вăл халех килет.— Пит аван!; 3. в знач. сущ. с. отлично, пит аван; учиться на отлично отлично вĕрен.
сов. тух, кай (вăхăтлăха); он на минуту отлучился вăл пĕр саманта тухрĕ.
сое. 1. кого-что яр, салат; отпустить рабочих рабочисене яр; 2. кого-что (освободить) кăларса яр; отпустить птичку на волю кайăка ирĕке кăларса яр; 3. что (перестать держать) яр, вĕçерт; он отпустил мою руку вăл ман алла ячĕ; 4. что (ослабить) пушат, лăнчăлат; отпустить ремень чĕн пиçиххине пушат; 5. что (отрастить) ӳстер, ӳстерсе яр; отпустить усы майăх ӳстерев яр; 6. что (продать, выдать) парса яр, сут; отпустить товар тавар парса яр; 7. что (ассигновать, предоставить) пар, уйăрса пар; отпустить средства укçа-тенкĕ пар; 8. что, разг. каласа хур, персе яр; отпустить шутку шӳт сăмахĕ каласа хур; 9. что, спец. (наточить) тупта, çивĕчле; отпустить косу çава тупта; 10. что, тех. пиçĕхтер, çемçет; отпустить сталь хурса пиçĕхтер; 10. что, уст. (простить грех и т. п.) каçар.
сов. 1. кого-что, прям. и перен. сирсе яр, каялла таптар (е сирпĕтсе яр); отразить удар çапнине сирсе яр; 2. что (воспроизвести) ӳкер, кăтарт; зеркало отразило её улыбку вăл йăл кулни куçкĕски çине ӳкнĕ; 3. что (выразить, показать) палăрт, сăнарла, ӳкерсе кăтарт; отразить действительность чăн пурнăçа сăнарласа кăтарт.
с. çукки, пулманни, çуклăх; в его отсутствие вăл çук чухне.
несов. 1. ан пул, çук пул; он вчера отсутствовал вăл ĕнер пулман; 2. (не иметься) çук; у рыб лёгкие отсутствуют пулăсен ӳпке çук.
м. 1. сĕм, уйрăмрах тĕс; 2. перен. печĕк уйрăмлăх; он говорил с оттенком пренебрежения вăл йĕрĕннĕ пекрех каланă.
прил. çилли час иртекен, кăмăлĕ çаврăнакан, час кунакан, вĕчĕ тытман; он отходчивый человек вăл вĕчĕ тытман çын.
нареч. кăшт, хăшпĕр енчен, пăртак; отчасти он прав вăл пĕр енчен тĕрĕс те.
нареч. вопр. и относ. мĕншĕн, мĕнтен, мĕн пирки, ма; отчего он не пришёл? вăл мĕншĕн килмен?
сов. обычно безл. кого каялла (е аяккалла) сулăнтарса яр; его отшатнуло в сторону вăл аяккалла сулăнса кайрĕ.
1. нареч. уçă, уççăн, кĕрет(ĕн), яр уçă; 2. в знач. сказ. безл. уççăн (е кĕрет) курăнать, паллă; это для всех очевидно ку пуриншĕн те паллă; 3. в знач. вводн. сл. ахăр, ахăртнех, тен, шет, курăнать, ⸗тăр [⸗тĕр]; очевидно, он не приедет вăл килмест курăнать.
прил. на кого-что, до кого-чего çунакан, каçса каякан (мĕншĕн те пулин), хапсăнакан, юратакан (мĕне те пулин), сăхă, çăткăн; быть падким сăхлан; он падок до сладкого вăл пылакшăн каçсах каять.
ж. 1. (комплект) мăшăр; (предмет с соединёнными частями) пĕр; соединять в пары мăшăрла; пара сапог пĕр мăшăр атă; пара трусов пĕр трусси; 2. разг. (два) иккĕ, ик(ĕ); пара яблок икĕ панулми; 3. (упряжка) пар; запрячь пару лошадей пар лаша кӳл; 4. (два живых существа как одно целое) мăшăр, йыш; (одно из этих существ) тус, юлташ, мăшăр; супружеская пара мăшăр, арăмĕпе упăшки; счастливая пара телейлĕ мăшăр; без пары пĕччен, хăраххăн, мăшăрсăр; 5. в знач. сказ. разг. мăшăр; он ей не пара или она ему не пара вăл ăна мăшăр мар; 6. костюм (шăлаварпа пиншак); он в новой паре вăл çĕнĕ костюмпа; ◇ в паре пĕрле, иккĕн (кампа та пулин); пара пустяков ним те мар; два сапога пара соотв. çӳпçипе хупăлчи; на пару слов пĕр-ик сăмах калама.
ж. 1. парти; Коммунистическая партия Советского Союза Совет Союзĕнчи Коммунистсен партийĕ; член партии парти членĕ; 2. (группа лиц) ушкăн, парти; партия лесорубов вăрман касакансен ушкăнĕ; геологическая партия геологсен партийĕ; 3. (количество чего-л.) ушкăн; партия товаров пĕр ушкăн тавар; большими партиями пысăккăн, нумаййăн; 4. муз. парти; теноровая партия тенор партийĕ; 5. (в игре) вăйă, парти; сыграть партию в шахматы пĕр парти шахмăтла выля; 6. уст. мăшăр; он для тебя не партия вăл сана мăшăр мар; сделать выгодную партию пуян мăшăр туп.
несов. 1. кого-что варала, хурат, тасамарлат, пылчăкла, лапрала; пачкать керосином краççынла; пачкать кровью юнла; 2. что и без доп., разг. (делать что-л. неумело) лапăрта, лапăрккала, начар ту; он не рисует, а пачкает вăл ӳкермест, лапăртать çеç; ◇ пачкать репутацию ята çĕрт; пачкать руки алла варала.
м. (об учёном) педант; (формалист) чăкраш, чăкăлтăш; он невыносимый педант вăл тӳсме çук чăкăлтăш çын.
приставка; глаголсен малтанхи пайĕ, вăл çаксене пĕлтерет: 1) куçнине, куçарнине, урлă каçнине, каçарнине: перебежать чупса каç; перебросить ывăтса каçар (сăм. хӳме урлă); 2) пăсса тунине: перешить пăсса (е сӳтсе, юсаса) çĕле; 3) кирлинчен ытлашши тунине, пăснине: перехвалить ытлашши мухтаса пăс; 4) çиеле е мала тухнине: перекричать кăшкăрса çиеле тух; перехитрить чеерех пул; 5) мĕн те пулин туса пĕтернине: переловить тытса пĕтер; перемокнуть йĕпенсе пĕт; 6) ик пая уйăрнине, пӳлнине: перегородить пӳлсе ларт; перепилить касса тат; 7) пĕр япаларан тепĕр япала тунине: пережечь дрова в уголь вутран кăмрăк ту; 8) нумай мар тунине: передохнуть сывлăш çавăрса (е канса) ил; перекусить çырткаласа (е çикелесе) ил; 9) ĕçе хире-хирĕ ç тунине: перемигиваться хуç хĕсев ил (пĕрне-пĕри); переписываться çыру çӳрет (пĕр-пĕрин патне).
сов. что 1. (рассортировать) пăхса (е суйласа, иртсе) тух (е пĕтер); перебрать горох пăрçа иртсе пĕтер; перебрать все письма çырусене пăхса тух; 2. кого-что, перен. (в мыслях и т. п.) асăнса (е аса илсе) тух; 3. что, разг. пăсса (е салатса) çĕнĕрен ту; перебрать пол урайне пăсса сар; перебрать мотор мотора юсаса пух; 4. что (взять по частям) илсе пĕтер (е тултар); он перебрал у меня все карандаши вăл ман кăранташсене иле-иле пĕтерчĕ; 5. что, чего (взять лишнее) ытлашши ил; перебрать сверх нормы нормăран ытла ил; 6. что, полигр. çĕнĕрен наборла.
сов. 1. (побывать в разное время) пулкала, пул, кур; здесь много людей перебывало кунта нумай çын пулкаланă; в моих руках перебывали все инструменты ман алăсем пур инструмента та тытса курнă; 2. (побывать всюду) пулса (е çитсе, кайса) кур; пул; где только он не перебывал! вăл ăçта кăна пулман!, вăл ăçта çитмен пуль!
сов. 1. кого-что, разг. куçарса хур, пушат; перевалить мешки с машины на воз михĕсене машина çинчен лав çине куçарса хур; 2. кого-что (перевернуть) çавăр, çавăрса хур; перевалить с одного бока на другой пĕр енчен тепĕр енне çавăрса хур (япалана); 3. что, через что (перейти) каç; перевалить через долину вар урлă каç; 4. безл. кому, разг. ирт, иртсе кай; ему перевалило за сорок вăл хĕрĕхрен иртнĕ.
сов. 1. йăванса каç; 2. разг. çаврăнса вырт; он перевалился на другой бок вăл тепĕр енне çаврăнса выртрĕ.
сов. 1. куç; перевестись на другую работу урăх ĕçе куç; 2. разг. (исчезнуть, кончиться) пĕт, ан юл; в речке перевелась вся рыба çырмара пулă юлман; у него перевелись деньги вăл укçаран татăлнă.
(передо) 1. предлог с те. п. (напротив, впереди, поблизости кого-чего-л.) ума, умна, умне; умра, умăнта, умĕнче; передо мной ман умра, умăмра; сесть перед зеркалом куçхĕски умне лар; 2. (по отношению к кому-чему-л.) умра, умăнта, умĕнче; я виноват перед тобою эпĕ сан умăнта айăплă; отвечать перед законом закон умĕнче ответ тыт; 3. (по сравнению с кем-чем-л.) кам-мĕн çумĕнче; перед ним он ребёнок ун çумĕнче вăл — ача; 4. (за некоторое время до чего-л.) умĕн, ⸗ас (⸗ес) чухне, ⸗па, ⸗ччен; перед страдой ĕççи умĕн; перед рассветом çутăлас чухне; перед заходом солнца хĕвел анаспа.
прил. куçаракан, хушăри; панине (е илнине) палăртакан; передаточный вăл хушăри вăл; передаточный акт пани-илни пирки çырнă акт.
сов. кус, ер; его волнение передалось и мне вăл хумханни мана та куçрĕ.
сов. 1. что пурăнса ирттер, каç; пережить зиму хĕл каç; 2. кого-что (прожить больше кого-чего-л.) ⸗ран [⸗рен] кайран вил, нумайрах (е ытларах) пурăн; она пережила мужа вăл упăшкинчен нумайрах пурăннă; 3. без доп. (остаться в живых) тăрса юл, ан вил; 4. что и без доп. (вытерпеть) тӳссе (е чăтса, курса) ирттер; 5. что (испытать) кур; пережить стыд намăс кур.
сов. 1. кого-что (через что-л.) илсе (е çĕклесе, йăтса) каç (е каçар, куçар); 2. что (переместить из одного места в другое) куçар, куçарса кай (е ларт, кил); 3. что (направить) куçар; перенести взор на кого-что-л. ⸗алла [⸗елле] пăх; перенести огонь ⸗алла [⸗елле] пеме тытăн (е пуçла); 4. кого-что (изменить местонахождение) куçар; перенести сарай подальше от дома сарая çуртран аяккарах куçар; 5. что (назначить на другое время) хăвар, куçар; перенести собрание на завтра пухăва ырана куçар; 6. что (испытать) тӳс, чăт, чăтса ирттер; перенести горе хуйхă чăтса ирттер; эту болезнь он очень тяжело перенёс ку чире вăл аран чатса ирттерчĕ; 7. что (преодолеть) чат, ирттер, чăтса ирттер; яблони хорошо перенесли морозы улмуççисем сивве лайăх чăтса ирттернĕ.
сов. что ăт, йышăн, вĕрен; он перенял привычки отца вăл ашшĕ йăлисене ăтса юлнă; перенять опыт ас вĕрен.
сов. 1. кого-что ӳссе ирт, ӳссе иртсе кай; сын перерос отца ывăлĕ ашшĕнчен ӳссе иртсе кайнă; 2. кого-что, перен. (обогнать в духовном развитии) мала кай, иртсе кай; по уму он перерос своих сверстников ăсĕпе вăл тантăшĕсенчен иртсе кайнă; 3. без доп. (стать старше, чем требуется для чего-л.) çултан тух, ирт; для детского сада он перерос ача садне çӳреме ун çулĕ иртнĕ; 4. во что (превратиться) куç, пулса тăр; капитализм перерос в империализм капитализм империализма куçнă.
несов. см. переставить; еле ноги переставляет вăл урине аран сĕтĕрет, вăл аран-аран утать.
несов. 1. иш, юх, ишсе çӳре, юхса пыр; он хорошо плавательнет вăл лайăх ишет; 2. разг. (служить на судне) юханшыв (е тинĕс) çинче ĕçле, караппа (е пăрахутпа, кимĕпе) çӳре; 3. перен. разг. (путано отвечать) пăтран (кирлине калаймасăр); ◇ мелко плавает пултараймасть.
сов. 1. пул, пулса кай; он побыл у нас два дня вăл пирĕн патра икĕ кун пулчĕ; 2. (пробыть некоторое время в какой-л. должности) пулса пăх, кăштах пул.
сов. çитĕн, ар пул; он заметно повзрослел вăл палăрмаллах çитĕннĕ.
прил. пĕтнĕ, йĕркерен тухнă; он погибший человек вăл пĕтнĕ çын.
сов. 1. что çăт, сăх, турт; поглотить влагу шыв сăх; 2. кого-что, перен. (принять в себя, окутать собой) çăт, пытар; море поглотило корабль тинĕс карапа çăтса янă; 3. кого-что, перен. (увлечь) çавăрса ил, (ĕçе) каçса кайса ту; эта работа поглотила его всего ку ĕç ăна пĕтĕмпех çавăрса илчĕ; он поглощён чтением вăл каçса кайса вулать; 4. что (потребовать) ил, кай, пĕтер (вăхăт, вăй, укçа); починка мотора поглотила много времени мотора юсама вăхăт нумай кайрĕ.
несов. 1. разг. калаçкала, калаç; начать поговаривать об отъезде каясси çинчен калаçкала пуçла; 2. обычно безл. самах çӳрет, текелессе, калаçкалаççĕ; поговаривают про его возвращение вăл тавăрăнасси çинчен калаçкалаççĕ.
прил. 1. (заглушённый) илтĕнми, курăнми, аран илтĕнекен (е курăнакан); подавленный стон илтĕни-илтĕнми ахлату; 2. (угнетённый, мрачный) пусăрăнчăк, салху(ллă), кичем; подавленный вид салхуллă сăн; у него подавленное настроение вăл пусăрăнчăк кăмăллă.
сов. кому-чему и без доп., в разн. знач. парăн, килĕш, çын йене тыт; он поддался чужому влиянию вăл урах çын ăсне тытнă; поддаться искушению илĕртнине парăн.
мн. разг. чĕркуççи шăнăрĕ; ◇ у него поджилки трясутся вăл хăранипе тăр-тăр чĕтрет.
м. скл. как прил. юр. хӳтĕлекен çын; адвокат со своим подзащитным адвокат тата вăл хӳтĕлекен çын.
сов. кого-что вăрттăн итле (е итлесе тăр); он подслушал наш разговор вăл эпир калаçнине вăрттăн итлесе тăнă.
сов. 1. кого-что шелле, хĕрхен; 2. о ком-чём ӳкĕн; он пожалел о потерянном времени вăл вăхăт сая кайнăшăн ӳкĕнчĕ.
сов. сăмах вĕçтер (е сар); он любит позлословить вăл сăмах вĕçтерме юратать.
с. 1. по гл. познать; познание мира тĕнчене пĕлсе пыни; диалектический метод познания пĕлӳлĕхĕн диалектика меслечĕ; 2. мн. познания пĕлӳ, пĕлни, вĕренӳ; у него большие познания вăл нумай пĕлет.
сов. 1. кого-что (уйти от кого-л., оставить) пăрахса кай, уйăрăл; покинуть жену арăмран уйăрăл; 2. что (удалиться откуда-л.) тухса кай, хăвар; покинуть квартиру хваттертен тухса кай; 3. что (перестать заниматься какой-л. деятельностью) пăрах, тух; покинуть службу ĕçлеме пăрах; 4. перен. (перестать существовать или обнаруживаться в ком-л.) ⸗ма [⸗ме] пăрах; сомнения покинули его вăл иккĕленме пăрахрĕ; ◇ покинуть на произвол судьбы см. произвол.
нареч. 1. сăмахсăр, чĕнмесĕр, хирĕçмесĕр; он покорно согласился вăл хирĕçмесĕрех килĕшрĕ; 2. уст.: прошу покорно тархасласа ыйтатăп; благодарю покорно пит пысăк тав; ◇ покорно благодарю ирон. ĕнтĕ тавах, пысăк тав (усал тунăшăн).
несов. что шухăшла, шутла, уйла, кала; мы полагали, что он уехал эпир вăл кайнă пуле тесе шухăшланă; надо полагать пулĕ, пулмалла.
сов. 1. вĕç, вĕçсе кай; полететь вверх çӳлелле вĕç, вĕçсе улăх (е хăпар); 2. разг. (упасть) персе ан, татăлса ан; ӳк, вăркăнса (е йăванса) кай; он кубарем полетел в овраг вăл çырманалла йăванса кайрĕ; 3. перен. (помчаться) вĕçтер, чуптар; 4. перен. (начать быстро распространяться) сарăл, сарăлса кай; по городу полетела молва хула тăрăх хыпар сарăлчĕ.
сов. 1. кого-что, чего хур, ларт, хыв, яр, тултар; положить боком хăяккăн хур; положить в самовар углей сăмавара кăмрăк яр; положить с верхом тăнă тултар; положить под мышку хул хушшине хĕстер; 2. в знач. вводн. сл. положим чăн та, калăпăр, тейĕпĕр; он, положим, знал об этом чăн та, вăл кун çинчен пĕлнĕ ĕнтĕ; ◇ положить начало пуçар; положа руку на сердце таса чĕререн, чунтан.
прил. 1. (сумасшедший) ăсран кайнă (е тайăлнă), ухмаха ернĕ; 2. на чём, чаще кратк. ф., разг. иленнĕ, каçса каякан; он помешан на театре вăл театр тесен каçса каять; 3. в знач. сущ. помешанный м., помешанная ж. ухмаха ернĕ çын; ◇ он ходит как помешанный вăл аташса çӳрет.
нареч. разг. нумай, нумайшарăн, темиçешер(ĕн), нумайччен, пысăккăн; он говорит помногу вăл нумай калаçать; денег досталось помногу укçа нумайшар тиврĕ.
прил. 1. (ясный, вразумительный) ăнлануллă, ăнланмалла; понятная лекция ăнланмалла лекци; 2. (объяснимый) ăнланса илмелле, ăнланмалла, вырăнлă; его обида вполне понятна вăл мĕншĕн кӳреннине ăнланма пулать; ◇ понятное дело в знач. вводн. сл. паллах.
сов. 1. в кого, во что, чем лек, тив, вăрăн, лектер, тиверт; попасть в цель тĕл лектер; в глаз попала соринка куçа çӳп кĕчĕ; (он) не смог попасть тивертеймерĕ; 2. (очутиться, оказаться) кĕрсе ӳк, лек, кур, çаклан; пул; попасть в беду инкеке лек; попасть в плен тыткăна лек; попасть подо что-либо аяла пул; попасть в затруднительное положение хĕсеке юл; 3. во что, на что лек, çаклан, пул; попасть на спектакль спектакле лек; 4. прост. (попасться) тĕл пул; попасть навстречу тĕл пул; 5. безл., кому-чему, разг. лек, тив, пул; уж попадёт ему когда-нибудь! пĕр те пĕр лекĕ-ха ăна!; берегись, попадёт тебе! пулать ак сана, асту!; ◇ где попало ăçта килчĕ унта; откуда попало ăçтан килчĕ унтан; что ни попало мĕн (е кам) килчĕ вăл; куда попало ăçта килчĕ унта; как попало мĕнле килчĕ çапла; попасть на глаза куç тĕлне пул; попасть в руки алла кĕр; чем (ни) попадя ал айне мĕн лекнĕ çавăнпа; попасть пальцем в небо тĕлсĕр персе яр; вожжа под хвост попала хӳри айне тилхепе лекнĕ.
несов. что и без доп., разг. çыркала; на досуге он и стихи пописывает ерçӳллĕ чух сăвă та çыркалать вăл.
сов. танкăлтат, танкка, сĕнкĕлтет; он куда-то поплёлся таçта танккарĕ вăл.
сов. 1. (исправить свою ошибку) (каланине) тӳрлет, тӳрлетсе кала; 2. разг. майлашăнса (е тӳрленсе) лар; поправиться в седле йĕнер çинче тӳрленсе лар; 3. (улучшиться) йĕркелен, юсан, майлаш, майлашăн; положение может поправиться лару-тăру йĕркеленме пултарать; 4. (выздороветь) сывал, тӳрлен, юсан, чĕрĕл, уçăл; больной быстро поправился чирлĕ çын часах сывалчĕ; 5. (пополнеть) юсан, самăрлан, тасал; он очень поправился вăл пит тасалса кайнă.
ж. 1. (время) вăхăт, тапхăр; рабочая пора ĕççи, ĕç вăхăчĕ; пора сенокоса утçи; вечерней порой каçалапа; 2. в знач. сказ. вăхăт, чух, ⸗малла [⸗мелле] пулни; пора идти домой киле кайма вăхăт; ◇ в (самую) пору шăпах вăхăт, питĕ вăхăтлă; в ту пору вăл вăхăтра; до сих пор 1) (о времени) халиччен; 2) (о месте) çакăнта çити; до каких пор хăçанччен; до тех пор çавăнччен; на первых порах малтанласа, пуçласа; с давних пор тахçантанпа.
сов. ĕçле, ĕçлесе пăх; он рад поработать вăл ĕçлеме хавас.
сов. кого-что амант, суран ту, суранла; он поранил ногу вăл урине суранланă.
сов. хурăнташлан, хурăнташлă пул, тăванлаш; он породнился с моим товарищем вăл ман юлташпа тăванлашрĕ.
м. 1. портрет, сăн, ӳкерчĕк, кĕлетке; литографический портрет литографи портречĕ; писать портрет сăн ӳкер; 2. лит. сăнлăх, сăнар, сăн-сăпат; портрет главного героя романа романти тĕп герой сăнарĕ; 3. перен. евĕрĕ, пĕр пекех пулни; он портрет своего отца вăл каснă-лартнă ашшĕ.
сов. 1. чем (явиться) пул; послужить примером тĕслĕх пул; послужить причиной сăлтавĕ пулса тăр; 2. (некоторое время) ĕçле, пул, пулса кур (е тăр); он успел и в армии послужить вăл çарта та пулса курнă.
с. 1. (предмет насмешек) кулă, мăшкăл, ял (е тĕнче) кулли; он стал всеобщим посмешищем вăл ял кулли пулчĕ; 2. (глумление) мăшкăллани, кулни; выставить себя на посмешище хăвăнтан кулма пар.
с. посредник ĕçе, евчĕлĕх; при его посредничестве вăл посредник пулнипе.
сов. 1. (совершить какой-л. поступок, что-л. сделать) хăтлан, ту (мĕн те пулин); поступить плохо начар ту; он поступил правильно вăл тĕрĕс турĕ; я бы так не поступил эпĕ ун пек хăтланман пулăттăм; 2. (устроиться, зачислиться) кĕр, шăнăç, вырнаç; поступить на работу ĕçе кĕр; поступить учиться вĕренме кĕр; 3. (прибыть, попасть куда-л.) пыр, кил; в магазин поступили новые товары магазина çĕнĕ тавар килнĕ; книга поступила в продажу кĕнекене сута пуçланă; 4. (о воздухе, воде и т. п.) пырса çит, кĕр, кил; газ поступил в квартиры хваттерсене газ килчĕ.
сов. 1. ĕçле, вăй хур; он немало потрудился на своём веку вăл хăй ĕмĕрĕнче сахал мар ĕçленĕ; 2. с неопр. (счесть возможным сделать что-л.) йывăра ан хур; потрудитесь прийти ещё раз тепре килме йывăра ан хурăр.
ж. мухтав, мухтани, ырлани, ырă ят; он достоин похвалы вăл мухтава тивĕç.
сов. мухтан, вĕçкĕнлен, мухтанса ил; он любит похвастаться вăл вĕçкĕнленме юратать; не могу похвастаться кем-чем-л. мухтанма пултараймастăп.
прил. евĕрлĕ, тĕслĕ, майлă, пек, манерлĕ; он похож на отца вăл ашшĕ сăнарлă; похожий на тебя сан тĕслĕ.
нареч. 1. вопр. мĕншĕн, ма, мĕне пула, мĕн пирки, мĕн тума, мĕн, мĕскершĕн; не знаю почему пĕлместĕп, темшĕн; почему ты плачешь? ма макăратăн?; почему вы все время разговариваете? мĕншĕн пĕрмай калаçатăр?; 2. относ. çавăнпа, çавна май (е кура, пула), çавăн пирки; он забыл адрес, почему и не писал вăл адресне маннă, çавăнпа çырайман та.
нареч. темшĕн, теме пула, темĕн пирки; он почему-то не пришёл вăл темшĕн килмерĕ.
сов. что сие, туй; давать почувствовать систер; почувствовать холод шăн; почувствовать голод выç; он почувствовал слабость вăл йăмшакланчĕ.
ж. 1. (истина; правдивость) тĕрĕслĕх, тĕрĕсси, тӳрĕлĕх, тӳрри, чăнлăх, чăнни; стоять за правду тĕрĕслĕхшĕн тăр; искать правды тĕрĕслĕх шыра; говорить правду тĕрĕссине кала; 2. в знач. нареч. и сказ. тĕрĕс, чăнах, çапла; что правда, то правда чăн сăмăхăн суйи çук; 3. в знач. вводн. сл. (действительно) чăн та, чăннипе, тĕрĕссипе; правда, он не обещал чăн та, вăл сăмах памарĕ; всеми правдами и неправдами пур майсемпе те; по правде говоря в знач. вводн. сл. тĕрĕссипе (е чăннипе) каласан; правду-матку резать чăннине кала; правду сказать в знач. вводн. сл. чăн та; смотреть правде в глаза тĕрĕссипе хакла.
м. 1. япала; неодушевлённый предмет чунсăр япала; тяжёлый предмет йывăр япала; предметы домашнего обихода кил-çуртри япаласем; 2. (тема) япала, предмет, тема, ыйту; предмет исследования тĕпчекен ыйту; 3. (учебный) предмет; он выдержал экзамены по всем предметам вăл пур предметпа та экзамен тытнă; 4. (объект) çын, япала; предмет любви савни, юратнă çын; предмет гордости мухтанмалли япала; быть предметом насмешек çын кулли пул; ◇ на сей предмет ку ыйтупа.
несов. см. представиться; 2. (казаться) туйăн; мне представляется, что он прав мана вăл тĕрĕс каланăн туйăнать.
прил. 1. (очень красивый) илемлĕ, селĕм, чечен, хӳхĕм, хитре; 2. (очень хороший) питĕ(те) лайăх, аван, маттур; прекрасный человек питĕ лайăх çын; 3. в знач. сущ. прекрасное с. илем(лĕх); ◇ в один прекрасный день пĕррехинче; прекрасный пол хĕрупраç, хĕрарăмсем; ради прекрасных глаз (сделать что-либо) (эс, вăл) хитре тесе (туса пар).
сов. кого, чем илĕрт, астар, сăхлантар, ăмсантар, çавăр; прельстить обещаниями темтепĕр сунса илĕрт; чем он прельстил тебя? мĕнпе çавăрчĕ вăл сана?
сов. йăлтах (е пуçĕпех) улшăн, çĕнелсе улшăн, улшăнса (е урăхланса) кай; лицо его преобразилось вăл сăнран улшăнчĕ; вокруг все преобразилось йĕри-тавра пĕтĕмпех улшăннă.
сов. что и без дол. пысăклат, ӳстер, хуш; пысăклатса (е ӳстерсе хушса) кала, пысăклатса (е ӳстерсе) кăтарт; он любит преувеличить вăл хушса калама юратать.
сов. 1. (привязать себя) кăкарăн, çыхăн; 2. к чему çыхăнса лар, касмăкланса лар, тĕвĕлен; верёвка хорошо привязалась вĕрен лайăх тĕвĕленчĕ; 3. к кому-чему, перен. (привыкнуть; пристать) çулăх, илен, çыпăç, çыпçăн, çыхлан; он привязался ко мне вăл ман çума çулăхрĕ; ребёнок привязался к няне ача няньăна иленчĕ.
сов. хатĕрлен, тапран, авăрлан, хатĕрленсе (е авăрланса) тăр; приготовиться поесть çиме хатĕрлен; он совсем уже приготовился уезжать вăл тухса кайма авăрланса тăнă.
сов. 1. что и без доп. (добавить к написанному) хушса çыр, çумне çырса кур (е ларт); приписать несколько строк темиçе йĕрке хушса çыр; 2. кого-что (причислить) кĕрт, кĕртсе çыр, çумне çыр; приписать к призывному участку призыв участокне кĕртсе çыр; 3. что (преувеличить данные) хушса кăтарт, туман ĕçе тунă пек кăтарт; 4. что (отнести на счёт кого-чего-л.) тесе шутла (е хисепле), вăл (е çав) пулĕ те; приписать найденные стихи известному поэту тупнă сăвăсене паллă поэт çырнă тесе шутла.
сов. 1. к чему (срастись) çитĕнсе (е ӳссе) сыпăн, сыпăнса лар; 2. к чему, перен. (остаться неподвижным) хусканайми пул, хытса тăр (е лар, вырт); он прирос к месту от ужаса хăранипе вăл шак хытса тăчĕ; 3. (увеличиться в количестве) ӳс, хутшăн, нумайлан, пысăклан; ◇ прирасти корнями тымар ярса лар.
с. пулни, пурри; меня смутило его присутствие вăл пурри мана иментерчĕ; в присутствии всех пурин умĕнчех; ◇ присутствие духа хăраса ӳкменни, çухалса кайманни.
сов. кого-что сĕтĕрсе пыр (е кил), туртса пыр (е кил), çĕклесе пыр (е кил), йăтса кил (е пыр), вăйса кил; он притащил целую охапку сена вăл пĕр çĕклем утă вăйса килчĕ.
союз 1. (при этом, к тому же) çав хушăрах, çавăнпа пĕрлех, çитменнине (тата), тата; он много работает, причём успевает и читать вăл ĕçлессе те нумай ĕçлет, çав хушăрах вулама та вăхăт тупать; 2. нареч. (зачем, с какой стати) мĕне (е мĕн тума) кирлĕ; причём тут книги? кĕнекесем мĕне кирлĕ вара кунта?
сов. разг. (проговориться) шăт (чĕлхене чараймасăр), каласа яр, персе яр (асăрхамасăр); он все равно об этом проболтается ун çинчен вăл шăтать шăтатех.
сов. что и без доп., разг. мăкăртат, мăкăртатса ил; он что-то пробурчал вăл тем мăкăртатрĕ.
сов. 1. что и без доп. пурăн, тăр, каç, пурăнса ирттер; прожить жизнь ĕмĕр ĕмĕрле; прожить зиму хĕл каç; он своё прожил вăл хăйĕнне пурăнса ирттернĕ; жизнь прожить — не поле перейти погов. соотв. ĕмĕр сакки сарлака; 2. что, разг. (истратить) тыткаласа (е тăккаласа) пĕтер.
с. 1. ⸗ран [⸗рен], ⸗тан,[⸗тен] тухни (е пулни), арат; он чуваш по происхождению вăл чăвашран тухнă; 2. (возникновение) пулса (е пуçланса) кайни; происхождение человека этем пулса кайни.
сов. 1. что и без доп. кай, ирт, иртсе кай, утса тух, çаврăнса тух; пройти через лес вăрман витĕр тух; пройти всю дорогу пешком пĕтĕм çула çуран ирт; пройти к выходу алăк патне ирт; 2. кого-что и без доп. (миновать) ирт, иртсе кай; машина прошла мимо дома машина çурт умĕпе иртсе кайрĕ; он прошёл мимо меня вăл ман çумранах иртсе кайре; 3. (распространиться — о слухах, молве) сарăл, кай; прошла молва сас-хура сарăлчĕ; 4. перен. (перед глазами, в мыслях) ирт, иртсе кай, килсе тух, тухса тăр (куç умне) 5. (выпасть — об осадках) иртсе кай, çуса ирт (е кай), чарăн, лăплан; прошли проливные дожди шалкăм çумăр çуса иртрĕ; 6. (просочиться) тух, витĕрех сап (е вит); пройти насквозь витĕр тух (шĕвĕк-мĕн) 7. (пролечь, протянуться) ирт; здесь пройдёт железная дорога кунтан чугун çул иртĕ; 8. что, во что, разг. кĕр; пройти в состав правления правлени составне кĕр; 9. (протечь, миновать — о времени, событиях) ирт, иртсе кай; годы прошли çулсем иртсе кайрĕç; зима прошла хĕл иртрĕ; срок прошёл вăхăт иртсе кайнă; 10. что (завершить какой-л. курс) пул, вĕçле, пулса ирттер; пройти медосмотр медосмотрта пул; пройти курс учёбы вĕренсе ирттер; 11. разг. (перестать болеть) ирт, кай, иртсе кай, чарăн, лăплан; болезнь прошла быстро чир часах иртрĕ; 12. перен. (исчезнуть) пĕт, сирĕл, иртсе кай, чарăн, лăплан; горе прошло хуйхă сирĕлчĕ; ◇ река прошла, лёд прошёл пăр кайрĕ.
сов. 1. курăн, курăнса кай, йăлтлат, мĕлт ту, вĕлтлетсе иртсе кай; 2. перен. кăшт палăр (е сисĕн), палăрнă (е сисĕннĕ) пек пул; в его словах промелькнула ирония вăл каланинче тăрăхлани сисĕнчĕ.
сов. что и без доп., разг. кала, каласа хур, сăмах хуш, çăвар уç; он не промолвил ни слова вăл пĕр сăмах та чĕнмерĕ.
сов. 1. çухал, пĕт, çĕт, путлан, пут; у меня пропала книга манăн кĕнеке çухалчĕ; пропасть без вести хыпарсăр çухал; куда ты пропал? ăçта кайса путлантăн?; 2. (утратиться) пĕт, пĕтсе лар (е кай), çĕт, тытăн; у меня пропал голос манăн сасă çĕтрĕ; зрение у него пропало вăл курми пулнă; 3. (погибнуть) пĕт, вил, тĕп пул; ах, я пропал! ай-уй, пĕтрĕм-çке!; пропала моя голова! пĕтрĕ пуç!; с ним не пропадёшь унпа пĕтес çук; 4. (пройти бесполезно) харама (е сая) кай, пĕт; пропасть зря харама кай; пропала молодость çамраклăх сая кайрĕ; целый час пропал даром пĕр сехет ахалех пĕтрĕ; ◇ пиши пропало пĕтрĕ те; пропади пропадом! путланманскер!
предлог с род. п. 1. (напротив) хирĕç, тĕл; друг против друга, один против другого тĕлме-тĕл, хире-хирĕç; стоять друг против друга хире-хирĕç тăр; 2. (для борьбы с кем-чем-л.): лекарство против кашля ӳслĕк эмелĕ; средство против моли кĕве эмелĕ; 3. (о встречном действии, явлении, движении) хирĕç(ле); против течения юхăма хирĕç; против ветра çиле хирĕç; говорить против хирĕç кала; 4. разг. (по сравнению) танлаштарсан (кампа-мĕнпе); против прошлого года пĕлтерхипе танлаштарсан; 5. в знач. сказ. хирĕç пул; он не против вăл хирĕç мар.
ж. 1. (резкое различие) хире-хирĕçлĕх; 2. пачах урăхла, тепĕр майлă; он полная противоположность своему отцу вăл пачах ашшĕ пек мар.
с. 1. хирĕçӳ, хирĕçӳлĕх; впасть в противоречие хăвна ху хирĕçле; 2. обычно мн. противоречия хирĕçӳсем; классовые противоречия класс хирĕçĕвĕсем; 3. (возражение) хирĕç калани, хирĕçлени; он не терпит противоречии вăл хирĕç каланине тӳсме пултараймасть.
несов. кому-чему 1. хирĕçле, хирĕç (е хирĕçлесе) кала, хирĕç пыр; он мне всегда противоречит вăл яланах мана хирĕç калать (е пырать); 2. (не соответствовать) хирĕç(ле) пул, килĕшӳсĕр пул, тӳрĕ ан кил.
сов. 1. кого, разг. (наказать) вĕрент, ăса (е тăна) кĕрт, лектер, тăн пар; вот я тебя проучу! эп сана вĕрентĕп-ха!; 2. что вĕренсе лар (е ирттер); он весь день проучил уроки вăл кунĕпех урок туса ларчĕ.
сов. разг. чирлесе вырт (е ирттер), чирлĕ, чирлĕ пул; он прохворал три месяца вăл виçĕ уйăх чирлесе выртнă.
сов. разг. сивĕн, уçăл; он вышел немного прохладиться вăл кăшт уçăлма тухрĕ.
нареч. 1. (в сторону) аяккалла; он пошёл прочь от дома вăл çурт патĕнчен аяккалла кайрĕ; 2. (вон) кай, сирĕл, тасал; прочь отсюда! кай кунтан!; прочь с глаз моих! куçран тасал!; ◇ не прочь хирĕç мар; руки прочь см. рука.
1. частица пулин, ан тив, ⸗и (ĕнтĕ), ⸗ин (тата); пусть ему будет стыдно ан тив намăслантăр; пусть не даёт памин тата; пусть войдёт следующий тепри кĕтĕр; 2. союз уступ. (положим, допустим, хотя, хотя бы) ан тив, ⸗сан та [⸗сен те]; пусть я ошибся, но эту ошибку я давно исправил ан тив йăнăшнă пулам, анчах вăл йăнăша эпĕ тахçанах юсанă; ◇ пусть себе ан тив хăтланччăрах; пусть так çапла пултăр.
ж. 1. в разн. знач. ĕç, ĕçлени; физическая работа вăй-хал ĕçĕ; научная работа наука ĕçĕ; письменная работа çыру ĕçĕ; работа двигателя двигатель ĕçлени; приступить к работе ĕçе тытăн; поступить на работу ĕçе кĕр; 2. мн. работы ĕçсем; строительные работы строительство ĕçĕсем; сельскохозяйственные работы ял-хуçалăх ĕçĕсем; ◇ взять кого-л. в работу кама та пулин алла ил; уйти с головой вăл ĕçе чун-чĕререн юрат (е парăн).
ж. ĕç пултарулăхĕ, ĕçе юрăхлăх, ĕçлеме пултарни; у него большая работоспособность вăл ĕçлеме питĕ пултарать.
прил 1. (безразличный) тимсĕр, сӳрĕк; равнодушнный человек тимсĕр çын; 2. разг. (не испытывающий интереса) интересленмен; он равнодушнен к спорту вăл спортпа интересленмест.
несов. кого-что с кем-чем 1. (уравнивать) танлаштар, шайла, шайлаштар, тикĕсле; он всех равняет вăл пурне те танлаштарать; 2. (давать равную оценку) танлаштар, пĕр пек хакла, пĕр пек пахала; равнять с собой хăвăнпа танлаштар.
несов. кому-чему и без доп. савăн, хаваслан, хĕпĕрте; все радуются его приезду вăл килнĕшĕн пурте савăнаççĕ.
ж. 1. обычно мн. развалины ишĕлчĕк, çĕмрĕк; развалины древнего города авалхи хула ишĕлчĕкĕ; 2. разг. (о человеке) хавшаса çитнĕ çын, хăрăк çын; он превратился в развалину вăл хавшаса çитнĕ.
1. частица вопр. ⸗и вара, ⸗им вара; разве он приехал? вăл килнĕ-и вара?; разве ты не будешь у нас? эсĕ пирĕн патра пулмастăн-им?; 2. частица вопр. разг. (может быть) тен, -и-мĕн; разве съездить завтра? тен, ыран кайса килес?; 3. частица огранич. разг. (может быть, только) пулинех; пришли все, разве только он не пришёл вăл килмен пулинех, ыттисем пурте килнĕ; 4. союз усл.-против, разг. (за исключением, если не) тен, ⸗сан [⸗сен]; непременно приду, разве заболею чирлемесен килетĕпех.
сов. 1. сулса яр, сулса ил; он размахнулся и ударил вăл сулса ячĕ те çапрĕ; 2. перен. разг. анлăн ил, пысăк ĕçе тытăн.
сов. хытă çиллен, тăрăх, çилленсе (е тарăхса) кай; он ужасно разозлился вăл питĕ хытă çилленнĕ.
сов. 1. (уйти в разные стороны — о многих) салан, саланса кай (е пĕт), сарăлса кай; 2. (развестись — о супругах) уйрăл; 3. (рассеяться) саланса (е сирĕлсе) пĕт, уçăлса кай; тучи разошлись пĕлĕтсем саланса пĕтрĕç; 4. перен. (разгладиться) якал, çухал, пĕт; морщины разошлись пĕркеленчĕксем пĕтрĕç; 5. перен. уйрăлса кай, пĕр пек ан пул, ан килĕш; мнения разошлись шухăшсем пĕр пек пулмареç; 6. (разъединиться) сӳтĕл, уйрăл, уйрăлса кай; швы разошлись çĕвĕсем уйрăлса кайнă; половицы разошлись урай хăмисем уйрăлса кайнă; 7. (оказаться распроданным) сутăнса (е саланса) пĕт; весь тираж книги быстро разошёлся кĕнекен пĕтĕм тиражĕ хăвăрт сутăнса пĕтрĕ; 8. (не встретиться) ылмаш пул, ан тĕл пул, тĕл пулмасăр иртсе кай; 9. (раствориться, растаять) ирĕл, ирĕлсе пĕт; сахар разошёлся сахăр ирĕлсе пĕтрĕ; 10. (усилиться — об осадках) вăйлан, вăйланса кай; дождь разошёлся çумăр вăйланчĕ; 11. перен. (развеселиться) хĕрсе кай, хĕрсе тума тытăн; он разошёлся и так плясал! вăл хĕрсе кайрĕ те питĕ вăйлă ташларĕ!; 12. (приобрести скорость) хытă кай, хытă кайма тытăн, хăвăрт кай; автомобиль разошёлся автомобиль хăвăрт кайма пуçларĕ.
несов. 1. (подразумеваться) пĕлтер, ăнлантар; под этим разумеется... ку çакна пĕлтерет...; 2. в знач. вводн. сл. разумеется паллах; разумеется, он придёт паллах, вăл килет.
прил. 1. (обладающий разумом) ăслă, тăнлă, ăслă-тăнлă, тăнлă-пуçлă; 2. (толковый) ăслă, тăнлă, ăнланакан; он человек разумный вăл тăнлă çын.
м. 1. саланни, кайни; разъезд гостей хăнасем саланни; 2. мн. разъезды (поездки) çӳрени, çул çӳрени; он все время в разъездах вăл яланах çул çинче; 3. ж.-д. разъезд; 4. воен. разъезд (утлă разведка).
нареч. 1. сравн. ст. от нареч. рано иртерех; он пришёл рань меня вăл манран иртерех çитнĕ; 2. (до какого-л. срока) ĕлĕк, маларах, ⸗чен [⸗ччен], ⸗сăр [⸗сĕр]; мы выполнили план рань эпир плана маларах пурнăçларăмăр; я не вернусь раньше вечера эпĕ каçсăр таврăнаймастăп; 3. (прежде, сначала) малтан; раньше выслушайте, а потом говорите малтан итлĕр, кайран кăлар; 4. (в прежнее время) ĕлĕк, авал, ĕлĕк-авал; ◇ рань времени см. href='/s/время'>время.
несов. 1. см. href='/s/раскачаться'>раскачаться; 2. разг. (о походке) тайкалан, суллан; он ходит раскачиваясь вăл тайкаланса утать.
сов. разг. хĕрӳлен, тарăхса (е çилленсе) кай; он раскипятился и накричал на детей вăл хĕрӳленсе кайрĕ те ачасене кăшкăрса тăкрĕ.
сов. 1. (распасться) уйрăл, уйрăлса кай, хăйпăн, ван; стул расклеился пукан уйрăлса кайнă; 2. перен. разг. (разладиться) пăсăл; дело расклеилось ĕç пăсăлчĕ; 3. перен. разг. (заболеть) чирле, чирлесе ӳк, йăмшаклан, йăмшакласа çӳре; он совсем расклеился вăл йăмшаклансах кайнă.
сов. 1. уçăл, уçăлса кай; ворота раскрылись хапха уçăлчĕ; зонтик раскрылся сунчăк уçăлса кайрĕ; 2. (разоблачиться) палăр, уçăл; преступление раскрылось преступлени палăрчĕ; 3. перен. (проявиться, обнаружиться) палăр; раскрылась его страсть к книгам вăл кĕнекесене юратни палăрчĕ; 4. перен. (стать доступным, понятным) уçăл; отныне для него раскрылся новый мир паянтан пуçласа уншăн çĕнĕ тĕнче уçăлчĕ.
сов. 1. что çыртса ил (е кат); он раскусил зубами сахар вăл сахăра шăлпа катса илнĕ; 2. кого-что, перен. разг. (распознать) ăнлан, ăнланса ил, чухла, пĕл, пĕлсе çит; вы его ещё не раскусили эсир ăна ăнлансах илеймен-ха.
прил., обычно кратк. ф. 1. (питающий симпатию) кăмăллакан, кăмăллă; он очень расположен ко мне вăл манпа питĕ кăмăллă; 2. (имеющий желание что-л. сделать) кăмăл пур (е турт); я не расположен идти в театр театра кайма кăмăл туртмасть.
несов. 1. см. href='/s/рассмотреть'>рассмотреть; 2. кого-что (в сочетании с последующим «как») пăх, шутла, вырăнне хур (е шутла); он рассматривает это как нарушение дисциплины вăл куна дисциплинăна пăсни вырăнне шутлать.
сов. 1. кого-что (вынести решение) татса пар, уйăр, уйăрса пар; рассудить спор тавлашăва татса пар; 2. без доп. (сообразить, решить) шухăшла, шухăшласа кăлар; он рассудил правильно вăл тĕрĕс шухăшласа кăларнă.
несов. 1. (мыслить) шухăшла, уйла; он правильно рассуждает вăл тĕрĕс шухăшлать; 2. (говорить, обсуждать) шухăшласа калаç, сӳтсе яв.
сов. 1. что (размельчить) сĕрсе вĕтет, вакла; растереть краски сăрă вĕтет; 2. что (размазать) варала, вараласа пĕтер; он растёр грязь по лицу вăл питне пылчăкпа вараласа пĕтернĕ; 3. кого-что (произвести массаж) сăтăр, сĕр, шăл, сĕрсе çемçет; растереть тело ӳт-пĕве сăтăр; ◇ растереть в порошок см. href='/s/стереть'>стереть.
прил. 1. (бережливый) тирпейлĕ, тĕплĕ, шайлă, упраса тытакан; расчётливый человек шайлă çын; 2. (осмотрительный) шутласа тăвакан; во всех делах он очень расчётлив пур ĕçе те вăл шутласа тăвать.
м. 1. (мн. ребята и дети) ача, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чĕчĕ ачи; 2. (çын или дочь) ача; 3. (о наивном человеке) ача, пĕчĕк ача; он ещё совсем ребёнок вăл ача-ха.
ж. репутаци, ят; иметь хорошую репутацию ырă ятлă пул; он пользуется плохой репутацией вăл ятне янă.
нареч. 1. (смело) хăюллăн, татăклăн; он решительно стремился вперёд вăл хăюллăн малалла ыткăннă; 2. (совсем, совершенно) пачах, пĕртте, нимĕн те; я решительно ничего не понимаю эпĕ пачах нимĕн те ăнланмастăп.
м. 1. (в первобытном обществе) ăру; 2. (поколение) йăх, несĕл; из рода в род несĕлтен несĕле; 3. биол. (группа) ушкăн, йăх; 4. (разновидностьу сорт) сорт, тĕс; всякого рода товары темĕн тĕрлĕ таварсем; 5. (способу образ) май, мел; род жизни пурнăç майĕ; 6. лингв. несĕл; категория рода несёл категорийĕ; ◇ род оружия (или войск) хĕçпăшал (е çар) тĕсĕ; от роду çуралнăранпа; ему от роду двадцать лет вăл çуралнăранпа çирĕм çул çитрĕ, çирĕм çул тултарчĕ; род людской этемлĕх; в этом роде çавăн пекрех; своего рода хăйне йышши; без роду, без племени йăхсăр-несĕлсĕр, хăр пĕччен; в некотором роде хăйне евĕр; мужской род (мужчины) арçынсем; (ему) на роду написано см. href='/s/написать'>написать.
ж. 1. собир. (родственники) тăван, хурăнташ, ратне, турту; родня по женской линии арăм енчен турту; 2. разг. (родственник) тăван; он мне родня вăл мана тăван.
нареч. 1. (возле) юнашар, çумăн; сесть рядом юнашар лар; 2. (по соседству, около) çывăх, юнашар; он работает рядом вăл юнашар ĕçлет; ◇ сплошь да рядом см. href='/s/сплошь'>сплошь.
(со) предлог 1. с род. п. (на вопрос «откуда?») ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], çинчен; встать с места вырăнтан тăр; убрать посуду со стола сĕтел çинчен кашăк-чашăк пуçтар; он вернулся с работы вăл ĕçрен таврăнчĕ; 2. с род. п. (при обозначении лица, предмета как источника, начала возникновения чего-л.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; с чего начать? мĕнрен пуçламалла?; спор начался с пустяков тавлашу пустуйранах тухса кайрĕ; 3. с род. п. (при обозначении начального момента какого-л. действия или события и в сочетаниях «с... до...») ⸗танпа [⸗тенпе], ⸗ранпа [⸗ренпе], ⸗тан [⸗тен] пуçласа; ⸗ран [⸗рен] пуçласа; с детства ачаранпа; с прошлого года пĕлтĕртенпе; с утра до ночи иртен пуçласа çĕрлеччен; 4. с род. п. (при обозначении местоположения, местонахождения предмета или лица) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], çинчен; говорить с трибуны трибуна çинчен кала; с правой стороны сылтăм енчен; 5. с род. п. (при обозначении предмета или лица, от которого требуется или отнимается что-л.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; получить деньги с заказчика заказчикран укçа ил; с гектара сто пудов гектартан çĕр пăт; 6. с род. п. (при обозначении предмета, являющегося оригиналом, образцом, единицей счёта) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; брать пример с передовиков малтисенчен тĕслĕх ил; перевести с чувашского чăвашларан куçар; 7. с род. п: (на основании чего-л., следуя чему-л.) ⸗па [⸗пе], ⸗са [⸗се ], тăрăх; с разрешения директора директор ирĕк панипе; с вашего согласия сирĕнпе килĕштерсе; 8. с род. п. (по причине, по случаю чего-л.) ⸗па [⸗пе], ⸗са[⸗се ], пула; сказать со злости тарăхнипе кала; с перепугу хăранипе; с горя хуйхăпа; 9. с род. п. (при помощи, посредством чего-л.) ⸗па [⸗пе], ⸗ран [⸗рен]; писать с большой буквы пысăк саспаллинчен пуçласа çыр; кормить ребёнка с ложечки ачана кашăкпа çитер; 10. с род. п. (при обозначении способа, приёма осуществления действия) ⸗са [⸗се], ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; стрелять с колена чĕркуçленсе пер; ударить с плеча сулса ярса çап; 11. с род. п. (со словами «довольно», «достаточно», «хватит» и т. п. при указании на достаточность чего-л.) ⸗тан [⸗тен] çитет, ⸗ран [⸗рен] çитет, çителĕклĕ; довольно с тебя санран çитет; 12. с род. п. (с количественным словом употребляется при обозначении предмета, действия, необходимого или достаточного для достижения чего-л.) ⸗пах [⸗пех], ⸗сах [⸗сех]; с первого взгляда пĕрре пăхсах (е курнипех); 13. с вин. п. (приблизительно, почти) чухлĕ, яхăн, таран, пек; прожить с месяц уйăха яхăн пурăн; 14. с тв. п. (при указании на совместность, связь, сопутствование кому-чему-л.) ⸗па [⸗пе]; отец с сыном ашшĕпе ывăлĕ; хлеб с маслом çупа çăкăр; взять с собой хăвпа ил; 15. с тв. п. (при посредстве кого-чего-л. и при обозначении цели действия) ⸗па [⸗пе]; мыть с мылом супăньпе çу; явиться с докладом докладпа пыр (е кил); 16. с тв. п. (при обозначении принадлежности, обладания кем-чем-л.) ⸗лă [⸗лĕ]: женщина с ребёнком ачаллă хĕрарăм; 17. с тв. п. (при указании на содержимое или содержание чего-л.): мешок с мукой çăнăх миххи (е çăнăхлă михĕ); бутылка с молоком сĕт кĕленчи; 18. с тв. п. (в знач. образа действия) ⸗са [⸗се ], ⸗ăн [⸗ĕн]; слушать с вниманием тимлĕн итле; 19. с тв. п. (при наступлении чего-л.) çемĕн май, ⸗па [⸗пе]; с возрастом характер меняется çитĕннĕ май характер улшанать; 20. с тв. п. (при обозначении времени или события, явления, с наступлением которого осуществляется какое-л. действие или возникает какое-л. состояние) ⸗па [⸗пе] пĕрле; ⸗сан [⸗сен]; встать с зарёй шурăмпуçпе пĕрле тăр; с заходом солнца хĕвел анаспа; ◇ с жиру бесится мăнтăрпа асать; проживите с моё ман чухлĕ пурăнса пăхăр-ха; мальчик с пальчик пӳрнеккей; с минуты на минуту кĕç-вĕç, халь-халь; со дня на день паян-ыран; ни с того, ни с сего пĕр сăлтавсăр.
м. 1. мест. (сама ж., само с.) хам, ху, хай; я сам эпĕ хам; ты сам эсĕ ху; он сам вăл хăй; ◇ сам не свой хама хам ним тума пĕлместĕп; сам собой ирĕксĕрех (е хăех); само собой разумеется каламасăрах паллă; сам по себе 1) хăй тĕллĕн, хăй ăссĕн; 2) хăйне уйрăм илсен, хăй халлĕн; сам себе голова хама хам (е хăвна ху, хăйне хăй) хуçă; сам (сама, само) за себя говорит хăех лайăх кăтартса парать.
прил. 1. хăй тĕллĕн, ирĕклĕ, никама пăхăнман; самостоятельное государство хăй тĕллĕн патшалăх; 2. (независимый) ирĕклĕ, хăй пуçĕпе (е ăссĕн, халлĕн) пурăнакан; он уже самостоятельный человек вăл хăй пуçĕпе пурăнакан çын ĕнтĕ; 3. (совершаемый без посторонней помощи и руководства) хăй вăйĕпе (е ăсĕпе) тунă хăй ăссĕн (е тĕллĕн) тунă; самостоятельная работа хăй тĕллĕн тунă ĕç; ◇ самостоятельное предложение грам. хăйне уйрăм предложени.
предлог с род. п. 1. (поверх чего-л.) çине, çинчен; надеть сверх пальто пальто çинчен тăхăн; 2. (при указании на превышение какой-л. меры, нормы) ирттерсе, ытла, ытлашши; сверх плана планран ирттерсе; работать сверх сил вăйран ытла ĕçле; 3. (кроме, помимо) ⸗тан [⸗тен] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне; сверх заработной платы он получил премию ĕç укçисĕр пуçне вăл преми илнĕ; сверх обыкновения яланхи пек мар; сверх ожидания кĕтмен çĕртен.
мест. притяж. 1. хам(ăн), хăв(ăн), хăй(ĕн), хамăр(ăн), хăвăр(ăн), хăй(сен); встать со своего места вырăнунтан тăр; 2. хăйĕн, хăйне евĕрлĕ; в этом есть своя прелесть унăн хăйне евĕр илем пур; 3. в знач. сущ. своё с. хамăнни, хăвăнни, хăйĕнни; он делает свое вăл хăйĕннех тăвать; своего никому не отдам эпĕ хамăнне никама та памастăп; ◇ быть не в своём уме см. ум; в своё время хăй вăхăтĕнче; в своём роде хăйне евĕр (е май); идти своей дорогой хăвăн çулупах кай, ху пĕлнĕ пек ту; настоять на своём хăвăн шухăшу (е сăмаху) çинчех тăр; не своим голосом см. голос; по-своему 1) хам (ху, хăй) пек; жить по-своему ху пурăнас тенĕ пек пурăн; 2) хама (хăвна, хăйне) май (е евĕр); любить по своему хăвна евĕр юрат; 3) прост. хамăранни (хăвăрăнни, хăйсенни) пек, хамăрла (хăвăрла, хăйсемле); говорить по-своему хамăр чĕлхепе калаç; называть вещи своими именами сăмаха тӳррĕн кала; сам не свой см. сам.
несов. безл. кому, разг. туйăн, пуçа кĕр, ăша кĕр; сдаётся, он говорит правду вăл тĕрĕссине каланăн туйăнать.
мест. с. указ. уст.: то да сё (то и сё) вăл-ку, вăл та ку; о том, о сём вăл-ку çинчен; ни с того, ни с сего нимсĕр-мĕнсĕр, ним сăлтавсăр; ни то ни сё ни апла, ни капла.
мест. возвр. хама, хăвна, хăйне, хамăра, хăвăра, хăйсене; я себя знаю эпĕ хама пĕлетĕп; я беру это на себя эпĕ куна хам çине илетĕп; он сам себе хозяин вăл хăйне хăй хуçа; ◇ про себя ăшра; к себе хăй патне; за собой (позади) хăй хыççăн, хăй хыçĕнче; выходить из себя çилленсе (е тарăхса, виçерен тухса) кай; сам по себе хăй тĕллĕн; по себе 1) хăйне кура, хăйне май; 2) хăй хыççăн; себе на уме чее, вăрттăн; само собой разумеется каламасăрах паллă.
нареч. 1. (теперь) халь, çак сехетре (е самантра); 2. (в самом скором времени — о предстоящем действии) халех, çак самантрах (е сехетрех), кĕçех; он сейчас придёт вăл халех килет; 3. (только что — о прошедшем действии) халĕ кăна, халь çеç; он сейчас здесь был вăл халь кăна кунтаччĕ; 4. (немедленно, сразу) халех, тӳрех.
нареч. 1. хыçран, хыçалтан, хыçра, хыçалта; подойти сзади хыçалтан пыр; 2. предлог с род. п. хыçра, хыçĕнче, хыçран, хыçĕнчен, хыçă, хыçне; он стоял сзади меня вăл ман хыçра тăнă.
несов. безл. разг.: ему не сидится унăн ларас килмест, вăл ларма-тăма пĕлмест.
нареч. и в знач. сказ. начар, япăх; он скверно пишет вăл начар çырать.
несов. 1. см. скрыться; 2. (прятаться) пытан, пытанса пурăн; он, на улицу не выходил, скрывался от людей вăл урама тухса çӳремен, çынсенчен пытанса пурăннă; 3. (таиться в ком-чём-л.) пытанса вырт, упран; золото скрывается в земле ылтăн çĕр айĕнче пытанса выртать; в этом человеке скрывается талант ку çынра талант пытанса тăрать; 4. (корениться в чём-л.) ⸗тан [⸗тен] кил, ⸗ран [⸗рен] кил; ◇ скрываться под чьим-л. именем çын ячĕпе çӳре.
прил. 1. кичем, тунсăх, салху, сĕлкĕш; он сегодня скучный вăл паян салху; 2. (неинтересный) кичем; скучный разговор кичем калаçу.
1. союз (как) пек, евĕр, ⸗лă [⸗лĕ], тейĕн; он поёт словно соловей вăл шăпчăк пек юрлать; 2. частица разг. (будто) пек, евĕр тейĕн; словно он не понял ăнланман пек тăвать.
с. 1. сăмах; иноязычное слово ют чĕлхе сăмахĕ; меткое слово вырăнлă сăмах; 2. (речь, язык) чĕлхе, сăмах; культура слова сăмах культури; 3. (фраза, разговор) сăмах, калани; мои слова на него подействовали манăн сăмахсем ăна витерчĕç; понять друг друга без слов пĕр-пĕрне сăмахсăрах ăнлан; 4. (повеление, мнение) сăмах, хушни, калани; последнее слово за старшим татăклă сăмаха асли калать; 5. (обещание) сăмах; держать своё слово сăмахна тыт, сăмаху çинче тăр; 6. (право говорить, выступать публично) сăмах, калаçни; дать слово сăмах пар; взять слово сăмах ил; лишить слова калаçма чар; 7. (литературное произведение, текст) сăмах, хывнă (е каланă) сăмах; слово о полку Игореве Игорь полкĕ çинчен хывнă сăмах; песни на слова Тукташа Тукташ сăмахĕсем тăрăх хывнă юрăсем; ◇ жалкие слова мĕскĕн сăмахсем; живое слово см. живой; крылатые слова см. крылатый; новое слово çĕнĕ сăмах, çĕнĕлĕх; по последнему слову науки (или техники) наукăн (е техникăн) чи çĕнĕ меслечĕпе; право слова чăн та; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; сильные слова çирĕп (е хаяр) сăмахсем; честное слово тупа та, чăнах та; другими словами урăхла (е тепĕр майлă) каласан; одним словом пĕр сăмахпа каласан; слово в слово тĕп-тĕрĕс, пĕр сăмах улăштармасăр; слово за слово сăмах çумне (е хыççăн) сăмах; на словах сăмахпа; по словам каланă тăрăх, сăмахĕ тăрăх; со слов илтнĕ тăрăх; без дальних слов ытлашши сăмах вакламасăр; в двух (или в кратких, коротких, нескольких и т. п.) словах пĕр-ик сăмахпа, кĕскен; в полном смысле слова чăннипех; к слову прийтись чĕлхе вĕçне кил; к слову сказать сăмах май каласан; от слов а до слова пĕр сăмах сиктермесĕр; с первого слова пĕр сăмахран, тӳрех; с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; дар слова; 1) (красноречие) сăмах ăсталăхĕ; 2) (дар речи) калаçма пултарни; игра слов сăмах вăййи; набор слов сăмах купи; плетение слов ирон. (о стиле) сăмах авкалани; слов (слова) нет тавлашмалли çук; нет слов, как ... сăмахпа каласа пама çук; бросать слова на ветер сăмах вĕçтер; взять (брать) свои слова обратно хăвăн сăмахна каялла ил; глотать слова сăмах çăт (ăнланмалла мар хăвăрт калаç); замолвить слово за кого-л. хута кĕрсе сăмах кала (е хуш, чĕн); тратить слова понапрасну (или попусту, зря и т. д.) пустуй калаç, пуш сăмах вакла; бросаться словами см. бросаться; играть словами; 1) сăмах вылят; 2) ытарлă кала, юптар; поминать добрым словом см. поминать; верить на слово сăмаха шан; висеть (или держаться и т. п.) на честном слове аран-аран тытăнса тăр; ловить на слове (или словах) сăмаха çыпçăн, сăмахран сăлтав ту; быть господином (или хозяином) своего слова хăвăн сăмаххупа ху хуçа пул; не говоря худого (или дурного) слова сив сăмах каламасăр, чĕрре кĕмесĕр; не добиться слова см. добиться; не лезть за словом в карман см. лезть; он не может (или не умеет) связать двух слов вăл икĕ сăмах та çавăрса калама пултараймасть; не находить слов для чего-л., слов для чего-л. не хватает сăмах тупаймасăр аптраса тăр; поймать на слове сăмаххипе тыт; перейти от слов к делу сăмахран ĕçе куç; живого слова не услышишь никампа калаçса илме çук; слово не воробей, вылетит — не поймаешь посл. сăмах çерçи мар, çăвартан тухсан тытаймăн.
м. 1. илтни, илтӳ; ухо — орган слуха хăлха — илтӳ органĕ; 2. муз. илтни, итлеме пултарни, музыка ăнкарăвĕ, хăлха; у него отличный слух вăл музыкăна лайăх ăнкарать; 3. (весть, известие) сасă, сас-хура, хыпар, хыпар-хăнар, сăмах, сăмах-юмах; не всякому слуху верь пур сăмаха та ан ĕнен; ◇ на слух хăлхапа итлесе; оскорбить чей-л. слух (или зрение, взор) итлеме (е пăхма) илемсĕр; обратиться (или превратиться) в слух хăлхана тăратса итле; ни слуху ни духу о ком-чём-л. нимле сас-хура та çук.
несов. 1. кем, каким, за кого-что шутлан, палăр; он слыл умным вăл ăслă çын шутланнă; 2. кем, разг. (быть известным под каким-л. прозвищем) чĕн, те.
несов. 1. кого-что и без доп. илт; слышать крик кăшкăрнине илт; 2. что, о ком-чём, про кого-что (обладать сведениями) илт, илтĕн; я слышал, что он скоро приедет эпĕ вăл кĕçех килет тенине илтрĕм; 3. что, разг. (ощущать) туй, сие; слышать запах шăршă туй; ◇ ног (или земли) (под собой) не слышать; 1) (при беге или от радости) ура çĕре перĕнмест, ура айĕнче çĕр пурри сисĕнмест; 2) (об усталости) урасем шалтăрах кайрĕç; (он) и слышать не хочет вăл хăлхана та чикесшĕн мар.
несов. с неопр. 1. хăй, хăю(лăх) çитер, пултар; сметь взглянуть в глаза куçран пăхма хăй; 2. (иметь право) хăй, пултар; он не смеет не прийти вăл килмесĕр тăма пултараймасть; ◇ не смей(те) (делать-что-л.) ан тунă пултăр.
сов. с неопр. пултар, вăй çитер; он не смог прийти вăл килеймерĕ; я не смогу вернуться сегодня эп паян таврăнаймастăп.
парен. 1. (абсолютно) тĕппипех, пĕтĕмпех, пуçĕпех, йăлтах, пачах; работа совершенно готова ĕç пĕтĕмпех хатĕр; он совершенно не знает вăл пачах та пĕлмест; 2. разг. (совсем, вовсе) пач, сĕм-, тăр-, вĕр-. ыт. татăксем; совершенно слепой пач суккăр; совершенно глупый сĕм-ухмах; совершенно одинокий тăр-пĕччен; совершенно ровный тип-тикĕс; совершенно новый вĕр-çĕнĕ; совершенно белый шап-шурă; совершенно голый çаппа-çарамаç; совершенно чистый тап-таса.
несов. 1. (выполняться одновременно, сочетаться) пĕр вăхăтра пулса пыр; учёба у него совмещалась с работой вăл ĕçленĕ хушăрах вĕреннĕ; 2. в ком-чём (объединяться в одном лице, предмете) пĕр вăхăтрах... пул, пĕрлешсе тăр; 3. (соединяться) пĕрлеш, çыхăнса тăр; 4. мат. тĕл кил, тĕл пул, пĕр кил, тӳр кил.
сов. 1. с чем (во времени) пĕр вăхăтра пул (е кил), тĕл кил, тӳр кил; день его приезда совпал с праздником вăл килнĕ кун уявпа тĕл килчĕ; 2. (оказаться общим, однородным) пĕр пек пул, пĕр кил; мнения их совпали вĕсен шухăшĕсем пĕр; килчĕç; 3. (соединиться, слиться) пĕрлеш.
нареч. 1. (совершенно, вполне) пĕтĕмпех, йăлт(ах), пач(ах), пăч-, пач, сĕм-, тăр-, вĕр- т. ыт. татăксем; совсем темно пăч-тĕттĕм; совсем мокрый йĕп-йĕпе; совсем новый вĕрçĕнĕ; совсем забыл йăлтах (е пач) маннă; 2. разг. (навсегда) яланлăхах, пуçĕпех; он совсем приехал вăл яланлăхах килнĕ; 3. (с отрицанием не — не очень, не вполне) ⸗ах (⸗ех) мар; не совсем здоров сывах мар; ему не совсем доверяют ăна шансах каймаççĕ.
сов. с неопр. ирон. кăмăл ту; он не соизволил явиться вăл пыма (е килме) кăмăл тумарĕ.
сов. 1. (о чём-л. прикреплённом или висящем) татăлса кай (е ан, ӳк), йăтăнса ан, ӳк, уйрăлса кай (е ӳк), вĕçерĕнсе кай (е ӳк), тухса кай (е ӳк); картина сорвалась со стены картина стена çинчен татăлса аннă; 2. перен. разг. (внезапно потерять самообладание) тулхăрса (е кăтăрса) кай; 3. (быстро покинуть своё место) тапса сик, ыткăн, вирхĕн; 4. (внезапно раздаться, прозвучать) илтĕнсе кай, персе яр, тухса кай (сăмах); 5. (испортиться, повредиться) татăлса кай; резьба сорвалась карт татăлса кайрĕ (винтăн) 6. перен. разг. (не удаться, не состояться) мая ан кил, ăнăçсăр пул, ан тух, ан пул; дело сорвалось ĕç тухмарĕ; 7. перен. разг. (потерпеть неудачу) такăн, ан ту; он сорвался на экзамене вăл экзамен тытайман; ◇ голос сорвался 1) (прервался от напряжения) сасă татăлчĕ; 2) (перешёл из одного тона в другой) сасă улшăнчĕ; как с цепи сорвался сăнчăртан вĕçерĕннĕ йытă пек, урнă пек.
сов. 1. упранса (е сыхланса) юл; картина хорошо сохранилась картина лайăх упранса юлнă; 2. перен. (в уме, памяти и т. п.) тăрса юл, сыхланса юл, асра юл; память о нём сохранится в веках вăл ĕмĕрлĕхех асра юлĕ; 3. (не испортиться) упран, упранса (е сыхланса) юл, тăр, вырт; яблоки в ящике хорошо сохранились панулмисем ещĕкре лайăх выртнă; 4. разг. (о силе, здоровье) сыхланса юл, çирĕп пул, сывлăхлă пул.
1. тав(ах), тавтапуç, спаççипă, рахмат; спасибо за подарок парнешĕн тавтапуç; спасибо за помощь пулăшнăшăн тавах; 2. в знач. сказ. безл. кому-чему и без доп. тавах, рахмат; спасибо тебе за хороший совет ырă канашшăн тавах сана; 3. в знач. сущ. с. нескл. тав, спаççипă; он ему и спасибо не сказал вăл ăна спаççипă та каламарĕ; ◇ за (одно) спасибо пĕр спаççипăшăн (тĕлевсĕр).
несов. безл. кому, разг. çывăр, çывăрас кил, ыйхă кил; ему хорошо спалось вăл лайăх çывăрнă; не спится çывăрас килмест.
нареч. разг. 1. (по простоте) ахалех, ыррăн; 2. (без особого умысла) ахальтен, ырăпа; не спроста он задал этот вопрос ахальтен памарĕ вăл ку ыйтăва.
прил. 1. танлаштаруллă; сравнительный метод танлаштаруллă меслет; 2. грам. танлаштару ⸗ĕ [⸗и]; сравнительная степень танлаштару степенĕ; 3. (относительный) ⸗рах [⸗рех]; в тот день на границе было сравнительное затишье вăл кун чикĕре лăпкăрах пулнă.
нареч. 1. (очень быстро, моментально) тӳрех; он сразу узнал вăл тӳрех палласа илчĕ; 2. (в один приём, разом) тӳрех, çийĕнчех; уничтожить сразу тӳрех пĕтерсе тăк; получить сразу две специальности тӳрех икĕ специальность ил.
прил. 1. (находящийся в середине) вăтам, вăта çĕрти, варринчи; вăталăх; среднее течение реки юханшывăн вăтам тăрăхĕ; среднее окно варринчи чӳрече; средний сын вăталăх ывăл; 2. (промежуточный) вăтам; боксёр среднего веса савăтам йывăрăшлă боксёр; 3. разг. (посредственный) вăтам; средний ученик вăтам ученик; он имеет средние способности вăл вăтам пултаруллă; ◇ в среднем вăтамран; средний палец вăта пӳрне; средняя школа вăтам шкул; выше среднего вăтам виçерен ытларах; среднее ухо анат. вăта хăлха; средняя прибыль эк. вăтам услам.
сов. 1. прост. (провалиться на экзамене) экзамен ан тыт; он срезался на математике вăл математикăпа экзамен тытайман; 2. с кем и без доп. (вступить в спор) тытăç, тытăçса ӳк.
нареч. 1. разг. хурăнташлă, туртуллă, тăван; он мне сродни вăл мана турту тивет; 2. перен. пек, евĕрлĕ, çывăх.
нареч. аслă(рах), маларах; он старше меня на два года вăл манран икĕ çул аслăрах.
прил. 1. (по возрасту) аслă, пысăк, мăнă; старший брат пичче; старшая сестра аппа; старший сын аслă ывăл; старший и младший учатся в школе аслипе кĕçĕнни шкула çӳреççĕ; 2. в знач. сущ. старшие мн. (взрослые) пысăккисем, аслисем, мăннисем; он приехал со старшими вăл пысăккисемпе килнĕ; 3. (по служебному положению) аслă; старший офицер аслă офицер; 4. в знач. сущ. (начальник) асли; 5. (о классе, курсе) аслă, аслăрах; ученики старших классов аслăрах классенчи учениксем.
сов. 1. с кем-чем пул; что-то стало с сердцем чĕрене тем пулчĕ; 2. безл. кого-чего, чаще с отриц.: у меня не стало родных манăн тăвансем юлмарĕç; таких бригад у нас стало три кун пек бригадăсем халĕ пирĕн виççĕ; 3. (как вспомогательный глагол) пуçла, тапрат, тытăн; он стал читать вăл вула пуçларĕ; стало светать çутăла пуçларĕ; 4. в качестве глагольной связки пул; стать инженером инженер пул; стать взрослым çитĕнсе çит.
несов. 1. тăр; костюм стоит семьдесят рублей костюм çитмĕл тенкĕ тăрать; 2. кого-чего тăр, тĕшне (е хакне) тăр; не стоит сожаления ӳкĕнме (е шеллеме) тăмасть; 3. безл. с неопр. стоит (надо, следует) кирлĕ, юра, тăр, ⸗ла [⸗ле]; эту книгу стоит прочесть ку кĕнекене вулама юрать (е тăрать); стоит только сказать ему, он все сделает ăна каламалла кăна, вăл пĕтĕмпех тăвать; ◇ овчинка выделки не стоит погов. япали ĕçĕн хакне тăмасть; не стоит мизинца кача пӳрне тĕшне тăмасть; ничего не стоит ним те мар; гроша медного (или ломаного) не стоит виçĕ пуса тăмасть; игра не стоит свеч см. игра.
нареч. и мест. çавăн чул (е чухлĕ), ун чул (е чухлĕ), çав тери, çав таран; эта вещь столько и стоит ку япала çавăн чул тăрать те; он столько пережил вăл çав тери нумай тӳссе ирттернĕ; где он был столько времени? çавăн чухлĕ ăçта çӳренĕ вăл?; он не столько силён, сколько ловок вăл вăйлинчен ытла чее.
несов. 1. что и без доп. чар, ĕçлеме чар, хытар; стопорить машину машинăна чар; 2. что, перен. разг. (задерживать) чарса тăр (е лар), тытса чар; он стопорит всё дело вăл пĕтĕм ĕçе чарса тăрать.
прил. 1. (пылкий) хĕрӳ, хĕрӳллĕ; страстная речь хĕрӳллĕ сăмах; 2. (увлекающийся) çав тери (е тĕрлĕ), хĕрӳллĕ; он страстный филателист вăл çав тери маркăсем пухма юратать; 3. (сильно и пылко чувствующий) хĕрӳ (е вĕри) чунлă, хĕрӳллĕ; страстный человек хĕрӳ чунлă çын; страстная любовь хĕрӳллĕ юрату.
нареч. 1. (чрезвычайно, очень) çав тери, питĕ, вилесле; он страшно устал вăл вилесле ывăннă; 2. в знач. сказ. безл. кому хăрушă, хăрамалла; в ночном лесу было страшно çĕрлехи вăрманта хăрушă пулнă.
несов. 1. çурт-йĕр ту (е çавăр) (ху валли); 2. (воздвигаться, сооружаться) ту, хыв; через Волгу строилась железная дорога Атăл урлă чугун çул хывнă; З. перен. (созидаться, создаваться) пул, тăвăн; 4. (составляться) йĕркелен, пул; доклад строится на большом материале доклада нумай материалпа усă курса йĕркеленĕ; 5. на чём (основываться) никĕсленсе тăр, тытăнса тăр; его вывод строился на догадках хăйĕн выводне вăл чуххăм çеç тунă; 6. воен. (становиться в строй) строя тар, йĕркеленсе тăр.
сов. 1. кого, чем и без доп. çап, чыш; стукнуть кулаком по столу сĕтеле чышкăпа çап; 2. (ударить в дверь, окно и т. п.) шакка; 3. (издать звук при ударе) шартлат, тачлат, кĕрслет; 4. разг. (наступить — о времени) çит, тул; ему стукнуло сорок лет вăл хĕрĕх çул тултарчĕ.
м. субъективизм (1. филос. объективлă чăнлăха хирĕçлекен, тĕнче вăл этем ăстăнĕнче кăна палăрса тăрать тесе вĕрентекен идеализмла юхăм; 2. общество аталанăвĕ объективлă законсенчен мар, субъективлă факторсенчен — уйрăм çынсен ирĕкĕнчен килет тесе вĕрентекен буржуаллă социологи юхăмĕ; 3. субъективлă ансăр курăм, объективлăх çукки).
м. 1. суд; народный суд халăх сучĕ; подать в суда пар; приговор суда суд приговорĕ; предстать перед судом суд умне тăр; товарищеский суд юлташла суд; 2. (суждение, мнение) шухăш-кăмăл, сӳтсе явни, пăхса тухни, хаклани; отдать на суд общественности халăх çинче пăхса тухма пар; 3. собир. (судьи) судьясем; на нет суда нет погов. соотв. пĕлмен пĕр сăмах; пока суд да дело вăл вăхăтра, вăл хушăра.
несов. 1. (в судебном порядке) суд ту; 2. несов. о ком-чём и без доп. хакла, хак пар, сӳтсе яв, калаç, шухăшла; судить о книге кĕнекене хакла; он об этом судит неверно вăл кун пирки тĕрĕс мар шухăшлать; 3. несов. кого-что (осуждать) айăпла, ятла; победителей не судят погов. çĕнтерӳçĕсене айăпламаççĕ; 4. несов. кого и без доп., спорт. судья пул, судья пулса пăхса (е сăнаса) тăр; судить соревнования ăмăртура судья пул; 5. сов. и несов. кому-чему, что с неопр. (предназначить, предназначать — о судьбе, роке) пӳр; ◇ судить да рядить апла-капла калаç, сӳтсе яв; судя по его словам унăн сăмахĕсем тăрăх.
несов. с кем-чем (принимать во внимание) шута ил (е хур), хисепе ил, хисепле; считаться с мнением других ыттисен шухăшне шута ил; не считаться с товарищами юлташсене шута ан хур; 2. (расцениваться каким-л. образом) шутлан, хисеплен; он считается хорошим специалистом вăл лайăх специалист шутлакать.
1. нареч. (таким образом) çапла, апла; кирлĕ пек; именно так чăнах та çапла; сделай так же çаплах ту; говори так, как нужно кирлĕ пек кала; 2. нареч. (до такой степени, настолько) çав тери; он так добр вăл çав тери ырă; 3. нареч. (без последствий) ахаль; это так не пройдёт ку ахаль иртмест; 4. нареч. (без причины) ахаль, ахаль кăна; сказал просто так ахаль кăна кăларăм; 5. частица разг. (ничего особенного) нимех те мар; что с тобой? — Так сана мĕн пулчĕ? — Нимех те мар; 6. частица (следовательно, значит) вара, апла; так ты мне не веришь? апла эсĕ мана ĕненместĕн-и?; 7. частица (да, действительно) çапла, чăн; так, вы не ошиблись çапла, эсир йăнăшман; 8. частица усил. -тăк, пулсан; ехать так ехать каяс-тăк, каяс; не тут, так там кунта мар пулсан, унта; 9. частица (например) сăмахран; климат там суровый, так, морозы доходят до 40 градусов климат унта хаяр, сивĕ, сăмахран, 40 градуса çитет; ◇ вот так-так! ав мĕнле иккен! (тĕлĕннĕ чух); давно бы так тахçанах çапла кирлĕччĕ; так или иначе апла-и, капла-и; и так и сяк апла та, капла та; и так далее (и т. д.) тата ыттисем те (т. ыт. те); и так достаточно ахаль те ытлашшипех; так-то так çаплине çапла та; не так ли? çапла мар-и?; так и надо çапла кирлĕ те; так и есть чăн(ах) та; так же.., как и.. пекех; так себе вăтам, пырать; так сказать см. сказать; так что союз çавăнпа.
нареч. и в знач. союза та, те; çавăн пекех ...та (е те); он также читал эту книгу вăл та ку кĕнекене вуланă; я, а также мой товарищ, получили премию эпĕ, çавăн пекех ман юлташ та, преми илтĕмĕр.
частица противит. разг. çапах та, -ех, пурĕ пĕр, пурпĕрех; он всё-таки пришёл вăл пурпĕрех килчĕ; ◇ опять-таки см. опять; прямо-таки ⸗ах [⸗ех]..; я прямо-таки изумился эпĕ шалт тĕлĕнсех кайрăм.
мест. опред. 1. çавăн пек, çапла; 2. в знач. личн. мест. 3 л. вăл, вĕсем; если получен приказ, то таковой нужно выполнять приказ илнĕ пулсан, ăна пурнăçлас пулать.
мест. опред. 1. çавăн пек, çавнашкал, кун пек, ун пек, çакнашкал, кунашкал; такый человек мне и нужен çакăн пек çын кирлĕ те мана; 2. (для усиления оценки, качества) çав тери, питĕ; он такой красивый вăл çав тери илемлĕ; ◇ в таком случае апла пулсан; до такой степени çав тери; таким образом в знач. вводн. сл. çапла вара; что такое мĕскер, мĕн ку; есть такое дело пулать, тăватăп.
частица разг. çапах та, чăнах та, ⸗ех; он так-таки успел на поезд вăл поезд çине ĕлкĕрчĕ-ĕлкĕрчех.
м. 1. (дарование) талант, пултарулăх; у него большой талант унăн талант пысăк; 2. (одарённый человек) талант, талантлă çын; он большой талант вăл пысăк талантлă çын; ◇ зарыть талант (в землю) пултарулăхна пĕтер.
несов. 1. что, о чём пермай кала, çине-çине кала (пĕр япала çинчен) пер; он все своё твердит вăл хăйĕннех перет; 2. что, разг. (заучивать) çине-çине вĕрен, темиçе хут ту; твердить слова сăмахсене çине-çине каласа вĕрен.
м. и ж. разг. аташ; он мой тёзка вăл манăн аташ.
ж. 1. мĕлке, сулхăн, хӳтĕ; на солнце и в тени хĕвел питтинче тата сулхăнта; тень от дерева йывăç мĕлки; 2. перен. (след, отражение) йĕр, паллă; по лицу скользнула тень обиды пичĕ çинче кӳренӳ йĕрĕ палăрчĕ; 3. перен. (незначительнаячасть, доля чего-л.) йĕр; тень правды тĕрĕслĕх йĕрĕ; 4. (силуэт) мĕлке; на стене показалась чья-то тень стена çинче такам мĕлки курăнчĕ; 5. (призрак) мелке; ходит как тень мĕлке пек çӳрет; ◇ ночная тень каç сĕмĕ, ĕнтрĕк; от него осталась одна тень вăл питĕ начарланса кайнă, шăмми-шакки çеç юлнă; наводить тень юри пăтраштар; быть (или сделаться) тенью кого-л.) 1) уйрăлми çӳре (кампа та пулин); 2) пĕтĕмпех, пăхăн, ирĕкĕнчен ан тух; держаться (или быть, стоять) в тени пытан, асăрхамалла мар тăма тăрăш; оставлять в тени палăртмасăр хăвар; тень падает на кого-что-л. иккĕлентерет (кам е мĕн те пулин); тен под глазами (или вокруг глаз) куçĕсем кăвакарнă.
несов. 1. что и без доп. (стойко переносить) тӳс, чăт; терпеть боль ыратнине чăт; 2. кого-что (мириться с кем-чем-л.) тӳс, килĕш; он не терпит возражений вăл хирĕçлесе каланине килĕштермест; 3. что (испытывать что-л. неприятное) кур, тӳс, чăт, пул; терпеть нужду нуша кур; терпеть насмешки мăшкăл тӳс; терпеть поражение путлан; ◇ время терпит вăхăт пур-ха, ĕлкĕрĕпĕр; время не терпит васкас пулать; бумага всё терпит хут тем çырсан та чăтать.
1. сравн. ст. от прил. тихий и нареч. тихо лăпкăрах, йăвашрах, тăпрах, тӳлекрех; хулленрех; он поехал тише вăл хулленрех кайрĕ; 2. в знач. повел. накл. шăпрах, шăп пулăр, ан шавлăр; тише, не мешайте! шăп пулăр, ан кансĕрлĕр! тише воды, ниже травы см. вода.
союз 1. разд. вара; если так, то я не согласен апла пулсан, вара эпĕ килĕшметĕп; 2. пĕр.., пĕр..; пĕрре.., тепре; огонь то разгорался, то затухал кăвайт пĕрре вăйлăн çуннă, тепре сӳнсе ларнă; 3. (при перечислении, противопоставлении) те, е; не то снег, не то дождь те юр, те çумăр; ◇ и то вăл та, вăл та пулин; не то 1) апла пулсан, атту; 2) тен; то и дело ялан, тăтăшах, тек(ех).
1. частица. выдел, та, те, -ши; где-то он сейчас? ăçта-ши вăл халь?; обещать-то обещали сăмах парассине панă та; 2. неопр. та⸗ (те⸗); кто-то такам; что-то темĕн; где-то таçта.
нареч. 1. (не сейчас) ун чух(не), çавăн чух, çав вăхăтра; тогда я был молод ун чухне эпĕ çамрăкчĕ; 2. (в таком случав) апла пулсан; ты устал? Тогда отдохни! эсĕ ывăннă-и? Апла пулсан кан!; 3. употр. с союзами когда, если ⸗сан [⸗сен], вара; когда он ушёл, тогда я сел читать вăл кайсан, эпĕ вулама лартăм; ◇ тогда как союз уступ. вара, анчах та.
нареч. 1. (также) çавăн пек, та, те; он тоже уехал вăл та кайре; 2. частица разг. (выражает недоверие или отрицательное отношение) та, те; а ты тоже хорош! эсĕ те çав!
1. частица огранич. анчах, кăна, çеç, çех, тин; только он вăл çеç; только три рубля виç тенкĕ кăна; я встречал его только два раза эпĕ ăна икĕ хут анчах курнă; 2. частица (с частицей бы выражает желание) ⸗чĕ кăна, ⸗чĕ çеç, ⸗чĕ анчах; только бы не упасть! ӳкес марччĕ кăна!; 3. союз против. (но, однако) анчах; я согласен уехать, только не сейчас эпĕ кайма килĕшетĕп, анчах халь мар; 4. союз временной (со словами как, лишь, едва) ⸗ах [⸗ех]; как только скажешь, я приду эсĕ каласанах пыратăп; как только приедешь, напиши çитсенех çыру çыр; 5. частица усил. кăна; где только он не побывал! ăçта кăна пулман вăл!; ◇ только-только халь анчах, халь кăна, тин çеç; только и всего çавă çеç; только что халь анчах, тин çеç; только и видели см. видеть.
несов. 1. кого-что и без доп. васкат, хыпалантар, ăшалантар, хисте, вĕтелентер; он торопит меня вăл мана васкатать; 2. что (ускорять) çывхарт, хăвăртлат; торопить с окончанием работы ĕçе вĕçлеме хăвăртлат.
мест. 1. указ. вразн. знач. леш(ĕ), çав(ă), вăл; это тот самый человек ку шăп çав çын; на той неделе леш эрнере; на той стороне леш енче; не тот, так другой вăл мар пулсан, урăххи; то были дети лешсем ачасемччĕ; ◇ отправиться на тот свет см. свет; тот или другой кам та пулсан; ни тот, ни другой вăл та мар, леш те мар; и тому подобное см. подобный; (и) без того унсăр та, халĕ те; не без того ахаль мар ĕнтĕ, унсăр мар; не то, что (или чтобы) мар; ни с того, ни с сего ахалех, калăхах; во что бы то ни стало см. стать; ни то ни сё 1) (о чём-л. неопределённом) нимле те мар темскерле; 2) (о посредственном) вăтам; как бы то ни было мĕнле пулсан та; тем не менее çапах та; в одно и то же время пĕр вăхăтрах; то и дело яланах, пĕрмаях.
частица разг. 1. (именно) çапла çав, çапла ĕнтĕ; тот и есть çапла çав вăл; 2. (вот почему) вăт, ак; то-то вы очень веселы ак мĕншĕн эсир питĕ савăнăçлă.
несов. 1. что хăйра, çивĕчле; (карандаш) шĕвĕрт (каранташ); (косу) çупкăçла, лапаткала (çава); точить нож çĕсе хăйра; 2. что (вытачивать) çавăрса ту (станокпа); точить шахматы шахмат çавăрса ту; 3. что (продырявливать, портить) си, шăтар, кăшласа шăтар, кишĕкле (тырра); моль точит сукно кĕве пустава çиет; ржавчина точит железо тутах тимĕре çиет; 4. кого, перен. (мучить) асаплантар, кăшла, хăрт; его точит недуг вăл чирпе асапланать; ◇ точить зубы см. зуб; точить лясы лапăртат, пустуй калаç; точить нож на кого-л. шăл хăйра, усал шухăш тыт (кам пирки те пулин).
1. нареч. (пунктуально) шăп(ах), лăп(ах), шăп та лăп, лапах; точно в десять часов шăп вунă сехетре; 2. нареч. (вполне, совершенно) пек, пекех, майлă; точно такая книга çавăн пек кĕнекех; точно так çавăн пекех; 3. нареч. (верно, действительно) терĕс, тĕрĕсех, тĕп-тĕрĕс, чăнах, чăнта, çапла; точно, это он сделал çапла, кăна вăл тунă: 4. в знач. вводн. сл. (действительно, в самом деле) чăн(ах) та; она, точно, красива вăл, чăнах та, илемлĕ; так точно тĕрĕс, çапла.
ж. 1. (аккуратность, пунктуальность) тирпейлĕх, çыпăçу, тĕплĕ туни; он отличается точностью вăл тирпейлĕхĕпе палăрса тăрать; у него нет точности унăн çыпăçу çук; 2. (точное соответствие чему-л) тĕрĕслĕх, тĕрĕс пулни; точность перевода куçăру тĕрĕс пулни; точность веса виçе тĕрĕс пулни; ◇ в точности тĕп-тĕрĕс.
прил. 1. (аккуратный, пунктуальный) çыпăçуллă, тирпейлĕ, тĕрĕс (е тĕплĕ) тăвакан; он был точным во всём вăл пур енĕпе те тирпейлĕ пулнă; быть точным тĕплĕ пул; 2. (верный, истинный) тĕрĕс, чăн; точное время тĕрĕс вăхăт; точные сведения тĕрĕс сведенисем; ◇ точные науки тĕрĕс наукăсем (математика çинче никĕсленсе тăракан наукăсем).
нареч. тĕп-тĕрĕс, шăпах, каснă-лартнă, лăпах, çавнашкал; он исполнил точь-в-точь как было приказано вăл хушнă пекех, тĕп-тĕрĕс тунă; точь-в-точь как отец каснă-лартнă ашшех.
межд. 1. кĕрс, шарт, шап; 2. в знач. сказ. шарт ту, кĕрс ту; он трах кулаком по столу вăл чышкипе сĕтеле шарт тутарчĕ.
несов. кого-что 1. хăрат, шиклентер, канăç ан пар, канăçсăрла; меня тревожит здоровье брата мана пичче сывлăхĕ канăç памасть; 2. (нарушать покой) кансĕрле, чăрмантар, тапрат; он просил не тревожить его вăл хăйне кансĕрлеме хушмарĕ; 3. (причинять боль, беспокоить) тĕкĕнсе (е сĕртĕнсе) ыраттар, хускат, вĕчĕлтеттер; тревожить старую рану кивĕ сурана тĕкĕнсе ыраттар.
числ. вăтăрмĕш; тридцатый километр вăтăрмĕш километр; ему пошёл тридцатый год вăл вăтăра кайнă.
м. 1. ĕç, ĕçлев, ĕçлени; орудия труда ĕç хатĕрĕсем; умственный труд ăс-хакăл ĕçĕ; физический труд вăй-хал ĕçĕ; производительность труда ĕç тухăçлăхĕ; 2. (усилие) тăрăшни, вăй хуни; он с трудом поднял ящик вăл ещĕке аран-аран çĕклерĕ; подняться с трудом аран-аран тăр; без труда вăй хумасăр, çăмăллăнах; 3. (произведение) ĕç; научный труд наука ĕçĕ; печатный труд пичетленĕ ĕç; труды института истории истори институчĕн ĕçĕсем; ◇ египетский труд тертлĕ ĕç; люди труда ĕççыннисем.
несов. 1. (работать) ĕçле; трудиться на благо родины тăван çĕршыв ырлăхĕшĕн ĕçле; 2. над чем ĕçле, тăрмаш; асаплан, вăй хур; он целый год трудился над этой картиной вăл ку картинăпа çулталăкĕпех тăрмашрĕ; 3. (затруднять себя) тăрăш, чăрман, шутла; он и не трудился понимать вăл ăнланас тесе тăрăшман та.
м. ĕçкунĕ; он выработал триста трудодень дней вăл виççĕр ĕçкунĕ тунă.
с. ĕçченлĕх, йӳрĕклĕх, ĕçлеме юратни; он отличается трудолюбием вăл ĕçченлĕхпе палăрса тăрать.
нареч. разг. 1. (о месте) кунта, çакăнта; тут жарко кунта шăрăх; 2. (о времени) вара; вăл вăхăтра; тут я не выдержал вара эпĕ чăтса тăраймарăм; тут пришёл товарищ çав вăхăтра юлташ килчĕ; ◇ тут же çав вăхăтрах; тут как тут в знач. сказ, çитсе те тăнă; и всё тут ĕçĕ те пĕтрĕ; тут и там см. там.
1. нареч. (грузно) йывăр(рăн); тяжело ступать йывăррăн пусса ут; 2. нареч. (серьёзно) йывăр, хытă; он тяжело болен вăл йывăр чирленĕ; 3. в знач. сказ. безл. йывăр, хĕн; у него тяжело на душе ăна пит йывăр.
несов. 1. кого-что турт, туртса пыр; тянуть канат вĕрен турт; тянуть жребий шăпа турт (е яр); 2. (обладать тягой) турт; печка хорошо тянет кăмака лайăх туртать; 3. что (натягивать) кар; тянуть телефонную линию телефон линийĕ кар; 4. что, с чем и без доп. (медлить) тăс, вăраха яр, тăсса пыр; тянуть с ответом ответ парассине тăс; 5. кого-что (звать с собой, манить) турт, чĕн, илĕрт; меня тянет в театр мана театр илĕртет; меня тянет ко сну манăн çывăрас килет; 6. (весить) турт, тай; ящик тянет пять килограммов ещĕк пилĕк килограмм таять; 7. безл. чем (о запахе, о струе воздуха) кĕр, пер, кил, сап, сарăл; тянет сыростью чĕрĕ шăршă кĕрет; от окна тянет холодом чӳречерен сивĕ çапать; 8. (протяжно петь или говорить) тăс, тăсса кала (е юрла); он тянет слова вăл сăмахсене тăсать; 9. (удлинять) чăс, тăс, вăрăмлат; тянуть проволоку пралук чăс; ◇ тянуть время вăхăта тăс; тянуть за душу асаплантар, тарăхтар; тянуть за язык кого-л. калама хуш, вăйпах калаттар.
сов. ĕнен, пĕл, ĕненсе (е пĕлсе) çит; я убедился в его честности эпĕ вăл тӳрĕ çын пулнине пĕлсе çитрĕм.
межд. шел, ах; увы, он не пришёл шел, вăл килеймерĕ.
м. 1. (убеждение) укĕт, ӳкете кĕртни, майлă çавăрни; поддаться уговору ӳкĕте кĕр; он не поддаётся никаким уговорам вăл тем каласан та çаврăнмасть; 2. (взаимное соглашение) килĕшӳ, килĕштерни, калаçса татăлни, сăмах татни, татнă сăмах; уговор дороже денег посл. татнă сăмах мултан та паха.
нареч. ĕнтĕ; уже пять часов пилĕк сехет ĕнтĕ; его уже нет вăл çук ĕнтĕ.
сов. кого-что çырт, çыртса суранла; (о собаке) тула (йытă) (о пчеле, змее) сăх (хурт, çĕлен); ◇ (какая) муха укусила кого-л. мĕн пулнă ăна, мĕншĕн тарăхать вăл.
сов. о ком-чём пытарса хăвар, каламасăр хăвар; он умолчал об этом вăл çакăн çинчен каламасăр хăварчĕ.
м. ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗тĕ] çуралнă çын; он уроженец Моргауш вăл Муркашра çуралнă çын.
сов. 1. (остаться сидеть) ларса юл, тытăнса юл (е лар); усидеть на месте вырăнтах ларса юл; 2. (пробыть где-л.) чăтса лар; он не мог усидеть в комнате вăл пӳлĕмре чăтса ларайман; 3. перен. разг. (удержаться на какой-л. работе) вырăнта лар (е ĕçле).
сов. 1. с неопр. (сделать в срок) туса ĕлкĕр (е çитер); 2. (прибыть к сроку) ĕлкĕр, çит; он не успел на поезд вăл поезда ĕлкĕреймерĕ; не успеть (глазом) мигнуть куç хупса иличчен; не успел оглянуться, как... см. оглянуться.
несов. 1. см. утвердить; 2. что (настойчиво доказывать) çирĕплетсе кала, çирĕплет; все утверждают, что он прав пурте вăл тĕрĕссине çирĕплетсе калаççĕ.
сов. кого-что ыраттар, çапса кăвакарт; он ушиб себе ногу вăл урине ыраттарнă.
сов. курăн, палăр, ăнланмалла пул; цель его приезда уяснилась вăл килнин тĕллевĕ палăрчĕ.
сов. и несов. кого-что 1. (определить, определять особенности) сăнласа пар, кăтартса пар, уçса пар; 2. (составить, составлять отличительные черты) палăрт, уйăрса тăр; его характеризует безупречная честность вăл хăйĕн тӳрĕлĕхĕпе уйрăлса тăрать.
несов. 1. кого-что çулса ил, ярса ил, ярса тыт, тыт; хватать коня за гриву ута çилхерен ярса ил; 2. без доп. разг. (клевать — о рыбе) турт, хып; 3. кого, разг. (задерживать, ловить) тыт, тытса чар 4. что, разг. (без разбора приобретать) илсе тултар; хватать что попало мĕн лекнĕ çавна ил; 5. см. хватить; ◇ хватаь воздух çăвара карса сывла; он звёзд с неба не хватает вăл пултарсах каймасть; хватать за душу чуна пырса тив; хватать на лету хăвăрт ăнлан, час тавçăр; насколько хватает глаз куç çитнĕ таран; этого ещё не хватало çакă çитменччĕ тата.
сов. 1. кого-что, разг. см. хватать; 2. что и без доп., прост. (выпить) яр, сып; хватить лишнего ĕçсе ларт; 3. перен. разг. (испытать) тӳс, кур; хватить горя хуйхă-суйхă кур; 4. кого-что или чем, прост. (ударить) çап, чыш, янлаттарса яр; хватить кулаком чышкăпа çап; 5. кого-что, разг. (неожиданно поразить) çап; его хватил паралич ăна шалкăм çапнă; 6. кого-что и без доп., разг. (причинить ущерб — о явлениях природы) лек, тив, çап; посевы хватило морозом калчана сивĕ тивнĕ; 7. безл. (быть достаточным) çит; сил не хватит вăй çитмĕ; дров хватит на зиму вутă хĕл каçма çитет; 8. безл. кого на что, разг. (оказаться в силах) пултар, çит, çитер; его хватит на это дело вăл ку ĕçе тума пултарать; 9. безл., 3 л. ед. хватит разг. çитет, çитĕ; хватит отдыхать канса çитĕ; ◇ хватить через край виçерен ирт.
ж. разг. чее, чеелĕх; он человек с хитрецой вăл чее çын.
м. 1. çуран çӳрекен, утакан; он превосходный ходок вăл ывăнми утма пултарать; 2. уст. (ходатай) ходок, çӳревçĕ (халăх ĕçĕпе çӳрекен).
несов. чего и с неопр. ⸗асшăн [⸗есшĕн] пул, ⸗ас [⸗ес] кил; кăмăл ту, ĕмĕтлен; я хочу пить ман ĕçес килет; он хочет отдохнуть вăл канасшăн; хотеть счастья телее ĕмĕтлен; ребёнок хочет спать ача çывăрасшăн; если хотите (хочешь) кăмăлăр (е кăмăлу) пулсан; как хочешь (хотите) хăвăн (е хăвăрăн) ирĕк; какой хотите (хочешь) хăшĕ килĕшет (çавна); хочешь не хочешь ирĕксĕрех.
1. союз (несмотря на то, что..; даже, если) пулсан та, пулин те, ⸗сан та [⸗сен те]; хоть умри, но не сдавайся вилсен те ан парăн; он хоть и болен, но много работает вăл, чирлĕ пулсан та, нумай ĕçлет; . 2. союз (в составе устойчивых выражений для характеристики сказуемого) хăть, хуть, сан та [⸗сен те]; хоть убей, не скажу вĕлерсен те каламастăп; темно, хоть глаз выколи йĕп чиксен те куç курмасть; хоть волком вой хăть кашкăр пек ула; 3. частица усил. (даже) пулсан та, ⸗ах [⸗ех]; готов ехать хоть сегодня паянах кайма хатĕр; 4. частица усил. (по крайней мере) пулин; скажи хоть одно слово пĕр сăмах та пулин калаччĕ; 5. частица (к примеру, например) ⸗ах [⸗ех], хăть, хуть; возьмём хоть свой город хамăр хуланах илер; 6. частица с мест. (любой) кирек; хоть кто кирек кам та; хоть где кирек ăçта та, таçта та; хоть как кирек епле те; ◇ хоть бы и так пулин; хоть бы что хăнк та мар; хоть куда (о ком-чём-л.) тиркемелле мар.
нареч. 1. усал, начар, япăх, ырă мар; ему живётся худо вăл начар пурăнать; 2. в знач. сказ., кому-чему. йывар, начар; больному стало худо чирлĕ çын йывăрланса çитрĕ.
прил. 1. (здоровый, сильный) çирĕп, кĕрнеклĕ, таса; у него цветущий вид пăхма вăл кĕрнеклĕ; 2. (успешно развивающийся, процветающий) тĕреклĕ, пуян, тулăх; цветущий край тулăх çĕр шыв.
ж. 1. (обряд) йăла, йĕрке, йăла-йĕрке; свадебные церемонии туй йăли-йĕрки; 2. обычно мн. церемонии разг. (условности) турткалашса тăни, тархаслаттарни; он не любит церемонии вăл тархаслаттарнине юратмасть.
нареч. разг. час-часах, çине-çинех, тăтăшах; он частенько к нам заходит вăл пирĕн пата час-часах кĕркелет.
с. 1. мат. хисеп; дробное число вак хисеп; целое число тулли хисеп; неизвестное число паллă мар хисеп; 2. (дата) числа, кун; в первых числах сентября сентябрĕн малтанхи кунĕсенче; какое сегодня число? паян хăш (е миçемĕш) числа?; сегодня пятое число паян пиллĕкмĕш числа; 3. (количество) шут, хисеп; число заводов растёт заводсен хисепĕ ӳсет; 4. грам. хисеп; множественное число нумайлă хисеп; изменяться по числам хисеп тăрăх улшăн; 5. (совокупность кого-чего-л.) шут, хушă; в числе присутствующих килнисен хушшинче; в том числе вăл шутра; без числа шутсăр (е хисепсĕр) нумай; задним числом см. задний.
несов. 1. что и без доп. вула; читать газету хаçат вула; читать лекцию лекци вула; читать вслух саспа вула; читать про себя ăшра вула; 2. что (понимать) пĕл, ăнлан; читать чертежи чертёжсене ăнлан; 3. что (наизусть) (пăхмасăр) кала; читать стихи сăвă кала; 4. что и без доп. (преподавать) вĕрент, вула; он читает в университете физику вăл университетра физика вĕрентет; 5.что, перен. (угадывать) сие, кур, туй, курса тăр; читать по глазам куçран кур; ◇ читать между строк см. строка; читать наставления; читать нотации тăн пар, вĕрент, ятла.
союз 1. (для связи придаточного предложения с главным): я рад, что вижу тебя сана курма хавас эпĕ; такой тяжёлый, что не поднять йăтмалла мар йывăр; он сказал, что не придёт вăл килместĕп терĕ; 2. (с частицей ни и без нее): что ни день, то новые достижения кашни кунах çĕнĕ çитĕнӳ; 3. разг. (с повторением — указывает на безразличие, равнодушие в отношении чего-л.) ⸗сан та [⸗сен те], ⸗и, ...⸗и; что ты пойдёшь, что нет — все равно каятăн-и, каймастăн-и эсĕ — пурпĕрех; что в лоб, что по лбу погов. апла та, капла та пурпĕрех.
мест. неопр. темĕн, темскер; он хочет мне что-то сказать вăл мана темĕн каласшăн.
1. нареч. (немного, едва) кăшт, пăртак, аран, чутах; чуть больше кăшт пысăкрах; чуть тёплый лĕп; он чуть не упал вăл чутах ӳкмерĕ; 2. союз (как только, едва только) ⸗санах [⸗сенех]; ◇ чуть свет çутăлнă-çутăлманах; чуть что мĕн те пулин пулсанах; чуть-чуть аран-аран, кăштах çеç.
несов. 1. что лăка, суллантар, сулла, силле; шатать столб юпана лăка; 2. безл. кого-что тайкалан, сулкалан, суллан; его шатает из стороны в сторону вăл сулкаланса утать.
нареч. 1. (без труда) çăмăллăн; он шутя поднимает семь пудов вăл çăмăллăнах çичĕ пăт çĕклет; 2. (в шутку) шӳтлесе, кулса; говорить шутя шӳтлесе калаç.
несов. 1. (щурить глаза) хĕс, хĕстер (куçсене); он щурится от солнца вăл хĕвелтен куçне хĕссе пăхать; 2. (прикрываться — о глазах) хĕсĕн.
м. эликсир (ӳсентăран сĕткенĕсемпе тата спиртпа тăвакан шĕвек, унпа медицинăра тата косметикăра усă кураççĕ); зубной эликсир шăл эликсирĕ; эликсир жизни уст. пурнăç шывĕ, пурнăç сĕткенĕ (авалхи алхимиксем вăл сĕткене этем пурнăçне вăрăмлатас, ăна çамрăклатас тĕллевпе шыранă).
частица. 1. указ. ку, вăл, çакă, çав; это я ему говорил ăна эпĕ каларăм; это вы вчера звонили мне? ĕнер ман пата эсир шăнкăравларăр-и çак?; 2. усил. разг. -ха; куда это он спешит? ăçта васкать-ха вăл?
мест. 1. указ. ку, çак, çав, вăл; этот дом çак çурт; на этом месте ку вырăнта, çак тĕлте; эти книги ку кĕнекесем; 2. в знач. сущ. этот м., эта ж., это с. ку, çакскер; я этого не знаю куна эпĕ пĕлместĕп.
м. зоол., мед. эхинококк (хăш-пĕр чĕрчунсен, сăм. йытăсен пыршинче пулакан шĕвĕрĕлчен; çав шĕвĕрĕлченĕн личинки, вăл этеме лексен йывăр чирлеттерет).
частица имĕш, пулать; он якобы приедет завтра вăл ыран килмелле имĕш.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
1. адмирал (çар флотĕнчи аслă чин); адмирал флота флот адмиралĕ (адмиралсен аслă пусăмĕ, вăл çарти арми генералĕпе танлашать) 2. адмирал (адмирал чинĕсен виççĕмĕш пусăмĕ, вăл çарти генерал-полковникпа танлашать)
, бурский язык африкаанс, бур чĕлхи (Кăнтăр Африка Республикинчи африканерсен чĕлхи, вăл инди-европа чĕлхисен йышĕнчи герман ушкăнне кĕрет)
Брахма (брахманизм тĕнĕнчи тĕп турăсенчен пĕри; вăл тĕнчене пултарнă вăй шутланать)
Ватикан (католик чиркĕвĕн Римри папа ертсе пыракан центрĕ; вăл хăйне уйрăм патшалăх шутланать)
вице-адмирал (флотри аслă командирсен — адмиралсен иккĕмĕш пусăмĕ, вăл çарти генерал-лейтенантпа танлашать)
халалла, пилле, халал хăвар, пил ту; он завещал имущество детям вăл пурлăха ачисене пиллесе хăварнă
1. хулу; хупни; тытса хупни; он находится в заключении вăл тĕрмере ларать 2. ĕç туни, пĕтĕмлетни; заключение договора килĕшӳ туни 3. вĕçлев, пĕтĕмлетӳ; сделать заключение пĕтĕмлетӳ ту
идентификаци, паллав; паллани (пулăмсем, япаласем, çынсем пĕрех пулнине йышăнни, çирĕплетни); идентификация человека по почерку çынна вăл мĕнле çырнипе паллани (суд ĕçĕнче)
, «Общество свидетелей Иеговы» иеговистсем (христиан тĕнĕнчи сектăсенчен пĕри; иеговистсем Турă тесе Иеговăна хисеплеççĕ, Иисус Христос вăл хушнине тăвать тесе шутлаççĕ)
израильсем, израильтянсем (Израиль патшалăхĕн халах йышĕ пурĕ — 5,5 миллион çын, вăл шутран 82 %— еврейсем)
индиец -ĕ; Инди -ĕ; Индири; индийские языки индиецсен чĕлхисем (инди-европа чĕлхисен йышне кĕреççĕ, вăл шутра хинди, урду, бенгали, маратхи, гуджарати, панджаби т.ыт.); индийская армия Инди çарĕ; Индийский национальный конгресс Инди наци конгресĕ (Индири парти)
, мусульманство ислам, мусульманлăх (тĕнчери виçĕ тĕп тĕнрен пĕри, Аллах турра пуççапни; нумай çĕршывра вăл патшалăх тĕнĕ шутланать)
иудаизм (еврейсен авалхи тĕнĕ — Яхве турра пуççапни; халĕ вăл Израиль патшалăхĕн официаллă тĕнĕ шутланать)
код (информаци пĕлтерме йышăннă паллăсем, сигналсем, вăл шутра вăрттăннисем); телеграфный код телеграф кочĕ; секретный код вăрттăн код
комисси ту, комиссипе тĕрĕсле (çын сывлăхне пĕлес, вăл ĕçе е çар службине юрăхлине палăртас тĕллевпе)
контр-адмирал (флотри аслă командирсен — адмиралсен пĕрремĕш пусăмĕ, вăл çарти генерал-майорпа танлашать)
1. кризис (тавар ытлăхне е экономикăри ытти сăлтавсене пула пăтăрмах тухни); экономический кризис экономика кризисĕ; кризис перепроизводства ытлă производство кризисĕ 2. кризис (политика пурнăçĕнчи йывăрлăх); правительственный кризис правительство кризисĕ (вăл хăйен ĕçне тăвайми пулни); политический кризис политика кризисĕ
Кришна (индуизм тĕнĕнчи турă ячĕ, вăл Вишну туррăн тепĕр сăпачĕ шутланать)
мемориал -ĕ, асăну -ĕ; мемориальный комплекс асăну комплексĕ; мемориальная доска асăну хăми (чаплă çынна асăнса вăл пурăннă çурт çине çапаканни)
мичман (флотри офицертан кĕçĕнрех чин; вăл çарти аслă прапорщикпа танлашать)
сирӳ; сирни; отвод судьи судьяна ĕçрен сирни (сăм., вăл судра пăхмалли ĕçпе хăй çыхăннă пулсан); отвод прокурора прокурора сирни
вилнĕ хыççăнхи, вилсен; посмертное издание книги писателя çыравçă кĕнекине вăл вилсен кăларни; посмертное награждение орденом орденпа вилнĕ хыççăн наградăлани
çыхăнулăх, тытăнкăлăх, вĕçе-вĕçлĕх; преемственность власти власть çыхăнулăхĕ (вăл урăх ушкăн аллине куçманни); преемственность политики политика тытăнкăлăхĕ
, суицид хăй вĕлерӳ; хăйне вĕлерни (çын хăй ирĕкĕпе пурнăçран кайни); он покончил жизнь самоубийством вăл хăйне хăй вĕлернĕ
1. чыслă, хисеплĕ, пархатарлă; святая обязанность пархатарлă тивĕç 2. таса, сăваплă (тĕн пĕлтерешĕпе); святой дух таса сывлăш; святая Троица таса Троица; святые места христиан христиансен сăваплă вырăнĕсем; святое семейство сăваплă кил-йыш (христиансем Иисус Христос çуралса ӳснĕ çемьене, вăл шутра Таса хĕре Марияна тата унăн мăшăрне Иосифа çапла калаççĕ) 2. çветтуй (тĕншĕн нумай вăй хунăшăн христиансем хисеплесе уякан çынсем, сăм., Александр Невский, Сергей Радонежский, Федор Ушаков адмирал)
(самоназвание — рома) чикансем (тĕрлĕ çĕршывсенче сапаланса пурăнакан халăх; унăн несĕл тымарĕсем — Индире; йышĕ тĕнчипе пурĕ — 6 миллионран пуçласа 10 миллион çын таран, вăл шутра Раççейре — 153 пин çын)
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
ул
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[avan]
bona, bonega, bone, bonege, saluton!
аван-и? — saluton (ĉu bone?)!
аван мар пек туйăнать — ŝajnas ke tio ne estas bona
аванах пурăнатпăр — ni fartas (vivas) tute bone
аван мар — ne (estas) bone
вăл аван вĕренет — li (ŝi) lernas bone
[al(o)]
mano, mana
ал тупанĕ — manplato
алă ĕçĕ — manlaboro
унăн алли çăмăл — li havas lertan manon
эп(ĕ) кунта алă пусрăм — mi ĉi tie subskribis
алă çап — interkonsenti
вăл аллине усрĕ — li lasis fali la manojn
[allo]
kvindek
вăл аллă çулта — li havas kvindek jarojn
вăл нумай пулмасть аллă тултарчĕ — antaŭ nelonge ekhavis kvindek jarojn
аллă тĕнкĕ — kvindek rubloj
аллă çулхи çул уявĕ — kvindekjariĝa jubileo.
[an]
malsupreniri (malsupreniru), desupri (desupru), malgrimpi (malgrimpu); helpverbo kun la signifo "moviĝo malsupren"
вăл вара пуйăсран анчĕ — poste li desupris de la trajno
вĕçмек çĕре анса ларчĕ — la aviadilo alteriĝis
хĕвел анас умĕн — antŭ sunsubiro
ярăнса ан — gliti
мачча кашти авăнсах аннă — la trabo kurbiĝis.
[anne]
(mia) patrino, panjo
тăван чĕлхе — анне чĕлхи — gepatra lingvo estas tiu de la patrino
аннеçĕм — mia panjo
мĕн парнелес-ши аннене? — kion mi donacu al la panjo?
анне çуралнă кун — la naskiĝtago de la patrino
аннепе калаçса лартăмăр — ni (sid)parolis kun la patrino
сан(ăн) аннӳ ăçта? — kie estas via patrino?
амăш капиталĕ — la patrina kapitalo
вăл амăшĕ хыççăн чупрĕ — li postkuris la patrinon
вăл амăшĕ сăнлă — li similas al la patrino
унăн амăшĕ ĕçчен хĕрарăм — lia patrino estas laborema virino
амăшĕпе ывăлĕ — la filo kun la patrino
[abat]
manĝo, tagmanĝo, apetito, manĝa, manĝebla
ман(ăн) апат çиес килет — mi volas manĝi
апат вăхăчĕ — manĝotempo
эп(ĕ) апата килтĕм — mi venis (tag)manĝi
йыттине апат çитерес пулать — necesos manĝigi la hundon
ман(ăн) апат анмасть — mi ne havas apetiton
ирхи апат — matenmanĝo
каçхи апат — vespermanĝo
вăл пире валли апат хатĕрленĕ — li (ŝi) preparis por ni manĝon
апат çиме! — al manĝo! (al tablo!)
эп(ĕ) улттă хыççăн апат çиместĕп — mi ne manĝas post la sesa horo
апата ан тирке — ne ignoru la manĝon! (ne rifuzu la manĝon!)
апат-çимĕç — manĝaĵo
апатлан — manĝi
апатлану çурчĕ — manĝejo
[aslo]
pli aĝa, supera, ĉefa
аслă ывăл — pli aĝa filo
аслă шкул — supera lernejo
аслă çул — ĉefa vojo
вăл унран аслăрах — li (ŝi) estas estas pli aĝa ol li (ŝi)
асли — tiu kiu estas pli aĝa, pliaĝulo
[ahal]
simpla, ordinara, kutima, vana, simple, senkiala, sen fari ion ajn, senfare, vane, senpage
вăл ахаль çын мар — li ne estas simpla homo
ахаль кăна — nur simple, senkaŭze
ахаль ларар мар! — ni ne sidu vane
ахаль чух — kutime, ordinare
ахалех укçуна ан тăк — ne malŝparu la manon vane
ахаль салтак — ordinara soldato
[aĝa]
infano
ача-пăча — infanaro
ачаллă — kun infano, havante infanon
ачалла — infane
ача чухне — en infaneco
вăл ача çуратнă — ŝi naskis infanon
арçын ача — knabo, filo
ывăл ача — knabo, filo
шкул ачи — lernejano
эп(ĕ) — чăваш ачи — mi estas ĉuvaŝa knabo (junulo), mi estas ĉuvaŝo
ачалăх — infaneco
ачалăх çулĕсем — jaroj de infaneco
ачалан — konduti kiel infano, infanumi
[os]
saĝo, intelekto, racio, saĝa, intelekta, racia, sagaca
ăс пух — akiri saĝon, lerni
ăсра — pense, enkape
ăсра вула — legu pense
ăспа — kun saĝo, racie
ăсĕ кĕске — lia (ŝia) intelekto estas malgranda
ăслă — saĝa, intelekta, racia, saĝe, sagace
ăслă шухăш — saĝa penso (ideo)
ăслăлăх — scienco, saĝ(ec)o
ăслăлăхçă — sciencisto
ăс(лă)ла — inventi
ăслăн — saĝe, racie, sagace
вăл ăслăн калаçать — li (ŝi) diras saĝe
ăславçă (ăсчах)— inventisto, saĝulo
ăслан — saĝiĝi
ăслай — maniero, rimedo, truko
[oĵo]
varma, varme
ăшă çанталăк — varma vetero
ăшă çăкăр — freŝa pano
ăшă сăмах — karesa vorto
ăшă пахча — forcejo
ăшă сĕт — ĵus melkita lakto
ăшă тăрать — estas varma vetero
вăл ăшă кăмăллă çын — li (ŝi) estas bonkora homo
ăшăн — varmiĝi, эп(ĕ) халь те ăшăнса çитеймерĕм — mi ĝis nun ne varmiĝis
ăшăт — varmigi
чей ăшăтса пар-ха мана — bonvolu varmigi teon por mi
ăшăткăч — varmigilo
[voj]
forto, povo
ал-ура вăйĕ — fizika forto
вăй çитнĕ таран — laŭeblo, laŭ fortoj
вăй пухса илсе малалла кайрăмăр — post kunmeti la fortojn ni iris plu
саккун вăйа кĕчĕ — la leĝo ekhabis povon
куç вăйĕ — vidkapablo
лаша вăйĕ — ĉevala povo
вăй патăр! — bonan laboron! (saluto al laborantaj homoj)
вăй-хăват — forto, energio, povo
вăй-хавал — spiritforto, entuziasmo, vivenergio
вăй-хал — forto kaj sano, vivenergio
вăйлă — forta, fortika
ĕнер ирпе вăйлă çумăр çуса иртрĕ — hieraŭ matene pluvegis
вăйлан — fortiĝi
вăйлат — fortigi
вĕсем пире вăйпа сĕтел хушшине лартрĕç — ili nin altabligis perforte, ili nin sidigis ĉe la tablon
вăйсăр — senforta, malforta
вăйсăрлан — malfortigi
вăйсăррăн — senforte, malforte, senpove, apenaŭ
вăйăм — iflluo, aŭtoritato, efiko
вăл вăйăмне çухатнă — li perdis la aŭtoritaton
[vol]
li, ŝi, ĝi, tio (ĉi)
кам-ши вăл? — do, kiu li (ŝi) estas?
вăл тем(ĕн) те калама пултарать — li (ŝi) povas diri ion ajn
вăл ăна халь те ăнланмасть — li (ŝi) ne komprenas tion ĉi ĝis nun
вăл мана питĕ килĕшет — li (ŝi, ĝi) tre plaĉas al mi
вăл кирлĕ япала - ĝi estas necesa aĵo
вăл пулкалать - tio okazas
[verenj]
lerni (lernu), studi (studu)
вăл хутла вĕреннĕ — li lernis legi kaj skribi
эп(ĕ) университетра вĕренетĕп — mi studas en la universitato
вĕреннĕ çын — instuita, klera homo
вĕренме кĕр — eniri universitaton, eniri studi
вĕренсе пĕтер — fini studi
вĕренсе тух — finstudi (lernejon, universitaton)
вĕрент — instrui, lernigi
вĕрентекен — instuisto, instruanto
вĕренкĕч (вĕренӳ кĕнеки) — lernolibro
вĕренӳ — lernado, studado
вĕрентӳ — instruado
вĕрентӳллĕ тĕслĕх — instua ekzemplo
халĕ вĕренмелли майсем нумай — nun estas multaj eblecoj studi
[viros]
ruso, rusa
вырăса тух — rusiĝi
вырăс халăхĕ — la rusa popolo
вăл вырăсла кăна калаçать — li parolas nur en la rusa lingvo
вырăс чĕлхи — la rusa lingvo
[virt]
kuŝi (kuŝu), enlitiĝi (enlitiĝu)
эп(ĕ) выртатăп — mi kuŝas, mi enlitiĝas
унта мĕн выртать? — kio kuŝas tie?
вăл ачана çывăрма вырттарчĕ — li (ŝi) enlitigis la infanon
[jiĵn]
okupi (okupu), akcepti (akceptu), dekreti (dekretu)
вăл ăмăртура пĕрремĕш вырăн йышăнчĕ — li (ŝi) okupis la unuan lokon en la konkuto
саккун йышăн — fari leĝon
ют чĕлхерен йышăннă сăмахсем — la vortoj pruntitaj el aliaj lingvoj
[kalleĥ]
denove, refoje
каллех тĕл пултăмăр — ni denove renkontiĝis
вăл каллех шăнкăравлать — li (ŝi) retelefonas
эп(ĕ) каллех манса кайрăм — mi refoje forgesis
[kona]
nur
вăл кăна калама пултарать — nur li (ŝi) povas diri
халь кăна паллă пулчĕ — nur ĵus fariĝis klara
[keĵenj]
pli juna
кĕçĕн хĕр — pli juna filino
кĕçĕн ывăл — pli juna filo
кĕçĕн ăслăлăх ĕçтешĕ — malsupera scienca laboranto
кĕçĕн классене вĕрентекен — instruisto en baza lernejo
вăл манран пĕр çул кĕçĕн — li (ŝi) estas pli juna ol mi je unu jaro
[kileŝ]
plaĉi (plaĉu), konsenti (konsentu), taŭgi (taŭgu)
вăл мана питĕ килĕшет — li (ŝi) tre plaĉas al mi
пĕр-пĕрне килĕш — plaĉi unu al alia
эп(ĕ) санпа килĕшетĕп — mi konsentas kun vi
сана çак кĕпе питĕ килĕшет - tiu ĉi robo tre taŭgas (konvenas) por vi
[kuljan]
maltrankviliĝi (maltrankviliĝu), zorgi (zorgu)
ан кулян! — ne maltrankviliĝu, ne zorgu! вăл темшĕн кулянать — li (ŝi) estas maltrankvila pro io
кунта мĕн кулянмалли пур? — kio estas zorgiga ne tio ĉi? kial oni devas zorgiĝi&
эп(ĕ) уншăн кулянмастăп — mi ne zorgas pri tio ĉi
[kunda]
ĉi tie(n), tie(n)
кил кунта — venu ĉi tien!
кай кунтан — foriru (de ĉi tie)!
вăл кунта мар — li ne estas ĉi tie!
унта мĕн пур? — kio estas tie?
атя унта кайса килер! — ni iru tien!
[maj]
flanko; maniero, truko, ebl(ec)o, okazo; laŭ
пит май — fronta flanko
тӳнтер май — dorsa flanko, reverso
пур майпа та — per ĉiuj eblaj rimedoj
çак майпа тăвас пулать — necesas fari tiel ĉi, tiumaniere
халĕ тĕл пулма май нимĕнле те тупаймастăп — nun mi neniel povas renkontiĝi
Италине кайса килме май килчĕ — mi havis eblecon viziti Italion
май пулсан — se eblos (eblas)
кайма май çук — ne estas ebleco iri
майне кура — depende de cirkonstancoj
тĕрлĕ майпа — diversamaniere
пур(ă)нăç майĕ — vivmaniero
хĕвеле май — laŭ la Suno
майăн — konforme al...
вăл каланă майăн — laŭ liaj (ŝiaj) vortoj, diroj
сăмах майĕпе — alvorte, interalie
пĕрмай — ĉiam
[magr]
plori (ploru), miaŭi (miaŭu), kvaki (kvaku)
макăрса ил — ploreti
макăрса яр — ekplor(eg)i
кушак макăрать — la kato miaŭas
шурта шапа макăрать — en la marĉo kvakas ranoj
ан макăр! — ne ploru!
эп(ĕ) уншăн макăрмастăп — mi ne ploros pro tio ĉi
макăрт, макăрттар — plorigi
макăраш — plor(plend)i
мак(ă)ра ача — plorema infano
вăл вара каллех макăрма тытăнчĕ — kaj li (ŝi) denove komencis plori
[ni]
prefikso simila al "neni-"
ниçта — nenie, nenien
ниçта вырăн çук — nenie estas loko
ниçтан — de nenie
никам — neniu
никам та пĕлмест — никто не знает
никама та ан кала — diru al neniu
никампа та паллашаймарăм — mi sukcesis konatiĝi kun neniu
вăл никамран та хăрамасть — li timas neniun
нимĕн (ним) — nenio
вăл ним те каламасть — li diras nenion
ним усси те çук — estas neniu util(ec)o
ним те мар — bagatelo, nenio grava, facilege
нимĕнле (нимле) — nenia, neniel
вăл нимĕнле ĕçрен те пăрăнмасть — li rifuzas neniun laboron
них(ă)çан — neniam
эп(ĕ) унта нихçан та пулман — mi neniam estis tie
нихçан арканми — nedetruebla, nerompebla
нихăш — nenies, neniu
нихăш та хурав памарĕ — neniu respondis
[pallo]
signo, insigno, noto (en lernejo); fama, konata
йышăннă паллăсем — konvenciaj signoj
нота паллисем — muziknotoj
пĕртанлăх палли — egalecsigno
çул паллисем — vojsignoj
ыйту палли — demandsigno
пĕлӳ паллисем — notoj pri scio
эп(ĕ) паян лайăх паллăсем илтĕм — hodiaŭ mi ricevis bonajn notojn
паллă çын — fama homo
паллă ăсчах — fama sciencisto
паллă ячĕ —adjektivo
сас(ă) палли — litero
палла — koni
эп(ĕ) ăна палламастăп — mi ne konas lin
вăл палламалла мар улшăннă — li nerekoneble ŝanĝiĝis
палламан çын — nekonata homo
[pat]
postpozicio (kun signifo "al" kaj "ĉe")
пата, патна, патне — al (iu, io)
ман пата — al mi
сан патна — al vi
сĕтел патне пыр — iri al tablo
патра, патăнта, патĕнче — ĉe, apud, proksime al
пирĕн патра — ĉe ni
пӳрт патĕнче — apud domo
эп(ĕ) тăвансем патĕнче пултăм — mi estis ĉe la parencoj
патран, патăнтан, патĕнчен — de iu (io)
вăл сан патăнтан тухрĕ — li eliris de vi
патĕнчен пăх — rigardi de proksime
[poraĥ]
ĵeti (ĵetu), lasi (lasu); helpverbo kun la ĝenerala signifo de "rapideco kaj ĉeso de ago"
пушмака урайне пăрах — ĵeti botetojn sur plankon
ăна арăмĕ пăрахнă — lin forlasis la edzino
вăл ку шухăша пăрахмасть — li (ŝi) ne lasas tiun ĉi ideon
çӳп-çап кайса пăрах — forĵeti rubaĵon
вăл пирус туртма пăрахнă —li ĉesis fumi
кăларса пăрах — forĵeti, elĵeti
кăшкăрса пăрах — kriegi (al iu)
персе пăрах — pafi
çурса пăрах — disŝiri
тĕлĕнтерсе пăрах — mirigi (forte)
туса пăрах — finfari
хăратса пăрах — fortimigi
юратса пăрах — ekami, enamiĝi
пăрахăç — difekto, fuŝaĵo, fuŝprodukto
пăрахăçла — malakcepti, nuligi, rifuzi, abolicii
[per/re]
unu, unufoje; neniom, tute
пĕр сехет — unu horo
пĕр тенкĕ — unu rublo
пĕр хут — unu fojon
тепĕр — alia, ankoraŭ unu
çитнĕпе пĕрех — preskaŭ venis
пĕртен пĕр — unusola, unika
пĕр çын — certa persono, unu persono, iu homo
пĕр енчен... — de unu flanko
тем те пĕр — plej diversaj aĵoj, kio ajn
пĕр вăхăтрах — samtempe
пĕр кун — unu tagon
пĕр-пĕччен — tute sola
пĕрер — po unu, laŭvice
пĕрле — kune
пĕрлехи — kuna, komuna, kolektiva
пĕрлеш — unuiĝi, kuniĝi
пĕрлештер — unuigi, aligi, kunigi
пĕрлешӳ — unio, unuiĝo, unueco
ligo, komunumo
пĕрлĕх — unueco, ligo
пĕрмай — ĉiam
пĕр-пĕрне — unu la alian
пĕрре çитет — baldaŭ estas la unua horo
пĕррере тĕл пулатпăр — ni renkontuĝu je la unua horo
вăл пĕрре те ватăлман — li (ŝi) neniom maljuniĝis
пĕрре вуннăмĕш — unu dekono
çулталăкра пĕрре — unufoje en la jaro
пĕррехинче — unufoje, unu tagon
пĕрре çурă — unu kaj duono
пĕрремĕш — unua
пĕрремĕшĕнчен — unue
пĕртăван — frato aŭ fratino, parenco
пĕрче — ero (de io)
вăлча пĕрчи — kaviarero
мамăк пĕрчи — lanugero
ахах пĕрчи — perlo
улăм пĕрчи — pajlero
шăрçа пĕрчи — bido
юр пĕрчисем — neĝeroj
[pire]
nin, al ni
пире ним те кирлĕ мар — ni bezonas nenion, al ni necesas nenio
пире валли — por ni
пире кура —laŭ nia modelo, ekzemplo, kiel ni
вăл пире кăсăк хыпар пĕлтерчĕ — li (ŝi) informis al ni interesan novaĵon
[pitj/pide]
tre
вăл питĕ хитре юрлать — li (ŝi) tre bele kantas
сана курма питĕ хавас — ŝi estas tre ĝoja vidi vin
эс(ĕ) питĕ маттур! — vi estas tre brava!
[puĵo]
malplena, vaka
пушă витре — maplena sitelo
пушă вырăн — libera loko
пуш вăхăтра — en libera tempo
вăл пушă мар — li estas okupita
пушă хир — dezerto
пушат — malŝarĝi, liberigi
тавара пушат — malŝarĝi varon
[pujan]
riĉa, riĉulo
пуян пурăн — vivi riĉe
вăл питĕ пуян — li estas tre riĉa
пуянлан — riĉiĝi
пуянлăх — riĉeco
[sana]
vin, al vi
сана ĕнер куртăм — hieraŭ mi vidis vin
вăл сана урамра кĕтет — li (ŝi) atendas vin ekstere
кам сана пĕлет? — kiu scias vin? эпĕ сана кайран калăп - mi poste diros al vi
[ŝjuk/ŝjuĥ]
ne, bagatelo, malriĉeco
çук япала — bagatelaĵo
çук çул — malsata jaro
çук çын — malriĉulo
укçа çук — ne estas mono, mankas mono
çукпа пĕрех — preskaŭ ne estas
çук сăмах — malveraĵo
вăл килес çук — li ne venos
çухал — perdiĝi
çухат — perdi
[taza]
pura, pure
пирĕн хула питĕ таса — nia urbo estas tre pura
вăл чăвашла таса калаçать — li parolas ĉuaŝe ĝuste, korekte
кунти сывлăш таса мар — la aero ĉi tie ne estas pura
тасат — purigi
тасал - puriĝi
[tova'ttj]
kvar
ик хут иккĕ — тăваттă — duoble du estas kvar
тăваттă икке пайланать — kvar dividiĝas je du
тăваттă паллă — kvar (studnoto)
вун тăваттă — dek kvar
вăл тăваттăра — li (ŝi) estas kvarjara
тăватă енлĕ — kvarflanka
тăватă аяклă — kvareĝa
тăватă хут — kvarfoje
тăват кĕтеслĕх — kvarangulo
тăваткал — kvadrato
тăваткăл — kvartalo
[tenj]
eble, eventuale, povas esti
тен, каймалла — eble ni iru
тен, вăл та килĕ — povas esti li ne venos
тен, вăл пĕлмест те — eble li eĉ ne scias
[teres]
ĝusta, korekta, preciza, vera, justa, objektiva
тĕрĕс хурав — ĝusta respondo
тĕрĕс мар — malĝuste, malkorekte
тĕрĕс вăхăт — preciza tempo
вăл тĕрĕс калать — li diras veron
тĕрĕс çын — justa persono
тĕрĕсле — kontroli
тĕрĕслесе тух — trakontroli, kontroli ĉion
тĕрĕслев — kontrolo
тĕрĕслев виçи — kontrola pesilo
тĕрĕслевсĕр — sen kontrolo, senkonktrole
тĕрĕслевçĕ — kontrolisto, kontrolanto
тĕрĕслен — kontroliĝi, ekzameniĝi
тĕрĕслет — precizigi, ĝustigi, ekzameni
тĕрĕслетӳ — ĝustigo, precizigo
тĕрĕслĕх — vero, justeco, honesteco
тĕрĕсмарлăх — malvero, falso, maljusteco
тĕрĕссĕн — precize, korekte, ĝuste, juste
тĕрĕссипе — fakte
тĕрĕссипе каласан — verdire
[tully]
plena
çăвар тулли — buŝo plena je io
тулли мар яваплă "Сăвар" ушкăн — societo kun limigita respondeco "Suvar"
пӳрт тулли çын — domo plena de homoj
тулли ярса пар — plenverŝi
тулли теçетке — kompleta deko
тулли хисеп — plena nombro, entjero
тулли уйăх — plena luno
туллин — plene, tute
туллин пурăн — plenvivi
тултар — plenigi
вăл вуннă тултарать — li (ŝi) fariĝas dekjara
[tit]
teni (tenu); preni (prenu), kapti (kaptu)
алăран тыт — teni je mano
алăран алла тыт — teni je manoj unu de la alia
ярса тыт — kapti
пулă тыт — fiŝkapti
хуçалăх тыт — mastrumi
сивĕ вырăнта тыт — teni en malvarma loko
ĕне тыт — bredi bovinojn
йĕрке тыт — sekvi disciplinon
типĕ тыт — fasti
тара тыт — varbi, dungi
пахча карти тыт — bari ĝardenon, bienon
асра тыт — memori
явап тыт — respondeci
çул тыт — preni vojon al
шут тыт — decidi, ekpensi ion
экзамен тыт — ekzameniĝi
тытăм — ordo, strukturo
gvidado, estraro
reĝimo
тытăн — eki, provi
вăл кайма тытăннă — li estas forironta
тытăнкă — elteno
balbutulo
тытăнкă сасă — raŭka voĉo
тытăнтар — kunligi
пралук вĕçĕсене тытăнтар — kunligi la finojn de drato
тытăç — ligiĝi, kontraŭlukti
тытăçу — lukto, batalo
тыткала — teni enmane, estri, trakti
teni sin, konduti
тыткă — tenilo
тыткăн — kaptiteco
тыткăнла — kapti
тыткăнлан — kaptiĝi, esti kaptita
тыткăнчăк — kaptito
тыткăч — tenilo
[ut]
paŝi (paŝu)
çуран ут — piediri
вăл аран утать — li apenaŭ paŝas
ут малалла — paŝu antaŭen
утăм — paŝo
etapo
йăнăш утăм — erara paŝo, ago
утмалли пур-ха кунта — estas ankoraŭ ne malmulte por paŝi
[ĥam/ĥu/ĥoj/ĥov]
mem, sia, via, lie, ŝia
эп(ĕ) хам — mi mem
хам тĕллĕн — memstare
хам(ăн) пурнăçра — en mia vivo
эп(ĕ) ăна хам кăмăлпа турăм — mi tion faris propravole
хам ăссăн — laŭ mia kompreno
хама хам тарăхатăп — mi koleras kontraŭ mi mem
(эсĕ) ху — vi mem
хăвна ху пĕлетĕн — vi mem vin konas
хăй — li (ŝi) mem
хăех (хăйех) — li (ŝi) mem
вăл хăех пурне те тăвать — li (ŝi) mem ĉion faros
хăйне майлă /евĕрлĕ — siaspeca, originala
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — memlernulo
хăйне хăй сыхлани — memgardo
хăй ирĕккĕн — propravole, laŭ sia emo
[ĥavas]
ĝojo, plezuro, deziro, emo, gaja
сана курма питĕ хавас — mi ĝojas vidi vin
хаваспах килĕш — konsenti kun ĝojo
вăл вĕренме хавас турĕ — li (ŝi) esprimis deziron studi
хавас кĕвĕ — gaja melodio
хавас-савăнăç — ĝojo, gajo
хаваслан — ĝoji, entuziasmiĝi
хаваслантар — ĝojigi, entuziasmigi
хаваслану — ĝojigo, entuziasmigo
хаваслă — ĝoja, gaja
gastema
хаваслăн / хавассăн — gaje, ĝoje, kun plezuro, kun emo
хаваслăх — ĝojeco, gajeco
entuziasmeco
хавассăр — malgaja, malĝoja
[ĥo'vort]
rapida, hasta
хăвăрт чуп — rapide kuri
глиссер вăл хăвăрт çӳрекен кимĕ - glitŝipo estas rapide naviganta ŝipo
хăвăртла — rapidigi, hastigi
хăвăртлан — rapidiĝi
хăвăртлантар / хăвăртлат — rapidigi
хăвăртлăх — rapideco
вĕçев хăвăртлăхĕ — flugrapideco
хăвăрттăн — rapide, haste, tuj
хăвăртрах — pli rapide, чи хăвăрт — la plej rapida
[хълɣа]
orelo(j), aŭdkapablo
хăлха ыратать — mia(j) orelo(j) doloras
хăлхаран кала — diri en orelon, susuri
хăлха илтми пулчĕ — la oreloj blokoiĝis, ne plu aŭdas
хăлха кашлать — en la oreloj bruas
хăлха тымарĕ — orelnervo
хăлха çакки — orelringo(j)
хăлха курăкĕ — leontodo, taraksako
хăлха чикки пар — frapi ĉe la orelo, vangofrapi
хăлхаллă — orelhava
вăрăм хăлхаллă — longorela
вăл хытă хăлхаллă — li aŭdas malbone, li estas surdeta
хăлхалăх — kapaŭdilo
хăлхасăрлан — surdiĝi, fariĝi surda
[ĥi'reŝj']
kontraŭ, renkonte; kvereli, kontaŭi
хирĕç ен — kontraŭa flanko
вăл хирĕç ларчĕ — li sidiĝis kontraŭe
хирĕç тух — iri renkonte
каçа хирĕç — ĉe vespero
уява хирĕç — sojle al la festo
эп(ĕ) — хирĕç — mi estas kontraŭ
вăл пĕрмайах хирĕçет — li ĉiam kontraŭas
хирĕçле — renkonta
kontraŭstara
хирĕçле пуйăс — kontraŭdirekta trajno
пĕри теприне хирĕçлемест — unu la alion ne kontraŭas
хирĕçлев — protesto, kontraŭstaro
хирĕçлĕх (= хирĕçӳлĕх) — kontraŭdiro, malkonkonkordo
хирĕçтер — kvereligi
хирĕçӳ — kverelo, kontraŭstaro
interbatiĝi, konflitko
[ĉir]
malsano
вăрах чир — kronika malsano
ерекен чир — infekta malsano
чир паллисем — malsansimptomoj
чир ерт — infekt(iĝ)i
чире пер — simuli malsanon
чире кай — grava ekmalsani
чиртен сыват — resanigi
чир-чĕр — malsanoj
чирле — malsani
чирлесе ил — iom malsani
чирлесе ӳк — malsaniĝi
чирлеттерекен микробсем — patogenaj (malsanigaj) mikroboj
чирлешке — malsanema
чирлĕ — malsana
вăл паян чирлĕ — hodiaŭ li malsana
чирлĕ хальлĕн — en malsana stato, malsane
[ŝan]
kredi (kredu), fidi (fidu), konfidu (konfidu); esperi (esperu)
юлташа шан — fidi amikon, kredi al amiko
ăна шанма пулать — oni povas fidi lin
шанми пул — ne plu kredi, fidi
эп(ĕ) вăл килессе питĕ шаннăччĕ — mi tre esperis je lia veno
шанса тăр — esperadi
шанăç — espero, kredo, fido
[ŝut]
nombro, kvanto, kalkulo, poentaro, konsidero; opinio, intenco
шут хисепĕсем — bazaj numeraloj
шут палли — cifero
çав шутра — inkluzive
шута кĕрт — alkalkuli
шутран тух — elkalkuli
çул шучĕ — tempokalkulo
укçа шучĕ — kvanto de mono
пысăк шутпа çĕнтер — venki kun granda poentaro
кашни пус шутра — ĉiu kopeko (groŝo) estas kalkulata
шут кĕнеки — registra libro
шута ил — konsideri
antaŭvidi
ман шутпа — laŭ mia opinio
шут ту (= шут тыт) — pensi (pro ion fari)
шут-йĕр — spuro, rezulto
шутла — kalkuli
opinii, pensi
йăнăш шутла — kalkuli erare
асра шутла — kalkuli mense
эп(ĕ) шутланă тăрăх — laŭ mia opinio, laŭ mia kalkul(ad)o
шутламасăр — sen kalkuli, escepte de
шутлав — kalkulado
шутлан — esti konsiderato, kalkulata
вăл ăста шутланать — он oni konsideras lin specialisto
шутлаттар — pensigi
шутлă — kelkaj, ĉiu estas kalkulita
шутсăр — nekalkulebla, nekalkuleble
neordinare, tre
шутсăр нумай — tre multe
[jalan]
ĉiam
эп(ĕ) яланах сирĕнпе — mi estas ĉiam kun vi
ялан асра тыт — ĉiam memori
вăл мана яланах кирлĕ — li (ŝi) estas ĉiam necesa por mi
яланхи — ĉiama, konstanta
яланхилле — kiel kutime, kiel ĉiam
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
zak, ku, văl
çак, ку, вăл
văl
вăл
văl (hĕrarăm)
вăл (хĕрарăм)
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
, диал. У «он», «она», «оно»; косвенные падежи образуются от основы у(н)-: унăн, диал. уна (литер, ăна)..., мн. ч. вĕсем < вăлсамол (в косв. п. основа он-, в шор., хак. ан-), азерб., тур., кумык, о (в косв. п. основа он-), уйг., узб. у (основа ун-) тат. ул (основа ан-), кирг. ал «он», «тот».
1. «сноровка», «способ», «приём», «метод»; 2. «причина», «повод», «предлог»; 3. предл. «по»: çиле май «по ветру»; майлă 1. «удобный», «подходящий»; 2. «попутный»; 3. «похожий», «подобный»; вăл ман майлă «он на моей стороне, со мной заодно»; КБ оңай «ловкий», «обходительный»; кирг. ыңғай «ловкость», «сноровка»; «благоприятные обстоятельства», «удобный момент»; ыңғайла «приспособить», «приладить», «сделать удобным»; ыңғайлуу «удобный», «приспособленный»; казах. ыңғай «удобство», «удобный случай», «подход (совокупность приемов)»; алт. В оңой «легкий», «удобный», «дешёвый»; хак. оңдай «метод», «приём», «способ», «манера», «привычка», «обычай»; уйг. оңай, узб. уңғай, унгайла, туркм. оңайлы, ног. оньайтлы, башк., тат. уңай, уңайлы «удобный», «приспособленный», «подручный», «подходящий», В чув. уңай > ăмай > майң ~ м ăн.
(местн. п. от местоимения вăл, диал. ул, у) «там»; др. тюрк. (енис.) анта, тефс. XII-XIII вв., кирг., алт. В, хак., тат. анда, тув. ында, башк. унда «там»; чув. унти, башк. ундагы, тат., кирг. андаги, тефс. ХII-XIII вв. андакы «тамошний».
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Алă (ал) çитер удосуживаться / удосужиться.
Яланах вăл çавнашкал, — пур çĕре те ал çитернĕ: салтаксен тӳми таран асăрханă, тĕрĕсленĕ, теççĕ ун пирки ялан. П. Хусанкай.
Алла кĕр [лек, çаклан] попадать [попадаться] / попасть [попасться] в руки кого, чьи.
Анчах çĕрĕ ӳсмен, ӳсме мар, вăл кулаксен, помещиксен аллине кĕрсе пырса, çулсерен чакса пынă. Н. Патман. Кĕске пурнăçĕнче вăл икĕ хуçа аллине лекнĕ. К. Чулкаç. Çул çинче унта та хăрушă пулма тивĕç, тавраран çаврăнса каятăп та никам аллине те çакланмастăп темелли çук. К. Турхан.
Ара [ар çулне, пĕве] çит достигать / достигнуть совершеннолетия, мужать / возмужать.
— И-их, тăрнаккай, — сурчĕ вăл пĕр айккинелле. — Сăмса тăсса тăратăн. Текех ача мар ĕнтĕ эс, ара çитнĕ. С. Аслан. Пуян кăна килйышра... Каччăн пĕр хĕр пулнă, тет, Пĕве çитсе пынă, тет. И. Ивник. Виктăр ар çулне çитсен хăй пекех тăлăх хĕре качча илнĕ. С. Аслан.
Аса [пиле] ил вспоминать / вспомнить кого-что, о ком-чем.
Шурă питлĕ аппана курсассăн, Аса илтĕм хамăн аннене. А. Воробьев. Çапла, икĕ ватă тĕл пулсан, аса илмелĕх тупăнать. Л. Афанасьев. Талыкинпа Анчиков вăл шухăша пиле те илменнине чухласан ун сăнĕ кăшт уçăлчĕ. В. Сатай.
Асран [пуçран] тух выходить / выйти из памяти кого, чьей, забывать / забыть кого-что, о ком-чем.
Ялсенче çӳрекен хăрушă хыпарсем вĕсен асĕнчен тухмарĕç. М. Ухсай. Юхать анлă Атăл, шавлать, хăватлă умсем хăвалать. Пире ачаран вăл тăван, тухмасть ун чапĕ асран. Н. Евстафьев. Вырăс сăмахĕсем пуçран тухса кайрĕç-ши? К. Турхан.
Ăнран (ăнтан) [тăнран] кай 1. лишаться / лишиться сознания [чувства], терять / потерять сознание; 2. приходить / прийти в изумление.
1. Михайловăн пуçĕ çаврăнчĕ, чунĕ вĕриленчĕ, вăл каллех ăнран кайрĕ. Н. Илпек. Хăшпĕр сывлăхсăртараххисем ĕçленĕ çĕртех тăсăлса ӳксе, ăнран кайса выртнă. М. Данилов-Чалтун. Кислород пĕтсе пыни нумай асап кӳчĕ. Чи малтанах ĕçре ывăннă матроссем тăнран кая пуçларĕç. В. Бурнаевский. 2. Пӳлĕмĕсен шучĕ çук, Алă-кĕсен хакĕ çук, Курсан каятăр ăнран. В. Урташ.
Ăсран яр 1. сводить / свести с ума кого, лишать / лишить разума кого; 2. сбивать / сбить с толк у кого.
1. Çав укçах... çынна ăсран ярать. Н. Илпек. 2. Анчах мана акă мĕн ăсран ячĕ: пĕлĕт мĕскер-ши вăл, ăна мĕнрен тунă-ши? Хыпар.
Ăш вĕçет охватывает тоска [тревога] кого.
Çураки пуçлансан, Микулайăн йăлтах ăш вĕçрĕ, каç-каç лăпкăн çывăрайми пулчĕ. А. Ĕçхĕл. Малтан вăл, ват çын пек, ăш вĕçнипе, ыйхă çухалнипе аптрарĕ. К. Турхан.
Ăш [ăшчик, чĕре, чун] кӳтет 1. расстраивается кто; 2. сердце ожесточается у кого, чье.
I. Каярах кăна, ăш кӳтнипе сывлăшне аран леш çавăрсассăн, Кулине ăнланчĕ пĕтĕмпех, хăй макăрса ячĕ чарăнмассăн. П. Хусанкай. Ярилен ăшĕ кӳтсе килет. Хв. Уяр. Ак Чакка тăрать Пахом вырăнне. Çĕклет аллине — каласшăн сăмах, анчах пӳлĕнет ăшчик кӳтнипе. С. Элкер. Люда чунĕ кӳтсе килнипе, ниçта кайса кĕреймесĕр пӳлĕм тăрăх утса çӳрет. Н. Терентьев. Чĕре кӳтсе килнĕ самантра вăл йĕрсе ярасран хăйне аран-аран тытса чарчĕ. И. Григорьев. 2. Шĕшлĕ, тасал кунтан, ăшчик кӳтсе çитнĕ ман... темĕн туса пăрахма пултарăп. Н. Патман. Çичĕ кун та çичĕ каç канăç пĕлмест Талмăрса, Куçĕсем куççуль тăкаç, чĕри кӳтет тарăхса. Г. Краснов. Чунĕ кӳтсе çитнипе вăл сăмахне каласа пĕтермесĕрех хăй вырăнне кайса ларчĕ. М. Илпек.
Ăша вырттар успокаивать / успокоить душу кого, чью.
Шкулта вăл ăша вырттармалли хыпар илтмерĕ. Ю. Скворцов.
Ăша ил 1. обращать / обратить внимание на что; 2. запоминать / запомнить что; 3. принимать / принять близко к сердцу.
1. Василько, хăй чунĕ тасаскер, вăл сăмаха ăшне те илмен. 2. Даклада Таня нимĕн шарламасăр, тимлесе итлерĕ, кашни сăмаха ăша илме тăрăшрĕ. А. Артемьев. 3. Чапаев... Анохин сăмахĕсене ăша илсе, шухăша кайрĕ. В. Бурнаевский.
Ăша [çăвара] пĕр хĕлхем те ан яр ничего не есть, ни маковой росинки во рту не было.
Яра кунах ăшне пĕр хĕлхем ямарĕ Яриле, никампа пĕр сăмах калаçмарĕ. Хв. Уяр. Хырăмĕ выçсан, урисем хăйсемех кил еннелле туртаççĕ. Паян та хĕлхем яман вăл ăшне. Н. Терентьев. Кунĕпе çăварне пĕр хĕлхем хуман, пĕр тумлам шыв сыпман купцан çиесси те, ĕçесси те килнĕ. В. Сатай. Виççĕмĕш кун ĕнтĕ çăвара пĕр хĕлхем апат яман. М. Ухсай.
Вара (варсене) тытса (кул, ахăлтат т. ыт. те) держаться за бока [за животы]; син.: каçса кайса кул, вар хытиччен кул.
Рамаш Трашунран тĕлĕннипе варне тытса кулса ячĕ. В. Паймен. Сунар станцине килнĕренпе ăна никам та генерал тесе шутлас çук, чи кулăшла халапсене вăл çаптарать, хăш чух темле мыскара шухăшласа кăларать те, юлташĕсем куçĕсене шăла-шăла, варĕсене тытса ахăлтатаççĕ. М. Кипек.
Ватта тух стареть / постареть, становиться / стать старым, старее.
Тĕпре ларать мăнаçлăн çеç пăхса ватти, Ăçтан вăл ватă-ха. Вăл хăй те вăйпитти. Çур ĕмĕр пурăнсах тухас-и-ха ватта? С. Шавли.
Вăй (хăват) ил крепнуть / окрепнуть, набираться / набраться сил.
Вăй илнĕ чăвашăн чĕлхи уçăлать. Хăюллăн пырать вăл ялав патнелле. С. Элкер. Сурăм шывĕ çак ял патне çитнĕ, шыв арманĕн çуначĕсене çавăрмалăх вăй илет. Ю. Скворцов. Çумăрпа вăй илнĕ ыраш калчи пуç тайса хумханчĕ. В. Васильев-Уçăм. Граждан вăрçи хыççăн тăват-пилĕк çултан Совет çĕршывĕ лайăхах аталанса вăй илчĕ. С. Элкер. — Тĕп тăвăр вĕсене [халăх тăшманĕсене]! — ян каять сасă Тухтар сăмахĕпе хăват илсе. Н. Илпек.
Вăраха [вăрăма] яр 1. затягивать / затянуть что; откладывать / отложить что; 2. запускать / запустить (о болезни).
1. Халĕ, ĕçе вăраха ямасăр, пур тĕле те çитсе курма сăмах пачĕ вăл хăйне хăй. Т. Петĕркки. Сăмахна вăрăма ан яр. 2. Кирек мĕнле куç чирне те пăсăлсанах тӳрлетме тăрăшас пулать, вăраха яма юрамасть.
Вĕçне юл оставаться / остаться (с чем-либо малым, скудным).
Вăл тырă вĕçне юлсан, нумаях пурнас çук. М. Исаев. — Бригадирсем виççĕш те хĕрарăмсем. Çапла-çке, Ятман, хĕрарăм вĕçне юлтăмăр çав. К. Турхан.
Вĕчĕ тыт держать [иметь] сердце на кого,. держать зло на кого, питать злобу к кому-чему, против кого, син.: юнав хыв.
Вĕчĕ ан тыт, сана, ятлă-шывлă çынна, вăл килĕшмест, çапла ăш-пиллĕ калаçса татăлар та, ĕçĕ те пĕттĕр. К. Турхан. Николай Степанович вĕчĕ тытса çӳрекен çын мар-ха, унпа кирек хăçан та пĕр чĕлхе тупма пулать. В. Алакĕр.
Вирт яр пускать / пустить пал, палить / палить что.
Вирт ячĕ ман Çĕршыв çине, Инкек кӳрсе, этемлĕх мурĕ. Уйăп М. Нимĕçсем хăйсем тухса кайнă чух ăна вирт те ярасшăн пулнă, анчах те курăкĕ чĕрĕ пулнă, те çанталăкĕ лăпкă тăнă, вăл лаптăк-лаптăк çеç çуннă. В. Сатай.
Виçерен [çемĕрен, картран, чикĕрен] тух переходить / перейти границы дозволенного, выходить / выйти из себя.
Анчах ку хĕр [Хветтис] картран тухса кулаканни мар. Виçерен иртмест вăл. В. Ухли. Титăн кăмăлĕ пăсăлчĕ. Çапах та колхоз председателĕ хăйне мĕнлерех тытмаллине чухлать. Вăл нихçан та сасартăк виçерен тухмасть. В. Алентей. Учитель шкулта çук чухне хăш-пĕр ачисем чикĕрен тухса ашкăннă. С. Элкер.
Вута кĕр в огонь и в воду идти / пойти за кого-что за чем.
Хăй тусĕшĕн салтак кĕрет вута, Вилĕмпеле тăрать вăл куçа-куçăн. А. Галкин.
Ейĕве [ейӳ] кай разливаться / разлиться (о реке).
Шывсем ейӳ кайнă та, çырана пĕрех çитеймен. Юхма М. Вăл вăхăтра шыв, ейĕве кайса, темĕн тĕрлĕ сарăлса тăнă.
Еккине яр увлажать / увлажить кого, угождать / угодить кому.
Еккине ярсан, вăл пикенсех ĕçлет те-ха. И. Максимов-Кошкинский.
Ĕмĕт çитет исполняется надежда кого, чья.
Çут хĕвел! Ман тухмалла-ши Асамат кĕперĕ витĕр? Чăн сăмах-ши вăл, суя-ши? Чăн пулсан, ман ĕмĕт çиттĕр. А. Алка.
Ĕнсе çине пырса [хăпарса] лар наваливаться / навалиться на шею кого, кому, чью.
Хуйхă вăл, пĕр ĕнсе çине хăпарса ларсан, час анасшăн мар çав вара. Юхма М.
Ĕнсе çине улăхса [утланса] лар садиться / сесть на шею кому, чью.
Шутла-ха, çакă вăл пурнăç тумалли çын пулать-и? Курăн акă, санăн ĕнсӳ çине утланса ларать те, эс вара [ни унталла, ни кунталла пăрăнаймастăн, таппа лекнĕ кушак кайăкĕ пек! Л. Агаков. Ту енчи çĕршыва тытса тăрас пулсан, мăрсасем сирĕн ĕнсе çине улăхса лараççĕ. К. Турхан.
Ĕнсе çинче пурăн сидеть на шее [на горбу, на хребте] у кого, чьей.
Нивушлĕ çапла ĕмĕрлĕхех суккăр, çын ĕнси çинче тăранса пурăнакан çын пулса юлĕ-ши вăл? В. Сатай. Халь эпир çемйипех пĕр атте ĕнси çинче пурăнатпăр вĕт. А. Талвир.
Икĕ (ик) пĕççине шарт! çап крайне удивляться / удивиться чему.
— Ай, тамаша, — терĕ вăл, ик пĕççине шарт! çапса. — Сан валли колхозра ĕç тупăнмастчĕ-и? В. Эльби.
Илеме яр портить вид чего.
Лăпсăр-лапсăр хупă лаç ял илемне вăл ярать.
Ирĕкĕнчен тух 1. выходить / выйти из повиновения кого, чьего; 2. выходить / выйти из под зав исимости кого, чьей.
1. Аçупа аннӳ ирĕкĕнчен ирте пуçларăн-и? П. Осипов. Вăл ачисем ашшĕ-амăшĕн ирĕкĕнчен тухманнине юратать. Н. Мранькка. 2. Вăл турăпа патша ирĕкĕнчен тухасса кам шутлать. Л. Артемьев.
Йĕп-йĕпе [лачкам, хура] тара ӳк обливаться / облиться потом, покрываться / покрыться потом [испариной]; взмыливаться / взмылиться (о лошади).
Чăтăр, пичче, тата кăшт чăтăр, часах шыв ĕçтеретĕп сире, унтан суранăра лайăх çыхса яратăп, — лăплантарать вăл боеца, йĕп-йĕпе тара ӳксех ăна сĕтĕрет. Паттăр пионерсем. Савраска лачкам тара ӳкнĕ пулсан та, хуçа тилхепине итлет. П. Осипов. Анчах пĕр çын кĕçĕр чăлăм та куç хупмарĕ, хура тара ӳксе çăхав çырчĕ вăл. А. Артемьев. Мунчаран тухсан Элкей Микули пĕр стакан чей ĕçрĕ те кĕрĕкпе витĕнсе выртрĕ, вĕриленсе кайрĕ, кайран лачкам тара ӳкрĕ. П. Осипов.
Йĕркене кĕр 1. приходить / прийти в порядок, налаживаться / наладиться; 2. образумиться, одуматься; 3. входить / войти в колею.
1. Кил-çуртра пурте йĕркене кĕчĕ. 2. — Хăçан мĕскĕн чурасем тăллисене татĕç-ши? Хăçан тĕттĕм халăхсем Çын йĕркине кĕрĕç-ши? Г. Краснов. — Мĕн пăшăрханмалли пур уншăн, ача вĕт-ха вăл. Çитĕнсен, ура çине ĕне пуссан, хăех йĕркене кĕрет акă. Л. Агаков. 3. Килекенсем, ку яланхи йăлана кĕнĕ темелле, пурте «Хĕвелтухăç» гостиницăна вырнаçаççĕ. И. Григорьев.
Йĕркене кĕрт 1. приводить / привести в порядок кого-что, в какой, наводить / навести порядок в чем; 2. образумить кого-что.
1. Фермăри витесемпе ытти çурт-йĕре хĕлле валли юсаса йĕркене кĕртме колхозри ăста платнике, Варвари ашшĕне, Ярмуш Петĕрне хушрĕç. С. Аслан. 2. — Анне ăна йĕркене кĕртме пăхрĕ. Вăл пур пире иксĕмĕре те вутсыппипе хĕнесе хăваласа ячĕ, — ĕсĕклесе каларĕ Лена. М. Кипек.
Йывăра ил принимать / принять близко к сердцу; син.: чĕрене хурса йышăн, кăмăлна йывăр ил.
Суйса курман халиччен, ырă аннемĕр, ултав та туман çак куна çитсе, — калас сăмахăм, тен, йывăр пулĕ, çавах ăна йывăра ан илĕр. Н. Патман. Пăрасук пит хуйхă тытакан хĕр пулнă. Аякран çаврăнса тивнĕ сăмаха та вăл йывăра илнĕ. Ю. Скворцов.
Йытă (йыт) хăвала собак гонять.
Митрахвана мĕн çитмест? Вăл тăрăшмасть, вĕренмест. Çук ĕçĕпе мухтанать, ялан йытта хăвалать. В. Давыдов-Анатри.
Карта кĕр 1. входить / войти в счет зрелых людей; 2. входить [попадать] / войти [попасть] в колею (приходить в обычное состояние).
1. Ăна халĕ ăçтан ăса кĕртетĕн, вăл карта кĕмен япала. 2. Вара, картне кĕрсе çитсен, каллех сĕтел хушшине ларчĕ те чăр-чăр тутарса çырма пуçларĕ. В. Алентей. [Трофим:] Хамран çӳлерех тăракансемпе дипломатиллĕ çыхăну хăй картне кĕрсе ларчĕ, карчăк. И. Максимов-Кошкинский.
Кăмăл кур 1. питать добрые чувства к кому-чему, сочувствовать кому-чему, сострадать кому-чему; 2. привечать / прив етить кого-что, принимать / принять радушно кого-что; 3. находить / найти соч увствие у кого, какое; 4. пользоваться / воспользоваться соч увстием кого, каким; 5. угождать / угодить кому-чему, снискивать/ снискать расположение кого, чье.
1. Аслă хĕрĕсене те вăл пит юратнă, анчах чи кĕçĕннине тата ытларах кăмăл курнă. 2. Пурне те Мăншыв кăмăл курать, пурне те ярать хăй хăни туса. Н. Шупуççынни. 3. Этем хушшинче кăмăл кураймасăр, вăл пĕр пушă хуралтă шыраса тупнă. 4. Çаксенчен сыхланса пурăнсассăн, пур çын умĕнче те кăмăл курăн. 5. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм сирĕн кăмăлăра курасшăн.
Кăмăл çаврăнать приходит в хорошее настроение [расположение духа] кто.
Каçхине Михала кăмăлĕ кăшт çаврăнчĕ темелле. Вăл апата ларас умĕн те нумай калаçрĕ. К. Турхан.
Кăмăла кай [кил] нравиться / понравиться кому, приходиться / прийтись по вкусу кому.
Ашшĕне мухтани Кĕркури кăмăлне каять, анчах вăл ун пирки нимĕн те шарламасть. В. Игнатьев. Çамрăксем чăвашла калаçни Лавруç мучие çав тери кăмăла килчĕ. А. Артемьев.
Кăмăла пусар утешать / утешить кого; утешаться / ут ешиться.
Кăмăлне пусарайман карчăк хăналанас вăхăтне татса тепĕр кун ирпе ирех килне таврăнчĕ. Я. Илпек. Шăпăрçă Кĕлпук юлташăн Ӳтĕнче иртет чикен. Кăмăлне вăл пусарасшăн Кăн-кăвак пуçне чикет. Я. Ухсай.
Кăмăла çавăр приводить / привести в хорошее настроение кого.
Çапла пыракан çынсене вăл нихăçан та ăс памасăр, кăмăлĕсене çавăрмасăр яман.
Кăмăла тултар доставлять / доставить удовлетворение кому.
Хаваслă юрă ун чĕринче мăнаçлăн шăранса çĕкленчĕ, кăмăлне тултарчĕ. А. Артемьев. Мĕнле тыткăнлать-ха çынна спорт? Юратнă ĕç пекех кăмăла тултарать вăл. А. Игнатьев.
Кăмăла хăвар причинять / причинить обиду, неприятность кому, какую, чем, обижать / овидеть кого-что.
Ирина вăл кăштах суйнине сиссе илчĕ. Анчах унăн аппăшĕн кăмăлне хăварас килмерĕ. А. Алка. — Кинемей, çак хĕрачан кăмăлне хăварса ĕмĕр ӳкĕнсе пурăнас тетĕн-и? Е. Лисина.
Кăмăла хуç 1. трогать / растрогать кого; 2. о бижать/ обидеть кого, огорчать / огорчить кого; 3. расстр аиваться / расстроиться; склонять / склонить кого, к чему.
1. [Ольга Васильевна:] Ну, Елюк, ытла та кăмăла хуçмалла юрлатăн. П. Осипов. Умăмра пĕчĕк кăна портрет Кăмăла хуçать те илĕртет. Я. Ухсай. 2. — Апла ан кала. Çын кăмăлне хуçатăн! — чарать ăна манпа юнашар, манран çăмăлтарах выртакан Тимош, Пенза вырăсĕ. С. Элкер. Эп халăх кăмăлне хуçас темерĕм. Я. Ухсай. Çамрăклăх! Сана хурлас пулсассăн, Тен, хуçас тесессĕн кăмăлна, Ан кулян та ан кӳрен — хавассăн хӳтĕле эс хăвăн вăхăтна. А. Алка. Кăмăла хуçакан çакăн пек кунсенчен пĕринче Ахтупайпа Ятламас кĕтмен çĕртен хăйсем патне юланут юртăпа пынине курчĕç. К. Турхан. 3. — Кăмăлна ан хуç ĕнтĕ, пултăрăм! — илтĕнчĕ çав самантра йыснăш сасси. М. Ухсай. Ялан пуçа устарса, хуйхăртса çӳреттерекен муза — уншăн ют: «Кив илемшĕн хуçмăп кăмăла. Пуçăмра çĕнелнĕ ял тĕнчи», — тет вăл. В. Паймен. Ашшĕ-амăшĕ хашкаса кĕрсе тăчĕç ун умне, ӳкĕтлесе, ятласа хуçаймарĕç кăмăлне.
Кăмăла хытар крепиться / скрепиться, сдерживаться / сдержаться.
Мучи хăйĕн çемçелнĕ кăмăлне часах хытарчĕ. А. Емельянов. Çтаппан та кăмăлне хытарма ĕлкĕрнĕ, ывăлне вăл лăпкăн кĕтсе илчĕ. Н. Мранькка. Герман хăй йĕрсе яратчĕ, Кăмăлне пăртак хытарчĕ: — Вилме тăхтар-ха, асанне, Тултарас çук ял масарне. П. Хусанкай.
Кĕлмĕçе яр [хăвар] разорять / разорить кого, доводить / довести до нищеты кого.
Хуçа тăвасшăн нимĕçе, Сана ярасшăн кĕлмĕçе. Уйăп М. Ĕлĕк ашшĕне çаратса кĕлмĕçе хăварни çитмен, халь те вăл Кĕпĕрьянпа амăш чĕрисен тăпсинчех ларать. Н. Патман.
Кондицие ларт [çитер] доводить / довести до кондиции что.
Пĕрчи кăшт чĕрĕ. Хăрамасть Анна — Ман тантăш çын, сушилка бригадирĕ. Вăл типĕтет, кондицие лартать ăна, Кăштăртатма пуçлать ыраш е тулă тирĕ. С. Шавли. Вăрлăхсене акма юрăхлă кондицие çитер.
Куç ил отрывать [отводить] / оторвать [отвести] взгляд от кого-чего.
Старик хăйпе юнашар утса пыракан Стасик çинчен куçне илет те Соня еннелле пăхать. Хв. Уяр. Çăлтăр витĕр курнакан Салтак çул-йĕрĕ çинчен Асăнатăн-ши, тăван, Пĕлĕтрен куçна илсен? П. Хусанкай. Вăл, çуна çинче хыçалалла пăхса лараканскер, йăмраллă тăван ял çинчен нумайччен куç илмерĕ. В. Алентей.
Куç хупăнать, куçсем хулăнаççĕ закрываются [слипаются] глаза [очи] чьи, у кого.
Куç хупăнать, анчах та чăтрăм. Пиçет апатăм — çĕрулми. Вĕçев. Кăшт тăрсан Мархи куçĕсем хупăна пуçлаççĕ, вăл икĕ-виçĕ хут та анасласа илет. Л. Агаков. Çăлтăрсем сана пăхаççĕ Кантăк витĕрех. Куçусем сан хупăнаççĕ, Çывăр эс, ачам! И. Малкай.
Куç хупса иличчен [ĕлкĕриччен] в одно [единое] мгновенье, в мгновенье ока, в один миг.
Ку вăл пĕр куç хупса иличчен пулса иртрĕ. К. Турхан. Куç хупса ĕлкĕриччен икĕ тонна çĕрулмине хăй пĕчченех сутса пĕтерчĕ. Коммунизм ялавĕ.
Куçа ан вĕçерт не сводить [не спускать] глаз с кого-чего, не отрывать глаз от кого-чего.
Шыв çинчен куçне вĕçертмест вăл — пулли хыпасса кĕтет ĕнтĕ. А. Янташ. Назаров ефрейтор вĕсем çинчен куçне те вĕçертмест. А. Алка.
Куçа (куçсене) [куçа-пуçа] чарсах пăрах 1. вытаращить [вылупить] глаза (сильно удивиться, испугаться и т. п.). 2. пялить [таращить, пучить] глаза (пристально, упорно, напряжённо смотреть на кого-либо, что-либо, засмотреться на кого-либо, что-либо).
1. Вăл куçне чарса пăрахрĕ те епле тăнă çаплах кукленсе ларчĕ, кăшкăрас терĕ — сасси тухмарĕ. С. Аслан. Урасмет, вăл мĕншĕн килнине пĕлсен, куçне-пуçне чарса пăрахрĕ. К. Турхан. Пулă тесен, ман тусăмсем куçĕсене чарса пăрахрĕç. Уйăп М. Ирсерен, çăл патне ансан, хĕрарăмсем ахлата-ахлата ассăн сывлаççĕ, тĕлĕненçи туса, куçĕсене чарса пăрахаççĕ. М. Белов. 2. Вăл, алăкран кĕрсенех, йĕри-тавра пăхкаларĕ те куçĕсене ман çине чарса кăшт йăлкăшса илчĕ. Выçă кашкăр пек антăхнă, шăннă, Куçне чарнă Мускав еннелле. А. Алка.
Куçĕ сӳнчĕ (сӳннĕ) [хупăнчĕ (хупăннă)], куçĕсем сӳнчĕç [хупăнчĕç] закрылись глаза у кого (умер).
Юлашки хут çиçсе сӳнчĕç Унăн çутă куçĕсем. Уйăп М. Анчах сирĕлми шур тĕтресĕр пуçне вĕсем нимĕнех те кураймаççĕ. Куçсем, ахăртнех, ĕмĕрлĕхех сӳннĕ. Н. Патман. Хайхин юн сивĕнчĕ, куç сӳнчĕ, Пĕлми пулса çĕре вăл тӳнчĕ. А. Пушкин. Халь вăл паçăрхи пек хăрăлтатмасть, шăпах выртать; куçĕсем хупăннă ун. В. Сатай.
Куçпа (куçсемпе) тăрăн [тирĕн] впиваться / впиться глазами в кого, во что.
Самурайсем ун çине шурă куçпа çисе ярасла тăрăнчĕç. А. Артемьев. — Эсĕ ху ĕнесем патне хăçан кайса курнă, бригадир-коммунист юлташ? — ыйтрĕ Шихранов, Шурбин çине куçĕпе тăрăнса. В. Ухли. Нина чĕнмест. Пăрăнать те малалла утать. Пуçне уснă вăл, тĕлсĕр пăхакан куçĕсемпе çĕрелле тирĕннĕ. А. Ĕçхĕл. Иван вырăнĕ çинчен яшт! сиксе тăчĕ те çĕнĕ начальника куçĕпе тирĕнчĕ. Ю. Званацкий.
Куçран пăхтар 1. заставлять / заставить ухаживать за собой кого; 2. держать в повинов ении, в зависимости кого.
Ĕлĕк Якур нихçан ватăлассăн туйăнмастчĕ, пĕтĕм хĕре хăйĕн куçĕнчен пăхтаратчĕ. Хв. Уяр. 2. Çĕнĕ самана сывлăшĕпе çунатланнă Кĕркури — хастар комсомолец, илĕртӳллĕ каччă, ун вылянчăк пӳрнисем хуткупăс калама та пит ăста. Çавăнпа та вăл çамрăк-кĕрĕме хăй куçĕнчен ытларах пăхтарать. С. Шавли.
Куçран тĕксен те [йĕп чиксен те, чиксен те] курăнмасть хоть глаз (глаза) выколи (совершенно ничего не видно); син.: йĕп чиксен те куç курмасть.
Тĕттĕм, куçран тĕксен те курăнмасть. В. Ухли. Куçран йĕп чиксен те курма çук тĕттĕм çĕрле те сехет йĕплисем вутăн-кăварăн çунса тăраççĕ. А. Талвир. Тĕм çине ӳкет вăл, каçĕ тĕттĕм-тĕттĕм, Ик куçран чиксен те курăнмасть пĕр чĕптĕм. С. Шавли.
Куççуль кăлар плакать / поплакать, заплакать.
Атте куççуль кăлармарĕ, çапах вăл хурланнине туйса илтĕм. Г. Луч. Хĕр татах чуптурĕ куккăшне, савăннипе тепĕр хут куççуль кăларса та илчĕ. В. Паймен. Харьяс шучĕпе, Маньăн ашшĕнех йăлăнса пăхмалла. Хусана яма тархасламалла, сăмахпа калани пулăшмасан, ашшĕ кăмăлне куççульне кăларса çемçетмелле пулнă. А. Талвир.
Куççуль юхтар [тăк] лить [проливать] / пролить слёзы, растекаться в слезах (горько плакать).
Ашшĕне тĕрмене тытса хупни ыраттарать унăн чунне, вăхăчĕ-вăхăчĕпе шăпăртаттарсах куççуль те юхтарать вăл. А. Талвир. Асламăшĕ, ахаль те аран кураканскер, куççуль юхтарса пачах суккăрланса ларчĕ. В. Паймен. Малтан Урине тунсăхласа макăрнă, пайтах куççуль тăкнă. М. Белов.
Куççульне (куççулĕсене) çăт глотать слезы.
— Çапла пĕтрĕ пирĕн Уртем, — терĕ те Ванюков лăпланчĕ, унтан, куççульне çăтса, хушса хучĕ. — Вăл ман куккаччĕ. А. Артемьев. Хĕрарăмсем, куççулĕсене çăтса, ĕсĕклесе тăнă, арçынсем шăлĕсене çыртнă, вĕсен чышкисем хăйсем тĕллĕнех чăмăртаннă. Л. Агаков.
Кутăна пер 1. упрямиться / заупрямиться; 2. притворяться [прикидываться] / притворится [прикинуться].
1. Кирек мĕнле кала ăна. Перет вăл вĕçĕм кутăна, Шăп чăхăмçă, ăнман ут евĕр. А. Алка. Эпĕ пур, чуман лаша пек, кутăна петĕм. А. Ĕçхĕл. Пĕр кутăна персен, çумăр хапхине уçсах пăрахать. В. Бурнаевский. 2. Чирĕ-чĕрĕ пулман иккен Муççан, кĕреки пушаннине туйса кутăна пенĕ, тет, вăл. С. Аслан.
Мала тух выходить / выйти в передовые, становиться / стать передовым.
Вăл пĕлтĕр те районĕпех Мала тухса парне илсеччĕ. П. Хусанкай. Ай, маттур-çке, пит маттур Пирĕн колхоз каччисем. Сар хĕрсемпе ăмăртса Мала тухаççĕ вĕсем. И. Тукташ. Халь хурçă лашасемпе мар, хурçă кайăксемпе те эпир тĕнчипе мала тухрăмăр. В. Паймен.
Маччана сурса вырт плевать в потолок.
Пире парти урăхла пăхса ӳстернĕ. Пенси параççĕ-ха. Çăкăр-тăварлăх пур. Анчах вăйпитти çын пулса килте маччана сурса выртас-и. В. Паймен. Çу каçа та вăй хурса Ĕçлемен вăл уй-хирте. Выртнă сурса маччана Сулхăнра кăна килте. Капкăн.
Мăй пăр свернуть шею [голову, башку] кому.
— Вăл çавна çеç каларĕ: чӳпĕк пек çемçе пулсан, мăйне пăраççĕ-ха унăнне, — терĕ. К. Турхан. Эп сана хĕрсем урлă заказ панăччĕ, хыт кукар. Мĕн хушнине турăн-и эсĕ, манмарăн-и? Мăйна пăратăп ман менелнике типĕлле ирттермелле пулсан. Л. Агаков.
Мăшкăлран тух перестать быть обманутым, опозоренным.
Укçашăн ĕçлекен чун тарçă мăшкăлĕнчен тухаймасть, ун пекки вăл çын ятне тивĕçеймен вак-тĕвек кăна. Н. Илпек.
Месерле яла ăсат отправлять / отправить на тот свет кого.
Карапа вĕçертнипе каçăхса кайса тарăхнă шторм çĕр хута урса туллашрĕ. Пулăçăсене месерле яла ăсатайман пирки вăл кăра çиллине вунă хут ӳстерсе кăтăрчĕ. В. Бурнаевский.
Намăса ăçта хурас [чикес] не знать, куда глаза девать (от стыда).
Ăçта хурас-ха намăса? Эпир вĕт Аптраман тавраш. П. Хусанкай. Шыв кӳрсе килесси темех мар-ха вăл, пĕр тикĕс утма пĕлменнине курсан, çынсем мĕн калĕç? Намăса ăçта чикес? — тесе шухăшласа илчĕ те вăл хăюллăнах пӳрте кĕчĕ. А. Алакĕр.
Намăса кĕр [юл] позориться / опозориться, срамиться / осрамиться; син.: намăс кур [тӳс].
— Ну-у, Айван, хуçа умĕнче намăса кĕрер мар! Каçчен çиччĕ хутласчĕ... Атя, атя! — урапине хыçалтан тĕксе пулăшрĕ вăл лашине. П. Осипов. Вăл хăй чунтан юратакан каччăн ашшĕпе амăшĕ умĕнче намăса кĕресшĕн пулмарĕ. Н. Мранькка. Ташла, тусăм, эс ташла, Çĕнĕ çемĕ каласа. Анчах мана ан хурла, Эп юлас çук намăса. В. Давыдов-Анатри.
Намăса кĕрт позорить / опозорить кого-что, срамить / осрамить кого-что; син.: намăс кăтарт, намăса кĕрт [яр], мăшкăл кур, мăшкăл ту, ята çĕрт.
Ху намăса кĕрсессĕн, çынна намăса кĕртесшĕн ан пул. Ваттисен çапла калаççĕ. Пĕчченех пулсан, Анук выçă вилсен те, çăкăр ыйтма килсе, хăйне хăй намăса кĕртмĕччĕ. Вăл пĕччен мар çав. Н. Мранькка. Ан çухăр, хĕру-пуçу! Ялйыш умĕнче намăса кĕртес тетĕн-и е аçуна пĕтерес терĕн? П. Осипов.
Намăса пĕл стыдиться / постыдиться.
Вăл хăюллăскер, намăса пĕлменскер, Эрехшĕн пуçне те сутма хатĕрскер. Н. Шупуççынни. Вĕсем пире намăса пĕлмесĕр улталарĕç, пире вĕсем хамăр тăвансемпе — рабочисемпе хресченсене хирĕç çапăçтарчĕç. М. Белов.
Намăса çухат терять / потерять совесть.
Шутласан тухать тинке! Кам ăна тухатнă? Намăса Елюк инке Пуçĕпех çухатнă. Капкăн. — Ку Васькине тус-юлташ тесе пурăннă вĕт-ха эпир! Мĕнле тус-юлташ пултăр вăл çакăн хыççăн?! Чысне те, намăсне те çухатнă эсрел çеç. А. Лазарева.
Ниме те [ним вырăнне те] ан хур ни во что не ставить / не поставить кого-что.
Ĕлĕкрех, чăваш вăрманĕнче пурăннă чухне, Тамара вăрман ырлăхне ним вырăнне те хуман. А. Талвир. Ах, ĕмĕр сакки сарлака... Усрарĕ çав турă тертре. Хăйне çеç хурса пысăка Ниме те хуман вăл пире. А. Воровьев.
Отставка (отставкăна) тух выйти [подать] в отставку.
— Итле-ха, хĕрĕм, — терĕ хĕрĕ лăпланнă хыççăн ашшĕ, отставка тухнă полковник. Т. Петĕркки. Вăрçă пĕтиччен вăл, темĕн чухлĕ ӳкĕтлесен те, пурпĕрех отставкăна тухмарĕ. А. Талвир.
Отчёт пар давать / дать отчёт кому-чему.
— Мана халăх суйланă. Эп сана мар, халăха отчёт парăп, — кăшт йăвашланарах кăшкăрчĕ Якур. В. Паймен. — Мĕн отчечĕ парăп-ха эпĕ, — пуçларĕ вăл. — Ĕнер акă «сĕт операцийĕ» туса ирттертĕм. Паттăр пионерсем.
Отчёт ту отчитываться / отчитаться перед кем-чем.
Эпĕ сана ху килнĕ чух пĕчĕк отчёт туса парам: тепре тахçан килетĕн-ха. А. Артемьев. Вăл республикăри колхоз ударникĕсен съезчĕ умĕнче отчет тăвать. Н. Патман.
Пасар ту галдеть, шуметь.
Кĕрлет çав Мăншу халăхĕ, Хĕрарăмсăрах вăл пасар тăвать. Н. Шупуççынни.
Пăлахая пер симулировать, притворяться, прикидываться.
— Пăлхатма пĕлетĕн, ответ тытма вăхăт çитсен — пăлахая перетĕн. А. Ĕçхĕл. Тем тесен те аван мар-çке халăх умĕнче пăлахая персе пурăнма, çыннăн нимĕн те ыратманнине, вăл вăкăр пекех сыввине пурте пĕлеççĕ вĕт. Л. Агаков.
Пăрахăçа хăвар отменять / отменить что.
Ирина çакна кура амăшне пулăшмасăр тăма пултараймарĕ, пĕр тытнă шухăшне пăрахăçа хăварса, вăл сĕтел çине тирĕк-чашăкне йĕркеллĕн хурса тухрĕ. А. Алка.
Пуç сĕлт [пĕк] кивать / кивнуть головой (в знак приветствия, согласия, одобрения и т. п.).
Сĕтел çывăхĕнче пĕр çын тăрать, Тухтара курсан вăл пуç сĕлтсе илчĕ. Н. Илпек. Таня, йăл-йăл йăлкăшса, Тарас Андреевича пуçне сĕлтсе сывлăх сунчĕ. П. Львов. Ак шурăмпуç та улăхса Каçхи сĕме пуç пĕкрĕ. А. Петтоки.
Пуç çаврăнать (çаврăнчĕ) голова кружится (закружилась) чья, голова идет (пошла) кругом чья.
Пуç çаврăнать, чĕре сиксе тапать, ăш çунать. А. Алка. Михайловăн пуçĕ çаврăнчĕ, чĕри вĕриленчĕ, вăл каллех ăнран кайрĕ. Н. Илпек. Эпĕ Рая куçĕнчен тепре сăнаса пăхрăм та, манăн пуç çаврăнса кайрĕ. Хв. Уяр. Яла çитиччен пуç çаврăнса килнипе икĕ хутчен чарăнса тăнăччĕ пулас. П. Львов.
Пуç хур класть / положить [сложить] голову.
Çирĕм миллион çын пуç хуни хăех вăл чăтми хура хуйăх. А. Емельянов. Кайăпăр тăван Чапаев Çапăçнă пек çапăçса, Пулмăпăр тăшман айне, Кăлăх хумăпăр пуçа. Я. Ухсай. Полынăн ирĕк хулинче Хурлăхлă ĕç пулчĕ: Натали алли çинче Яш Сумбай пуç хучĕ. П. Хусанкай.
Пуçран тухмасть не выходит [не идёт] из головы [из памяти, из ума].
Манăн пуçран çав-çавах трактор тухмасть. В. Кузнецова. Çакăн çинчен шухăшла пуçларăм та, вара вăл шухăш ман пуçран тухми пулчĕ. Хыпар.
Расхута (расхода) кăлар 1. расходовать / израсходовать что; 2. в ыводить [пускать, списывать] / вывести [пустить, списать] в расход кого.
1. Материалсене комисси тĕрĕслесе акт çырмасăрах расхода кăлараççĕ. Коммунизм ялавĕ. 2. Кăвайт енчен тепĕр салтак хашкаса чупса çитрĕ. — Васкăр, — терĕ вăл, хыттăн пăшăлтатса. — Расхута кăларăр!.. Чĕмпĕр енне шăватпăр. А. Талвир.
Сасă (сас) пар 1. отдавать [подавать] /отдать [подать] свой голос за кого; 2. подавать / подать голос (заявлять о своем присутствии, сказав, произнося что-либо); откликаться / откл икнуться; 3. подавать / подать голос (давать о себе знать); 4. издавать / издать звук.
1. Валерий Чкаловшăн сас пачĕ пирĕн округ, Вăл пулчĕ пирĕн депутат. А. Ĕçхĕл. Вĕсем халăх пуххине пырса халăхпа пĕрле канаш туса сас памалла. Хыпар. 2. Аптраман тавраш вăранчĕ, Пуринчен малтан лаçран Пĕчĕк Петĕр сасă пачĕ: «Тăр, анне, чăпар автан Виççĕ авăтрĕ хы-ы-тă!» П. Хусанкай. 3. Вăрçă хыççăн сасă панă сăвăçсене пирĕн критика çителĕклĕ асăрхаса пыраймасть-ха. П. Хусанкай. Çапла, çав сулхăн Çурçĕрте вара Чăваш татах хăй сассине парать. А. Ĕçхĕл. 4. Пӳрт алăкĕ чĕриклетсе сас пачĕ. И. Тукташ. Ак вăрăммăн, пăртак салхуллăн Сас пачĕ кĕтнĕ пăрахут. П. Хусанкай. Картишĕнче, урамра, хулара шан та шан тутарса зениткăсем кĕрлетчĕç. Пĕр канмасăр, хăвăрт-хăвăрт сас паратчĕç. В. Алентей.
Сасă (сас) ту поднимать / поднять шум.
Верук саланчĕ. Сăхсăхмарĕ. Амăшĕнчен вăл йăпшăнса Пăлтăра тухрĕ. Сас тумарĕ. Вăл выртрĕ вырăнне сарса. Г. Ефимов. Тăна кĕрсен те — йынăшса, хуллен сас тунă коммунар Пурнăçа чĕнме. X. Акивер. Кĕç грузовик килсе сас турĕ. П. Хусанкай.
Сасса хăпарт 1. повышать / повысить голос на кого; 2. поднимать / поднять голос.
1. — Эс, шăллăм, сассуна ан хăпарт. А. Артемьев. Микула пуп пăлханнине туйсан, сассине татах хăпартрĕ. Н. Мранькка. 2. Прамун машина çăвĕпе витĕр хуралнă пысăк аллине сулса, хулăн сассине хăпартса, кашни сăмаха уçăмлăн калать. А. Артемьев. Телей парас ĕçĕн чăн чурине, — Юрлатăр вăл сасне хăпартса. Митта В.
Сая яр тратить / потратить без пользы (попусту) что, портить / испортить зря что.
Сăмаха эсир сая ан ярăр. Чăн сăмах вăл эмелпе пĕр тан. С. Шавли. Халĕ Мурзайкин пĕлтернĕ хыпар пирки вăл амăшĕнчен ыйтса пĕлмесĕр сăмах вакласа вăхăта та сая ярасшăн пулмарĕ. А. Талвир.
Сăмах [сăмах-юмах, халап] вакла говорить (много, со всеми подробностями).
Самаях ĕшеннĕ ачасем ытлашши сăмах вакламасăрах кашăксемпе ĕçлерĕç. Ю. Скворцов. Атте... çынпа калаçма, сăмах ваклама, шӳтлеме юратать. Уйăп М. Вăл вырăсла начартарах калаçать, çавăнпа халап ваклама ытлах васкамасть. И. Тукташ. Председатель ларăва хăвăрт, нумай сăмах-юмах вакламасăр вĕçлерĕ. А. Емельянов. Уруков Шупашкара каясси çинчен пĕлсен, агрономăн сăмах-юмах ваклас кăмăле сасартăках пĕтсе ларчĕ. А. Ĕçхĕл. Сăмах-юмах вакламасăр, вăл хапхине уçрĕ те Шерккее леçсе панă ĕнине каялла хăй патне кĕртсе ячĕ. Н. Илпек.
Сăмах (сăмаха) вĕçерт болтать зря; болтать / проболтаться, проговориться.
Вăл пит сăмах вĕçертекен этем. Игнатий Павлович çинчен Эс сăмахна таçта вĕçертрĕн. А. Алка. Анчах эс пĕлетĕн, Ăнланан аван: Пĕр сăмах вĕçертрĕн — Пин çынна сутан. П. Хусанкай. Пĕр вĕçертнĕ сăмаха нимĕнле йĕвенпе те тытса çăварлăхлаймăн ĕнтĕ.
Сăмах вĕçтер 1. сплетничать / посплетничать; пускать / пустить слух; 2. преувеличивать [прибавлять] / преувеличить [прибавить]; 3. болтать, пустословить.
1. Ял тăрăх сăмах вĕçтерсе çӳрет. Вăл урăхла çын. Унăн урăхла чун, урăхла ăнлану. Такам вĕçтернĕ сăмаха вăл хăйĕн таса чĕрипе чунĕ витĕр кăларнă хыççăн тин ĕненĕ. Ю. Скворцов. 2. Кунта, тен, кăштах сăмах вĕçтерсе калани те пулĕ. Хв. Уяр. 3. [Лахитов] çамрăк-ха, ку колхозра пĕр-ик çул кăна ĕçлет, анчах сăмах вĕçтерме чылаях вĕренсе çитнĕ иккен. В. Яковлев. Мавра пустуй сăмахпа лĕпĕртетсе сăмах вĕçтерсе ларма юратманнине Макар мăшăрлă пурăнма пуçланăранпах хăнăхса çитнĕ. С. Аслан.
Сăмах çине тăр стоять / постоять твёрдо, настаивать / настоять на чем, стоять [настаивать] / настоять на своём, держать / сдержать (свое) слово; син.: ху (хăвăн) сăмахран ан тух, сăмахна çирĕп тыт.
Павăл мучи хăй сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех — ывăлĕпе кинĕ патне кайса вăл эрне ытла хăнара пулса таврăнчĕ. Н. Илпек.
Сăмах тат [пĕтер] договариваться / договориться что делать, решать / решить что, что делать.
Мĕнле вăл евчĕ? Кирлĕ мар! Хампа сăмах татман пулсан, Каччи те маншăн вăл начар. С. Элкер. Ялйышсем пурте ыран акана тухма сăмах пĕтерчĕç.
Сăмах тухать 1. распространяется слух [дурная слава, молва] о ком-чем; 2. произносится, выгов аривается (слово).
1. Сăмах тухрĕ-тухрех ял çине. В. Сатай. 2. Хăш сăмах хаяр тухсассăн — Вăхăчĕ йăваш мартан. Тепĕр чух эп панă сассăм Вăл килмест иккен хамран. П. Хусанкай.
Сăмах чĕн 1. говорить / сказать слово кому; 2. возражать / возразить кому.
1. Ик-иçĕ минут иртрĕ пулĕ вăл сăмах чĕниччен. В. Паймен. Çынсем пĕр сăмах та чĕнмерĕç. Ю. Айташ. 2. Эпĕ те шăла çыртса ларатăп, пĕр сăмах та чĕнместĕп. А. Талвир. Аптраса ӳкнĕ чиновник хирĕç нимĕн те тавăрайман, пĕр сăмах чĕнмесĕр аяккалла утса кайнă. И. Иванов.
Сăмаха кĕр 1. быть в ссоре с кем; 2. получать / получить замеч ание; быть обруганным; 3. затевать / затеять ссору с кем.
1. Çапла хӳтлĕх паракантан ят илтесси, кивçеншĕн сăмаха кĕресси ăслă-хапăллă çынна пит йывăр вăл. 2. Пĕр-ик кĕлтелĕх тырăпа тутă пулас çук; тата, анана кĕрсе вырнă тесе, ятлаçа пуçлĕ, кутăнскер, уншăн сăмаха кĕрес пулать. 3. Мĕн çавăн пирки сăмаха кĕрсе ларан унта. Вăл калаçма пит ăста çынна, çынна пĕрре те сăмаха кĕмелле тумасть.
Сăмахшăн кивçене каймасть за словом в карман не лезет / не полезет кто.
Уй-хир çынни, мĕн каласси, Каймасть сăмахшăн кивçене. А. Воровьев. [Кĕтерне:] Сăмахшăн кивçене каймасть вăл Елисар кум. А. Ĕçхĕл. — Ĕçсем çеç иртчĕр ăнăçлăн, Вăл йĕкĕте хамах эп тупăп! — Каймасть сăмахшăн кивçене, Сăмах килет çине-çине, Теприн вара çăварĕ хупă. А. Алка.
Сăнтан ӳкер заставить осунуться, заставить худеть / похудеть.
Чăпта çапасси çынна сăнтан ӳкерет-мĕн вăл. И. Тăхти.
Суд ту 1. судить (рассматривать чей-либо проступок, преступлвние в судебном порядке); 2. осуждать / осудить; 3. судить (составлять мнение, суждение о ком-либо, о чем-либо); 4. судить (следить за соблюдением правил игры и разрешать возникающие споры).
1. Вăл Нюрнверг процесĕнче ирсĕр фашизма суд тунă çĕре те хутшăннă. Чăваш календарĕ. Суд тăвать-мĕн Çуйăн Çăрттана. А. Галкин. 2. — Эпир тĕрĕссине калатпăр, Шилав юлташ! Судне тăвасси — сирĕн ĕç, — куçран пăхса каларĕ Варвари. С. Аслан. Хаяррăн суд тума ыйтаççĕ темиçе районтан килнĕ колхозниксем, хуларан килнĕ рабочисем. В. Паймен. 3. Рябов, иккĕмĕш бригадăна юлашки вăхăтра кая юлнăшăн намăслантарма тытăнсан, чĕнмесĕр тӳсеймерĕ: — Суд тума ан васкăр. Иккĕмĕш бригада Хĕрлĕ ялава вĕçертсе ямĕ. В. Паймен. 4. Мечĕкĕ пирĕн хапха патне куçнă... Çав вăхăтра судья, пирĕннисене штрафласа, вунпĕр метртан тапмалла суд тăвать. Стадионти халăх улать, шăхăрать, çухăрать, кĕрлет. В. Паймен.
Суда пар отдавать / отдать под суд.
— Ревизи пулчĕ. Виççĕр тенкĕ тухмасть. Акт çырса суда пама пултараççĕ, — терĕ вăл нăшăклатса. А. Талвир. — Мана учительтен кăлараççех ĕнтĕ, суда пама та пултарĕç, хамăн заявлени парас мар-ши? — ыйтрĕ Людмила. Т. Петĕркки.
Сӳлтен кай выбиваться / выбиться из сил, обессилеть, ослабеть.
Вăл аллинчи йӳрекне хучĕ те сӳлтен кайнă çын пек халсăррăн сак çине кайса ларчĕ. Ю. Скворцов. Сар хĕвел хавассăн йăл кулать тӳпере. Çил сывларĕ ассăн, Кайнă вăл сӳлтен. В. Алентей.
Сывлăш пӳлĕнет [питĕрĕнет] дух захватывает [занимает] кого.
Оля вара хăй шăхăрма шутларĕ. Хытă пăлханнипе сывлăшĕ пӳлĕннĕ пуль çав — йĕркеллĕ шăхăраймарĕ вăл, çапах та шилетнĕ сасă каçхи шăплăхра самаях лайăх илтĕнчĕ. В. Паймен. Евлен çакна хăйĕн ăсĕпе мар, хăйĕн таса та çамрăк чунĕпе чухларĕ. Чĕри сиксе тапма пуçларĕ. Çавăнпа Петĕре тавăрса каланă чухне сывлăшĕ пӳлĕнесрен шикленсе, вăл нимĕн те шарламарĕ. Г. Краснов. Çакна илтсен, манăн савăннипе сывлăш питĕрĕнсе ларчĕ. Хыпар.
Çăвар вылят шутить.
Пухăва пуçтарăнсан, хăшпĕр чухне çăвар вылятса култаракансем те тупăнатчĕç. А. Этмен. — Çăвар вылятса мар, чăнах ыйтмалла вăл хут пирки мăрсасенчен, — Ахтупая хӳтĕлесшĕн пулчĕ кил хуçи. К. Турхан.
Çăвара кĕр [кил] сказать, быть сказанным.
Çын çăварне кĕнĕ сăмах кирек хăçан та пулатех вăл. Вăн, калхуссем пуласси çинчен те тахçантанпах калаçатчĕç те — пулчĕ-çке. С. Аслан. Халăх çăварне кĕрсен пулать. Ваттисен сăмахĕсем. Çăвара килни ума килет. Ăслă сăмахсемпе юптарусем.
Çăварлăх пар [пер] взнуздывать / взнуздать кого-что. (1. вложить удила в рот лошади, пристегнув их к уздечке; 2. заставить подчиниться чему-либо, не дать воля.)
1. Ун чухне вара Эльгеев: «Ерипен, Савраська! — тесе, çăварлăх панă лашана пĕтĕм вăйпа туртса хуллентерех чуптарать. П. Осипов. Вăл лашана çăварлăх пемесессĕн тытса чараяс çук. 2. Мĕн тăвăн-ха çамрăк шухăша? Çăварлăх переймĕн. А. Алка.
Çерем уç поднимать / поднять целину (1. вспахать неподвергавшуюся обработке, ещё не паханную землю; 2. заново начать что-либо).
1. Парти чĕннипе эпир, Чĕре хуншипе эпир Уçрăмăр пĕр уçман çеремне. Г. Краснов-Кĕçĕнни. Тапранчĕ поезд, шурĕ, шурĕ... Куçран çухалчĕ инçетре. Пиччесене вăл илсе кайрĕ Çерем уçмашкăн Çĕн çĕре. И. Малкай. Ту хĕрринчи лапăра хресченсем çерем уçаççĕ. Н. Илпек. 2. Мана комсомол ĕçĕпе булорганизатор турĕç. Ку ĕçре ман «çерем уçмалла» пулчĕ. В. Паймен. Ӳпкелешсе пĕр вĕçĕмрен Хыпса çунать чĕрем. Мĕн чухлĕ манăн ĕçĕмре Уçман çерем! А. Воровьев.
Çĕр виç мерить землю.
Вăл апла-ха... Пулкаларĕ. Хам та, шăллăм, эп Çур Румынипе Болгари çĕрне виçрĕм, теп. П. Хусанкай.
Çĕр пичĕ [çĕр] çинчен шăл стереть с лица земли кого-что.
Фашистсем крепоçе чăннипех çĕр пичĕ çинчен шăлса ывăтма шут тытрĕç пулас. А. Артемьев. Сантăр хĕçĕ вăй вылярĕ Вутлă вăрçă хирĕнче. Тăшмана вăл касрĕ, ватрĕ, Шăлчĕ хамăр çĕр çинчен. В. Давыдов-Анатри.
Çилĕ тулать гневается кто, пылает гневом кто.
Çилĕ тулса çитнĕ халăх вăл, пĕр тапранса кайсан, темĕн те тума пултарать, Макар. С. Аслан. Аннан кăкрине тăвăллă çилĕ тулса килчĕ. А. Ĕçхĕл. Çилĕ тулнă кăкăра Яриех уçасчĕ те Вутлă çиçĕм чулĕпе Чĕрене хăйрасчĕ тек! И. Тукташ. Шур юр çине ӳксе юлать Хăваласа пуçтарнă халăх. Çилли кĕрет, çилли тулать, Хăвачĕ пур-ха тавăрмалăх. С. Шавли.
Çилле шăнар укрощать [подавлять, сдерживать] / укротить [подавить, сдержать] гнев.
Амаçури çаплах ятлаçма чарăнман. Вăл çиллине шăнарса ярайманнипе хăйне хăй çĕтĕлсе тăнă. С. Аслан. Николаев, çиллине аран-аран шăнарса, вăрттăн çыртакан йытă пек пăркаланса илчĕ. В. Краснов-Асли. — Халăх, — тет вăл хăйĕн çиллине шăнараймасăр, — сире кунта пуянсем улталаççĕ. И. Патман. Кируш чĕнмерĕ. Инкеке лекнĕ юлташĕ, çиллине шăнарайманнипе, тем те каласа яма пултарнине туять вăл. А. Талвир.
Çул [çул-йĕр] кăтарт указывать / указать дорогу [путь] кому-чему.
Комсомол çул кăтартрĕ мана, Рабфака вĕренме вырнаçтарчĕ. С. Шавли. Вăл ăс пачĕ, çул кăтартрĕ Ырă пурнăç кунçулне. Ленин халăх чĕринче. Коммунистсен партийĕпе Совет правительстви... хресчене хăлтăр-халтăр урапа çинчен хурçă трактор çине лартма çул кăтартса пачĕç. М. Белов. Ленин вĕрентĕвĕ çынсене пурнăç тупсăмне, илемлĕ пуласлăх патне çул-йĕр кăтартса пырать. Коммунизм ялавĕ.
Çул уç [хыв] прокладывать [пролатать, проторять] / проложить [проторить] дорогу [путь] кому-чему.
Улттăн, пилĕк коммунистпа пĕр комсомолец, наступленин аслă çулне уçма Днепр урлă каçаççĕ. Н. Илпек. Пĕлмен те пулĕ вăл ун чух Хăй мĕншĕн вăрçнине, анчах та саншăн хывнă аслă çул. П. Хусанкай. Коммунăна истори çул хывать. А. Воровьев.
Çула пӳл [картла] заступать / заступить дорогу кому.
Мир! — тăнăç пурнăç умĕнчи тупа, Вăл тăшмансен çулне картларĕ, пӳлчĕ. Ю. Петров. Мĕн хыпар-ши, мĕн хăнар-ши, телефон юпи улать: Ĕмĕтри телейĕм мар-ши Е инкек картлать çула. П. Хусанкай. [Таня:] Çук, Кусар юлташ, мана никам та кӳрентермен, нимĕнле арăш-пирĕш те ман çула пӳлмен. Н. Патман.
Çунат ус опускать / опустить крылья (крылышки).
Хаяр кĕрешӳре Йĕтре витĕр тӳрех Хĕр кĕнĕ вут ăшне... Усма паман çунат Çак пĕчĕкçĕ этем Вут-кайăк пек чунпа. М. Волкова. Иван Егарчă ăнланнă пек те пулать, çавăнтах ăна пĕчченлĕх хупăрласа илет. Шыв чиксе кăларнă чăхă пек тĕршĕнсе çуначĕсене усать. В. Краснов-Асли. Чăрсăр-çке вăл июнь хĕвелĕ: хăйĕ çунатне усас вăхăтра та вĕри. А. Емельянов.
Çывăх кур 1. считать / счесть за близкого человека кого; 2. почитать кого, дорожить кем.
1. Хăй тăлăх-туратне вăл лайăх астуса тăнă, çуксене-тăлăхсене çывăх курнă. 2. Çавăнпа колхозниксем хисеплеççĕ, пит çывăх хураççĕ ăна [конюха], пухусенче сума сăваççĕ. Н. Волков. Мирон Платоныч килте чухне Евтух аппăшĕ вĕсем патне пит пырсах çӳремест. Пĕрне-пĕри çывăх кураççĕ пулин те, пиччĕшĕпе йăмăкĕн сăмах килĕшменни час-часах пулать. В. Сатай.
Çынлăхран кăлар 1. заставить терять / потерять человеческий облик кого; 2. изуродовать кого.
1. — Хăйне çынлăхран кăларнă салтак — салтак мар, кĕсел вăл, — хыттăн витерет вĕсене Фомин. А. Алка. Кӳршĕм начартарах пурăнтăр, эпĕ — лайăхрах пурăнам. Çакă этеме çынлăхран кăларать. А. Алка. 2. Хĕне-хĕне, шăмми-шаккисене амантса пĕтерсе, ăна çынлăхран кăларнă.
Тара ӳкер заставить сильно потеть / вспотеть кого.
[Макаç:] Вăл сахал, ĕнер тепри пухура тара ӳкерчĕ. И. Максимов-Кошкинский.
Тăкакне сапла [вит] покрывать / покрыть расходы [убытки].
Çул тăкакĕсене саплама вăл малтан сурăхĕсене сутнă, унтан — лашине. Хв. Уяр. Ĕçлен кунĕпе — илен пилĕк пус, Ăçтан эс унпа витен тăкакна? С. Элкер. Выльăх-чĕрлĕх начар, вĕтĕ, хăйĕн тăкакне витме пултараймасть. Н. Патман.
Тăлăха юл 1. сиротеть / осиротеть; 2. вдоветь / овдоветь.
1. Тăлăха юлнă ачан килти пурнăçĕ ытла йывăрланса çитнĕ. М. Исаев. Ачаллах тăлăха юлнăскер, Илле йăванĕ çуклă-пурлă вăйĕпе ĕçлесе тупнă çăкăра çисе çитĕннĕ. В. Сатай. 2. Çур çул пурăнайман вăл [Кĕтерук] юратнă мăшăрĕпе. Тăлăха юлнă. Н. Терентьев. Михетере пулăшма Васкшă вăл [Сетнер] кăлăхах. Акă ĕнтĕ Нарспи те Тăрса юлчĕ тăлăха. В. Алакĕр.
Тăн пар учить уму-разуму кого.
Анахвиспа Ванюк пĕр-пĕрне юратчăр тесе тăн парасси — пирĕн ĕç, пирен ырă шухăш-кăмăл. Н. Мранькка. Ак, паян вăл ялта председатель тăн парать Совет влаçĕ çинчен. А. Алка. — Тĕрĕслес пулать урапа-хăмăта çула тухиччен! — тесе тăн пачĕ. К. Турхан.
Тăна кĕр 1. приходить / прийти в себя [в сознание], очнуться; 2. стать понятливым, понимать / понять что, осознавать / осознать что, образумиться, опомниться.
1. Кас-кас вăл [Кируш] тăна кĕнĕ. А. Талвир. Вăхăт иртнĕ те иртнĕ, Григорий Башло çапах тăна кĕреймен-ха, çăвар уçса сăмах калайман. В. Ухли. Мĕскер эс, Петĕр? Мĕн тĕлĕнетĕн? Тăна кĕрсем, палла мана. П. Хусанкай. 2. Кĕрепле аври пĕрре Çамкаран çапсан, Çын часах тăна кĕрет, тенĕ авалтан. П. Хусанкай.
Тăна (тăн) кĕрт 1. учить уму-разуму кого, поучать кого; 2. приводить / привести в себя кого; 3. проуч ить кого, наказать кого.
1. Вăл, Ерошкина тăна кĕртес тесе, чылайччен ятларĕ те киле ячĕ. Н. Патман. 2. Вĕсене Ваçка йыснăшĕн сасси тăна кĕртрĕ. М. Ухсай. Наçтук ăна сивĕ шывпа сапса тăна кĕртрĕ. А. Артемьев. 3. — Савăнма ан васка, райкома чĕнсе хăвна тăна кĕртессе кĕтсех тăр! — хушса хучĕ. М. Кипек. Пуппа юлташлă самăр вырăс уçнă Чăвашсене тăна кĕртме лавкка. Я. Ухсай. Ют çĕртен ырăпа килнине Чыс тумалăх пур çăкăр-тăвар, Чикĕрен усалпа каçнине Тăн кĕртмелĕх пур типĕтнĕ тар. С. Шавли.
Тăна çухат 1. терять / потерять рассудок (1. утратить способность соображать, понимать, здраво рассуждать и т. п.; 2. лишаться ума, мешаться в уме).
1. Пуринчен ытла, — тет вăл, пуçланă сăмахне малалла тăсса, — тăна çухатас пулмасть, кашни самантрах хăвна ху сыхланмаллине асра тытмалла. Н. Патман. Метеорсем тĕнче уçлăхĕнче, Сĕм-тĕттĕм тӳпене çурса, Тăнне çухатнăн ыткăнаççĕ. X. Акивер. 2. Тепри пулсан, юратнă упăшкине вĕлерни çинчен пĕлсен, тăнне те çухатмалла, ку хĕр майор вара çакăн пек йывăр самантра та ĕçлеме пултарать. Л. Агаков.
Тĕл пул 1. встречать / встретить кого-что, встречаться / встретиться [повстречаться] с кем-чем; 2. попадаться / попасться; 3. наткнуться на кого-что, натолкнуться на кого-что; попадать / попасть вовремя.
1. Пристань çинчен тухсанах, пĕр паллакан чăваш поэчĕ тĕл пулчĕ. М. Исаев. Ленинпа тĕл пулни Бабушкинăн малашнехи пурнăç çулне татса парать. Чăваш календарĕ. 2. Ку çул çинче кĕперсем çине-çинех тĕл пулаççĕ. В. Ухли. Курăк хушшинче пиçме тытăннă хурăн çырли тĕл пулкалать. Т. Петĕркки. Ăна хирĕç темĕнле ют çынсем тĕл пулаççĕ. Микулай вĕсене асăрхамасть. А. Ĕçхĕл. Урамра ура ярса пусмассеренех Миронкин йывăç урапи çине тĕлĕнсе пăхакан çынсем тĕл пулаççĕ. А. Талвир. 3. Микулай шикленме те, пăрăнма та ĕлкĕреймерĕ. Тепĕр утăм малалла ярса пуссан, вăл икĕ туспа куçа-куçăнах тĕл пулчĕ. А. Ĕçхĕл. Яшка антарнă тĕлех пултăм.
Тĕлне пул 1. встречать / встретить кого-что; 2. заставать / застать кого-что.
1. Салтаксем тĕлне пулсассăн, Мучи хыврĕ çĕлĕкне. Ĕçĕ пур пулас — васкавлăн Пăрăнать вăл пĕр енне. П. Хусанкай. Лукари телей тĕлне пулнă пекех, вăл пынă каçхине йыснăшĕ килте пулмарĕ. С. Аслан. 2. Апат тĕлне пулни тата вашаватлăн йышăнни Çтаппана ырра пĕлтернĕ пек туйăнчĕ. Я. Мранькка.
Тĕс каять линяет, облиняет, выцветает.
Тепри, тĕс кайнă кивĕ картузли, кĕптĕрккерех арçын. В. Ухли. Вăл çăпатапа, пуçне, ăшă пулсан та, çавра кивĕ çĕлĕк тăхăннă, тĕс кайса хĕрелнĕ çăмăл тăла пиншакне йӳле янă. С. Аслан. Çумăрпа тĕс кайнă юпасем çине лĕпĕшсем ларса канаççĕ. В. Алентей. Ĕмĕрех симĕс-кăвак, ĕмĕрех улшăнуллă тинĕсĕн çак вăхăтра тĕсĕ кайнă, вăл, шăрăхпа кĕрешме мĕнле те пулин вăй кĕтнĕ пек, халтан кайса выртать. Ю. Званацкий.
Тĕс кĕрет [çапать] 1. становится каким-либо (по внешности, цвету и т. п.); 2. тĕс кĕрет поправляется кто. 1. — Епле хытă пиçнĕ хĕвелпе! Крымпа Кавказра кун пек хитре тĕс кĕрес çук. А. Ĕçхĕл. Сахăр кăшманĕ акнă пусăра ретсем хушшинче юлашки хут кăпкалатса тухнă тĕле хирти ыраша ĕнтĕ ылтăн тĕс кĕнĕччĕ. А. Ĕçхĕл. Петĕрĕн вĕриленнĕ питне хĕрлĕ тĕс çапса тухнă, куçĕ савăнăç хĕлхемĕ сирпĕтет. Г. Краснов. Тăм пӳрт стенисем мăкланса кайнă, симĕс кăвак тĕс çапнă. В. Паймен. Ритăн кĕре ӳтлĕ питне хĕрлĕ тĕс çапрĕ, анчах вăл мĕншĕн хĕрелнине Таня тавçăрса илме мар, асăрхамарĕ те. А. Артемьев. Халĕ çеç тухакан хĕвел шупка хĕрлĕ пайăркисене сапаланипе йывăç тăррисене çав тери илемлĕ тĕс çапрĕ. С. Павлов. Иван Демьянович сăнĕ те сисĕнмеллех улшăнчĕ. Яланхи кĕре пит-куçне темĕнле сарăрах тĕс çапрĕ. А. Ĕçхĕл. Çил кунĕпех чӳречесем çине Вĕт тумламсем, вĕт пĕрчĕсем тăкать. Сивлек тĕс çапнă пĕлĕтсен питне, Йăмралăх ăшĕ ман пекех вăркать. В. Тимаков. 2. Тепĕр самантран хĕр лăпланчĕ, сăнне-питне яланхи тĕс кĕчĕ. А. Ĕçхĕл.
Тĕсрен кай изменяться / измениться в лице.
Ванюш çав каç Пăваран таврăнчĕ. Вăл иртенпе пĕр хĕлхем те апат çимен, тĕсрен кайнă, ывăнни те сисĕнет. В. Ухли.
Тилхепе тыт 1. править лошадью; 2. быть [стоять, находиться] во главе чего.
1. Эпир уя-хире иленнĕ, Атте-анне пехилĕпе Мĕн ачаран çунса çӳренĕ Тытса курасшăн тилхепе. Ю. Семенов. Ларса пырать вăл, шĕшлĕ, шĕпĕн пек, Ăçта унта — тытасшăн тилхепе. С. Шавли. Мана, çĕтĕк-çатăка, çуна тĕпĕнче улпутла ларса пыни килĕшмĕ, ларкач çине тилхепе тытса ларас пулĕ. М. Кипек. 2. Шутлаççĕ халăх пурлăхне васкавлăн Шут шăрçиеем, арифмометрсем. Çак ырлăхшăн сире епле мухтамăн, Колхоз тилхепине тытакансем. Ю. Семенов. Ашшĕ сăмахне ывăлĕ манмасть, халăх шанса панă пурнăç тилхепине çирĕп те пĕр тикĕс тытса пырать. Коммунизм ялавĕ.
Тутана [тута-çăвара, çăвара, шăла] ей скалить зубы.
— Ăшçунтармăш эс, Иван Филиппович, — тутине ейсе ячĕ Анфиса. А. Талвир. — Парадокс! — йĕкĕлтесе кулса илчĕ Мария Федоровна, çӳхе тутине ейсе. Т. Петĕркки. — Илсе килтĕн-и, инке, мĕн хушнине? — ыйтрĕ стражник, сарă шăллă тути-çăварне ейсе. М. Трубина. Хĕрлĕ çӳç, çăварне ейсе, Катăк шăлне кăтартрĕ. Г. Краснов-Кĕçĕнни. Вăл çăварне карса кулать, шăлĕсене ейсе тăрать. Н. Илпек.
Тутана тăс [пăр; ус] надувать / надуть губы [губки].
Эпĕ [Сантăр] тутана тăсса, сĕтел хушшине кĕрсе лартăм, кĕнеке вулам пекки тăватăп, анчах пуçа нимĕн те кĕмест. А. Талвир. «Мĕн тутуна усрăн мăрса?» — калаçрĕ вăл хăй тĕллĕн, пӳлĕмре каллĕ-маллĕ уткаласа çӳресе. К. Турхан. Каччă, тутине пăркаласа, хыçлă тенкел çине кайса ларчĕ. В. Ухли. Старик, çăварне йӳçĕ япала хыпнă пек, тутине пăркаласа илчĕ. Г. Краснов-Кĕçĕнни.
Тутă тыт быть питательным, сытым.
Пулă çăкăр мар, вăл тутă тытмасть. Ваттисен сăмахĕсем. Çĕр-анне çынсене тутă тытакан паха тырпул çитĕнтерсе панă. Юхма М. Шăрттан вăл питĕ тутă тытакан апат. Ю. 3банацкий.
Тымар яр пускать / пустить корни (1. дать из себя корни; 2. проч но, надолго обосноваться где-либо; обзавестись хозяйством; 3. приобрести особую силу, стать постоянным, укорениться и т. п.).
1. Çĕре тымар янă ӳсентăран çывăрмасть. Кунсеренех аталанать. А. Талвир. Акă, çуркунне çырмари юшкăн ăшне йăмра патакĕ çеç чиксе хăваратăн. Вăл тымар ярать. Хунавласа ӳсме тытăнать. А. Ĕçхĕл. Çӳлтен-çӳле ӳсет çĕн тырă, Шалтан-шала ярать тымар. А. Воровьев. 2. Хăватлă ял ĕрчев тымарĕ янă Таса Ах шывĕ хĕрринче, тура. Я. Ухсай. Хресченсем, капитализм вуншар çул хушши тымар янă пулин те, ăна сирсе ывăтма кирлине ăнланса илччĕрччĕ. В. Ленин. 3. Тахçан чĕрене тымар яма ĕлкĕрнĕ шанăç татах пуçне çĕклет. П. Львов. Чăвашсем хушшинче социал-демократла юхăм тымар янине пĕлес тесен, çав революци тапхăрĕнче чăвашсем мĕнле кĕрешнине пăхса тухас пулать. И. Кузнецов.
Укçа (укçана) çап наживать / нажить деньги [капитал], ковать деньги, загревать / грести деньги лопатой.
Вĕсем тӳлĕç-ха, сахал мар укçа çапаççĕ. А. Артемьев. Ай-яй укçана çапать иккен вăл. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ.
Укçа (укçана) тăк [сап] сорить [сыпать, швырять] деньгами, бросаться деньгами, бросать деньги на ветер.
[Сармантей:] Ăнăçлă пулмарĕ ман роман. Укçа тăкни анчах пулчĕ. И. Максимов-Кошкинский. Юрать халь пĕр лаша та пĕр ĕне çеç усрать Эльгеев, ют хуласене çӳресе укçа тăкасси те çук. П. Осипов. Чăваш купца Морозов Савви мар, Сапмасть вăл укçине меценатла. Çĕр хут, пин хут вăл хыт кукар, Ылханнă метала çыртать вăл шăлпала. С. Шавли.
Ура çине тăрат ставить [поднимать] / поставить [поднять] на ноги кого (1. восстановить; 2. вырасти, воспитать, довести до самостоятельности).
1. Муççа халăх вăрçинчен таврăннă çĕре Хĕлип хăйĕн хуçалăхне ура çине тăратнă. А. Артемьев. Шăпах çав выçлă-тутлă та çĕтĕк-çурăк тăхăннă çынсен ĕнтĕ ялти ишĕлчĕк пурнăçа ура çине тăратмалла. В. Краснов-Асли. 2. Вăл нумай тар тăкрĕ ачисене ура çине тăратасчĕ тесе. Коммунизм ялавĕ.
Ура тупанĕнчен пуçласа пуç тӳпине çитиех
Ура тупанĕнчен (тупанĕсенчен) пуçласа пуç тӳпине çитиех (пуç тӳпи таран) с [от] головы до ног [до пят].
Алайăн çанçурăмĕ вĕриленчĕ. Умĕнче ахăрашса тăракан хуçана вăл ура тупанĕнчен пуçласа пуç тӳпине çитиех тинкерчĕ. Митта П. Макара илсе кĕчĕç. Прапорщик ун çине ури тупанĕсенчен пуçласа пуç тӳпине çитичченех пăхса тухрĕ те кăвас икерчи пек тутисене кăшт култаран пек турĕ. М. Данилов-Чалтун. Унтан санаторие сывалма пынă çынна ура тупанĕнчен пуçласа пуç тӳпи таран, анчах ним чухлĕ те кӳренмелле мар куçĕпе виçсе сăнарĕ. Ю. Званацкий.
Ура хур [ларт, яв] подставлять / подставить ногу (ножку) кому, давать [подставлять] /дать [подставить] подножку кому (1. ура хур [яв] поставить свою ногу так, чтобы об неё споткнулся другой человек; 2. ура хур [ларт] исподтишка с умыслом вредить, пакостить; строить каверзы).
1. Кӳршĕри Миккуль мана ура хурсах ӳкерме те хăтланчĕ. А. Талвир. Кĕрешсен-кĕрешсен, мишер ачи ĕç тухманнине курать те Тимука ура хурса кăшт çеç çĕклесе пăрахать. С. Лашман. Унăн вăйĕ пĕртте çук, кĕрешнĕ чух вăл ура явса анчах ӳкерет. Уйăраймăн шыв сапса, Кăшкăраç: «Ура ан яв!». А. Афанасьев. 2. Эпĕ хама ура хурас текенсене тăлласа лартма пултаратăп-ха. В. Алентей. Хурăнсем ура хураççĕ çил ачине, малалла куçма памаççĕ. В. Харитонов. Кам пире ура лартмарĕ, Кам кăна кӳмерĕ-ши Чăрмав — Пурпĕр урапи чакмарĕ, Тăваллах хăпарчĕ вăл пĕрмай. Ю. Семенов.
Ура ярса пус 1. шагать / шагнуть, ступать / ступить; 2. ура ярса ан пус чтобы ноги не было чьей где, чтобы нога не была [не ступала] чья где, ни ногой к кому, куда.
1. Эпĕ мĕн хĕл ларнăранпа çын ура ярса пусман çырмана чупса антăм. П. Львов. Чăрăшлăхри сĕткенлĕ сывлăшĕ те ура ярса пусмассеренех савăнтарать. Л. Талвир. 2. — Витене ура ярса ан та пустăр вăл. Уйра ĕçлесе тӳрре тухтăр, — терĕç пурте харăсах. В. Алентей. Малтанах пĕлнĕ пулсан, Ануксем патне ура ярса пусмăттăм. Н. Мранькка. Çавăнтан вара эпĕ вĕсен пахчине ура та ярса пусман.
Урлă выртана тăрăх çавăрмасть [илсе хумасть] не повернёт вдоль то, что лежит поперёк (о человеке, который ничего не делает).
— Эй, çав Борис каланине Чикессĕм çук эп хăлхана. Урлă выртан пуленкене Вăл тăрăх çавăрса хуман. Г. Ефимов. Ĕне витинче ним йĕрки те çук иккен, арпа та кĕрпе темелле. Кунта урлă выртана тăрăх илсе хуманни пĕрре пăхсах курăнать. С. Аслан.
Усă кур пользоваться / воспользоваться кем-чем.
Япăхса кайнă шкул çуртне юсаттармалла пулнă пирки Ковалев отпускпа усă курайман иккен. В. Алакĕр. Вăл çĕрсем кăлăхах хытса выртаççĕ, уссине питех курма пулмарĕ. Н. Шупуççынни.
Услам ту заниматься ростовщичеством, торговать, промышлять.
1. Çынсем тырă выраççĕ — вăл [Ентри] услам туса çӳрет. Н. Терентьев. Чиркӳре пулмалли тĕрĕсене таçти музейсене сутса услам тăватăн тесе вăрçать. А. Артемьев. Кукăр алăллă Микиш начартарах выртакан япалана пурне те килне сĕтĕрет, пахчинчи кашни улмипе, картинчи кашни чăххи-чĕппипе услам тума тăрăшать. В. Сатай.
Ӳт илет 1. заживает, затягивается (о ране); 2. принимает плотъ от кого, оплодотворяется.
1. Юн юхмашкăн чарăнать, Сăнран кайнă Петĕре Хĕрлĕ-хĕрлĕ сăн кĕрет, Суранне те ӳт илет. Г. Ефимов. Миçе хут килчĕ çу... Çĕр пичĕ юсанчĕ çĕнĕрен, тĕпрен. Çынсен чĕр суранне ӳт илчĕ, Çĕкленчĕ пурăнăç хитрен. Г. Орлов. Çапах та суранне нимĕн чухлĕ те ӳт илмен. В. Алентей. 2. Иртнĕ хĕл те, иртнĕ çу, çыртăм сăвă, çыртăм сăвă. Пулĕ терĕç сăвăç-Юрăç санран ӳт илнĕ ачу. Н. Янкас. Атом бомби-йĕтри вăл пулнă, — Чĕтреççĕ унăн аллисем: Тытасшăн хăй çак путсĕр, ӳт илнĕскер Бонн хĕвĕнче. Г. Орлов.
Хал (хала) яр 1. утомлять / утомить кого-что, изнурять / изнурить кого-что. 2. утомляться / утомиться, уставать / устать, обессилевать / обессилеть, изнуряться / изнуриться.
1. Пĕр сасăллă шăнкăрав хала ярать сассипе. 2. Аслă çĕр, паттăрсен çĕрĕ-шывĕ! Юн тăкса хал яран война: Выртса кан! — тет вăл, чунăмçăм, ывăлăм! А. Ĕçхĕл.
Харама яр 1. делать / сделать тщетным; 2. разорять / разорить кого-что; 3. тратить / тратить без пользы.
1. Чеесене вăл хăйсенĕн чеелĕхĕсемпех такăнтарса пырать, вĕсен канашне харама ярать. 2. Хăйĕн хытă чĕрипе вăл шăллĕне çука хăварнă, харама янă. Чăвашсен чăпта çапнă чух юрланă юрри алăстисен йывăр пурнăçĕ çинчен каласа парать, этемĕн вăйне харама яракан патшапа хуçасене ылханса питлет. Чăваш фольклорĕ. 3. Шĕвĕ навус хресченсемшĕн хаклă япала, çавăнпа ăна сыхламалла, харама ярас пулмасть.
Хăй виçипе виç мерить на свой аршин [мерку] кого-что.
Кашни çыннах вăл хăйĕн виçипе виçнĕ. А. Ĕçхĕл.
Хăйне (хăй) алла ил брать / взять себя в руки.
Тарас Андреевич шăла çыртсах вăй пухрĕ те хăйне хăй алла илчĕ. П. Львов. Часах Урасмет хăйне алла илчĕ те... крыльца карлăкĕ çине вырнаçса ларчĕ. К. Турхан. Чаштах çĕкленчĕç Чĕрĕп йĕпписем, Анчах хăйне алла илсе, Каларĕ вăл: Ах, Юс пике, Мĕн-ма васкатăн ун пекех? А. Кăлкан.
Хăйне (хăй) тыт держать [вести] себя как.
Хăйне вăл [сысна пăхакан] пĕр-пĕр пысăк ĕç тăвакан паттăр пекех хăюллă тыткалатчĕ. А. Емельянов. Евгений хăйне чылаях мăнаçлăн тыткалать. Н. Терентьев.
Хăлха (хăлхана, хăлхасене) (чăнк) тăрат навострить [насторожить] уши [слух], настораживаться / насторожиться, превращаться [обращаться] / превратиться [обратиться] в слух.
Сержант хăлхана чăнках тăратнă. Вăл вара тăшман сăртран мар, вăрмантан пенине тавçăрса илнĕ. Чăваш календарĕ. Ĕнисене кура хĕрарăмсем хăлхисене тăратрĕç. В. Паймен. Макçăм ирĕксĕрех пуçне çĕклесе Çтаппан çине пăхрĕ, хăлхине тăратрĕ. Н. Мранькка.
Хăлхана (хăлхасене) йӳçĕхтер 1. прожужжать [протрубить] уши кому о чем; 2. надоедать / надо есть кому.
1. [Натали — Янгорчина:] Мĕн итлемелли пур сана. Хăлхана йӳçĕхтеретĕн. А. Ĕçхĕл. Пазухин пуп сăмахĕсене тĕлĕкри пек çеç илтет. Çитменнине, вăл ку юмаха турă саккунĕсен урокĕсенче илтсе хăлхине йӳçĕхтернĕ. А. Артемьев. Сăвăсенчи садсемпе шăпчăксем тахçанах хăлхана йӳçĕхтерчĕç ĕнтĕ. А. Ĕçхĕл. 2. Кашни каç ташлатчĕç нимĕçсем. Кашни каç урамсенче вĕсен ӳсĕр сассисем хăлхана йӳçĕхтеретчĕç. Л. Агаков. Мотор шавĕ мана тек кансĕрлемест ĕнтĕ, хăлхана йӳçехтермест, тапхăр-тапхăр хумсем çурăмран пырса çапнине те туйми пулатăп. И. Григорьев.
Хăнт та тумасть и в ус (себе) не дует.
[Ухтеркке:] Уншăн [киншĕн] пулсан, хуть вил, хуть чĕрĕл. Вăл, уншăн пулсан, хăнт та тумасть. Ф. Павлов. — Пăхăр-халĕ ăна! Выртать нимĕн те пулман пек. Ача алхасса çӳрет — вăл хăнт та тумасть! — сурчăксене сирпĕтсе кăшкăрса илчĕ Кавĕрле. П. Осипов.
Хĕн кур болеть, страдать, мучиться; терпеть притеснения.
Виç çул хĕн куртăм Эп çапла, виç çул эп Тăсса çӳрерĕм çăкăршăн алла. Н. Янкас. Аннеçĕм манăн питĕ ырă, Вăл çулнă утă, вырнă тырă. Вăл тăлăх ӳснĕ хĕн курса. В. Алентей. Таракан тăшмана йĕрлесе пырса, Совет Çар çыннисем Таня хĕн курса вилнĕ яла та ирĕке кăлараççĕ. П. Хусанкай.
Хĕне кай впадать / впасть в продолжительную болезнь, продолжительно болеть.
Арăмĕ кăкăр ĕмĕртет, çитменнине тата хĕне кайнă. Хв. Уяр. Хĕне кайнă пулĕ вăл текен хыпар та сарăлчĕ ял хушшинче Анук пирки. Н. Мранькка. Унăн ашшĕ вăрçăран аманса килнĕ те хĕне кайса вилнĕ. А. Артемьев.
Хĕне яр заставить впадать / впасть в продолжительную болезнь кого, заставить тяжело заболеть кого.
[Елюк — Çтаппана:] Тăван арăмна хĕне кĕртсе ятăн. Ф. Павлов. Унтан-кунта пĕрер пĕрчĕ курăк пулсан та, çĕркăмрăк тусанĕ ăна хĕне янă темелле, — пĕтĕрĕне-пĕтĕрĕне типсе ларнă вăл. В. Краснов-Асли.
Хирĕç пыр 1. идти против кого, идти наперекор кому.
«Ăмăрту» колхоз ферминче Лисавипе Маюк кăмăлне хирĕç пымарĕç. С. Аслан. — Инке, — терĕ вăл вара тӳрех, — мĕншĕн эсир хăвăрăн юратнă хĕрĕре хирĕç пыратăр-ши? А. Алка. [Ваççа — Сарпие:] Апла эсĕ-ха вăл фронта пулăшассине хирĕç пыраканĕ? Н. Терентьев.
Хуйха пусар утешать / утешить кого.
Куççуль хуйха пусармасть, тăвăнса çитнĕ ăшчике кăна лăплантарать. И. Тукташ. — Ах, тур, Павлуш, мĕнле сăмахăмпа хамăн хуйхăма пусарайăп-ши? П. Осипов. — Йĕни мĕн вăл? Йĕнипе хуйха пусарас çук. Йĕриччен — кĕрешес пулать. М. Данилов-Чалтун.
Хуйха [хуйхă ăшне] пут [тӳн] впадать / впасть в горе.
Пирĕн анне шарламасть, Темĕн путрĕ хуйха. С. Шавли. Вилтăпри çине пуçне усса ларнă та çамрăк ача-салтак хуйха путнă. Юхма М. Сĕм хуйхă ăшне эп путап. Çук пирĕнпе тек Чкалов — Вĕçевçĕ, герой, депутат. И. Ивник. Вăл хуйха тӳннĕ.
Хур ту [кăтарт] 1. обижать / обидеть кого; 2. причинять / при чинить горе, бедствие кому-чему.
1. Унпа пĕрле ĕмĕр ирттересси, тен, йывăртарах та пулĕ, анчах вăл каччă нихçан та çын айне пулас çук, хăйĕн çемйине те хур тутарас çук. П. Осипов. Шерккей йысну халиччен хур кăтартманччĕ-ха. Н. Илпек. 2. Тăшман йăпăлтатса хур тăвать, тусу тавлашса ыр тăвать, Ваттисен сăмахĕсем. В. Стефгов кураймасть сана, путсĕр çын вăл, пултарнă пулсан, вăл сана тахçанах хур кăтартнă пулĕччĕ те, пултараймасть çав. И. Вазов.
Хура-шур [хурапа шурра] кур [тӳс] видать [видывать] виды, побывать в переделках.
Тихон Степанович — хăй ĕмĕрĕнче нумай хура-шур курнă çын. Г. Ефремов. Хăйĕн аллă çул ĕмĕрĕнче вăл чылай хура-шур тӳссе курнă. М. Белов. Тупа тăвакансенчен хăшпĕрисем, çивĕчрех ăслисем, пурнăçра хурапа шурра ытларах курнисем... çакна туймасăр тăма пултараймарĕç. К. Турхан. Ман çул юлташĕ — Арсен Михайлович Аленецев иккен... Сăмси икĕ енĕпе çулĕсене кура мар хура-шур тӳснĕ йĕрсем выртнă. Ю. Скворцов.
Хурала шурра ан уйăр не отличать / не отличить чёрного от белого (плохо развирать в жизни).
Вăл хурапа шурра уйăраймасть-ха.
Хут [хутла] пĕл быть грамотным.
Хут пĕлмен çынна пурăнма йывăррине вăл лайăх пĕлет. Хумма Ç. Хут пĕлмен казах шкулта Вĕренет, тухать çутта. П. Хусанкай. Хутла пĕлнĕ Микула хăйĕн ывăлне те — Кавĕрлене хут вĕрентнĕ. Г. Харлампьев.
Хута кай вступать / вступить в строй.
Бетон завочĕ кăна мĕне тăрать. Хута кайсан, вăл стройна валли бетонпа раствор хатĕрлесе пама пуçлать. Коммунизм ялавĕ.
Хушша [хушша-хуппа] кĕр 1. мешать / помешать кому; прерывать / прервать кого; 2. совать / с унуть (свой) нос куда, во что, соваться / сунуться своим носом куда, во что.
1. Эсĕ çын калаçнă чух хушшине кĕрсе ан калаç. Вĕсем юмах янă чух вĕсен хушшине кĕрес-тăвас ан пулăр. 2. Ваçлей ашшĕ, Тимахви тимĕрçĕ, хăна пек, хушша-хуппа кĕмест. Ютран килнĕскер вăл. В. Погильдяков.
Хӳре тыт править кормовым веслом.
Белов кимĕпе çӳреме питĕ ăста, — вăл хӳре тытма ларчĕ. Н. Илпек. Кимĕ хӳрине питĕ ăста тытса пыракан каччăсемсĕр пуçне, унта ларса пыраканнисем ыттисем — пурте хĕрсем. В. Ухли.
Чап сар 1. славить [прославлять] / прославить кого-что; 2. распускать [ра спространять] / распустить [распространить] клевету, слух о ком-чем.
1. Пĕр чикĕсĕр хăпарчĕ Вĕçсе Андриян, Чăваш чапне сарчĕ Çут çăлтăр таран. Юрăсем. Çитĕнет Совет вăй-халĕ, Чап сарать вăл таврана. И. Ивник. Партас ашшĕ пилне манман. Ашшĕ пекех пуян пулса, пĕтĕм таврара хăйĕн чапне сарас тесе ĕмĕтленсе пурăннă. С. Аслан. 2. Шухăш тытнă тăвансем йĕри-тавра чап сарма, хайхи пирĕн ăслăсем тухса хайни вăрмана. Н. Шупуççынни.
Чап яр 1. распускать [распространять] / распустить [распространить] дурной слух, сплетню о ком-чем; 2. ронять / уронить сво ё достоинство.
1. Халăх çине чап яраканĕ вăл. Ю. Айташ. 2. Тĕрлĕрен çын çуралать, Пинтен пĕри чап ярать. Н. Шупуççынни. Чакăлташри кӳршĕсен, Чипер кайăк-кĕшĕксен, Йăвисене тӳнтерсе, çăмартисене ĕçсе, чапăл чакак чап янă. Е. Афанасьев.
Чапа кăлар прославлять / прославить кого-что.
Ӳркевлĕх ӳкерет, пите пĕçертет; хастарлăх хăтарать, чапа кăларать. Ваттисен сăмахĕсем. Ĕç вăл сывă алла канăç кӳрет, ăслă çынна чапа кăларать. Н. Илпек. Çĕнĕ тĕнче культурин çутинче тата пуянланса, илемленсе Чăваш чĕлхи хăйне чапа кăларĕ. Уйăп М.
Чĕлхе кĕçĕтет, чĕлхесем кĕçĕтеççĕ
Чĕлхе кĕçĕтет, чĕлхесем кĕçĕтеççĕ язык чешется у кого.
Эсĕ лайăх çын, тăрăхласан та çилленместĕн. Çав чĕлхӳ кĕçĕтни çеç хуплать сана. Хв. Уяр. Председатель пуçĕнче шухăшсем пăтранчĕç. Пĕлет вăл: пурне те Пакур мучи каласа кăтартнă. Çавăн чĕлхи яланах кĕçĕтсе тăрать. В. Алентей. Кĕçтукпа Санюкăн та чĕлхисем кĕçĕтсе тăраççĕ. В. Краснов-Асли.
Чĕлхе уçăлать (уçăлчĕ) [салтăнать (салтăнчĕ)] 1. язык развязывается (развязался) у кого; 2. чĕлхе уçăлать (уçăлчĕ) начин ает (начал) говорить кто; 3. чĕлхе уçăлать язык развив ается у кого.
1. — Шерпет сыптарсан, чĕлхи уçăлнă пулĕччĕ тетĕп-çке, — ăшталанать Сăпани. В. Ухли. Ача пекех çурхи шыв-шур, Чĕлхи часах ун уçăлмасть. А. Воровьев. Виççĕмĕш черкке хыççăн Ванькка Козловăн чĕлхи салтăнчĕ. Л. Емельянов. 2. Пурăннă Вага [арçын ача]. Хăлхи илтмен, чĕлхи уçăлман. С. Аслан. Вăй илнĕ чăвашăн чĕлхе уçăлать, Хăюллăн пырать вăл ялав патнелле. С. Элкер. 3. Ялан çӳресен, чĕлхе уçăлать. Ваттисен сăмахĕсем.
Чĕре йăшкать сердце болит [ноет, щемит] чье, у кого.
Ют çĕрте, çывăх çынпа урлă-пирлĕ калаçнă хыççăн, пĕччен ларса юлсан вара чĕре йăшкасах ыратма пуçлать. М. Кипек. Чĕрере те канлĕх çук. Темшĕн йăшкать, йăшкать чĕре. Темле инкек пуласса систермест-ши вăл? К. Турхан.
Чĕрене ăшăт успокаивать / успокоить душу [сердце] кого, чью.
Тен, вăл, çавăн пек каласа, ватă чĕрине ăшăтнă пуль. Н. Илпек.
Чĕрене [чун-чĕрине, чуна] тыткăна ил покорять, очаровать, зачаровать кого.
Хĕр чăтаймарĕ ак, çĕр алă хĕрсе шăпăртатать кăна: Юрри-çке юмахран асамлă, Чуна вăл илчĕ тыткăна. А. Алка. Акă халĕ çав çĕнелнĕ, хăватланнă, тĕшшипе çаплах малтанхи пекех юлнă юрă темиçе çĕр çын чунне тыткăна илет. А. Артемьев. Килĕшрĕн эс мана, çав каçран пуçласа ман çамрăк чĕрене тыткăна илтĕн. А. Лазарева.
Чĕри [чунĕ] чулланса [хытса] ларнă (ларчĕ) сердце обросло мохом у кого, сердце [душа] окаменело у кого.
Унăн чĕри тахçанах чулланса ларнă ĕнтĕ, çак хурлă вăхăт та ик-виç самант çеç тăсăлать. С. Шавли. Çавна май çав ватă регистраторăн та... чĕри чулланса хытнă пулмалла. И. Григорьев. [Ахванеçĕн] чĕри чулланса, хытса ларчĕ. Сĕрме купăс çинчен тăххăр выртса пĕрре тĕлленмерĕ. Г. Краснов-Кĕçĕнни. Мĕн тăвăн, çапла вăл яланах: çынĕ муллансан, чунĕ чулланать. А. Артемьев.
Чун [чĕре] сӳлетет (сӳлетрĕ) [сӳ тăвать (турĕ)] мурашки бегают (забегали, пробежали, побежали) [ползают (паползли)] по спине [по телу, по коже].
Таçта вăрман варринчи вăрттăн кӳлĕ хĕррине пырса тухнă пек, вĕсене курсан чун сӳлетет. Хв. Уяр. Чун сӳлетсе илнипе хăвăртрах тухса кайма васкарăм. Ю. Скворцов. Хĕрĕн çинçе кӳлепи, вăл хытă ĕсĕклесе йĕнипе, сике-сике чĕтренсе пырать. Ăна курсанах, эпĕ шартах сикнĕ пек пултăм, чĕре сӳлетсе, çанçурăм пĕçерсе кайрĕ. С. Элкер. Нинăн чĕри, тем ырă марра сиссе, сасартăк сӳ туса илет. А. Ĕçхĕл.
Чуна йăпат [пусар] отводить / отвести душу кого, чью.
Ĕçне те усрать кинеми — вăл та ĕнтĕ тунсăхран чуна йăпатмалăх. А. Ĕçхĕл. [Кадыков:] Çĕпĕрте чух нумай юрланă, Юрăпа çеç чуна пусарнă. А. Кăлкан. Çак ахальтен кăна каласа хунă сăмахсем Огнянов чунне йăпатса лăплантарчĕç. И. Вазов.
Чуна уçăлтар 1. радовать душу [сердце] кого, чью; 2. утолять / утолить жажду.
1. Пахча вăл ĕçре ывăннă этем чунне уçăлтарать, хавхалантарать. А. Емельянов. 2. Çуллахи шăрăх вăхăтра квас ĕçес килет, вăл чуна уçăлтарса ярать. Чăваш календарĕ.
Чуна [чĕрене, кăмăла] хытар сдерживать себя, сдерживаться, крепиться; чуна хытарса (мĕн те пулин ту) скрепя сердце (что-либо делать).
Хăй пăлханнине кăтартас мар тесе, шăлне çыртрĕ каччă, чунне хытарчĕ. А. Талвир. Хытарăпăр хăюллăн Чуна та чĕрене. Хĕç пултăр ăшри çулăм, Çĕнмешкĕн вĕренер. Я. Хусанкай. Ман хамăн та, чĕрене тем пек хытарсан та, куççуль шăпăртах юхса анчĕ. Л. Агаков. Çтаппан та кăмăлне хытарма ĕлкĕрнĕ, ывăлне вăл лăпкăн кĕтсе илчĕ. Н. Мранькка. Герман хăй йĕрсе яратчĕ, Кăмăлне пăртак хытарчĕ: — Вилме тăхтар-ха асанне. тултарас çук ял масарне. П. Хусанкай.
Шала кĕрт усложнять / усложнить дело.
Юнашар таракан Кавĕрле Муççа шăршине те тӳсеймест, вăл, уряднике хĕтĕртсе, ĕçе шаларах кĕртсе яма шутларĕ. С. Элкер.
Шанчăка (шанчăк) [шанăçа] çухат терять / потерять надежду.
— Эпĕ ĕнтĕ, эсир килместĕр пулĕ, çаплипех вилме тивет тесе, пĕтĕм шанчăка çухатнăччĕ. М. Данилов-Чалтин. Пурнăçра шанчăк çухатнисем ирĕксĕрех мĕнпе те пулин, мĕнле те пулин чуна йăпатмалли майсемпе меслетсем шыраççĕ. Уйăп М. Ăсансене пемелли вăхăт тахçанах иртсе кайни çинчен илтсен, самаях пăшăрханса ӳкрĕ. Анчах сунара каяс шанăçне вăл çухатмарĕ-ха. В. Краснов-Асли. Шанăçне çухатнă Марье мотоцикла тĕксе малалла утрĕ. А. Емельянов. Пирĕн çынна чи малтанах ĕнентерсе, ăс парса, ырă туса вĕрентмелле. Унсăрăн этем хаярланма, шанăçа çухатма пултарать. В. Алентей.
Шанчăкран [шанăçран] тух выходить/ выйти из доверия кого-чего, чьего.
Кам мухтанма, кам палкама çеç юратать — Вăл шанчăкран тухать, Ун пеккине хавас тăшман. С. Шавли. [Итупай:] Шанчăкран тухмалла мар, итлес пулать: вара пурне те лайăх пулать. П. Осипов. Ача коллективĕнче пĕр те пĕри шанăçран тухассинчен инкек те çук. В. Канюков.
Шăпа тухрĕ пал жребий.
Сулă çинче юлма Ванькăна шăпа тухрĕ те, вăл хулана кайманшăн питĕ ӳкĕнчĕ. С. Павлов. — Чăнах та илсе каяççĕ-ши пире? Çавăн пек шăпа тухрĕ-ши вара маншăн? К. Турхан.
Шăпине тат решать / решить судьбу кого, чью.
Малашнехи пурнăç шăпине татса пачĕ вăл: шоферпа иксĕмĕр ĕçсĕр тăрса юлтăмăр. Ю. Скворцов. «Таркăнсен» шăпине татса пама пуçтарăннă çынсем сисмесĕрех юлнă-мĕн, урам тулли халăх пуçтарăннă. В. Ухли.
Шик пул бояться / побояться, пугаться / испугаться.
Пӳрт умĕнчи лаштра юманăн тураттисем вăрçаç çиле, Ĕмĕрĕнче те шик пулман ун, Ларать вăл тĕрĕс-тĕкелех. И. Ивник. Анчах ку мĕскер?! Чуна пит тискер. Лутра тĕм тăрри (çил çукчĕ) силленчĕ. Çӳлерех пĕр тăри Шик пулнăн çĕкленчĕ. Г. Орлов.
Шыва кай 1. падать / упасть в воду; 2. тонуть / утонуть; 3. заливаться [затопляться] / залиться [затопиться] водой.
1. Вăл пулла çӳренĕ чухне кĕркунне шыва кайса шăнса чирлерĕ. 2. Пĕри Атăл çинче шыва кайнă. Арман пĕвине шыва кайса вилнĕ. 3. Вăл улăхсем çулсерен шыва каяççĕ.
Шыва сик топиться / утопиться.
— Мархва, Юля сăмахне ан тăнла, вăл павранине итлесен, паян тесен паянах шыва сикмелле. В. Ухли.
Ыйха пер спать без просыпу.
Чим, сак çинче, куран, пĕр ватă — Дежурнăй-мĕн ыйха перет. А. Алка. — Халĕ те вăл пусă кутĕнче ыйха перет пулĕ, — терĕç виççĕн-тăваттăн. В. Ухли.
Ыйхă (ыйăх) вĕçрĕ [тарчĕ] лишился сна кто.
Ыйхă вĕçрĕ Аптраманăн, Хупаймарĕ вăл куçне. П. Хусанкай. Ыйхă вĕçрĕ ман, Иван пичче. Халех тумалли ĕç пур манăн. А. Артемьев. Ыйăх тарнă, куçсем вăйпа хупсан та хупăнмаççĕ. П. Львов.
Ырă (ыр) кăтарт оказывать / оказать благодеяние кому-чему, оказывать / оказать покровительство, помощь добрыми делами кому-чему.
Вăл мана нумай ыр кăтартрĕ.
Ырă (ыр) кур 1. быть счастливым; наслаждаться кем-чем; 2. пользоваться / воспользоваться чем.
1. Ĕçрен хăракан ыр курман. Ваттисен сăмахĕсем. Ĕнесем, сурăхсем, Мăнтăркка путексем Çĕнĕ курăк çинче Ыр кураççĕ паян. И. Малкай. Ĕлĕк эпĕ те итленĕ тутăх сăнчăр юррине. Мана пурнăç муритленĕ, Эп курман кун ыррине. И. Тукташ. 2. Бригадир чĕресĕр вара, сана савăш уйăхĕпе ырă курма вăхăт памарĕ. Н. Терентьев. Çунса кĕл пулччăр вăл ялсем, çĕр тĕлне анса кайччăр, анчах Урасмет ырă курса ан пурăнтăр вĕсенче. К. Турхан.
Ырра тух оправдываться / оправдаться.
Вăл вĕсене укçа парса хăех ырра тухать.
Экзамен (экзаменсем) пар сдавать / сдать экзамен (экзамены).
Паян Андриян юлашки экзамен панă. Часах вăрман техникумĕ пĕтерни çинчен вăл диплом илет. Юхма М. Экзаменсем пама тухса каять Санькка зоотехник. А. Емельянов.
Юла юп [яр] 1. юла юп клеветать; кляузничать; возводить / возвести напраслину; 2. притворяться / притвориться (напр., больным).
1. Кăтра Павăл вăл ялан юла юпать. Мĕн манпа юла юпса калаçан? 2. Виçĕ уйăх юла юпса выртнине виçĕ кунта ăçтан тӳрре кăларăн! Коммунизм ялавĕ.
Юн ĕç [ĕм] пить [сосать] / выпить [высосать] юровь чью.
Аслă колхоз пахчине Хуркук шăтма парас мар. Юншăн çунан Трумэнне Юн ĕçмешкĕн парас мар. Чăваш халăх юррисем. Вăл юрăсенчен... хресченсем хăйсен юнне ĕçекенсене хирĕç стихийлăн протестлени те уççăн курăнса тăрать. Чăваш фольклорĕ. Халăх юнне ĕмсе пурăнакан хăй ĕмĕрне çитсе вилеймест: халăх сăмахĕ турпас мар.
Юн тăк [юхтар] лить [проливать] / пролить кровь за кого-что; кого, чью.
[Сергей:] Пурнăçа лайăхрах, тасарах тăвас килет-çке, анне, юн тăкнă вĕт уншăн. Н. Терентьев. — Çавă ĕнтĕ вăл вăрçă-харçă — юн тăкмасăр пулмасть, — терĕ Чалтун Иванĕ, ассăн сывласа. А. Артемьев. Вĕçсе ыткăнтăмăр харăс Çăхансем çине. Хăтăлаймĕç, Час юхтарĕç Хуп-хура юнне. П. Хусанкай.
Юп кур любить кого-что, хорошо относиться к кому-чему.
Пытарсам, тăван вăрман! Хӳтĕле пире, юп кур эс, Пулăшсамччĕ тавăрма. Я. Хусанкай. — Ытлашши пуçна ан ус, хĕрĕм, пире юп курса пурăнакан çынсем те пĕтмен-ха çут тĕнчере, — чĕвĕлтетрĕ вăл. К. Турхан. Шăпу хаяр килин те, Яту сан пурнĕ юп курса. В. Харитонов.
Юрăхсăра тух приходить / прийти в негодность.
Вăл Микитапа тата ытти темиçе çамрăкпа пĕрле хăямат кĕперĕн юрăхсăра тухнă юписем вырăнне çĕнĕ сăвайсем çапрĕ. Л. Агаков. Çырма-çатра таврашĕнчи çĕрсем эрозие пула çулран-çул вуншар гектар юрăхсăра тухаççĕ. А. Ĕçхĕл.
Ят ил 1. получить звание какое; 2. быть названным.
1. Запаса тухас умĕн вăл майор ятне илнĕ. М. Кипек. Фабрика коллективĕ коммунизмла ĕç фабрики ятне илессишĕн кĕрешет. П. Львов. 2. Çĕмĕрле поселокĕ хула ятне илнĕренпе вунă çул кăна тултарнă-ха. А. Ĕçхĕл.
Ят кăлар [сар] обесславливать / обесславить кого, распространять / распространить дурную (худую) славу о ком-чем, распространять / распространить молву о ком-чем.
[Петĕр:] Эп сана хамран ниçта уйăрмастăп. Рас илнĕ, ят кăларнă, пĕрле пурăнатпăр. Н. Терентьев. [Улюк:] Петĕр вăл ахаль ят сарать. П. Осипов.
Ят пар 1. давать / дать имя кому-чему, называть / назвать кого-что; 2. присваивать / присвоить звание кому, за что, какое.
1. Ахаль мар чăваш ят панă Хăй сăмахĕпе ăна [Атăла]. П. Хусанкай. Пирĕн яла та, Çиреклĕ тесе, пĕчĕк юханшыв ятнех панă. В. Паймен. Пĕр хресченĕн пулнă ывăл, Ӳссе çитĕннĕ вăл сывă, Ашшĕ-амăш кăмăлланă, Алтиер тесе ят панă. Г. Ефимов. 2. Чăваш АССР правительетаи Хусанкая т.ивĕçлитгех яалăх поэчĕ ятне панă. М. Сироткин. Колхоз хуçалăхĕнче тунă çитĕнӳсемшĕн В. В. Зайцева Совет правительстви 1948 çулта Социализмла Ĕç Геройĕ ятне панă. Чăваш календарĕ.
Ят тухать (тухрĕ) 1. призывается на военную службу кто. 2. распространяется дурная (худая) слава о ком-чем; распространяется слух, молв а о ком-чем; 3. зовут кого.
1. Кĕркунне пирĕн те ят тухрĕ. А. Артемьев. Татăлса йĕрсе юрлатчĕ Ят тухсан çын ун чухне. П. Хусанкай. 2. Манăн юлташ çинчен ялта ят тухать. Вăл ĕçлет пĕр виç çул Комсомол ячейкинче, Тухнă «Павăл — камсамул» Тенĕ ят ял хушшине. Я. Ухсай. 3. Хăравçă этем ячĕ тухсанах Сикет кăрт! пырать сĕтел патнелле. С. Элкер. Акă тинех Мишшан та ячĕ тухрĕ. Ю. Званацкий.
Ята ӳкер ронять / уранить себя в глазах чьих; ронять / ронить своё достоинство.
[Васильев:] Анчах асту, Чудеев юлташ, пирĕн Варук — колхозра чыслă хĕр. Унăн ятне ан ӳкер. А. Ĕçхĕл. — Юр çинче хăлаçланса калаçни санăн ятна ӳкерет, — терĕ вăл Изотова. М. Ухсай.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
ç.с., иск. Пултарулăхра авангард (авангардизм) мелĕсене тĕпе хуракан, пурнăçа пач çĕнĕлле сăнласа паракан ӳнерçĕ (туп.) е çыравçă. Шухăшĕ-ĕненĕвĕпе вăл [Б.Чиндыков] — кĕретех авангардист,... ун ăс ирĕкĕ тĕлĕнмеллипех тĕлĕнтерет, унăн эстетика тĕллевлĕхĕ ... хăнăхнă ăслайсене хирĕç-лет. Ю.Яковлев //ХЧЛ, 1990, 6—7 с. «Абстракционистсемпе» «авангардистсем» айкашни тарама кайрĕ, çĕршывăмăра та, урăх çĕре те тухаймарĕç вĕсем. Я-в, 1992, 9 /, 18 с. Карягина авангардист сасси, чăнах та, уçăмлă мар. Х-р, 3.09.1996, 4 с. Тĕп вырăнта вара [куравра] — 60-мĕш çулсенчи авангардистсен картинисем. ÇХ, 1997, 48 /, 8 с.
ç.с. Ял хуçалăх продукцине хатĕрлесе сутакан пĕрлешӳллĕ предприяти; агропромышленность (туп.) комбиначĕ. Çу-ук, яла мар, агрокомбината [каятăп]. ТА, 1989, 9 /, 71 с. 1987 çултан пуçласа вăл «Сура» агрокомбинатра тĕп директор пулчĕ. ХС, 1999, 5 /, 3 с. Агрокомбинатсен, агрофирмă-сен, коллективлă предприятисен... ĕçĕ-хĕлĕ. ХС, 1999, 17 /, 3 с. Чи тĕлĕнмелли, çак агрокомбината кĕрекен агрофирмăсен пĕр хуçа, пĕр счет çеç пулни. Х-р, 25.07.2000, 1 с.
ç.с. Пахча çимĕç, тыр-пул е выльăх-чĕрлĕх ӳстерекен тата тирпейлесе сутма хутшăнакан ял хуçалăх предприятийĕ. Чемпионата ирттерме ... «Ольтикасси» агрофирма пулăшнă. Х-р, 11.09.1996, 4 с. Вăл Патăрьел районĕнчи Ленин ячĕллĕ агрофирмăра ĕçленĕ. ЧХ, 1999, 28 /, 4 с. «Ольдеевская» агрофирмăра тăватă уйрăм. ХС, 1999, 16 /, 1 с. — агрофирма директорĕ (Х-р, 25.02.1997, 2 с.); агрофирма ĕçĕ-хĕлĕ (Х-р, 31.10.2002, 3 с.); — холдинг евĕрлĕ агрофирмăсем (Х-р, 13.02.2001, 1 с.)
п.с. Суйлама май паракан вариант(сем); суйлав мехелĕ. Урăхла нимĕнле альтернатива та çук Раççейĕн. Х-р, 17.06.1992, 2 с. 1990 çулта Аслă Совета суйланă чухне Етĕрне округĕпе пĕр кандидат çеçчĕ... Л.Софронов — хăйне майлă реформаторччĕ — «альтернатива кирлĕ» терĕ. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Сăрă тĕсрен е хурçă тĕсĕнчен лайăххи çук теççĕ. Çапах альтернатива та пур — «çемçе» тĕссем. ÇХ, 1999, 10 /, 8 с. Вăл декан суйлавне альтернатива мелĕпе ирттерме ыйтса çырнă. АМХ, 2000, 8—10 /, 7 с. — альтернатива шыра (В.Егоров, 1989, 42 с.). — ВЧС, 1971, 26 с.
п.с. 1. Анлă уçă вырăн; уçлăх. Эпир [погра-ничниксем] çил-тăман çаврăнса, ахрашса тăракан тĕксĕм шурă анлăха ыткăнатпăр. В.Алендей, 1965, 21 с. Шур тĕтре пулса вăл [Сывлăмпи] çитнĕ çӳл тӳпемĕр анлăхне. Н.Теветкел, 1982, 91 с. Вĕçсĕр-хĕрсĕр анлăх ăна [ачана] хăй ытамне çавăрса илчĕ. Т-ш, 1993, 35 /, 7 с. Эпĕ вара дельтапланпа вĕçесшĕнччĕ, тĕнче çийĕн виçесĕр анлăхра ярăнасшăнччĕ. Л.Сачкова, 1996, 108 с. — ВЧС, 1971, 872 с. 2. Анлăш, талккăш, лаптăкăш. Çĕршыв анлăхĕ тĕлĕнтерчĕ ĕнтĕ икĕ пĕчĕк чуна. В.Элпи, 1983, 96 с. Кунашкал эпикăллă анлăх Агиверăн яланах новелла формипе шайлашать. Г.Федоров, 1996, 173 с. Тĕнчене хăвăр ăсăрпа виç енлĕ анлăх ăнлавне хĕссе кĕртсе лартнă та, çав картаран тухаймастăр. В.Эктел, 1996, 70 с.
п.с. Амăш тайăнĕ, амăш туртăмĕ; амăшлăх. Этемсем çĕнелĕç те çĕнелĕç çĕр çинче, аннелĕх, эс пуртан. М.Сениэль, 1990, 94 с. Вăл [В.К.Кузьмина] маншăн çеç мар, ыттисемшĕн те иккĕмĕш Анне пекех... Унра Аннелĕх çав тери пысăк. ХК, 1998, 37 /, 15 с.
ç.с. Арпашулăх (туп.), килĕшӳ-сĕрлĕх, пăтравлăх. Арăш-пирĕшлĕх алхасни. КЯ, 9. 07. 1989. Вăл [Б.Чиндыков] вулакансене пурнăçăн халиччен тĕл пулман енне, унăн арăш-пирĕшлĕхне (абсурдлăхне) уçса парать. ХЧЛ, 1990, 8 с.
п.с. Аркатакан, ватакан, çĕмĕрсе çӳрекен çын; тустаруçă. Палладий аркатуçă мар... Ăна ун чурăс вăхăчĕ çапла ят панă. Г.Айхи, 1974, 49 с. Эс — аркатуçă... Çак киле аркатма сана ирĕк памастпăр. Г.Айхи. 1988, 28 с. Çынвĕлеренсен, аркатуçăсен вăрă-хурахла ушкăнĕсем пирĕн тĕп хула урамĕсене пырса кĕчĕç. Х-р, 8.10.1993,1 с. Сылтăмрисемшĕн вăл революционер тата аркатуçă пулнă, сулахайрисемшĕн — сутăнчăк. Х-р, 6.04.2001,3 с. — ВЧС,1971, 649 с.
п.с. Хĕн курни, асап тӳсни, тертленӳ; нушаланни. Асапланать вăл халь, çав асаплануран тухма çул шырать. А.Емельянов, 1971, 94 с. Каллех асаплану, шырав, куç хупмасăр çĕр каçнă каçсем. Ю.Силэм //Я-в, 1995, 9 /, 124 с. Чи хăрушши — асаплану [психикăна] ĕмĕрлĕхех хуçса хăварма пултарать. Т-ш, 2000, 34 /, 12 с. Чăн-чăн асаплану, чĕр тамăк — çапла хаклаççĕ мигрене чирлĕ çынсем. С-х, 2000, 36 /, 3 с.
п.с. Йĕркерен тух; урăм-сурăмлан, пăтрашăн. Çавăнтах çанталăкĕ асар-писерленсе каять тата, шăнтать, ăшăтать, йĕпе-сапа тăкать. К-н, 1983, 6 /, 8 с. Пурнăç асар-писерленсе кайнăшăн вăл [повесть геройĕ] айăплă марах ĕнтĕ. Х-р, 14.06.2000, 3 с.
ç.п., калаç. Çар хĕсметĕнче иккĕмĕш çул тăракан салтак (çара каярах килнисемшĕн). Раççейĕн хӳтĕлевçи ... кайран, вăхăт иртсен, «совет çарĕн аслашшĕ» пулса тискер кайăка тухать. А-и, 1992, 22 /, 2 с Ĕлĕк, эпĕ хĕсметре тăнă чух... «асаттесем» вăй пулнă. ÇХ, 1998, 42 /, 2 с. Хĕсметре çулталăк çурăна яхăн ĕнтĕ. Хăй халĕ «асаттесен» ретĕнче. ÇХ, 1999, 39 /, 4 с. Мĕн япала вăл «асаттесем» патак çитерни. Ар, 2001, 7 /, 1 с.
ç.с. Асса-тĕссе пурăнни, асăхни; аскăнлăх, иртĕхӳ. Кашни утăмрах [Лондонра] — аскăнчăклăх çурчĕсем, «массаж кабинечĕ» текенскерсем. Х-р, 31.03.1994, 3 с. Çылăхлă шухăш-туйăм тени вăл çаксем, вĕчĕхӳлĕх, мухтанчăклăх, аскăнчăклăх, курайманлăх. П.Львов //Я-в, 1999, 11—12 /, 109 с.
п.с. Чап(лăх), чаплăлăх, мухтавлăх. Çынсен аслăлăхĕ вăл — кивçен илнĕскер. Ах, вăл мар, Эсĕ çеç иментертĕн мана! Г.Айхи, 1968, 143 с. Çапла Иисус, хăватлă ĕçсем тума ... пуçласа, Хăйĕн аслăлăхне кăтартнă. ЯБ, 1990, 3 /, 6 с. Эй, Тур-рăмăр, ... Аслăлăху хăех пĕр пысăк ту. Н.Кушманов, 1995, 23 с. — ВЧС, 1971, 72 с.
ç.с. 1. Парапсихол. Чĕрĕ чунăн ӳт-пĕвне хупăрласа тăракан, вышкайсăр сисĕмлисем (экстрасенссем) кăна куракан çутă пайăрка сийĕ; биоуй (туп.). Çын аури, тепĕр майлă каласан, биоуйĕ (е кĕлетке тавра тытăнса тăракан куçа курăнман мĕлке) тăрăх диагноз лартма пулать. Х-р, 27.06.1992, 3 с. Иисус Христосăн аури сарă тĕслĕ пулнă. Я-в, 1995, 9 /, 105 с. Экран çинче вăл [хĕрача] çĕр çывăхĕнчи орбитăра ĕçлекен çынсен аурине курма пултарнă. ÇХ-рĕ, 15.12.1999, 4 с. Аура çирĕп, вăйлă пулсан сире нимĕнле хура вăй та, нимĕнле тухату та çĕнтереймĕ. С-х, 2000, 27 /, 3 с. — аурăн асамлă çути (Я-в, 1995, 10 /, 42 с.). 2. Куçăм. Этем, чĕрчун е япала хăй таврашĕнчи çынсене кӳрекен витĕм. Тен, эпĕ те такамшăн Турă... Ырсунăм кăмăлĕ — аура. Л.Федорова //Я-в, 1991, 4 /, 7 с. Вера Кузьминичнăна çур ĕмĕр ытла [театрти] çак аура витĕм кӳрсе тăрать (ХК, 1998, 37 /, 15 с.). Пирĕн Таньăсене тата темле «аура» текенни пĕрешкеллетет ахăр. ÇХ, 1999, 3 /, 4 с. 3. Куçăм. Пĕр-пĕр пулăмпа çыхăннă лару-тăру, ĕç-пуç. Наци философийĕ, пурнăç аури ... авалхи тĕнре мĕн тери уçăмлă палăрать. Х-р, 17.12.1992, 3 с. Хăйне евĕрлĕ аура хуçаланать. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Вăл [тĕп режиссер] артистсем сцена çинче хумханнине, ... залра хăйне майлă «аура» пулнине лайăх туйса илнĕ. Х-р, 13.04.2001, 2 с.
п.с. 1. Сасă ян кайса çапăнни; каялла сасă. Хирĕç вăрманта ахрăм ухăрса уласа тăрать. А.Алга, 1961, 81 с. Хăватлă сасă, вар тăрăх кĕрлесе кайса, ахрăм пулса çаврăнчĕ. Г.Луч, 1980, 55 с. Çырма тăрăх, такам хăваланăн, ахрăм тарчĕ хăруш вырăнтан. Т-ш, 25.09. 1991, 3 с. Г.Айхи пек çырма тытăнаççĕ те — ахрăм пек саланса çухалаççĕ. Х-р, 13.02.2001, 4 с. — вăрман ахрăмĕ (Ю.Скворцов, 1978, 136 с.; В.Пехил, 1990, 23 с.); янравлă ахрăм (А.Воробьев, 1967, 59 с.); илемсĕр ахрăм (К-н, 1973, 6 /, 2 с.); тăлăх ахрăм, аташнă ахрăм (Н.Теветкел, 1982, 88 с., 101 с.); ăнкарми ахрăм (Г.Ирхи, 1991, 32 с.); сивĕ ахрăм (Л.Мартьянова //Я-в, 2000, 12 /, 46 с.); çунатлă ахрăм (А.Т.-Ыхра, 2001, 52 с.). 2. Куçăм. Палăрăм, йĕр, хӳрешке. Ывăл кĕтни... авалхи пурнăç ахрăмĕ мар-ши вăл. Г.Ефимов, 1984, 145 с. Абхазири вăрçă ахрăмĕ — Чăваш енре [Пуçелĕк]. Х-р, 3.08.1993, 1 с. Çак пулăмăн ахрăмĕ çĕршывра халĕ те лăпланман-ха. Х-р, 6.10.1998, 2 с. Çак таса мар ĕçĕн ахрăмĕ пирĕн тăрăха та килсе ян! каять. Т-ш, 1999, 44 /, 4 с. Иртсе кайнă ХХ ĕмĕр ахрăмĕсем паянхи кун та çухалман-ха. Т-ш, 2001, 36 /, 9 с. — чунри ахрăм (ХЧЛ, 1990, 16 с.); чун ахрăмĕ (Н.Ишен-тей, 1997, 52 с.); хаяр вăхăтсен ахрăмĕ (Ю.Артемьев, 1991, 148 с.); вăрçă ахрăмĕ (Х-р, 3.08.1993, 1 с.); аваллăх ахрăмĕ (Ç-т, 1999, 5—6 /, 48 с.); Афганистан ахрăмĕ (ÇХ, 2001, 14 /, 4 с.). — ВЧС, 1971, 460 с., 461 с., 889 с.
ç.с. 1. Ахрăм пул, ян кайса çапăн (сасă пирки). Вăл [пӳлĕм], пĕчĕкскер, сасса пăчлантарать..., памасть ăна ахрăмланса янăрама вуçех. А.Галкин //К-н, 1991, 3 /, 10 с. 2. Йĕр хăвар; ӳкерĕн, йĕрлен. Ашшĕ [Михетер] ... усал вăя вăратрĕ, усалĕ вара ахрăмлана-ахрăмлана кайрĕ, Нарспийĕ упăшкине вĕлерчĕ, ... вăр-хурах тĕнчи Сетнер пуçне çирĕ. Г.Федоров, 1996, 55 с. Тĕнче хĕрне чĕнет Огинский полонезĕ, асаплă чунăмра тасан ахрăмланса. ЧХ, 2000, 34 /, 5 с.
п.в. 14—16 çула çитмен ачасем; ача-пăча. Çуралтăр хурт кĕшки пек ачапча... П.Хусанкай, 1968, 68 с. Ачапча пек савăнать симĕс тумлă тĕнче. Н.Петровский, 1974, 8 с. Тĕлĕнетĕп эпĕ хамăр халăхран, президента ачапча шайĕнчи çынна (...) та суйлама хатĕр. Н.Исмуков //Х-р, 21.07.1992, 3 с; Я-в, 1992, 4 /. Ачапча ачапчах ĕнтĕ вăл, ашкăнасси, алхасасси унтах. Л.Мартьянова //Т-ш, 1999,10 /,8 с. — ачапча вăййи (А.Афанасьев, 1985, 98 с.); ачапча тетти (Г.Айхи, 1990, 34 с.); ачапчалла хăтлан (Ю.Артемьев, 1991, 7 с.); — ял ачипчи (М.Сениэль, 1990, 140 с.); чăваш ачипчи (ÇХ, 1999, 9 /, 12 с.). — Егоров, 1936, 69 с.; Егоров, 1954, 21 с.
ç.п. Хула, область е республика ертӳçи; пысăк пуçлăх. Вăл [А.Г.Николаев] Çĕнĕ Шупашкар хулин «ашшĕсемпе» курнăçнине пăт-пат асăнкаланăччĕ. Х-р, 17.10.2000, 1 с. Мурманск облаçĕн «ашшĕ» Ю.Евдокимов. Х-р, 21.10.2000, 1 с. — Шупашкарăн «ашшĕсем» (Ар, 2001, 8 /, 1 с.).
ç.с. Кĕвĕ çеммипе тăвакан хăвăрт хусканусен пĕрлĕхĕ; ритмлă гимнастика. Аэробика çинчен илтнĕ-и эсĕ. Эй, питĕ модăра вăл халь. К-н, 1985, 10 /, 8 с. Аэробика — çамрăксен спорчĕ [Пуçелĕк]. ÇХ, 1997, 52 /, 3 с. Пĕрмай пĕшкĕнме, тăма, тăсăлса кармашма тивни аэробика пекех. С-х, 2000, 25 /, 4 с. — аэробикăпа туслаш (К-н, 1995, 23 /, 5 с.); аэробика тренерĕ (Х-р, 11.09.1996, 3 с.); аэробика кружокĕ (ÇХ, 2001, 34 /, 9 с.); — спорт аэробики (Х-р, 20.09.1996, 1 с.); сиплев аэробики (ÇХ, 1997, 52 /, 3 с.); пит аэробики (С-х, 2000, 33 /, 4 с.).
ç.с. 1. Ик-виçĕ сыпăклă йĕркепе пĕлӳ паракан аслă шкулăн пуçламăш сыпăкне (бакалавриата) ăнăçлă вĕçленĕ çын. Тăватă çул вĕреннĕ хыççăн ... студентсем бакалавр, малалла вĕренекенсем магистр степеньне илеççĕ. Х-р, 25.08.1998, 2 с. Мана университет пĕтериччен пĕр çул маларах ĕçе илнĕ. Манăн бакалавр дипломĕ пулнă. ÇХ, 1999, 39 /, 12 с. 2. Ăрăмçăсен (туп., 1) ятарлă пĕлӳпе ăсталăх шайне палăрт-малли виçе; кĕçĕн пусăм. Вăл Ю.Лонго ертсе пыракан ассоциацин курсĕнче пĕлӳ илнĕ. Бакалавр тата пĕтĕм тĕнче категориллĕ экстрасенс пулса тăнă. Х-р, 17.07.1992, 4 с. Яндимиркин икĕ эрне ... Тухатмăшсен орденĕн ассоциацийĕнче малалла вĕреннĕ, бакалавртан магистр пулса тăнă. Х-р, 15.10.1992, 4 с.
п.с. Хут укçа; банк билечĕ. Чăн-чăн банкнотсем çинче Шурă çуртăн чӳречисем çурри кăна уçă пек курăнаççĕ. К-н, 1968, 8 /, 11 с. Укçа кăларса тыттармалли вăхăт çитсен вăл банкнотсен тĕркине мар, хĕç-пăшал туртса кăларнă. ÇХ, 1999, 42 /, 4 с. Пурĕ 14 миллиард банкнота тĕрлĕ номиналпа пичетлесе кăлармалла. Х-р, 18.08.2000, 3 с. Ултавçă ... ăна [кинемее] 50 пин тенкĕлĕх укçа тыттарнă. Çапла, унашкал банкнот çук халь. Х-р, 31.01.2001, 1 с. — ВЧС, 1971, 31 с.; ЧВС, 1961, 54 с.; ВЧС, 1951, 26 с.
п.с. Хĕрлĕ, вĕтĕ, йӳçек çырлаллă йĕплĕ тĕмĕ. Хăйĕн пахчинче вăл кунта ӳсекен çимĕçсемсĕр пуçне яппун айвине, барбарис, виноград ... ӳстерет. Х-р, 29.10.1996, 1 с. Шăлан çырлипе барбарис тымарĕсенчен хатĕрленĕ, чей пек пиçĕхтернĕ шĕвек ĕçĕр. С-х, 2000, 17 /, 2 с. — ВЧС, 1971, 39 с.; ВЧС, 1951,26 с.
ç.с., парапсихол. Чĕрĕ япалана (этеме, чĕрчуна, ӳсен-тăрана) хупăрласа тăракан, организма сиенлĕ витĕмрен упранма пулăшакан уçăмсăр çутă сий; чĕрĕлĕх хуппи, аура. Çав энергие вăл хăйĕн биохирĕ [кирлĕ, биоуйĕ] урлă ярать. КЯ, 19.12.1989, 4 с. Асăрхарăр пулĕ, ӳсентăрансем еплерех çутă сапаççĕ. Биоуй палăрăмĕ вăл. М.Сунтал //Я-в, 1991, 12 /, 15 с. Шыв пылчăка тата ывăннине кăна мар, аякран пырса сырăннă ют ... биоуйсен татăкĕсене те çуса тăкать. Х-р, 24.09.1992, 4 с. Йывăçран ăсталанă тура ... çынпа йывăç биоуйĕсене пĕрлештерет. С-х, 2000, 27 /, 4 с. — биоуй вăйĕ, биоуй пысăкăшĕ (Х-р, 27.06.1992, 3 с.).
ç.с. Биоэнергетика (туп., 2) мелĕпе сиплекен врач. Чирлĕ çынна сывату курсĕ вăхăтĕнче темиçе тĕрлĕ специалист сиплет, ...Н.Михайлов хирург-травматолог тата биоэнерготерапевт, В.Антонова биоэнерго-корректор. Х-р, 27.06.1992, 3 с. Тĕнче класлă З.Хардова био-энерготерапевт хăй сеансĕсене пырса куç ӳкнинчен, пăсса панинчен, ытти чир-чĕртен сипленме чĕнет. Х-р, 23.02.1994, 4 с. Хăйне вăл «чун сиплевçи» тет. Био[энерго]терапевт теме пулать. Х-р, 3.09.1996, 4 с.
ç.с. Хĕрарăмпа та, арçынпа та ар хутшăнăвне кĕрекен çын. Гомо- тата бисексуалсем СПИДпа «туслашни» çĕнĕлĕх мар паян пирĕншĕн. ÇХ, 1997, 52 /, 6 с. Гомосексуалистсем хушшинче хĕрарăмсемпе ар çыхăнăвĕ тытакансем те нумай. Вĕсене бисексуалсем теççĕ. ÇХ, 1999, 29 /, 8 с. Никита [Пета Уилсон] — кам вăл, хĕрлĕхне çухат-манскер-и, лесбиянка-и, бисексуалка-и. ÇХ, 2002, 23 /, 5 с.
ç.с., калаç. Пуçлăх, ертӳçĕ, шеф. Республикăри профсоюзсен чи аслă босĕ кулленхи йывăр ĕç тĕрлĕ митингсенчен хаклăрах пулнине ниепле те ăнланмасть. Х-р, 25.12.1997, 3 с. Атте, кам вăл «босс». — Камăн сан çине кăшкăрма ирĕк пур — вăл сан босу. ÇХ, 2000, 6 /, 12 с. Авланнă пуçлăхран ырри нимĕн те çук... Ман «босс» кашни кунах пушă мар. ЧХ, 2000, 35 /, 3 с. Партин вырăнти босĕ пурăннă чаплă çуртра чирлисене вырнаçтараççĕ. Х-р, 23.01.2001, 2 с. — пысăк боса тух (Х-р, 20.07.2001, 3 с.).
ç.с. Виçевлĕ пурнăç йĕрки; тĕплĕлĕх, лăпкăлăх. Чăвашăн унчченхи васкаманлăхĕ, кашни пулăма тарăннăн ăслас хапи çĕн саманари хĕрӳлĕхпе çыхăнма кирлине ăнкарать сăвăç. Г.Федоров, 1996, 28 с. Вăл чăвашăн васкаманлăх философине ăша илнĕ. Васкакан вакка сикнĕ, тет халăх. ÇХ, 4.10.1998, 7 с.
ăш вăркавĕ, п.я. Чун-чĕре канăçсăрлăхĕ; пăшăр-ханăç, ăш вĕçни. Акă халь ют çын умне ăш вăркавне шакăрах кăларса хучĕ. А.Емельянов, 1981, 11 с. Ăш вăркавĕ [Пуçелĕк]. ТА, 1989, 9 /, 59 с. Пире çупăрлатчĕ хитре ăш вăркавĕ. Ю.Сементер //Т-ш, 1999, 9 /, 11 с. Çухалмĕ нихăçан та ăш вăркавĕ — тараймĕ вăл çилсем çĕклен хумпа. Н.Теветкел //Х-р, 30.11.2000, 3 с.
п.с. Именчĕклĕх, хăюсăрлăх, намăслăх; вăтанулăх. Темле таса вăтанчăклăхĕпе, сăпайлăхĕпе ... килĕшрĕ вăл [хĕр] мана. А.Медведев, 1983, 25 с. Суя вăтанчăклăха сирсе ямалла, ... упăшкипе арăмĕн сексолог е психотерапевт патне пĕрле пымалла. Х-р, 21.07.1992, 4 с. Ыйхă татнă каçсем, ...сăвăласа янă çырусем, пикесен вăтанчăклăхĕ... Т-ш, 1999, 8 /, 12 с. — вăтанчăклăх карти (Х-р, 11.09.1996, 3 с.). — ВЧС, 1971, 224 с., 757 с.
ç.с. Велосипедпа (утсăр урапапа) çӳрекен çын; велосипедист. — Салам, чиперкке, — сăмах хушнă велосипедçă. Вăл [хĕр] велосипедçăна пĕр сăмах та чĕнмен. ЧÇ, 1998, 22 /, 13 с. Вăрмар вăл — Олимпиада чемпионĕ В.Соколов, ... тĕнчипех паллă В.Гаврилов, И.Иванов велосипедçăсем. А.Т.-Ых-ра, 2000, 46 с.
ç.с. Çын вĕлерен, чун илли. Ун чухнех Ю.В.Зайцев художник ăна [Нарспие] çын вĕлерӳçĕ пек йышăннă. Вĕлерӳçĕ тени вăл публицист хĕрӳ[лĕх]не кăтартакан гротеск, гипербола пекки-тĕр ĕнтĕ. Г.Федоров, 1996, 21 с. Вĕлерӳçĕ кăмпасем [Пуçелĕк]. ÇХ, 23.10.1998, 8 с.
ç.с. Професси ăсталăхне вĕрентекен ятарлă шкул; училище. Професси вĕрентĕшĕ вырнаçнă çуртра ... Аида йăмăкăм çĕвĕçе вĕреннĕ. А.Т.-Ыхра, 2000, 40 с. Çĕнĕ вĕренӳ çулне вăл [Я.Ухсай] Чĕмпĕрти педагогика вĕрентĕшĕнче пуçланă. В.Станьял, 2001, 22 с.
ç.в. Вĕчĕ-хĕчĕ, вĕчĕхӳ, вĕчĕрхенӳ, вĕчĕр-хенчĕклĕх. Çылăхлă шухăш-туйăм тени вăл çаксем, вĕчĕхӳлĕх, мухтанчăклăх, аскăнчăклăх, курайманлăх. П.Львов //Я-в, 1999, 11—12 /, 109 с.
ç.с. 1. Электричество сигналĕсене экран çине куçарса информаци илмелли (курмалли тата илтмелли) мел. Хăвăрах шутлăр-ха, нивушлĕ видео юхăмне чарса çитереттĕмĕр. КЯ, 27.10.1990, 2 с. Пысăк тавракурăмлă вăл [хальхи ача]. Тĕрлĕ видео тата ытти техникăна пула хăвăрт аталанать. Х-р, 27.03.1997, 4 с. Кунта радио, телевидени, видео, Интернет системи т.ыт. те витĕм кӳреççĕ. УС, 10.04.1998, 7 с. 2. Видеокамера (туп.). Тем пулас пур тесе ун чухне видеопа ӳкерсе илнĕ. ÇХ, 1999, 29 /, 1 с. Ывăл эпир стройпа пынине видеопа ӳкерсе илнĕ те, пăхасшăн-ха. Х-р, 12.05.2000, 1 с. 3. Видеопленка (туп.). И.Ульянов çул çӳреври пур утăма та видео çине ӳкернĕ. ÇХ, 29.05.1998, 2 с. Эпĕ ку юрра ... видео çине пĕрремĕш хут 1993 çулхине çыртарнă. А-и, 2000, 1 /, 8 с. Хĕрарăмсем çак фильма видео çине çыртараççĕ те ... темиçе хут çавăрттараççĕ. Х-р, 12.07.2002, 3 с. 4. Видеофильм (туп.). Пушă вăхăтра видео курассине [йĕрке-леме] ... кирлĕ хатĕрсене штаб парса ячĕ. Х-р, 22.07.1992, 4 с. Юлташĕ видео курма пырса ларать. ÇХ, 10.04.1998, 5 с. Халь кашни килте видео пăхаççĕ. Х-р, 6.07.1999, 1 с. Видео, «Брил-лиантовый полицейский», «Конец света». ÇХ, 2000, 11 /, 12 с.
ç.с. Патшалăхăн тĕп прокурорĕ. Генпрокурортан хут килнĕ, анчах вăл выçă тытнă Беловсене тивĕçтерĕ-ши. [Пуçелĕк]. Х-р, 15.10.1992, 1 с. Машинăра М.Джадиев генпрокурор ларнă — унран нимĕн те юлманпа пĕрех. ПП, 2000, 7 /, 2 с. Генпрокурортан кăларса вăркăнтарнă Скуратов та компромат тупаймарĕ. Х-р, 24.03.2000, 1 с. — Раççей Генпрокурорĕн çумĕ (ÇХ, 2001, 47 /, 3 с.); РФ Генпрокурорĕн çумĕ (Х-р, 22. 11.2001, 1 с.).
ç.с. Гимнази (туп.) йышши классемлĕ шкул. Муркашри гимнази-шкулта вĕренекен хĕр ... официаллă майпа арăм пулса тăнине астăватăп. ХС, 6.03.1998, 4 с. И.Я.Яковлев аслă вĕрентекенĕмĕрĕн 150 çулхи юбилейне Пелепейри чăваш гимнази-шкулĕнче те ирттерме хатĕрленеççĕ. УС, 10.04.1998, 1 с. Шупашкарти 49-мĕш гимнази-шкулта гумани-тари класĕнче вĕренет вăл. ÇХ, 1993, 12 /, 12 с.
п.с., ç.с., калаç. Пĕрешкел арлăхлипе ар хутшăнăвне кĕрекен çын; арсене савакан арçын. Сана эпĕ арçын ача пуль тенĕччĕ, паянтан вара иккĕлене пуçларăм, е гомосек, е гермафрадит эсĕ! Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл «гомосексуалистсен çĕнĕ культурине туса ху-малли» плансемпе паллашатарнă. Х-р, 26.08.1993. 4 с. Ĕлĕк йышсăр пулнă гомосексуалистсен шучĕ ӳссе кайнă пек туйăнать. ÇХ, 1999, 6 /. 8 с. Аслăраххисем хĕрсемпе те кăсăкланнă, хăйсене гомосексуалист тесе шутламан.~~ Т-ш, 2000, 31 /. 4 с. — гомосексуалистсемпе лесбиянкăсен союзĕ (Х-р, 15.05.1997, 3 с.).
п.с., ç.с., калаç. Пĕрешкел арлăхлипе ар хутшăнăвне кĕрекен çын; арсене савакан арçын. Сана эпĕ арçын ача пуль тенĕччĕ, паянтан вара иккĕлене пуçларăм, е гомосек, е гермафрадит эсĕ! Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл «гомосексуалистсен çĕнĕ культурине туса ху-малли» плансемпе паллашатарнă. Х-р, 26.08.1993. 4 с. Ĕлĕк йышсăр пулнă гомосексуалистсен шучĕ ӳссе кайнă пек туйăнать. ÇХ, 1999, 6 /. 8 с. Аслăраххисем хĕрсемпе те кăсăкланнă, хăйсене гомосексуалист тесе шутламан.~~ Т-ш, 2000, 31 /. 4 с. — гомосексуалистсемпе лесбиянкăсен союзĕ (Х-р, 15.05.1997, 3 с.).
ç.с. Фестивалĕн, пултарулăх конкурсĕн чи хисеплĕ награди, тĕп премийĕ. Спектакльшĕн вăл ... çамрăксен театрĕсен фестивалĕнче «Гран-при» илме тивĕç пулчĕ. КЯ, 11.06.1991, 4 с. Пĕтĕм тĕнчери телефестивальте гран-при çĕнсе илтĕмĕр. ÇХ, 1999, 49 /, 3 с. Иккĕмĕш кун вара Л.Васильева Гран-прие [кирлĕ, гран-прие] тивĕçнĕ... Гран-при микрофон-парне пулчĕ. Х-р, 23.01.2001, 3 с. — гран-при тапхăрĕ (ÇХ, 2000, 5 /, 12 с.); Гран-при çĕнтерӳçи (ÇХ, 2001, 20 /, 5 с.); Гран-при хуçи (Т-ш, 2001, 39 /, 3 с.).
ç.с. 1991 çулхи çурла уйăхĕнче (19—21.VIII.) Совет Союзĕнчи влаçа хăйсен аллине илме хăтланнă çынсенчен пĕри; Вышкайсăр лару-тăрăвăн патшалăх комитечĕн (ГКЧП) членĕ. 125 тома [следстви материалне] гекачэпистсене паллашма патăмăр. Х-р, 17.09.1992, 3 с. ГКЧПистсене илсен, Павловсăр пуçне, пурте — диктаторсем. Х-р, 4.03.1993, 4 с. Гэкачепистсем 11 хаçата хупасси çинчен йышăну тунăччĕ. Х-р, 27.02.1997, 3 с. Вăл ... Лефортовăна хупнă гэкачепистсене [сăн] ӳкерме ирĕк панă. ÇХ, 1998, 46 /, 8 с. — танл., путчист.
ç.с. 1991 çулхи çурла уйăхĕнче (19—21.VIII.) Совет Союзĕнчи влаçа хăйсен аллине илме хăтланнă çынсенчен пĕри; Вышкайсăр лару-тăрăвăн патшалăх комитечĕн (ГКЧП) членĕ. 125 тома [следстви материалне] гекачэпистсене паллашма патăмăр. Х-р, 17.09.1992, 3 с. ГКЧПистсене илсен, Павловсăр пуçне, пурте — диктаторсем. Х-р, 4.03.1993, 4 с. Гэкачепистсем 11 хаçата хупасси çинчен йышăну тунăччĕ. Х-р, 27.02.1997, 3 с. Вăл ... Лефортовăна хупнă гэкачепистсене [сăн] ӳкерме ирĕк панă. ÇХ, 1998, 46 /, 8 с. — танл., путчист.
ç.с. 1991 çулхи çурла уйăхĕнче (19—21.VIII.) Совет Союзĕнчи влаçа хăйсен аллине илме хăтланнă çынсенчен пĕри; Вышкайсăр лару-тăрăвăн патшалăх комитечĕн (ГКЧП) членĕ. 125 тома [следстви материалне] гекачэпистсене паллашма патăмăр. Х-р, 17.09.1992, 3 с. ГКЧПистсене илсен, Павловсăр пуçне, пурте — диктаторсем. Х-р, 4.03.1993, 4 с. Гэкачепистсем 11 хаçата хупасси çинчен йышăну тунăччĕ. Х-р, 27.02.1997, 3 с. Вăл ... Лефортовăна хупнă гэкачепистсене [сăн] ӳкерме ирĕк панă. ÇХ, 1998, 46 /, 8 с. — танл., путчист.
ç.с., спорт. Тĕклĕ çĕмренсемпе тĕл пемелле ăмăртни. 90-мĕш çулсенче вăл [И.Солдатова] дартс енĕпе ăмăртса та пысăк çитĕнӳсем турĕ. Х-р, 23.01.1996, 4 с. Чемпионатра дартс спорт вăййине ирттерме йышăннă. Пĕчĕк сăнăсемпе пересси инвалидсем хушшинче анлă сарăлнă вăйă. Х-р, 11.09.1996, 4 с. 1994 çулта дартс енĕпе ирттернĕ Раççей чемпионачĕ. А-и, 2000, 1 /, 7 с.
ç.п. Кĕвĕ-юрă е урăх информаци çырнă пластинка. Юрлать, пысăк çитĕнӳсем тăвать, темиçе диск çыртарса кăларнă. Х-р, 17.06.1992, 2 с. Влад Сташевский сцена çине тухнăранпа кăçал пилĕк çул çитет. Çакна вăл çĕнĕ диск кăларнипе паллă тăвать. Т-ш, 1998, 12 /, 12 с. Эп халех чаплă хитсен тулли дискне çыртарса хатĕрлеме пултаратăп. ÇХ, 1999, 1 /, 5 с. Киле çитрĕм те ывăннине пăхмасăрах диск итлерĕм. Х-р, 1.06.2000, 3 с. — лазер диск (ÇХ, 1998, 47 /, 8 с.).
, ç.с. Ташласа савăнма май паракан (дискотекăсем йĕркелекен) бар. Вăл ĕç хыççăн юлташĕсемпе диско-бара канма кайнă. ÇХ, 2000, 39 /, 4 с. «Шупашкар» диско-бар администрацийĕ барта каччăсем çапăçни çинчен пĕлтернĕ. Х-р, 23.05.2001, 1 с. — диско-барта ĕçле (Ар, 2001, 30 /, 1 с.).
п.с. Çамрăксем ятарлă вырăна пухăнса, кĕвĕ ярса ташлани; ташă каçĕ. Вокалпа инструментсен ансамблĕсемпе дискотекăсем пирки те каласа хăварас килет //Я-в, 1985, 1 /, 2 с. В. Станьял тĕрлĕ мероприятисем сĕнет, ... вĕрентӳрен пуçласа юрă-ташă, дискотека, фестивальсем таранах. Х-р, 10.12.1996, 3 с. Кашни кунах, хĕрпе каччă пек, клуба, дискотекăсене каяттăмăрччĕ. Вăл дискотекăна ертсе пыратчĕ. ÇХ, 1999, 3 /, 10 с. Çур çĕр иртни пĕр сехетченех шавласа кĕрлет дискотека. ПÇ, 2.09.2000, 4 с. — шавлă дискотека (ÇХ, 1997, 50 /, 8 с.); чăваш дискотеки (К-н, 2001, 20 /, 8 с.); — дискотека ирттер (ÇХ, 1998, 46 /, 5 с.); дискотекăра паллаш (ÇХ, 1998, 47 /, 8 с.); дискотекăна чĕн (ТА, 2002, 5 /, 16 с.).
п.с. Патшалăхăн официаллă идеологине, тоталитарлă тытăма хирĕçлекен çын. Таркăнĕ — леш диссидент — пирĕн йĕркене вăл хирĕç. К-н, 1977, 16 /, 4 с. Диссидентсене илес пулсан, 175 çынна гражданлăх прависĕр хăварнă. Х-р, 30.09.1992, 3 с. Ку ыйту çине диссидентла пăхасси пур çак çыннăн. ÇХ, 1997, 46 /, 6 с. Аслă писателĕн [Лев Толстойăн] Раççейри пĕрремĕш диссидент пулма тивнĕ. Х-р, 6.10.1998, 2 с. — совет диссиденчĕ (Х-р, 28.07.1992, 1 с.); вырăнти диссидент (Х-р, 29.05.1996, 2 с.); сумлă диссидент (ÇХ, 27.02.1998, 4 с.); пăхаттир-диссидент (Х-р, 16.03.2000, 3 с.); — диссидент шăпи (ÇХ, 1997, 46 /, 6 с.); диссидент шухăшлавĕ (Ă-л, 1998, 4 /, 3 с.).
п.с. Кинофильма е хаçата тепĕр чĕлхене куçарса кăларни; куçару. Çав вăхăтрах [фильмсен] дубляж пахалăхĕ пирки асăрхаттарусем нумай килеççĕ. КЯ, 21.05.1989, 3 с. Чăваш районĕсенче чăвашла хаçат дубляжпа тухни — наци туйăмне кӳрентерни. Х-р, 3.03.1993, 2 с. «Хресчен сасси» дубляжĕ пулĕ-и вăл е расна хаçат-и. Х-р, 21.02.1997, 3 с. Вăрçă хыççăн кинокартинăсене чăвашла калаçтарасси тапранса кайрĕ. «Дубляж» сăмах килсе кĕчĕ. Г.Ефимов //Х-р, 7.10.2000, 4 с. — дубляж-хаçат (ÇХ, 1999, 3 /, 1 с.); дубляж хаçачĕ (Х-р, 3.11.1999, 4 с.).
п.с. Килен, артаклан; ачашлан, йăпăлтат. Евĕкленсе калла килмешкĕн этем кунта [хапха умĕнче] илет хăват. А.Лукин,1979, 78 с. «...Ырă çынна ял-йыш ютта [качча] памасть», — евĕкленчĕ Пăлаки. Хв.Агивер, 1984, 11 с. Вăл [чун] ыррăн-ыррăн ирĕлĕ, çемçелĕ, хӳтевсĕрленĕ те евĕкленсе. В.Энтип //Я-в, 1995, 10 /, 40 с.
ç.с. Раççейри либерал-демократсен В.В.Жириновский ертсе пыракан партийĕнче (РЛДП) тăракан е унăн интересĕсене хӳтĕлекен çын. [Суйлавра] жириновецпа националист 3—5-шер процент пухĕç, анпиловец — тата сахал-тарах. Х-р, 9.01.1998, 1 с. Кунти [Шупашкарти] жириновецсем хушшинче самай пысăк ятлă-сумлă тепĕр çын та пур. Вăл — çурçĕр-хĕвеланăç районĕнчи РЛДП членĕсен ертӳçи. ÇХ, 1999, 4 /, 2 с. Жириновецсен фантази тени вăйлă çав. ÇХ, 1999, 13 /, 3 с. Думăна лекнĕ ... «жириновецсем» тӳрех çĕнтерӳçĕсем [РФКПпа «Пĕрлĕх»] майлă çаптарма тытăнчĕç. Х-р, 25.05.2001, 1 с.
ç.с. Тĕрмене лекнĕ, судпа айăпланнă çын; тĕрме çынни. Колонисемпе следстви изоляторĕсенче тĕн çыннисем кĕлĕ ирттереççĕ. Вĕсен сăмахĕ зэксемшĕн сиплĕ эмел пекех. ÇХ, 18.01.1997, 2 с. Зэксем пек усал сăмахсемпе перкелешмест вăл. ÇХ, 1998, 37 /, 8 с. Зексем читлĕхре, пурте пĕлеççĕ, «çемьесем» çавăраççĕ — арçынсенчен хĕрарăмсем туса хураççĕ. Х-р, 5.10.2000, 3 с. Зексен хушшинче те талантлисем сахал мар. Х-р, 11.04.2001, 1 с. — политзэк (Х-р, 5.02.1997, 1 с.).
ç.с. Тĕрмене лекнĕ, судпа айăпланнă çын; тĕрме çынни. Колонисемпе следстви изоляторĕсенче тĕн çыннисем кĕлĕ ирттереççĕ. Вĕсен сăмахĕ зэксемшĕн сиплĕ эмел пекех. ÇХ, 18.01.1997, 2 с. Зэксем пек усал сăмахсемпе перкелешмест вăл. ÇХ, 1998, 37 /, 8 с. Зексем читлĕхре, пурте пĕлеççĕ, «çемьесем» çавăраççĕ — арçынсенчен хĕрарăмсем туса хураççĕ. Х-р, 5.10.2000, 3 с. Зексен хушшинче те талантлисем сахал мар. Х-р, 11.04.2001, 1 с. — политзэк (Х-р, 5.02.1997, 1 с.).
ç.с. Икĕ чĕлхе килĕшӳлĕхĕ (икĕ чĕлхепе тухăçлă усă курни, икĕ чĕлхе вĕренни т.ыт.те). Икчĕлхелĕхе, урăхла каласан, вырăс чĕлхипе чăваш чĕлхине вĕрентессине пĕр енлĕ ăнланнă. КЯ, 15.05.1988, 4 с. Республикăри хаçат-журналсенче наци историйĕн ыйтăвĕсемпе икчĕлхелĕх ... çинчен уçăмлă калаçусем пуçланчĕç. КЯ, 24.05.1989, 4 с. Икчĕлхелĕх вăл — вырăс чăваш чĕлхине патшалăх чĕлхи вырăнне хурса хисеплени, чăваш — вырăсăнне. Х-р. 8.10.1992, 2 с. Чĕлхе саккунне йышăннă чухнех калаттăмăр, икĕчĕлхелĕх пĕр енлĕ мар, икĕ енлĕ пулмалла. ÇХ, 15.05.1998, 5 с. — икчĕлхелĕх тапхăрĕ (КЯ, 15.05.1988, 4 с.); икĕчĕлхелĕх самани (Я-в, 1991, 25 с.); — наци-вырăс икчĕлхелĕхĕ (КЯ, 15.12.1988, 3 с.);
ç.с. Икĕ чĕлхе килĕшӳлĕхĕ (икĕ чĕлхепе тухăçлă усă курни, икĕ чĕлхе вĕренни т.ыт.те). Икчĕлхелĕхе, урăхла каласан, вырăс чĕлхипе чăваш чĕлхине вĕрентессине пĕр енлĕ ăнланнă. КЯ, 15.05.1988, 4 с. Республикăри хаçат-журналсенче наци историйĕн ыйтăвĕсемпе икчĕлхелĕх ... çинчен уçăмлă калаçусем пуçланчĕç. КЯ, 24.05.1989, 4 с. Икчĕлхелĕх вăл — вырăс чăваш чĕлхине патшалăх чĕлхи вырăнне хурса хисеплени, чăваш — вырăсăнне. Х-р. 8.10.1992, 2 с. Чĕлхе саккунне йышăннă чухнех калаттăмăр, икĕчĕлхелĕх пĕр енлĕ мар, икĕ енлĕ пулмалла. ÇХ, 15.05.1998, 5 с. — икчĕлхелĕх тапхăрĕ (КЯ, 15.05.1988, 4 с.); икĕчĕлхелĕх самани (Я-в, 1991, 25 с.); — наци-вырăс икчĕлхелĕхĕ (КЯ, 15.12.1988, 3 с.);
1. П.п. Пурнăçа ятарлă мелсемпе сăнарласа кăтартни, хайлавăн (туп.) эстетикăлла пахалăхĕ; художествăлăх. Хумма Çеменĕ ... произведени илемлĕхĕшĕн, чĕлхе тасалăхĕшĕн епле ĕçлемеллине кăтартса панă. Ç.Элкер //Я-в, 1946, 9 /, 21 с. Тăхти калавĕсенче пĕлмелли, вĕренмелли илемлĕхрен ытларах тенипе килĕшме çук. Ю.Яковлев //ТА, 1989, 9 /, 69 с. Илемлĕх (художественность) тени термин пĕлтерĕшлĕ, вăл кирек хăçан та конкретлă произведенин сăнарлă тытăмĕпе çыхăннă. Г.Фе-доров, 1994, 6 с. — илемлĕх енĕ (К-ш, 26.06. 1927); илемлĕх мелĕсем (Я-в, 1968, 11 /, 25 с.); илемлĕх системи (Я-в, 1980, 5 /, 29 с.); илемлĕх уйрăмлăхĕсем (ЧХС, 1985, IV т., 53 с.); илемлĕх культури (Я-в, 1990, 5 /, 28 с.); илемлĕх чăнлăхĕ (Я-в, 1990, 7 /, 29 с.); илемлĕх шайĕ (Я-в, 1991, 12 /, 25 с.); илемлĕх ăслайĕсем (ЧЛ, 1994, 11 кл., 210 с.); илемлĕх пайрăмĕ, илемлĕх хатĕрĕсем (П.Метинпа А.Мефодьев, 1997, 16 с.). 2. П.п. Сăнарлă искусство; ӳнер (туп.), художество. «Илемлĕх галерейи» çаврăнăшпа Митта Ваçлейĕ хăйĕн кун кĕнекинче тахçанах усă курнăччĕ. Г.Юмарт //С-на, 1990, 389 с. Илемлĕхпе графика факультетĕнче вĕреннĕ чухне мана В.Урташ «художник тĕк, писатель пулатăн» тенĕччĕ. Х-р, 5.09.1996, 3 с. Ăна пединститутра тин уçăлнă илемлĕхпе ӳкерӳ факультетне ĕçе илеççĕ. Т-ш, 1998, 5 /, 5 с. Вăл пирĕн журналăн илемлĕх редакторĕччĕ. Ç-т, 1999, 1—2 /, 54 с.
п.с. Мăсăльмансен пĕрлешĕвĕн пуçлăхĕ; мечĕтре кĕлĕ ирттерекен аслă мулла. Çулла вăл [Хаким] Тукай ялне муллапа тата имампа килнĕччĕ. К.Турхан, 1967, 120 с. Республикăмăрти мăсăльмансен тĕн управленийĕн председателĕ А.Крганов муфтий тата унăн çумĕ, Шупашкар имамĕ А.Хайбуллаев журналистсемпе тĕл пулчĕç. Х-р, 4.11.1999, 1 с. Тутар Республи-кинчи Пăва хулин имамĕ Ильсур Хазрат. Х-р, 25.07.2000, 4 с. — мечĕт имамĕ (Х-р, 18.10.1996, 1 с.); — ВЧС, 1971, 252 с.
п.с. Ар вăйсăрлăхĕпе аптăракан, ар (арлăх) çыхăнăвне кĕме пултарайман арçын; халсăрри. Йывăра кайнă импотентсене ... инкекрен хăтарма çăмăлах мар. В-х, 7.10.1991, 8 с. Вăл хăйне импотент тесе шухăшлать, çак шухăш унăн пуçне пăралать. ÇХ, 2000, 11 /, 3 с. Эпĕ импотент мар, [анчах] ... мана секс пачах та кирлĕ мар. Х-р, 20.07. 2001, 3 с. Импотент ан пул! [Пуçелĕк]. Ар, 2001, 15 /, 4 с. — импотент-арçын (С-х, 2000, 17 /, 3 с.); импотент-еркĕн (Х-р, 18.08.2000, 3 с.); — ВЧС, 1971, 253 с.; — танл., лаша (Ашмарин, VIII, 65 с.).
п.в. Хăрăн, начарлан, ырханлан; имшерлен. Мăян çисе имшернĕ çынсене Чингиз саккунĕ ячĕпе хĕнеççĕ. Я.Ухсай, 1961 (Çĕр), 58 с. Виççĕмĕш уйăх асап вăл курать, сăн-кĕлетки имшерсех ун пырать. К-н, 1976, 21 /, 11 с. Туйăмлăх туртăмĕ имшерчĕ, сĕртĕнӳсен вĕрилĕхĕ ... сиверчĕ. С.Асамат, 1991, 33 с.
п.с., экон. Пĕр-пĕр ĕçе, предприятие е экономика сыпăкне аталантарма чылайлăха хывакан капитал. Социализмлă çĕршывсен инвестици банкĕ — чи пысăк капиталлă экономика организацийĕ. КЯ, 8.02. 1973, 4 с. Инвестици фончĕ вăл — финанс учрежденийĕ, халăх ăна хăйĕн приватизаци чекĕсене тата укçа-тенкине усă курмашкăн шанса парать. Х-р, 24.09.1992, 2 с. Налук политики таварсем туса кăларассине, инвестицисене ӳстерме хавхалантарĕ. Х-р, 22.01.1994, 2 с. — инвестиципе коммерци корпорацийĕ (Х-р, 8.04.1993, 4 с.); инвестици кредичĕ (Х-р, 28.10.1997, 2 с.); инвестици капиталĕ (Х-р, 6.08.1998, 3 с.); инвестици программи (Ч-х, 1999, 14 /, 1 с.); инвестици конкурсĕ (Ч-х, 1999, 14 /, 3 с.); инвестици çанталăкĕ (Х-р, 16.03.2000, 1 с.); инвестици рейтингĕ (ÇХ, 28.09.2001, 1 с.); инвестици канашĕ (Х-р, 10.10.2001, 1 с.); — инвестици хыв (ХС, 1999, 24 /, 1 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.); инвестицисем уйăр (Х-р, 19.09.1996, 2 с.); инвестицисене явăçтар (ЧÇ-й, 2001, 2 /, 1 с.); — ют çĕршыв инвестицийĕсем (Х-р, 27.02.1997, 2 с.); — ВЧС, 1971, 254 с.; ВЧС, 1951, 222 с.
п.с. Çыннăн шалти культури, ăс-хакăл килĕшӳлĕхĕ; сапăрлăх. Ăçта творчество интеллигенцийĕн интеллигентлăхĕ. КЯ, 2.12.1989, 3 с. Селĕммĕн курăнатăн. Интеллигентлăх шалтан тапса тăнă пек. В.Энтип //Я-в, 1991, 7 /, 7 с. Авторăн кăмăл-сипет виçийĕ интеллигентлăхпа ностальгилĕх хушшинче тăрать. ÇХ, 1998, 25 /, 6 с. Унра интеллигентлăх пур. Çыннăн çак пахалăхĕ хутла пĕлменнинчен, академи пĕтернинчен килмест. Интеллигентлăх вăл — çыннăн чĕринче, чунĕнче. Х-р, 28.04.1999, 3 с. — ВЧС, 1971, 257 с.; ВЧС, 1951, 224 с.
1. Ç.п. Арлăх хутшăнăвĕпе çыхăннă; савăшуллă. Интимлă япала вăл пĕр-пĕрне юратакан мăшăр хушшинчи вăрттăнлăх пулмалла-çке. Х-р, 27.10.1992, 3 с. Анчах Раиса Васильевна интимлă ĕç-пуç пуçланасса кĕтсе илеймен. ÇХ, 30.04.1998, 2 с. Ача çуратиччен упăшкипе... интимлă пурнăçпа пурăннă. ÇХ, 1999, 10 /, 5 с. Ăнсăртран пулакан интимлă çыхăнусем — венери чирĕсемпе чирлессин чи анлă сарăлнă сăлтавĕ. С-х, 2000, 11 /, 4 с. — интимлă тема (Х-р, 17.06.1993, 4 с.; ÇХ, 2000, 34 /, 12 с.); интимлă тивĕç (ÇХ, 2000, 38 /, 8 с.); интимлă хутшăну (ÇХ, 2003, 2 /, 13 с.). 2. П.п. Вăрттăн, çепĕç, евĕклĕ. Интимлă çырусен минретĕвĕ [Пуçелĕк]. Х-р, 17.06.1993, 4 с. Пӳлĕмре çуртасем çунаççĕ. Интимлă лару-тăру. ÇХ, 1998, 1 /, 5 с. Çут çанталăкпа темле интимлă çыхăнăва кĕретĕн. Ар, 2001, 3 /, 2 с. — интимлă ен, интимлă тĕнче (ЧЛ, 1994, 11 кл., 192 с., 204 с.). — ВЧС, 1971, 258 с.; ВЧС, 1951, 225 с.
ç.с. ЭВМпа т.ыт. майсемпе усă курса ăслăх информацине пухмалли, упрамалли тата сармалли мелсене тĕпчекен ăслăлăх. Информатика хальхи вăхăтра кирек мĕнле наукăран та чылай хăвăртрах аталанса пырать. ТА, 1989, 9 /, 59 с. Лицейре эсĕ информатикăпа интересленетĕн. Т-ш, 1998, 12 /, 4 с. Вăл Чăваш патшалăх университетĕнчи радио-электроникăпа информатика факультетĕнче вĕренет. Ч-х, 1999, 14 /, 7 с. — информатика курсĕ (ТА, 1989, 9 /, 59 с.); информа-тика предмечĕ (ÇХ, 27.02.1998, 1 с.); информатика урокĕ (Т-ш, 1998, 12 /, 4 с.); информатика кабинечĕ (Х-р, 10.10.1998, 6 с.); информатикăпа вĕрентекен (ТА, 1989, 9 /, 59 с.); информати-ка учительници (ÇХ, 2001, 14 /, 4 с.); информатика культури (Х-р, 4.09.1996, 4 с.); информатикăпа шутлав техники (Х-р, 25.08.1998, 2 с.).
п.в. Ирĕклентер, ирĕке кăлар, ирĕклĕх пар. Пĕрре вăл [хавхалану] çиçтĕр кашни чуна ирĕклетсе. Ю.Сементер //Я-в, 2000, 4 /, 18 с. — ВЧС, 1971, 451 с.
п.с., ç.с. Çынна сăмахпа çуни, икĕпитленсе ырă пулни; çукаланни, юмалани.Тен йăпăлтилĕх те мар, итлеме хăнăхни ... ытларах унăн. А.Емельянов, 1981, 5 с. Йăпăлтилĕх, чеелĕх, ултав — киревсĕр пулăмсем пулнине туйса ӳснĕ эпĕ. ÇХ, 1998, 40 /, 1 с. Пĕлет вăл, çут тĕнче маччи тытса тăраймĕ пылак йăпăлтату кăпăкĕнчи чапа. Н.Ишентей, 1997, 67 с.
п.с., ç.с. Çынна сăмахпа çуни, икĕпитленсе ырă пулни; çукаланни, юмалани.Тен йăпăлтилĕх те мар, итлеме хăнăхни ... ытларах унăн. А.Емельянов, 1981, 5 с. Йăпăлтилĕх, чеелĕх, ултав — киревсĕр пулăмсем пулнине туйса ӳснĕ эпĕ. ÇХ, 1998, 40 /, 1 с. Пĕлет вăл, çут тĕнче маччи тытса тăраймĕ пылак йăпăлтату кăпăкĕнчи чапа. Н.Ишентей, 1997, 67 с.
п.с. Çирĕплетнĕ тĕслĕх, çирĕпленнĕ ĕлке; стандарт, шаблон. Суя йăпанупа пĕр хăнăхнă калăплăх виçисенчен хăтăлма кирлине ... вăл мăраннăн «чухласа-ăнланса» илчĕ. П.Львов //Я-в, 1991, 12 /, 24 с.
п.с. Пуçлăха канаш-сĕнӳ парса пулăшакан ятарлă çын; советник. Вăл Пăрттасăн чи шанчăклă ... канашçи. Юхма М., 1983, 129 с. Буш президентпа унăн тĕп канашçисем. Х-р, 15.01.1993, 3 с. Эпĕ ăна [президента] наци ыйтăвĕсемпе лайăхрах канашçă суйласа илме сĕннĕ пулăттăм. Х-р, 25.12.1997, 4 с. II Микулай патшан та канашçăсем нумай пулнă. ÇХ, 1998, 37 /, 3 с. — çар пуçĕн канашçи (ЧС, 1994, 9 кл., 7 с.); акционер обществин председателĕн канашçи (ÇХ, 1999, 10 /, 3 с.).
ç.с. Ятарлă вырăнта (кану çуртĕнче, курортра т.ыт.) канакан çын. Аслă материсем çинчен шухăшлакан çамрăк та вăл [А.Емельянов геройĕ], Марфинăра эрехпе аташакан кануçă та. М.Ставский //Я-в, 1991, 1 /, 22 с.
п.в. Картлашка; пусма, пусăм. Вăл малтан запасри юстици капитанĕ çеç пулнă-мĕн, ăна тӳрех 5 картлаç сиктерсе хăпартнă. Х-р, 4.09.1996, 3 с. Пĕринчен тепри илемлĕ çамрăксем...картлаçпа анса каяççĕ. Х-р, 5.02.1997, 3 с. Чăвашлăх идейине тĕпе хурса ĕçлени вĕсемшĕн çутта тухмалли пĕрремĕш картлаç пулнă имĕш. ÇХ, 1997, 38 /, 4 с. — картлаçпа хăпар (В.И.Паймен, 1964, 59 с.); картлаç çинче тăр (Д.Гордеев, 1983, 193 с.); картлаç çине лар (М.Юхма, 1991, 93 с.); — пусма картлаçĕ (А.Эсхель, 1983, 38 с.); кун-çул пусмин картлаçĕсем (Ю.Артемьев, 1991, 140 с.); влаç картлаçĕ (Х-р, 13.04.1996, 2 с.).
1, п.в. Хытă хулăн хут; картон. Пӳртре картун арчаран кăларать вăл аппарат. Е.Афанасьев, 1972, 40 с. Юсавсăр электропроводкăна пула пӳрт ăш-чиккине çапнă карттун хыпса илнĕ иккен. Х-р, 25.09.1996, 1 с. — картун татăкĕ (А.Яндаш, 1959, 38 с.); картун курупка (К-н, 1981, 14 /, 10 с.); карттун курупка (А.Т.-Ыхра, 2000, 30 с.).
1, п.в. Хытă хулăн хут; картон. Пӳртре картун арчаран кăларать вăл аппарат. Е.Афанасьев, 1972, 40 с. Юсавсăр электропроводкăна пула пӳрт ăш-чиккине çапнă карттун хыпса илнĕ иккен. Х-р, 25.09.1996, 1 с. — картун татăкĕ (А.Яндаш, 1959, 38 с.); картун курупка (К-н, 1981, 14 /, 10 с.); карттун курупка (А.Т.-Ыхра, 2000, 30 с.).
ч.с. Тĕрме, камера. Хупса лартчăр вĕсене... Касаматра çĕрччĕр. В.Алендей, 1986, 296 с. Кунта çăлакана пăталамаççĕ, поэтсене касамата хупмаççĕ. Н.Ишентей, 1997, 16 с. Следовательте, юстици комиссарĕнче ĕçленĕ чух вăл миçе çынна касамата ăсатни ... пирки паян кунччен те тулли хурав çук. ÇХ, 1999, 42 /, 5 с. Кураймарĕ Иван тете хăйĕн ывăлĕпе Митта Ваçлейĕ асап касамачĕсенчен хăтăлса тухнине. В.Ахун //Я-в, 1999, 11—12 /, 98 с. — касаматра касăл (Н.Исмуков, 1990, 104 с.).
1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан 12 паллăран саккăрмĕшĕ. Качака [çулĕ] çĕнĕ туйăмсемпе хавхалантарать. Т-ш, 13.02.1991. 8 с. Качака, Сурăх, Кушак — зороастризм календарĕнчи çулсен ячĕсем. Я-в, 2000, 4 /, 52 с. Китай календарĕпе 2003 çул Хура Качака çулĕ шутланать. КÇ, 2002, 52 /, 1 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра çуралнă çын. Кăçал Качакан илĕртӳллĕ çулçӳрев, ... кĕтмен тĕлпулусем пулĕç. Т-ш, 13. 02.1991, 8 с. Качакасем аранах ... бизнес ăнăçлă аталанасса кĕтсе илĕç. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с. Вăл [Кушак] Качакана лайăх пăхать. Т-ш, 1999, 1 /, 2 с. — Хĕрарăм-качакасем (Ар, 2001, 3 /, 3 с.).
ç.п. Радиопа паракан е телевиденипе кăтар-такан пĕр-пĕр программа; передача. Хамăр та пĕчĕк чухне «Спо-койной ночи, малыши» передачăна еплерех кĕтеттĕмĕр те. Ун чухне чăвашла тухакан унашкал кăларăм çукчĕ. ÇХ, 1999, 9 /, 12 с. «Ăраскал» — наци кăларăмĕ [Пуçелĕк]. ÇХ, 1999, 29 /, 1 с. Миçе çул ĕнтĕ [Г.Вастрюкова] ача-пăча передачисен редакцине ертсе пырать. Вăл хатĕрлекен «Шăнкăрав» кăларăма итленĕ хыççăн чун çемçелет. Т-ш, 1999, 10 /, 1 с. — радио кăларăмĕсем (Д.Гордеев //В-х, 8.07.1991, 12 с.); — кăларăм хатĕрле, кăларăм пăх (Х-р, 21.08.1998, 1 с.); кăларăма хутшăн (ÇХ, 1999, 2 /, 12 с.).
п.в. Курăмлă, уçăмлă, кĕретленсе; уççăн, куçкĕрет. Анчах Наçтаç никампа та кĕретлетсе пуплешмерĕ. В.Алентей, 1982, 221 с. КПСС Тĕп Комитечĕн мартри Пленумĕ хыççăн кăна ку ĕçе [эрозипе кĕрешессине] кĕретлетсе тытăнчĕç. А.Емельянов, 1990, 65 с. Вăл [намăс] çак туйăмпа кансĕрленекен этемĕн чун-чĕре тасалăхне ... кĕретлетсе кăтартать. В.Петров //С-на, 1990, 18 с. — ЧВС, 1961, 160 с.; Ашмарин, VII, 282—283 с.
ç.с. Кулленхи ĕçрен хăпмасăрах аслă (е ятарлă) шкулта вĕренсе пымалли май; куçăн мар (туп.), заочно. Вăл ... пед-институтăн вырăс уйрăмĕнче кĕретсĕр вĕренет. ХШ, 1998, 4 /, 89 с. Кĕретсĕр тата каçхи уйрăмсене ... университета калаçу йĕркипе вĕренме йышăнаççĕ. Т-ш, 1998, 11 /, 1 с. 1974 çулта И.Н.Ульянов ячĕллĕ Чăваш патшалăх университетĕнчен кĕретсĕр (заочно) вĕренсе тухать. Çт, 1999, 5—6 /, 23 с. — кĕретсĕр шкул (Т-ш, 2001, 49 /, 4 с.).
п.с. Хĕрарăмăн арлăх органĕ; пĕтĕçӳ (туп.) ăшлăхĕ, амалăх умĕ. Кĕртĕш вăл хупăшу хатĕрĕ те, çав вăхăтрах ĕрчев хатĕрĕ те (çуралу çулĕн пĕр сыпăкĕ). А-и, 1991, 21 /, 5 с. [Ку мелте] арлăх хатĕрĕсен пĕрлешĕвĕ тарăнах мар, тĕрткĕш кĕртĕшĕн мал хĕррине кĕре-кĕре тухать. А-и, 1992, 22 /, 5 с.
п.с. Киремете пуç çапакан, чăваш тĕнĕпе пурăнакан çын. Парăнми çав киреметçĕсен сыпăран сыппа, йăхран йăха тухнă витĕмлĕ чĕлхеçĕсем. П.Хусанкай, 1968, 225 с. — Кала-ха, киреметник, лайăха-и çак е начара. — ыйтать вăл [пуп] Кукша Чаканран. К-н, 1974, 19 /, 19 с. Хальхи киреметçĕсем çураçайми хире-хирĕç тăратнă икĕ Йăвана [И.Яковлевпа И.Юркина] — вĕрентӳçĕпе писателе — пĕрлештерекенни те пур. В.Егоров //Х-р, 16.08.2000, 4 с.
п.с. Киремете пуç çапакан, чăваш тĕнĕпе пурăнакан çын. Парăнми çав киреметçĕсен сыпăран сыппа, йăхран йăха тухнă витĕмлĕ чĕлхеçĕсем. П.Хусанкай, 1968, 225 с. — Кала-ха, киреметник, лайăха-и çак е начара. — ыйтать вăл [пуп] Кукша Чаканран. К-н, 1974, 19 /, 19 с. Хальхи киреметçĕсем çураçайми хире-хирĕç тăратнă икĕ Йăвана [И.Яковлевпа И.Юркина] — вĕрентӳçĕпе писателе — пĕрлештерекенни те пур. В.Егоров //Х-р, 16.08.2000, 4 с.
п.в. Сăрăпа ӳкермелли, сăрламалли хатĕр; кисть. [Картинăри] хĕр кĕлеткине киçтĕкпе унтан-кунтан тĕккелесе те пăхрĕ — пăсать кăна. В.Эктел, 1996, 105 с. Киçтĕкпе, сăрăпа ĕçлесси вĕсен пурнăç тĕллевĕ пулса тăнă. ЧТ, 28.02.1998, 4 с. Киçтĕк илсе пĕр йĕр çеç тăвĕ-и вăл — çакă та ăна хавхалантарĕ. Х-р, 9.08.2000, 4 с. Чӳрече сăрлама кăна ĕлкĕреймен, киçтĕк тупайман. Ар, 2001, 20 /, 3 с. — художник киçтĕкĕ (П.Афанасьев, 1985, 46 с.); ӳнерçĕн киçтĕк вылянăвĕ (Юрий Зайцев, 1990, 5 с.); ятарлă киçтĕк (КÇ, 2000, 35 /, 3 с.); кивĕ киçтĕк (Ар, 2002, 13 /, 4 с.); — киçтĕкпе усă кур (Х-р, 15.03.1994, 4 с.); киçтĕк тыт (Х-р, 6.04.2001, 3 с.); киçтĕк ăстала (Ар, 2001, 20 /, 3 с.); сăрă-киçтĕкпе чирле (ÇХ, 2001, 34 /, 8 с.).
п.в. Пĕр-пĕр хутлăх пуçлăхĕ; князь. Пĕчĕк пухусенче каланисене пирĕн «кнеçсем» илтмеççĕ. П-н, 1990, 2 /, 1 с. Кнеç мар, хресчен — сухаçă та утарçă — пулнă вăл. Н.Теветкел //Х-р, 11.04.1998, 7 с. Владимир кнеç ячĕпе лартнă палăк уйрăмах килĕшрĕ. Х-р, 19.01.1999, 3 с. Хусан ханлăхĕнче чăваш хушшинчен тухнă тавралăх кнеçĕсем (пӳсем), вырăнти кнеçсем (çĕрпӳсемпе вунпӳсем), турхансем сахал пулнă. Я-в, 2000, 5 /, 49 с. — кнеç хĕрĕ (Х-р, 8.10.1998, 3 с.); кнеçсен влаçĕ (Х-р, 18.07.2001, 2 с.); — удел кнеçĕ (Х-р, 22.02.2000, 1 с.); вырăс кнеçĕ (Г.Юмарт, 2001, 12 с.); аслă кнеç (Х-р, 17.07.2001, 2 с.).
1. Ç.п. Суйланас тĕллевлĕ çыннăн е пĕр-пĕр пуçлăхăн таврашĕ, çывăх йышĕ. Премьер команда пухать [Пуçелĕк]. Х-р, 26.01.1994, 1 с. Министр канашлăва пухăннисене хăйĕн çĕнĕ командипе паллаштарчĕ. Х-р, 6.03.1998, 1 с. Н.Федоров команди В.Шурчанов командине пĕр листовкăпа та вараламан. Х-р, 28.03.1998, 7 с. Кăлава... хăйĕн командипех килчĕ, хĕрлĕ хăю касрĕ. К-н, 2002, 16 /, 19 с. 2. Ç.п. Пĕрлехи тĕллевсене пурнăçлама пĕтĕçнĕ ушкăн. Н.Григорьевăн (вăл Шурчановпа пĕр командăра) вара хăйĕн рабочийĕсене тӳлемелли парăм та питĕ пысăк. Х-р, 25.12.1997, 3 с. Федераци центрĕнче регионсемпе ăста ĕçлеме пĕлекен команда çаплипех çук. Х-р, 6.08.1998, 3 с. Çак команда комбинат укçине хăйĕн кĕсйине чикмесен, «Химпромри» вăтам ĕç укçи ... темиçе хут пысăкрах пулмалла. Ч-х, 1999, 27 /, 6 с.
ç.п., ç.с. Чăваш наци конгресĕн йышне кĕрекен çын (Канаш членĕ е Аслă Пуху делегачĕ). ЧНКăн IV Аслă Пухăвĕн ... хупă ларăвне тулли сасăллă конгрессменсем [текстра, конгресменсем] тата ятарласа чĕннĕ çынсем хутшăнаççĕ. ХК, 2000, 3 /, 2 с. (Х-р, 20.06.2000). Вăл [Г.Архипов] ЧНКна 5 çул ертсе пынă хыççăн ун ĕçĕпе кăмăлсăр конгресçăсем тупăннă. К-н, 2002, 16 /, 2 с.
ç.п., ç.с. Чăваш наци конгресĕн йышне кĕрекен çын (Канаш членĕ е Аслă Пуху делегачĕ). ЧНКăн IV Аслă Пухăвĕн ... хупă ларăвне тулли сасăллă конгрессменсем [текстра, конгресменсем] тата ятарласа чĕннĕ çынсем хутшăнаççĕ. ХК, 2000, 3 /, 2 с. (Х-р, 20.06.2000). Вăл [Г.Архипов] ЧНКна 5 çул ертсе пынă хыççăн ун ĕçĕпе кăмăлсăр конгресçăсем тупăннă. К-н, 2002, 16 /, 2 с.
ç.с. Çие юласран сыхланмалли им-çам е хатĕр (тĕсл., презерватив). Тен, ача юласран хăтăлмалли эмелсене — контрацептивсене — иленнĕ те пуль вăл. В.Эктел, 1996, 114 с. Анăçра çул çитмен хĕрачасем валли ятарлă контрацептивсем пур ĕнтĕ. ÇХ, 1999, 29 /, 8 с. Контра-цептивсемпе усă курнинчен лайăхраххи нимĕн те çук. Т-ш, 2000, 31 /, 3 с. — хими контрацептивĕ (ÇХ, 1998, 37 /, 5 с.); оральнăй контрацептив (С-х, 1999, 19 /, 4 с.); — контрацептив таблеткисем (С-х, 2000, 35 /, 4 с.).
ç.с. Çие юласран сыхланмалли пулăшу хатĕрĕпе (контрацептивпа) усă курни. Ача çуратнăранпа пĕр уйăх иртсенех контрацепци хатĕрĕсемпе усă курма тăрăшăр. ÇХ, 1997, 15 /, 6 с. Миçе çултан вĕсемпе [ӳсекен хĕрсемпе] ар çыхăнăвĕ, контрацепци çинчен калаçма пулать. ÇХ, 1999, 29 /, 8 с. Вăл хырăм пăрахас шухăшлă... Акă вăл — контрацепцин Раççейри чи анлă сарăлнă мелĕ! ÇХ, 2000, 17 /, 4 с. — гормоналлă контрацепци (ÇХ, 1998, 37 /, 5 с.).
ç.с. Коррупципе çыхлан, коррупцие явăç (пайта-сĕтевшĕн чыслăха çухат). Демократин Анăçри калăпĕсем ... патшалăх çыннисем коррупциленессине, сутăнассине çеç ӳстерсе ячĕç. Х-р, 9.09.1997,3 с. Çакна вăл [С.Доренко тележурналист] Ю.Лужков коррупциленнине кăтартакан тĕслĕх тесе пĕлтерет. Х-р, 8.10.1999, 2 с.
п.в. Капмар пучахлă, çӳллĕ те тачка туналлă пулакан ӳсен-тăран тата унăн сарă та шултра вăрри; кукуруза. Çакăн чухлă вăй хурсан, юратса ĕçлесен, мĕншĕн çитĕнмĕ вăл кукурус. Хв. Уяр, 1965, 114 с. Н.Волкова ... куккурусăн 250 сортне мĕнле сăнани çинчен тĕплĕн каласа пачĕ. Х-р, 19.01.1999, 1 с. Куккуруспа соя — комбикорм завочĕсене, рис — халăха сутма. ХС, 1999, 19 /, 1 с. — куккурус вăрлăхĕ (Г.Краснов, 1979, 123 с.); куккурус анисем (И.Шордан, 1985, 188 с.); кукурус ак (Х-р, 3.08.1993, 3 с.); куккурус çитĕнтер (Х-р, 8.06.1999, 4 с.); куккурус силосĕ (ХС, 1999, 31 /, 2 с.); куккурус çăнăхĕ (С-х, 2000, 36 /, 1 с.); куккурус çăвĕ (С-х, 2000, 37 /, 1 с.); куккурус çӳçи (С-х, 2001, 35 /, 3 с.); — ВЧС, 1971, 309 с.; Ашмарин, VI, 267 с.
п.в. Капмар пучахлă, çӳллĕ те тачка туналлă пулакан ӳсен-тăран тата унăн сарă та шултра вăрри; кукуруза. Çакăн чухлă вăй хурсан, юратса ĕçлесен, мĕншĕн çитĕнмĕ вăл кукурус. Хв. Уяр, 1965, 114 с. Н.Волкова ... куккурусăн 250 сортне мĕнле сăнани çинчен тĕплĕн каласа пачĕ. Х-р, 19.01.1999, 1 с. Куккуруспа соя — комбикорм завочĕсене, рис — халăха сутма. ХС, 1999, 19 /, 1 с. — куккурус вăрлăхĕ (Г.Краснов, 1979, 123 с.); куккурус анисем (И.Шордан, 1985, 188 с.); кукурус ак (Х-р, 3.08.1993, 3 с.); куккурус çитĕнтер (Х-р, 8.06.1999, 4 с.); куккурус силосĕ (ХС, 1999, 31 /, 2 с.); куккурус çăнăхĕ (С-х, 2000, 36 /, 1 с.); куккурус çăвĕ (С-х, 2000, 37 /, 1 с.); куккурус çӳçи (С-х, 2001, 35 /, 3 с.); — ВЧС, 1971, 309 с.; Ашмарин, VI, 267 с.
ç.с. Халăхăн ăс-хакăл культурине, ăспурлăх (туп.) аталанăвне, культурăпа общество çыхăнăвне тĕпчекен ăслăлăх. Ăна [Н.Егорова] Чăваш патшалăх уни-верситетне ĕçлеме чĕнсе илеççĕ. Килнĕ-килменех вăл кунта культурологи кафедрине туса хурать. ХС, 23.02.1999, 4 с. Хальхи вăхăтра журналист е учитель пулакансем уйрăммăн вĕренеççĕ, культурологи уйрăмĕ те пур. Х-р, 2.08.2000, 3 с. — культурологи факультечĕ (ТА, 2003, 2 /, 32 с.).
ç.с. Курав, выставка. Вырăс литературин çуртĕнче А.Онегин коллекцийĕн тулли куравăшĕ уçăлнă. Х-р, 13.03.1996, 4 с. Куравăшра «Раççей» ятлă лазер компакт-дискăн презентацийĕ пулса иртнĕ. Х-р, 15.02.1996, 3 с. Выставка-куравăш пек вăхăтлăха мар, яланлăха кăтартса тăмалла пулать вăл [музей]. Хв. Уяр //Х-р, 5.01.1997, 3 с.
п.с. 1. Çын таврари пурнăç çине мĕнле пăхни, ăна епле хаклани. Яков Ухсай сăнласа пама ăста, унăн хăйĕн курăм. Вăл çын курманнине курма пĕлет. Г.Ефимов //Я-в, 1963, 4 /, 32 с. Хальхи поэтсен — Шелепи тапхăрĕпе танлаштарсассăн — урăх курăм, урăх ăнлану. КЯ, 7.02.1982, 4 с. Вĕсен [çамрăксен] хăйсене евĕр курăм, хăйсен сасси. ТА, 1988, 10 /, 1 с. Чăваш шухăшлавĕпе курăмĕ çут çанталăкран çын еннелле ... куçса пыма кăмăллать. В.Родионов //Х-р, 18.11.1998, 3 с. — çĕнĕ курăм (Я-в, 1963, 11 /, 30 с.); философиллĕ курăм (Л.Таллеров, 1978, 10 с.); экзистенциаллă курăм (Х-р, 28.09.2001, 4 с.); — танл., тĕнчекурăм. 2. Куç умне тухакан сăнлăх; куçа курăнни. Чӳрече умĕнчи акацисем çине шевле ӳкнĕ... Ман чунра çак курăм иртнĕ кунсемшĕн хĕрхенӳ çеç çуратрĕ. А.Аттил //ТА, 1988, 10 /, 62 с. Сарри çĕрĕпех ... çурма ыйхăллă та çурма чăнлăхлă курăмсемпе аташса выртрĕ. В.Игнатьев, 1990, 47 с. Епле анлă курăм [тавралăх пирки]! Х-р, 30.04.1997, 7 с. Паян çав курăм — харсăр Çăлтăрлăх. А.Т.-Ыхра, 2001, 80 с.
1. П.в. Картон ещĕк, пĕчĕкçĕ арча, тăваткал йĕнĕ; коробка. Вăл ... хĕрлĕ хăюпа çыхнă пысăк курупка тата Хисеп грамоти тыттарчĕ. К-н, 1981, 16 /, 4 с. Атă-пушмак хумалли курупка хут укçасемпе тулма тытăннă. Т-ш, 1998, 6 /, 5 с. Автофургонран икĕ курупка çăмарта çухалнă. ÇХ, 1999, 41 /, 4 с. Курупкара 32 штук батарейка выртнă. Т-ш, 1999, 12 /, 3 с. — пуш курупка (И.Тукташ,1958, 131 с.); картон курупка (К-н, 1969, 14 /, 8 с.); тимĕр курупка (Паттăр пионерсем. 1971, 77 с.); хут курупка (Х-р, 27.02.1997, 3 с.); шăрпăк курупки (В.Садай, 1969, 49 с.; Л.Агаков, 1971, 172 с.; И.Шордан, 1985, 12 с.; Х-р, 13.03.1996, 4 с.); пирус курупки (К.Пайраш, 1976, 131 с.; Я-в, 1995, 9 /, 69 с.); эмел курупки (К-н, 1968, 18 /, 9 с.; Х-р, 27.06.1992, 3 с.); пĕр курупка фломастер (ÇХ, 1997, 28 /, 4 с.); пĕр курупка канфет (Т-ш, 1999, 4 /, 1 с.); телевизор курупки (Т-ш, 2001, 49 /, 7 с.). 2. Ç.п., калаç. Ещĕк евĕрлĕ, нумай хутлă тĕссĕр çурт. Тăхăр хутлă «курупкасем» туххăмрах пĕлĕтелле кармашрĕç. К-н, 1985, 3 /, 10 с. Эпир пилĕк хутлă тимĕр-бетон курупка умĕнче чарăнса тăратпăр. А.Емельянов, 1985, 261 с. Пĕр евĕрлĕ курупка-çуртсем, пĕр евĕрлĕ курупка-магазинсем, пĕр евĕрлĕ курупка-шкулсемпе ача сачĕсем. Х-р, 24.06.1992, 4 с. Темиçе курупка хушшинче хамăн çурта, подpезда тупаймастăп. В.Эктел, 1996, 126 с.
п.с. Этеме вăхăтлăха тĕнтме, пуçне çавăрма пултаракан çын; гипнотизер, гипноз ăсти. Сана пурте калĕç, вăл асамăç, куçпăван вăл, — тейĕç, пăхнă чух. П.Хусанкай, 1968, 127 с. Тухтăрсен тухтăрĕ!.. Куçпăван этем. К-н, 1985, 7 /, 6 с. Сирена... Куçпăван илĕртмĕш пикесене çапла чĕннĕ. Я-в, 1991, 7 /, 17 с. Куçпăванпа унăн тусĕсем [Пуçелĕк]. Х-р, 12.09.1996, 2 с.
п.п. Пултарулăха аталантармалли, ăсталăха туптамалли вырăн; пĕр-пĕр ĕç хутлăхĕ. Пĕлетĕп, сӳнмĕ лаç — сатирăн çулăмлă лаççи. К-н, 1982, 17 /, 2 с. Ара, «Капкăн» вăл — кулăш лаççи-çке! К-н, 1987, 11 /, 6 с. Политика лаççинче мĕн хăтланнине ăнланакансем... ХС, 1999, 17 /, 3 с. Ăслăлăх лаççи сӳнмен-ха, вутне хурса тăракансем пур. Х-р, 28.04.2000, 2 с. — кадрсен «лаççи» (Х-р, 6.02.2003, 1 с.).
ç.с. Хĕрарăмсен (амасен) пĕр-пĕрин хушшинчи ар çыхăнăвĕ; хĕрарăмпа хĕрарăм савăшни. Вăл хĕр-туссем тупать — мастурбаци, лесбиянлăх... Х-р, 23.03.1993. Сăрт-ту гориллисен амисем хушшинче вара лесбиянство текен пулăм тымар янă. ÇХ, 2000, 14 /, 5 с.
ç.с. Хĕрарăмсен (амасен) пĕр-пĕрин хушшинчи ар çыхăнăвĕ; хĕрарăмпа хĕрарăм савăшни. Вăл хĕр-туссем тупать — мастурбаци, лесбиянлăх... Х-р, 23.03.1993. Сăрт-ту гориллисен амисем хушшинче вара лесбиянство текен пулăм тымар янă. ÇХ, 2000, 14 /, 5 с.
ç.с. Сӳрĕклĕх, çаврăнăçусăрлăх, мăранлăх. Шел те, çак «шухăшăн» лӳпперлĕхне ăнланакансем çукпа пĕрех. Э.Илле //Х-р, 2.08.2000, 2 с. Демократие çав тери пысăк сиен кӳчĕ вăл [Б.Ельцин], ... пырне пула, лӳпперлĕхне пула. Л.Таллеров //Х-р, 17.07.2001, 2 с.~~
ç.с. Иртнĕ ĕмĕрсемпе çыхăну çухатни, халăхăн ăс-хакăл эткерĕнчен писни. Халăх астăвăмĕ мăкални нимрен те хăрушă, ку вăл — манкуртлăх. Ю.Артемьев, 1991, 48 с. Манкуртлăха пĕтермесĕр преступлени те чакмĕ, экономикăпа культурăра, наукăра тата ытти çĕрте ӳсĕм пулмĕ. Х-р, 3.10.1992, 2 с. Наци нигилизмĕ, ... пуласлăха ĕненменни, манкуртлăх т.ыт. те пăшăрхантарма тивĕç пире. Х-р, 15.09.2001, 2 с.
п.в. Ахаль моряк; матрос. Тăварлă çилпе кастарса кăкăра, ишер, матруссем! П.Хусанкай, 1941, 8 с. Хамăр ял ачи, ман тус ... пулнă тинĕсре матрус. Я.Ухсай, 1971, 189 с. Ман тусăм, хĕрлĕ питлĕскер, матрус пекех вăл сĕмсĕрскер. К.Бельман, 1999,157 с. А.Дмитриев Тинĕс Çар флотĕнче, шыв айĕпе çӳрекен атом кимми çинче матрус службине таса кăмăлпа пурнăçланă. Ар, 2001, 4 /, 2 с. — Егоров, 1936, 297 с.; Ашмарин, VIII, 211 с.
п.п, калаç., ç.п. Каçрашка; сĕмсĕркке, хăлăхсăрланса кайнă çын. Хăй çав-çавах паттăр пăхкалать-ха. Ахальтен мар ăна редакцинчи шăл йĕренсем Мăклакассинчи мăкăль тесе тăрăхлатчĕç. Хв. Уяр, 1965, 43 с. Поселокри «мăкăльсенчен» пĕри, Сейф хушаматлă услап лара па-рать унăн кравачĕ çинче. Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл çĕр улми туянма килнĕ çынсенчен куланай шăйăрса тăнă-мĕн. Мĕнех, ун йышши мăкăрăлчăка пусармаллах. ÇХ, 1999, 10 /, 1 с.
п.п, калаç., ç.п. Каçрашка; сĕмсĕркке, хăлăхсăрланса кайнă çын. Хăй çав-çавах паттăр пăхкалать-ха. Ахальтен мар ăна редакцинчи шăл йĕренсем Мăклакассинчи мăкăль тесе тăрăхлатчĕç. Хв. Уяр, 1965, 43 с. Поселокри «мăкăльсенчен» пĕри, Сейф хушаматлă услап лара па-рать унăн кравачĕ çинче. Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл çĕр улми туянма килнĕ çынсенчен куланай шăйăрса тăнă-мĕн. Мĕнех, ун йышши мăкăрăлчăка пусармаллах. ÇХ, 1999, 10 /, 1 с.
ç.с. Виçесĕр ӳссе кайнă хула; мăнттай хула. Мегаполиссен паянхи чи кăткăс ыйтăвĕ — апат-çимĕç ыйтăвĕ. Х-р, 16.09.1992, 2 с. Тĕпрен илсен, Питĕр, Мускав, Чулхула йышши мегаполиссенче ... сарăлнă пулнă вăл [наркомани]. ÇХ, 1998, 48 /, 3 с. Çынсенчен чылайăшĕ пысăк мегаполиссенче е орбитăри спутник-хуласенче пурăнĕ. Ар, 2001, 8 /, 3 с.
ç.с. Пĕр-пĕр ĕçе ăнăçлă ирттермелли е вĕрентмелли мел-ăслай пĕрлĕхĕ; методика. Вăл ВЛКСМ рескомĕн вĕренӳпе меслетлĕх центрĕн директорĕнче вăй хунă. ÇХ, 1998, 44 /, 3 с. Калаçу урокĕсен меслетлĕхĕ. ЧЧВМ, 1998, 14 с. Ăна чăваш чĕлхипе литературин меслетлĕх кафедрин тилхепине шанса параççĕ. Х-р, 28.04.2000, 2 с. — вĕренӳпе меслетлĕх нушисем (ХК, 1993, 8 /, 8 с.); ăслăлăхпа меслетлĕх центрĕ (Т-ш, 2000, 34 /, 3 с.); — çĕнĕ меслетлĕхе алла ил (А.Леонтьев, 2003, 11 с.).
ç.с. Меслетлĕх ăстаçи; методист, ăслайçă. Ăна [курса] ... чăваш шкулĕсен кураторĕ В.Егоров меслетçĕ ертсе пынă. Х-р, 23.02.1994, 2 с. Вăл питĕ пултаруллă тĕпчевçĕ тата меслетçĕ пулнине çирĕплетсе пачĕ. Х-р, 24.01.1998, 5 с. — вĕрентекен меслетçĕ (ЧТ, 28.02.1998, 3 с.).
п.с. Ăс-хакăл нишлĕхĕ; мещен йăли-сăлайĕ. Виçĕ уйăх пурăнтăмăр унпа, телефон юпи çумне хушса кăна кĕвĕçмерĕ. Ку вăл мещенлĕх. А.Емельянов, 1975, 97 с. Анна ултавçăсен çулне пӳлет, мещенлĕхе хирĕç тан мар çапăçăва тухать. ЧС, 1994, 9 кл., 352 с. Çеçпĕл хăй мещенлĕхе хирĕç кĕрешетĕп тесе шутланă. ÇХ, 1997, 50 /, 8 с. [К.Иванов режиссер] мещенлĕхе, вак-тĕвек харкашăва, эгоизма тӳсме пултарайман. Х-р, 9.01.2002, 4 с. — мещенлĕх кирĕкĕ (С.Шавлы //К-н, 1959, 11 /, 5 с.); мещенлĕх авăрĕ (Ю.Артемьев, 1980, 4 с.); мещенлĕх кăмăски (К-н, 1983, 19 /, 2 с.); мещенлĕх лачаки (Г.Федоров, 1996, 172 с.); мещенлĕх мăкĕ (Ю.Айдаш, 1991, 29 с.); мещенлĕх палли (ЧЛ, 1994, 11 кл., 224 с.); — ВЧС, 1971, 343 с.; ЧВС, 1961, 234 с.; Егоров, 1954, 115 с.
п.с. Пархатарлăн, сăваплăн, чыслăн. Пĕтĕм çут тĕнче кашни ирех, ĕç пуçличчен, минетлĕн тăвать-çке хăйĕн чыслă йĕркине. Ю.Сементер //К-н, 1982, 5 /, 6 с. Калаçнăран-и танлăн та минетлĕн ... вăл курăнать мăнаçлă та килпетлĕ. А.Смолин, 1999, 95 с. — танл., минетлĕ (Ашмарин, VIII, 244 с.).
п.с. Чун хавалĕпе тата кăмăл-сипетпе (туп.) Митта Ваçлейĕ пек пулни. Сăпайлăх, чăтăмлăх, çынлăх, чунлăх. Çак сăмахсем пĕр сăмахра — митталăхра — шăранса-пĕтĕçсе конкретлăх тупрĕç. Митталăх... Мĕн тери çитмест вăл пире тепĕр чухне! Н.Исмуков, 1990, 94 с. В.Юмартăн пултарулăхĕ митталăха пуянлатрĕ, аталантарчĕ. Унăн сăввисенче Митталла кăмăл тасалăхĕ, сăпайлăхĕ, çирĕплĕхĕ, шухăш тарăнлăхĕ, чĕлхе тирпейлĕхĕ вăйлă сисĕнет. Г.Юмарт //ЧТ, 28.02.1998, 3 с.
ç.с., калаç. Куçăмлă телефон (туп.). Генерал, мобильник кăларса, чарăнма ыйтрĕ, «Айккинерех пăрăнăр-ха...». ПП, 2000, 7 /, 2 с. Вăл [прибор] ... арçыннăн мобильникĕ е пейджерĕ çине тивĕçлĕ сигнал яма пултарĕ. ÇХ, 2002, 6 /, 11 с. Кĕсьере мобильник пулсан мĕнле саккун кирлĕ-ха. Х-р, 25.07.2000, 3 с. — мобильникпа шăнкăравла (Х-р, 25.07.2000, 3 с.); мобильникпа калаç (ÇХ, 2003, 8 /, 11 с.).
ç.п. Модельерăн çĕнĕ ĕлкеллĕ тумтирне тăхăнса халăха кăтартакан йăрăс çын; манекенщик, манекенщица. Вăл Америкăри чи сумлă модель агентствипе контракт тунине пĕлетпĕр ĕнтĕ. ÇХ, 1999, 10 /, 2 с. Линда «Слава Зайцев килĕ» фэшн-кафере модель пулса «Натюр-шоу» фирма тумĕсемпе куракансене паллаштарнă... Модель рольне Линда аван вылянă. Т-ш, 1999, 12 /, 11 с. Шурăна ... тепĕр паллă моделĕн М.Рузаевăн килĕнчен илсе тухса кайнă. ÇХ, 2000, 38 /, 4 с.
ç.с. Элес-мелес капашсăр япала; йĕлмевĕс, çам. «КПСС» ятлă монстр наци ыйтăвĕпе тунă çылăхсене вăл [истори] каçармастех. Х-р, 25.09.1996, 2 с. Халĕ пирĕн ял вырăнĕнче — монстр-комбинат. Ч-х, 1999, 14 /, 5 с. Влаçа «тапаланакансем» Коммунистсен партийĕн ертӳçинчен темĕнле монстр сăнарне калăплас тесе ... тума пултарайманнине те турĕç. Ч-х, 1999, 27 /, 7 с.
ç.с. Организма хавал кӳрекен сăмала евĕрлĕ хутăш; ту бальзамĕ. Мумие ту çурăкĕсенчен юхса тухать... Шĕпĕнсене мумиепе пĕтермелли меслет питĕ ансат. ÇХ, 1999, 6 /, 5 с. Аллергие хирĕç кĕрешме пулăшакан хăватлă меслетсенчен пĕри... вăл — мумие. С-х, 2000, 9 /, 1 с.
п.с. Мунчара ĕçлекен ятарлă çын. Шăпăр тăрса юлчĕ милĕкрен, илтерет мунчаçă пилĕкрен. С.Шавлы //К-н, 1972, 13 /, 10 с. Пĕр юлташăм манăн «Чувашия» санаторипе курорт комплексĕнче вăй хурать. Мунчаçă вăл... Тĕрĕсрех каласан, вăл — милĕкçĕ. Мунчана пыракан тетесемпе аппасене техĕмлĕ хурăн-юмансемпе ислетекен. ÇХ, 1999, 6 /, 5 с.
п.в. Музыкант, музыкçă; кĕвĕ-çемĕ (туп.) ăсти. «Турă хĕлхемĕ» тенĕ авалхисем... Пĕрне вăл сăвăç е художник, теприне мусăкçă е тухтăр ... пулма хистет пулĕ. П.Хусанкай, 1977, 277 с. А.Осиповпа Ю.Кудаков мусăкçăсем ... каçа кĕвĕ-юрăпа илемлетрĕç. Х-р, 13.11.1999, 6 с. Мусăкçăсем, тачăрах эсир ларăр. Бельман, 1999, 20 с. — учитель-мусăкçă (А-и, 1991, 5 /); пĕве кĕмен мусăкçă (Г.Федоров, 1996, 61 с.); юрăçсемпе мусăкçăсем (Х-р, 27.03.1997, 4 с.); юратнă мусăкçă (Ар, 2002, 36 /, 2 с.).
ç.с. Наркотик сутса услам (тупăш) илни. Çавăн пек пысăк должноçсем йышăннă çын наркобизнеспа çыхланни ... тарăхтармасăр тăма пултараймасть. Х-р, 2.06.1992, 1 с. Вăл Шупашкарта наркобизнеса, проституцие, «савăнăçлă пурнăç» индустрине хăй аллинче тытса тăнă. ÇХ, 1997, 15 /, 1 с. Каварлашса тунă преступлени, çаратнă укçана «саккуна кĕртни» тата наркобизнес Раççейре халĕ — çав тери çивĕч ыйтусем. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с. — наркобизнеса явăçтар (ÇХ, 2000, 37 /, 4 с.); наркобизнеспа кĕреш (Х-р, 27.06.2001, 1 с.).
п.с. Нервсен пĕрлĕхĕ сиенленнине, чирленине хирурги мелĕпе (опеарци туса) сиплекен врач. Кировра нейрохирургсен семинарĕ иртнĕ. Х-р, 13.10.1992, 3 с. Ку хутĕнче операцие Грознăйри нейрохирург тунă, вăл титан пластинăсене Анăçран илсе килнĕ пластикпа улăштарнă. ÇХ, 2000, 11 /, 5 с.
ç.с. 1. Анлă конкурсăн пултарулăха виçмелли кашни енĕ; пултарулăх ăмăртăвĕн пĕр майĕ. Шăмăршăсем фестиваль лауреачĕ пулчĕç, ... чи ăста драматург, композитор номинацийĕсенче çĕнтерчĕç. Ă-л, 1998, 4 /, 3 с. «Спорт журналисчĕ» номинацире пĕрремĕш вырăна Ю.Плотников йышăнчĕ. ÇХ, 1999, 4 /, 10 с. Фестивальте 13 номинаципе приз панă. Х-р, 7.06.2000, 4 с. Вăл [пултарулăх уявĕ] ... виçĕ номинаципе иртет. Т-ш, 2001, 39 /, 3 с. — тĕрлĕ номинациллĕ конкурс (ÇХ, 10.04.1998, 2 с.). 2. Пултарулăх ăмăртăвĕн çĕнтерӳçине тивĕçекен хисеплĕ ят палăртăвĕ. Çеçпĕл Мишши ячĕллĕ Чăваш патшалăх театрĕ те ... çĕнĕ спектакльсем хатĕрлеме, сумлă ят-номинацисем çĕнсе илме тытăнĕ. Х-р, 7.06.2000, 4 с. «Чи лайăх медицина сестри» номинацие Элĕкри «Хĕвел» ача сачĕн аслă медицина сестри Р.Тарасова çĕнсе илчĕ. ПÇ, 2.09.2000, 2 с.
п.п. Укçа, укçа-тенкĕ, кĕмĕл (туп.). Ăçтан-ха упăшку нухрат çитертĕр, шалу çумне мĕскер хушас-ха ун тата. С.Шавлы //К-н, 1959, 11 /, 5 с. «Акă вăл нухрат! Кĕсье тулли!» — пĕр ывăç хут укçа туртса кăларать Смирнов. К-н, 1977, 16 /, 9 с. Наташа ... ним шелсĕр укçа-тенкĕ тăкакланă. Светлана тĕлĕнсех кайнă, ăçтан унăн çавăн чухлĕ нухрат. Т-ш, 1999, 2 /, 4 с. Мускава килме ... вĕсен нухрачĕ те çук. ХС, 1999, 36 /, 2 с. — нухрат пар (В.Алендей, 1979, 110 с.; К-н, 1986, 17 /, 7 с.); нухрат тӳле (К-н, 1987, 15 /, 10 с.; ÇХ, 1998, 44 /, 8 с.); нухрат туп (Х-р, 18.09.1992, 3 с.; Ар, 2001, 15 /, 3 с.); нухрат уйăр (ХС, 1999, 12 /, 3 с.; С-р, 2002, 40 /, 2 с.); нухратпа ти-вĕçтер (Х-р, 6.07.2001, 4 с.); нухрат енчĕкĕ (Х-р, 21.05.1999, 1 с.); — пухăннă нухрат (Х-р, 21.08.1998, 1 с.); район бюджетĕнчи нухрат (ÇХ, 2001, 47 /, 2 с.).
ç.с. Патшалăх влаçне, çĕршывăн политикăпа экономика пурнăçне витĕм кӳрекен çĕрме пуян. Ун [Примаков] хыçĕнче олигархсем тăмаççĕ, взяткăсем те çук. ÇХ, 1999, 13 /, 8 с. Вăл патшалăх укçине чиновниксемпе олигархсен кĕсйине куçарассине хирĕç. ХС, 1999, 17 /, 3 с. Телевиденипе радиовещание тата ... хаçатсенчен чылайăшне çĕршыври «аслă» олигархсем хăйсен аллине çавăрса илнĕ ĕнтĕ. Ч-х, 1999, 28 /, 6 с. Суйлавччен ... В.Путина ирĕклĕ, олигархсенчен ирĕклĕ политик пек кăтартма тăрăшрĕç. А-и, 2000, 1 /, 2 с. — акула-олигарх (Ч-х, 1999, 28 /, 6 с.); мăнаçлă олигарх (Х-р, 20.10.2000, 3 с.).
п.с. Куç чирĕсене тĕпчекен тата вĕсене сиплекен çын; куç тухтăрĕ. 1929 çулта офтальмологсен Пĕтĕм тĕнчери конгресне пухăннисене çĕр чăмăрĕ çинче трахома сарăлнине кăтартакан карттăпа паллаштарнă. Я-в, 1973, 11 /, 4 с. Вăл С.Федоров офтальмолог патĕнче куçне тĕрĕслеттернĕ, тен, шанăç пур-и тенĕ. Х-р, 21.02.1997, 4 с. Паян ак чаплă офтальмолога [С.Федорова] юлашки çула ăсатаççĕ. Х-р, 6.06.2000, 1 с. — ВЧС, 1971, 474 с.~~
п.с. Пĕр-пĕр япалан пĕчĕкçĕ пайĕ (сыпăкĕ); деталь, компонент, элемент. Талантлă поэтсем ăсласа тунă чăн-чăн илемлĕх пайрăмĕсен пахалăхĕ вăл — вĕсен ӳкерчĕклĕхĕпе ансатлăхĕ. А.Горшков //Чăваш илемлĕ литература чĕлхи. 1978, 67 с. Калаçусен чылай пайрăмĕ, паллах, асран тухса ӳкнĕ. Я-в, 1991, 11 /, 5 с. Кунта [хайлавра] пĕр пайрăм та ытлашши мар. ÇХ, 1998, 48 /, 9 с. — пĕрешкел пайрăмсем (В.Каховский, 1984, 77 с.); витĕмлĕ пайрăмсем (Ю.Артемьев, 1988, 59 с.); символла пайрăмсем (Ю.Яковлев //ХЧЛ, 1990, 27 с.); вак-тĕвек пайрăмсем (В.Егоров //Х-р, 26.09.1992); сăнарлă шухăш пайрăмĕсем (Г.Федоров, 1994, 21 с.); чĕрĕ пайрăмсем (ЧЛ, 1994, 11 кл., 212 с.); уйрăм пайрăмсем (Х-р, 25.08.1998, 3 с.); тĕп пайрăм (Ç-т, 1998, 1 /, 2 с.); — пайрăм ăсти (ЧЛ, 1994, 11 кл., 151 с.).
ç.с. Ăс-тăнăн асамлă пулăмĕсене, вышкайсăр сисĕмлĕх тĕсĕсене (пуласлăха туйнине, шухăшпа витернине т.ыт.) тĕпчекен çын. Парапсихолог пекех, тăтăшах пĕр сăмаха калать поэт, «кил», «кил»... [.]. В.Абрамов, 1998, 10 с. Анастасия Семеновна парапсихолог тĕлĕксен пĕлтерĕшĕпе çыхăннă темиçе сĕнӳ парать. Х-р, 8.07.1999, 3 с. Лайăх психо-аналитик вăл — пĕр вăхăтрах психолог та, психиатр та, прсихоте-рапевт та, хăш чухне — парапсихолог та. С-х, 2000, 35 /, 1 с.
п.с. Кĕрешме чарăнни, хирĕç тăма пăрахни; пăхăну. Парăну мĕнне пĕлмест вăл, çĕнтерӳ — ун кунĕ. П.Хусанкай, 1952, 140 с. Çакă — вĕсен парăнăвне чи айван сăлтавпа ăнлантарса пани. Х-р, 1.02.1997, 3 с.
п.в. Сĕтел патне апат-çимĕç йăтса пымалли тата пушаннă чашăк-тирĕке леçмелли хатĕр; ывăс, поднос. Вăл, Мускаври чи чаплă ресторан официантки пек вăр-вар çаврăнса, хăй йăтса килнĕ патнусне сĕтел хĕррине лартрĕ. А.Талвир, 1979, 351 с. Ресторанра, ав, официантсем патнус çине вунă-вунпилĕк турилкке утлантараççĕ. К-н, 1986, 14 /, 8 с. Кăчăк туртсанах чупаççĕ патнуспа хупахçăсем. К.Бельман, 1999, 221 с. — пăхăр патнус (Я-в, 1967, 6 /, 21 с.); йывăç патнус (Х-р, 7.10.1998, 3 с.). — Ашмарин, IX, 134 с.
п.с. Хальхи вăхăт, хальхи самана; паянхи пурнăç. Паянлăхра ман чунăм варкăшать. А.Петтоки, 1936, 15 с. Хăй аваллăхра чакаланнăран паянлăха такамран та лайăхрах пĕлетĕп тесе шутлать. А.Емельянов, 1975, 255 с. Сăвăç [Çеçпĕл] шавах ырă вăхăт килессе шанать, ăна ыранлăхра кĕтет. Паянлăхра телей тупаймасть вăл. Г.Федоров, 1996, 29 с. — паянлăхран малашлăха (Н.Ишентей, 1997, 62 с.); аваллăхран паянлăха (ЧТАП, 2002, хупл.).
ч.с., ç.п. Общество тытăмне аркатса улăш-тарни; революци. 1905—1907 çулсенчи пăлхавăра тискеррĕн путлантарнă. В.Станьял //КЯ, 25.05.1990, 1 с. Вăл 1917 çулхи пăлхавăр вăхăтĕнче патша çарĕн офицерĕ пулнă. Т-ш, 26.03.1998. Октябрь пăлхавăрĕпе халăх вăрçи çулĕсенче унăн [В.Г.Егоровăн] пурнăçĕнче пăтăрмахсем сиксе тухаççĕ. ХШ, 2000, 4 /, 102 с. Октябрьти пăлхавăра И.Я. Яковлев «зараза» тенĕ. Х-р, 15.08.2000, 4 с. — большевиксен аслă пăлхавăрĕ (Х-р, 27.02.1996; Х-р, 13.03.1996).
п.п. Пĕр-пĕр ĕç-пуç (суту-илӳ, вăрçă-харçă) пулса иртекен вырăн. Тепĕр ирхине ... унăн тусĕсем хулари суту-илӳ «пăнчисене» сырса илнĕ. К-н, 1967, 6 /, 4 с. Пирĕн районта пурĕ 120 суту-илӳ пăнчи. К-н, 1981, 16 /, 9 с. Вăл та çавнашкал бизнес пуçарнă, виçĕ «пăнчă» тытса тăнă. Х-р, 11.04.2001, 1 с. «Вĕри пăнчăна» пĕр хăрамасăр каякан хĕрарăм юрăç тупăнĕ-ши тата. Х-р, 11.10.2000, 2 с. — танл., хĕрӳ «точкăсем» (Х-р, 27.07.2001, 4 с.).
п.п. Ӳкĕте кĕменни, итлеменни, пăхăн-манни. Гражданла пăхăнманлăх вăл — парламент меслечĕсемпе кĕрешесси çеç мар, вăл — социалла пурнăçа аркатма ... хăтланни. КЯ, 2.11.1990, 2 с. —ВЧС, 1971, 400 с.
п.с. Пурлăха тирпейлĕ тытма пĕлменни, пуçтарусăр пулни. Çак тумхахлă çул çинче ăна [завода] каялла тĕкме хăтланакансем те тупăнаççĕ. Вĕсем — Хуçасăрлăх тата Перекетсĕрлĕх. К-н, 1984, 7 /, 4 с. Тепĕр хăруш тăшман вăл — перекетсĕрлĕхпе тирпейсĕрлĕх. Х-р, 17.07.2001, 2 с. — сăмах перекетсĕрлĕхĕ (Н.Петров // Я-в, 1973, 3 /, 29 с.).
ч.с. Юмлама тата имлеме пĕлекен ăста; ăрăмçă (туп.). Çав суккăр хĕрарăма [Вангăна] ахальтен мар витĕркуран, пĕлĕмçĕ теççĕ. А.Дмитриев //Я-в, 1991, 8 /, 30 с. Чи аслă пĕлӳ вăл — юмăçсен пек, пĕлĕмçĕсен пек пĕлӳ. Ю.Яковлев //ÇХ, 1997, 47 /, 4 с.
ç.с. Халăх кăмăлне пĕр-пĕр çынна (йыша, пулăма) майлă е хирĕç çавăрни. Унăн ĕçĕ — пиар. Хăй вăхăтĕнче вăл «Метро» мюзиклăн пиар-менеджерĕ пулнă. ÇХ, 2001, 21 /, 8 с. «Хура технологи» е «хура пиар» ... нумайăшне кăмăла каймасть... Тĕп пултăр хура пиар! Х-р, 6.10.2001, 2 с. Пиар тени «хура» та, «шурă» та пулма пултарать. Х-р, 9.10.2003, 2 с. — танл., пиаркампани (Х-р, 16.03.2000, 23 с.); пиар-технологи (Х-р, 19.12.2001, 1 с.).
п.с. Пиçĕлĕх, çирĕплĕх, тӳсĕмлĕх. Ĕнтĕ Нико-лайăн пиçĕхӳ-хăнăху çук мар. Вăл салтакра та руль умĕнчен кайман. Л.Таллеров, 1979, 354 с. Çар хĕсмечĕ, Шупашкар завочĕсем ĕмĕтлĕ çамрăка пурнăç пиçĕхĕвĕ параççĕ. Я-в, 1999, 2 /, 94 с.
п.с. Сивлесе тăрăхлани; хаяр кулăш, сатира. Вăл повесть — питлев, сатира! К-н, 1978, 15 /, 9 с. Иван Мучи пултарулăхĕнче кулăшпа питлевĕн мĕнпур тĕсĕсене курма пулать. ЧС, 1994, 8 кл. 152 с. Кулăш ăстисен питлевĕ ... нĕрсĕр типсене тăрăннă. ЧЛ, 1994, 11 кл., 157 с. — питлев сăвви (М.Юхма, 1990, 447 с.); питлев сăмахĕ (Ар, 2001, 21 /, 2 с.); — тăрăхлав-питлев (Х-р, 17.05.2003, 3 с.).
п.с. Çын хăйĕн кĕлеткине мĕнле тытни; тыткалу мелĕ. Ура явса эс лартăн ман ума, чавсупала диван хĕрне таянтăн... Çав позăна манмастăп эп паян та. С.Шавлы, 1969, 72 с. Поза вăл хăех çур эффект. Д.Гордеев, 1986, 141 с. Обӳектив умĕнче вăл илĕртӳллĕ позăсенче ларнă. ÇХ, 1998, 25 /, 4 с. Китай меслечĕ те пур. Унпа пур позăра та усă курма пулать. С-х, 2000, 17 /, 3 с.
ç.с. Полиатлон ăмăртăвне хутшăнакан спортсмен. Çăмăл атлетсемпе полиатлонистсем хавшакрах пулчĕç. Х-р, 19.09.1996, 3 с. Вăл [Ю.Федотов] Муркаш районĕнчи чи вăйлă полиатлонистсенчен пĕри шутланнă. Х-р, 4.03.2003, 4 с.
п.с., сивл. Политикăпа çыхăннă чыссăр çын; принципсăр политик. Политиканшăн мар, йĕркеллĕ политикшăн власть вăл — чи малтанах, вăраха ямасăр татса памалли çĕршыв пĕлтерĕшлĕ ыйтусен пуххи. Ч-х, 1999, 28 /, 3 с. Политикан бизнесменсемпе журналистсем чĕртнĕ информаци вăрçи... Х-р, 8.10.1999, 2 с. — ВЧС, 1971, 546 с.; ВЧС, 1951, 517 с.
ç.с. Обществăн политика пурнăçне тĕп-чекен ăстаçă. Политолог-журналистсем кирек мĕнле хĕрӳленсен те наука хăйĕн саккунĕсенчен пăрăнмасть. М.Федотов //Х-р, 7.08.1993, 3 с. Политолог-и вăл е патшалăх хĕсметĕнче тăраканскер-и. Ç-т, 1995, 4—5 /, 30 с. А.Леонтьев господин, политолог пулнă май, массăллă информаци хатĕрĕсенче тăтăшах пичетленчĕ. Ч-х, 1999, 27 /, 3 с. — совет политологĕ (Х-р, 14.03.1996, 3 с.); правительство майлă ĕçлекен политолог (Х-р, 23.01.2001, 2 с.).
ç.с., мăшк. Поп-музыка; поп-культура (туп.). Пурнăç — попса. Нимле искусство та, нимле туйăмсем те кирлĕ мар. Укçа шутлама пĕл ... ÇХ, 1997, 30 /, 7 с. Кусем ... «пепси» ĕçеççĕ, «попса» итлеççĕ. Х-р, 14.06.2000, 3 с. [Вăл] попса анинче суха тунă. ÇХ, 2002, 47 /, 5 с.
ç.с. Пурнăçланма пултарайман тĕллевсемпе илĕртсе, суя шанчăкпа йăпатса халăха юрама тăрăшни. Популизм вăл — буржуалла патшалăхри суйлавсен тĕп меслечĕ. КЯ, 11.06.1991, 1 с. Суйлавçăсен сассисене пухассишĕн вăл уççăнах «хывăх» алланă. Популизм мар-и ку. ЧÇ-й, 2001, 2 /, 1 с.
айăпсăрлăх презумпцийĕ, ç.я., юрид. Çыннăн айăпне судра саккунпа килĕшӳллĕн палăртиччен тата суд приговорĕпе çирĕплетиччен вăл айăпсăр шутланни. Юридицире «айăпсăрлăх презумпцийĕ» тенине асра тытмалла. Х-р, 12.02.1997, 3 с.
ç.с. 1. Патшалăх харпăрлăхĕнчи пурлăха уйрăм çын(сен) харпăрлăхĕ ту. Хулари муниципалитет предприятийĕсене, пурăнмалли çуртсене патшалăхран уйăрасси тата приватизацилесси çинчен калакан положени. Х-р, 21.07.1992, 1 с. Халăх колхоз фермине приватизацилеме кайма хатĕрленнĕ. Я-в, 1992, 9 /, 11 с. [Вăл] служба хваттерне каялла памасть, ... ăна хăй ячĕпе приватизацилет. ЧÇ, 1998, 14 /, 13 с. Аслă вĕренӳ заведенийĕсене приватизацилессине чартăмăр. Ч-х, 1999, 14 /, 1 с. — приватизациленĕ хваттер (Х-р, 11.11.1998, 2 с.); приватизациленĕ пурлăх (Х-р, 19.01.1999, 1 с.). 2. Мăкш. Прихватизациле (туп., 2). Хĕç-пăшалланнăскерсем ... маскировка мелĕпе усă курса «обpект» территорине кĕнĕ, арпуссене «приватизацилеме» тытăннă. Х-р, 27.10.1992, 4 с.
ç.с.,сивл. 1. Саккуна пăсса, чыс-сăрла хăтланса приватизациле (туп., 1). Çĕр çынна ĕçрен кăларни — предприятие прихватизациленин итогĕ. Х-р, 4.08.1993, 1 с. Вăл профсоюз УАЗне 7 пуспа «прихватизацилесе» хăйĕн гаражне чикнĕ. ÇХ, 1997, 20 /, 2 с. 2. Ют пурлăха ярса ил; вăрла, çарат. Автобуса «прихватиза-циленĕ» [Пуçелĕк]. ХС, 1999, 32 /, 2 с. Пин тенкĕлĕх ытла тавара «прихватизациленĕ»... кукăр алăллисем. К-н, 1999, 4 /, 3 с. Вăл [ĕçлĕ çын] килте çук чухне пĕр пĕлĕшĕ çамрăксемпе каварлашнă, усламçăн пурлăхне «прихватизацилеме» шут тытнă. Х-р, 25.02.2000, 2 с.
ç.с. Психикăн йывăрах мар чирĕсене психологи меслечĕсемпе (ытларах — калаçу мелĕпе) сиплекен ятарлă врач. Психотерапевт нумай чире çĕнтерме пултарать [Пуçелĕк]. Х-р, 13.10.1993. Шел те, вăл [пӳсĕр чирĕ] психотерапевт патне кайнипе иртмест. С-х, 2000, 36 /, 1 с. Республикăн диагностика центрĕнче Чăваш Республикинчи психиатрсен, психологсен тата психотерапевтсен иккĕмĕш сpезчĕ уçăлчĕ. Х-р, 23.06.2000, 2 с. Сире хумхантаракан ыйтăва ... психотерапевт-семпе сексопатологсем татса пама тивĕçлĕ. Ар, 2001, 9 /, 4 с.
ар пултарулăхĕ, п.я. Арçыннăн ар çыхăнăвне кĕмелли хевти; ар вăйĕ, потенци. Эсир ар пултарулăхĕ е вăйсăрлăхĕ пирки интересленетĕр пулсан врач-специалист патне кайăр. ХС, 1999, 5 /, 4 с. Арçыннăн ар пултарулăхне ӳстермелли чи ансат мел вăл — грек мăйăрĕ çини. С-х, 2000, 42 /, 4 с. Йĕркеллĕ те сывлăхлă арçынсенчен 51 проценчĕ ар пултарулăхĕ чакнипе аптраççĕ. С-х, 2001, 11 /, 4 с.
ç.с. Иртнĕ лару-тăру; ĕç-пуç, пулăм. Айван пулу-иртӳ кĕртсе ярать чунна ... пĕлмен вăййа! Г.Айхи, 1988, 15 с. Вăл [«Ялта» драмăри Ванюк] тулаш тĕнчери пулу-иртӳсем çинчен шухăшласах та каймасть. В.Егоров, 1989, 31 с. Пĕр хулари пулу-иртӳ. К.Бельман, 1999, 177 с.
ç.с. Палăртнă çĕре йышлăн пыни, пухăнни. Вăл пирĕн пуху-пуçтарăнусене питĕ хисеплесе çӳрет. А.И.-Ехвет //Х-р, 12.09.1996, 3 с. — танл., пуçтарăнуллă ĕçле (Ю.Артемьев, 1984, 118 с.).
п.в. Мерекке, мыскара, камит; путиш. Тĕрлĕ путĕш пур иккен тĕлĕнтермĕш тĕнчере. А.Ĕçхĕл, 1962, 30 с. Тăхти вăл питĕ путĕш, кăсăк çынччĕ. С.Шавлы, 1968, 143 с. Чăваш халăх эстетикинче путĕш категорийĕ хăйне майлă тĕсленнĕ. Ю.Артемьев, 1991, 104 с. «Ай, путĕшсем эсир!» — кулать çерçи. ХС, 1999, 23 /, 3 с.
п.в. Пушăлăх, тĕпсĕрлĕх (туп.); çаралăх, пĕчченлĕх. Эпĕ таçта темĕнле вĕçĕмсĕр пушлăха чăматăп, чăматăп пек. Хв. Агивер, 1984, 112 с. Вăл ... хăйне темĕнле пушлăхри пек туйнă. Ч-х, 1999, 27 /, 7 с. Çак пушлăхра шăна та вăратаймĕ санăн шухăшна. К.Бельман, 1999, 34 с. — пушлăха тултар (Хв. Уяр, 1984, 170 с.; Х-р, 21.04.1993, 3 с.).
ç.с., кĕск., кив. Патшалăх хăрушсăрлăхĕн комитечĕ; КГБ. Çырансăр юхакан самана варринче Патшалăх Хăрушсăрлăх Комитечĕ (ПХК, вырăсла КГБ) ... пăхса ларать. Н.Исмуков //Я-в, 1991, 5 /, 7 с. Суйлавçăсен пĕр пайĕ Путиншăн сасăлама хăраса тăрĕ, çакă унччен вăл ПХКра ĕçленипе çыхăннă. Х-р, 24.03.2000, 2 с. Миша ПХК (КГБ) полковникĕччĕ. Х-р, 11.10.2001, 3 с.
п.в. Ăшталан; тăрмаш, хыпалан, тĕркĕш. Кунĕпех çак хура вучах патĕнче ĕштеленетпĕр. К-н, 1972, 5 /, 9 с. Вăл ача чухнех çак ĕçре ĕштеленетчĕ, паян кун та бригадирта ав. Ю.Силэм, 1989, 139 с. Çамрăк çыравçăсене хавхалантарма ĕштеленекенскер ... мана та ют вырăнне хуман вăл [А.Воробьев]. Ю.Айдаш //Т-ш, 1998, 9 /, 8 с. Депутата та пулин суйланасшăнччĕ. Чупрĕ, ĕштеленчĕ. Х-р, 11.08.2000, 1 с. — ĕштеленсе çӳре (К-н, 1979, 4 /, 3 с.; К-н, 1987, 18 /, 7 с.); ĕштеленсе ӳк (Д.Гордеев, 1983, 33 с.; Т-ш, 1992, 34 /, 8 с.).
п.в. Тăрăшуллă çын (е сăнар); ĕçлевçĕ, ĕçчен. Пуç çапма пымашкăн вăхăт çук ĕçченçĕн. С.Шавлы, 1974, 37 с. Вăл лайăх çын, канăçсăр ĕçченçĕ. А.Медведев, 1983, 199 с. Хĕвелпе танах тăрса вăратрăм ытарми ĕçченçĕ уй-хире. В.Пехил, 1986, 16 с. Тăрмашаççĕ, тĕрмешеççĕ кунсерен ĕçченçĕсем. А.Галкин //Т-ш, 1998, 7 /, 5 с.
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
çĕр ĕçне аван пĕлекен çын. 1889-мĕш çултан пуçласа хăш-хăш кĕпĕрнесенчи земствăсем халăха çĕр ĕçне аван пĕлекен çынсем урлă (вăл çынсене вырăсла агрономы теççĕ) пулăшма тытăннă [Крестьянское 1906:33].
сывлăшăн сывлама юрăхсăр пайĕ. Сывлăшăн тепĕр пайне азот теççĕ. Вăл сывлама юрăхсăр, ун ăшĕнче япаласем те çунмаççĕ [Третья 1911:103].
(хальхилле акăлчанла) акăлчансем туни. «Ман çава пит аван», «ман çурла пит лайăх», «акăльски» тет пирĕн енчи чăваш. Акăльски тени çавана е çурлана англичансем тунине пĕлтерет; кам вăл англичансем? [Хыпар 1906, № 17:267].
пирĕшти; хыпар калакан; ӳтсĕр сывлăш, чĕрĕ сывлăш. Вăл (Захария. – Э.Ф.) чиркĕвĕн вăта çĕрти пӳлĕмне ладон шăрши кăларакан пӳлĕмĕн сылтăм енче Ангела (пирĕштие) курнă [Священная 1883:65]; Ангел тенĕ сăмах чăвашла хыпар калакан тени пулать [О святых 1892:4]; Харпăр Святой ушкăнĕсен тропарĕсемпе кондакĕсем. Ӳтсĕр сывлăшсенĕн (ангелсен) [Молитвенник 1896:46]; Пуринчен малтан Вăл темĕн чухлĕ чĕрĕ сывлăшсем (ангелсем) пултарнă, çав чĕрĕ сывлăшсем пурте пĕр çылăхсăр, тап-таса пулнă [Поучение 1897:3–4].
ӳлĕме кăтартни; Иоанн çырнă малашне мĕн пулассине пĕлтерсе калакан кĕнеке [Хыпар 1907, № 18:126]. Çавăлте Иоанн тĕнче епле пĕтессине çырса хунă; вăл кĕнекене апокалипсис (ӳлĕме кăтартни) тесе калаççĕ [Евангелие 1879:124]; Сăваплă епископ Антипа çинчен Турă сăмахăç Иоанн хăйĕн малашне мĕн пулассине хăй курни çинчен çырнă (апокалипсис) кĕнеки çинче асăнать [Избранные 1905:36].
ака уйăхĕ. Христос тĕнне тытакан халăх XVI ĕмĕрте Стефана святой çынсен хисепне кӳртнĕ. Ăна асăнса вăл чăн тĕн çинчен тăрăшса вĕрентсе пурăннине мухтаса вăл вилнĕ куна ака уйăхин (апрелĕн) 26 кунĕнче тăваççĕ [Святой 1896:37]; Тепĕр кун пулсассăн 1873 çулта ака (апрель) уйăхĕнче пире веччен туса веччен хыçĕнчен чăвашла авалхи йăлапа туй турĕç [Чунтеров 1988:36].
аслă епископ. Вăл 66 епархияра 3 митрополит, 14 аслă епископ (архиепископ), 50 епископ (архиерей) [Çулталăк 1906:14].
сĕрек, сӳрет, сарамат кĕперĕ. Ăна çынсем ан манччăр, вăл паллă пултăр тесе асамат (сĕрек, сӳрет, сарамат) кĕперĕ курăнмалла тунă [Книга 1910:15].
катари. <…> вара вăл (Онисим. – Э.Ф.) Турă сăмахне сарăлтарма пит аякка (катана) кайса çӳренĕ [Избранные (февраль) 1904:38]; Виç уйăх иртсен аякри (катари) яла куçарнă [Хыпар 1907, № 14:103].
уяв. Çимĕк кунĕ вăйăра (уявра) вăл темле хăюллăланса Верăна калаçтарнă та вăл ăна ашшĕне хăтана яма хушнă [Семья 1911:5].
вĕлле алăкĕ. Вăл вĕлле хуппине (алăкне) уçса ăшăнче мĕнлине пăхман, пăхсан пăсасран хăранă, çавăншĕнех ним пĕлмест [Хабачев 1910:13].
шăрăх. Вара навус та уя вăхăтĕнче тухмасть: вĕрипе (шăрăхпа) вăл е çĕрсе каять, е типет, хăй хакне çухатать [О восьмипольной 1913:12].
ку тĕнчерен леш тĕнчене куç. Унтан вара вăл хĕрарăм монахсене Турă Амăшĕ вилнĕ (ку тĕнчерен леш тĕнчене куçнă) çитес уява уяма, çав кун-çулсеренхи пекех тăлăхсене, çук çынсене пулăшма тархасланă [Избранные 1905:42–43].
хыр гл. Вите урай хăмине уççа тăприне тăватă вершук вистесе (хырса) илес пулать те вăл вырăна исвĕс шывĕ сапас пулать <…> [Исаев 1882:6–7].
шыв чирĕ. Унăн сывлăхĕ начарланса пынă, çапла вăл тата пĕр ултă çул ĕçнĕ те шыв чирĕпе (водянка) вилсе кайнă [Эрех 1911:6].
пуçлăх; школасене пăхакан пуçлăх. Чи малтан эпĕ Николай Ивановича 1872-мĕш çулта Хусана вĕренме кайсан курса палларăм. Вăл эпир вĕренме кĕнĕ семинарияра пуçлăх (директор) пулса тăратчĕ [О Николае 1893:4]; Земство пĕр-пĕр школа тăвас тесен малтан школасене пăхакан пуçлăхсенчен (инспекторпа директортан) ыйтас пулать [Хыпар 1906, № 13:204]..
(хальхилле епархи сăнавçи) кĕпĕрнери церковный школсене пăхса тăракан пуп. Епархиальный наблюдательсем* те вăл школасем çинчен çаплах калаççĕ. *Епархиальный наблюдатель тесе кĕпĕрнери церковный школсене пăхса тăракан пупа калаççĕ [Хыпар 1906, № 33:516].
архиерей. Вăл 66 епархияра 3 митрополит, 14 аслă епископ (архиепископ), 50 епископ (архиерей) [Çулталăк 1906:14].
çыпăç. Вăл чир (вĕлле хурчĕн чирĕ. – Э.Ф.) ерет (çыпçать) хуртран, карасран, тумтиртен те, савăтран та, темрен те [Сергеев 1907:28].
йăла; Иисус Христосăн пĕлĕт çинчи аслă сăмахĕ. Çакăнтан пурăр та ĕçĕр, çакă Манăн сирĕншĕн те ытти нумай çынсемшĕн те çылăхĕсене каçарасшăн юхтарнă çĕнĕ закон (йăла) юнăм [Церковные 1883:78]; Иисус Христос вĕсене пурне те лайăх ăнлантарасшăн вĕсене юмахпа кала-кала вĕрентнĕ, çĕр çинчи пĕр-пĕр пĕлмен япала çинчен юмах каласа Вăл хăйĕн пĕлĕт çинчи аслă сăмахне (законне) пур çынна та лайăх ăнламалла тунă [О боге 1891:76]; Еврейсем çак Турă каланă вунă тĕрлĕ пурăнăç йĕркине (закона) итлесе пĕтерсен хăраса Моисее каланă: Турăпа калаçма эсĕ ту çине ху кай; Вăл сана мĕн калĕ, эпир çавна пурне те тума тăрăшăпăр тенĕ [Наставление 1896:45]; Патшалăх Пухăвĕ законсем (йĕркесем) кăлармалла пултăр <…> [Хыпар 1906, № 2:18].
хаклă йышши чул. Мĕн япала пулнă-ха вăл Альборак? Алты-Бармак çырнă тăрăх, <…> урисем ешĕл изумрудран (хаклă йышши чул), хӳри хĕрлĕ коралл пулнă тет (коралл та чул пекĕскер), çамки çине Турăран пуçне урăх Турă çук, Мухаммед Ун пророкĕ тесе çырнă тет [Мухаммед 1912:4].
турăш; таса сăн. Çав икона (турăш) халь те Ишек чирĕкинчех ларать; халь ĕнтĕ вăл турăша пĕтĕмпе ылттăнласа пĕтерсе иконостас ăшне лартнă [Житие 1879:43]; Иоанн аллине илсе килне тавăрăннă та кĕлĕ пӳлĕмне кĕрсе касса татнă аллине ĕлĕкхи вырăнне лартнă та Турă Амăшĕ сăнĕ (икона) умне чăркуçланса ларса куç çулĕпе ак çапла каласа кĕл тунă <…> [Училище 1892:11]; Çапла каласан вăл ухă илсе св. Георгийĕн таса сăнне (иконана) ухăпа тĕллесе пенĕ [Училище 1892:12]; Хресченсем хăйсен нушисем çинчен каласа пĕтерсен вĕсем илсе [пынă] турăша (икона) хăй аллине илсен Патша вĕсене [каланă:] «Тавтапуç сире Мана хисеплесе килнĕшĕн <…>» тенĕ [Хыпар 1906, № 9:136].
хӳхĕм. Кăларсассăн вăл мĕнне пĕлмен; çавăнпа пĕлес тесе тимĕр япалапа касса пăхнă та унăн илемне (хӳхĕмне) курса вăл ăна килне илсе кайса пĕчикçĕ хĕр ачине вылляма панă [Житие 1879:41].
хӳхĕм. Унта вăл тăпрана сирсе пăхнă та пĕр пĕчĕкçĕ илемлĕ (хӳхĕм) япала тупнă <…> [О святой 1895:6].
эмел. Вăл суранне тӳрлетекен имçам (амал) сĕрес вырăнне вĕлерекен имçам сĕртернĕ [Сборник 1910:379].
[мĕн тăвас килнине туни]. Ирĕк акă мĕн: эпĕ е эсĕ çав-çав япалана тăвас тесен – тăватăн, тăвас темесен – тумастăн, вăл ирĕклĕ; çиес тесен – çиетĕн, çиес темесен – çимесĕр тӳссе тăратăн [Избранные 1905:48].
мăкшă; мордва. Вăл та ман пек çамрăкскер, ирçе ачи (мăкшă ачи) Барка ятлă ялсем, Пăва уесĕ, Порфирий ятлăччĕ [Чунтеров 1988:31]; Çав икона умĕнче Турра кĕл тума Ишек ялне таçти-таçти тĕрлĕ-тĕрлĕ çын та пырать: чăвашсем те, çармăссем те, вырăссем те, ирçесем та (мордва) пыраççĕ <…> [Житие 1879:43].
(хальхилле элчел) вилĕм. Василий каланă: ман çук япалана илеймĕн, ют çĕре ярасран та хăрамастăп, кирек ăçта та Турă çĕрĕ; вĕлерттерсен мана ырăлăх тăвăн: ичел (вилĕм) мана Туррăмпа пĕр çĕре хутшăнтарĕ тенĕ [Евангелие 1879:130]; Çав çĕнĕ кĕнĕ çук йĕкĕте тутăр парса янă; ярсан вăл хуçи хушнипе нимĕн пĕлмесĕр ичеле (вилĕме) кайнă [Букварь 1880:36].
ӳк. Вĕт, ырă çимĕç тăвакан йывăç та ватти çитсен йăванать (ӳкет), анчах вăл çухалмасть: ун тымарринчен е вăрринчен çĕнĕрен йывăç шăтса çитĕнет тата лайăхрах çимĕç тăвакан йывăç пулать [Поучения 1904:45].
кунĕ; виçеллĕ. Йиваш (коне) пол, силеньзэ ан-зюре [Чуваш 1870:12]; Григорiй пить ыра, усла, йываш (коне) сьын-че <…> [Жития 1874:3]; Эпир хамăртан ытлашши калаçнă пек пулсан Турăшăн вăл; йăвашшăн (виçелĕ) пулсан сирĕншĕн [Послания 1903:117].
хисепсĕр нумай çăлтăр купаланса тăракан вырăн. Кайăк çулĕ вăл ак мĕн: çав кайăк çулĕ тиекен çĕрте хисепсĕр нумай çăлтăр купаланса тăрать. Çав темĕн чухлĕ çăлтăр çутти пĕрле хутшăнса пĕлĕт çинче çул пек çутăлса тăрать [Хыпар 1906, № 13:211].
уçăм. Кайсан-кайсан вăл калча (уçăм) çинче çисе, вылякаласа çӳрекен икĕ мулкача тĕл пулчĕ [Третья 1911:7].
я.я. урам. Тата камран та пулин çыру илсен те çавăн пекех тарăхса пĕтетĕн: пĕрин патне йăтса каян – килте çук, тепĕрин патне пыран – вулаймасть; çапла хăш чухне пĕр çыру вулаттарасшăн пĕтĕм касса (урама) çавăрăнатăн; тата вăл çырура те ют çын пĕлмелле япала çинчен çырнă, те çук, ăна пĕлместĕн [Абрамов 1988:178].
ик вĕçĕнчен турта лартнă çавăрăнакан пысăк пĕрене (кĕреш). Акнă чух çанталăк Уяр пулсан сӳренĕ хыççăн тата çĕре катокпа* кустарса тикĕслес пулать [Заикин 1910:6]; *Каток вăл ик вĕçĕнчен турта лартнă çавăрăнакан пысăк пĕрене (кĕреш) [Заикин 1910:6].
авкаланакан япаларан тунă патак. Сĕтел çинче каучук патаккисем*, йывăç патаксем выртаççĕ. *Каучук патакки вăл авкаланакан япаларан тунă патак [Хыпар 1907, № 5:37].
вун иккĕ тĕлĕ. Иисус Христоса еврейсен хисепĕпе улттăмĕш сехетре пăталанă; пирĕн хисеппе вăл вун иккĕмĕш сехетре (шăп кăнтăрла тĕлĕнче) пулать [Наставление 1896:115].
пысăк пĕрене. Каток вăл ик вĕçĕнчен турта лартнă çавăрăнакан пысăк пĕрене (кĕреш) [Заикин 1910:6].
халăх суйласа хунă çын ушкăнĕ; канаш. Пырсан вăл хресченсем тунă комитетри (халăх суйласа хунă çын ушкăнĕ) çынсене хăй аллине тытса пама хушнă [Хыпар 1906, № 38:600]; Пур ĕçсене те халăх хăй туса тăмашкăн хăй хушшинчен лайăх çынсене суйласа илсе комитетсем (канашсем) тумалла [Хыпар 1917, № 2:3].
(хальхилле конституци) патшалăхри тĕп законсем. Вăл патшалăхри тĕп законсене конституция теççĕ. Вĕсенче халăх мĕн тума пултарнине тата патшан мĕн тума ирĕк пуррине, мĕн тума çуккине кăтартнă [Çулталăк 1906:15].
Римри чи çӳллĕ вырăн; ют патшалăхран Россияна ытти патшалăхсене ĕç мĕнле тунине пăхса тăма янă çынсем. Пит хĕн вăрçăри пек, çав армиясене пăхса тăма икĕ консула (Римри чи çӳлĕ вырăн) янă [Боголюбов 2001:54]; Персияран Россияра пурăнакан консулсем1 патне çапла телеграмма янă <…> 1Консул тесе ют патшалăхран Россияна ытти патшалăхсене ĕç мĕнле тунине пăхса тăма янă çынсене калаççĕ. Вăл çынсем вăрттăн пăхса çӳрекен çынсем мар. Паллă çынсем [Хыпар 1906, № 34:536].
чул пекскер. Мĕн япала пулнă-ха вăл Альборак? Алты-Бармак çырнă тăрăх, <…> урисем ешĕл изумрудран (хаклă йышши чул), хӳри хĕрлĕ коралл пулнă тет (коралл та чул пекĕскер), çамки çине Турăран пуçне урăх Турă çук, Мухаммед Ун пророкĕ тесе çырнă тет [Мухаммед 1912:4].
Мухаммед вĕрентни çинчен çырнă кĕнеке. Мухаммед тĕнне тĕрĕсе кăларасшăн вăл коран кĕнекинчен (Мухаммед вĕрентни çинчен çырнă кĕнекене коран теççĕ) тĕрлĕ вырăна килмен сăмахсем кӳре пуçларĕ [Архипов 1984:286]; Мухаммед çыртарса хăварнă закон кĕнекине коран теççĕ [Возражения 1910:2].
Турра асăннă парне. Эсир калатăр: кам та пулин ашшĕне е амăшне сана парас япала корван (Турра асăннă парне) тесен вăл çыннăн хăй ашшĕне е амăшне нимĕн усă тумасан та юрать тетĕр [Господа 1890:101].
хаклă чулсемпе илемлентернĕ ылтăн çĕлĕк. Вăл патша аслăлăхне пĕлтерекен япаласем ак çаксем: ылттăнтан туса хаклă чулсемпе илемлентернĕ çĕлĕк (корона) пулнă, çине хĕрес лартнă чăмăр япала (держава), вĕçне ăмăрт кайăкĕ тата хĕреслĕ корона лартса тунă туя (скипетр) пулнă, тата Сибирти юс тирĕпе тыттарнă çиелтен тăхăнмалли тумтир (профира) пулнă [Священное 1896:6].
хĕрлĕхен. Çапла ĕнтĕ халер вăл шатра, тар чирĕ, хĕрлĕхен (корь) тата ытти сикекен чирсем пекех сикекен чир [Халер 1908:1].
йĕри-тавра хӳмепе çавăрнă вырăн. Хула кремлĕ çӳлĕ ту çинче тăнă; кремль тесе йĕри-тавăра хӳмепе çавăрнă вырăна калаççĕ. Вăл вырăна хула варнерех тăваççĕ [Рассказы 1909:24].
гл. килĕш. Ачанăн акăшĕ Мариам шăллăма мĕн тăвĕç халĕ тесе аякран пăхса тăнă. Шăллĕне патша хĕрĕ илнине курсан вăл вĕсем патне пырса каланă: сире ачана тăрантаракан çын кирлĕ мар-и, эпĕ тупăп тенĕ. Патша хĕрĕ килĕшсен (кунсан) Мариам тавăрăнса хăй амăшне чĕнсе кӳнĕ [Священная 1883:26].
пускил. Пĕр çын кăна унпа чирлетĕр, мехер кӳршĕсем (пускилĕсем) чипер унтан сыхланса тăмасан часах вăл çав çынтан вĕсем çине сикет, вĕсенчен ыттисем çине… [Халер 1908:1]; Пĕр килте скарлатинапа выртакан пулсан вăл киле кӳршĕсем (пускилсем) е аякра пурăнакансем те, ял вĕçĕнчисем те пырса çӳресен вĕсене те скарлатина лекме пултарать [Сборник 1903:41].
çу савăчĕ. Кĕлĕ пĕтсен унăн сыв мар урисене Св. Николай умĕнче çунакан çу савăтĕнчен (лампадкăран) çу илсе сĕрнĕ те, вăл пĕтĕмпех сывалса утса çӳрекен пулнă [О святой 1895:14].
эмелçĕ. <…> вăл (Владимир. – Э.Ф.) çуртсенче чирлисене пулăшма лекĕрсем (эмелçĕсем) тытма хушнă [В память 1888:28].
пус, вак укçа. Çавăн чухне пĕр мĕскĕн тăлăх арăм пынă та укçа яракан арчана икĕ лепта (икĕ пус) янă [О боге 1891:88]; Пĕр мĕскĕн тăлăх арăм та çавăнта икĕ лепта (икĕ вак укçа) хунине курсан Вăл каланă: чăн калатăп сире: çак мĕскĕн тăлăх арăм пуринчен те ытла хучĕ [Новый 1911:169].
ладон. Кам та пулсан Турра тырă парни кӳрес тесен вăл тулă çăнăхĕ илсе пытăр, ун çине йывăç çăвĕ юхтартăр, ун çине ливан* хутăр … *Ливан – тепĕр тĕрлĕ ладон теççĕ [Pentateuch 1988:197].
лавкка. Вăл каланă тăрăх эпир нумай тĕле çитрĕмĕр: пĕчĕк çуртсене те, пысăк çуртсене те, чаплă лавккасене те (магазинсене) кĕре-кĕре ыйтса тухрăмăр [Архипов 1984:280].
куççулĕпе йĕр. Христос тупăкĕ умне килсе тăр та Унăн таса урисене куççулĕпе (макăрса) йĕрсе чуп ту [Два 1898:14]; Тăванăм! Вăл сана çăласшăн ĕçленĕ, сана хĕрхенсе макăрнă [Осмотрись 1900:6].
хисеплеме-шутлама вĕрентекен наука. Университетсемсĕр, ытти пысăк школасемсĕр пуçне вĕсен ялсенче те аслă школасем пур; вăл школасенче вулама-çырма анчах мар, хисеплеме-шутлама (математика тиекен наука) <…> вĕрентеççĕ [Хыпар 1906, № 10:151].
хресченсем туртакан темех, тапак. Хресченсем туртакан темехрен (махоркăран) 1878 çулта кашни кĕрепенккешĕн акциз 4 пус пулнă, 1900 çултан вăл 9 пуса çитнĕ. Халĕ хысна темехрен (тапакран) çулталăкне 49 миллион тенкĕ усă курать [Пурне те 1906:8].
çуллан. Çын пурăнăçĕнче те çуркунне пур: вăл ача чухнехипе çамрăк чухнехи вăхăт; çу та пур: вăл çын мăнаçланса (çулланса) çитнĕ вăхăт <…> [Поучения 1904:33].
шăранакан хытă япала. Кĕленче савăтĕнче ĕçлекенсем вăл чире кĕленчене вĕрсе хăпартнă чух пĕрин хыççăн тепри пĕр кĕпçерен вĕрнĕрен ертеççĕ, шăранакан хытă япаласене (металсене) çыпăçтаракан ăстасем шăратнă чух вут çине вĕрмелли кĕпçене пĕрин хыççăн тепри хыпса вĕрнĕрен ертеççĕ [Сборник 1903:98].
куçа курăнми вĕт хурт-кăпшанкă. Вăл тăшмансем – тĕрлĕ-тĕрлĕ чирсенĕн микробсем (куçа курăнми вĕт хурт-кăпшанкăсем) [О войне 1915:10].
кĕрепенке кĕмĕл. Вăл хăйĕн вунă чурине чĕнсе илсе вĕсене вунă мина (вунă кĕрепенке кĕмĕл) парса каланă: эпĕ тавăрăниччен çак минăсемпе тупăш тăвăр тенĕ [Лука 19:13].
çытар. Павел патша малтан хăй çине чаплă çĕлĕке тăхăннă та патша аслăлăхне кăтартакан япаласене минтер (çăтар) çине хурса хăй трон çине ларнă <…> [Священное 1896:9]. Вăл, халтан пĕтĕмпех тухса ӳкнĕскер, куçĕсене хупнă та йывăр ахлатса сывласа илсе пуçне минтер (çытар) çине хунă… [Кедров 1984:311].
(хальхилле миро) çу; хаклă йышши таса нард çăвĕ. Иисус Вифанияра юхан-суранлă Симон çуртĕнче чух Ун патне пĕр арăм алавастăр савăтпа хаклă йышши мирă (çу) илсе пынă … [Матфей 1911:59]; Вăл Вифанияра юхан-суранлă Симон çуртĕнче апат çисе ларнă чух пĕр арăм алавастăр савăтпа хаклă йышши таса нард çăвĕ (мvро) илсе пынă … [Марк 1911:102].
мишук; хутаç. <…> çĕр çаврака, пĕлĕт ăна хăмпă пек е мишук (михĕ) пек йĕри-тавра карса тăрать пулĕ <…> [Беседы 1906:18]; … вăл çӳçсем тăрăхла михĕ (мишук) майлă [Золотарев 1908:14]; Çак пысăк пирус пекскерĕн ăшĕнче 17 пӳлĕм пулнă, пӳлĕмсерен пĕрер пысăках мар михĕпе (хутаçпа) сывлăш пулнă [Çулталăк 1910:16].
хура тум çурчĕ. Ликияна пырсан Николай хăй çуралнă Патара ятлă хулана пыман, вăл уллах çĕрте Турра кĕл тăвас тесе импичĕшĕ тунă Сăваплă Сион ятлă хура тум çуртне (монастыре) кайнă [Житие 1879:35].
хресчен çынни. … хресчен çыннине (мужике) пĕтĕмпех пĕтсе ларасран халех çăлас пулать; халех ăна пулăшмасан вăл йăлтах çука юлĕ [Çулталăк 1906:39].
пурлăх. Вăл ăна каланă: часрах ку çĕр çинчи мула валеçсе пĕтерер те пĕлĕт çинчи мула (пурлăха) шырар тенĕ [Страдание 1897:5].
куланай пухакан. Мытарь тени куланай пухакан тени пулать [Священная 1883:75]; Евангелиере каланă мытарь (куланай пухакан çын) çылăхлă пулнă, вăл çылăхĕсенчен ӳкĕннĕ те, Турă унăн çылăхĕсене каçарнă [Беседы 1905:27].
хăйсен. Эчкеренпе Хачăккасси чăвашĕсем монастырь валли хăйсен (пайăр) ят çĕрне виçĕ теçеттина ахалех касса панă; вăл çĕр вăрманлăх пулнă [Освящение 1904:4].
пахча çимĕçĕн тĕсĕ. Христос çап-çутă пулнă хăвата чиркӳре çурла уйăхин (августăн) 6 кунĕнче асăнаççĕ. Вăл кун Христоса ĕненекенсем чиркĕве пахча çимĕçи (пан улми) илсе пырса кĕл тутараççĕ [Наставление 1896:96].
шултăра. Вăрлăх пĕрчи мĕн чухлĕ парка (шултăра), мĕн чухлĕ йывăр туртать, çавăн чухлĕ вăл хăвăртрах тымар ярса çулçă кăларать те вăйлă хунаса каять [Каким 1911:3].
акăлчансен халăх суйласа янă çынсен пухăвĕ; патшалăхăн аслă пухăвĕ; дума. Пĕтĕм халăх пĕр майлă тăнă: улпутсем, пуп таврашĕсем, халăх суйласа янă çынсем* хушмасăр куланай тӳлес мар тенĕ. *Вĕсенĕн пухăвне парламент тенĕ, вăл пирĕн дума пек [Хыпар 1906, № :573]; Стюарт ятлă йăх патшара тăнă чух Англия парламентĕнче* икĕ ушкăн тавлашнă <…>. *Парламент тесе англичансем Патшалăх Пухуне калаççĕ [Хыпар 1906, № 41:632]; <…> пĕтĕм патшалăх валли тухакан пĕрлехи законсене пĕтĕм патшалăхăн аслă пухăвĕпе (парламентпа) килĕшсе кăларать вăл (император. – Э.Ф.) <…> [Автономия 1906:6]; Патшалăха халăх хăй тытса тăракан патшалăхсенче хăш патшалăхра пĕтĕм халăх хăех кăларать, хăш-хăш патшалăхсенче халăх хăй хушшинчен парламента (думăна) суйласа янă çынсем урлă кăларать [Ширновой 1917:15].
(хальхилле парти) ушкăн; пĕр шухăш пулса законсене хăйсем пĕлнĕ пек тăвас тесе пĕрлешнĕ ушкăнсем. Халĕ Россияра кирек мĕнле ушкăна пырса перĕнсен те эсĕ мĕнле ушкăна (партияна) хутшăнан тесе ыйтаççĕ [Хыпар 1906, № 13:202]; Конституционно-демократическая партия** (кадеты) вăл çĕр ĕçне мĕнле тумаллине хăйсем шухăшланă пек Думара каласа кăтартнă <…>. **Партия тесе пĕр шухăш пулса законсене хăйсем пĕлнĕ пек тăвас тесе пĕрлешнĕ ушкăнсене калаççĕ [Хыпар 1906, № 33:509].
кĕçĕн тӳресемпе аслă тӳресене пăхса тăраканни, Турă хыççăн чăн аслă тӳре, пуçлăхсенĕн пуçлăхĕ, чурасенĕн тӳри; ĕмпӳ. <…> пирĕн çав кĕçĕн тӳресемпе аслă тӳресене пăхса тăраканни тата чăн аслă тӳре пур, вăл пĕтĕм патшалăха хăй ирĕкĕпе тытса тăрать, вырăс патшалăхĕнчи пур хуласене, пур ялсене пăхса тăрать. Çав чăн аслă тӳрене эпир патша тетпĕр, государь тетпĕр, император тетпĕр; Вăл Вырăс патшлăхĕнче Турă хыççăн чăн аслă тӳре, пуçлăхсенĕн пуçлăхĕ, чурасенĕн тӳри [Объяснительные 1903:66]; Губернатор çав кунах Агафоподпа Феодула хăй патне чĕнсе илнĕ те патша (ĕмпӳ) ячĕпе кала-кала парне пама ӳкĕтленĕ [Избранные 1905:23].
ĕмпӳлĕх. Арий майлă çынсем вĕрентнĕ тăрăх, вăл Василие патшалăх (ĕмпӳлĕх) чиккине ямалла тунă [Избранные (январь) 1904:9].
пустар. Патшана итлеме кирлĕ мар, Патшалăх Пухувĕ вăл усăсăр, пĕр кулăшла япала анчах пулмалла, унта яма çынсем суйлама кирлĕ мар тесе çырсан вăрттăн çĕрте пичетленĕ (пустарнă) хутсем салатрĕç [Высочайшие 1906:71].
япаласене ылтăнлакан. Вăл шап-шурă ватă çын, 55 çулта, вăл Василий Иванович Иванов, Страхов ятлă, вăл япаласене ылтăнлакан (позолотчик) [Хыпар 1906, № 33:520].
приходри чиркӳшĕн тăрăшма суйласа хунă çынсем. Эрех ĕçмен çынсен ушкăнĕ мĕн пирки те пулин пăрахăç пулсан çав хăй пăрахăç пулнă кун унăн мĕн хăйне тивĕçлĕ япала тупăнать, вăл пурте çав приходри чиркӳшĕн тăрăшма суйласа хунă çынсен (попечительство) аллине куçать [Устав 1904:8].
пуштă çӳретекен. Вăрă тытăннă, вăл кунтан темиçе кун малтан пуштă çӳретекене (почтальона) вĕлерсе пуштă укçисене çаратнă [Беседа 1910:11].
алтарĕн вăта çĕрĕнчи тăватă кĕтеслĕ сĕтел; çӳлĕ, пит чаплă вырăн. Алтарĕн чăн вăти çĕрĕнче тăватă кĕтеслĕ сĕтел пулать, ăна престол теççĕ [О церкви 1894:8]; Вăл пĕрре Турра çӳлĕ, пит чаплă вырăн (престол) çинче ларнине курнă [Наставление 1896:64].
1. пĕр-пĕр ушкăн мĕн-мĕн тума, мĕнле тумаллине çырнă хут; мĕнле ĕç тумалли, вăл ĕçсене епле тумалли. Вĕсен хăйсен программысем пур. 1Программа çине пĕр-пĕр ушкăн мĕн-мĕн тума, мĕнле тумаллине çыраççĕ [Хыпар 1906, № 25:401]; Унтан Св. Синод программа*** çырнă та церковный школасем тăва пуçланă. ***Программа – мĕнле ĕç тумалли, вăл ĕçсене епле тумалли [Хыпар 1906, № 33:514]. 2. школасенче ачасене мĕнле вĕрентмелли. Вара патша алă пуссанах Синод çав школасенче ачасене мĕнле вĕрентмеллине (программа) çырса кăларнă [Хыпар 1907, № 8:57].
Турă çăкăрĕ. Вăл вăхăтра таинство валли çăкăрпа эрех хатĕрлеççĕ. Пая кӳртекен пĕлме çук ĕç валли таса тулă çăнăхĕнчен йӳçĕтсе пĕçернĕ çăкăрсем кирлĕ. Вĕсене Турă çăкăрĕ (просфора) теççĕ [Наставление 1896:176].
аслă шкулти учитель; университетри вĕрентекен. Унтан вăл пĕр Стоу ятлă профессора (аслă шкулти учителе) качча кайнă [Молянов 1988:76]; Çĕнĕ законсемшĕн пуринчен ытла çамрăксем, студентсем, хресченсенчен тухнă нумай вĕреннĕ çынсем, нумайĕшĕ студентсене вĕрентекен учительсем (профессорсем) те тăрăшаççĕ [Хыпар 1906, № 39:603]; Остав теекен хулара университетри профессор (вĕрентекен) Фильд пралук янрани çинчен нумай пулмасть питĕ аван каласа панă [Çулталăк 1914:14].
кивçен илнĕшĕн банка тӳлемелли укçа. Çĕр ытлашши хаклăланса пынине банка кивçен илнĕшĕн тӳлемелле укçана (процент) сахаллатни те нимĕн усă та кӳреймен <…> [Хыпар 1906, № 20:314]; Процент вăл ак мĕнле: хĕлле эсĕ улпутран 1 тенкĕ илнĕ иккен, уншăн ăна çулла çав хака 2 е виçĕ тенкĕлĕх ĕç ĕçлесех паран [Акимов 1988:190].
çăмăллăх. <…> вăл (Николай. – Э.Ф.) никамран та пулшу (çăмăллăх) кĕтмен [Житие 1879:32].
(хальхилле рабочи) ĕçри çын. Забастовать тунă ĕçри çынсене (рабочийсене) вăл кирлĕ япала, укçа парса пулăшнă [Хыпар 1906, № 41:648].
Христос патшалăхĕ; Адампа Ева пурăннă ырă, илемлĕ йывăç пахчи. Сутран кайран сăваплисем Христос патшалăхне (рая) кĕрĕç [Наставление 1896:139]; Пирвайхи çынсем Адампа Ева Турă умĕнче ырăлăхра пурăннă, вĕсем нихăçан та вилмеле мар пулнă, Турра юратса итлесе пурăннă, вĕсенĕн пурăнăçĕ Тура пит кăмăллă пулнă, вĕсене Турă пур ырăлăха та панă, вĕсене Вăл ырă, илемлĕ йăвăç пахчинче усранă, вăл йăвăç пахчине рай тенĕ [Беседы 1898а:41].
пирĕн вир евĕрлĕ [тырă]. Китайра рис акаççĕ. Рис вăл пирĕн вир евĕрлĕ; рис вăл йĕпе вырăн юратать [Хыпар 1906, № 12:186].
ылтăн чул е урăх хаклă чул кăларма алтнă шăтăк. Эпĕ илтрĕм: вăл çурта туса пĕтерме Христос тĕнне тытакан çынсене тĕрмесенчен, рудниксенчен (рудник тесе ылтăн чул е урăх хаклă чул кăларма алтнă шăтăксене калаççĕ) кăларса килмелле теççĕ тенĕ [Фабиола 1912:14].
савăнмалла. Вăл (Иоанн атте. – Э.Ф.) калаçса тăнă çĕре халăх нумайăн пухăнса пуçа чиксе итлесе тăрать. Пăхма та пит савăк (пит савăнмалла) [Отец 1904:13].
чиркӳллĕ ял. Ун чухне вăл (архиерей. – Э.Ф.) хăй епархийĕне çӳреме чăн малтан пуçласа тухнă. Çав тухăмĕнче архиерей хăш-хăш хуласене, саласене (чиркӳлĕ ялсене), монастырсене çитсе унти чиркӳсене пăхса тухма хисеп тунă [Освящение 1904:7].
пит те хăвăрт. Мăссăльман çыннисем вăл пĕлĕт çине сасартăках (пит те хăвăрт) касса килнĕ теççĕ [Мухаммед 1912:3].
шуйттан. Евангелие çыракан сăваплă Иоанна Турă Ывăлĕ тĕлĕнмелле курăнса Кĕçĕн Азияри çичĕ чиркӳ çинчен пĕлтернĕ чухне вăл Пергамри епископ Антипа çинчен çапла калать: Эпĕ санăн ĕçӳсене те, эсĕ саттананăн (шуйттанăн) аслă вырăнĕ тăракан çĕрте пурăннине те, эсĕ Ман ятăма тытса тăнине те пĕлсе тăратăп <…> тет [Избранные 1905:36–37].
азотлă шур тăвар. Селитра вăл – азотлă шур тăвар. Вăл хăйăрлăрах çĕрпе тăмлă çĕре лайăх çĕнетет [çулталăк 1908:61].
аллуна хур. Çавăн чухне Ун патне Вăл сĕртĕнтĕр (аллине хутăр) тесе çамрăк ачасене илсе пынă [Господа 1890:111].
хăвар. Çăмартисене карас куçĕсене сиктере-сиктере (хăварса), хăш куçне икшер-виçшер, ултшар-çичшер те сапнă пулсан, вăл амăш типтерлĕ мар <…> [Сергеев 1907:8].
усал чир. <…> хăшĕ тата пĕтĕм ĕмĕрӳ тăршшĕпе асаплантарать. Çитменнине тата санран вăл урăх çынна та ерет. Çавăн пек чирсенчен пĕрне сифилис теççĕ, вырăссем ăна дурная болезнь теççĕ. Чăвашла – усал чир теççĕ [Членов 1904:1]; Эпир пĕлетпĕр ĕнтĕ: усал чир вăл – ерекен чир, вăл пĕр çынтан тепĕр çынна сикет, вăл чирĕн ерекен япали чирлĕ çыннăн шатри çинчен, кĕсенĕ çинчен е унăн таврашĕнчи япалисем çинчен, е унăн юнех сывă çынна ленксен анчах ăна чир ерме пултарать, сывă çыннăн çав чире ертекен япала ленкнĕ тĕлте ӳт çурăлни, перĕнтерсе ыраттарни е ахаль суран-мĕн пулсан вара усал чирĕ ерекен япали çав тĕлтен унăн ӳчĕ ăшне кĕрсе каять [Членов 1904:7]; Усал чир (сифилис) ан сарăлтăр тесе салтаксене киле ярас чухне командирсем кам çав чирпе чирленине полкри докторсене каламалла тунă <…> [Хыпар 1906, № 17:265].
вĕçне ăмăрт кайăкĕ тата хĕреслĕ корона лартса тунă туя. Вăл патша аслăлăхне пĕлтерекен япаласем ак çаксем: ылттăнтан туса хаклă чулсемпе илемлентернĕ çĕлĕк (корона) пулнă, çине хĕрес лартнă чăмăр япала (держава), вĕçне ăмăрт кайăкĕ тата хĕреслĕ корона лартса тунă туя (скипетр) пулнă [Священное 1896:6].
икĕ чул хăма. Унта вăл хĕрĕх кун, хĕрĕх çĕр Турăпа калаçса тăнă. Çавăн чухне Турăран икĕ чул хăма (скрижаль) илнĕ [Наставление 1896:45].
укçа хисепĕ, бюджет. Хысна укçине пăхса тăракан министр (министр финансов) çулленех çĕнĕ çул умĕн çитес çулшăн хыснана укçа ăçтан кĕмелли çинчен, вăл укçана ăçта ямалли çинчен хисеп çырать; вăл хисепе вырăсла смета (бюджет) теççĕ. Халĕ çак укçа хисепне (сметăна) ĕнтĕ министр малтан Патшалăх Пухуне памалла [Высочайшие 1906:14].
урăхла йĕрке. Вĕсем çĕр çинче урăхла йĕрке тăвасшăн. Вăл йĕркене социализм теççĕ. Социализм тиекен йĕрке пулсан çĕр çинче хуçи те, тарçи те пулмалла мар, пур те пĕрле ĕçлесе ĕçлесе тунине пĕр çĕре пуçтарнине кашнине кирлĕ таран памалла [Хыпар 1906, № 25:401].
(хальхилле стади) [вăтамран ик çĕр метр]. Çав кунах вĕренекенсенчен иккĕшĕ Еммаус ятлă яла кайнă; вăл ял Иерусалимрен утмăл стадияна (вун икĕ çухрăма) яхăн пулнă [Лука 24:13].
ĕçлекенсем пурте пĕр канаш пулса савăт е хапрăк ĕçне пăрахни. Ĕçлекенсем пурте пĕр канаш пулса савăт е хапрăк ĕçне пăрахса тăнине вырăсла стачка теççĕ [Хыпар 1906, № 2:21]; Вăл эмел – хуçа панчи пур тарçăсем те пĕр харăс ĕçлеме пăрахни. Çапла ĕçлеме пăрахнине стачка теççĕ [Хыпар 1907, № 18:130].
[кил-çурт, хуралтă] кăшкарĕ. Вăл чиркĕвĕн кăшкарне (стенисене) чултан тутарнă <…> [Наставление 1896:54]
çуртшăн тӳлекен укçа. Çунакан сахал пулсан, земство унтан сиен сахал курсан вăл çуннă çуртсемшĕн укçа нумайтарах парĕччĕ, çуртшăн тӳлекен укçана та (страховой укçана) сахалтарах тӳлемелле тăвĕччĕ [Сборник 1903:9].
выльăхсене утă паракан çĕр. Таса Хĕр Мариянăн унта çăмăлланас вăхăчĕ çитнĕ, вăл Ывăл ача çуратнă та Ăна чĕркесе сырăш çине (выльăхсене утă паракан çĕре) вырттарнă [Книга 1910:66].
вăрман. Пыра-пыра Сибирте аван юрăхлă çĕр сахалланăран унта куçма пăраха пуçланă, унта çĕр нумай та, анчах вăл çĕрсем пурте вăрман (тайга) айĕнче [Çулталăк 1906:38].
ют патшалăхран илсе килекен таварсене каçаракан çĕр. Пур ют патшалăхран илсе килекен тавара та малтан патшалăх чиккине, таварсем каçаракан çĕре илсе пыраççĕ (вăл вырăна вырăсла таможня теççĕ) [О земстве 1906:23].
ӳт. Пирĕн пĕр ӳтĕмĕрĕнех епле пай нумай вăл пайсен пуринĕн те епле пĕр йышшĕ ĕç мар, çавăн пек эпир те Христос ячĕпе нумайăн пĕр тăлппӳ (ӳт) пулса тăратпăр, уйăрăмăн пĕр-пĕрин пайĕсем пулатпăр [Послания 1903:65].
пин çухрăмран кăтартакан подзорная труба. Англия патшалăхĕнче пĕр Гершель ятлă çын пин çухрăмран кăтартакан подзорная труба шухăшласа кăларнă, вăл трубана телескоп теççĕ [Хыпар 1906, № 15:242].
манет. Çулталăкра икĕ хупахран халăха 15 пин тенкĕлĕх (манетлĕх) эрех сутаççĕ, вунă çулта вăл 150 пин тенкĕ пулать <…> [Хыпар 1906, № 27:433].
сивĕпе ăшша пĕлтерекен хатĕр. Унтан тата ураран ӳкнĕ кунах çынна тапхăрăн-тапхăрăн темĕн тĕрлĕ ăшăрхатса вĕрилентернĕ, термометр (вăл сивĕпе ăшăна кăтартса пĕлтерет) лартса пăхсан çан-çурăм вĕрийĕпе термометр ăшăнчи ртуть (чĕрĕ кĕмĕл) ăшăнса 36,5 градуса çитиччен çӳлелле улăхнă [Чума 1897:9–10].
пăс. Иудейсем каланă: Вăл Галилеяран пуçласа кунта çитиччен халăха тилĕртсе (пăсса) çӳрет тенĕ [Священная 1883:132].
халĕ çеç. Тин çеç (халĕ çеç) çĕмĕркеленнĕ курăк çинче ура йĕрри тупас тесе вăл чиркĕве кĕрес умĕн унăн йĕри-тавра çавăрăннă [Пустынница 1897:13–14].
суккăрлатакан куç чирĕ. Сайра килте трахома тиекен куç чирĕ çук: пур те пекех çав ерекен чирпе аптраççĕ [Комиссаров 1918:8]; Мĕнрен суккăр пулни çинчен тата та нумай калама пулать те, анчах çынсем пуринчен ытла пĕр йышши куç чирĕпе суккăрланаççĕ, вăл чире докторсем трахома (шатра) теççĕ [Сборник 1903:32].
чиркӳ уявĕн юрри. Христоса ĕненекен халăхсем таса Хĕр Мария çуралнине авăн уйăхин (сентябрĕн) 8 кунĕнче асăнса уяççĕ. Вăл праçникĕн юрри (тропарь) ак çакă <…> [Наставление 1896:70].
пăрăх; мăрье. Унтан вăл (Владимир. – Э.Ф.) хула тулашĕнче хулана шыв туртакан трупасем (пăрăхсем) пуррине пĕлнĕ [В память 1888:14]; Пӳртри сывлăш уçăлмашкăн çулла чӳречесене, хĕлле мăрьене (трупана) уçса пăрахас пулать [Сборник 1903:44].
Сибирте çурçĕр вĕçĕнче нихăçан ăшăнса çемçелмен çĕрсем. Тундрасенче* пăлансем нумай пулнă. *Тундра тесе Сибирте çурçĕр вĕçĕнче нихăçан ăшăнса çемçелмен çĕрсене калаççĕ. Вăл çĕрсем çу кунĕнче çур аршăна яхăн анчах ăшăнаççĕ. Аялалли çапла шăннипех юлать [Хыпар 1906, № 43:678].
Иисус Христос вĕрентнĕ кĕлĕ. Хăйне мĕн каласа кĕл тумаллине, хăйĕнчен мĕн ыйтмаллине пире Иисус Христос Хăех вĕрентнĕ, вăл кĕлле Турă кĕлли теççĕ («Эй çӳлти Аттемĕр» кĕлĕ вăл), тата çĕр çинче пурăнса Турра юрăхлă пулнă çынсем, святой аттесем вĕрентсе хăварнă [Училище 1894:23].
Христос тĕнĕ мĕн пулнине, вăл ăçтан тухнине, епле кĕнеке тăрăх вĕрентнине çырса кăтартакан кĕнеке пуххи. Христос тĕнĕ мĕн вăл, ăçтан тухнă вăл, епле кĕнеке çине çырнă тăрăх вĕрентеççĕ ун çинчен – çавсене тĕппи-йĕррипе йĕрлесе пăхса пĕлес пулать. Вăл кĕнекесене вырăсла Священное писание теççĕ, чăвашла калас пулсассăн вĕсене Турă çырăвĕ, Таса çыру теме юрать [Указание 1893:3]; Турă çырăвĕ тесе ветхий завет Библия кĕнекине, Евангелиепе апостолсем çырнă кĕнекесене калаççĕ [Избранные (январь) 1904:41].
аш. Раштав умĕн вăл хур ашĕсене (тушкисене) Питĕр хулине яраççĕ [Селивановский 1910:28].
вăрламан, çын япалине пĕр ыйтмасăр илмен çын. Чăнахах та вăл çынччĕ: / ĕçчен, намăс пĕлекен / йĕп пек тӳрĕ çӳрекен1).1) Вăрламан, çын япалине пĕр ыйтмасăр илмен çын [Падияров 1912:1].
паранкă. Шăта пуçланă улмана (паранка) ĕнесене çитерменниех аван, пăруламалли ĕнесене вăл пĕрттех юрамасть [Франкфурт 1913:7].
Турă ĕни (хурт-кăпшанкă тĕсĕ. – Э.Ф.). … пур-и йывăç пахчине усă тăвакан хурт? – Пур. Вăл упар (Турă ĕни) тиекен пĕчĕк хĕрлĕ хурт [Яблонная 1915:6].
кускăчă. Хресчен çынни кил-çуртĕнче лайăх выльăх-чĕрлĕх пулмасан вăл кил-çурт урапа (кускăчă) тăхăнтармасăр тиесе лартнă лавпа пĕрех: ним чухлĕ те малалла кайма пултараймасть [Франкфурт 1913:1].
текех. Вăл Мана ĕненмесĕр çылăха кĕнипе Эпĕ Аттем патне кайăп тени тĕрĕссине, кайсан эсир Мана урăх (текех) курас çуккине те каласа пĕлтерĕ [Евангелие 1880:73]. <…> Христоса ĕненнĕ тăрăх аппа-йăмăк пулнă монахра пурăнакан юлташсемпе манăн урăх (тек) пурăнмалла пулмарĕ [Пустынница 1897:23].
витмесĕр. Июлĕн 9-ш кунĕнче таса ӳт пырса çитнĕ; ăна хирĕç патша хăй, улпутсем, архиерейсем, пĕтĕм халăх тухса илнĕ те Успенский собора хунă, унта вăл 10 кунччен уççăн (тупăк хуппине витмесĕр) выртнă <…> [Избранные (январь) 1904:24].
университетри ушкăнсем. <…> кашни кĕпĕрне хушшинче пĕр аслă школа тăвас пулать. Вăл школа хальхи университетри пек темиçе ушкăна (çапла уйăрнине вырăсла факультет теççĕ) уйăрас пулать <…> [Хыпар 1906, № 9:145].
сăх сăх. Унтан вара вăл хăй çине хĕрес хывса (сăх сăхса) каланă: кай ман патăмран, шуйтан! Санăн тума шухăшланă ĕçӳсем пĕтчĕр тесе ылханатăп сана тенĕ [О святых 1892:29]; Кĕл тунă чухне эпир кĕлĕ сăмахĕсене калатпăр, хамăр çине хĕрес хыватпăр (сăх сăхатпăр) <…> [Наставление 1896:3].
ăшă, шăрăх. Вăл (Александр. – Э.Ф.) чăнах та 20-35 градус хĕрӳ (ăшă) пулнă вăхăтра пĕр ĕçмесĕр-çимесĕр 16 кун пурăннă <…> [Милость 1913:8]; Пĕтĕм пахча илемлĕн курăнса ларнă, çуллахи хĕрӳ (шăрăх) кунсенче сулхăнта канса ларма аван пулнă [Селивановский 1913:12].
шут. <…> халĕ те çавăн пекех вăл чирпе (чумапа. – Э.Ф.) тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ халăх пинĕ-пинĕпе, хисепĕ те (шучĕ те) çук, виле-виле пĕтеççĕ [Чума 1897:3].
çанăллă кĕпе пек тум-тир. Нина каланă тăрăх, Мириан патша Христосăн¹ хитонне пытарнă вырăна тупасшăн тăрăшнă. ¹Хитон вăл − çанăллă кĕпе пек, пĕр хутăн та, икĕ хутăн та тăхăнма юракан тум-тир. Христос хитонне çĕлесе туман, ăна Турă Амăшĕ хăй аллипе тĕртсе тунă [Святая 1909:2122].
(хальхилле хырçă) куланай. Куланай çак йĕркепе пухассине вырăсла подоходный налог теççĕ, чăвашла вăл тухăçа кура хырăç (куланай) тени пулать [Çулталăк 1906:31].
пыл курăкĕ. Чавка пуçĕ (пыл курăкĕ), люцерна, хир купăсти, шалфей аван ӳсет пулсан … вăл çĕрте извеска пуррине пĕлтерет [Горбунов 1910:7].
мухтав. Турă çавăншăн вăл çынсен учĕсене чапа (мухтава) кăларнă: вĕсене Вăл çĕрме памасăр этем чирĕсене тӳрлетекен тунă [Наставление 1896:124].
юпа пек турăш вырăнĕ. Пĕрле кĕл тума вĕсем унта ту çине вăрман юпа пек турăш вырăнĕ (часовня) лартнă: вăл турăш вырăнĕ халĕ те тăрать-ха [Освящение 1904:3].
пĕр чăпта. … вĕтĕ пĕрчĕллĕ вăрлăхĕ пĕр четвĕрчĕ 8 пăт та 23 кĕрепенке анчах туртнă. (Четвĕрт вăл пĕр чăпта) [Каким 1911:3].
пусма. Çав вăхăтрах тата уçăлса кайнă чӳрече тĕлĕнче пĕр арăм кăшкăра пуçланă: «Чикмек (пусма) парăрччĕ часрах! …» – тенĕ [Романов 1984:325]; çавăн чухне вăл тĕлĕкĕнче пĕр пусма (чикмек) курнă <…> [Наставление 1896:34].
ĕненекен ушкăн. Халĕ эпĕ сирĕншĕн асап курса савăнатăп, хамăн ӳтĕмпе асапланса Христос Хăй ӳчĕшĕн курнă хурлăха тултаратăп, унăн ӳчĕ – Чиркӳ (ĕненекен ушкăн) пулать [Кол. 1:24]; Вăсене пурне те пĕрле вырăс чĕлхипе Чиркӳ (Церковь) тенĕ; вăл сăмах чăвашла Христос тĕнне тĕрĕс тытса тăракан халăх тени пулать [О боге 1891:120].
(хальхилле шăршлă) япăхнă. Шăрăшлă (япăхнă) пĕвесене тасатасси çинчен. Кивĕ пĕвесем сӳс, курăс хутнăран, ытти кирек мĕн япаласем çĕрнĕрен япăхланса, шăрăшланса каяççĕ, вăл пĕвесенче вара ниепле пулă та пурăнмасть, вĕсем хăйсем те вилсе пĕтсе пĕвине тата ытларах шăрăшлантараççĕ [Çулталăк 1910:13].
типĕ пусă. Аслă пиччĕшĕ Рувим каланă: хамăрăн вĕлерес мар ăна, типĕ пусса (шăтăка) ярар та, унта вăл хăех вилĕ тенĕ [Книга 1910:22].
шăтăк анĕ. Иисус вара татах Хăй ăшĕнче хуйхарса Лазара пытарнă шăтăк патне пынă; вăл шăтăк ту аяккинче пулнă, шăтăк çăварĕ (анĕ) умне чул тăратса хунă [Евангелие 1880:54].
çĕртен е ылтăн, е тимĕр чавтарса кăларттаракан ăста. Вăл (йĕркене) ĕçе пĕлекенсем губернски земствăн штейгерсем (çĕртен е ылттăн, е тимĕр чавтарса кăлартаракан ăстасем) пур [Селивановский 1913:25].
(хальхилле шуйттан) усал сывлăш, Турă тăшманĕ. Ырă сывлăшсене таса ангелсем теççĕ, усал сывлăшсене шуйтансем теççĕ [О святых 1892:3]; Çапла усала тухнă ангелсене шуйтансем, усал сывлăшсем теççĕ. Чи аслă шуйтана вырăсла сатана тата дьявол теççĕ, вăл чăвашла элеклекен, астаракан, улталакан тени пулать [О святых 1892:19]; Шуйтан вăл усал сывлăш. Турă вăл сывлăша ырăлăхлă, çутă пултарнă, анчах вăл кайран мăн кăмăлланса ытти хăйне пăхăнса тăракан сывлăшсемпе Турра хирĕç тăнă; çавăншăн ăна вара Турă ытти пăтраннă ангелсемпе пĕрле пĕлĕт çинчен хăваласа антарнă, çавăнтан вара вĕсем тĕттĕмленсе усал сывлăш пулнă, Турă тăшманĕсем пулнă [Объяснительные 1903:13–14].
чавка пуçĕ, клевер. Хуртсем акă мĕнрен-мĕнрен пыл пуçтараççĕ: улма йывăççи е ытти пахча çимçи чечеккисенчен, анчах вăл вăхăтра хăйсене йышланма пыл нумай кирлĕ, ытлашши, вĕллерен илмелли пит сайра пулать, хăмла çырли чечеккинчен; улăхри тĕрлĕ чечексенчен, пуринчен ытла шурă тăхран пуç (чавка пуçĕ, клевер) пыл парать, çăка чечекĕнчен, хура тул чечекĕнчен [Сергеев 1907:33].
мыскара. Вăл пит çивчĕ çын пулнă, (мыскара) шӳт тума юратнă … [Рассказы 1909:41].
пуçах çинче хурарах пĕчĕкçеççĕ патак пек ӳсекен кăмпа, вырăсла – спорынья, головня. Ыраш амăшĕ вăл кăмпа. Вырăсла ăна спорынья тата головня теççĕ. Ыраш амăшĕ пуçах çинче хурарах пĕчĕкçеççĕ патак пек тăратса тăрать [Хыпар 1907, № 9:66].
лекĕр. Вилес уммĕн вăл пĕр нумай вĕреннĕ чаплă эмелçе (лекĕре) Христос енне çавăрса тĕне кӳртнĕ [Избранные (январь) 1904:10].
чухăн. Çапла нушана çакланнă çын хăй çĕрне хăй пекех юрлă (чухăн) çынна сутас тесен вăл тӳлесе тăракан укçана çавăрнă рентана (капитализированная рента) çĕнĕрен илекен çын тӳлесе тăмалла пулать <…> [Хыпар 1906, № 38:594].
тутăр. Вăл хĕрĕсем тата пуçри явлăкĕсене (вырăс тутрисене) пирĕн енчи пек çыхмасчĕç: темĕскерле, çамка çине антарса каялла кăшт хăлха евĕрлĕ тăратса çыхатчĕç [Тимофеев 2002:16–17].
кăрлач уйăхĕ; мăн кăрлач. 1907-мĕш çулта кăрлач (январь) уйăхĕнче чăваш хаçат сасси илтĕнми пулчĕ [Хыпар 1917, № 1:1]; Тата ăна святойсем хушшине йышăнса мăн кăрлачăн (январĕн) вун тăваттăмĕш кунĕнче çуллен-çул вăл вилнине асăнса праздник тума хушнă [Святая 1909:25].
кил-йыш. <…> халăха та, кил-йышне те (çемьене) усă кӳрсе пурăнас чухне вăл вилсе выртрĕ, пĕтĕм кил-йышне макăрмалла турĕ [Эрех 1911:3].
паранкă, картахви, кантук. Çĕр çинче ыраш, хура тул, çĕр улми (паранкă, картахви), çул курăкĕ, (шăпăр курăкĕ), шур ути, гвоздика аван ӳсет пулсан, йывăçсенчен хăва, хурăн, хырă аван ӳсет пулсан – вăл çĕр çăмăл, хăйăрлă пулать [Горбунов 1910:6]; Çитменнине тата çĕр улми (паранкă, кантук) те нумайĕшин пĕтнĕ [Хыпар 1907, № 15:115]; Пăтă ик-виç кунта пĕрре анчах тивет, ир те каç та салмапа çĕр улми (паранкă) анчах [Çулталăк 1903а:27].
ӳсĕртекен япала. … вăл Турă умĕнче аслă пулĕ, эрех те, çиккер (ытти ӳсĕртекен япала) та ĕçмĕ … [Лука 1:15].
(хальхилле çиллентер) кӳрентер. Эпир ăна (Н.И. Ильминские. – Э.Ф.) пурсăмăр та хамăра çуратса ӳстернĕ атте-аннесене хисепленĕ пек савса хисеплеттĕмĕр, ăна çилентересрен (кӳрентересрен) пит хăраттăмăр, вăл мĕн вĕрентнине класра лайăх каласа параймасан вăтанса хĕрелсе каяттăмăр, пĕр-пĕр усал ĕç туса намăсланнă пек унăн умĕнче вăтанса тăраттăмăр [О Николае 1893:4].
тĕреклĕлентер. Эсир уйра та таса пурăнни Туррăн кăмăлне пит юрăхлă пулĕ. Вăл сирĕн çие Хăйĕн пĕлĕт çинчи аслă мухтавлă вырăнĕнчен юратса пăхса сире хăватлă хӳтĕлĕхĕпе витсе сыхласа усрĕ <…> [Поучения 1904:23].
юрлакан кайăк тĕсĕ. <…> тимĕр решеткеллĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă [Акăшсем 1908:50].
ӳс. Вăл ерсенех йывăçăн çӳлçисем типме пуçлаççĕ, çамрăк туратсем çитĕнме (ӳсме) чарăнаççĕ [Яблонная 1915:4]; Çамрăк калча пит хитре çитĕнет (ӳсет), вăрăм ану та сип-симĕс выртать [Поучения 1904:19].
пирус. 1900 çулта вăл (Цеппелин. – Э.Ф.) калама çук пысăк дирижабль тунă, унăн тăрăшшĕ 60 чалăш, урлăшĕ 5 чалăш, хăй вăл çихар (пирус) пекскер пулнă [Çулталăк 1910:16].
таса мар. Ялсенче те çанашкалах йĕркесĕр хăтланать: унта вăл çĕрнĕ, çӳпĕллĕ (таса мар) тырă салатать <…> [Хыпар 1907, № 12:90].
çăвăр. Вĕллере хурт амĕш пĕрре кăна. Вăл асли пулса нимĕскер те хушса-кăтартса çӳремест, пĕр май çăмарта тăвать – çӳре (çăвăр) сапать … [Хабачев 1910:15]; … вăл кашни çул çӳре (çăвăр) клармассерен çӳре кипки юлнипе хуралса чакалать те хытса каять [Сергеев 1907:3].
Турра итлеменни е Турă законне туса çитерменни; пăсăк. Çылăх вăл Турра итлеменни е Турă законне туса çитерменни пулать [Объяснительные 1903:13]; Малтанхи çынсен пирвайхи пăсăкне (çылăхне) вырăсла первородный грех теççĕ. Чăвашла первородный грех тени малтан пулнă çылăх тени пулать [Объяснительные 1903:14].
Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ
яз. и. ж. Иревли, Т.-И.-Шем., Рысайк., Рекеев, Чăвашсем. Хĕрпик тесе хуни ăрăмласа хуни мар вăл; хĕр пулчĕ, Хĕрпик хурас тесе анчах хураççĕ (Ашм. Сл. XVII, 53): Хĕр + -пик. См. Хĕрпикке.
Этимологи словарĕ (1996)
в старину, в старое время, некогда, давно.
Др.- тюрк. ävväl (араб. ) сначала, прежде (ДТС, 76).
Производные формы: авалах (предыдушее слово, усиленное частицей -ах): вĕсем авалах пуян пурăннă. Они издавна жили богато; авалтан (исходный падеж предыдущего слова) издревле, с давних пор, исстари; авалтанпа (предыдущее слово с прибавлением аф. тв. пад.) исстари и до сих пор, издавна и поныне; авалтанпах то же самое речение с част. усиления -ах; авалтарах ранее нашей эпохи: (вăл масара авалтарах тăхар ял вилĕ пытарнă. На этом кладбише в старину хоронили умерших девяти деревень; авалхи древний, старинный; стародавний (Ашм. Сл. IА, 38-40).
См. Радл. Сл. I, 638, 671, 941; Егоров ЭСЧЯ, 19; Räsänen ЕWb., 32а.
I мужчина. Усрем-усрĕм, ар пултăм. Рос я, рос, и стал мужчиной. Также обозначает мужа. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Арсăр пурнăç — туратсăр йывăç. Жена без мужа — дерево без ветвей. (Пословица).
Производные формы: арлă имеющая мужа, замужняя; арлă-арăмлă муж и жена, муж с женою: çапла вара вĕсем иккĕш арлă-арăмлă пулаççĕ. Таким образом они стали супругами, т.е. вступили в брак, образовали супружескую пару; арсăр не имеющая мужа, вдовая; арсăр-йышсăр без мужа и без семья; арсăрлăх неимение мужа, вдовство; арçын (ар + çын) мужчина; арçынла похожая на мужчину, на мужской лад; ар-çу-ри / ар-çори / ар-çурри / ар-çури название лесного духа (Ашм. Сл. IА, 302-316).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., куманд., тар., тоб., кюэрик., крым., чаг., ком., тур., карЛТ. äр мужчина, сильный муж, герой; муж, супруг = кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ер = каз., тоб. ир (Радл. Сл. I, 751, 753, 1456). М.Рясянен исходной формой всех тюркских слов устанавливает *(h)är(ä) (Räsänen ЕWb., 46а). Г.Дёрфер, исходя из монгольской формы ere, полагает, что тюркскому är соответствует более древняя форма *ärä (еще более древние *härä и *pärä) Doerfer. Bemerk., OLZ LXVI 7/8. S. 332).
См. Егоров ЭСЧЯ, 30.
Чӑвашла топонимсен онлайн словарӗ
Çатракасси (Шупашкар районĕ, Лапсар ял тăрăхĕ) ялĕнчи çĕнĕ урамсем вырнаçнă лаптăкăн малтанхи ячĕ, вăл Çатракассипе Хĕрлĕ Çыр хушшинче выртать.
Санкассинчен (Красноармейски районĕ) анăçалла вырнаçнă лапам, вăл Санькасси çăвинчен çӳрçĕрелле вырнаçнă. Хăй вăхăтĕнче, Ăсан Уçăпĕ каланă тăрăх, унта хуторла пĕр çемье пурăннă.


